Acta Sanctorum der Bollandisten
Einleitung September V
Band September V
Anhang September V
18. September
DIES DECIMA OCTAVA SEPTEMB.
SANCTI, QUI COLUNTUR XIV KAL. OCTOB.
Sanctus Ferreolus mart. Viennæ in Gallia.
S. Methodius episc. mart., Chalcide in Græcia.
S. Sophia martyr
S. Irene martyr
S. Eustorgius episc. conf., Mediolani in Insubria.
S. Sinerius episc. conf., Abrincis in hodierna Normannia.
S. Ferreolus episc. conf., Lemovicis in Gallia.
S. Eumenius episcopus Gortynensis, forte defunctus in Thebaïde.
S. Desiderius episc. martyr in Alsatia.
S. Regnifridus, aut Rainfridus diacon. martyr in Alsatia.
S. Richardis, imperatrix & virgo, Andlaviæ in Alsatia.
S. Thomas a Villanova, archiepiscopus, cognomento Eleemosynarius, Ord. S. Augustini, Valentiæ in Hispania.
B. Josephus a Cupertino, Ordinis Minorum Conventualium S. Francisci presbyter, Auximi in Marchia Anconitana.
PRÆTERMISSI ET IN ALIOS DIES RELATI.
| Sancti Ferreoli Ucetiensis episcopi Vita ad hunc diem datur a Bailleto occasione duorum aliorum ejusdem nominis Sanctorum. Verum non colitur hoc die, sed memoratur in Breviario Ucetiensi antiquo, quod ignorarunt Majores nostri, qui S. Ferreolum omiserunt, & dandus est in Supplemento die | IV Januarii. |
| SS. Speusippi, Eleusippi & Meleusippi inventio commemoratur in Florario Ms. Sanctorum. De his actum est ad diem | XVII Januarii. |
| S. Bertulphi abbatis Laubiensis, (abbatia Benedictina est Belgii in diœcesi Cameracensi) memoria est in Martyrologio S. Salvatoris Antverpiensis. At catalogus abbatum Laubiensium, quem satis prolixum contexuit Dionysius Sammarthanus tom. 3 Galliæ Christianæ a col. 80, nullum exhibet Bertulphum abbatem; neque martyrologi Belgæ Bertulphum aliquem Laubiensem Sanctis annumerant. Quapropter existimo, collectorem respexisse ad S. Bertulphum, qui die 5 Februarii colitur, & revera abbas fuisse videtur. Illum fortasse ex conjecturis annumeraverit abbatibus Laubiensibus. Quidquid sit, videri potest S. Bertulphi Vita ad | V Februarii. |
| S. Simeonis, episcopi Hierosolymitani & martyris, memoria celebratur in Fastis Græcorum. Apud Latinos colitur, & Vita data est ad | XVIII Februarii. |
| Thecla nobilis matrona Tornacensis memoratur in Prætermissis ad 20 Februarii, & ad hunc diem, quo obiisse dicitur, ulterius examen remittitur. Verum, cum nulla cultus publici indicia inveniam, sufficiat dixisse, eam ad 20 Februarii memorari apud Rayssium in Auctario ad Natales Sanctorum Belgii, omniaque, quæ de Sancta illa Matrona innotuerunt, legi in Actis S. Eleutherii Tornacensis episcopi. Itaque studiosus lector dicta Acta consulere poterit, & Prætermissos ad eumdem diem XX Februarii. Vide etiam de eadem in Prætermissis ad | IX Julii. |
| SS. Pialæ & Hiæ VV. MM. elogium hodie dat Lahier in Menologio Virginum. Passæ dicuntur in Britannia cum S. Fingare sive Guignerio, & aliis. Horum Passio data est ad | XXIII Martii. |
| S. Isidorus Bononiensis in Martyrologio Universali apud Castellanum annuntiatur in Italia, ut episcopus alterius civitatis. Bononienses revera celebrant hac die festivitatem alicujus S. Isidori; sed illum credunt esse S. Isidorum Hispalensem, qui in Ecclesia colitur die 4 Aprilis, uti jam observarunt Majores nostri in Commentario prævio ad Acta S. Isidori Hispalensis. Hac de causa, opinor, credidit Castellanus, alium S. Isidorum episcopum Bononiæ servari, & hodie coli. Verum dubito, an ex errore scriptorum quorumdam Bononiensium, qui affirmarunt, S. Isidorum Hispalensem Bononiæ defunctum esse, mox inferre debeamus, Sanctum aliquem synonymum Bononiæ quiescere. Certe non inveni argumenta tam solida pro possessione Bononiensium corporis cujuscumque S. Isidori, ut ex errore manifesto de corpore S. Isidori Hispalensis alium statim Isidorum inferre debeam. De cultu S. Isidori Bononiæ ad hunc diem nihil habet Masinus in Bononia perlustrata; sed ad 4 Aprilis, & ad 16 Septembris de eodem agit, & festum hac die celebrari dicit. Ceterum undecumque orta fuerit opinio de S. Isidoro Hispalensi Bononiæ mortuo & sepulto, ex ea alium Isidorum episcopum aut doctorem Bononiensibus attribuendum non censeo. Itaque studiosus lector adire poterit Acta S. Isidori Hispalensis ad diem | IV Aprilis. |
| Xistus in quibusdam Hieronymianis codicibus hodie conjungitur cum Oceano, annuntianturque simul Nicomediæ, in uno etiam Alexandriæ, ut paulo inferius dicam in Oceano. In Epternacensi tamen codice Syxtus locatur Mediolani cum Eustorgio episcopo hodie dando, additurque Medethei &c. De Xisto porro aut Sixto alia non reperio, nisi forte sit ille Sixtus, qui cum aliis multis passus est Nicomediæ, & de quo cum illis actum est tom. 1 Aprilis pag. 536, sive ad diem | VI Aprilis. |
| Estrilli Danorum episcopi & confessoris meminit Ms. Florarium Sanctorum. Putem legendum Eskilli, aut Eschilli, ut ab aliis vocatur archiepiscopus Lundensis in Dania seculo 12: nam nomina frequenter luxata sunt in Florario. Certe Eschillus celebratur apud Chrysostomum Henriquez ad 10 Aprilis, ut miraculis celeber. At cultum Eschilli non ostendit, indeque factum, ut Eskilus archiepiscopus Lundensis in Prætermissis tantum apud nos referatur ad | X Aprilis. |
| SS. Victor & Corona MM. hodie memorantur apud Grevenum, & apud Ferrarium in Catalogo generali annuntiantur Feltriæ in Venetia, ob translationem corporum. De iisdem agunt & alii quidam neoterici. At nostri Majores de Victore & Corona egerunt ad | XIV Maii. |
| S. Stephania V. M. annuntiatur a Ferrario in utroque Catalogo Scalis (oppidum est in Picentibus prope Amalphim, sive in Principatu Citeriori in regno Neapolitano) ubi habet ecclesiam parochialem sibi dicatam. Consentit Castellanus. Attamen observat Ferrarius, nulla exstare Acta, ex quibus sciri possit, ubi & quando sit passa. Existimare se ait Ferrarius, S. Stephaniam eamdem esse cum S. Corona, quæ cum S. Victore colitur Feltriæ, ut modo diximus. Illa certe Græco nomine etiam Stephana vocatur, & eodem die Victoris & Coronæ translatio colitur, quo apud Scalenses S. Stephania. Nihil tamen certi affirmare ausim: sed, cum plura non reperiam, remitto ad Victorem & Coronam, de quibus ad | XIV Maii. |
| B. Angelæ virginis (ut volunt) Carmelitanæ, meminit Arturus a Monasterio in Gynæceo ad hunc diem. At de ea apud nos actum est ad | VI Julii. |
| Henani aut Enani eremitæ in Hispania facta est mentio in Prætermissis ad 19 Augusti, indeque huc dilatus, ut de eo ageretur, si debita esset inventa de cultu & gestis notitia. At ne nomen quidem in Catalogis Sanctorum Hibernorum invenio. Vide itaque dicta ad | XIX Augusti. |
| S. Flaccus martyr Tuderti in Umbria colitur & annuntiatur apud Ferrarium. At ejus simul & S. Terentiani Acta jam data sunt ad | I Septemb. |
| S. Oceanus martyr in Apographis Florentinii hodie ponitur Nicomediæ cum Xisto. Corbejensis codex duobus illis adjungit Medacum. In Epternacensi solus Oceanus memoratur Nicomediæ. Non minor est varietas in Hieronymianis contractioribus: nam in Richenoviensi scribitur Oliani & locatur Nicomediæ cum sociis Xysto & Medecio. In Corbeiensi breviore figitur Alexandriæ, scribiturque, Otiani, Xysti. In pluribus, omisso loco, aliis pluribus immiscetur. Recentiores una cum auctariis Usuardi & Bedæ omitto: cumque plura non inveniam, solum hic observo, S. Oceanum satis constanter Nicomediæ annuntiari, ut credi possit ibi passum esse, aut certe cultum, nisi forte sit Oceanus martyr, de quo cum aliis tribus Sociis actum apud nos est ad | IV Septembris. |
| Theodoræ sine alio titulo mentio fit in Synaxario Ms. Sirmondi, sive collegii Ludovici Magni Societatis Jesu Parisiis, ibique dicitur ejus & Castoris martyris haberi synaxis prope pontem Justiniani. Suspicor designari S. Theodoram Alexandrinam, de qua actum est ad | XI Septemb. |
| SS. Cornelius Papa M., & Cyprianus episc. M., uterque cum pluribus Sociis leguntur hoc die in Martyrologio impresso Prædicatorum. Dati sunt ad | XIV Septembris. |
| SS. Emillæ, aut potius Emilæ, & Hieremiæ martyrum Cordubensium hodie meminit Ferrarius. Acta illorum data sunt ad | XV Septembris. |
| S. Ninianus Candidæ Casæ in Scotia episcopus hac die ponitur apud Camerarium. De eo actum est ad | XVI Septembris. |
| S. Ariadne martyr hodie recolitur apud Græcos, & in Martyrologio Romano Gallici sermonis, ubi Adriana vocatur. Data est cum Martyrologio Romano ad | XVII Septembris. |
| S. Florelli aut Floscelli, pueri martyris Augustoduni, memoria hodie est apud Maurolycum. Apud alios, ubi de eo actum, ad | XVII Septemb. |
| S. Satyrus, frater S. Ambrosii, hodie memoratur in apographis Hieronymianis, in multis auctariis Martyrologii Usuardini, & apud recentiores. Apud alios & nos die, quo colitur, | XVII Septembris. |
| SS. Valeriani, Macrini & Gordiani hac die memoria est apud Saussayum in Martyrologio Gallicano. At de illis actum cum Romano ad | XVII Septembris. |
| Joannis, Victoris & Stephani, tamquam sanctorum martyrum, præcedente die meminimus ex Ferrario, eosdemque ad hunc diem remisimus, quo illos Ferrarius iterum memorat in Catalogo generali, quod in Annotatis ad præcedentem diem dicat: Festus dies agitur in sequenti, ut accepimus. Credidi Ferrario cultum asserenti, donec omnia ad Sanctos illos spectantia investigare cœpi ad Acta ipsorum illustranda. Verum quanto diutius quæsivi, tanto magis de cultu dubitare incepi, & tandem, perlecto Opere illustrissimi domini Petri Antonii Corsignani, Valvensis & Sulmonensis episcopi, quod anno 1750 Latine edidit, & inscripsit: Acta Sanctorum martyrum Simplicii, Constantii & Victoriani… vindicata, dubitationem meam optime fundatam credidi. Porro scripsit illustrissimus auctor laudatum Opus, quia Pinius noster ad 26 Augusti, ubi illustravit SS. Simplicii, Constantii & Victoriani Acta, non tantam iis tribuit auctoritatem, quantam illis debitam laudatus antistes credidit. Nam Pinius post cultum apud Marsos abunde probatum, Acta dictorum Martyrum sublestæ fidei nobis esse dixit, idque suum judicium variis argumentis confirmavit. At illustrissimus Corsignanus fidem illorum Actorum magno conatu defendere nititur. Legi eruditi scriptoris vindicias; sed in iis reperire non potui, nimis severum fuisse Pinii de Actis illis judicium: idque mecum judicabunt, opinor, quotquot in historiarum crisi satis versati, & partium studio vacui, argumenta utrimque prolata contulerint, & Acta ipsa accurate expenderint. Objecit Pinius, generalem persecutionem sub Antonino Pio in Actis illis asseri, qualis sub Antonino Pio numquam fuit. Objecit præfectum Urbis Pontium, qui ignotus est sub Antonino. Objecit Monasterium S. Mariæ sub Antonino, Acta magis suspecta facere natum, cum accedat ad reliqua. Objecit Epistolam Pontii præfecti ad imperatorem, a stylo secundi seculi abhorrentem. Objecit, ipsum Actorum scriptorem personam videri prorsus larvatam. Objecit demum, plura in iis Actis referri prodigia, quam ut credibilia fiant ob exiguam illius scriptoris diligentiam. Præterea observavit in Annotatis, Pontium præfectum ab imperatore missum dici in Franciam ad persequendos Christianos; in Francia statui portum Illyris, ac populum Illyricum: martyres ipsos, quos præfectus in Francia comprehenderat, dici genus duxisse ex illustri prosapia Burgundiorum. Tam duræ digestionis sunt hi boli, ut nesciam, quo modo eos concoquere potuerit illustrissimus auctor. Respondit tamen ad singula, & mira humanitate responsum suum condire studuit. At leviter subinde conqueritur, acsi plus æquo rigori criseos indulsisset Pinius, & non raro censores nos vocat. Verum dignetur illustrissimus Corsignanus iterum expendere, an nimis rigide Acta censuremus, si credamus non fuisse generalem persecutionem sub Antonino Pio, non fuisse sub eodem præfectum Urbis Pontium, non extitisse eo tempore monasterium monialium, non scripsisse præfectum ad imperatorem Epistolam talem, qualem exhibent Acta. Veniam facilem concedat, si credere non possimus, Acta illa seculo secundo fuisse conscripta, & consequenter si meliorem requiramus auctorem ad fidem habendam multis prodigiis ibidem relatis. Non irascatur nobis, obsecro, si existimemus, non nisi ab homine parum perito scribi potuisse, quæ in Actis dicuntur de præfecto in Franciam misso, de adventu ejus ad portum Illyris, & de populo Illyrico, ac demum de martyrum genere ex illustri prosapia Burgundiorum. Etenim, si per Franciam intelligere velimus Galliam, quæ Romanis seculo secundo suberat, nec Francia illa dicebatur, nec in illa erat portus Illyris, nec populus Illyricus, nec Burgundiones. Si quis vero Franciam in Germania quærere velit, ubi habitabant Franci, illa seculo secundo Romanis non suberat, nec in eam præfectus mitti poterat ad persequendos Christianos. Meminerit igitur illustrissimus Antistes, nobis quoque propositum esse, quod in Proœmio suo pag. 10 affert ex Seneca: Nil magis homini præstat, quam ne pecorum more sequatur antecedentium gregem pergendo, non quo eundum est, sed quo itur. Si vero pergat existimare, nimis severum fuisse Pinii judicium de Actis SS. Simplicii, Constantii & Victoriani, legere etiam dignetur, quæ in iis leguntur num. 10, & candide edicere, an vera credat. Res dicitur contigisse, quando Sancti captivi ducebantur in Urbem, atque his verbis exprimitur: Ingressu vero Urbis volentes Sancti ad basilicam S. Petri pergere, antequam imperatoris conspectui præsentarentur. Cumque ministri iter Sanctorum impedirent, voluntate Dei [&] Apostolorum Petri & Pauli factum est, ut ligamenta, quibus ligati fuerant, solverentur, & nulla interveniente cognitione, ad basilicam Apostolorum pervenerunt. Ministri vero, qui Sanctos perduxerant, ita mentibus sunt alienati, quod nec eos videre neque tenere potuerunt. Dum hæc Sancti gererent, multitudo Christianorum, quæ ibi secure morabatur, eos sequi tanta quantitate cœperunt, quod, quando ad beatorum Apostolorum limina pervenerunt, fere ducenta millia Sanctos sequebantur. Unde tanta inter idololatras & Christicolas eadem die orta est dissensio, quod Christiani interfecerunt mille * paganorum legati Pontii præfecti &c. Hæc sane tam inepte conficta sunt, ut vel sola sufficiant ad fidem Actorum labefactandam. Hac de causa non nisi leviter ea attigit Lucius Phæbonius in Vita horum Sanctorum pag. 155, & Ferrarius ad 26 Augusti. Corsignanus ipse in Marsicana regione part. 2 pag. 29 pro basilica Vaticana substituit sepulcrum sanctorum Apostolorum, & pag. 13 factum totum non leviter immutat, & pugnam illam Christianorum contra paganos prætermittit. Itaque Acta illa, in quibus figmenta leguntur cum moribus Christianorum secundi seculi adeo pugnantia, non erant a nobis imprimenda sine censura. Nunc pauca etiam respondenda ad querelas illustrissimi domini, qui pag. 12 observat, se anno 1719 ad nos misisse dictorum martyrum Vitam, a Lucio Phæbonio impressam, cum nonnullis additionibus Mss. selectis; doletque iis usum non fuisse Pinium, forte quia apud nos erant deperdita. Respondeo, non esse periculum, ne perdantur notitiæ de Sanctis, postquam semel ad nos pervenerunt; sed nos minime accipere quascumque annotationes, ut iis cogamur uti, & aliquando etiam accidere, ut alicui pro nobis traditæ in locis dissitis huc non perveniant. Si tales sint notitiæ aut observationes, quæ refutandæ magis videntur, quam admittendæ, frequenter nolumus molem Operis nostri iis augere, tum ne cogamur contra adjutores nostros disserere, tum ne lectoribus tædium creemus improbabiles quorumdam observationes refutando. Hoc ipsum aliquando observamus in libris impressis: neque enim omnes nominamus, in quibus aliquot errores deprehendimus; sed credimus sufficere, modo ita illustremus Acta Sanctorum, ut errores illi facile deprehendi possint ab iis, qui scripta aliorum cum disputatis a nobis conferre voluerint. Ut id tamen facilius fieri possit, unum alterumque ex præcipuis scriptoribus assignare solemus, qui in errores a nobis refutatos fuerunt lapsi. Verum hæc sufficiant pro responso ad Opus illustrissimi Corsignani, cui quam maximas habemus gratias, cum de humanitate in scribendo, tum de gemino Opere ad nos liberaliter misso, Habuimus laudatum Opus jam fere triennio, nec umquam credidi responso opus esse ad judicium Pinii de Actis SS. Simplicii, Constantii & Victoriani defendendum; sed ad hoc qualecumque responsum præter opinionem delapsus sum, dum laudatum Opus pervolvi, ut aliquid certi invenirem de cultu Joannis, Victoris & Stephani. Etenim de horum cultu dubitare cœpi, quod de illis nihil reperirem apud Phæbonium, nec in Vitis Sanctorum, nec in Historia Marsorum. Crevit dubitatio, quia plane ignoti sunt in omnibus Martyrologiis ante Ferrarium, & quia nobis nulla fuerunt transmissa documenta de illorum cultu, sicut de cultu aliorum Sanctorum, qui coluntur apud Marsos. Accessit, quod Corsignanus in Regione Marsicana numquam aliter assignet diem cultus, quam ex Ferrario; quod idem in Opere de Actis SS. Simplicii &c. pag. 102 fateatur, modo abditum esse eorum sepulcrum. Scribit quidem illustrissimus antistes ex Ferrario & Jacobillo, corpora olim fuisse translata ad ecclesiam S. Joannis Euangelistæ; sed habeo ante me miserrimum folium Ms., olim Papebrochio communicatum, ex quo illa habuerunt Ferrarius & Jacobillus, ambo magis diligentes, ne quid omitterent, quam cauti, ne minus comperta narrarent, aut critici in discernendis documentis acceptis. Tandem in laudato Opere Corsignani pag. 246 inveni catalogum Sanctorum, qui singulari Officio coluntur apud Marsos. In illo vero non reperio Joannem, Victorem & Stephanum, sicque vehementer dubitare cogor, an umquam fuerint culti; imo an umquam vixerint. | |
| Viginti quatuor seniores, de quibus in Apocalypsi, memorantur in duabus editionibus Usuardini Martyrologii, & in Florario Ms. Sanctorum. | |
| Eustorgius in aliquot Auctariis Usuardinis, ut martyr, annuntiatur. Id factum ex confusione apographorum Hieronymianorum, in quibus S. Eustorgius episcopus Mediolanensis, de quo hodie agitur, subinde martyribus immixtus reperitur. | |
| Medodi episcopi sine loco fit mentio apud Martenium tom. 6 Amplissimæ Collect. col. 682 in Calendario Verdinensi. Non dubito, quin nomen sit corruptum Methodii, de quo agitur hodie. | |
| Thomas de S. Maria, Ordinis Prædicatorum, ut virtutibus inclytus, celebratur apud Marchesium in Diario, & apud Lafon in Anno Dominicano. Mors ipsius figitur anno 1545, & anno 1584 dicitur apertum fuisse sepulcrum, & corpus inventum integrum. Plures ex eodem Ordine virtutibus & gestis venerabiles dabit laudatus Lafon. | |
| CCCXVIII episcopi, (concilii Nicæni) sunt in Fastis Alexandrinis mox laudandis. | |
| Matthæus asceta annuntiatur in Fastis ecclesiæ Alexandrinæ per Ludolfum editis, & in Martyrologio universali apud Castellanum. At nescimus, quo tempore Matthæus ille vixerit, & an Catholicus fuerit. | |
| Tiberius discipulus in iisdem Fastis legitur, & apud Castellanum. Annotat Ludolfus, ipsum fuisse ex Septuaginta duobus Christi Discipulis. At ea de re non satis constat, cum ignotus sit Fastis Latinis & Græcis, & ne reperiatur quidem in variis catalogis Septuaginta Christi Discipulorum, quos recenset Assemanus in Bibliotheca Orientali tom. 3 pag. 319 & sequentibus. | |
| Eutropius episcopus sine aliis adjunctis memoratur in Florario Ms. Plures sunt Eutropii episcopi, ex quibus unum e loco suo avulserit auctor, ut alias sæpe facit, nisi nomen Eustorgii, de quo hodie agitur, ita sit corruptum. | |
| Constantiæ Virginis & M. meminit Florarium Ms., & in Ægypto locat. Verisimiliter Constantiam Nucerinam, quæ cum Felice hodie in aliquot Fastis memoratur, invenerit non satis ab Ægyptiis disjunctam. | |
| S. Castor martyr hodie celebratur in Menæis impressis sine adjunctis, ex quibus possit ab aliis distingui. Jam aliquot illius nominis martyres apud nos dati sunt, & sequentur plures. In numeroso martyrum Ægyptiorum manipulo etiam aliquis Castor reperitur postridie. In Synaxario Ms., quod fuit Sirmondi additur Theodora sine titulo martyrii, & utriusque synaxis celebrari dicitur prope pontem Justiniani, ut supra dictum est. | |
| Catharina Queveda, virgo Clarissa, in territorio Palentino obiisse dicitur anno 1540 apud Arturum a Monasterio in Gynæceo, ubi beata, id est, sanctis moribus ornata, dicitur, & spiritu prophetico celebris. | |
| Jacobus IV, Scotorum rex, memoratur apud Camerarium ut virtutibus inclytus; sed sine alio titulo. | |
| Bernardi episcopi, ut Sancti, mentio est apud Ferrarium in Catalogo generali, & Papiæ ipsum annuntiat. Eumdem Sanctum vocant Ughellus in Catalogo episcoporum Ticinensium seu Papiensium, Gualla in Sanctuario Papiæ lib. 3 cap. 6, aliique scriptores Ticinenses. Inter hos Joannes Baptista de Gasparis in Breviario Sanctorum episcoporum Ticinensium ultimo loco recenset Bernardum Balbum, (nam ex familia Balborum oriundum dicunt) inter Episcopos sanctos, qui non coluntur Officio ecclesiastico. At Papebrochius noster tom. 4 Junii in S. Lanfranco episcopo Ticinensi, cujus successor fuit Bernardus, & cujus Vitam scripsit, pag. 620 observavit, nec corpus Bernardi umquam elevatum fuisse, nec alio aliquo publicæ venerationis cultu honoratum. | |
| Sili, ut Sancti confessoris, meminit Ferrarius, Vicentiæ in Italia illum annuntians, dicensque coli solitum Officio semiduplici. Franciscus Barberanus, Ordinis Capucinorum, qui Historiam ecclesiasticam Vicentinam anno 1649 Italice edidit, lib. 1 cap. 59 pro Silo laudat verba Ferrarii, dicitque non innotuisse de ipso plura, quia scripturæ fuerunt deperditæ. Cultum vero omissum fuisse dicit propter bullam Urbani VIII. | |
| Bonaventura Firmanus in Martyrologio Franciscano Beatus vocatur, diciturque miraculis post mortem claruisse, sicut virtutibus floruerat in Vita. Defunctus est Firmi in Piceno circa annum 1528, ut ex Annalibus Minorum Waddingi ad annum 1528 num. 10 colligitur. Corpus post novem menses integrum dicitur inventum, & translatum ad locum honestiorem juxta latus altaris. Beatum suo more vocat Arturus a Monasterio, non item Waddingus: nec ostenditur cultus publicus. Plures alii in Martyrologio Franciscano, qui eodem modo Beati vocantur, licet cultu careant, videri possunt. | |
| SS. Centinæ, Fortunati & Bonifacii martyrum translatio hoc die, & hoc ipso anno 1754, quo hæc scribimus, magna cum solemnitate peracta est Asiliani prope oppidum Mestre in agro Tarvisino, ubi trium martyrum corpora cum insignibus ossibus aliorum septuaginta martyrum deposita sunt in ecclesia S. Antonio Patavino dicata. Solemnitatem & populi concursum fuisse insignem in dicta translatione, ex litteris postridie ad nos datis accepimus. Nam pridie solemnes præcesserunt Vesperæ, ipso die mane multa ante sacras reliquias oblata Deo Sacrificia, & demum solemne Sacrum cum musico concentu decantatum, quemadmodum & a prandio secundæ Vesperæ, post quas de gloria Martyrum ad concionem dixit. P. Josephus Maria Zauli S. J. Prædicta autem corpora extracta fuerunt ex variis cœmeteriis Romanis, nimirum corpus S. Centinæ, inventum cum nomine proprio, ex cœmeterio Priscillæ, in quo & S. Bonifacii corpus sine nomine repertum, S. Fortunati vero ex Callisti cœmeterio, similiter sine nomine. At his duobus nomina omnibus Martyribus congrua, ut fieri solet, imposita fuerunt. Singula autem reperta fuerunt cum vase sanguinis, certissimo martyrii indicio, & donata nobili viro Flaminio Cornelio, senatori Veneto, qui ea ad prædictam sui juris ecclesiam transferenda curavit, ibique cum reliquiis aliorum septuaginta Martyrum honorifice in marmoreis ejusdem ecclesiæ loculis recondenda. Ingentem quoque aliarum reliquiarum thesaurum excellentissimus dominus Cornelius pro suo in Sanctos amore conquisivit, ut ipsi anno 1753 in sacello ipsius domestico vidimus, quando id reliquis suis in nos beneficiis adjungere voluit, ut nobis ex illis non paucas, debitis testimoniis munitas, ultro donaret. | |
| Firmi in Piceno dedicatio ecclesiæ metropolitanæ est apud Ferrarium in Catalogo generali. | |
| Florentii martyris meminerunt Grevenus, & Martyrologium Ms. Trevirense, sine loco & aliis adjunctis. Quare cum multi sint martyres illius nominis, divinare nequeo, quis indicetur. | |
| Henricus Calstrius, Ordinis Prædicatorum, Lovanii in Brabantia memoratur apud Miræum in Fastis Belgicis cum titulo Beati; sed sine mentione cultus. | |
| Hugo, monachus aut abbas Curiæ-Dei, Ordinis Cisterciensis, in diœcesi Aurelianensi, multum celebratur apud Henriquez & Chalemotum, tituloque beati eorum more ornatur. At non invenio ecclesiastici cultus certa argumenta. Qua de causa tam Hugonem, quam Stephanum abbatem, qui apud utrumque subjungitur, cogor omittere. Hugonem monachum, & Stephanum abbatem habet etiam Saussayus in Martyrologio Gallicano; sed in Auctariis, & sine titulo beatorum. | |
| Herlindis virgo, & soror Egberti Trevirensis episcopi & Arnulphi Hollandiæ comitis, memoratur apud Grevenum & Canisium cum titulo Sanctæ memoriæ. Verum neque hic titulus cultum importat, neque illum alibi invenio. | |
| Rudolphus Corbæus, Societatis Jesu presbyter, anno 1644 in Anglia in ipso Missæ Sacrificio ab hæreticis captus, & hac die pro fide suspensus, celebratur in Menologio Ms. ejusdem Societatis. | |
| Columbanus episcopus sine adjunctis aliis commemoratur in Florario Ms. Postridie Columbanus in Scotia episcopus ponitur apud Ferrarium. Itaque res examinabitur ad | XIX Sep. |
| S. Sigonis presbyteri & confessoris meminerunt hodie Auctaria quædam Martyrologii Bedæ, apud nos Floro adscripta ante tom. 2 Aprilis. Verum S. Sigo, alias Sequanus presbyter, postridie annuntiatur apud plures, & in Martyrologio Romano | XIX Septem. |
| Sidonis memoria legitur in Calendario Lyrensis monasterii apud Martenium tom. 3 Anecdotorum Col.At non dubito, quin legendum sit Sigonis, de quo jam egimus. Vide itaque S. Sequanum, dandum ad | XIX Septemb. |
| SS. Felicis & Constantiæ meminerunt hodie Auctaria Martyrologii Bedæ, apud nos Floro adscripta. Sunt in Martyrologio Romano ad | XIX Septemb. |
| S. Trophimus martyr in Hieronymianis Florentinii & Codice Corbeiensi annuntiatur solus hoc die Alexandriæ, sed in Epternacensi Calcedoniæ; in variis quoque auctariis Usuardi apud Sollerium nostrum sine loco jungitur cum Oceano & Eustorgio, qui certo ad alium spectant locum. In Martyrologiis Rhinoviensi & Richenoviensi, datis apud nos tom. 7 Junii, & in Martyrologio Rabani Chalcedone solus ponitur Trophimus. Mitto alios martyrologos recentiores. Cum autem plura de Trophimo non reperiam; solum observo, a pluribus ipsum Chalcedoni attribui, ita ut ibi figenda esset palæstra martyrii, si satis constaret, ipsum distingui a Trophimo, de quo cras agetur cum Sabbatio & Dorymedonte ex pluribus Fastis, | XIX Septemb. |
| Medecii memoria est in Martyrologio Rhinoviensi, ubi solus annuntiatur Nicomediæ. In Richenoviensi etiam & in Corbeiensi Nicomediæ ponitur post Oceanum & Xistum, sed in posteriori nomine Medaci. In Epternacensi Medethei scribitur, & Mediolano cum aliis tribuitur. In Augustano & Gellonensi sine loco post Oceanum & Sixtum scribitur Meditei, in Labbeano Medilei. In aliis quibusdam omnino prætermittitur, uti etiam fit in codicibus Florentinii. Ex his varietatibus nihil certi concludere possum, & utcumque suspicor, posse esse nomen corruptum Mileti episcopi Trevirensis, qui postridie occurrit in Hieronymianis, & aliis Fastis | XIX Sept. |
| Mariani nomen est apud Martenium in antiquo Martyrologio Trevirensi, & Mariani episcopi meminit Grevenus. Idem a pluribus annuntiatur postridie, ubi examinabitur, qualis fuerit, & an distinguatur a synonymo ante dato, | XIX Septemb. |
| SS. Constantii & Sociorum martyrum Thebæorum Dronerii apud Salutias in Pedemontio memoriam annuntiat Ferrarius in utroque Catalogo. Novimus abbatiam SS. Constantii & Victoris exstare prope Draconerium in Diœcesi Salutiensi, nec de horum cultu dubitamus. Gesta vero SS. Constantii & Sociorum, & asserta Ferrarii commodius examinabuntur, quando agetur de S. Mauritio & legione Thebæa, ad | XXII Sept. |
| Arnulphus comes Hollandiæ, & frater Egberti episcopi Trevirensis, hodie apud Grevenum & Canisium memoratur cum titulo beatæ memoriæ, qui cultum non insinuat, neque coli Arnulphum existimo. Cum tamen recurrat apud Rayssium in Auctario Natalium Sanctorum Belgii cum titulo Beati & martyris, cultus iterum examinari poterit ad | XVIII Octobris. |
| Vulchinus, abbas Sichemensis, Ordinis Cisterciensis, ut beatus memoratur hodie apud Chrysostomum Henriquez cum dubiis indiciis cultus. In Calendario impresso Cisterciensi, & apud Claudium Chalemot Vulchinus refertur ad diem, quo de cultu iterum inquiri poterit, | XVIII Octob. |
| S. Winoci abbatis translatio Bergis in Flandria memoratur apud Molanum, & in plerisque Fastis Benedictinis. Natalis celebratur | VI Nov. |
| S. Martinus Papa M. hodie annuntiatur in Auctariis Usuardi Bruxellensis. Colitur in ecclesia die | XII Novembris. |
| Egbertus episcopus Trevirensis, jam ad 24 Aprilis in Prætermissis memoratus, hodie recurrit apud Grevenum & Canisium. An colatur ut Sanctus aut Beatus, quemadmodum aliqui Sanctum vocant, examinabitur die, quo obiit, | IX Dec. |
[Annotata]
* al. mille
DE S. FERREOLO MARTYRE
VIENNENSI IN GALLIA
Circa an. CCCIV.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Ferreolus mart. Viennæ in Gallia (S.)
AUCTORE J. S.
§ I. Sanctus ab antiquis memoratus, & vetusto cultu honoratus: ecclesiæ eidem dicatæ: reliquiæ translatæ.
Inter martyres Galliæ ab antiquis
scriptoribus multum celebrantur
Julianus & Ferreolus, [S. Ferreolus cum S. Juliano ab antiquis celebratus,]
amicitia ante martyrium non minus,
quam militia & fide Christiana
conjuncti, ac in eadem
ambo persecutione passi. Julianus die XXVIII Augusti
Brivate in Arvernia coronam adeptus est,
ut in Actis ipsius, ad dictum diem editis, videre
est: Ferreoli vero, qui martyrium prope Viennam
Allobrogum consummavit, aut fortasse etiam Brivate,
ignoratur natalis. Utrumque simul commemorat
S. Sidonius Apollinaris lib. 7 Epist. 1 ad
S. Mamertum Viennensem, quem comparat cum
S. Ambrosio, inventore sanctorum martyrum Gervasii
& Protasii, quod Mamertus corpus integrum
S. Ferreoli cum capite S. Juliani invenisset &
transtulisset. Verba, laudata a S. Gregorio Turonensi,
dabuntur inferius. S. Venantius Fortunatus
lib. 8, carm. 4 ambos cum S. Privato etiam
inter præcipuos numerat martyres hoc distycho,
Privatum Gabalus, Julianum Arvernus abundans,
Ferreolum pariter pulchra Vienna gerit.
S. Gregorius Turonensis pluribus locis celebrat SS.
Julianum & Ferreolum, ut amicitia conjunctissimos,
& eximios martyres. At verba ipsius commodius
proferemus infra, ubi de gestis ante martyrium
& cultu S. Ferreoli agemus. Nunc vero
videamus, quid antiquiora Martyrologia habeant
de S. Ferreolo: nam de Juliano modo non agimus.
[2] In Apographis Hieronymianis non hoc, sed sequenti die XIX Septembris, [& antiquis Martyrologiis adscriptus ad XIX Septembris,] S. Ferreoli memoria annuntiatur. Florentinius ex codicibus suis ita textum expressit: In Gallia civitate Vienna natalis S. Ferioli, & dedicatio basilicæ ipsius, & translatio sanctorum multorum corporum, cum caput S. Juliani martyris de Brivate sub altario positum. Hæc paulo aliter leguntur in codice Corbeiensi. Vienna civitate, natalis sancti Ferreoli; & dedicatio basilicæ ipsius, & translatio multorum corporum cum capite sancti Juliani martyris de Brivate sub altare posito. Dedicatio forsan indicatur illius basilicæ, quam seculo V a S. Mamerto constructam videbimus. Nam tunc corpus S. Ferreoli, & caput S. Juliani ex vetusta basilica ad novam translata esse constat; & hic locus docet, eodem tempore alias quasdam Sanctorum reliquias esse translatas. At nolim, lector certo credat, translationem illam de Brivate Viennam tunc esse factam: nam voces illæ de Brivate adjungi potuerunt nomini S. Juliani martyris, ut explicaretur, ubi Julianus fuisset passus, non ad insinuandum, ex quo loco facta fuerit translatio. Codex Epternacensis, omissis dedicatione basilicæ & reliquiarum translatione, solum habet: In Galliis civitate Vienna Ferrioli martyris. Consentit Martyrologium Richenoviense his verbis: Et in Vienna, sancti Ferioli mart. Eodem die S. Ferreoli meminerunt sine loco martyrii Gellonense, Labbeanum & Augustanum Martyrologia, uti etiam primum apud Martenium tom. 6 Collect. Amp. col. 646. At ibidem col. 721 Autissiodorense ita habet: In Galliis civitate Vigenna natale S. Ferreoli martyris.
[3] [in aliis ad hunc diem XVIII, ut Brivate passus;] Ado Viennensis, qui præ ceteris videtur scire debuisse spectantia ad Sanctum Viennensem, tali S. Ferreolum elogio honorat ad hunc diem XVIII Septembris: Viennæ natale S. Ferreoli. Qui persecutionis tempore, cum esset tribunitiæ potestatis, jussu impiissimi præsidis tentus, primo crudelissime verberatus, dein gravi catenarum onustus pondere, in teterrimum carcerem trusus est. Unde, solutis Dei nutu vinculis, & januis patefactis carceris, aggerem publicum ingressus, usque ad Jarem fluvium pervenit. Ubi denuo tentus, vinctis post tergum manibus, ad territorium usque Brivatense perductus est, atque ibi martyrii palmam capitis obtruncatione percepit. Corpus ejus cum capite beati Juliani ad urbem Viennensium relatum est, & condigno cultu in basilica conditum, quam Castulus, vir præcipui nominis de primoribus urbis Viennensis, adhuc catechumenus, in honore ejusdem Martyris condiderat tanto opere, quanta & fide, in ripa ulteriore Rhodani. Non placet eruditis hodiernis locus martyrii ab Adone assignatus, ut mox videbimus. Illum prætermisit Usuardus, Sanctum hisce annuntians verbis: Viennæ, sancti Ferreoli, qui cum esset tribunitiæ potestatis, jussu impiissimi præsidis tentus, & primo crudelissime verberatus, dein gravi catenarum onustus pondere, in teterrimum carcerem trusus est, ac postea martyrii palmam capitis obtrucatione percepit. Notkerus vero eamdem cum Adone palæstram attribuit S. Ferreolo, ita eumdem commemorans: Viennæ, sancti Ferreoli, qui cum esset tribunitiæ potestatis, pro fide Christi crudelissime verberatur, catenis ligatus in carcerem truditur, unde Dei nutu solutis vinculis educitur, & postea ab insequentibus ad Brivatense territorium perductus, capite detruncatur.
[4] [recentiores eumdem hodie memorant; sed de loco martyrii dissentiunt.] Recentiores martyrologi S. Ferreolum etiam annuntiant hoc die, quo Viennæ colitur, sed de loco martyrii in diversas abierunt sententias. Nam alii Brivate occisum asserunt, alii prope Viennam a persequentibus. Ut mittam alios, Galli ipsi non consentiunt. Saussayus Ferreolum ita annuntiat, Brivate in Arvernia natalis sancti Ferreoli martyris, qui Diocletiano imperante tribunitia potestate in urbe Vienna pollens, … jussu Crispini impiissimi præsidis comprehensus &c. Post relatam evasionem e carcere prope Brivates iterum comprehensum, & occisum dicit, subjungens de corpore asserta Adonis mox data. Contra auctor Martyrologii Parisiensis habet sequentia: Viennæ, natalis sancti Ferreoli, tribuni militum, qui post verbera & carcerem, unde divinitus liberatus fuerat, ab insequentibus satellitibus percussus occubuit. Baronius in Martyrologio Romano magis videtur propendere in posteriorem sententiam, cum Sanctum prædicet his verbis: In territorio Viennensi sancti Ferreoli martyris, qui cum esset tribuniciæ potestatis, jussu Crispini impiissimi præsidis tentus, & primo crudelissime verberatus, deinde gravi catenarum pondere onustus, in teterrimum carcerem trusus est: unde solutis Dei nutu vinculis, & januis carceris patefactis, exiens, ab insequentibus iterum captus, martyrii palmam capitis obtruncatione percepit. Ex his, & magis ex Actis Sancti, locus martyrii admodum apparet dubius, ut infra ostendam. Interim, prætermissis ceteris martyrologis, solum observo, inventionem SS. Juliani & Ferreoli in aliquot Fastis memorari ad XV Februarii, ut ibidem dictum est in Prætermissis, & Ferreolum etiam in aliquo Martyrologio haberi ad VII Septembris, ut ibi similiter observavimus. Ruinartius aut memoriæ lapsu aut errore imprimentium, S. Ferreolum retulit ad XVIII Octobris, quod nonnemo imitatus est.
[5] Nunc, quoniam in Actis S. Ferreoli multa sunt prætermissa, [Erat Ferreolus militum tribunus, & amicus S. Juliani, cui fugam suadet:] ea aliunde supplebimus ordine temporis, quo sunt facta. Ferreolum militum tribunum & amicum fuisse S. Juliani martyris Brivatensis, habemus ex Vita S. Juliani, data tom. VI Augusti pag. 173, in qua hæc leguntur num. 2. Igitur in illo tempore in Viennensi urbe accidit persecutio Christianis sub Crispino quodam præside. Sanctus autem Ferreolus, & ipse a Domino martyr probatus, tunc in supradicta urbe tribunitiam regebat potentiam. Sic tamen regebat militiæ officium, ut sacræ religionis impleret propositum. Beatum autem Julianum, quia esset fidelissimus Christianus, in suo solatio detinebat. Cumque sanctus Ferreolus comperisset de Christianorum persecutione, ait ad S. Julianum: Cognovi persecutionem Christianorum ad hanc urbem esse venturam; & ideo obsecro, ut te ab isto loco amoveas, quo usque desinat persecutio Christianis. Eadem fusius narrantur in secunda Passione S. Juliani pag. 174, ubi dicitur: Beatus vero Ferreolus tempore Crispini consularis jam Christi miles, at necdum proditus, officio tribuniciæ potestatis, habitu non corde, specie non affectu, apud præfatam urbem fungebatur. Cui videlicet S. Julianus, ætate jam adultus, collega mox futurus in cælo, providentia divina solatium præbebat in seculo. Se enim invicem, in contubernio militiæ temporalis constituti, plus fidei studio, quam militari diligebant affectu, & inter labores publicos Sanctorum societatem fidelibus vinculis sacra dilectio innexuerat. Hisce subjungitur, Ferreolum consilio & precibus effecisse, ut Julianus clam discederet in Arverniam, & ad superstitum Christianorum solamen ipse superstes, vesani furoris impetum paulisper evitaret.
[6] Attamen S. Julianus Brivate in Arvernia comprehensus fuit, [caput S. Juliani martyris accepisse dicitur, quod cum ipsius corpore sepultum.] & capite minutus. In laudata vero Passione num. 5 dicitur: Corpus truncum relinquentes (carnifices,) ad S. Ferreolum illud, quod parricidales manus abluerant, deferunt caput; quatenus non dubitaret cæsum, quem ense, veritate attestante, videbat desectum: & agnosceret, hoc se excepturum sua in morte, quod per passionem ejus cernebat in corpore. Verum, si caput S. Juliani Viennæ accepit Ferreolus, ut multi credunt, probabilius est delatum primo fuisse ad Crispinum tyrannum, cum hoc clare asserat S. Sidonius Apollinaris in Epistola jam laudata ad Mamertum lib. 7 epist. 1, ubi dicit: Et quia tibi soli concessa est … martyris Ferreoli solida translatio, adjecto nostri capite Juliani, quod istinc turbulento quondam persecutori manus retulit cruenta carnificis. Hoc quidem, ut dixi, multo probabilius est. Verumtamen creditur ad S. Ferreolum pervenisse caput S. Juliani. Hoc autem fieri potuit per ipsum Crispinum, qui caput ad Ferreolum miserit, sive ut metum incuteret, sive ut animum ipsius exploraret, quod haberet suspectum de religione Christiana. Potuit etiam Ferreolus caput S. Juliani sibi comparare pecuniam dando illis, qui istud habebant, postquam a Crispino visum fuerat. Quo modo illud acceperit S. Ferreolus non edicit S. Gregorius Turonensis; sed accepisse, & cum eodem sepultum asserit lib. de Miraculis S. Juliani cap. 1 ita scribens: Caput quoque ejus Ferreolus martyr accepit, completoque certamine, tam illius membra quam istius caput in unius tumuli receptaculo conlocantur.
[7] [Erecta S. Ferreolo ecclesia ad ripam Rhodani,] Locum martyrii, quia dubius est, infra examinabimus. At sepultum fuisse S. Ferreolum prope ripam Rhodani, Viennæ oppositam, omnia Acta cum Adone & Breviario Viennensi consentiunt. Adjungunt pleraque Actorum exemplaria Mss., ecclesiam eo loco exstructam fuisse a Castulio, quem Ado idem narrans, Castulum vocat. In Breviario Viennensi, quod anno 1522 impressum, novem lectiones de S. Ferreolo ad hunc diem habet, res narratur his verbis: Qui ne inhonorato diu clarus Martyr lateret sepulchro, Custulius vir præcipui nominis de primoribus Viennensis urbis, catechuminus adhuc, & necdum baptismi gratiam consecutus, basilicam in honore Martyris fecit, fundans eam tanto opere, quanta & fide, præmittens hoc munus Deo, ut ad baptismi consummationem cum patrocinio martyrii perveniret. Stetit illa ecclesia usque ad tempora S. Mamerti, qui post medium seculi V Viennensem administravit ecclesiam, & novam S. Ferreolo construxit basilicam, ut refert S. Gregorius Turonensis lib. de Miraculis S. Juliani cap. 2, ubi de sua ad sepulcrum S. Ferreoli peregrinatione hæc præmittit: Quodam autem tempore, dum ad occursum beati Nicetii antistitis usque Lugdunum processissem, libuit animo, non aliter nisi orationis causa, Viennam adire, & præcipue sepulcrum visitare Ferreoli martyris gloriosi. Insederat enim menti propter antiquam dilectionem eorum, me sic esse ejus alumnum, ut Juliani.
[8] [ea vero fatiscente, aliam condidit S. Mamertus episcopus,] Denique, oratione facta, erigo oculorum
aciem ad tribunal, conspicioque in eo versiculos
hoc modo conscriptos:
Heroas Christi geminos hæc continet aula,
Julianum capite, corpore Ferreolum.
Cumque hæc legens, ædituum consulerem, cur hæc
scripta sic fuerint; respondit: Basilica sancti martyris
Ferreoli super ipsum Rhodani litus ab antiquis
fuerat collocata. Denique, cum impulsante
violentia amnis, porticus, quæ ab ea parte erat
locata, conrueret, providus sacerdos, Mamertus
nomine, qui tunc Viennensem regebat ecclesiam,
ruinam futuram præveniens, aliam basilicam
eleganti opere & in ipsa mensura sagaci intentione
construxit, illuc sancti Martyris transferre
cupiens corpus. Advenit autem ad hoc opus
abbatum atque monachorum magnus numerus,
vigilataque nocte, accepto sarculo fodere
cœperunt. Cumque in profundum descenderent,
tria sepulcra reperiunt, ac confestim stupor mentes
spectantium invadit: nec quisquam erat certus,
quisnam esset beati Martyris tumulus. Igitur
cum starent omnes in hebeditate mentis attoniti,
inspirante, ut credo, Divinitate, unus ex circumstantibus
exclamat, dicens: Antiquitus referri solitum
erat, & celebri per populos sermone vulgatum,
caput Juliani martyris in sepulcro retineri
martyris Ferreoli: si, opertorio amoto, unusquisque
consideretur, potest, quæ sint membra
Ferreoli martyris, protinus inveniri.
[9] Hæc audiens sacerdos, cunctos jubet in oratione prosterni. [qui ad eamdem corpus S. Ferreoli & caput S. Juliani transtulit.] Qua impleta, procedit ad tumulos, detectosque duos, singulos in iis quiescentes invenit viros. Cumque aperuisset & tertium, invenit in eo virum jacentem inlæso corpore, integro vestimento, qui, deciso capite, caput amplexus aliud brachio retinebat. Erat enim acsi nuper sepultus, neque pallore faciei demutatus, neque capillorum decisione turpatus, neque ulla putredine resolutus; sed ita integer & inlæsus, ut putares eum adhuc sopore corporeo detineri. Tunc antistes gaudio magno repletus, ait: Hoc esse cadaver Ferreoli, hoc esse caput Juliani martyris, dubium non habetur. Tunc cum magno psallentio, plaudente populo, in loco, ubi nunc adoratur, Domino annuente, perducitur. Hæc autem, ut ad sepulcrum Martyris ab ipso ædituo cognovi, fideliter retuli. Præbet tamen huic operi testimonium Sollius noster (Sidonius) ipsi Mamerto scribens, his verbis: Tibi soli concessa est in partibus orbis Occidui martyris Ferreoli solida translatio, adjecto nostri capite Juliani. Unde pro compensatione deposcimus, ut nobis inde veniat pars patrocinii, quia vobis hinc rediit pars patroni. Hactenus S. Gregorius, qui sic laudat verba Sidonii, ut intermedia nonnulla rescindat. In Breviario Viennensi jam laudato ad XIII Decembris agitur festivitas S. Luciæ, sed simul notatur translatio SS. martyrum Juliani atque Ferreoli: IX lectio & commemoratio. Hæc etiam relata sunt in S. Mamerto, de quo apud nos actum est ad XI Maji. An autem illa translationis festivitas fuerit instituta ob translationem a S. Mamerto factam; an vero ob alteram, quam seculo VIII factam videbimus, in Breviario non exprimitur.
[10] Exstabat tempore S. Gregorii Turonensis in
Arvernia & alia basilica S. Ferreoli prope illum
fontem, [Alia seculo VI ecclesia in Arvernia S. Ferreolo dicata, alia loco minus certo:] in quo S. Juliani caput ablutum dicitur.
Nam lib. de Miraculis S. Juliani cap. 25 refert
Gregorius, se in illis partibus fuisse, & gravi capitis
dolore laborasse, ita pergens: Cumque per
duos dies ab hoc dolore consumerer, die tertia
ad basilicam sancti Ferreoli, cui fons ille, de quo
superius meminimus (nimirum cap. 3, ubi caput
S. Juliani in eo ablutum dicit) est contiguus,
advenimus. Distat autem basilica a Brivatensi vico
quasi stadiis decem. Mox addit, se capitis dolore
liberatum esse, ubi caput aqua memorati
fontis perfuderat. De eadem S. Ferreoli basilica
meminit cap. 48, ubi dicitur procul ab ipso vico
sita, sed Ruinartius credit legendum, non procul.
Eodem tempore nomen S. Ferreoli dæmonibus
fuisse terribile, docet Gregorius cap. 30, hæc
scribens: Energumeni vero cum advenerint (ad
festivitatem S. Juliani) plerumque evomunt in
Sanctum Dei convicia, cur Sanctos alios ad sua
convocet festa, ipsosque nominatim confitentes,
eorum fatentur virtutes & merita. Aiunt enim:
Sufficiat tibi, Juliane, nos propria virtute torquere,
ut quid reliquos provocas? quid invitas extraneos?
Ecce Martinum Pannonicum, inimicum
jugiter nostrum, qui tres a nostris cavernis repulit
mortuos… Advenit Ferreolus collega tuus ex
Viennensibus, qui nobis in te supplicium, incolis
præsidium misit &c. Venantius Fortunatus, Gregorio
contemporaneus, aliam memorat basilicam,
S. Ferreolo partim dicatam, ita scribens lib. 3
carm. 7:
Altera Ferreoli pars est, qui vulnere ferri
Munere martyrii gemma superba nitet.
Editor Browerus credidit, ad Felicem Namneticum
scriptum esse hoc carmen. Dubitari tamen ea
de re potest ob hunc versiculum, eodem carmine
contentum, ut jam advertit Tillemontius:
Fulgor Apostolicus visitat Allobrogas.
Nam Allobroges longe distabant a Britannia, ita
ut locus maneat incertus. Verum ecclesia erat sacra
SS. Petro & Paulo, dextera pars SS. Hilario
& Martino, sinistra S. Ferreolo.
[11] [Ecclesia a Mamerto condita pergebat florere seculo VII;] Porro ecclesia S. Ferreoli prope Viennam pergebat florere seculo VII, quo juvenis erat S. Clarus, abbas postea Viennensis, cujus Vita data est ad 1 Januarii. In illa enim num. 2 hæc leguntur ad propositum nostrum: Venerunt (Clarus & mater ejus) ad sanctissimum cœnobium ultra Rhodanum, ubi tunc temporis ossa beatissimi Ferreoli martyris quiescebant. Cumque ibi mulier cum Claro suo putero in compunctione posita, longiores horas protraxisset, jamque vespere ad hospitium suum reverti cuperet, Rhodanus, agitantibus ventis, in undas periculosissime assurgere cœpit. Jam mater cum Claro puero navim intraverat: desperatisque nautis, pene undis submersa navi, Clarus puer extensis manibus contra ecclesiam beati martyris Ferreoli, lacrymis fusis, exclamasse dicitur: Deus, pro cujus nomine martyr Ferreolus mortem suscepit, subveni nobis, in periculo positis. Mox Rhodanus blandior redditus, navim brevi impulsu ad littora sua exposuit. Scripta hæc sunt post corpus Viennam delatum.
[12] [sed destructa est seculo VIII, & tunc reliquiæ Viennam delatæ.] Nam seculo VIII ecclesia illa S. Ferreoli per Saracenos destructa fuit, & sacræ ipsius reliquiæ Viennam translatæ, ut docet Ado Viennensis in Chronico pag. 504 proferens sequentia: Wilcarius Austreberto venerabili episcopo Viennæ succedit. Qui ob cladem Saracenorum, cum esset domus præclarissima martyrum citra Rhodanum ab eis jam incensa, ossa beati Ferreoli cum capite Juliani martyris intra urbem transtulit, eisque accelerato opere, non magno pretio, ecclesiam construxit; ubi & eorumdem martyrum reliquias reverenter composuit. Facta videtur hæc translatio non diu ante medium seculi VIII. Nam Sammarthani initium episcopatus Wilicarii figunt circa annum 742; & Maupertuy in nupera Historia ecclesiæ Viennensis anno 740. Porro hujus translationis occasione Brivatenses dicunt se caput S. Juliani cum B. Ferreoli brachio recepisse, inquit Ruinartius in Annotatis ad Turonensem col. 851. At repugnant data Adonis verba, nisi ad Brivatenses illæ reliquiæ postea fuerint missæ. Baronius in Annotatis ad Martyrologium Romanum observat, Aimoïnum in Historia lib. 2 cap. 20 agere de reliquiis S. Ferreoli. At illæ non sunt Ferreoli nostri Viennensis, sed Ferreoli Vesontionensis, de quo actum est ad XVI Junii. Tillemontius tom. 5 in SS. Juliano & Ferreolo affirmat, in diœcesi & agro Parisiensi ecclesiam etiam aliquam haberi S. Ferreolo Viennensi sacram.
§ II. Acta alia jam edita, alia scripta: utraque danda: martyrii locus dubius.
[Sancti Acta edita: quæ in Mss. habemus, Brivate Sanctum occisum asserunt,] Acta S. Ferreoli primum edita fuerunt a Surio ad XVIII Septembris, deinde recusa a Ruinartio inter Acta martyrum sincera pag. 509, ubi editor ait: Ferreoli passio integra habetur, quam ex variis codicibus Mss. cum Suriana editione collatis proferimus. Habemus nos etiam ejusdem Martyris Acta in pluribus manuscriptis, partim nostris, partim aliunde acceptis, quæ satis congruunt cum Suriana & Ruinartiana editione quoad historiam, si excipiamus locum martyrii. Nam in editis locus martyrii alicubi in via statuitur; in Mss. vero omnibus nostris Brivate coronatus asseritur, sicut de suis quibusdam annotavit Ruinartius hisce verbis: Hic in nonnullis Mss. Ferreolus dicitur Brivatem ductus fuisse, ibique a præside simul cum Juliano capite plexus. Hoc, inquam, in omnibus Mss. nostris legitur. Primo in egregio & admodum vetusto codice nostro Ms. notato Q Ms. 6, fugientis Ferreoli ultima comprehensio, & cædes sic narratur: Dein concito gradu ingressus aggerem publicum, usque ad Jarem fluvium percurrit: ubi a persecutoribus comprehensus & tentus, vinctis post tergum manibus ductus est, donec ad vicum, qui vocatur Brivate, perveniret: ubi eum sibi offerri una cum sancto martyre Juliano præses præcepit: quos non cognita nobis interlocutione discutiens, quia sacrificare contemnerent, plecti capite ex lege constituit. Ibi utriusque beatum sanguinem terra suscepit. His plane consonat alter codex noster, notatus Q Ms. 2; sed fluvius, ad quem Sanctus fuga pervenisse dicitur, ibi scribitur Zarem.
[14] Tertium Ms., quod ex codice Moysacensi huc anno 1643 Tolosa transmisit Petrus Possinus Societatis Jesu, [& enumerantur: in iisdem enarratur] plane etiam consentit cum præcedentibus. Æque in illum martyrii locum conspirant duo exemplaria, per Chiffletium nostrum huc missa, alterum ex codice Accincti monasterii, alterum ex Legendario S. Theuderii; sed in hoc posteriori fluvius rursum scribitur Zarem, sive ad Zarem. Eodem modo nomen fluvii exprimitur in sexto, quod Ultrajectinum est; & in septimo, quod Trevirense ex monasterio S. Maximini, quæ prædictis omnino in ceteris consonant; uti & octavum, quod ex codice cœnobii Bodecensis in diœcesi Paderbornensi transmisit Joannes Gamansius. Accedit Breviarium Viennense anni 1522, in quo eadem prorsus leguntur, nisi quod mutato nonnihil fluvii nomine, ad Jairam pervenisse dicatur, ibique captus. Adonis verba, eadem de martyrii loco asserentis, jam dedi num. 3. Omnes vero codices in locum sepulturæ consentiunt cum Actis editis; sed adjungunt, ecclesiam fuisse constructam supra sepulcrum. Ex hac autem additione, licet vera sit & certa, verisimili admodum ratione colligeretur, Acta edita esse antiquiora, cum nihil in illis de ecclesia illa legatur; si satis constaret, ea in vetustis & non lacunosis codicibus reperta esse, qualia sunt edita. Verumtamen ex fine Actorum Mss. similiter colligitur, scripta esse ante constructionem secundæ ecclesiæ, quam S. Mamertus circa annum 460 ædificavit, cum Sanctus dicatur invocari in priore ecclesia, nec mentio fiat de altera.
[15] Locum integrum de sepultura & ecclesia supra sepulcrum condita huc ex priore codice nostro transcribo: [constructio ecclesiæ supra sepulcrum Sancti,] Illo vero (nimirum S. Juliano) regioni illi per dispensationem divinam donato, beatissimum martyrem Ferreolum fideles, quique de Vienna secuti fuerunt, ad civitatis suæ præsidium fide probabili retulerunt, condentes eum in ripa ulteriore Rhodani, qui [al. quæ] civitatem spectat, haut * procul a flumine. Ubi, ne inhonoro diu clarus Martyr lateret sepulcro; Castalius [al. Castulius aut Castulus] vir præcipui nominis de primoribus Viennensis urbis, inlustris semper familiæ in patres ac posteros, vel quæ ab ipso quaqua versum deducitur linea optimæ admodum nobilitatis, catechumenus adhuc, & necdum baptismi gratiam consecutus, basilicam in honorem Martyris fecit, fundans eam tanto opere, quanta & fide, præmittens hoc munus Deo, ut ad baptismi consummationem cum patrocinio Martyris perveniret, ut [al. ubi] hodie fusis Deo orationibus plebs lætatur de Martyre, & plebis devotionem Domino beatus Ferreolus insinuat. Hæc in omnibus omnino manuscriptis leguntur sine ulla mutatione notabili. Consentiunt & Ado & Breviarium Viennense, iis solum contractis, quæ de familia Castulii in codicibus leguntur. Hæc ipsa quoque non modicam mihi dubitationem ingerunt, tam de loco martyrii, quam de Actis ipsis, per Surium & Ruinartium editis.
[16] [quæ non sunt in Actis editis, fortasse quia rescissa.] Crescit ea dubitatio, quia Ruinartius nullum nominat codicem, in quo Acta invenerit sine illis, quæ de loco martyrii & de ecclesia exstructa narrantur. Etenim ex illo silentio cogor suspicari, ultimam Actorum partem, videlicet a comprehensione fugientis Ferreoli usque ad finem, ex sola editione Surii per Ruinartium esse desumptam. Certe tota illa pars adeo exacte Surianæ editioni consonat, ut ne minimam quidem voculam invenire potuerim mutatam; cum tamen in prima Actorum parte frequens sit vocum discrepantia & satis notabilis. Quis igitur non suspicetur, totum illum Actorum locum ex solo Surio mutuatum esse Ruinartium, quod crederet, codices suos interpolatos, & editionem Surianam illis ea in parte præferendam? Quippe nullum laudat codicem, qui Surianæ editioni consentiat, licet alias tres saltem codices diversos alleget ob annotata longe minoris momenti. Cessabit tamen hæc suspicio, si vel unus bonæ notæ ostendatur codex, editioni Surianæ aut Ruinartianæ conformis. Jam vero, si ex sola editione Surii profluxerit pars illa Actorum Ruinartii, quis non merito judicet, codices antiquos Surianæ editioni præferendos, eaque omnia, quæ in codicibus antiquis leguntur, non autem in Surio, non fuisse Actis antea scriptis ab interpolatore addita, sed potius rescissa aut omissa apud Surium, sive quod lacuna fuerit in codice ipsius, sive quod crediderit vera non esse, & rectius omittenda? Quidquid sit, sola veritatis investigandæ gratia ego hæc dissero, sententiam facile & libenter mutaturus, simulac novero, codices antiquos inveniri Surianæ editioni consentientes.
[17] [Tillemontius aliique credunt, prope Viennam coronatum esse Ferreolum,] Tillemontius in SS. Juliano & Ferreolo, & Bailletus in Tabula critica ad hunc diem, Acta S. Ferreoli, qualia edita sunt a Surio, excellentia videri asserunt, non tamen omnino authentica. Addit Bailletus, nihil valere ea, in quibus Sancti martyrium figitur Brivate. At mihi magis ambiguum videtur, utra sint præferenda, & judicium Bailleti nihili faciendum existimo, cum illud videatur protulisse de Actis numquam visis. Sane omnia illa, quæ Actorum fidem commendare possunt, aut suspectam facere, æque reperiuntur in utrisque; imo eadem potius Acta censenda sunt, quam diversa; sed vel interpolata sunt in codicibus, aut mutilata & vitiata in editionibus: atque huc redit omnis difficultas. Tillemontius prudenter & probabiliter de loco martyrii disserit Nota 5, existimans, statuendum potius esse prope Rhodanum, quam Brivate, quia ea sententia magis conformis est assertis S. Gregorii Turonensis, & S. Sidonii Arvernensis episcopi; quodque existimaret, eam quoque haberi in aliquot Actis manuscriptis. Si de ultimo hoc constaret, illam Tillemontii opinionem satis certam crederem, quia verba Sidonii num. 6 data, utcumque favent Tillemontio.
[18] [& sibi faventes habent Sidonium & Turonensem.] Affirmat enim Sidonius, Juliani caput ex Arvernia delatum fuisse Viennam ad persecutorem; neque id asserit de corpore S. Ferreoli. Tillemontio similiter favet Turonensis, cum verbis num. 6 datis dicat, S. Ferreolum accepisse caput S. Juliani, ita ut uterque existimasse videatur, S. Julianum aliquo tempore ante Ferreolum esse passum. Addit Tillemontius, S. Julianum a Sidonio vocari nostrum & patronum, non item Ferreolum, creditque id fieri, quod Julianus in Arvenia sit passus, non item Ferreolus. At hæc observatio vim non habet: nam poterat S. Julianus inter Sanctos Arvernos numerari, quia ibi non solum passus, sed etiam sepultus erat; quia ibi colebatur, & dicatam sibi habebat ecclesiam. Ferreolus vero magis erat Viennensium, apud quos & martyrium inchoaverat, & apud quos erat sepultus, ac colebatur in ecclesia sibi dicata. Itaque verba Sidonii non alia de causa favent Tillemontio, quam quod dicat, S. Juliani caput Viennam delatum ad persecutorem, quodque Turonensis asserat, istud acceptum fuisse a Ferreolo. Verum quæri potest, an Sidonio & Gregorio satis certo constiterit de modo, quo caput S. Juliani Viennam pervenisset. Nam certo quidem noverant, illud ibi esse. Verum tam vicini non sunt temporibus S. Juliani, ut non potuerint conjecturas incertas sequi de modo, quo caput ipsius Viennam pervenerat.
[19] Quapropter oportet etiam expendere rationes, quæ militant pro opinione contraria, [At iisdem repugnant Acta Mss., quæ non excellentia quidem, sed probabilia sunt:] sive pro figenda morte S. Ferreoli Brivate in Arvernia. Huic opinioni favent primo Acta omnia Mss. nostra, & aliqua certe Ruinartiana, imo, ut suspicor, omnia, cum nullum codicem allegaverit in contrarium. Acta autem illa omnino videntur vetustiora ecclesia per S. Mamertum structa, tum quod de illa non meminerint, tum quod clare asserant, Sanctum in priore ecclesia tum fuisse cultum. Acta igitur illa conscripta sunt seculo IV, aut seculo V ante translationem, post medium ejusdem seculi factam. Non esse autem composita statim post Sancti martyrium, ex ipso initio abunde colligitur. Quæ vero dicuntur de ecclesia Sancto constructa per Castulium, illud ipsum non minus certo insinuant. Nihil tamen in iisdem Actis reperimus, quo cogamur seculo IV posteriora dicere: sed nihil quoque in illis occurrit, quod magis persuadeat, conscripta esse circa aut post medium seculi IV, quam seculo V inchoato, aut fere medio, ut mirum mihi appareat, tam excellentia videri Tillemontio, præsertim cum nonnulla contineant, quæ Tillemontio in Actis martyrum passim displicere solent, qualia sunt miracula, longiores & liberiores sermocinationes, carcer præter modum atrox, in quem Tribunus militum conjectus dicitur. Similia, inquam, alias Tillemontio & Bailleto displicere solent; at in his Actis non displicent. Mihi Acta, in quibus talia reperio, nec excellentia videntur, nisi talia ab ætate auctorum probari possint, nec statim repudianda existimo, sed inter probabilia habenda censeo, & ut talia dabo primum edita a Ruinartio, deinde qualia habentur in Mss., ut lector studiosus eligere possit.
[20] [& auctoritas ecclesiæ Viennensis, aliaque nonnulla,] Altera ratio, quæ suadet S. Ferreolum Brivate occisum, petitur ab auctoritate Viennensis ecclesiæ. Quis Adoni Viennensi antistiti persuasit, Brivate occisum esse S. Ferreolum, si illud non invenit in Actis Viennæ servatis suo tempore? Quis Breviario Viennensi illam opinionem inseruit, si illa non fuerit Viennensium? Auctoritas Adonis & Viennensium, omnibus Actis Mss. conformis, me præcipue movet, quominus acquiescam receptæ modo a neotericis sententiæ de Sancto prope Viennam occiso, tamquam satis certæ. Etenim si semel persuasum fuisset Viennensibus, in vicinia sua occisum fuisse S. Ferreolum, ab ea sententia non facile recessissent, nec Acta interpolassent, ut locum martyrii ipsius procul a se relegarent. Itaque Acta non videntur hac ex parte interpolata; sed ab initio sic conscripta. Accedit ratio tertia ab ecclesia, quæ S. Ferreolo exstructa fuit in Arvernia, teste Turonensi num. 10, & quidem prope fontem, in quo ablutum creditur caput S. Juliani. Non video rationem magis idoneam construendi ibidem S. Ferreolo ecclesiam, quam si dicamus, Arvernos credidisse, ipsum ibidem martyrio coronatum. Sic facile intelligemus, quod in Actis secundis S. Juliani num. 5 dicitur: Corpus truncum (S. Juliani) relinquentes, ad S. Ferreolum illud, quod parricidales manus abluerant, deferunt caput. Cum enim id insultando fecisse dicantur, probabilius creditur factum, quando in Arvernia captus, & morti destinatus erat Ferreolus, quam dum Viennæ liber degebat.
[21] [quæ sufficere videntur ad locum martyrii pro dubio habendum.] Sic rursum verisimili magis ratione exponitur, quo modo caput S. Juliani sepultum sit cum corpore S. Ferreoli. Etenim Christiani utrumque simul Viennam versus tulerint, & simul sepelierint. At, si caput S. Juliani jam ante erat Viennæ, non satis capio, qua occasione sepultum fuerit cum corpore S. Ferreoli. Certe Ferreolus illud secum non tulerit ad carcerem, & consequenter secum non habuit in fuga ex carcere. Quare non invenio, qua de causa Viennenses illud caput ultra Rhodanum tulissent, præsertim cum sepultura S. Ferreoli metu persecutoris clanculum peragenda esset. Verum non hæreamus diutius in rebus obscuris admodum & dubiis. Nam nihil certi statuere propono; sed data argumenta mihi sufficere videntur ad locum martyrii S. Ferreoli pro dubio saltem habendum. Quod vero spectat ad tempus, Sanctus creditur passus in generali persecutione Diocletiani & Maximiani, sive circa annum 304. Rationes allegavi ad XXVIII Augusti in Commentario Actis S. Juliani prævio.
[Annotata]
* haud
ACTA
Ex editione Ruinartii, cum Surii editione collata.
Ferreolus mart. Viennæ in Gallia (S.)
BHL Number: 2911
Ex editis.
Cum per universas provincias genus Christianorum, Deo carum, invisum diabolo, deservire a sacrilegis ritibus cogeretur, Crispinus quidam, temporis illius præses, in Viennensi civitate juxta imperatorum præceptum cœpit ad sacrificandum cogere * Christianos. [Sanctus, captus & interrogatus] Sedens ergo pro tribunali, cum detestabili consilio honorare b obtemperantes, contradicentes autem punire decrevit. Quique dum acerbissime in cunctos Dei servos per ministrum furoris sui grassaretur officium, contigit, ut inter alios etiam beatissimum martyrem Ferreolum, habitu solo, non officio militantem, quod esset proditus Christianus, sacrificare compelleret, dicens: Parere te ante omnes necesse est, Ferreole, invictissimorum principum legibus, quibus & pro militiæ stipendiis fidem debes, & pro majestate reverentiam, & pro honoris augmento parendi irreprehensibilem devotionem. Quamobrem oportet * te obtemperare consilio, ne dissimulationem * pœna castiget. Sacrificare ergo diis jussus es c, quid moraris? Sanctus Ferreolus dixit *: Christianus sum, sacrificare diis non debeo. Imperatoribus, quamdiu salva religione licuit, militavi. Opera mea, cum tibi parui, justis legibus debui: sacrilegis numquam servivi, adversus noxios, non adversus Christianos militare proposui. Stipendia, quæ commemoras, non requiro. Pascat sacrilegum militem sacrilegus imperator. Temporalis vitæ lucra non requiro: mihi sufficit, si salva religione liceat vivere Christianum. Quod si id non liceat, paratus sum mori.
[2] Præses dixit: Unde tibi, Ferreole, isthæc tanta moriendi fiducia? [constanter respondet:] Fortassis post injuriam legum, post contumeliam principum, venit ex desperatione vivendi d. Sed patitur hoc plane abolitum fieri humanitas nostra, quod vel in deos, vel in principes contumaciter protulisti; modo dictorum tuorum te pœniteat, & legibus satisfacias repudiando sectam Christianorum, & numinibus sacrificando. Ferreolus respondit: Humanitatem tuam, & indulgentiam, quam promittis, tibi vel imperatoribus tuis deinceps militaturus exspectet: quorum legibus injuriam non facit, qui legem Dei eis anteponit. Ille potius reus est, qui Divinitati detrahit, qui insensibilia & caduca veneratur. Ego Creatorem, non creaturam adoro. Deum non in manufactis quærendum ipse loquitur, qui cuncta formavit, cujus testes sunt cælum, terra, & quæcumque vel deorsum jacent, vel desuper fulgent. Omnia ista illi serviunt, quæ propter nos creans, in omnibus Deus profutura nobis, non dominatura constituit e. Vos potius recte ordinata perturbatis, præponendo temporalia æternis, mortua viventibus, scientibus bruta, mendacium veritati: & propterea in superbiam lapsi, atque in perpetuum damnati estis cum spiritibus malignis. Deus vero, qui universorum Dominus est, & æternus Imperator, dedit servis suis per Jesum Christum Filium suum fiduciam moriendi. Per quem etiam donat nobis resurgendi spem, ut ad amplioris vitæ incrementa, præsentis vitæ detrimenta nobis profutura credamus.
[3] Præses ait: Ut video, jacturam vitæ jam fecisti. At dignum est tamen, [acriter verberatus, in atrocem carcerem conjicitur:] ut etiam tormenta contemnat, qui consilii humanitate non flectitur. Quæ nisi sacrificando præveneris *, quam sint acerba, cognosces. Sed cum minis cerneret haudquaquam permoveri beatissimum Ferreolum, sisti eum præcepit, & acrius verberari. Cumque nec sic, succedentibus sibi ex more tortoribus, eum flecti posse videret, jussit eum oneratum ferro includi in carcere, dicens: Rebellem hunc squalidus & omnem pœnam excedens carcer includat. Reum se sentiat majestatis: careat luce contemtor deorum. Compendito stare non liceat, sedentem quoque ferri deprimant pondera: jacentem etiam ipsa, quæ adstringit, vastior catenarum colligatio consumat, donec ad validiorem præparatus quæstionem f, omnia, quæ in criminosos constituta sunt, tormenta percurrat. Quibus dictis, statim ministri præsidis beatissimum Ferreolum, oneratum ferro, in carcerem conjecerunt, adhibitisque custodibus, eum servare cœperunt denuo præsentandum.
[4] [divinitus carcere liberatus fugit; sed rursum captus occiditur.] Illic vero biduo exacto, tertia die mane, ut fit, artiori somno oppressis custodibus, sponte solutis vinculis, liberum se Dei Servus agnovit *, & lento gradu accedens ad ostium, illud patere sibi cernit. Itaque secundum Euangelium persecutionem fugiens, ad extraneam properabat regionem. Egressus foras portam g Lugdunensem, ancipiti defixus consilio constitit, quærens secum, cui potissimum viæ insisteret, & ut nulla posset relinquere indicia ipsum insecuturis. Præmissa itaque oratione, difficili natatu Rhodanum transmittere instituit. Sed quænam servis Dei elementa non serviant? aut quando Martyris precibus non quælibet adversa mitescant? Armatus igitur fide, & de Domini promissione securus, amnem fidus ingreditur. Quem sibi incumbentem, deductis blande vorticibus, leni tergo solidior unda suspendit: atque eum ita beatus Martyr natandi conatu paucis trajicit impulsibus, & in ulteriorem ripam securus exit h. Dehinc concito gradu ingressus aggerem publicum, usque ad Jarem i fluvium percucurrit; ubi cum a persecutoribus comprehenderetur, & revinctis post tergum manibus duceretur in eum locum, in quo sepulcrum sancti corporis ejus veneramur, subito instinctu crudelitatis percussus k, occubuit. Quem fidelis religiosorum civium devotio ad præsidium civitatis non longe a Rhodano cum summa veneratione tumulavit. Cujus beneficia per civitates, sicut expetuntur votis, ita beneficiis frequentibus approbantur l, præstante Domino nostro Jesu Christo, cui est virtus in sæcula sæculorum, amen.
ANNOTATA.
a Apud Surium: A ministris satanæ sacrilegis ritibus servire cogeretur.
b Ibidem: Cum detestabili consilio honoraret obtemperantes, contradicentes autem puniret. Et sic tota dictio in sequentibus nonnihil immutata est, licet in re non sit differentia.
c Ibidem: Sacrifica ergo diis &c. Similia quædam in responso Ferreoli leviter immutata sunt.
d Ibidem Vitæ desperatio te invasit.
e Ibidem: Quæ etiam omnia propter nos creavit, nobis utique profutura, non dominatura nobis.
f Surius habet: Donec severiori quæstioni præparatus &c.
g Idem: Egressus autem extra portam &c.
h Ab hoc loco usque ad finem nulla omnino est diversitas inter editiones Surii & Ruinartii, cum tamen antea sint frequentes, ex quibus præcipuas solum observavi, ut non immerito suspicer, illam partem ex sola Surii editione a Ruinartio desumptam, cum omnia nostra Mss. dissentiant.
i De hoc flumine Ruinartius in Annotatis ait: Videtur esse Geria, vulgo la Gere, qui in Rhodanum labitur. Vellem certius edicere possem, quis sit designatus fluvius. Nam ex eo forte aliquid de loco martyrii colligeretur.
k An satis verisimile appareat, occisum esse Sanctum ab iis, qui fugientem comprehenderant, considerandum relinquo illis, quibus ea Acta excellentia videntur. Mihi certe id parum probabile fit, præsertim cum constet, Sanctum fuisse decollatum. Nihil in Actis Mss. reperitur de morte Sancto illata subito instinctu crudelitatis; sed post acceptam mortis sententiam capite plexus dicitur. Aliud quoque hic vix credibile apparet, nam dicitur Sanctus primo miraculo ex carcere evasisse, altero fluvium natando trajecisse, & paulo post iterum captus & occisus. Quis facile credat, Deum gemino miraculo Sanctum adjuvisse, ut eodem die potius occideretur satellitum petulantia, quam postea judicis sententia?
l Talis Actorum conclusio de beneficiis per civitates petitis & obtentis non est in ullo codice nostro. Eam igitur Surii potius esse credo, quam antiqui auctoris.
* Sur. compellere
* Sur. oportet igitur
* ibid. dissimulantem
* ibid. respondit
* Sur. nisi sacrificaveris
* Sur. sentit
ACTA ALTERA
Aut eadem potius ex Mss.
Ferreolus mart. Viennæ in Gallia (S.)
BHL Number: 2912
Ex Mss.
[Ferreolus interrogatur:] Dum per universas provincias Christianorum genus carum Deo, invisum diabolo, deservire sacrilegis ritibus cogeretur, sicut est proditum, Crispinus quidam, temporis illius præses, in Viennensi Civitate, juxta imperatorum præceptum, cœpit ad sacrificandum cogere Christianos. Et sedens pro tribunali detestabili consilio cœpit a honorare obtemperantes, contradicentes autem punire, quique dum acerbissime in cunctos Dei servos per ministrum furoris sui grassaretur officium; contigit, ut beatissimum martyrem Ferreolum, habitu sibi *, non corde, specie tenus, non officio militantem, quia esset proditus Christianus, sacrificare compelleret, dicens; Parere te primitus necesse est b invictissimorum principum legibus, quibus & pro militiæ stipendiis fidem debes, & pro majestate reverentiam, pro honoris augmento parendi inreprehensibilem devotionem. Quamobrem oportet te obtemperare consilio, ne dissimulationem pœna castiget. Sacrificare ergo diis jussus es; quid moraris? Ferreolus dixit: Christianus sum; sacrificare non debeo: imperatoribus, quamdiu salva religione licuit, militavi. Operam meam, cum tibi parui, justis legibus debui, sacrilegis nunquam promisi c. Adversus noxios, non adversus Christianos militare proposui. Stipendia, quæ commemoras, non requiro. Pascat sacrilegum militem sacrilegus imperator. Temporalis vitæ lucra non requiro. Mihi sufficit, si salva religione liceat vivere Christianum. Certe, si id non licet, sufficit mori d.
[2] Præses dixit; Quæ in te tanta est, Ferreole, moriendi fiducia? [& præsidi constanter respondet.] An forsitan post injuriam regum, & contumeliam principum venit ex desperatione vivendi? Patitur hoc abolitum fieri humanitas nostra, quod vel in deos, vel in principes contumaciter protulisti, si dictorum tuorum gerens pœnitentiam satisfeceris e, repudiando sectam Christianorum, legibus nostris * consenseris, vel sacrificaveris numinibus. Ferreolus dixit: Humanitatem tuam, vel indulgentiam, quam promittis, tibi vel imperatoribus tuis deinceps militaturus exspectet. Quorum legibus injuriam non facit, qui Dei legem præponit. Ille potius reus est Divinitati, qui insensibilia, & caduca veneratur. Ego Creatorem, non creaturam adorare proposui: mihi Deum non manufactum quærendum, ipse loquitur, qui cuncta formavit; cujus testes sunt cœlum, & terra, & quæcunque vel deorsum jacent, vel desuper fulgent. Omnia ista illi deserviunt, quæ propter nos creans, in omnibus Deus profutura nobis, non dominatura constituit. Vos potius recte ordinata turbatis, præponendo temporalia æternis, mortua viventibus, sentientibus f bruta, mendacium veritati, & propter g superbiam lapsos, atque in perpetuum damnatos spiritus Deo, qui universorum Dominus est, & imperator æternus, quique dedit servis suis per Jesum Christum Filium suum fiduciam moriendi, per quem certa spe resurgendi in ampliorem vitæ modum, vitæ præsentis damna nos provehunt.
[3] [verberibus affectus, carceri includitur:] Præses dixit: Jacturam vitæ, ut video, jam fecisti. Dignum est tamen, ut etiam tormenta contemnat, qui consilii humanitate non flectitur. Quæ, nisi sacrificando præveneris, quam sint acerba, cognosces. Et cum his minis non permoveri cerneret beatissimum Ferreolum, sisti eum præcepit, & acrius verberari. Quem cum succedentibus sibi ex more tortoribus flecti non posse sentiret; jussit eum oneratum ferro recludi in carcerem, dicens: Rebellem hunc squalidus, & omnem pœnam excedens carcer includat, reum se sentiat majestatis, careat luce contemptor deorum. Compedito stare non liceat, sedentem quoque ferri deprimant pondera, jacentem etiam ipsa, quæ astringit, vastior catenarum junctura sustineat h, donec ad validiorem præparatus quæstionem, omnia, quæ in criminosos constituta sunt, tormenta percurrat. Quibus dictis, statim ministri præsidis beatissimum Ferreolum oneratum ferro in carcerem concludentes, præordinatis custodibus servare cœperunt denuo præsentandum.
[4] [carcere divinitus liberatus, Rhodanum tranat & fugit.] Ubi transacto biduo, die tertia diluculo, altius, ut fit, depressis sopore custodibus, resolutis sponte vinculis, liberatum se Dei servus agnovit. Et lento accedens gressu ad ostium carceris, patere sibi liberum sentit egressum. Secundum Euangelium fugere persecutionem ad extraneam præparat regionem. Egressus foras portam Lugdunensem, ancipiti defixus consilio constitit, quærens secum, cui potissimum viæ insisteret, vel quemadmodum non posset præbere indicia secuturis. Præmissa itaque oratione, transire Rhodanum difficili parat natatu; qui muros Viennensis urbis alluens, ipso eam, quo percurrit, tramite ornat, ac munit, utilem præbens civibus commeatum, præcipiti autem profundo hostem repellens. Sed quæ Dei servis elementa non serviant? aut quando martyris precibus non quælibet turbida & adversa mitescant? Armatus ergo fide, & de Domini promissione securus, amnem fidus ingreditur: quem superjectum sibi deductis blande vorticibus leni tergo solidior unda suspendit: atque eum beatus Martyr nisu natantis paucis transmisit impulsibus, & in ulteriorem ripam securus egreditur.
[5] [Rursum capitur, & Brivate occisus, prope Rhodanum sepelitur,] Dehinc concito gressu ingressus aggerem publicum usque ad Jarem i fluvium percucurrit; ubi a persecutoribus comprehensus, & tentus, vinctis post tergum manibus ductus est, donec ad vicum, qui vocatur Brivate k, pervenisset, ubi eum sibi offerri una cum sancto martyre Juliano præses l præcepit. Quos non cognita nobis interlocutione discutiens, plecti capite ex lege constituit. Ibi utriusque beatum sanguinem terra suscepit, & claro basilicæ extante monumento, hodieque m a circumjectis regionibus frequentatur. Quæ in honorem sancti Juliani martyris constructa est, quia inibi esset cæsus & conditus n: ubi evidentibus hodieque virtutibus meritum martyris, & diaboli persequentis confusio perdocetur. Illo vero regioni illi per dispensationem divinam donato, beatissimum martyrem Ferreolum fideles, quique de Vienna sequuti fuerant, ad civitatis suæ præsidium fide probabili retulerunt; condentes eum in ripa ulteriore Rhodani, quæ civitatem spectat, haud procul a flumine.
[6] Ubi ne inhonoro diu clarus Martyr lateret sepulchro, [ubi ecclesia eidem deinde condita.] Castalius vir præcipui nominis de primoribus Viennensis urbis, illustris semper familiæ in patres ac posteros, vel quæ ab ipso quaquaversum deducitur linea optimæ admodum nobilitatis, cathecuminus adhuc, & necdum baptismi gratiam consecutus, basilicam in honorem Martyris fecit, fundans eam tanto opere, quanta & fide; præmittens hoc munus Deo, ut ad baptismi consummationem cum patrocinio Martyris perveniret. Ubi o hodie fusis Domino orationibus plebs lætatur de Martyre, & plebis devotionem domino beatus Ferreolus insinuat p.
ANNOTATA.
a Hic dissentiunt Mss. in vocibus. Nam vox cœpit sine alia mutatione in duobus omissa est, in alio, est præcepit; in alio legitur honorabat & puniebat. At omnia eodem redeunt.
b In aliquot Mss. additur, Ferreole; in pluribus omittitur.
c In omnibus Mss. promisi, videlicet operam meam. Attamen Ruinartius & Surius habent servivi.
d Alias moriar, in alio, cupio mori.
e Hic multum in vocibus dissonant codices; sed idem in omnibus significatur: ut etiam fit in mox sequentibus.
f Sentientibus in omnibus Mss. Ruinartius tamen habet scientibus, quod ex Surio, qui stylum mutavit, acceptum opinor, ut & alia nonnulla.
g Hæc usque ad finem numeri in omnibus fere codicibus nonnihil erant mendosa, in aliis magis, in aliis minus. Ex ea corruptione factum existimo, ut Surius, qui pauciora verisimiliter habuit exemplaria, verba detorserit in alium sensum hoc modo: Et propterea in superbiam lapsi, atque in perpetuum damnati estis &c. Surii verba adoptavit Ruinartius: nam ea sic in codicibus inventa, nonfacile credidero.
h In Mss. omnibus, Junctura sustineat, non colligatio consumat, ut habent Surius & Ruinartius.
i Pro ad Jarem in quibusdam Mss. legitur ad Zarem, ut dixi in Commentario num. 14. Quis sit fluvius, ignorare me fateor.
k Brivas, hic Brivate dictum, oppidum est in Arvernia ad Elaverem fluvium. Martyrio ibi coronatus est S. Julianus, ibique etiam coronatum S. Ferreolum, olim credidit ecclesia Viennensis: neque id improbabile esse, ostendi in Commentario num. 19 & seqq. Magis improbabilem puto eorum sententiam, qui hæc Actis ab interpolatore addita credunt, cum vix dubitare possim, quin rescissa sint a Surio.
l Præses hic intelligendus non videtur Crispinus, qui præerat Viennæ; sed alius quispiam eidem subditus, qui Brivate mandata dabat. Quod vero auctor ait, oblatos simul præsidi fuisse Julianum & Ferreolum, ipsius assertione adeo non fit certum, ut magis credam, occisum prius fuisse Julianum, sicut prius Vienna discesserat, & captus erat. Etenim auctor ipse, tum verbis illis, non cognita nobis interlocutione discutiens, tum silentio suo de die martyrii, satis insinuat, sibi non omnino comperta fuisse, quæ Brivate erant peracta tempore martyrii S. Ferreoli. In Actis, sicut a Surio & Ruinartio impressa sunt, auctor asseverantius de morte Sancti loquitur, an autem verius, multum dubito.
m Sex codices in hunc sensum conspirant, licet aliqui sint mendosi, & pro exstante habeant ex tanto. Unus habet: Basilicæ extante hodie monumento, quæ a circumjectis &c.
n Ex hoc loco colligitur, quando scribebat hic auctor, necdum conditam fuisse ecclesiam S. Ferreoli, quæ præter memoratam S. Juliani exstabat in territorio Brivatensi tempore S. Gregorii Turonensis.
o Pro ubi in aliis legitur &, in aliis ut.
p in uno Ms. additur, Regnante Domino nostro Jesu Christo, cui est virtus & honor in sæcula sæculorum. Amen. Et similis conclusio reperitur in tribus aliis. At ea abest a codicibus nostris, & a Trevirensi. Habes, lector studiose, Acta gemina, aut, ut magis credo, eadem diverso modo edita. Posteriora hæc nihil habent ex sola Surii editione; sed veniunt ex septem Mss., invicem ubique consentientibus, exceptis solum mendis, aut leviusculis vocum mutationibus, quæ transcribentium ignorantia aut negligentia in codices irrepere solent. Priora vero liberius suo more edidit Surius, stylum subinde mutando: quod ipsum præcipue fecisse credo, ubi dictionem in codicibus mendose expressaminveniebat. Ruinartium porro ex Surio multa sumpsisse non dubito, quia in collatione deprehendi, ipsius editionem cum Suriana verbis consonare, ubi differt a codicibus nostris; cum nostris vero saltem aliquibus consonare, quando a Surio dissidet.
* al. solo
* imperatorum
DE S. METHODIO EPISC. MART.
CHALCIDE IN GRÆCIA.
Forte sub Diocletiano.
SYLLOGE.
Methodius episc. mart., Chalcide in Græcia (S.)
AUCTORE J. S.
§ I. Locus episcopatus & martyrii variis dubitationibus obnoxius, uti alia fere omnia ad Sanctum spectantia.
De S. Methodio episcopo, licet scriptis celebri & martyrio, plura habemus dubitationibus obnoxia, quam certo enarranda. S. Methodium elogio inter Scriptores ecclesiasticos celebravit S. Hieronymus. [Memoria Sancti in Martyrologiis Latinis hoc die] Ex hoc vero eumdem Fastis inseruisse videntur martyrologi Latini, quorum vetustissimus est, quantum novimus, auctor Parvi Martyrologii Romani a Rosweydo editi. Nam hic ad XVIII Septembris sic habet: Methodii, Olympi Lyciæ, & postea Tyri episcopi, qui sub Diocletiano martyrio coronatus est. Hæc repetiit Ado, locum martyrii solum adjungens his verbis: In Chalcide Græciæ martyrio coronatus est. Adonis verba dat Usuardus, observans tantum ulterius, unde fuerint accepta, dum addit: Ut scribit S. Hieronymus. Plura ex Hieronymo sumpsit Baronius, Methodium in Martyrologio Romano ita memorans: Natalis sancti Methodii, Olympii Lyciæ & postea Tyri episcopi, sermonis nitore ac doctrina clarissimi, qui ad extremum novissimæ persecutionis (ut scribit sanctus Hieronymus) in Chalcide Græciæ martyrio coronatus est. Notkerus ab his non dissentit; sed apud ipsum mendose pro Chalcide legitur Ebacide. Wandelbertus tale dat elogium:
Ore, fide Antistes, signisque & sanguine martyr
Methodius, quartum denum celebrandus honorat.
Quartumdecimum intellige Kalendas Octobris, id est, diem XVIII Septembris. Mitto Martyrologia hisce recentiora. In Martyrologiis vero Hieronymi, Bedæ, Flori, & Rabani memoria Methodii non reperitur.
[2] Sanctus Hieronymus in Catalogo Scriptorum ecclesiasticorum cap. 83 Methodium laudat hoc modo: [ex S. Hieronymo, qui eumdem elogio celebrat, ut episcopum Olympi & Tyri:] Methodius Olympi Lyciæ, & postea Tyri episcopus, nitidi compositique sermonis, adversus Porphyrium confecit libros; & Symposium decem virginum; de Resurrectione Opus egregium contra Origenem, & adversus eumdem de Pythonissa; & de αὐτεξουσίου (id est, de Libero arbitrio;) in Genesim quoque, & in Cantica canticorum Commentarios, & multa alia, quæ vulgo lectitantur. Et ad extremum novissimæ persecutionis, sive, ut alii affirmant, sub Decio & Valeriano, in Chalcide Græciæ martyrio coronatus est. Hactenus S. Hieronymus. Socrates, qui eodem seculo V, quo S. Hieronymus defunctus est, floruit, eique suppar fuit, meminit de Methodio, tamquam primo oppugnatore Origenis, ita ipsum perstringens lib. 6 cap. 13: Laboravit hoc morbo (scribendi contra Origenem) primum Methodius, Olympi Lyciæ civitatis episcopus. Hæc Socrates, plurium hæreticorum defensor, ita ut nihili faciendum sit, quod ille carpat S. Methodium ob oppugnatum Origenem. Illud interim observo, a Socrate dici Olympi episcopum, non item Tyri. Accedit S. Maximus, qui S. Methodium similiter vocat Olympi urbis Lyciæ episcopum, nulla facta mentione de Tyri episcopatu. Verba data sunt in S. Methodio Patarensi ad XX Junii.
[3] [alii inter scriptores laudant Methodium Patarorum episcopum.] Verum aliæ oriuntur dubitationes de sede episcopali S. Methodii. Nam Leontius Byzantius, qui sub finem seculi VI aut initium VII floruit, & Historiam de Sectis conscripsit, in hoc Opusculo Act. 3 pag. 431 enumerat doctores, qui floruerunt post tempora Apostolorum usque ad imperium Constantini Magni, interque eos Methodius laudatur his verbis: Methodius Patarensis episcopus, Græce Πατάρων Patarorum. Erat sane hujus nominis urbs in Lycia, sed longe Olympo dissita. Nam utraque quidem vicina erat mari, sed Olympus versus Pamphyliam, Patara vero versus Cariam erat posita, ac utrique intermedia erat civitas Myrensis, ecclesiastica Lyciæ metropolis, & S. Nicolai episcopatu celebris. Itaque dici nequit, eamdem esse civitatem Patara & Olympum. Frustra allegantur verba Suidæ, in Methodio dicentis, Μεθόδιος Ολύμπου Λυκίας ἥτοι Πατάρων, καὶ μετὰ ταῦτα Τύρου ἐπίσκοπος. Methodius Olympi Lyciæ aut Patarorum, & deinde Tyri episcopus. Etenim verba hæc non significant, Olympum & Patara eamdem esse urbem, ut nimis festinanter dixit Combefisius; sed insinuant dubitationem Suidæ de primo Methodii episcopatu, fuissetne Olympensis aut Patarensis. Ratio dubitandi erat, quod S. Hieronymus aliique Olympi episcopum dicerent; Leontius vero & post ipsum alii Patarensem vocarent episcopum. Nam etiam a S. Joanne Damasceno lib. 3 de Imaginibus in fine laudatur Opus S. Methodii episcopi Patarensis, de Resurrectione. Demum Menologia & Menæa Græcorum Methodium Patarensem celebrant ad XX Junii, & ex his Fastis de S. Methodio Patarensi egit Henschenius noster ad XX Junii.
[4] [Itaque dubium est, an idem sit, & Olympensis simul ac Patarensis,] Alia modo exsurgit ex hisce dubitatio. Nam ambigitur, utrum idem sit Methodius, qui ab aliis Olympensis, ab aliis Patarensis vocatur episcopus. Baronius in Annotatis ad Martyrologium Romanum die XIV Junii distinctos credidit. In eamdem sententiam propendit Henschenius noster, quando ad XX Junii disputavit de S. Methodio Patarensi; sic tamen, ut dubitaverit, distinguendine essent, an confundendi, & hujusce rei examen remiserit ad hunc diem. Leo Allatius in Diatriba de Methodiorum scriptis utrumque eumdem credit, dicens fuisse episcopum utriusque civitatis. Hanc opinionem secuti sunt alii plerique, inter quos nuperrime Lequienus in Oriente Christiano. At nullum invenio argumentum, quo alterutra opinio satis fiat certa. Pro non distinguendis duobus Methodiis, qui scripserunt ante imperium Constantini Magni, aut potius ante finitas imperatorum gentilium persecutiones, afferri potest, quod unum solum Methodium agnoscat S. Hieronymus, unum dumtaxat recenseant Leo Byzantius, aliique scriptores, qui auctores ecclesiasticos enumerarunt. At reponi potest, alios quoque ab illis omitti, ut mirandum non foret, si ex duobus Methodiis unum omisissent, præsertim si quis contenderet, Patarensem pauca solum scripsisse, aut omnino non scripsisse, sed alterius scripta illi ex errore attributa. Certe non facile pro certo admisero, Olympensem simul & Patarensem episcopum fuisse Methodium, ut contendunt Allatius & Lequienus. Cum enim civitas Myrensis secundum Lequienum tom. 1 col. 965 episcopum habuerit a primo Christi seculo, & intermedia sit Olympo & Pataris, nullo modo fit verisimile, ecclesias Olympensem & Patarensem seculo III aut IV ab eodem episcopo administratas.
[5] Mihi sane verisimilius apparet, posteriores Græcos, [aut alterutrius solum loci episcopus; an vero duo diversi.] qui episcopatum Patarensem S. Methodio doctori attribuerunt, a vero aberrasse. Nam primus, qui scitur Patarensem dixisse episcopum, est Leontius Byzantius, tribus fere seculis Methodio posterior. Verum, si causam erroris conjectura investigare voluerimus, nulla erit verisimilior, quam si conjiciamus, Pataris etiam claruisse aliquem episcopum Methodium, eumque ante Olympensem seculo III floruisse. Etenim sic intelligemus, quo modo contingere potuerit, ut jam tempore S. Hieronymi duplex esset sententia de tempore martyrii S. Methodii, ac alii vellent, ipsum fuisse coronatum ad extremum novissimæ persecutionis; alii medio seculo citius, sub Decio & Valeriano. Miror sane, S. Hieronymum, qui illa scribebat ante finem seculi IV, certo scire non potuisse, utrum vir tam celeber, qualis fuit Methodius, coronatus esset eodem seculo, an vero circa medium seculi III. At ea dubitatio facile oriri potuit, si quis Methodius episcopus sub Decio aut Valeriano passus sit, alius vero circa finem persecutionis Diocletiani. Præterea S. Hieronymus Methodium suum Tyri deinde facit episcopum, quod nullus dixit de Patarensi. Demum S. Hieronymus Chalcide passum dicit Methodium. At Græci numquam asseruerunt, Patarensem extra ecclesiam suam esse passum. Quapropter non desunt rationes, quæ suadent, Methodium Olympi ac deinde Tyri episcopum non esse eumdem cum Methodio Patarensi. At ea non invenio argumenta, quibus rem certam facere valeam, ideoque dubiam relinquo.
[6] Tillemontius, qui de S. Methodio disseruit tom. 5 Monum. Eccl., [Certe locus episcopatus est admodum dubius.] non minus ambigue loquitur de ipsius episcopali sede, & alias insuper movet difficultates nota 1. Primo dubitat, an Methodius revera fuerit Tyri episcopus, quia translatio ab episcopatu Olympensi ad Tyrium non est admodum verisimilis ob diversitatem provinciarum, longe invicem dissitarum, nam Olympus est in Lycia, Tyrus in Phœnicia. Augetur difficultas, quia circa tempus, quo Methodius martyr obiit, episcopatus Tyrius videtur possessus fuisse ab aliis. Certe Henschenius noster tom. III Februarii pag. 172 martyrium S. Tyrannionis, episcopi Tyri, ex Eusebio figit anno 310, ut ipsi vix succedere potuerit S. Methodius, & deinde in eadem persecutione coronari, maxime si in Græcia passus est, ut scribit S. Hieronymus. Præterea difficultas non levis oritur ex Epistola Joannis Antiocheni patriarchæ ad S. Proclum Constantinopolitanum, scripta anno 431, editaque in Nova collectione Conciliorum apud Baluzium col. 893, ubi enumerantur præcipui Ecclesiæ doctores, qui floruerunt usque ad inchoatum seculum IV, in variis provinciis, & de Methodio dicitur; In Hellade vero & Illyrico Methodius & alii patres, qui pietate claruerunt. Non capio, cur Antiochenus patriarcha Methodium Helladi adscribat aut Illyrico, si Tyrius fuerit episcopus, aut etiam Olympensis in Lycia. Suspicari quidem possemus, de alio Methodio loqui Joannem Antiochenum; sed ille alius non innotuit; & Hieronymus etiam martyrium S. Methodii doctoris figit in Græcia, quod mirum est, si Olympensis & Tyrius fuerit episcopus. Tot paradoxa suspicionem ingerunt, plures fuisse Methodios, quorum confusione enatæ sunt istæ difficultates.
[7] [Dubius quoque martyrii locus,] Rursum ambiguus est locus martyrii. Chalcidem in Græcia nominat Hieronymus. Hoc Tillemontius & Henschenius exponunt de Chalcide, quæ est in Eubœa insula Græciæ, licet alia etiam Chalcis sit in Ætolia, Græciæ item provincia. Sophronius, qui Catalogum S. Hieronymi Græcum fecit, coronatum S. Methodium scribit ἐν Χαλκίδι τῆς Ανατολῆς, in Chalcide Orientis, designans nimirum Chalcidem Syriæ, quæ nomen dat provinciæ Chalcidenæ, cujus est caput. Hic martyrii locus magis cohæret cum episcopatu Tyrio, & ideo verisimilior esset, nisi obstaret auctoritas S. Hieronymi. Allatius agnoscit, Sophronium habere in Chalcide Orientis, sed nodum velociter scindens, ait corrupte id legi in Sophronio, cum integre sic legi debeat, ut Hieronymianis concordent. Facile admisero, locum non aliter Græce redditum a Sophronio, quam Latine fuerat expressus ab Hieronymo. At non video, quare exscribentium vitio minus in Hieronymi textum Latinum, quam in Græcum Sophronii, mendum aliquod irrepere potuerit. Suidas certe habet, ut Sophronius, non ut Hieronymus. Itaque nequeo dicere cum Allatio, locum Hieronymi integrum esse, textum vero Sophronii corruptum, nisi dubia pro certis venditare voluero. Quin potius magis propenderem in locum Sophronii, ut confirmatum a Suida, & in Chalcidem Syriæ, ut Tyro propinquiorem, nisi obstarent rursus verba Joannis Antiocheni mox allegata, quibus Methodius annumeratur doctoribus Græciæ aut Illyrici, non Syriæ aut Asiæ. Verum hæc verba non modo repugnant martyrio in Syria obito; sed æque contraria videntur episcopatui in Lycia asserto & deinde in Phœnicia.
[8] [imo & tempus,] Tempus martyrii, quod a Baronio, Allatio, Tillemontio, & aliis statuitur circa finem persecutionis Diocletiani, & nominatim a Tillemontio Nota 2 circa annum 311 aut 312, vix certius apparet, quam cetera jam excussa. S. Hieronymus, ut jam vidimus, passum dicit, vel ad extremum ultimæ persecutionis, vel sub Decio & Valeriano. Dubitatio hæc de Methodii ætate ostendit, S. Hieronymum non fuisse optime instructum de spectantibus ad Methodium, cujus quidem scripta viderat, sed gesta non æque noverat. Sophronius locum Hieronymi cum eadem dubitatione Græcum fecit. Suidas idem forsan dicere voluit, sed nonnihil diversa expressit. Nam verba ipsius, exacte reddita Latine, ita sonant: Qui circa extrema persecutionis temporibus Decii & Valeriani &c. Leontius Byzantius Act. 3 numerat Methodium Patarensem inter illos doctores, qui floruerunt post tempora Apostolorum & ante Constantinum Magnum, Methodium nominans ante S. Gregorium Thaumaturgum. Hæc omnia valde ambigua sunt; cum enim S. Hieronymus dubitationem extendat a Decio usque ad finem fere ultimæ persecutionis; quis modo credat, satis constitisse Hieronymo, Methodium non esse passum tempore aliquo intermedio, nimirum sub Aureliano, aut initio persecutionis Diocletiani, aut sub alio imperatore? Præterea quis certo definiat, quo anno finem novissimæ persecutionis statuere voluerit S. Hieronymus, annone 312, in quo agentibus Constantino & Licinio, finem persequendi Christianos fecit Maximinus; an vero anno 323, quo Licinius resuscitatam iterum persecutionem clade sua & morte finire coactus est?
[9] Tillemontius Nota 2 in Methodium allegat rationes aliquot, [quod ratiocinia Tillemontii] ut ostendat, S. Methodii martyrium contigisse anno 311 aut 312. Primo observat, Sanctum non esse passum sub Valeriano, ideoque minus sub Decio, quia scripsit contra Porphyrium, qui anno 263, id est, tribus annis post finitam Valeriani persecutionem, tantum annos numerabat triginta. Solida est hæc ratiocinatio: nam satis constat, Porphyrium non tam cito cœpisse scribere contra Christianos, & eidem consequenter non respondisse Methodium, nisi diu post finitam Valeriani persecutionem. Secundo allegat Tillemontius ex S. Hieronymo lib. 1 contra Rufinum hæc verba Eusebii, scribentis Apologiam Origenis: Quomodo ausus est Methodius nunc contra Origenem scribere, qui hæc & hæc de Origenis locutus est dogmatibus? Tum sic argumentatur: Hæc innuunt, necdum mortuum fuisse Methodium, quando ita de ipso loquebatur Eusebius. Hic autem Apologiam istam certo non scripsit ante annum 309. Itaque eo anno vivebat Methodius. Ex his ulterius infert, martyrium ipsius figendum sub finem persecutionis Diocletiani anno 311 aut 312. Non negaverim, istud ratiocinium subtile videri & probabile. Certum tamen non videtur, vixisse Methodium, quando ista scribebat Eusebius: & consequenter ex data observatione nequit certa erui conclusio.
[10] Quin imo alii forsan ex allegato Hieronymi loco probare contendent, [non faciunt omnino certum,] mortuum jam & Martyrem fuisse Methodium, quando ei prædicta objiciebat Eusebius. Nam dicit S. Hieronymus, idem, quod sibi objiciebatur a Rufino, objectum ab Eusebio fuisse Methodio episcopo & martyri. Et mox ait, idem ab Ariano homine objici clarissimo & eloquentissimo Martyri. Dicere enim poterunt, Eusebium ista non objecisse Martyri, si vivebat Methodius, & postea solum martyrio coronatus est. At hæc consecutio æque erit incerta: nec superest Opus Eusebii, ex quo clarius appareret, utrum de vivente locutus sit Methodio, an de mortuo. Præterea; etiamsi certo constaret, vixisse anno 309 S. Methodium, ex eo certo colligi non posset, coronatum fuisse anno 311 aut 312; cum etiam pati potuerit sub persecutione Licinii circa annum 320. Ex disputatis hactenus abunde liquet, pleraque spectantia ad personam S. Methodii incerta esse, nimirum an fuerit idem cum Methodio Patarensi, an fuerit primum Olympi, postea vero Tyri episcopus, utrum scripserit in Asia aut Syria, an in Græcia, martyrne occubuerit seculo III an IV, utrum in persecutione Diocletiani, an citius, aut etiam serius; & demum utrum coronam martyrii consecutus sit in Græcia, an in Syria. Etenim dubitatio S. Hieronymi de tempore martyrii, cum ad annos facile sexaginta extendatur, omnino insinuat, non satis comperta fuisse Hieronymo spectantia ad S. Methodium; atque ea de causa nos minus firmiter inhærere posse iis, quæ de gemino ipsius episcopatu & loco martyrii affirmat.
[11] Ad tot dubia adjungi potest aliud, videlicet an S. Methodius alio nomine dictus fuerit Eubulius, ut Allatius aliique asserunt ex S. Epiphanio. Nam hic hæresi 64 num. 63, [Methodius non videtur habuisse nomen Eubulii.] ubi amplissimum S. Methodii locum allegaverat contra Origenianos, subdit, ista esse τῶν ὑπὸ τοῦ μακαρίτου Μεθοδίου, τοῦ καὶ Ευβουλίου, ex disputatis a B. Methodio, qui & Eubulius. Ex hoc loco colligunt, Eubulii etiam nomen fuisse S. Methodio, ut etiam observavit Petavius in Annotatis ad locum allegatum. Verum hæc non videtur fuisse mens S. Epiphanii. Noluit dicere, opinor, S. Methodio aliud nomen fuisse Eubulium, sed eo nomine disputasse contra Origenem. Etenim Opus S. Methodii contra Origenem de Resurrectione, ex quo plurima adduxit S. Epiphanius, erat Dialogus cum interlocutoribus saltem quatuor, nempe Proclo & Aglaophonte, disserentibus utcumque pro Origene, ac Eubulio & Auxentio, qui contra Origenem disputabant, ejusque errores refellebant. Ex his præcipuus disputator erat Eubulius, ut liquet ex Epiphanio num. 43 in fine. Quapropter nihil videtur dicere in allegato loco S. Epiphanius, nisi se dedisse, quæ Eubulii nomine disputaverat Methodius. Itaque Eubulius non fuit nomen Methodii, sed nomen, quod in illo Dialogo dederat præcipuo disputatori, cujus ratiocinia allegaverat Epiphanius. Sic S. Methodius in Symposio suo aut Convivio Virginum personam præcipuam similiter Eubulium nominavit. Evanescit igitur fictitium Sancti nomen, ex Epiphanio male intellecto natum, & aliis omnibus ignotum.
§ II. Scripta S. Methodii, quorum pars magna perdita, enumerantur.
[S. Methodius scriptor magni nominis,] Quamvis certo non constet de loco & tempore, quibus floruit, episcopatum gessit, scripsitque, ac pro Christo sanguinem fudit S. Methodius, ut jam vidimus; certum tamen est, episcopum fuisse & martyrem, multaque edidisse scripta, vergente ad finem seculo III, aut seculo IV, antequam solus imperaret Constantinus Magnus. Æque certum est, scriptorem fuisse magni nominis, & multorum elogiis celebratum. S. Hieronymus, jam laudatus num. 2, dicit, fuisse scriptorem nitidi compositique sermonis. Idem rursum num. 10 vocat clarissimum & eloquentissimum Martyrem. Idem Methodius a S. Epiphanio hær. 64 num. 63 dicitur Vir apprime doctus, acerrimusque veritatis Patronus. Joannes Antiochenus in Epistola ad S. Proclum anno 431 data, recenset S. Methodium inter episcopos doctoresque illustrissimos, quorum fides fuit probata, illumque solum nominat ex illis, qui floruerunt in Hellade, sive Græcia, & in Illyrico, ut jam dixi num. 6. Leontius Byzantius de Sectis Actione 3 numerans præstantissimos doctores, qui floruerunt post tempora Apostolorum usque ad Constantinum, novem tantum recenset, iisque annumerat Methodium Patarensem, qui vel Methodius noster est, aut illis annumeratur, quia cum nostro confunditur. Præterea auctoritas S. Methodii laudatur a multis Patribus antiquis cum elogio, ut videre est apud Allatium in Diatriba de Methodiorum scriptis, ex qua huc nonnulla breviter transfero. Per Joannem Thessalonicensem episcopum ibidem num. 16 vocatur, Magnus Methodius; a S. Anastasio Sinaita, Sapientia percelebris; ab Andrea Cæsariensi rursum, Magnus, a S. Maximo, aliisque pluribus Sanctus martyr. Verum, omissis aliis, Sancti scriptorum catalogum texam, exordium ducens ab operibus per S. Hieronymum laudatis.
[13] Primo, teste Hieronymo, Adversum Porphyrium confecit libros. [primus refutat Porphyrium contra Christianos scribentem;] Erat Porphyrius philosophus gentilis, Christianis infestus admodum, qui sacras legebat Scripturas, ut Christianos acrius & subtilius oppugnaret. Scripsit autem contra ipsos grande Opus in quindecim libros divisum, de quo latius consuli potest Tillemontius tom. 4 Imperatorum in Diocletiano art. 31, ubi observat, eum in Siciliam venisse anno 267, ibique diu mansisse, & contra Christianos scripsisse. Itaque potuit S. Methodius ad scripta Porphyrii respondere non diu post annum 270; & multo etiam serius, si vixerit usque ad annum 311 aut 312. Certe primus fuit, qui Porphyrium cœpit refutare, teste variis locis S. Hieronymo. In Epistola ad Magnum Oratorem ita habet: Scripserunt contra nos (Christianos) Celsus atque Porphyrius. Priori Origenes, alteri Methodius, Eusebius & Apollinaris fortissime responderunt. Quorum Origenes octo scripsit libros: Methodius usque ad decem millia procedit versuum &c. Eosdem Porphyrii oppugnatores recenset in Apologia pro libris contra Jovinianum. In Præfatione vero Commentariorum in Danielem innuit, Opus Methodii contra Porphyrium non fuisse absolutum. Nam, ubi dixerat Eusebium & Apollinarem Porphyrio solertissime respondisse; subjungit: Et ante hos ex parte Methodius. Quapropter non est incredibile, S. Methodium huic Operi esse immortuum, & forte pro mercede martyrii coronam consecutum. Ceterum hoc Sancti Opus excidit, præter Excerpta paucissima, quæ ex Damasceno & aliis dedit Combefisius in Operibus S. Methodii pag. 442 & seqq.
[14] Sequitur apud Hieronymum: Symposium decem virginum. [scribit Symposium virginum, quod ab Arianis] Dialogus est de Virginitate, qui primum editus est a Leone Allatio Romæ anno 1656, deinde recusus a Petro Possino, & demum a Combefisio (qui ante Excerpta solum illius Operis cum reliquis Methodii fragmentis ediderat) idem Symposium recusum est in Auctario novissimo pag. 64 & seqq. Porro Photius hujus Operis dat Excerpta cod. 237, & col. 963 de eo observat sequentia: Observandum, Dialogum hunc, qui Symposium inscribitur, sive de castitate, magnam partem adulteratum esse. Offendes enim in illo adjectas & Arianas vanasque opinationes, aliasque male sentientium fabulas. Combefisius post Dialogum hanc Photii censuram subjungit pag. 142; sed mox pag. 143 de ea re sententiam suam exponit his verbis: Inter reliqua Methodii, hanc maxime lucubrationem ab hæreticis depravatam, & Arianicas voces habere, Photii censura est. Putem ego Methodium pro ævi simplicitate, nonnulla a se inspersisse non satis elimata exque regula ecclesiastica; velut fere superiores Patres non prorsus accurati fuere. Nec video, ut nulla hic quidam deprehendant vere laborantia: nam sunt aliqua, quæ vix sensum Catholicum faciant, quantumvis quis emolliat, ac nisi prorsus vim verbis faciat.
[15] Allatius in Diatriba sua num. 12 negat, opinationes Arianicas reperiri in Methodii Symposio, [corruptum aliqui credunt, alii purum existimant,] quale nunc exstat. Nam postquam observaverat, aliqua Patrum scripta ab hæreticis corrupta esse; & nonnulla etiam in pluribus Patribus vetustis reperiri, quæ nec accurata sunt, nec a posteris admissa; sic prosequitur: Quidquid tamen sit, in hoc plane, quod præ manibus est, Symposii exemplar, similes hæreticorum fabulæ, potissimum Arianæ, nullæ inspersæ sunt: nec est, quod non possit Catholice Catholicis auribus exponi. Addit, Patres subinde in fervore disputationis aliqua protulisse minus probanda, & utcumque faventia hæresibus postea enatis. Quæ licet vera sint, inquit, in Symposio tamen Methodii, quod nunc publicamus, locum non habent, quod in eo nihil sit, quod Arianam hæresin stabiliat. Imo si recte singula examinentur, sunt nec pauca, quæ illam refellunt, & penitus destruunt. Vides, opinor, studiose lector, quam diversæ sint duorum editorum sententiæ. Nolim ego judicium meum interponere de omnibus, quæ leguntur in Symposio, cum otium mihi per alia negotia non suppetat expendendi singula tam accurate. Ausim tamen candide edicere, crisin Combefisii iniquiorem S. Methodio videri. Si enim aliqua vix sensum Catholicum faciant, ut ipse pronuntiat, eaque ab ipso Methodio sunt conscripta, quo modo factum dicemus, ut Ariani S. Methodii verba in patrocinium hæreseos suæ non allegaverint? Etenim tempore Arianorum notissima erant Methodii Opuscula, & Sancti nomen tam celebre, ut Græci ante Arianam hæresim vix ullum videantur habuisse doctorem magis celebrem, magisque probatum. Præterea legit Photius quatuor diversa Methodii Opera; & de hujus tantum corruptione conqueritur. At, si Methodius usus fuisset quibusdam loquendi modis, qui Arianis favere videbantur, tales verisimiliter in aliis quoque ipsius Operibus fuissent inventi, & sic Photius non fuisset conquestus de corruptione solius Symposii. Dicendum igitur videtur, aut veram esse sententiam Allatii, & omnia Methodii verba sensu Catholico facile exponi posse, aut recte dixisse Photium, Opus ab Arianis fuisse corruptum. Forte etiam Photius codicem habuit corruptum, Allatius purum.
[16] [dialogus est in laudem virginitatis.] Personæ, quæ loquuntur in Symposio, sunt decem virgines, indeque vocatur, Convivium decem virginum. Cum virginibus vero non raro colloquitur Arete, sive Virtus. Accedit Gregorium mulier, quæ omnia in convivio peracta narrat Eubulio. De Eubulio autem, virne sit Eubulius, an etiam mulier Eubulium dicta, lis est inter Possinum & Combefisium. Nam Possinus credit, virum designari, quia ubique adjuncta habet masculina. Hac de causa ab eo passim vocatur Eubulius, aliquando tamen etiam Eubulium, ut codices habere fatetur. Combefisius vero in Annotatis existimat, Eubulium etiam esse feminam, fassus nihilominus, masculino generi personam ipsius jungi. Sic initio statim de Eubulio dicitur βουλόμενος volens, quod de femina dicendum erat βουλομένη; & sic constanter, ubicumque adjuncta virum aut mulierem designare possunt, virum indicant. At res levioris est momenti, cum persona sit fictitia.
[17] [Componit Opus de Resurrectione contra Origenem,] Post laudatum de Virginitate dialogum sequuntur apud S. Hieronymum duæ lucubrationes contra Origenem, quarum prima nominatur: De Resurrectione, quod Opus egregium contra Origenem, vocat Hieronymus. Allatius num. 13 multos adducit Patres, qui Opus de Resurrectione laudaverunt. Inter illos plurima ex eodem Opere adducit S. Epiphanius hær. 64 contra Origenistas; nimirum in editione Petavii a pag. 534 usque ad 590 producitur disputatio Methodii contra Origenem, licet variæ personæ inducantur loquentes, maxime Proclus & Eubulius, quibus breviter subinde respondent Aglaophon & Auxentius. Nam hoc etiam S. Methodii Opus per formam dialogi compositum fuit, ut clarissime patet ex Epiphanio. Hic autem pag. 534, antequam adducit dissertationem Methodii, ita scribit: Ego vero iis ipsis, qui ante me in eum laborem incubuerunt (refutandi Originis errores) & oratoriis lenociniis fucatam hominis nequitiam justissimis rationibus diluerunt, præstantior videri nequaquam affectans, … contentum me iis esse oportere putavi, quæ beatus Methodius in Oratione, quam de Resurrectione scripsit, adversus eumdem Origenem disseruit. Quæ quidem hic ad verbum omnia transcribam. Sic igitur Methodius, ut infra scriptum est, loquitur. Tum omnia Methodii sunt, quæ Procli & aliorum nomine disseruntur, usque ad paginam 590: ibique subjungit Epiphanius: Atque hæc sunt e beati Methodii, qui & Eubulius (in hoc Dialogo) dictus est, scriptis ordine decerpta, quæ de Origene, depravataque Origenis fide, sophisticis cavillationibus implicata, in eodem de Resurrectione libro disseruit. Quæ hoc loco proposita sufficere contra illius nugas putavimus impiamque doctrinam… Et quamquam alia pleraque ad idem argumentum Methodius, ille vir apprime doctus, accerrimusque veritatis patronus, in eodem libro disputarit totidem fere, quot a nobis excerpti sunt, versibus; nihilominus … satis esse duximus, huc usque ex illius Opere transtulisse. Hactenus Epiphanius. Nescio sane, quid causæ fuerit, cur illum locum integrum non dederit Combefisius in Excerptis Methodii. Edidit tamen Excerpta aliqua ex libro de Resurrectione, nimirum ex Epiphanio, ex Damasceno, & plura ex Photio, quæ videri apud ipsum possunt inter Methodiana primo loco.
[18] Alterum Opus Methodii contra Origenem S. Hieronymus exprimit hoc modo: [& de Pythonissa: improbabile est, ipsum retractasse scripta] Et contra eumdem de Pythonissa. De hoc Opusculo nihil superesse videtur, aut certe etiamnum latet in bibliothecis. Porro causa horum contra Origenem Opusculorum Socrates, Novatianorum non tantum, sed etiam Origenis patronus, S. Methodium carpit verbis num. 2 datis, tamquam maledicum, & post alia quædam de eodem Methodio subjungit: Methodius quidem, cum in libris suis Origenem diu multumque insectatus fuisset, postea tamen, quasi palinodiam canens, in Dialogo, quem Xenonem inscripsit, summa eum admiratione prosequitur. Baronius ad annum 402 num. 18 merito arguit Socratem ob hæc dicta, observatque, contrarium prorsus factum a S. Methodio, uti habet Eusebius, qui, teste Hieronymo, carpebat Methodium, quod scriberet contra Origenem, quem antea laudaverat. Tillemontius ejusdem est sententiæ, meritoque uterque asserit, fide indignum esse Socratem in iis, quæ dicit de palinodia ob scripta contra Origenem. Res mihi tam bene firmata videtur a Baronio ex silentio defensorum Origenis, ut mirer Pagium potuisse hisce se opponere in Critica ad annum 402 num. 3. Habuit quidem Pagius Huetium pro sua opinione contra Baronium, & ex illo ait: Potuit Methodius primum Origenem laudare, & deprehensis postmodum erroribus, vituperare, & iisdem demum excusatis ad priorem sententiam redire. Verum nec Huetio credere possum, nec Pagio, tantæ levitatis fuisse Methodium, ut de Origene sententiam bis mutarit, nec tacuissent Eusebius & Rufinus, si errores Origenis semel oppugnatos demum excusasset Methodius.
[19] [contra Origenem, quem etiam oppugnat in Opere de Creatis,] Dubitat Allatius num. 17, an Dialogum aliquem, Xenonem dictum, scripserit S. Methodius; creditque se vestigia manifesta Xenonis dialogi invenire in Opere Methodii de Creatis, seu Genitis, ex quo Excerpta Photius subministravit in Bibliotheca col. 931. At certius est, illud etiam Opus Methodii de Creatis contra Origenem, quem in eo centaurum vocat, quod sacra prophanis misceret, fuisse scriptum. Videri possunt Extracta apud Photium, eademque recusa apud Combefisium pag. 336. Verumtamen non est improbabile, S. Methodium scripsisse aliquem Dialogum, inscriptum Xenonem, in eoque Dialogo Origenem ab ipso laudatum: nam eatenus Socrati fidem habendam existimo. Contra omnino improbabile apparet, in eo Dialogo palinodiam cecinisse Methodium, & sententiam priorem de erroribus Origenis mutasse, quod ne Socrates quidem aperte dicit. Id enim si fecisset, tam acerbo animo in Methodium non scripsisset Socrates, nec Eusebius ipsum ob mutatam de Origene sententiam carpere voluisset.
[20] [potuit tamen Origenem laudare in Opere contra Gentiles aut alibi.] Forte Dialogus Xenon erit illud ipsum Opus, quod contra Porphyrium scripsit Sanctus: nam in Opere contra Porphyrium aut gentiles poterat justa ratione laudare Origenem, ut defensorem Christianorum contra Celsum; imo etiam in tali Opere laudare Origenem potuisset ab ingenio & eloquentia, etiamsi antea contra ipsum scripsisset. Quapropter dubitare merito possumus, an ille Dialogus fuerit scriptus ante Opera contra Origenem, an vero postea. Si enim scriptus fuerit contra gentiles, sine ulla mutatione opinionis pristinæ de Origenis erroribus, potuit argumenta ipsius contra Gentiles merito laudare; & sic non erraverit Socrates, nisi in modo enarrandi facta, nimirum quod quasi palinodiæ attribueret, quæ Methodius justa ratione fecerat. Ita Socrates obtrectandi studio male attribuit, quod Methodius errores Origenis impugnare cœperit.
[21] [Opus de Libero arbitrio contra Valentinianos, & alia duo.] Sequitur apud S. Hieronymum: Et de αὐτεξουσίου, de Libero arbitrio. Extracta satis ampla hujus Operis dat Photius cod. 136 col. 939. Plura dedit Combefisius, credens totum pene Opusculum se edere ex tribus partibus. Prima pars ante edita erat a Meursio, secunda item in Bibliotheca Photii, tertiam habuit ex Ms. Sirmondi, ac in fine modicum addidit fragmentum ex Damasceno. Dialogus est contra Valentinianos hæreticos scriptus, qui interlocutores habet Orthodoxum & Valentinianum, ut latius videri potest apud Combefisium a pag. 347. Alia duo Opuscula Methodii Hieronymus subjungit hoc modo: In Genesim quoque, & in Cantica Canticorum Commentarios; & multa alia &c. Observat Allatius num. 19, Commentarios in Genesim olim laudatos fuisse nomine Quæstionum in Genesim; sed nulla affert fragmenta alicujus momenti, uti nulla afferuntur ex Commentariis in Cantica.
[22] [Oratio de Symeone & Anna non est S. Methodii martyris,] Præter jam dicta Combefisius edidit duas S. Methodii Orationes; priorem jam ante editam pag. 396 hoc titulo: Methodii episcopi Patarensis & martyris de Symeone & Anna, quo die Domino in templo occurrerunt, ac de Sancta Deipara (Græce εἰς τὴν ἁγίαν Θεοτόκον.) Alterius pag. 430 titulus est: Sancti patris nostri Methodii episcopi & martyris oratio in Ramos palmarum. Priorem S. Methodio episcopo martyri etiam tribuit Fabricius in Bibliotheca Græca tom. 5 pag. 257, de altera dubitat. Tillemontius vero Nota 6 in Methodium vehementer de utraque dubitat, & in eam inclinat sententiam, ut utramque recentiorem faciat. Henschenius noster, qui re minus examinata, priorem laudaverat tom. 1 Februarii pag. 268 in Hypapante Domini, tamquam hujus Methodii, in Vita S. Methodii Constantinopolitani tom. 2 Junii pag. 973 eam Methodio nostro prorsus abjudicat cum Oudino. Ego dubitare non possum, quin utraque sit composita aliquot seculis post Methodium, quandoquidem auctor iis utitur modis loquendi, qui invaluerunt post concilium Nicænum, & post Ephesinum, ut facile perspiciet, quisquis antiquitatis bene peritus, eas attente legere voluerit. Certe vox ὁμοούσιος, qua aliquoties utitur Methodius ille, usitata non fuit ante concilium Nicænum; vox Θεοτόκος, quam similiter non solum in titulo, sed in ipsa quoque oratione repetitis vicibus habet, solum usui esse cœpit tempore concilii Ephesini. Verum, ut brevis sim, dicere sufficiat, multas voces in illa Oratione reperiri, quas apud antiquiores Græcos non facile reperias, totamque dictionem longe distare a nitore & puritate Methodii nostri; tantumque accedere ad stylum Græcorum recentiorum, ut plane non videam, quomodo Allatius ullam styli similitudinem invenire potuerit inter orationem de Symeone & Anna & Symposium Methodii de Castitate.
[23] Habent tamen argumentum, quod ineluctabile credunt, [sed multo posterius composita:] qui illam Orationem S. Methodio martyri attribuere volunt, Combefisius & Allatius, quorum etiam opinioni subscripsit Joannes Albertus Fabricius in Bibliotheca Græca tom. 5 pag. 256. Initium Orationis tale est, prout Latine exprimitur apud Combefisium pag. 396: Cum olim, quantum quidem breviter licuit, quæ de virginitate dicenda erant, in Symposiacis de Castitate (Græce ἐν τοῖς περὶ ἁγνείας συμποσίοις in Symposiis sive conviviis de castitate) ceu jactis fundamentis abunde explicuerimus &c. Credunt Combefisius & Allatius, clare hic laudari Symposium olim a Methodio scriptum, ut nullus sit dubitandi locus, inquit Combefisius pag. 469. Verum istud argumentum non tanti faciendum est, quanti illud æstimarunt laudati scriptores. Etenim materia de castitate & virginitate talis est, ut plurimi Patres de ea sæpius egerint; neque unus Methodius martyr castitatem & virginitatem multis laudibus celebrarit. Vox vero συμπόσιον convivium talis quoque est, ut pro sermone ad populum per metaphoram minime ineptam adhiberi possit: nam Chrysostomus in Homiliis suis frequenter dicit, se convivium exstruere aut mensam apponere. Quapropter auctor illius Orationis ait, se jam in variis orationibus ad populum de virginitate breviter locutum esse. Hoc autem modo explicanda ipsius verba, liquet primo ex numero plurali, quo utitur ἐν τοῖς συμποσίοις in conviviis, cum enim unum tantum Symposium scripserit S. Methodius martyr, si illud indicare vellet auctor, diceret ἐν συμποσίῳ, in Symposio, non in Symposiis. Secundo auctor Orationis dicit, se breviter egisse de virginitate: at Methodius in Symposio prolixe admodum de virginitate disputavit. Itaque ineptum est illud argumentum ad Orationem illam Methodio martyri adscribendam; cum ipsa ab initio usque ad finem stylo, verbisque recentioribus, & accurato contra Arianos, Nestorianos, Eutychianosque loquendi modo, aperte clamet, se longe juniorem esse.
[24] [alia etiam S. Methodio martyri perperam attributa.] De altera Oratione in Ramos Palmarum, quæ etiam Chrysostomo adscripta fuit, dixisse breviter sufficiat, non videri illam Methodii martyris. Edidit præterea Combefisius nonnulla Excerpta Methodii, uti & Allatius aliud quodpiam fragmentum. At ea levioris sunt momenti; nec plura afferuntur, quæ Methodio martyri merito adscribi possunt. Nam legitur quidem Apocalypsis aliqua sub nomine Methodii; sed certo recentioris est. In bibliotheca regia Parisiensi habetur Homilia in Præsentationem adscripta Methodio Patarensi, ut habet Catalogus manuscriptorum in codice 1194. Similis tituli in Præsentationem homilia in codice 1171, qui dicitur esse seculi decimi, attribuitur cuidam Methodio Myrorum episcopo. Hanc minime vidimus, & forte eadem erit, quæ in altero codice tribuitur Patarensi, in altero vero Myrensi Methodio, de quo nihil præterea inveni. Ceterum, si inscriptiones, quibus Opuscula in codicibus attribuuntur certis auctoribus, minus frequenter aberrarent a vero, quam revera aberrant maxime in codicibus, qui variorum simul scriptorum Opuscula exhibent, suspicarer post medium seculi V aut seculo VI floruisse aliquem Methodium Patarensem. Nam hic posset auctor esse Orationum, quæ Methodio martyri male attribuuntur; & illius etiam occasione fieri potuisset, ut Methodius martyr a Græcis recentioribus Patarensis episcopus crederetur. Verum toties fallunt tituli Opusculis præfixi in codicibus, ut ex illis solidum argumentum haberi nequeat. Ceterum quæ de S. Methodio Patarensi dixerunt Græci in Fastis suis, videri possunt data ad XX Junii. An vero alter fuerit Methodius Olympensis & Tyrius, de quo nunc agitur; alter Patarensis, de quo ibi actum; mihi magis ambiguum videtur, quam ut judicium meum interponere velim, aut pro distinctione contendere. Judicet ea de re studiosus lector, uti placuerit. Nam ego solum de Methodio martyre egi, quia omnia non erant exposita ad XX Junii. Orationes vero, quæ Martyris non sunt, probabiliter attribuuntur Methodio patriarchæ Constantinopolitano, qui floruit seculo IX, & de quo apud nos actum ad XIV Junii.
DE SS. SOPHIA ET IRENE MM.
EX FASTIS GRÆCIS ET ROMANIS.
[Commentarius]
Sophia martyr (S.)
Irene martyr (S.)
AUCTORE J. S.
[Hæ Martyres videntur distinctæ a synonymis.] Duas Martyres sine titulo virginitatis Baronius in Martyrologio Romano hodie sic annuntiat: Item sanctarum martyrum Sophiæ & Irenes. Hasce acceptas a Græcis, indicat in Annotatis. Græci autem in Menologio Sirletiano inta habent; Et commemoratio sanctarum mulierum Sophiæ & Irenæ. Ne martyrii quidem titulus ibi exprimitur. At in Menæis impressis & martyrium asseritur, & genus mortis. Nam annuntiantur verbis Græcis, quæ consonant his Latinis: Eodem die, memoria sanctarum martyrum mulierum Sophiæ & Irenes. Deinde subjunguntur hi versiculi:
Ερηνη
καὶ
Σοφία
τμηθεῖσαι
κάρας,
Σὲ
τὴν
ὑπὲρ
νοῦν
εἶδον
εἰρήνην,
Λόγε.
Irene & Sophia, abscissis capitibus,
Te, qui pax es intellectum superans, intuebantur,
Verbum.
Nihil præterea de hisce Martyribus adjunctum invenio: neque illarum memoria est ad hunc diem in Menologio Basiliano & similiter abest a variis Græcorum Fastis apud nos Mss. Contra in Ms. bibliothecæ Ambrosianæ habentur ad præcedentem diem, & illo die etiam memorantur in Menologio Sirletiano. Ceterum nonnulla oriri potest suspicio, easdem aliis etiam diebus a Græcis commemorari, quandoquidem sine omni elogio hic exhibentur, & in paucis solum Fastis. Verumtamen probabilius apparet, hasce Sanctas esse distinctas ab aliis synonymis, quæ variis anni diebus annuntiantur: quamvis enim singularum nomina sæpius per annum recurrant, non simul tamen, tamquam sociæ in martyrio, Sophia & Irene aliis diebus commemorantur, ut simul annuntiantur hodiernæ. Plura non habeo addenda.
DE S. EUSTORGIO I, EPISC. CONF.
MEDIOLANI IN INSUBRIA,
Ante medium seculi IV
COMMENTARIUS HISTORICO-CRITICUS.
Eustorgius episc. conf., Mediolani in Insubria (S.)
AUCTORE C. S.
§ I. Sancti memoria in variis Martyrologiis varie relata: ejus cultus, Missa & Officium: Vitæ, quarum nulla a nobis excudenda.
Duos hujus nominis sanctos confessores inter episcopos suos celebrat ecclesia Mediolanensis, quorum junior seculo VI adolescente obiit, [Annuntiatur hoc præsertim die a multis,] coliturque die VI Junii, ad quam Henschenius & Papebrochius de eo paucis egerunt tom. 1 ejusdem mensis, pag. 643 & sequenti. Alter, a S. Athanasio in Epistola ad episcopos Ægypti & Lybiæ, sanctoque Ambrosio in Sermone contra Auxentium laudatus, duobus seculis prior est, & hac die XVIII Septembris, qua obiisse creditur, annua memoria celebratur. De eo, ad hunc præsertim diem, agunt multa Martyrologia vetusta & recentiora, luxato tamen sæpe nomine, additisque ipsi non raro perperam sociis & palma martyrii, aut eodem etiam nonnumquam in duos distracto. Hieronymianum vetustius, a Francisco Florentinio editum, illum hoc die sic annuntiat: In Mediolano depositio S. Eustorgi episcopi. Rhinoviense inter Hieronymiana contracta, edita a Sollerio tom. VII Junii corruptius habet: Mediolanio, Eutropi episcopi. Richenoviense ibidem: Mediolanio, Eutropii episcopi. Augustanum S. Udalrici rectius ait: Eustorgii; Labbeanum: Eustorgi.
[2] In genuino Beda de eo nihil legitur; sed inter ejusdem auctaria in Opere nostro ante tom. 2 Martii vulgata, [quorum aliqui ipsum ut martyrem perperam memorant,] Barberinianum apographum eodem die habet: In Mediolano depositio S. Eustorgii episcopi. Attrebatense & Tornacense ibidem ipsum ad diem præcedentem perperam retulerunt, ubi aiunt: In Mediolano depositio S. Eustorgii. Diem rectius cum ceteris assignat aliud Martyrologium, quod Bedæ nomen pariter præferens exstat apud Martenium tom. 6 Ampliss. Collect., ubi col. 646, nomine nonnihil mutato, legitur: S. Eostorgii episcopi. De die consentit etiam Rabbanus, ad eumdem sic inquiens: Mediolano depositio Eustorgii episcopi. Adone & Usuardo de ipso silentibus, multa hujus auctaria apud Sollerium meminerunt, e quibus tamen non pauci codices & editio Maxima Lubecana Usuardino textui in fine male adjecerunt: Item sanctorum Trophimi, Oceani & Eustorgii; quasi hi omnes martyrium simul passi fuissent. Codex Hagenoyenses, qui ipsis etiam alios anonymos adjungit, martyrii lauream diserte adscribit; Ipso die, inquiens, Passio sanctorum martyrum Trophini, Oceani & Eustorgii, & aliorum. Codex Vaticanus addit Palæstram Nicomediæ, & Eustorgium appellat episcopum.
[3] [alii male geminant, cum hoc die] Verum hi omnes codices a vero aberrarunt: certum enim est, S. Eustorgium, qui hoc die colitur, Mediolanensem episcopum esse, neque hunc martyrem, sed confessorem, teste S. Ambrosio, fuisse. Sed neque ad eamdem classem alios memoratos martyres spectare, videri potest apud Florentinium num. 1 laudatum. Editio Lubeco-Coleniensis propterea geminum Eustorgium distinxit, unum episcopum, alterum martyrem, de utroque hac die sic memorans: Item Mediolani, natale S. Eustorgii episcopi & confessoris. Hic corpora sanctorum trium Magorum a Constantinopoli Mediolanum transvexit, & multis miraculis clarens, in pace quievit. Eodem die, SS. Trophimi, Oceani & Eustorgii martyrum. Eadem fere habet Grevenus. In alium errorem impegit Petrus de Natalibus, qui Catalogo Sanctorum etiam duos Eustorgios inseruit, ambos episcopos, quorum unum lib. XI, cap. ultimo martyrem faciens, cum duobus sociis supra dictis breviter sic annuntiavit: Trophimus & Oceanus atque Eustorgius episcopus passi sunt martyrium XIV Cal. Octob. Alterum episcopum Mediolanensem lib. 4, cap. 45 confessorem recte nominavit, sed de ejusdem obitus die cum ceteris martyrologis minime consentiens, in fine Vitæ seu elogii ait: Sanctus autem Eustorgius in pontificem (Mediolanensem, ut præmiserat) consecratus, post laudabilia sanctitatis opera in Domino quievit Mediolani sepultus III Idus Aprilis.
[4] [solus episcopus Mediolanensis confessor colatur.] Huic errori occasionem dare potuit Eustorgius presbyter, quem prætermisit, qui eo Aprilis die passus dicitur in Martyrologiis Usuardinis, ut ad eumdem diem videri potest apud nos tom. 2 Aprilis, pag. 13. Maurolycus tamen & Felicius tam hunc, quam illum ad diem XI Aprilis retulerunt: sed Episcopum Mediolanensem ad XVIII Septembris spectare, Majores nostri ibidem inter Prætermissos jam observarunt, & ex vetustioribus Martyrologiis constat, S. Eustorgium, qui hodie annuntiatur, episcopum Mediolanensem fuisse, nec martyrem, sed confessorem; licet aliqui ipsum vel ad alios dies retulerint, vel etiam geminarint. Quod pertinet ad sanctorum trium Magorum corpora ab ipso translata Mediolanum, infra refutabimus. Multo rectius Belinus, omisso Eustorgio martyre, hoc die ait: Eodem die, sancti Eustorgii episcopi & confessoris. Recte quoque in Martyrologio Ottoboniano a Dominico Georgio ad calcem Adoniani edito legitur: Mediolano, depositio sancti Eustorgii episcopi. Consonat Kalendarium Mediolanense 1, ab eodem ibidem vulgatum, quod singulari charactere, quo majora tantum festa notantur, habet: S. Eustorgii ep. Mediol. Prætereo multa alia Martyrologia, duo dumtaxat additurus; unum Mediolanense a Petro Paulo Bosca editum, alterum Romanum Cardinalis Baronii. Horum primum hoc similiter die habet: Mediolani S. Eustorgii I, episcopi, testimonio B. Ambrosii celebris, qui corpora sanctorum Regum magorum Mediolanum admirabiliter transtulit; alterum, ut brevius, ita rectius: Mediolani, S. Eustorgii primi, episcopi, testimonio B. Ambrosii celebris.
[5] Dubitare non possumus, quin S. Eustorgii cultus apud Mediolanenses suos antiquissimus sit, [Mediolani colitur] cum ipse S. Ambrosius supra laudatus, negans se ullam ecclesiam Arianis concessurum, ipsum inter sanctos sedis suæ episcopos recensuerit & glorioso confessoris titulo condecoraverit, dicens: Absit, ut tradam hereditatem patrum, hoc est, hereditatem Dionysii, qui in exilio fidei causa defunctus est, hereditatem Eustorgii confessoris, hereditatem Miroclis, atque omnium retro fidelium episcoporum. Quo tamen tempore coli cœperit, incompertum mihi est: nam quod de ecclesia non admodum diu post mortem ipsi exstructa & a S. Ambrosio eidem dicata, & ejus nomine ab eodem insignita passim aiunt Mediolanenses scriptores, solidis argumentis caret; quamquam fateri oporteat, eam ecclesiam, quæ adhuc superest & ejus corpus servare dicitur, admodum antiquam esse. Certiora sunt, quæ de ipsius ecclesiastico cultu, cujus initium nescimus, aliunde habemus. Exstant in Museo nostro Missale insigne ac duo Breviaria Ambrosiani ritus, in quibus ipsius festivitas Missa & Officio peragenda hoc ipso die Septembris præscribitur. Missale illud, anno 1522 Mediolanensibus typis editum, Missam ejus exhibet, quam, quia pauca de eo habemus; censui hic recensendum.
[6] Est itaque hujusmodi. In sancti Eustorgii archiepiscopi Mediolani. [Missa annua] Super Populum. Beati sacerdotis & confessoris tui Eustorgii nos, quæsumus, Domine, foveat pretiosa confessio, & pia jugiter intercessio tueatur. Per. Super syndonem. Vota populi tui, Domine, propitius intende, & cujus nos tribuis annua solemnia celebrare, fac gaudere suffragiis. Per. Super oblatam. Pro sancti confessoris tui Eustorgii commemoratione munera tibi, Domine, quæ debemus, exolvimus; presta, quæsumus, ut remedium nobis perpetue salutis operentur. Per. Sequitur Præfatio, cujus prima pars ex communi desumitur, deinde prosequitur: Eterne Deus. Quando enim tibi sufficienter, Domine, referre gratias valeamus; qui ideo nos solemnitatibus martyrum atque confessorum frequenter exerces, ut & devotione continua fideles tuos incites ad profectum, & fragilitatem nostram piis intercessoribus benignus attollas. Et quæ propriis non meremur operibus, tibi placitis suffragatoribus impetremus. Inter quos debite pietatis obsequium sancto sacerdoti & confessori tuo Eustorgio exhibentes, potentiam tuam, Domine, cujus gratia talis extitit, predicamus; atque per eum nobis indulgentiam credimus non negandam. Per. Post communio. Quesumus, omnipotens Deus, ut hodierne munus solemnitatis acceptum, & corporibus nostris salutem prestet & mentibus. Per. Hactenus Missa.
[7] [& Officio ritu Ambrosiano & Romano.] E duobus Breviariis, pariter Ambrosianis, vetustius anno 1539 Venetiis excusum, ad eumdem diem Officium de S. Eustorgio habet, sed totum ex communi confessoris pontificis præter duas orationes, quæ fere eædem sunt cum duabus primis Missæ, quam dedimus. Aliud Breviarium a S. Carolo Borromæo editum, & a Federico Cardinale Borromæo & archiepiscopo Mediolanensi recognitum auctumque, impressum est Mediolani anno 1635. In eo hodie festum ejus solemne præscibitur cum Officio de communi præter duas orationes jam recensitas, & lectionem tertiam, quæ propria est. Notatur autem Breviarium hoc collatum fuisse cum edito a S. Carolo anno 1582, & in Calendario prævio calamo adscriptæ sunt mutationes a laudato Cardinale Federico factæ: unde discimus, utrobique idem S. Eustorgii Officium esse. Lectionem illam, quam postea examinabo, interim hic recenseo. Eustorgius e nobili familia in Græcia natus, præclaræ etiam pietatis nomine illustris, in Materni locum, qui eo tempore in Domino sancte obierat, episcopus summa omnium voluntate creatur. Is præter alia multa religionis monimenta, quibus ecclesiam sibi commissam ornavit, illud etiam est sempiterna memoria dignum, quod sacra Magorum corpora, jam inde usque ab urbe Constantinopoli, quo jam pridem e Parthia delata erant, Mediolanum admirabiliter transtulit, eorumque nomine basilicam extruxit, quæ postea Eustorgiana appellata est. Hæc atque alia cum sancte egisset, demum clara virtute episcopus, & testimonio S. Ambrosii laudatus, ac sanctitatis in primis, quam miraculorum magnitudine Deus sæpe testatam fecit, laude clarus quievit in Domino decimoquarto Cal. Octobr. Hactenus de Officiis Ambrosianis. Pro iis vero, qui Romanum ritum sequuntur, Eminentissimus Cæsar Cardinalis Montius, archiepiscopus Mediolanensis inter Officia propria suæ diœcesis, quæ anno 1642 edita habeo, ad eumdem diem Officium S. Eustorgii reposuit cum ritu duplici in sua propria basilica. Sumuntur autem omnia de Communi unius confessoris pontificis, præter lectionem jam datam. Oratio: Deus, qui nos beati: lectiones vero quinta & sexta ex Sermone S. Ambrosii de S. Eusebio: Depositionem: Missa Statuit: Euangelium: Nemo accendit, & Homilia S. Gregorii Papæ, 28 Moral., cap. 6 circa finem: Quid per oculum exprimitur, pro lectionibus tertii Nocturni.
[8] [Vita a Mombritio edita] Vitam S. Eustorgii nostri sine nomine auctoris edidit Boninus Mombritius inter Acta Sanctorum tom. 1, cujus etiam exemplar aliquod mutilum habeo, nescio unde acceptum. Auctor, qui se nusquam indicat, in fine sic loquitur, acsi eam in ipsius Sancti festivitate pro concione dixisset. Nos ergo, inquit, fratres carissimi, tanto Patri digna reddentes obsequia, exultemus omnes in Domino, & spirituali jucunditate lætemur, & beatissimi pontificis & patroni nostri Eustorgii sancta solemnia corde & animo celebrantes, tota nos ei fide ac devotione jugiter commendemus &c. At quisquis is fuerit, ipsemet fatetur; sese a Sancti ætate longius abfuisse, nec monumenta litteraria consecutum esse, ex quibus ejusdem Vitam concinnaret. Sic enim loquitur: Nec dubium, quin omnipotens Deus Electum suum, quem ante promotionem suam (ad episcopatum Mediolanensem) tam mirifice honorare dignatus est, celebrius postea mirificaverit; licet pauca de gestis ejus reperire possimus propter negligentiam præcedentium, qui cognita scribere, vel scripta aliquando perdita instaurare, cum potuerint, neglexerunt.
[9] Illum seculo XII antiquiorem non esse, suadent nomina Gasparis, [recentioris auctoris est,] Balthasaris & Melchioris, quibus tres sanctos Magos, qui Christum natum in Bethleëmiticis cunis adoraverunt, appellavit, & quibus ante tempora Frederici Ænobarbi a nullo Græco aut Latino scriptore nuncupatos legi affirmat Papebrochius in Ephimeridibus Græco-Moscis ante tom. 1 Maji pag. VIII. Id ipsum confirmatur ex eo, quod idem biographus de laudatis Magorum corporibus, quæ a S. Eustorgio Constantinopoli Mediolanum adducta asserit, quæque idem Fredericus post medium dicti seculi Coloniam Agrippinam jussit transferri, sic loquatur, quasi hæc suo tempore Mediolani non amplius quiescerent. Ipsum audiamus. Illic vero sancta illa arca compositi, sancti Reges simul, major, medius & minor, quorum nomina Gaspar, Balthasar & Melchior, Mediolani die noctuque venerari & glorificari & digne laudari solebant. Scribunt quidem aliqui Mediolanenses scriptores, corpora illa ante Frederici tempora diu latitasse, ideoque de cessatione cultus eorum, ea de causa intermissi, locutus videri potuit biographus; sed primum multum est verisimilius.
[10] Porro, ut supra fassus est, pauca ex Sancti gestis didicit, [neque edenda, uti nec aliæ,] eaque ipsa, quæ habet, cum sana chronologia pugnant, nec admitti possunt, prout jam ostendit Papebrochius in Exegesi de Episcopis Mediolanensibus ante tom. VII Maji, & nos infra probaturi sumus. Eamdem Vitam tamquam recentiorem & variis vitiis inquinatam etiam Tillemontius rejecit tom. 6 Monument., Nota 8 in Donatistas. Non lubet itaque recudere, præsertim cum apud Mombritium legi possit, ideoque tantum refutandi causa gesta Sancti, quæ continet, in hoc Commentario recensebo. Ad manum mihi est altera Vita Ms., Roma olim ad Majores meos transmissa a patre Matthæo Gerardelli, sed prætermissis nomine auctoris, bibliotheca & codice, unde desumpta sit. Initium ejus est: S. Eustorgius natione Græcus, archiepiscopus decimus Mediolanensis. Quamquam autem hæc multo brevior sit Mombritiana, multo tamen etiam fabulosior est; nec ferme nisi ex fabellis contexta, quas vel refellere piget. Petrus de Natalibus in Catalogo Sanctorum lib. 4, cap. 45 brevem pariter Vitam exhibet, quam, quia ex mox memorata, vel huic simili composita est, eadem de causa præteribo.
[11] Inter multas alias ejusdem Sancti Vitas, quas varii recentiores præcipue Mediolanenses scripserunt, [quæ paucis memorantur.] Petrus Paulus Bosca in Annotatis ad Martyrologium Mediolanense laudat unam Ms. auctore Bonaventura Castillionæo, quam nondum editam intellexi. Clarissimi hujus viri, qui præpositus insignis ecclesiæ collegiatæ Ambrosianæ Mediolani obiit anno 1555, elogium habes apud Philippum Argelati tom. 1 Bibliothecæ Mediolanensis, parte altera, col. 348 & sequenti, ubi inter reliqua ejusdem Opera recensentur verbis Italicis Vitæ undecim archiepiscoporum Mediolanensium (inter quos S. Eustorgius unus est) prædecessorum S. Ambrosii. Tum subdit Bibliothecæ auctor: Ms. in 4 autograph. cod. sign. L. num. 32. in bibliotheca metropolitana, & in archivo monach. S. Ambrosii cod. sign. A. num 44. Hujus Vitæ nullum exemplar, quod sciam, habemus; neque existimavi pro ea obtinenda laborandum mihi esse; cum ejus scriptor recentior sit, & ipsa ab aliis, qui res sacras Mediolanenses tractarunt, haud dubie visa. Prætereo multos alios scriptores, pariter recentiores, qui S. Eustorgii nostri Vitas seu elogia editis libris vulgarunt, quique cum edita a Mombritio quoad substantiam consentiunt.
§ II. Tempus & ordo quo Sanctus episcopatum Mediolanensem tenuit.
[Sanctus sedit Mediolani seculo IV.] Priusquam pauca, quæ de S. Eustorgio I perhibentur, discutiamus, opus est, ut ætatem, qua floruit, ordinemque, quo in episcopatu Mediolanensi successit, indagemus; inde enim de reliquis facilius erit judicium. In primis ex testimonio S. Ambrosii, num. 5 recitato, indubitatum est, Eustorgium nostrum unum ex hujus decessoribus fuisse; cum alter Eustorgius II ex dictis floruerit primum seculo VI. Id ipsum etiam manifestum est ex S. Athanasii Epistola ad episcopos Ægypti & Lybiæ, quam alii anno 361, alii 356 scriptam putant, & in qua Sanctus ille Eustorgium inter Catholicos episcopos & apostolicos viros, seu vivos seu defunctos, quos magno numero recensuit, his verbis laudavit: Itaque si quæ scribunt (Ariani,) ea scriberent orthodoxi, ut magnus & confessor Hosius, & Maximinus Galliæ, aut ejus successor, Philogonius & Eustathius Orientis, vel Julius & Liberius Romæ episcopi, … Eustorgius Italiæ, … aliique, qui idem ac illi sentiunt; si, inquam, illi his essent similes, nullus profecto in illorum scriptis esset suspicionis locus: simplex enim ac candidum est virorum apostolicorum ingenium.
[13] [Tempus sedis SS. Materni,] Eumdem seculo IV Mediolani sedisse, consentiunt
omnes tam catalogi episcoporum ejusdem
ecclesiæ, quam scriptores, sed de ordine; quo sederit,
non ita conveniunt. Papebrochius in Exegesi
ante tom. VII Maji ejusmodi vetustum catalogum
exhibet, descriptum ab Henschenio ex Ms.
bibliothecæ Ambrosianæ, in quo S. Eustorgius I
post Myroclem & Maternum, inter Protasium &
Dionysium hoc modo recensetur.
Myrocles, sedit annos XXII, depositus pridie
Kalendas Decembris, ad S. Victorem.
Maternus, sedit annos XII, depositus XV Kalendas
Augusti, ad S. Naborem.
Protasius, sedit annos XXII, depositus VIII Kalendas
Decembris, ad S. Victorem.
Eustorgius, sedit annos XVII, depositus XIV
Kalendas Octobris.
Dionysius, sedit annos XIV, depositus VIII
Kalendas Junii.
Consentit Catalogus similis, a Joanne Mabillonio editus tom. 1 Musei Italici, pag. 109 & sequentibus, præterquam quod Protasio annos XXV sedis adscribat. Mabillonii editioni consonant duo alii catalogi, quos Muratorius tom. 2 Rerum Italicarum, a pag. 228, & tom. 4, a pag. 141 vulgavit. At vero Papebrochius ibidem clare demonstravit, non modo Maternum Myrocli, sed etiam Eustorgium Protasio præponendum esse. Id autem hisce rationibus evincit. Ex Actis S. Materni constat, hunc usque in gravissimam persecutionem, a Diocletiano ac Maximiano motam, Mediolani sedisse.
[14] [Myroclit] Acta illa Cuperus noster ad diem XVIII Julii illustravit, in quibus cum etiam legatur: Depositus est idem Christi confessor sub Maximiano; cumque hic anno 305 imperio se abdicaverit, consequenter mortem S. Materni initio seculi IV affixit. S. Myroclem, Constantino Magno imperante, Mediolanensem episcopum fuisse, probat idem Papebrochius ex Optati Milevitani lib. 1 ad Parmenianum, ubi dicitur concilio Romano, a Melchiade Papa in causa Donatistarum anno 313 habito, interfuisse. Verba Optati accipe. Convenerunt in domum Faustæ in Laterano, Constantino III & Licinio III coss., VI Nonas Octobris, die sexta feria. Cum consedissent Miltiades Episcopus urbis Romæ, & Rheticius & Maternus & Marinus episcopi Gallicani, & Merocles a Mediolano &c. Idem etiam concilio Arelatensi I anno sequenti celebrato, apud Labbeum tom. 1 Conciliorum, Col.ubscriptus legitur: Merocles episcopus, Severus diaconus, de civitate Mediolanensi, provincia Italia. Certum itaque est contra ac catalogi faciunt, Maternum Myrocli præponendum esse.
[15] Nec magis dubia est ætas S. Protasii, quem anno 345 adfuisse colloquio, [Protasii & Materni] quod S. Athanasius cum imperatore Constante Mediolani habuit, Papebrochius ibidem num. 13 docet, laudans ejusdem S. Athanasii gesta, ad diem 2 Maji illustrata, num. 166, ubi id ex ipsius Apologia adductis verbis probaverat. Eumdem denique Protasium anno 347 epistolæ synodi Sardicensis ad Julium I Papam subscriptum legi observat apud Hilarium in fragmentis, quamvis corrupto nomine: Partasius ab Italia de Mediolano. Apud Labbeum tom. 2 Concil., col. 659 rectius legitur: Protasius ab Italia, de Mediolano. Et ibidem col. 678 inter eos, qui ejusdem synodi epistolæ ad omnes episcopos subscripserunt, iterum legitur Protasius. Sanctum denique Dionysium anno 355 e sede sua Mediolanensi in exsilium pulsum esse, docet Papebrochius tam in laudata Exegesi, quam ad diem XXV Maji, ubi ejusdem gesta illustravit.
[16] Superest itaque, quo loco S. Eustorgius noster in episcoporum Mediolanensium seriem inserendus sit. [S. Eustorgius non successit proxime Materno,] In primis videtur is non longe a Diocletiani ac Maximiani temporibus amovendus: nam cum S. Ambrosius verbis num. 5 datis ipsum glorioso confessoris titulo diserte honoret, oportet eum aliqua pro Christi fide tolerasse; neque enim is titulus S. Ambrosii ætate aliis tribuebatur, quam qui ea de causa aliquid passi fuissent. Hinc non incommode inter SS. Maternum ac Myroclem statui posset, nisi S. Ambrosius ipsum iisdem verbis, quæ juverit repetiisse, Myrocli postposuisset; Absit, inquiens, ut tradam hereditatem patrum, hoc est, hereditatem Dionysii, qui in exilio fidei causa defunctus est, hereditatem Eustorgii confessoris, hereditatem Myroclis, atque omnium retro fidelium episcoporum. Præterea minuendus tunc esset annorum numerus, quibus S. Eustorgius sedisse dicitur in omnibus catalogis: nam septemdecim anni episcopatus illius additi ad annum 303, circa quem S. Maternum obiisse diximus, deducunt nos ad annum 320, quo S. Myroclem jam aliquot annos sedisse constat; quippe qui anno 313 concilio Romano, annoque 314 Arelatensi interfuit. Dicemus quidem, errorem aliquem in annos Materni, Myroclis, Eustorgii aut Protasii irrepsisse, sed ut id in Sancti nostri annis factum esse propterea credamus, nihil nos urget, dissuadentque S. Ambrosii verba mox recitata.
[17] Non magis verisimile est, quod habent laudati catalogi, [sed Myroclem inter & Protasium locandus est.] S. Eustorgium Protasio proxime successisse ante Dionysium. Protasius enim ex dictis anno 347 adhuc in vivis erat, neque scitur, quamdiu supervixerit: Dionysius vero anno 355 in exsilium pulsus abiit. Hoc autem exiguum inter annos 347 & 355 medium spatium, a quo reliquum episcopatus Protasii, & initium sedis Dionysii præterea demendum est, non modo cum septemdecim annis episcopatus S. Eustorgii componi non potest, sed nec satis notabile tempus concedit, quo hic potuerit sedisse. Restat igitur, ut Eustorgium medium collocemus inter decessorem Myroclem & Protasium proximum successorem; dicamusque cum Papebrochio, eumdem honorificum confessoris titulum meruisse sub Maximiano, quando adhuc in minoribus Ordinibus ecclesiæ serviebat. Jam quod ad annos in catalogis assignatos attinet, certum est, in iis aliquem errorem cubare, si, ut faciendum probavimus, Maternus Myrocli præponatur; uti probat Papebrochius. Etenim si annos 22 Myrocli & totidem, vel etiam 25, ut habent alii Catalogi, Protasio tribuamus, & Eustorgio 17, habebimus annos 61 vel 65, quot scilicet inter annum 303, circa quem Maternus obiit, annumque 355, quo e sede sua pulsus est Dionysius, intercedere non potuerunt.
[18] [Suspicio Papebrochii de annis sedis illorum.] Hinc Papebrochius suspicatus est, cum inversione
nominum episcoporum etiam annorum numerum
inversum fuisse, atque adeo viginti duos
annos Myroclis tribuendos esse Materno, & hujus
duodecim Myrocli hoc modo:
S. Maternus, sedit annos XXII, scilicet ab anno
CCLXXXII ad CCCIII.
S. Myrocles, sedit annos XII, usque ad CCCXV.
S. Eustorgius, sedit annos XVII, usque ad CCCXXXI.
S. Protasius, sedit annos XXII, usque ad CCCLII.
S. Dionysius, sedit annos IV, usque ad CCCLV.
Nolo equidem totam hanc chronologiam adoptare, quæ suas patitur difficultates. Licet enim in catalogis certe aliquot anni abundent, ænigmatis tamen instar est edicere, an ii Myroclis, an Eustorgii, an Protasii episcopatui subtrahendi sint. Id unum observo: si decennium Myrocli adimatur, non amplius laborabit chronotaxis, & S. Eustorgius tanto propius ad Maximiani tempora admovebitur. Quia tamen res, ut dixi, incerta est, malui mortem ejus cum annorum latitudine ante medium seculi IV annotare.
[19] [Refellitur aliquorum sententia] De ordine succedendi consentit etiam Tillemontius tom, 6 Monumentorum, in Historia Donatistarum art. 13 & Nota 8 ad eamdem. Sunt tamen non pauci, qui ab hoc ordine recedunt, inter quos Carolus episcopus Novariensis in Historia ecclesiæ Mediolanensis S. Eustorgium Materni proximum successorem facit, secutus, ut ipse ait, Tristanum, omnesque scriptores Mediolanenses. Præcipuum hujus argumentum est, quod titulo confessoris a S. Ambrosio exornetur, ideoque non videatur dubium, quin in persecutione a Diocletiano ac Maximiano cœpta ac deinde continuata passus fuerit. Verum id nihil evincit, cum S. Ambrosius non dicat, ipsum jam episcopum fuisse, dum confessor fieri meritus est. Josephus Ripamontius lib. 2 Historiæ Mediolanensis, & Ferdinandus Ughellus tom. 4 Italiæ sacræ, col. 39 & sequentibus, Maternum Myrocli pariter præponunt, sed hunc inter & Eustorgium interserunt quemdam Prosium vel Orosium, quem circa annum 314 Myrocli suffectum volunt, laudantque concilium Arelatense eo anno habitum, ex cujus solius subscriptionibus eum notum esse fatentur.
[20] [aliter opinantium.] Fefellit illos vitiosum ejusdem concilii exemplar, quale editum observat Papebrochius in collectione Conciliorum Coloniensi anni 1551 sub titulo Concilii Arelatensis secundi (quod tamen idem cum primo est) in quo legitur: Ex provincia Italiæ civitate Mediolanensi Orosius episcopus, Nazaræus lector. Sed errorem hunc correctum habes in accuratioribus ejusdem concilii editionibus per Labbeum & Harduinum, in quibus Myrocles seu Merocles verbis num. 14 recensitis tamquam episcopus Mediolanensis subscriptus legitur, ac deinde sequitur: Oresius episcopus, Nazarius lector de civitate Massiliensi, provincia Viennensi. Hinc merito monet Papebrochius, Orosium illum tabulæ episcoporum ex decreto concilii IV Mediolanensis sub S. Carolo Borromæo editæ perperam insertum, ex eaque eradendum esse. Non magis notus, nec Mediolanensibus episcopis accensendus est Julius, quem duo laudati scriptores S. Eustorgii proximum successorem faciunt ante Protasium, nixi concilio Romano, quod anno 337 sub Julio Papa celebratum perhibetur, & in quo varii episcopi cum Julio Mediolanensi episcopo fuisse dicuntur. Sed illa synodus ab eruditis criticis in multis vitiosa aut penitus supposititia reputatur. Vide Tillemontium supra citatum, & Pagium in Critica Baronii ad annum Christi 337, num. 10.
§ III. Examinantur, quæ de Sancti patria, professione in seculo, modo episcopatus aditi, & translatis per ipsum sanctorum Magorum corporibus, perperam perhibentur: jacet in ecclesia sui nominis.
[Quæ de ipsius patria, professione in seculo,] Vita a Mombritio edita S. Eustorgium natione Græcum, patria Constantinopolitanus, facit his verbis: Fuit apud Constantinopolim urbem ante tempus B. Ambrosii, Mediolanensis archiepiscopi, vir Christianissimus, nomine Eustorgius, natione Græcus, patria Constantinopolitaus, nobilis genere, sed nobilior moribus, scientia quoque inter omnes eruditissimus. Natione Græcum fuisse, etiam ceteri, qui de eo scripserunt, consentiunt, quibus favet ipsum nomen Eustorgius. Verum Constantinopoli natum fuisse, credi non sinit ejusdem urbis a Constantino Magno conditæ, annoque 330 primum dedicatæ epocha, collata cum iis, quæ de Sancti episcopatus tempore supra disseruimus. Posset quidem scriptor per prolepsim explicari, sic ut ipsum natum voluerit Byzantii, ubi Constantinopolis postmodum condita est; sed recentior, minusque accuratus est, quam ut de ejusdem assertis exponendis laboremus. Idem biographus S. Eustorgium plurimum commendat tum ab aliis virtutibus, tum a singulari in suggerendis consiliis prudentia, ob quas ipsum imperatori, quem non nominat, in primis carum fuisse affirmat. Deinde occasionem, modumque, quo ad episcopatum Mediolanensem ipse adhuc laïcus evectus est, exponit verbis, quæ huc transfero.
[22] Factum est autem, Domino disponente, ut Virum hunc imperator in Italiam ad partes Lyguriæ, [legatione, & modo aditi episcopatus] quæ nunc Lombardia dicitur, legatum transmitteret. Qui Mediolanum, ipsius provinciæ metropolim, directe veniens, a populo Mediolanensi honorifice, sicuti dignum fuit, susceptus est. Ibi vero dum commissæ sibi legationis officium clementer exequeretur, post aliquamdiu moratus, in tantam devenit gratiam & favorem cleri ac populi, quod mortuo tunc sancto Dei viro Prothasio, octavo illius civitatis episcopo, non alium nisi ipsum eligerent, consyderantes Viri probitatem eximiam, & Dei gratiam, quæ mira refulgebat in eo; necnon Christianissimi domini sui imperatoris debitam reverentiam &c. Post hæc S. Eustorgium multis reluctantem inducit, ac tandem precibus victum, Constantinopolim cum legatis Mediolanensium redeuntem, ut imperatoris consensum expeteret, quem facile impetravit. Mediolanenses scriptores de hisce consentiunt, & eorum aliqui tradunt, illum militiam professum esse: Puccinellus in Zodiaco ecclesiæ Mediolanensis parte 2 addit, eumdem in quodam bello ducis partibus strenue functum fuisse. Verum illi omnes eadem similive Vita nituntur, cujus sublestam fidem esse monuimus, & ex hoc etiam loco satis liquet.
[23] [a variis referuntur,] Imperatorem, cujus biographus sine nomine meminit, Constantinum Magnum fuisse, ceteri laudati scriptores affirmant; nec sane alius potuit verisimilius assignari; cum præter hunc nullus Constantinopoli simul & Mediolano imperaverit ante Constantium versus finem anni 352, ut observat Tillemontius Nota 8 in Donatistas. Sub Constantio ea fieri non potuisse, ex supra dictis indubitatum est. Sedebat enim tum Mediolani S. Dionysius, Eustorgii post Protasium successor. Sed neque ad Constantini imperium eadem possunt referri in sententia biographi, qui S. Eustorgium successorem facit Protasii, quem anno 345, ideoque diu post Constantini mortem, anno 337 defuncti, sedisse probavimus num. 15. Adde, quod secundum saniorem episcoporum Mediolanensium chronologiam Constantinopolis nondum condita esset, dum S. Eustorgius episcopatu initiatus est. Hinc non possunt non admodum suspecta mihi esse, nec non fabulosa videri, quæcumque biographus ille, & post eum ceteri recentiores de S. Eustorgii legatione ejusdemque ad sedem Mediolanensem electione tam affirmate tradiderunt; quæque eorum prior fortasse cum de gestis ipsius nihil certi haberet, nec sciret, quo modo Græcus ad illum episcopatum pervenisset, ex simili electione S. Ambrosii confinxit.
[24] [fabulosa sum aut incerta.] Ex eadem S. Ambrosii Vita mutuatum existimo, quod habet Puccinellus in Zodiaco, ubi ait; dum S. Eustorgius in sui electionem consentire recusaret, angelum exclamasse: Solus Eustorgius inter vos dignus muneris pastoralis. Legerat is scilicet, puerum simile quid clamavisse, dum S. Ambrosius oblatum a populo episcopatum suscipere nolebat. Joannes Franciscus Besozzo in Historia pontificali Mediolanensi, vel qui eam ampliavit, Melchior Riva, § XI aliam aditi episcopatus causam allegat. Ait siquidem, S. Eustorgium a Constantino imperatore una cum Nicænis patribus ad Silvestrum Pontificem Romam missum, ut concilium Nicænum confirmaret, eidem Pontifici familiarem evasisse, eaque ratione & communi omnium consensu ad Mediolanensem infulam admotum esse. Ita quidem ipsi, sed nullum auctorem, nullum monumentum laudantes. Rectius Breviarii Ambrosiani auctor, legatione ceterisque prætermissis, in lectione 3 tantum posuit: Eustorgius e nobili familia in Græcia natus, præclaræ etiam pietatis nomine illustris, in Materni (imo Myroclis) locum, qui eo tempore in Domino sancte obierat, episcopus summa omnium voluntate creatur.
[25] [Corpora sanctorum trium Magorum] Non magis admitti possunt, quæ de sacris corporibus trium Magorum, qui Christum natum in Bethlehem adorarunt, ab eodem sancto Episcopo Constantinopoli Mediolanum translatis idem biographus, & ceteri omnes Mediolanenses scriptores magno consensu narrarunt. Juverit ipsa biographi verba hic retulisse. Postquam is dixit, imperatorem in electionem S. Eustorgii consensisse, hunc deinde loquentem inducens, ita progreditur: Sed audi, quæso, Christianissime domine semper Auguste, jube de Dei & tuis sacris, quæ voluero, mecum deferri, & ad devotam urbem Mediolanensem & ejus sanctam ecclesiam sacris reliquiis honorandam transportari, populumque tibi subjectum digna mercede remuneres. Ad quem imperator, Quæ velis, inquit, sume, accipe, ferto. Esto, sicut es: & si fieri potest, melior efficiaris. Populum meum saluta, & abhinc eum ab omni tributo absolve. Confortatus itaque & discedens Eustorgius, præelegit arcam marmoream sanctam & sacratissimam, sanctorum trium Magorum & regum corpora continentem accipere, qui tria munera aurum, thus & myrrham nato in terris Dei Filio Christo Domino obtulerunt. Quæ siquidem de diversis terrarum partibus olim a beata regina Helena, genitrice Constantini imperatoris, in unum studiose collecta sunt, & in eadem arca cum devotione recondita.
[26] Hanc autem superelevatam, divino auxilio comitiva adjutus, [Constantinopoli Mediolanum] tanto proficiscens itinere, terra marique, multisque laborans vigiliis & orationibus, fide plenus ad memoratam urbem usque deduxit. Itaque in celebri loco, ubi in diebus suis in honore Dei & ipsorum honorabilis est fabricata ecclesia, eandem arcam cum sanctorum Regum corporibus honestissime collocavit; ubi videlicet est fons celeber & sanctissimus, in quo baptizabantur sancti ad Christi fidem venientes, cujus aqua salubris pro meritis in ea baptizatorum & magna fide credentium, tantam fertur olim divinitus accepisse virtutem, ut nonnulli febricitantes, cum ex ea biberent, a suis cito liberarentur febribus, & pristinam reciperent sanitatem. Illic vero sancta illa arca composita, sancti reges simul, major, medius & minor, quorum nomina Gaspar, Balthasar & Melchior, Mediolani die noctuque venerari & glorificari & digne laudari solebant. Hactenus biographus, cui Breviarium nostrum Ambrosianum consonat his verbis: Præter alia multa religionis monimenta, quibus ecclesiam sibi commissam ornavit, illud etiam est sempiterna memoria dignum, quod sacra Magorum corpora, jam inde usque ab urbe Constantinopoli, quo jam pridem a Parthia delata erant, Mediolanum admirabiliter transtulit, eorumque nomine basilicam extruxit, quæ postea Eustorgiana appellata est.
[27] Mediolanenses scriptores eamdem translationem, ut dixi, [transtulisse dicitur quam translationem] unanimiter tradunt, eamque novo quodam prodigio, quod tamen alii aliter referunt, exornare conantur. Paulus Morigia lib. 2 Historiæ Mediolanensis, cap. 10, & Placidus Puccinellus in Zodiaco parte 2 in S. Eustorgio volunt, lupum, qui unum e bobus, qui sacram arcam vehebant, non procul Mediolano occiderat, a S. Eustorgio jussum in jugum succedere, mirabiliter paruisse. Subdunt, eamdem arcam, cum ad fontem S. Barnabæ ventum esset, tanto pondere pressam substitisse, ut inde amoveri nequierit, ideoque ibidem depositam veluti in loco divinitus designato, & ædificata ecclesia honoratam esse. Contra Ripamontius lib. 2 Hist. Mediol. de eodem prætenso miraculo scripsit sequentia. In quibusdam Annalibus invenio, cum ea tria Magorum corpora Mediolanum adveherentur, haud procul ab urbe quemdam admirabilem casum incidisse, de quo referam, prout accepi. Cum unus e bobus, qui trahebant arcam, labori forte succubuisset, nec reliquæ deinde belluæ sufficerent oneri, subito pererrans arva lupus, obtulit sese, eumque ministri cicurem & quasi volentem adjunxere jugo; atque ita peregrinum illud animal effusæ ad videndum civitati novi obsequii spectaculum præbuit.
[28] [alii aliis adjunctis exornant;] Incredibilis dictu res, vel fortasse etiam ejusmodi, quam severi homines haud satis historia dignam putent! Sed ego non referrem, nisi accessissem ad columnam, quæ in ipsius Eustorgii basilica totius eventi sculptam effigiem ostendit, & nisi vicus, quem inde Vaccam appellavere, miraculi monumentum esset. Ita Ripamontius, qui de arca mirabili pondere pressa ad fontem S. Barnabæ, ibidemque deposita etiam consentit. At mihi nec columna illa, cujus ætatem non edicit Ripamontius, nec vicus Vacca dictus, istud lupi prodigium aut trium Magorum translationem a S. Eustorgio nostro factam persuadebit. Nolim equidem negare, sacra illorum corpora Mediolani olim quievisse, unde ea post medium seculi XII sub Frederico I imperatore Coloniam Agrippinam translata fuisse, inter alios scribit Guilielmus Neubrigensis, ejus temporis suppar historicus lib. 2 de Rebus Anglicis, cap. 8. Neque inquiro, utrum hic ibidem recte scripserit: Nec notum est, a quibus personis sacræ illorum (Magorum) reliquiæ illuc (Mediolanum) delatæ, ibique repositæ fuerint. Sed quidquid de hisce omnibus, sit, eadem a S. Eustorgio Mediolanum translata non esse, persuadere debet altum de iisdem silentium S. Ambrosii, uti Papebrochius in sæpe laudata Exegesi num. 16 observavit.
[19] [sed nec hanc] Etenim cum S. Ambrosius lib. 2 Expositionis Euangelii secundum Lucam Magorum ad Christi incunabula adventum exposuerit; quæque Lucas prætermiserat, ex Matthæo studiose adjecerit, ne vel verbo tamen de illorum corporibus in urbe sua quiescentibus meminit. Quam vero hujus silentii causam esse putemus, nisi quod ejus tempore ibidem minime quiescerent, aut saltem a S. Eustorgio eodem delata non fuissent: neque enim id ignorare potuisset Ambrosius, qui S. Eustorgio eodem seculo, tribus tantum intermediis, scilicet SS. Protasio ac Dionysio, & Auxentio Ariano, in Mediolanensem cathedram successerat. Nec usquam alibi in operibus S. Ambrosii eorumdem corporum fit mentio; quamquam de ipsis sanctis Magis, seu historia eorum, non semel loquatur. Contra vero eadem translatio, per S. Eustorgium facta, fabulosa Vita nititur, cui recentior scriptoris ætas, nihil auctoritatis ipsi addere potest, & inepta narratio non potest non suspectam facere.
[30] [ab ipso factam esse ostenditur.] Adde quod idem ille biographus, qui de recta chronotaxi parum fuit sollicitus, satis insinuet, episcopum, qui sacra illa pignora Mediolanum transtulit, ab ætate Constantini & Helenæ longius abfuisse, quam abfuerit Eustorgius, qui ipsis convixit. Ait enim: Quæ siquidem (corpora) de diversis terrarum patribus olim a beata regina Helena, genitrice Constantini imperatoris in unum studiose collecta sunt, & in eadem arca cum devotione recondita. Vides hic, studiose lector, biographum asserere, corpora illa a S. Helena olim collecta atque in ea arca deposita fuisse; & non obscure distinguere inter Constantinum, eumque imperatorem, a quo memorata corpora Eustorgio data esse persuadere conatur. Atqui tamen ex ætate Eustorgii certum est, ipsum eadem cum iis adjunctis a nullo alio imperatore, quam a Constantino accipere potuisse. Mitto alia, quæ adversus prætensam translationem pariter militant. Ceterum Papebrochii conjecturæ de eodem argumento videri possunt tum in laudata Exegesi, num. 22 & 23, tum in Sylloge de S. Eustorgio II ad diem VI Junii.
[31] Ex dictis collige, quid censendum sit de ecclesia, [Incertum etiam est, quo tempore structa sit ecclesia,] quam ea occasione tribus sanctis Magis a S. Eustorgio nostro ædificatam, ac deinde Eustorgianam dictam esse volunt. Biographus circa finem Vitæ de ea sic loquitur: Sepultus est autem B. Eustorgius in venerabili sanctorum Regum ecclesia, in ipsius honore & nomine postmodum constituta. His verbis satis agnoscit, eam ecclesiam, ab alio, quam ab ipso sancto Episcopo conditam fuisse; nisi voce constituta pro dedicata usus fuerit. Ripamontius lib. 2 asserit, Eustorgium cellam sacris istis lipsanis asservandis exstruxisse, quæ deinde in ecclesiam ampliata fuerit, sanctique Ambrosii tempore Eustorgiana appellari primum cœperit. Eustorgius, inquit, eo in loco cellam ædificavit, ibique corpora trium Magorum condidit. Hæc est illa cella, quam postea ipsimet Eustorgio dicatam religio & opulentia consecuti temporis mirificam in amplitudinem & laxitatem extulere. Usque in divi Ambrosii tempora basilica Regum dicta est; ipse novo nomine superindito veterem appellationem antiquavit, & instituit ibi canonicorum ordinem, quos multo post Henricus Septalius in Laurentiani templi ministeria cultumque descripsit, cum basilicam ipsam Dominicanis fratribus attribuisset.
[32] Similia habent passim alii Mediolanenses scriptores; [in qua ejus corpus quiescit. Dies obitus ejus &c.] sed nullus eorum vetus aliquod instrumentum producit, ex quo constet, Eustorgianam ecclesiam tempore S. Ambrosii jam exstitisse: imo vero cum ex dictis certum videatur, sacra Magorum corpora ejusdem tempore Mediolani non fuisse, liquet, quam incertis monumentis nitantur, dum eorumdem Sanctorum ecclesiam, antiquato Regum nomine, Eustorgianam appellari per S. Ambrosium cœpisse affirmant. Porro quocumque tempore ea condita fuerit, jam ab aliquot seculis a patribus Dominicanis, adjecto insigni monasterio possidetur, in eaque S. Eustorgii corpus honoratur, prout inter alios multos scribit Franciscus Orlendius tom. 1 Orbis sacri & profani, part. 2, lib. 2, cap. 5, num. 6, ubi ait: In vetustissimo ac nitidissimo S. Eustorgii templo, quod FF. Ordinis Prædicatorum nunc possident, nobilissimo illic cœnobio constructo, quiescit, ejusdem sancti Archiepiscopi corpus. Porro præter jam discussa nihil de eo habet biographus, præter elogium, quo episcopales ipsius virtutes generaliter laudat, & quibus eumdem emicuisse non dubitamus. Diem ejus emortualem sic indicat: Denique cursu suo feliciter consummato, in pace obdormiens requievit quartodecimo Calendas Octobres. Successorem ejusdem nominat S. Dionysium; sed perperam, ut supra probatum est.
DE S. SINERIO EPISC. CONF.
ABRINCIS IN HODIERNA NORMANNIA.
Circa DLXX aut DLXXX.
SYLLOGE.
De cultu, gestis, distinctione a S. Severo, & reliquiis.
Sinerius episc. conf., Abrincis in hodierna Normannia (S.)
BHL Number: 7575
AUCTORE J. S.
Posteriorum seculorum martyrologi ad hunc diem commemorant S. Sinerium, aut Senerium, vulgo S. Sinier, [Sanctus in Fastis recentioribus memoratus,] quem etiam Senatorem dictum aliqui asserunt, Abrincensem in Normannia Inferiori episcopum, de quo dubitari potest, an idem non sit cum S. Severo, ejusdem civitatis præsule, cujus Vita apud nos data ad 1 Februarii. Grevenus S. Sinerium annuntiat sine loco expresso: Synerii episcopi & confessoris. Clarius Molanus his verbis: Apud Abrincas, depositio sancti Sinerii, ejusdem civitatis episcopi & confessoris. Codex Hagenoyensis, scriptus anno 1412, eumdem ita exprimit: In pago Castina, sancti Severii confessoris, viri sanctitate mirabilis & præclari. Pro Castina scribendum fuit Constantino aut Constantiensi. Nam civitas Abrincensis est in pago Constantiensi, vulgo le Coutantin, & in eodem verisimiliter erat Sesiacum monasterium, ubi sepultus fuit, ut videbimus. Galesinius, Ferrarius, & Canisius Abrincis cum Molano S. Sinerium annuntiant. Saussayus de more longius texuit elogium, quod sic orditur: Abrincis sub Rotomagensi metropoli, S. Severii, ejusdem civitatis episcopi & confessoris, qui a pueritia sua signis futuræ sanctitatis enitens, suavi Christi jugo sese pio affectu mancipavit. Cetera mitto, ex Breviariis uberius danda. Demum Castellanus in Martyrologio Universali Abrincis eumdem annuntiat Sanctum vulgari nomine Gallico Sinier, notatque in margine Latine vocari Senatorem. Quæ addit de reliquiis, dabuntur inferius.
[2] [cultusque hoc die in ecclesia Abrincensi] In Officiis propriis ecclesiæ Abrincensis, anno 1635 impressis, Officium de S. Sinerio ad hunc diem præscribitur celebrandum, ut duplex secundæ classis. Omnia vero dicuntur de communi confessoris pontificis præter lectionem quartam, quæ talis est: Sanctorum patrum memorias religiosis conventibus honorantes, fratres charissimi, & propria eorum merita, & munera in eis divina miremur. Quæ quanta in beato Senerio utraque fuerint, non est tacendum. Qui a pueritia famulatui divino mancipatus, & in continentia, & castissimis institutionibus enutritus, ad summa merita pervenit; & propter eminentes virtutes dignus sancti Paterni Abrincensis episcopi successor extitit. Et tanta miraculorum gratia præditus fuit, ut non solum febrium ardores sedare, sed surdis auditum, mutis sermonem, cæcis visum restituisse, & plurimas infirmitates curasse constanti memoria feratur. Sicque meritis clarus & miraculis, evectus est in cælum.
[3] [& Rotomagensi,] Officium S. Sinerii eodem die celebratur in ecclesia Rotomagensi, habeturque in Breviariis seculi XVI, XVII & demum in Breviario hujus seculi, quod anno 1736 impressum est. In Breviario anni 1627 hæc ponitur Legenda: Sinerius, qui & Senator, post Paternum virum sanctissimum, Abrincensem rexit ecclesiam. Is a pueritia piissimis moribus institutus, ita in episcopatu se gessit, ut cujus munus exceperat, famam quoque meritis adæquaret. Miraculorum laude illustris, cuidam ex diuturno febris æstu surdo & muto effecto, olei sacri infusione aurium & linguæ facultatem restituit. Ejus præterea oratione cæco nato lumen divinitus redditum est, ac nefarii spiritus ex oppressis corporibus effugati sunt. His atque aliis mirabiliter editis, apud Sisiacum monasterium migravit e vita. In cujus morte cælestem angelorum concentum monachi audierunt. Sepultus est ibidem juxta sanctorum Paterni & Scubilionis corpora decimoquarto Kalendas Octobris. Illius reliquiæ Rothomagum aliquando delatæ, in ecclesia majori honesto loco asservantur. Eadem leguntur in Breviario anni 1736, exceptis miraculis, quæ ibidem singillatim non enarrantur, sed verbo generatim perstringuntur.
[4] In Breviario Rotomagensi, impresso anno 1578, novem ponuntur lectiones perbreves, [laudatur elogio, in quo gesta ejus] quas continua oratione huc transfero: Fuit in Constantini pago vir quidam, Synerius nomine. Hic a pueritia sua in servitio Domini cum omni continentia & castissimis institutionibus emicans, ad summa merita pervenit. Ita denique mystica apparuit conversatione præcipuus, ut sancto Paterno prædecessori suo honore succederet, meritis coæquaretur. Ubi dum ipsum gregem custodivit solertia pastorali, contigit, ut quidam homo, Abricensis diocesis indigena, nimio febrium fervore teneretur, ita ut surdus permaneret & mutus. Igitur diaconus ex illa civitate Romam directus est, ut beatorum Apostolorum pignora, vel reliquorum Sanctorum, qui illam urbem muniunt, adiret. Hoc dum ad parentes illius infirmi devenisset, rogant, ut eum comitem sui itineris suscipere dignaretur, confisi quod, si beatorum Apostolorum adiret sepulcra, protinus posset assequi medicinam. Euntes autem illi, venerunt ad locum, ubi beatus Synerius habitabat. Quo salutato ac deosculato, causas itineris pandunt. Cumque ibi adhuc morarentur, sensit beatus Synerius per Spiritum Domini adesse virtutem. Et ait diacono: Infirmum, qui comes est itineris tui, rogo, ut meis conspectibus repræsentes. At ille nihil moratus, velociter ad ægrum vadit, invenitque infirmum plenum febre: apprehensumque eum duxit ad Sanctum Dei. Ille autem, apprehensa manu infirmi, contraxit eum ad se, assumptumque oleum benedictione sua sanctificatum, linguæ ejus verticique capitis ejus infundit, dicens: In nomine Domini nostri Jesu Christi aperiantur aures tuæ; reseretque os tuum virtus illa, quæ quondam ab homine surdo & muto noxium ejecit dæmonium. Et hæc dicens, interrogabat nomen ejus. Ille vero clara voce nomen suum protulit, & statim factus est æger sanus.
[5] Post hæc cuidam nato cæco, qui in monasterio jam tribus mensibus degerat, [& miracula referuntur.] ait beatus Synerius: Vis recipere visum? Cui cæcus: Volo incognita cognoscere: nam quid est lux, ignoro. Unum tamen scio, quod ab hominibus collaudatur. Tunc beatus Synerius benedicto oleo crucem super oculos ejus faciens, ait: In nomine Redemptoris nostri aperiantur oculi tui: & statim aperti sunt oculi ejus. Postea quædam mulier, tria habens in se dæmonia, ad eum deducta est. Quam cum sacro tactu tetigisset, atque oleo sacro signum Christi in fronte ejus imposuisset, ejectis dæmonibus, purgata discessit. Sed & aliam puellam, a spiritu immundo vexatam, benedictione ei donata sanavit. Alio quoque tempore quandam puellam, cujus obscæna corporis ita ex omni parte putruerant, ut, consumptis carnibus, interiora quæque & secreta naturæ nudarentur, perungens oleo benedicto, ita sanam reddidit, ut mulieribus in ea naturæ nulla deformitas, nullaque species infirmitatis appareret. Perfectis itaque omnibus virtutibus, quas per eum Dominus fecit: constructisque ac munitis juxta exemplum suæ conversationis ab eo Catholicæ ecclesiis, perfecta jam vita & ætate, sua fœlix anima cum hymnis atque angelicis choris quartodecimo Kalendas Octobris feliciter perrexit ad Christum. Hactenus Breviarium anni 1578, in quo nihil de loco sepulturæ, nihil de corporis translatione, nihil de altero nomine, quo etiam Senatorem dictum neoterici quidam asserunt.
[6] [Nonnemo dubitavit, an S. Sinerius distinctus sit a S. Severo Arbrincensi,] Porro cum plura non inveniam de gestis S. Sinerii, considerare lubet, an satis certo distinguatur a S. Severo, episcopo item Abrincensi, de quo actum est ad 1 Februarii. Illos distinguunt Abrincenses & Rotomagenses: nam ambos colunt diebus diversis, & ut Sanctos distinctos, Sinerium utrique hoc die, Severum Abrincenses die VII Julii, Rotomagenses die 1 Februarii. Illos similiter distinxerunt, qui scripserunt de episcopis Abrincensibus, videlicet Demochares, Chenu, Claudius Robertus, Sammarthani fratres, faciuntque Severum Senerii aut Sinerii successorem. Cointius utrumque etiam admittit, sed post Majores nostros Severum credit Sinerio antiquiorem. De distinctione tamen dubitat Claudius Castellanus in Martyrologio Universali, ubi pag. 893 inter Aëmeros de S. Severo ambigue disserit, suspicaturque non esse alium a S. Sinerio, quod nomen utriusque idem fere sit, ac facile ex Senerio in Severum mutari potuerit. Magis tamen credit, Severum non fuisse episcopum Abrincensem, quia Cointius, inquit, secundum antiquiores catalogos successorum S. Sinerii sin alio intermedio facit venerabilem Leobaldum. Verum hæc ultima conjectura mihi improbabilis apparet, cum S. Severus in Vita sua num. 15 clarissimis verbis dicatur electus episcopus ecclesiæ Abrincensis. Itaque dubitandum non videtur, quin episcopus ibi fuerit, sed qualiscumque dubitatio oriri potest, an Sinerius & Severus sint episcopi diversi: nam præter similitudinem nominis alia quoque nonnulla suspicionem contrariam ingerunt. Nam & patria utrique attribuitur pagus Constantiensis, & nihil fere de uno refertur, quod non possit consistere cum iis, quæ referuntur de altero. At levia hæc sunt, & nullius fere momenti. Certe hæc non evincunt, Severum & Sinerium esse eumdem.
[7] [sed omnino dicendum est, revera distinctos esse.] Etenim longe verisimilius apparet, distinctos revera fuisse S. Severum & S. Sinerium. Nam primo ambo videntur reperti in antiquis catalogis episcoporum Abrincensium. Secundo Severus verisimiliter floruit multis annis ante S. Sinerium, videlicet quando idololatria multis adhuc illarum partium locis vigebat, & ante S. Paternum, cujus successor ponitur S. Sinerius. Certe in Vita ipsius de idololatris crebra est mentio. Præterea inter discipulos Severi numeratur in Vita num. 14 Ægidius, qui videtur esse Ægidius postea Abrincensis ante S. Paternum episcopus. Tertio, si quid valent monumenta Abrincensia, omnino dicendum est, S. Severum in alia ecclesia sepultum fuisse, in alia S. Sinerium. Nam Severus in Vita num. 21 dicitur sepultus in ecclesia beatæ Genitricis Mariæ, quam ipse construxerat. At S. Sinerius, secundum elogium num. 3 datum, defunctus est aqud Sisiacum monasterium, sepultusque ibidem juxta SS. Paternum & Scubilionem, qui in Sesciaco … orationis locum, quem ædificaverunt, pariter eadem die occupaverunt in sepultura, ut dicitur in horum Vita ad XVI Aprilis data, num. 14. Itaque in alia ecclesia sepultus fuit S. Severus, in alia S. Sinerius, & consequenter distinguendi sunt. Quæ enim afferuntur rationes ad utrumque confundendum, leves omnino sunt conjecturæ, & solum natæ sunt aliquam ingerere suspicionem. At illa suspicio cedere debet argumentis, quæ distinctionem sufficienter evincunt, præsertim cum ipsa S. Severi Vita plane diversa contineat gesta, quam sint pauca illa, quæ enarrantur de S. Sinerio; &, quamvis illa pauca simul cum aliis consistere possent, mirandum tamen esset quam maxime, tam pauca de Sinerio relata esse in Officio, si Vita ipsius esset, quam habemus de S. Severo.
[8] Quapropter, relicto S. Severo, qui antiquior videtur, [Floruit Sanctus post medium seculi VI, defunctus circa 570 aut 580.] examinemus tempus, quo fere episcopatum gessit, & defunctus est S. Sinerius. Hic ab omnibus passim dicitur in episcopatum successisse S. Paterno, de quo actum apud nos est ad XVI Aprilis. Mors autem S. Paterni apud Cointium in Annalibus Francorum ad annum 563 num. 2 illo ipso anno 563 indubitanter figitur. At cum rationes non alleget Cointius, quibus epocham illam stabiliat, eam non adoptavit Henschenius, maluitque obitum S. Paterni figere circa annum 565. Hæc mihi opinio probabilior apparet, quia magis cohæret cum tempore, quo S. Paternus ægrotare cœpit, quoque defunctus est, ut ibidem videri potest. Verum cum neutra sit certa, neutra etiam ad annos multos aberrare possit, dixisse sufficiat, S. Sinerium episcopum factum inter annum 560 & 570. Deinde post S. Sinerium episcopus Abrincensis fuit Leodovaldus, de quo meminit S. Gregorius Turonensis lib. 2 de Miraculis S. Martini cap. 36, ut de episcopo Abrincensi illius temporis. Verum ex eo deducere non possumus, quo anno defunctus sit S. Sinerius. Tantum inferre licet, defunctum esse diu ante S. Gregorium Turonensem, cum hic quatuor libros scripserit de Miraculis S. Martini, & illos videatur scripsisse per intervalla. Castellanus pro epocha mortis S. Sinerii solum assignat seculum VI. Attamen cum S. Gregorius Turonensis circa annum 595 sit defunctus, & diu ante Leodovaldum Abrincensem memoret, existimo, non longe me aberraturum, si obitum Sancti fixero circa annum 570 aut 580.
[9] Restat, ut nonnulla dicamus de S. Sinerii reliquiis, quarum partem aliquam varii se habere credunt. [Reliquiæ Sancti in metropoli Rotomagensi, a qua] Corpus, sive præcipuam corporis partem sibi adscribit ecclesia metropolitica Rotomagensis, quæ anno 1639 particulas aliquas donavit regi Christianissimo Ludovico XIII, una cum aliquot reliquiis S. Severi. Hujusce donationis litteræ, per canonicos Rotomagenses & archiepiscopum subscriptæ, datæ sunt apud nos in S. Severo tom. 1 Februarii pag. 195. Qua de causa ex iis solum ea huc transferam, quæ spectant ad S. Sinerium ejusque reliquias. In illis, relata petitione reliquiarum, subjungunt canonici: Cujus rei gratia … in duo potissimum corpora beatorum Christi confessorum & pontificum, Severi & Sinerii oculos conjecimus, unde sacra pignora in hunc finem excerperemus. Tum exponunt, quales S. Severi reliquias ex theca ipsius extraxerint, & de S. Sinerio subdunt: Deinde S. Sinerii corpus ex alio veteri tabernaculo, ex ære fusili elaborato, (quod ob multiplicem reliquiarum ibidem inclusarum copiam Omnium Sanctorum feretrum nuncupatur) ubi separatim in sericis & versicoloribus perantiquæ texturæ pannis cum variis inscriptionibus compositum, diem retributionis exspectat; pari cum reverentia eductum, detectum, perspectum fuit, excerptoque inde quodam osse, calcanei figuram exhibente, in eodem Omnium Sanctorum tabernaculo reconditum. Quæ quidem veneranda duo pignora seorsim purpureo serico involuta, schedulisque signata, in hac arcula, sera claveque munita, collocavimus, augustissimæ majestati tuæ sedulo transmittenda.
[10] [particulam accepit Ludovicus XIII, haberi creduntur.] Mox transeunt ad aliqua de utroque declaranda, Et syncere testamur in Domino, inquiunt, … beati quidem Sinerii depositionem in diptycha nostra ad XIV Kal. Octobris a multis seculis esse relatam … Præterea fidem facimus, utriusque gesta in quibusdam ecclesiarum extare codicibus, & in compendium redacta diœcesano Breviario contineri. Et paulo post: Ambo Constantiensem hujus provinciæ agrum cunabulis, monasticam vitam exemplis, Abrincensem ecclesiam infulis illustrarunt… Sinerius, S. Paterni, qui, Childeberto primo rege, Abrincensi sedi præfuit, honore meritisque successor, cum multis & ipse virtutibus claruisset, post felicem exitum ad ejusdem Paterni & B. Scubilionis ejus socii corpora sepultus est in monasterio, quod Sisiacum appellabant. Utriusque vero corporis certam indubiamque possessionem nobis tum diuturna traditio, tum domestica documenta confirmant. Ea tamen documenta solum allegant pro corpore S. Severi, ita ut hujus translatio & possessio certior sit, quam corporis S. Sinerii.
[11] [Aliæ reliquiæ habentur Parisiis in ecclesia S. Maglorii] Partem corporis S. Sinerii Castellanus in Martyrologio universali adscribit ecclesiæ S. Maglorii, quæ est Patrum Oratorii in suburbio Parisiensi. Verum reliquiæ illæ ad laudatam ecclesiam olim translatæ dicuntur, tamquam S. Senatoris episcopi; sed scriptores neoterici crediderunt, Senatorem illum non esse alium a S. Sinerio, atque ex eo, opinor, invaluit sententia multorum, dicentium S. Sinerium alio nomine Senatorem fuisse dictum. Translatio fuse refertur in Historia ecclesiæ Parisiensis apud Gerardum Dubois lib. 9 cap. 3 num. 4, figiturque circa annum 964. Fragmentum illud Historiæ Francicæ, quo tamquam fundamento omnia nituntur, jam datum apud nos est tom. 1 Martii pag. 248, & tom. VI Julii pag. 592 in S. Samsone episcopo, qui primus nominatur inter Sanctos, quorum corpora tunc Parisios translata dicuntur. Adversus illam translationem nonnullæ prolatæ sunt difficultates. Verum poterit illa translatio magis examinari ad XXIV Octobris in S. Maglorio, ad quem præcipue spectat. Hic solum observo, inter corpora translata quarto loco recenseri Senatoris episcopi, nimirum post corpora SS. Samsonis, Maglorii & Machuti, qui omnes episcopi fuerunt in Britannia Aremorica, & reliquorum longe plurium reliquias. Cointius ad annum 563 num. 3 de Sinerio Abrincensi cum Senatore, cujus corpus tunc translatum est, confundendo ita loquitur: Non alius est (nimirum Sinerius Abrincensis) a Senatore episcopo, cujus reliquiæ (neque enim integrum corpus Rothomagenses possident) cum sacris pignoribus coævorum præsulum, Samsonis, Maglorii & Machutis, ex Armorica Parisios ob metum Nortmannorum translatæ sunt, & in suburbio sancti Jacobi hodie custodiuntur a presbyteris nostræ congregationis in basilica beati Maglorii.
[12] Attamen fatetur Cointius, S. Senatorem celebrari in ecclesia S. Maglorii ad XXVI Septembris; non hoc die XVIII. [S. Senatoris nomine, quem eumdem cum S. Sinerio hodie credunt.] Ex eo saltem liquet, monachos illos S. Maglorii, qui acceperunt dictas reliquias, nescivisse habere se corpus S. Sinerii Abrincensis. Quapropter nescio, an illa conjectura sit satis certa, licet tradita sit a pluribus. Castellanus in Vocabulario Hagiologico ad vocem Senator observat, in Pictavia inferiore haberi ecclesiam S. Senatori dicatam, notatque ipsum coli die XXVI Septembris, & vulgo ibi vocari S. Senaitre. Idem rursus ad vocem Sinerius, vulgo S. Sendre, & Abrincis S. Sinier, observat Senatorem coli in Pictavia inferiore, & forte eumdem esse cum S. Sinerio Abrincensi. At ego lubens fateor, me in omnibus istis conjecturis tam acutum non cernere, ut aliquid certi affirmare possim. Redibit sermo de S. Senatore ad XXVI Septembris, ubi in Martyrologio Parisiensi Senator sive Sinerius annuntiatur, forte quia auctor Martyrologii eumdem credidit cum Senatore, ad illum diem annuntiato apud Usuardum. Ceterum Castellanus in Martyrologio adjungit, S. Sinerii reliquias Parisiis etiam haberi in ecclesia S. Victoris, & in ecclesia Sanctissimæ Virginis in Nazaret. Sammarthani tandem observant de S. Sinerio sequentia: Extant quoque in hac diœcesi Abrincensi plurimæ basilicæ sub ejus nomine Deo consecratæ.
DE S. FERREOLO EPISC. CONF.
LEMOVICIS IN GALLIA.
Post an. DXCI.
[Præfatio]
Ferreolus episc. conf., Lemovicis in Gallia (S.)
AUCTORE J. S.
Primus fortasse ex martyrologis memoriam S. Ferreoli Lemovicensis episcopi annuntiavit in Generali Catalogo Sanctorum, [Sanctus in aliquot Martyrologiis memoratur, & colitur] qui non sunt in Martyrologio Romano, Philippus Ferrarius hisce paucis verbis: Lemovicis S. Ferreoli episcopi, laudans tabulas, Calendarium & monumenta Lemovicensia. Andreas Saussayus longiori S. Ferreolum laudat elogio, quo omnia fere, quæ de ipsius gestis innotuerunt, complexus est. Eumdem Ferreolum titulo Sancti honorant in Gallia Christiana Sammarthani fratres, & deinde Dionysius Sammarthanus, utrique in catalogo episcoporum Lemovicensium: aliique plures sanctitatem Ferreoli ut indubitatam celebrarunt. Bailletus quoque Vitam ipsius, ut Sancti, ad hunc diem conscripsit. Attamen Castellanus in Martyrologio Universali pag. 930 venerabilem tantum vocat, creditque ex errore factum, ut Sanctus vocetur a Bailleto. Verum, etsi Bailletus perperam intellexerit de Ferreolo, quod de alio Sancto apud Gregorium Turonensem dicitur, non ideo sanctitas Ferreoli & cultus ejus in ecclesia Lemovicensi desinit esse certus. Omne enim dubium toliit Breviarium Lemovicense, in quo Officium de S. Ferreolo præscribitur, & quidem in eo, quod habemus impressum anno 1625, ritu duplici celebrandum, hoc die XVIII Septembris. Omnia autem leguntur de communi Confessoris Pontificis præter tres lectiones mox dandas.
[2] Antiquum autem esse cultum S. Ferreoli, colligitur ex translationibus reliquiarum ejus, [a pluribus saltem seculis: corpus sæpius translatum.] infra in Actis memorandis. Accedit Bernardus Guidonis, qui floruit sub initium seculi XIV, in Miscellaneis de Sanctis Lemovicensibus apud Labbeum in Bibliotheca tom. 1 pag. 632, ubi sic habet: S. Ferreolus episcopus Lemovicensis confessor apud Anexonium in capsa veneratur. Cujus festum recolitur ibidem in festo S. Ferreoli martyris Viennensis, id est, XVIII Septembris. De illius reliquiis Anexonii honoratis idem rursum meminit apud Labbeum tom. 2 pag. 267 in Gestis Episcoporum Lemovicensium. Gaufredus Prior Vosiensis, (qui pag. 290 ait, scripsisse se anno 1183) ibidem pag. 286 de cultu, sive de translationibus S. Ferreoli ita loquitur: Sancti Ferreoli confessoris & episcopi Lemovicensis corpus translatum fuit apud Turres per antiquam nobilitatem principum de Turribus, de monasterio S. Augustini (nam dictum monasterium S. Augustini, cum sit extra muros villæ & civitatis Lemovicensis, fuit destructum propter guerras tyrannorum, Gothorum, Wandalorum, & plurium aliorum) & deinde fuit portatum apud Annexonium per dictum principem de Turribus, & positum super altare ecclesiæ in capsa aurea Calendas Septembris, regnante Theodeberto, tempore Hilarii Papæ. Hæc quidem non carent anachronismis manifestis, dum Hilarius aut Hilarus Papa componitur cum Theodeberto rege, quo fuit multo antiquior, & cum translatione S. Ferreoli Lemovicensis, qui necdum natus erat, dum S. Hilarus Ecclesiæ Romanæ præsidebat. Gothorum & Wandalorum incursionibus etiam non recte attribuitur destructio ecclesiæ S. Augustini. Vel sic tamen data verba sufficiunt, ut credamus, S. Ferreolum cultum fuisse, non modo seculo XII, quo scripta sunt; sed etiam aliquot seculis citius, & verisimiliter primis post beatum obitum seculis. Vitia vero chronotaxis auctori condonabimus, sed minime sequemur.
[3] [Acta ipsius jam edita, & recudenda; vitiis laborent:] Vitam S. Ferreoli Lemovicensis edidit Labbeus in laudato Opere tom. 2 pag. 527, descriptamque ait ex Breviariis Lemovicensibus antiquis. Eamdem habemus manuscriptam ex collectione Andreæ du Chesne, Operibus editis notissimi. Contuli utramque & exacte consentientem in vocibus etiam deprehendi. Verum Acta illa multum auctoritatis habere nequeunt, cum quia non admodum vetusta videntur, tum quia turpi anachronismo S. Ferreolum connectunt cum S. Leone Papa, qui toto seculo antiquior est, & episcopum a S. Leone ordinatum affirmant, tum quia & alia quædam continent mirabilia magis quam credibilia, ut in Annotatis observabo. Dabo tamen Vitam laudatam, quod non habeamus meliorem. Verisimile etiam est, ex vetustioribus Actis desumpta esse, quæ in ea narrantur de virtutibus & gestis quibusdam S. Ferreoli. Ut vero intelligat studiosus lector, quænam de gestis S. Ferreoli præterito seculo probabiliora crediderint Lemovicenses, ex jam laudato ipsorum Breviario tres lectiones, partim ex dicta Vita, partim ex S. Gregorio Turonensi compositas, continua oratione hic subnecto.
[4] Ferreolus Lemovicis natus, liberalibus disciplinis imbutus, [compendium gesturom ex Breviario.] admirabili vitæ sanctitate floruit. Abjecta enim sæculi pompa, usu cilicii ex pilis camelorum confecti, jejuniis quotidianis (exceptis diebus Dominicis) & frequentibus genuflectionibus corpore domito, animum assiduis precibus intentum Deo exhibebat. Pietatis ardore exæstuans, sanctorum Apostolorum martyrumque reliquias venerandi causa Romanam profectionem suscepit. Qua in peregrinatione multis sanitatem contulit, multis viam salutis ostendit. Regressus in patrium solum, cleri & populi votis expetitus, Lemovicensis episcopatus onus subiit. Eo in munere ita se gessit, ut nullum seduli pastoris officium prætermitteret. Quo tempore cum Lemovicensis provincia gravibus morbis, iisque arte humana insanabilibus afflictaretur, sanctus Pontifex paternam suorum curam gerens, triduum jejunus, cinere conspersus, cum fletu & gemitu Sacrificio oblato, in basilica beati Martialis sanitatem exoravit. Tanta vero authoritate valuit apud populum, ut, Gregorio Turonensi teste, Marcum referendarium Childerici * regis, tributa gravia exigentis, ab imminenti mortis discrimine liberaret. Sacris ædibus ædificandis lubens suas opes impendebat. Scribit enim idem. Gregorius Turonensis, basilicam sancti Martini in urbe Brivensi, impetu hostili crematam, marmoreis etiam columnis igne solutis, a Ferreolo fuisse omnino instauratam. Mortis denique cognito tempore, clericos ad omnes officii partes explendas adhortatus, mœrentes etiam consolatus, decimo quarto Calendas Octobris animam beatam Deo reddidit. Cujus corpus in æde sancti Pauli primum conditum, inde propter ruinam in monasterium S. Augustini, eoque hostium incursu diruto, in castrum de Turribus, postremo Annexonium translatum est. Hactenus Breviarium, in quo chronotaxis fere neglecta est. Unica in ea est nota chronologica ex mentione Chilperici regis: nam ita legendum, non Childerici, ut perperam fuit impressum.
[5] Qualemcumque igitur chronotaxim investigemus, & simul nonnulla examinemus facta, [Sanctus ad episcopatum promotus inter 565 & 579:] antequam Vitam recudamus. In catalogis antistitum Lemovicensium S. Ferreolus locatur post Exotium, cujus Epitaphium scripsit Fortunatus lib. 4 carm. 6. Hic ibidem dicit, Exotium fuisse defunctum, quando tria lustra, id est, annos quindecim, in episcopatu exegerat. Cum autem decessor Exotii Ruricius adhuc superesset anno 549, quo ad concilium Aurelianense V legatum misit Bantaredum archidiaconum, ut observat Dionysius Sammarnus tom. 2 Galliæ Christianæ col. 503, non fuit defunctus Exotius, nisi circa annum 565, aut serius. Deinde ex facto mox referendo innotescit, S. Ferreolum jam episcopum fuisse anno 579. Quare episcopus factus videtur inter 565 & 579, nec multis annis a vero aberrare potest, si quis dixerit episcopum ordinatum circa annum 570. Saussayus in Martyrologio Gallicano ad XXXI Augusti annuntiat ordinationem S. Ferreoli, quando, inquit, a S. Firmino Lemovicensi episcopo, cujus successor fuit, presbyter consecratus, & chorepiscopus constitutus est. Verum confudit Saussayus S. Ferreolum Lemovicensem cum S. Ferreolo Ucetiensi, qui eodem seculo floruit, & S. Firminum in cathedra Ucetiensi decessorem habuit; sed nihil horum verum est de Ferreolo nostro Lemovicensi.
[6] S. Gregorius Turonensis lib. 5 Historiæ cap. 29 hæc scribit: [anno 579 morte liberat Marcum Chilperici regis referendarium:] Chilpericus vero rex descriptiones novas & graves in omni regno suo fieri jussit. Qua de causa multi relinquentes civitates illas, vel possessiones proprias, alia regna petierunt; satius ducentes alibi peregrinari, quam tali periculo subjacere … Lemovicinus quoque populus, cum se cerneret tali fasce gravari, congregatus in Calendis Martiis, Marcum referendarium, qui hæc agere jussus fuerat, interficere voluit: & fecisset utique, nisi eum episcopus Ferreolus ab imminenti discrimine liberasset. Ex hoc facto recte observat Longuevallius in Historia ecclesiæ Gallicanæ tom. 3 pag. 208, magnam fuisse apud Lemovicenses auctoritatem S. Ferreoli, quod furentem populum cohibere potuerit. Et ulterius ex illa auctoritate conjicere possumus, jam aliquot annis fuisse episcopum, dum hæc fierent. Facta autem sunt anno decimooctavo Guntramni & Chilperici regum, qui concurrit cum anno 579.
[7] [instaurat combustam anno 584 ecclesiam: interest anno 585 concilio II Matisconensi.] Rursum de S. Ferreolo meminit Turonensis lib. 7 cap. 10, hæc scribens: Magno ea tempestate incendio basilica ante dicti Martini beati apud Brivam vicum ab imminenti hoste cremata est, ita ut tam altarium quam columnæ, quæ de diversis marmorum generibus aptatæ erant, ab igne dissolverentur. Sed ita hæc ædes in posterum a Ferreolo episcopo reparata est, tamquam si nihil mali pertulerit. Vehementer enim admirantur veneranturque hunc Sanctum incolæ, eo quod plerumque virtutes ejus experiantur. Hæc ultima Turonensis verba tam clare dicuntur de miraculis S. Martini Brivensis, de quo breviter apud nos actum est tom. 2 Augusti pag. 412, ut mirer potuisse Bailletum ea intelligere de S. Ferreolo, quem ante S. Gregorium Turonensem vult defunctum, quia credebat Gregorium loqui de miraculis Ferreoli defuncti. At Turonensis de Ferreolo tamquam vivente loquitur: & allegat rationem, cur combusta S. Martini Brivensis ecclesia tam bene reparata fuerit, nimirum quod Sanctus ille apud populum in magna esset veneratione ob miracula. Res apud Cointium refertur ad annum 584 quo combustio facta est, num. 30, ubi etiam de S. Ferreoli miraculis locutum credidit Gregorium; sed postea mentem auctoris melius intellexit. Anno 585 habitum est concilium Matisconense II, in quo actum est contra aliquot episcopos, quod suscepissent partes Gondebaldi cujusdam, qui se dicebat filium Clotarii I, & sic ab aliquibus rex fuerat proclamatus. De concilio illo agit Turonensis lib. 8 cap. 20: agunt de eodem historici Galli, qui possunt consuli. Acta dat Labbeus tom. 5 Conciliorum, ubi col. 988 post alios tredecim, partim metropolitanos, partim episcopos, subscriptus legitur Ferreolus episcopus ecclesiæ Lemovicinæ, quem multo plures sequuntur.
[8] [Amicitia junctus fuit cum S. Aredio abbate,] Acta danda num. 2 habent, S. Ferreolum consanguineum fuisse S. Aredii abbatis Atanensis, quem defunctum sepulturæ tradidit. Plura de hisce & de eorum amicitia proferunt ipsa Acta S. Aredii, apud nos data ad XXV Augusti; sed de eorum consanguinitate tacent. In Vita 2 pag. 186 num 29 hæc leguntur: Eodem vero tempore, quo miles Christi (S. Aredius) degebat in terris, Ferreolus pastor, ad gubernandam plebem sibi commissam Lemovicum civitate præsul venerandus aderat. Sed quotiens ipse Pontifex febribus urgebatur, aut aliqua ægritudine in gravi dolore atterebatur, ad virum Dei Aridium dirigebat nuntios, ut pro eo plenius ad Dominum intercederet. Qui, celebratis pro eo vigiliis, obtinebat pro Pastore, venerabilis abba pro Antistite, & abjectus & humilis pro sublime. Hæc sufficiunt ad ostendendum, mutua amicitia junctos fuisse SS. Ferreolum & Aredium; non item ad probandam eorum consanguinitatem, de qua certo non constat, quia Acta edenda sufficientem non habent auctoritatem.
[9] De sepultura S. Aredii, de qua video dubitasse Cointium & Bailletum, utraque Vita S. Aredii consentit. [quem anno 591 defunctum sepelit:] Prior, relata morte S. Aredii, num. 18 ita pergit. Mane autem facto (post noctem, qua obierat) ingens convenit populi multitudo: sed & Lemovicensis pontifex urbis, in superioribus memoratus, nomine Ferreolus, nuntio de transitu ejus accepto, cum omni festinatione iter eo properavit accelerare. Quo tandem perveniens, & super carissimi sibi Sancti corpus cum multis lacrymis ac lamentationibus procumbens, eo quam maximum sibi fatebatur incumbere dolorem, quod eum in postremis positum nequivisset invenire superstitem. Dein cum sacratissimum corpus ad ecclesiam beati martyris Juliani, quam a fundamentis exstruxerat idem vir beatus, deferendum decrevisset, & ibidem tumulandum, feretrum, quo jacebat, movere non potuerunt. Cum igitur ob impossibilitatem movendi corporis Ferreolus pontifex stupidus pariter factus esset & tristis, tam sibi ipsi clericisque suis, quam universæ, quæ convenerat, multitudini jejunium triduanum indixit, atque a Domino petendum admonuit, ut, quænam esset sua, Sanctique ipsius super sui tumulatione voluntas, omni remoto designaret ambiguo. Tertio itaque peracto jejunio, rursus ad levandum ac deportandum sacrum corpus accedunt. Tum vero a duobus tantum summa cum levitate sublatum est, atque delatum ad sepulturam, vocibus immensis gaudiisque magnificis Dei mirabilia & Sancti virtutem magnificantibus universis. Eadem leguntur in Vita secunda num. 51 & 52, ubi solum in fine additur: Igitur corpore ex more tradito sepulturæ, præfatus Episcopus reversus est ad propria.
[10] Porro defunctus est S. Aredius abbas anno 591. [defunctus deinde Ferreolus anno incerto.] Itaque supererat eo anno S. Ferreolus, & verisimile est, eumdem superfuisse diutius, cum S. Gregorius Turonensis, qui mortem S. Aredii memoravit, nusquam de S. Ferreoli obitu loquatur, licet viventem bis laudaverit. Laudatus Sammarthanus in Catalogo episcoporum Lemovicensium ait: Ferreolum ex hac vita ad immortalem migrasse legimus anno DXCV. At col. 552, agens de monasterio S. Pauli, per Sanctum dotato, de ipso dicit: Qui quidem anno DXCVII ex meliori chronologia mortuus est, inquit noster D. Claudius Estiennot, ac in eadem S. Pauli abbatia sepultus est. Nihil invenio, quo minus alterutra opinio possit esse vera. At pro neutra fundamentum sufficiens habeo. Quapropter nihil ulterius statuere placet, nisi S. Ferreolum obiisse post annum 591. Nullis enim factis post illum annum innotescit. At neque successoris ipsius Asclepii ullam toto seculo VI mentionem reperio. Quare nihil obstare video, quo minus cito post annum 591 defunctus fuerit S. Ferreolus, aut pluribus etiam annis superfuerit.
[Annotata]
* imo Chilperici
VITA
auctore anonymo,
Ex editione Labbei cum Ms. collata.
Ferreolus episc. conf., Lemovicis in Gallia (S.)
BHL Number: 2900
A. anonymo.
[Sanctus, nobili stirpe natus, virtutibus fulget:] Beatus Ferreolus, vir illustris ex diœcesi Lemovicensi, sicut posteritati reliquit priorum authoritas, extitit oriundus. Erat autem opere sanctus, corpore castus, & charitate diffusus; liberalium artium disciplinis eruditus, conversatione cælicus, vestium splendorem despiciens, ciliciis de pilis camelorum factis ad carnem utebatur. Diebus cunctis, exceptis Dominicis, jejunabat; vinum non bibebat, nisi lymphatum in tantum, quod videbatur vini speciem non habere. Noctibus singulis hora matutinali exurgens, postea legebat Psalterium cum letania & collectis: pluribus ac crebris genuflexionibus ac teritionibus carnem suam edomabat. Et cum sanctorum Petri & Pauli limina peragraret a, nomen Domini in via prædicabat, verbum Dei signis & prodigiis roborabat, infirmantibus universis salutis remedium conferebat. Cumque fama ejus sanctitatis ad summi Pontificis Leonis b notitiam pervenisset, obviam ei abiit, & in domo sua charitative suscipiens, ejusque colloquiis dulcissimis delectatus, maximo cordis & oris jubilo jocundabatur. Et cum ad propriam regionem, visitatis Sanctorum liminibus, redire disponeret, sanctus Leo Papa, in visu edoctus, pronuntiavit ipsum beatum Ferreolum electum in episcopum Lemovicensem. Moxque idem Pontifex Leo beatum Ferreolum, Deo disponente, episcopum consecravit, & gradu pontificali insignitum, dato sibi osculo pacis, ad prædictam civitatem Lemovicensem, ad quam illum Deus elegerat, in pastorem animarum authoritate concessa direxit. Evolutis autem paucis diebus, cum ex divina revelatione in eadem urbe ejus præstolaretur adventus, sacerdotes universi, cognito ipsius proximo occursu, cum clero & populo obviam exeuntes, magno illum cum gaudio susceperunt.
[2] [episcopus factus, degrege suo curam habet; sepelit S. Aredium:] Adepta itaque pontificali dignitate, beatus Ferreolus, ne lucerna lumine accensa sub modio latitaret, Catholicæ fidei doctrinam, & euangelicæ prædicationis arcana, ut bonus pastor ovibus sibi a Deo commissis viva voce pandere cœpit, jejunando, orando, prædicando, eleemosynas multas faciendo, virtutum flores in populis seminavit. Cumque tempore illo facta plaga in civitate Lemovicensi & Lemovicino ex diversis morborum incursibus, videlicet dysenteria, febribus, & aliis incommodis, populus cruciaretur, B. Ferreolus cum viris religiosis intrans ecclesiam beati apostoli Martialis c, conspersus cinere, cum fletu & gemitu per triduum jejunus perstitit; & ut Dominus populum de tanta clade liberaret, Deo sacrificium obtulit. Eo autem in oratione perseverante, angelus apparuit, dicens: Ferreole, exaudita est deprecatio tua; statimque plaga populum dereliquit. Beatus namque Ferreolus & Aredius d abbas sanctus, de eadem parentela, ut fertur, exorti, fuerunt contemporanei. Et cum S. Aredius de hoc sæculo emigrasset, B. Ferreolus Lemovicensis episcopus, per nuntios evocatus, ad obitum ejus celeriter venit: tarde tamen accedens, super corpus B. Aredii amarissime flevit, quia eum vivum non invenisset, & eundem S. Aredium cum debitis obsequiis, & Missarum solemnitatibus B. Ferreolus pontifex reverenter tradidit ecclesiasticæ sepulturæ.
[3] [pie moritur: corpus iteratis vicibus translatum.] Cumque ultimum diem sibi proximum adesse sentiret, congregatis fratribus & clero dixit: Christi monita servate, & mandata ejus adimplete, & judicia Dei tremenda formidate, & memoria mea vobiscum sit. Et omnibus de transitu ejus mœrentibus, dolorem compescuit, & fletum verbis consolatoriis propulsavit. Deinde divinis refectus Sacramentis, manus & oculos ad cælum attollens, feliciter anima e corpore emigravit XIV Kal. Oct. Sepultus in ecclesia S. Pauli e: deinde propter ruinam ecclesiæ translatus ad abbatiam S. Augustini f. In transitu ejus splendor maximus super domum ejus de cælo descendit, iterumque ad cælum revolavit. Concurrentibus populis, ipsum in quadam capsa lignea posuerunt, ut manus ejus per quasdam capsæ fenestrulas deosculandæ advenientibus remanerent; unde fuit tantus concursus, ut usque in alterum diem non potuerit sepeliri. Et cum ecclesia S. Augustini per incursus Gothorum & Wandalorum g deserta apparuisset, corpus ejus per antiquam nobilitatem dominorum de Turribus fuit in eorum castello delatum. Deinde in ecclesia parochiali apud Annexonium h, supra altare in capsa deaurata repositum: cujus meritis plurima præstantur a Domino infirmantibus remedia sanitatum.
ANNOTATA.
a Vult auctor dicere, opinor: Cum Romam ad limina Apostolorum proficisceretur. At prædicatio in itinere, qualis asseritur, parum est verisimilis.
b Leo I spectat ad medium seculi V, quando Ferreolus necdum erat natus. Leo II toto fere seculo est posterior Ferreolo, & pontificatum administravit senescente seculo VII. Itaque hic anachronismus est manifestissimus: nec probabilia sunt, quæ asseruntur gesta summi Pontificis cum Ferreolo. Imo ipsum hujus iter Romanum, cum aliunde non confirmetur, pro incerto haberi debet.
c De S. Martiale, primo Lemovicensium episcopo, qui hic apostolus vocatur, & de ecclesia ipsius, prolixe actum est apud nos ad 30 Junii. Factum hic relatum apud antiquiores non inveni, & merito dubitari potest, an verum sit cum omnibussuis adjunctis. Credibile tamen est, aliquid veri subesse.
d De spectantibus ad S. Aredium, ejusque sepulturam, consule dicta in Commentario num. 8 & 9.
e De hac ecclesia Dionysius Sammarthanus tom. 2 Galliæ Christianæ col. 552 scribit sequentia: Sancti Pauli in urbe (Lemovicensi) monasterium construitur a Jocondo & Pelagia, B. Aredii parentibus; atque a S. Ferreolo præsule dotatur… Modo tantum est ecclesia parochialis. De dotato monasterio S. Pauli consentit Mabillonius tom. 1 Annalium pag. 102.
f De abbatia S. Augustini, ad Vigennam fluvium sita, late agit laudatus Sammarthanus col. 575 & seqq. Quo porro tempore ex primo sepulturæ loco ad S. Augustini abbatiam facta sit translatio, non dicitur. Verumtamen si facta est ob ruinam prioris ecclesiæ, quæ seculo 6 constructa dicitur, translatio fortasse non contigerit ante seculum 8.
g Magis verisimile est, a Nortmannis sive Danis, qui seculo nono & decimo Galliam sæpius vastarunt,destructum fuisse monasterium S. Augustini. Nam incursiones Gothorum & Wandalorum multo vetustiores sunt. Monasterium illud instauravit Turpio episcopus Lemovicinus, qui cathedram illam accepit sub initium seculi 10, ut videre est apud Sammarthanum col. 508. Ibidem destructio monasteriorum Lemovicensium attribui videtur Pipino, filio Pipini regis Aquitaniæ. Certe ille Pipinus post medium seculi noni iteratis vicibus se junxit Nortmannis, & cum illis multa destruxit in Aquitaniæ provinciis.
h Ibi jam erat seculo 12, ut colligitur ex datis verbis in Commentario num. 2.
DE S. EUMENIO EPISCOPO,
GORTYNENSI FORTE DEFUNCTO IN THEBAIDE.
Ex Martyrologiis Græcis & Latinis.
Forte sec. VII.
[Commentarius]
Eumenius episcopus Gortynensis, forte defunctus in Thebaïde (S.)
AUCTORE J. S.
Eumenium Gortynæ in Creta episcopum breviter memorat Menologium Sirletianum his verbis: [S. Eumenius episcopus, in Græcis & Latinis Fastis notus,] Eodem die natalis beati patris nostri Eumenii episcopi Gortynæ. Consentit Calendarium metricum Græcorum, quod editum est ante tomum 1 Maii, & reliqui ipsorum Fasti, in quibus S. Eumenius ut confessor annuntiatur, in variis etiam ut thaumaturgus. Calendarium dictum habet hunc versiculum:
Ογδοάτῃ δεκάτῃ θάνε Ευμένιος μεγαλήτωρ.
Occidit Eumenius decima octava generosus.
Quapropter ex errore factum videtur, quod in Ephemeridibus Moschorum figuratis vocetur Eumenius episcopus martyr. Latini certe cum Græcis confessorem credunt Eumenium; & Molanus in Additionibus ad Usuardum de ipso sic loquitur: Die decima octava, sancti patris Eumenii, episcopi Gortynæ, thaumaturgi. Baronius in Martyrologio Romano de eodem hæc habet: Gorthynæ in Creta, sancti Eumeni episcopi & confessoris. Galesinius, laudans in Annotatis Horologium & Menologium Græcorum, ex his tale elogium Martyrologio suo inseruit: In Græcia, sancti Eumenii episcopi, qui usque ab infantia religionis Christianæ cultor egregius, cum patrimonium omne pauperibus in eleemosynam contulisset, per omnem ætatem jejuniis & orationi lacrymisque deditus, sancte factorum laude clarus, ecclesiæ Gortynensis in Greta episcopus factus, ita se gessit, ut cæleste Christi regnum & vitæ euangelicæ exemplis, & miraculis divine editis propagarit.
[2] [virtutibus & miraculis clarus,] In Menologio, Basilii imperatoris jussu composito, post annuntiatam memoriam S. Eumenii episcopi Gortynæ, thaumaturgi tale datur elogium; Eumenius thaumaturgus, ab adolescentia sua Christianus, summa Deum pietate ac timore colebat. Cum autem dives esset, facultates suas omnes in pauperes erogavit: ipse vero cunctos vitæ suæ dies in jejuniis & orationibus transigebat: adhortationemque illam magni Pauli apostoli diligenter implens, gaudebat cum gaudentibus & flebat cum flentibus, oculosque lacrymis semper conspersos circumferebat. Illud præterea agebat, ut obtrectationibus adversus neminem aures accommodaret, neque ullum ipse condemnaret. Imo, si cujus forte peccatum audisset, putabat se illum ipsum esse, qui peccasset. Ob hæc igitur recte facta a clero populoque delectus, Gortynæ urbis Cretæ insulæ episcopus ordinatus est. Quo in pontificatu cum multos annos vixisset, multosque populos, quæ ad regnum cælorum pertinent, docuisset, donumque multorum miraculorum accepisset, obdormivit, miraculis etiam post mortem insignis usque in præsentem diem. In Typico Sabæ nomen Eumenii impressum est Eugenius errore forsan typothetæ.
[3] Quæ de S. Eumenio referuntur in Menæis impressis, [in Thebaïdem dicitur profectus ibique mortuus.] multum sunt diversa, licet non sint dictis contraria, Elogium Græce ita exprimitur: Οὗτος ὁ Ευμένιος, ἐκ νεότητος πολλαῖς σκληραγωγίαις ἀσκήσεως ἑαυτὸν καθυποβαλὼν, τὴν ἄκραν ταπείνωσιν ἐκτήσατο. Διὸ καὶ τοὺς οἴακας τοὺς κατὰ Γορτύνην ἐκκλησίας πιστεύεται. Οὗτος δεινότατον δράκοντα κατ᾽ αὐτοῦ ὀρμήσαντα λαμπάσι κατέφλεξεν. Ἐκεῖθεν δὲ τὴν Ῥώμην καταλαβὼν, οἷά τις πυρσὸς ταῖς θείαις διδαχαῖς κατεφώτισε, σημείοις καὶ τέρασι πολλοὺς καταπλήξας· κἀκεῖθεν τὴν Θηβαΐδα καταλαβὼν, καὶ μὴ βουλόμενος, παῤαύτικα τοῦ αὐχμοῦ τὴν κατήφειαν καταστέλλει. Ἐν βαθυτάτῳ δὲ γήρα πρὸς Κύριον ἐκδημήσαντα *. Οἱ δὲ παῖδες τῶν Θηβαίων τῇ παθρίδι καὶ πύμνῃ τὸ τούτου σκῆνος παραπέμπουσι. Ῥάξος ὄνομα τῷ τόπῳ, ἥτις καὶ Κυρίλλου τὸ σεπτὸν κατέχει σῶμα. Hic Eumenius, cum a prima ætate asperis se subjecisset virtutum exercitiis, eximiam obtinuit humilitatem. Quapropter gubernacula ecclesiæ Gortynensis ei concredita sunt. Hinc immanissimum draconem, sibi imminentem, tædis ardentibus exussit. Exinde Romam profectus, eam ut facula quædam divinis doctrinis illuminavit, signis & prodigiis multos percellens. Inde vero in Thebaïdem se contulit, quamvis invitus, ibique confestim siccitatis molestiam temperavit. In summa autem senectute decessit ad Dominum. Thebani vero ipsius corpus patriæ & gregi ejus remiserunt. Raxus nomen est loci, qui & venerandum Cyrilli corpus continet.
[4] Præter hoc elogium laudata Menæa S. Eumenium pluribus verbis celebrant in Officio, [Quod de dracone per Sanctum interfecto dicitur, videtur fabulosum.] quod de ipso peragitur. Nolim laudes generales & frequenter repetitas longo sermone huc transferri: pauca tamen compendio afferre lubet. Laudatur primo ab affectionibus animi domitis, diciturque factus domus Spiritus sancti, conversationem habuisse cum angelis, hæresque effectus gloriæ Domini, & patronus ipsum celebrantium. Deinde virtutibus fulsisse dicitur ac miraculis, vocaturque sanctæ civitatis civis & concivis angelorum. Tertio celebratur ut antistes Gortynæ, ut maximus & gloriosus in prodigiis, ut illuminans corda sedentium in tenebris. Quarto laudatur, quia a pueritia amavit humilitatem, quia humiliavit serpentem, id est, diabolum superavit, quia gratia sanationum manifeste ditatus fuit. Ad hæc breviter observo, ex eo, quod hic dicitur serpentem vicisse, forte a Græco recentiore, qui fecit elogium supra datum, haustam esse draconis interfectionem. Certe Græci recentiores non raro ex dicto quodam allegorico antiquiorum similes commenti sunt fabulas.
[5] Quinto dicitur converso ad Sanctum sermone: Romam illuminas, faciens prodigia, ut in dato elogio. [In Thebaïdem forte fuit exsilio relegatus: at corpus] Sexto laudatur, quia in Filio Dei incarnato agnovit duas voluntates & duas operationes, ipsumque prædicavit, ut hominem simul & Deum. Hic locus utcumque innuit, S. Eumenium vixisse post exortos non tantum Eutychianos, sed etiam Monothelitas, cum laudetur tamquam hæresi ipsorum contrarius. Septimo dicitur mortuus in summo senio. Octavo dicitur Roma missus in Thebaïdem, ibique siccitatem depulisse. Hoc autem ita exprimitur, acsi invitus esset missus: nam verba Græca sic habent: Roma, tuis perfruita bonis, donum desideratum Thebaïdi nolentem mittit, pater Eumeni. Forte per Romam intelligenda est Constantinopolis, quam Romam novam primum, & aliquando Romam Græci vocabant. Quare videtur Sanctus exsilio relegatus in Thebaïdem ab aliquo imperatore Monothelita; neque enim ulla allegatur ratio, cur episcopatum suum reliquerit. Nono demum, ut mittam alia generatim in laudem dicta, dicitur a Thebanis in patriam remissus, sepultusque in loco Raxus dicto, qui jam ante continebat corpus venerandum, & multis certaminibus perfunctum Cyrilli. Hactenus Menæa, ex quibus liquet, maximo in honore apud Græcos fuisse S. Eumenium.
[6] [defuncti Gortynam remissum, & apud S Cyrillum sepultum:] Porro Acta S. Cyrilli, apud quem Sanctus dicitur sepultus, data sunt ad IX Julii, in iisque locus, ubi S. Cyrillus martyrio coronatus est & sepultus, similiter pag. 686 vocatur Raxus. Erat autem extra civitatem, festumque S. Cyrilli ibi quoque celebratum a populo dicitur, ut dubitandum non videatur, quin in Raxo ecclesia deinde sit constructa, in eaque sepultus S. Eumenius. Lequienus in Oriente Christiano tom. 2 col. 256 & sequentibus texuit catalogum episcoporum Gortynæ, quæ erat Cretæ metropolis, & post S. Cyrillum sub Decio, aut potius in persecutione Diocletiani passum, statim subjungit S. Eumenium, quia sepultura S. Eumenii apud S. Cyrillum insinuat, Eumenium paulo post tempora Cyrilli claruisse, ut existimat. At poterat etiam tribus aut quatuor seculis post S. Cyrillum sepeliri in ecclesia, ubi ille colebatur.
[7] [floruit verisimiliter seculo 7.] Quapropter magis credo, S. Eumenium floruisse seculo VII, quia doctrina ipsius laudatur ut opposita Eutychianis & Monothelitis, ut mox observavi: Monothelitæ enim exorti sunt seculo VII. Fateor tamen, & hanc conjecturam non esse certam. De loco, ubi defunctus est S. Eumenius, mihi etiam non placet observatio Lequieni, qui per Thebaïdem intelligit Thebas Bœotiæ civitatem. Clara quidem Græciæ urbs fuerunt Thebæ Bœticæ, sed non invenio, iis adjunctam fuisse regionem Thebaïdem dictam: Quare malim credere designari Thebaïdem Ægypti, ad quam venerit S. Eumenius, & ubi defunctus fuerit. Verumtamen, cum in Menologio Basiliano nihil legatur de peregrinationibus S. Eumenii; utcumque dubitandum videtur de illo in Thebaïdem itinere, & de morte ibidem obita, pro quibus nihil invenio præter Menæa, & Marcum Cythæreum episcopum Menæis consentientem. Hac de causa locum mortualem non nisi dubitanter expressi.
[Annotata]
* lege ἐξεδημήσατο
DE SS. DESIDERIO EPISCOPO ET REGNIFRIDO, REGINFRIDO AUT RAINFRIDO ARCHID. MM.
IN ALSATIA.
Sec. VII aut VIII.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Locus, ubi Sancti coluntur: eorum in Martyrologiis memoria & cultus: Acta scripta & edenda.
Desiderius episc. martyr in Alsatia (S.)
Regnifridus, aut Rainfridus diacon. martyr in Alsatia (S.)
AUCTORE J. S.
In extrema parte Alsatiæ Superioris versus comitatum Burgundiæ, sive in Suntgovia, [Sancti in Martyrologiis aliquot memorati ad XVII,] vicus est sancti Desiderii dictus, vulgo saint Disier, qui a S. Desiderio, in ejus vicinia passo cum socio Regnifrido, nomen traxit, quod uterque Sanctus ibidem sepultus fuerit, & a multis seculis in magna veneratione habitus. Multum dubitavi, utrum ad hunc potius, quam ad præcedentem diem spectent laudati Sancti, quod utroque die a martyrologis aliquot annuntiatos inveniam, quodque ipsa etiam apographa, Acta illorum Sanctorum continentia, in duos illos dies divisa sint. Tandem pro hoc die eligendo secutus sum martyrologos illos, qui aliis magis attenti fuisse videntur ad Sanctos referendos diebus sibi propriis. Qui Sanctos referunt ad XVII Septembris, ibidem in Prætermissis ita fuerunt assignati: Desiderii martyris hodie (id est XVII) meminit Martyrologium Morbacense apud Martenium tom. 3 Anecdot. Desiderii simul & Reginfridi meminit Martyrologium Usuardinum Hagenoyense, hac ex parte auctum, uti & Greveni editio. Solum Desiderium ponit codex Montis Sancti cum titulo Rudunensis episcopi. Minime dubitandum est, quin in omnibus istis Fastis designetur S. Desiderius, qui Redonensis in Aremorica episcopus fuisse creditur, & ab aliis hoc die memoratur. Duo enim priora Martyrologia in Alsatia fuerunt conscripta vel aucta, ultimum in Lotharingia; indeque factum, ut annuntient Sanctum, ab aliis ejusdem temporis Fastis exsulantem.
[2] Sanctos ad hunc diem accuratius annuntiat Autbertus Miræus in Fastis Belgicis & Burgundicis, [in aliis ad XVIII Septembris.] & quidem duobus locis. Primo pag. 39, ubi recensentur Sancti diœcesis Bisontinæ, qui omnes coluntur Officio ecclesiastico, ex Martyrologio ecclesiæ metropolitanæ Bisontinæ, de hodiernis sic habet: XIV Kal. Octob. in territorio Bisonticensi, passio sanctorum martyrum Desiderii Redonensis ecclesiæ episcopi, & Rainfridi archidiaconi, quorum gesta habentur. Corpus hujus S. Desiderii servatur in vico S. Disier, Alsatiæ Superioris, diœcesis Bisontinæ. Idem pag. 545 ad XVIII Septembris: S. Desiderius Redonensis episcopus … martyrio coronatus est in territorio Vesontino, & quiescit in sui nominis vico apud Alsatios. Martyrii socium habuit S. Rainfridum archidiaconum. Secutus est ad eumdem diem Ferrarius in Catalogo generali ita scribens: In finibus Alsatiæ sanctorum martyrum Desiderii episcopi Rhedonensis, & Rainfridi diaconi. Eodem etiam die Desiderium episcopum, & Rainfridum archidiaconum celebrat Saussayus in Martyrologio Gallicano, & rursum in Supplemento. Accedit Castellanus in Martyrologio universali pag. 980, ubi in addendis ad XVIII Septembris ita Sanctos nostros commemorat: In Alsatia, S. Desiderius episcopus Rhedonensis, & S. Rachnefridus archidiaconus ejus, mactati per impios.
[3] [Acta eorum conscripta uno fere post mortem seculo a scriptore conjecturis indulgente.] Acta SS. Desiderii & Rainfridi, quæ non modo inedita, sed etiam plerisque eruditis neotericis incognita fuisse videntur, accepimus ex gemino codice Ms. Alterum exemplar ad Majores nostros transmisit Chiffletius noster, non notato codice, ex quo illud exscripsit. Alterum anno 1641 ad Bollandum misit Joannes Gamansius, frequenter, æque ac Chiffletius, in hoc Opere laudatus, qui codicem & locum, unde accepit, assignavit his verbis: Ex Bodecensis cœnobii, Ordinis Regularium S. Augustini, diœcesis Paderbornensis, Passionali pergamento Ms. insigni mensis Septembris, fol. CVI pag. 3. Hæc duo exemplaria quoad rem satis consonant; in vocibus tamen non raro dissonant. Utrum sit præferendum, non definio: aliqua enim correctiora videntur in uno, alia in altero. Edam præcipue exemplar Chiffletianum; sed ex altero corrigam menda clara & aperta. Ubicumque vero lectio dubia videtur, lectorem in Annotatis monebo, maxime quando occurrent nomina propria, aut res alicujus momenti. Nam leviusculas vocum transpositiones aut mutationes, quæ nullius pro re sunt ponderis, tædii vitandi causa inobservatas passim relinquam. Auctor Actorum ignotus est, & non omnino Sanctis contemporaneus. Suppar tamen utcumque dici potest, cum non videatur integro seculo post cædem Sanctorum scripsisse, ut in Annotatis observabo ad litteram p. Attamen indubitatam fidem de omnibus adjunctis non meretur, cum videatur plusculum conjecturis indulsisse, & plura scripsisse, quam ipse satis noverat.
[4] [S. Desiderius fortasse fuit in concilio Rotomagensi circa 688:] Tempus, quo S. Desiderius fuit episcopus, quoque cum Socio ad meliorem vitam transivit, ex Actis certo non eruitur. Dicitur quidem circa finem Actorum cædes Sanctorum contigisse tempore Childerici regis. At non explicat auctor, an designatum voluerit Childericum II, an Childericum III. Prior regnum administravit, senescente seculo VII; alter regium titulum habuit circa medium seculi VIII. Præterea nescimus, an biographus satis fuerit in chronotaxi exactus, quod rarum erat ipsius ævo. In concilio Rotomagensi, quod celebravit S. Ansbertus, ut refertur in Vita ipsius, apud nos data ad IX Februarii, fuit aliquis Desiderius episcopus, cujus sedes non exprimitur. At Henschenius in Annotatis ad Vitam pag. 353, & post ipsum Cointius aliique suspicantur, non alium esse Desiderium istum ab hodierno, Redonensi passim credito. Pagius ad annum 682 num. 8 sine ullo dubio S. Desiderium Redonensem episcopis Rotomagensis synodi annumerat, synodumque vult celebratam anno 688 aut 689. At de epocha synodi illius vix duos scriptores consentientes reperio, nec Pagii sententiam omnino certam puto, licet nequeat multis annis a vero abesse. Id certum est, S. Desiderium, si interfuit synodo Rotomagensi, mortuum esse diu post Childericum II, nec vixisse usque ad regnum Childerici III, sed utrique fuisse intermedium.
[5] Verum non video, satis certum esse, nostrum esse Desiderium, [hoc tamen certum non est, ut plura alia sunt dubia.] qui sedit in illo concilio: nam solum nomen & nomen quidem tam commune, rem nequit facere certam. Quapropter de tempore martyrii SS. Desiderii & Rainfridi solum annotavi, id figendum esse seculo VII aut VIII. Nam hoc verum erit, sive fuerit in concilio Rotomagensi, ut verisimile est, non certum; sive in eo non fuerit, & jam ante sub Childerico II sit defunctus; sive etiam superfuerit usque ad Childericum III. Cointius ad annum 684 num. 13 scribit, S. Desiderium eo anno factum episcopum, sed sine ullo fundamento idoneo. Sane dum omnia ad S. Desiderium spectantia diligenter expendo, de ipso etiam loco episcopatus ipsius tam certo constare non credo, ut nullum moveri possit dubium. Non aliunde orta est opinio, Episcopum fuisse Redonensem, quam ex Actis modo edendis; quod eruditi aliqui hæc viderint, crediderintque non alium in iis designari posse episcopatum, quam Redonensem: nam Redonenses ipsi abhinc duobus seculis Desiderium plane ignorabant, quantum conjicere possum ex libris eorum ritualibus, ex episcoporum catalogis, & ex Vitis Sanctorum Armoricæ. Jam vero, si attente consideremus, civitatem episcopalem S. Desiderii, numquam scribi in Actis Redonensem, ut scribitur civitas Redonensis in Armorica, sed semper cum differentia primæ syllabæ Rhodonensem dici; in Martyrologio vero Hagenoyensi in Alsatia, Rudunensem episcopum dici S. Desiderium, facile videbimus, conjecturam quoque fieri posse de Rutensi episcopatu. Certe prima syllaba & in Actis, & in dicto Martyrologio magis favet Rutenensi vel Ruthenensi civitati, Gallice Rhodes aut Rhodez dictæ: nam, prout in Actis nomen scribitur, prima syllaba convenit nomini Gallico, prout in Martyrologio, nomini Latino; at neutro loco prima syllaba congruit vel Latino vel Gallico nomini urbis Redonensis aut Rhedonensis in Armorica. Fateor tamen, reliquas vocis syllabas magis favere Redonensibus, nec alia intentione hæc observo, quam ne quis certiorem velit S. Desiderii episcopatum, quam revera sit,
ACTA
Auctore anonymo
Ex duobus Mss. invicem collatis.
Desiderius episc. martyr in Alsatia (S.)
Regnifridus, aut Rainfridus diacon. martyr in Alsatia (S.)
BHL Number: 2147
A. anonymo.
[S. Desiderii patria, stadia, Episcopatus, virtutes:] Beatissimus Desiderius, Rhodonis a civitatis indigena, non exiguis parentibus oriundus, imo digni germinis dignissima proles emergens, decus, quod sumpsit ex genere, fœlicis vitæ meritis ampliavit: dum in illo, & quod glorificaret, Christus elegit, & quod universus veneraretur mundus, effulsit. Qui inter ipsa novellæ juventutis exordia tanto fidei ardore flagravit, ut parentes ad quorum desiderium solet infantia festinanter decurrere, pro charitate Christi magis iste voluntarie reliquisset: & velut hostes animæ carnales affectus effugit; credens sibi sufficere posse, si omnem delectationem in solo Patre cœlesti plantaret b. Mox itaque convolavit ad Rhodonensem * civitatem, ibique sacris literis imubutus & eruditis, omnis disciplinæ artes ad summam perduxit perfectionem. Quidquid in sacris voluminibus legebat, satagebat in opera converti; unde & famosissimus Didascalus nominatus est in regionibus * illis. Cumque jam Dominus suo voto & bono proposito satisfaceret, decisa cæsarie, & succedentibus gradibus, ecclesiasticisque dignitatibus, electione populi, clericorumque convenientia * episcopatus dignitatem ascendit. In quo divinum ministerium, & curam pauperum, orphanorum, viduarum & captivorum, atque omnium indigentium c insistebat. Quis enim valet enumerare, quam fuerit in jejuniorum parcitate præcipuus, in vigiliarum dilatatione propensus, in orationum assiduitate laudabilis, in miserationis opere singularis, ut & hostem, qui sibi repugnabat, extingueret, & unde se solum affligeret, inde spes cunctis * maxima subveniret. Erat enim verus Dei cultor, & necesse erat, quem Deus perfuderat gratia, ab omnibus amaretur.
[2] [Romam profiscitur cum Regnifrido & aliis:] Cum vero hæc omnia diu secum diligentissime exerceret, & curam maximam erga oviculas Christi strenue ac vigilanter custodiret, & eas Dominus bonis omnibus eruditos atque locupletes prospiceret; voluit etiam Doctorem finibus extraneis eum constituere, qui semper pervigil in suis existebat. Unde sumpsit ille consilium bonum, scilicet ut Apostolorum limina visitaret, & reliqua oracula d Sanctorum, ubicumque pergeret, Euangelium Christi die nocteque prædicaret, nec unquam vacaret a colloquiis divinis, & orationibus, sicut illis temporibus magna necessitas Christianis populis imminebat, pullulantibus hæreticis & schismaticis. Tunc collectis suis comitibus, qui eum voluntario ac promptissimo animo sequi decreverant, ducens etiam secum socium suum Regnifridum diaconum suum & filium in baptismo, factaque turba non modica; pergere cœpit, ubi pauper Christi potuit: deinde succedente tempore, & spatio dierum, multa templa beatorum martyrum, ac confessorum perlustrans, coacervavit sibi reliquias, & exempla illorum, ob auxilium divinum & cœlestem thesaurum. Tandem pervenit ad locum multo jam tempore desideratum, Romam scilicet, ubi caput ecclesiarum e est, & super quam ædificata sunt fundamenta Apostolorum; ibique se in oratione cum suis diutissime prosternens, petiit sibi dari a Domino immarcessibilem regni coronam, cum reliquis Sanctis, ad quorum omnium fidem Catholicam cucurrit; credens sibi relaxari pondera peccatorum priorum f. Cumque cuncta oracula circuiret, omnium Sanctorum patrociniis * secum assumptis, ac bonis exemplis illic repertis, rediit via, qua venerat, ac in semetipso tractavit, & revolvit omnia, quæ audierat & viderat; magnasque laudes suo retulit Creatori; eo quod mirabilis factus est in Sanctis, & gloriosus in omnibus operibus suis.
[3] Factum est autem, postquam hæc omnia Vir Dei adimplesset, [revertens multos morte perdit comites: in Alemannia opponit se episcopo male docenti:] & videret solem ardentius urere, quam dudum illuc ipso tendente fecisset, timens etiam, quod accidit, non propter se, sed propter eos, qui secuti fuerant illum, decrevit cum suis, ut citius fines illos transiret, & ad sedem propriam deveniret, ac desertas oves visitaret. Sed mens refugit humana, quod Domini nutu institutum est. Accidit namque, ut omnes infirmarentur præter ipsum solum, & duos fratres, qua etiam infirmitate multi mortui sunt. Ille autem corpora illorum sepelivit, & largas eleemosynas præbens, simul cum precibus luxit eos diebus multis. Completo vero luctu & consolatione recepta, iter anxium peregit propter eos. Venit in fines Alamannorum, ad locum, cujus vocabulum est Morvaugia g, ubi dux præerat nomine Williarius h. Audivit autem quemdam episcopum i non secundum Catholicam fidem docentem, quem coram omnibus arguens, dicebat illi: O bone pastor, quis te docuit aliunde ingredi in ovile Christi, quam per ostium? Legisti Euangelium, ubi hæc scripta didicisti? Quare perdidisti, quod cum magno labore acquisivisti, & in reprobum sensum conversus es? ibi enim dicitur: Qui aliunde intrat, quam per ostium, ille fur est & latro. Ille autem torvo vultu & pectore irato intuens in eum, dixit se nihil, nisi rectissimam Catholicamque fidem, aliquando prædicasse. Inde igitur gravissima contentio orta est in populo una cum duce eorum; ita ut ipse dux adduci præcepisset utrosque in medio eorum, quibus ait: Vos quippe debuistis lites & contentiones sedare in populo, & Christianam defendere fidem, quia sacerdotio fungimini. Cur ergo plebem hanc concitastis & turbastis a credulitate illorum? Cui Sanctus Desiderius respondit: Tacere non possumus, & non loqui, ubicumque contra Deum audimus aliquid repugnare, & documenta fallacia prædicari. Alius affirmabat, dicens: Non ego turbavi populum hunc, qui veritatem loquor; sed iste, qui extraneus atque alienus a fide esse cognoscitur.
[4] In hunc ergo modum contendebant coram rege k & reliquo conventu. [cumque miraculo superat, & populum rectius instruit.] Tunc repletus sanctus Desiderius igne fidei, ac maximo zelo, quem semper in pectore gerebat, cum fiducia ad judicem dixit: Ignem copiosum jube accendi, ubi totus hic cœtus concurrere possit, & projiciamus baculos nostros in medio ejus; & tunc probabitur eventus rei. Ad hanc vocem dux consentit simul cum episcopo, & cetera plebe; accensusque est ignis vehemens, cujus flamma altius percrebuit. Et projectis baculis suis in medio ejus, sancti Desiderii baculus ita illæsus l evasit, sicut in ignem projecit; alterius vero ita consummatus est in momento coram ipsis, & in cinerem redactus, ut ab eo, qui tum intromisit, non posset amplius reperiri. Tunc omnis multitudo populi una cum duce eorum crediderunt iis, quæ a sancto Desiderio dicebantur, videntes signum, quod factum fuerat; & glorificaverunt Deum & Servum ejus, quem miserat liberare illos ab errore vitæ suæ. Mansit autem illic, compellente judice, aliquot diebus, & instruxit eos de omnibus, quibus prius erraverant; & bene instructos, atque unanimes, & in lege divina proficientes commendavit eos Domino, cui serviebat in Spiritu sancto. At illi valefacientes, simul cum duce, ditatum etiam muneribus sacris, dimiserunt illum ire in pace.
[5] [In vico S. Desiderii Missam celebrat,] Ille autem abiit per viam, quæ ducit ad desertum Vosagi m, in regionem Burgundionum, ad montem, cujus nunc vocabulum est Sancti Desiderii; ibique reperit oraculum non pergrande, in honore sancti Martini constructum. Ubi cum ingressus orationis causa fuisset, facta est concursio populi ad eum, qui viciniores erant, talem Virum audire & videre cupientes, quicunque videlicet præordinati erant ad vitam. Reliquos vero adduxit curiositas pecuniæ, quæ suffocat vitæ verbum, ut non referat fructum. Qui autem docti erant, affuerunt ejus doctrinæ, & magnificas laudes Deo dederunt. Erat autem in eodem loco sanctimonialis fœmina, quæ excubabat in atrio illius oraculi, sedulum ministerium præbens cunctis venientibus, & in illud introeuntibus. Denique post exhortationem populi, & solemnitatem Missarum secundum solitum morem expletam, Vir Dei dixit ad eam: Peto a te, castissima virgo, ut des nobis post perceptionem communionis sanctæ, aliquid refectionis, & benedictionis donum, unde sustentare possimus sitim corporis hujus; locus enim ille in penuria aquæ situs est valde. At illa dixit: Pauxillum potus conservatum habemus in vasculo parvo, propter necessitatem loci istius; sed tamen non audeo tam sancto Viro & Dei servo celari *; studioseque secretarium ingrediens, aquæ inde plenum vasculum reportans, poculum Famulo Dei porrigebat.
[6] [& aqua ibi divinitus multiplicata, discedit.] Tunc Vir Dei crucis signaculum super ipsum vas fundens, ardorem sitis abstersit, ceteroque populo juxta voluntatem cujusque sufficienter tribuit: ac sic peractum est mirabile, magnumque signum, ut vas, in quo prius steterat potus, de liquore non fuerit imminutum, verum usque ad summum ita inundans, ut in pavimento domunculæ huc & illuc per vasculi circuitum exundaret. Quod nempe per meritum beati Viri, & propter nimiam mulieris castitatem, seu charitatem accidisse, indubie credendum est. Populus autem stabat stupefactus, cujus cor Deus tetigerat, & intenta mente glorificabant Deum in omnibus quæ audierant & viderant, in eumque magis ac magis credebant. Vir autem Domini nihil suis meritis de miraculo, quod factum fuerat, attribuebat; sed omnium auctori Deo bonorum gloriam referebat; qui magnificat sperantes in se, & qui non patitur justum derelictum, nec semen ejus indigens pane. His autem gestis, jussit sanctissimus Præsul suo socio, scilicet Regnifrido, vestimenta, in quibus Missam prius celebraverat, in loco pristino recondere, deinde cœptum iter carpere cœpit.
[7] [Scelesti quidam, Sanctos insecuti,] Audientes autem hæc quidam, qui illuc convenerant, & pulchritudinem vestimentorum ejus considerantes, ac speciem vasorum, calicis scilicet & patenæ, ac phialæ argenteæ, quæ illi nuper felicissimus obtulit judex, exarserunt in concupiscentiam illorum n; & adhærentes vestigiis beati Viri, cogitare cœperunt, ac mutuo pertractare, quemadmodum eum interficerent, & spolia ejus diriperent. Ille autem sciens o, quæ ventura erant super eum, annuente sibi maxime Christo, valefaciens ancillulæ Christi, cæterisque fidelibus, illic congregatis, proficisci cœpit intrepidus, ad locum passionis, qui nunc vocatur ad Crucem. Attamen ante prædixerat, audientibus multis: O dilectissimi Fratres, si alicubi audieritis peregrinos occisos, hic in oratorio beati Martini, sepelire curate. Cum pervenisset autem ad locum supradictum, virgulam suis manibus contorquens gracilem huc illucque in modum crucis, ibi se in oratione prostravit, ac suis sequacibus similiter agere præcepit. Quæ virgula, post passionem ejus crevit in arborem magnam in eandem similitudinem crucis. Et nos, & multi vidimus illic stantem, ac diu durantem, quasi annis octoginta p, vel eo amplius; unde & locus ille vocabulum sumpsit. Et completa oratione surrexit, & confortans suos, dixit; Nunc estote viri, ac viriliter agite, & confortetur cor vestrum; quia appropinquat hora vocationis nostræ q.
[8] Adhuc eo loquente, ecce viri iniqui ferro armati accedentes, [eos in via occidunt, illecti spoliorum libidine:] ut eos punirent r. Et sic interfecerunt primo sanctum Regnifridum, ac demum servum Militis Christi insanabili plaga, capite scilicet in duas partes pugione diviso, semivivum reliquerunt. Tandem venientes ad invictissimum athletam Christi Desiderium, in oratione prostratum invenerunt, eumque gladio percusserunt, eo quod ad spolia festinabant: adhuc tamen vivum dimiserunt. Tunc demum spolia securi diripientes, neminemque formidantes, via, qua venerant, redierunt. Fertur autem a multis, eos in via rixari cœpisse propter divisionem pecuniæ, & accidisse, ut cum se ad invicem pacificare non possent, omnes fuissent ab invicem trucidati. Sanctus vero Desiderius, antequam spiritum exhalaret, cum adhuc minime a laude divina cessaret, videns etiam servum vivere posse, ait illi: Surge (frater) in nomine Domini, & vepre s, quæ circunstat tibi, caput tuum cinge, & renuncia famulæ Dei, unde hodie recessimus, ut huc veniat cum presbytero, & corpora nostra sepeliant in oratorio beati Martini. Ille autem abiit, & jussionem Domini sui complevit, atque multis diebus ibidem vixit, signumque vepris pro testimonio semper in capite portavit. Vir autem Dei, sentiens non posse diutius vivere, quia jam desecerat virtus exterioris hominis, oravit & dixit; Domine Deus omnipotens t cunctarum creaturarum Creator, jube animas nostras recipi, ubi omnes receptæ sunt, quæ tibi placuerunt: & da indulgentiam iis, qui nos tribulant. Cumque hæc & iis similia diceret, expiravit.
[9] Dux autem regionis illius nomine Rabiacus u, cum audisset famulos Dei tanta ac talia perpessos, [sepeliuntur in Monte S. Desiderii, & miraculis clarescunt:] voluit in locum alium transferre, sed viri manibus accedentes secundum jussionem judicis, non valuerunt eos movere de loco, in quo jacuerunt sanctissimi Viri. Veniente vero presbytero oratorii superius prælibati, una cum famula Domini, nomine, ut refertur, Pomponia, servoque martyris Christi Williberto, accesserunt & levaverunt eos absque ulla mora in vehiculum, quod secum adduxerant: & adportantes ad locum pristinum, sic detulerunt, veluti nullum pondus sensissent, ibique cum magno honore eos sepelierunt: nam fiunt illic multa miracula x per orationes illorum. Cæci visum recipiunt, claudi gressum, languidi sanitatem, dæmones effugantur, & omnis curatur infirmitas, cæteræque innumerabiles per eorum merita inibi gratia Dei peraguntur virtutes. De quibus omnibus est longum stylum trahere per singula, ne fastidium generet; multa enim erant valde.
[10] [multa ibidem conservantur, quæ usui fuere S. Desiderio.] Denique, ne forte quis tacita dicat conscientia, hæc non y vera, & falsa adinvenisse, satis certis testimoniis approbemus. Est namque ibi baculus ipsius Sancti, qui de incendio liberatus est; & scintorium z, in quo Sanctissimus sedit. Sunt & vestimenta sancta, quibus functus est, dum perficeret opus Dei aa, ita adhuc integra, quasi nuperrime facta, & ab omni permanent læsione. Vidimus & tabulas ipsius Martyris, & corneum graphium in eodem loco. Ac, si quis dolorem dentium patiebatur, cum tangeret eo dentem, nec fere bb, aut statim, si dignus erat, ab omni fatigatione doloris meruit liberari; & in quibus continebatur calculus Sancti, & ubi pontifex fuerit, & per quanta lustra annorum circuibat corpora Sanctorum, & cætera, quæ præ multitudine ac spatio dierum deleta esse videntur. Dux vero supranominatus videns virtutes Martyrum, loculum fabricari fecit, ac tabulam argenteam, miro opere sculptam, in qua nomen suum litteris impressit, & super tumulum posuit. Passi sunt autem sancti martyres Desiderius & Regnifridus, quintodecimo cc Kalendarum Octobris, tempore Childerici regis, regnante Domino Jesu Christo, in sæcula sæculorum. Amen.
[11] [Hymnus de Sanctis cum oratione.] 11 Hymnus.
Diem dd colimus laudibus
Binis dicatum testibus,
Præsuli Desiderio,
Levitæque Regnifrido.
E quibus Desiderius
Claris ortus natalibus,
Nobilitatem generis
Moribus ornavit bonis.
Hic Rhodonensis Pontifex
Regnifridum enutriens.
Baptismate filiolum
Fecit archidiaconum.
Nec defuere varia
Dicendi mirabilia,
Baculum ab incendio
Sanum recepit maximo.
Parvum signavit poculum,
Multum potavit populum,
Os plenum reddit calicis,
Pro charitate virginis.
Pati pro tuo nomine
Semper paratus, Domine,
Mortis tempus præsciverat,
Venturumque prædixerat.
Post hæc retorsit virgulam
Vir Sanctus in cruciculam,
Quæ creverat, hoc modulo
Dicta crucis vocabulo.
Orantes illic Martyre s
Diri plectunt carnifices.
Mox Levitam cum servulo
Tunc Vatem necant gladio.
Sit Trinitati gloria,
Virtus, honor, victoria:
Quæ dat coronam testibus
Quorum pollemus ossibus.
Amen.
Oratio. Omnipotens sempiterne Deus, da nobis sanctorum martyrum tuorum Desiderii & Regnifridi ita digne merita venerari; quatenus & ab instantibus periculis liberemur, & digni efficiamur gaudiis sempiternis. Per Dominum &c.
ANNOTATA.
a Rhodonis clare legitur in apographo, pro Redonis, aut potius Redonensis, vel Rhedonensis, si recte omnes modo credunt, Redonensem in Armorica episcopum fuisse S. Desiderium, licet hic non reperiatur in antiquis Redonensium episcoporum catalogis, nec in Breviariis Redonensibus, ita ut Redonibus plane videatur fuisse ignotus. In apographo Bodecensi legitur Hyrodonis civitatis, magis corrupte. Vide dicta in Commentario num. 5.
b Omnis illa dictio modo nonnihil diverso legitur in Ms. Bodecensi ut sequitur: Ut parentes, ad quorum desiderium solet infantia festinanter occurrere, pro charitate Christi voluntarie relinqueret, & velut hostes animæ carnales affectus effugiens, omnem dilectionem in solo Patre cælesti plantaret.
c Lege, agere insistebat, in Bodecensi, studebat agere. Sed aliæ etiam quædam voces ibi mutatæ.
d Voce oraculum hic scriptor variis locis oratorium significat.
e In Ms. Bodecensi: Ubi caput Ecclesiæ Christus Deus est. At illud Christus Deus videtur additum: nam reliqua, super quam &c. consonant.
f In Bodecensi: Petiit sibi a Domino simul & beato Petro relaxari pondera delictorum.
g Morvaugia legit in Ms. Chiffletius, vel, ut in margine notavit, Norvaugia. In Bodecensi legitur Mortenaugia, & rectius, quantum apparet. Etenim designatur pagus ille Sueviæ, qui hodie vulgo vocatur die Ortenau, sive Ortnavia, quique juxta Rhenum extenditur inter Brisegaviam & ditionem marchionis Badensis. De eo tractu agitur in Chronico Gotwicensi part. 2 lib. 4 pag. 690, ibique recensentur antiqua nomina Mortinhauga, Mordinavia, Mordenowa, Mortingia, & alia vicina.
h In Bodecensi Williharius. Notus est in variis Chronicis Williarius Alemanniæ aut Sueviæ dux sub initium seculi VIII. Nam Franci quatuor annis consequentibus, ab anno 709 usque ad 712, contra ipsum in Suevia bellum gessisse dicuntur. Videri potest Collectio scriptorum rerum Francicarumapud Bouquet tom. 2 pag. 641, ubi in Annalibus Petavianis contra Wilarium Franci quatuor annis exercitum habuisse dicuntur in Suavis. In alio Chronico pag. 642 scribitur, contra Willeharium. In alio pag. 644 contra Vilario. Et pag. 670 ex Adone, contra Wiliarium. Similia leguntur etiam tom. 3 in variis Chronicis, ita ut minime dubitandum sit, quin Williarius sub initium seculi VIII fuerit dux in Suevia, ab anno saltem 709 usque ad 712.
i Quis fuerit ille episcopus, non liquet. At non deerant illis temporibus episcopi parum religiosi & docti, aut etiam non recte sentientes de fide.
k In Bodecensi, coram duce. At Williarius rex vocari potuit, sicut Pippinus Heristallus non raro rex vocatus legitur eodem tempore, etsi rex proprie non fuerit.
l Etiamsi res non sit prorsus incredibilis, tamen hoc prodigium aliaque nonnulla ab eodem relata,minus certa videri debent, tum quia scriptor non est contemporaneus, tum quia plura id genus congessit.
m Vosagus, alias Vogesus, nomen est catenæ montium, qui extenduntur inter Alsatiam & Lotharingiam, atque inter hanc & partem comitatus Burgundiæ, Vocatur etiam saltus Vosagus, & desertum, quia amplus ille tractus in hodierno ducatu Lotharingiæ parum erat inhabitatus,
n In Ms. Bodecensi additur: Putantes eos amplius aliquid thesauri vel pecuniæ habere.
o Ibidem, providens in Spiritu &c. Credidit auctor, Sanctum cædis futuræ conscium fuisse ex iis, quæ dixit, ut mox sequitur. At ego nec dicta illa pro certis habeo, nec video ex iis, aliquid certo deduci posse præter timorem utcumque præsagum.
p Ex annis octoginta, quibus arborem illam stetisse scribit auctor, cum dicat eam a se & aliis multis visam, recte colligitur, ipsum annis fere octoginta Sanctis fuisse posteriorem, ac verisimiliter scripsisse non integro post mortem ipsorum seculo.
q In Bodecensi: Vocationis ac passionis nostræ.
r Forte legendum, perimerent, in Bodecensi est, morti traderent.
s In Bodecensi: cum una veprium. Dubitarem sane, an vox non esset corrupta, si omnia asserta auctoris pro indubiis haberem.
t Hanc saltem orationem S. Desiderii non potuit auctor scire, quia nullus oranti adfuit. Ex hoc igitur loco patet, ipsum ex conjecturis amplificasse ea, quæ de Sanctis potuerant innotescere.
u In textu Rabiacus, in margine autem notatur Rabiarus. In Ms. Bodecensi locus est interpolatus hoc modo: Dux Burgundiæ, nomine Raurachus &c. Quis ille fuerit, ignoro. At fuerit præfectus loci aut oppidi vel civitatis vicinæ, si vera sunt, quæ sequuntur de tentata per ipsum translatione corporum.
x Miracula ad sepulcrum Sanctorum patrata fuisse, non dubito: nam cultus ipsorum ob illa procul dubio cœptus est.
y Forte addendum nos legendumque, & falsa nos adinvenisse. Illam autem objectionem non satis solvit auctor enumerando omnia illa, quæ S. Desiderio in usu fuerant, & ibi servabantur. Nam ex illorum conservatione solum colligitur, Sanctum statim in veneratione habitum fuisse; minime veroconsequitur, vera esse omnia, quæ narravit auctor.
z Scintorium quid sit, non invenio. At rectius forte in Bodecensi codice legitur stratorium, quod sumi potest pro stragulo sellæ jumenti, in quo sederat Sanctus, aut pro alio etiam stragulo, in quo ad quiescendum consederat.
aa In Ms. Bodecensi, in celebratione Missæ.
bb Nec fere in Ms. mendose legitur. In Ms. Bodecensi: Quo si quis dolorem dentium habens, ipsos dentes attigerit, ab omni fatigatione liberari merebitur. At ibi omittuntur omnia, quæ in graphio inventa dicuntur.
cc In Codice Bodecensi, decimo quarto Calendas Octobris.
dd Post Acta in apographo Chiffletii subjungitur Hymnus de Sanctis cum oratione; prout hic subjunguntur. Videbit studiosus lector, in Hymno repeti aliqua mirabilia, jam ante in Actis relata.
* in Bod. Hyrodomensem
* ib. partibus
* ib. conniventia
* ib. multis
* al. reliquiis
* al. denegare
DE S. RICHARDE IMP. VIRG.
ANDLAVIÆ IN ALSATIA
Sub initium seculi X.
SYLLOGE HISTORICA.
Sanctæ in Fastis memoria & cultus: gesta examinata: elogium ex Breviario Argentinensi: miracula.
Richardis, imperatrix & virgo, Andlaviæ in Alsatia (S.)
BHL Number: 7201, 7202
AUCTORE J. S.
Quamquam cultus S. Richardis imperatricis virginis vetustus est & indubitatus, memoria tamen hujus Sanctæ a præcipuis martyrologis celebrari non potuit, [Sancta ad hunc diem in Fastis recentioribus memorata,] quia hi partim ipsa antiquiores sunt, partim eodem fere cum ipsa tempore floruerunt. Hac de causa solum a recentioribus commemorata est, & a Baronio etiam prætermissa in Martyrologio Romano. Joannes Molanus in additionibus ad Usuardum hoc die S. Richardem ita annuntiat: In Germania, monasterio Andelaha, depositio sanctæ Richardis imperatricis, conjugis Caroli Crassi & virginis. Secutus est Ferrarius in Catalogo Generali, ubi sic habet: In monasterio Andelaha sanctæ Richardæ augustæ & abbatissæ. Eamdem memorat in Germania generatim Saussayus in Supplemento Martyrologii Gallicani. Castellanus in Martyrologio Universali monasterium Andelaham & locum obitus S. Richardis in Holsatiam transfert, nescio qua hallucinatione, nisi ipse aut corrector mendorum Holsatiam cum Alsatia confuderit. Nam in Alsatia obiisse Sanctam indubium est, ut recte habet Martyrologium Parisiense, Richardem his verbis annuntians: Andelahæ in Alsatia, sanctæ Richardis uxoris Caroli tertii, cognomento Crassi, regis Francorum & imperatoris. Locus optime hic exprimitur; sed titulus virginis perperam omittitur, cum ille abunde probatus sit, & S. Richardi passim datus. Martyrologi Benedictini, Wion, Menardus, Dorganius & Bucelinus ad eumdem hunc diem S. Richardem Fastis suis inseruerunt. Hisce consentiens Arturus a Monasterio in Gynæceo S. Richardem tali ornat elogio: In Alsatia, monasterio Andelahæ, sanctæ Richardis, augustæ virginis, abbatissæ Benedictinæ, olim conjugis Caroli Crassi imperatoris, ac Francorum regis Christianissimi: quæ temporali regno cæleste ac æternum longe anteponens, vitam selegit monasticam, & incensa studio pietatis ac puritatis, virtutum præcipuarum culmen est adepta, quibus exornata in cælum conscendit. Per decursum videbimus, Sanctam minus certo monacham dici.
[2] Aliis quoque diebus memoria S. Richardis a quibusdam celebratur. [uti & aliis aliquot diebus: sed hoc XVIII Septembris honorata] Grevenus Richardis virginis meminit ad XIX Augusti, nec existimo aliam esse, quam hodiernam: nam secutus videtur Trithemium mox laudandum. Alius Richardem virginem commemorat ad XX Augusti, ut ibidem fuit observatum in prætermissis. David Camerarius in Menologio Scotico ad XX Septembris S. Richardis memoriam agit his verbis: Sancta Richarda vel Richardis imperatrix, & Gregorii Scotorum regis filia, ac Caroli Crassi imperatoris uxor &c. An ex Scotia, aut aliunde oriunda sit Sancta, necdum examinamus. Hic solum observo, S. Richardem verisimiliter non coli illis diebus; sed XVIII Septembris, quo a pluribus annuntiatam vidimus. Trithemius lib. 3 de Viris illustribus cap. 314 cultum Sanctæ testatur, ita scribens: Richardus (lege Richardis) imperatrix, uxor Caroli Grossi, post obitum mariti, contempto regno terreno, ac mundi regibus spretis, cælestis Regis thalamum concupiscens, monasterium ingreditur: in quo abbatissa constituta, magnis cœpit clarere virtutibus. Ejus festum colitur XIV Calendas Septembris. Claruit anno Domini CM. Hæc magis examinabuntur inferius. Interim afferuntur pro cultu Sanctæ. At vix dubito, quin pro XIV Calendas Septembris, legendum sit, XIV Calendas Octobris. Certe ad hunc diem in Breviario Argentinensi, quod habemus impressum anno 1484, de Richarde virgine præscribitur Officium novem lectionum, inchoandum a Vesperis. Aubertinus vero Prior Stivagiensis in vita Gallica cap. 9 scribit, in ecclesia Stivagiensi magnificum S. Richardi erectum esse altare, camque coli hoc die. Quidam Ordinis Præmonstratensis sacerdos olim ad Papebrochium nostrum de cultu S. Richardis hæc scripsit: Dum etiam in Alsatia olim agerem, legi in Ms. codice quandam Legendam non ita prolixam sanctæ Richardis inperatricis, olim uxoris Caroli Crassi, cujus festum cum Octava celeberrimum est in abbatiis antiquissimis, Andelacensi Argentinensis episcopatus, & Stivagiensi Tullensis, olim Canonicorum Regularium, ab eadem sancta Richarde fundatis.
[3] [cultu publico & antiquo ut virgo.] Porro cultum S. Richardis antiquum esse, & a seculo saltem XI cœptum, colligitur ex solemni corporis translatione, circa medium seculi XI facta per S. Leonem Papam IX. De hac Annalista Saxo ad annum 1048 scribit sequentia: Idem Papa (S. Leo IX) in cœnobio virginum, quod nominatur Andela in Alsatia, corpus S. Richardis imperatricis de tumulo honorifice elevavit, & in ecclesia recondidit. Testis accedit ipse S. Leo in litteris num. 7 laudandis. Talis elevatio, ab ipso facta summo Pontifice, beatificationi æquivalet, ita ut legitimus cultus vel tunc fuerit inchoatus, vel auctoritate Leonis IX confirmatus, si jam ante initium habuerit. Sanctam autem coli ut virginem, liquet ex Breviario Argentinensi supra laudato, in quo omnes antiphonæ sunt propriæ, uti & oratio, quæ talis est: Deus, qui sine professione virginitatis B. Richardem virginem conservasti, da, ut transgressoribus nobis obtineat apud te veniam, quæ a te sub nomine conjugali promeruit coronam virginitatis. Per &c. Ad Vesperas hæc sola antiphona psalmis præmittitur: Adest dies celeberrima, in qua pro incremento Sanctorum gaudet decus angelorum, quia virgo sacratissima Richardis. Dei electa, eorum in cælis consors est effecta, cujus prece continua nobis Deus peccatorum pondera releva. Ad Magnificat hæc ponitur: O Christe, castitatis auctor & amator, qui B. Richardem dilectam tibi sponsam elegisti; dum illi sub nomine conjugali integritatis dignitatem conservasti, concede, nos apud te illius adjuvari meritis, cujus castitatis irradiamur exemplis. Ita & propriæ sunt antiphonæ ad Laudes, & responsoria ad Lectiones Matutini. Verum quæ de stirpe, gestis aut virtutibus Sanctæ in iis dicuntur, commodius producam singula suis locis. Hæc itaque de cultu sufficiant. De miraculis & reliquiis aliqua dicentur post gesta examinata.
[4] Vita S. Richardis numquam sic fuit conscripta ab antiquis, [Oratio de Sancta Ms., ex qua danda nonnulla: elogium ex Breviario edendum.] ut Vita vocari mereatur, quantum certe existimo. Attamen transmissum nobis fuit scriptum aliquod, num. 2 insinuatum, acsi Vita esset. Verum Vita non est, sed potius oratio aut homilia perbrevis, dicta in festivitate B. Richadis, cujus auctor ostendit, pauca sibi nota fuisse de gestis Sanctæ, cum semper fere disserat de ipsius virginitate in conjugio, illudque argumentum sic verset in omnem partem, ut non nisi paucissima alia historica adjungat. Qua de causa istud scriptum edendum non censeo; pauca tamen illa, quæ habet ad propositum nostrum, lectori communicabo per decursum. Alterum illius scripti exemplar transmisit Joannes Gamansius ex codice cœnobii Bodecensis sine adjuncto exordio; alterum accepimus ex antiquo Legendario abbatiæ Stivagiensis in Lotharingia Ordinis Præmonstratensis. In hoc adjunctum est exordium, quod ita inchoatur: Tota mentis devotione beatæ Richardis virginis, cujus hodie festa celebrantur, agimus memoriam, in qua miram Dei gratiam videre possumus & potentiam &c. Pro hac oratione, quæ pauca habet historica, dabo lectiones Breviarii Argentinensis, quæ continent fere omnia ad S. Richardem spectantia. Vitam Gallicam S. Richardis anno 1665 edidit Antoninus Aubertin Prior abbatiæ Stivagiensis, Ordinis Præmonstratensis in Lotharingia. De eadem Sancta breviter meminerunt scriptores quamplures, alii antiquiores, alii recentiores. At horum catalogum hic non texam; sed nominabo singulos, dum eorum verba ad propositum nostrum conducere credam.
[5] De patria S. Richardis nihil certi habemus ex antiquioribus. [Patria Sanctæ incerta:] Scriptores quidam recentiores in Scotia natam, & regis Scotorum filiam fuisse, sed forte sine fundamento, scripserunt. Horum opinionem rejicit & refellit Raderus in Bavaria sacra tom. 3 pag. 73, ubi pleraque de S. Richarde collegit. Non alio argumento rectius refutatur, quam quod nullus antiquorum S. Richardem dixerit Scotam, aut Scotiæ regis filiam. Alia est conjectura Francisci Guillemanni in Episcopis Argentinensibus pag. 125, cui assentitur laudatus Raderus, uti & Laguille in Historia Alsatiæ pag. 138. Nam hi conjiciunt, natam fuisse in Alsatia, quia ibidem in proprietate sua, ut inferius videbimus, construxit monasterium Andlaviense. Alia etiam in fundo suo in Alsatia exstruxit pro abbatia Novientensi, ut num. 8 dicetur. Quare, inquiunt, si possedit terras aliquas in Alsatia ex hæreditate, sive acceptas a parentibus, verisimile fit, aut in eadem provincia natam esse, aut in aliqua vicina Germaniæ aut Galliæ. In Oratione Ms. patria Sanctæ non exprimitur, & de natalibus ejus solum dicitur: Erat beatissima Richardis nobilissima genere, pulchra facie, pulchrior fide. In Breviario Argentinensi dicitur beata Richardis nobili exorta progenie, & rursum: Singulari regiæ stirpis refulsit dignitate. Itaque regia stirps Sanctæ ibidem attribuitur; sed regis filia fuisse non dicitur. Ceterum natam fuisse non diu post medium seculi IX, ex tempore matrimonii utcumque colligi potest; sed patria Sanctæ hactenus mansit incerta.
[6] [nupta fuit Carolo Crasso, cum ipsa deinde coronato imperatori.] Nupsit S. Richardis Carolo cognomento Crasso, filio natu minimo Ludovici Germaniæ regis. De anno nuptiarum non omnino constat: nam ex calculo Reginonis nupta fuit anno 877, secundum Hermannum Contractum anno 875. Hac de causa etiam incertum est, an Carolus tempore nuptiarum regium titulum cum parte regni paterni haberet, an vero post nuptias eam dignitatem obtinuerit. Defunctus est enim Ludovicus pater ipsius anno 876, & pro more temporis regnum suum divisit tribus filiis, Carolomanno, Ludovico, & Carolo Crasso. Huic eo tempore obtigit Alemannia, sive Suevia cum vicinis aliquot provinciis, quas enumerare non est instituti hic nostri. Verum Carolus Crassus paulatim adeptus est non modo totum regnum paternum per mortem fratrum suorum; sed & Galliæ regnum eidem deinde obvenit, quod reges cognati, qui in Gallia dominabantur, etiam sine alio hærede magis idoneo morerentur. Tot regnis coronam imperii adjecit anno 880, quando una cum Richarde conjuge in Natali Domini coronatus est per Joannem Papam VIII. Quare decem illis aut duodecim annis, quibus cum S. Richarde vixit, obtinuit totum fere imperium Caroli Magni proavi sui: sed omnia paucis hebdomadis amisit, postquam sanctam Conjugem male tractavit & abjecit. Verum hæc de Carolo sufficiant. De S. Richarde vero inquiramus, quid egerit tempore matrimonii.
[7] [Fundat in Alsatia cœnobium Andelacense sive Andlaviense;] Constructum fuisse a S. Richarde cœnobium Andlaviense, ad quod oppidum excrevit, modo Andlaw vulgo dictum, docent varii scriptores infra laudandi, quando narrant, Sanctam in illud monasterium se recepisse. Leo IX, qui ibidem elevavit corpus S. Richardis, ut dictum est num. 3, de illa fundatione testis accedit in bulla ad Mathildem abbatissam data, quo dicti monasterii privilegia confirmat. Bulla illa edita est a Martenio tom. 1 Anecdotorum col. 170. Monasterium dicitur sancti Fabiani sanctæque Felicitatis, quod appellatur Helionis, situm in pago Helisatiæ. Testatur in eadem Pontifex, se transtulisse ad ecclesiam a se consecratam corpus beatæ Richardæ, primæ constructricis ejusdem venerabilis loci. Bruchius in Monasteriis Germaniæ fol. 7 de illa fundatione ita scribit: Andlaw, antiquitus Andlaha ab ejusdem nominis fluvio, vel Helionis cœnobium in pago Helisatia, S. Fabiano & S. Felicitati sacrum, canonissarum celebri loco natarum opulentum collegium, ad montana Vosagi situm, fundatum, ac pro duodecim canonissis totidemque canonicis liberalissime dotatum est anno Christi DCCCLXXX, aut, ut alii volunt, DCCCLXXXVIII, a S. Richarde Scotorum regis filia, Caroli Crassi Romanorum imperatoris conjuge, quæ per divortium a marito segregata, ibi vixit, mortua, & honorifico tumulo post summam aram in sublime collocato sepulta est. Hactenus Bruschius, qui inter abbatissas tertiam & quartam facit neptes S. Richardis. Quod spectat ad annum fundationis, hunc nullibi certo documento probatum invenio. Aubertinus in Vita Gallica cap. 8 fundationem credidit factam post divortium Sanctæ. At certo facta est ante divortium, & aliquot annis ante 888, cum Sancta anno 887 in monasterium ante fundatum se receperit. Exstat etiamnum nobile illud canonicarum collegium, de quo agit Gallia Christiana tom. 5 col. 880, ubi dicitur Ordinis quondam Benedictini fuisse, quod tamen nec in laudata Leonis IX bulla, nec apud antiquos scriptores reperio, eaque de causa non satis mihi videtur probabile.
[8] In Alsatia etiam, & in eadem diœcesi Argentoratensi est Novientum, [benefacit abbatiæ Novientensi,] seu Apri-monasterium, non longe distans Andlavio oppido. Novientum venisse aliquando S. Richardem, & beneficam se præbuisse, habet Historia Novientensis monasterii, edita apud Martenium tom. 3 Anecdotorum, in qua Col.eguntur sequentia: His itaque temporibus venerabilis Richardis imperatrix Novientum venit, & triginta jugera ruris ac vinearum, & curtim unam cum omni decima ipsius allodii S. Mauricio (ecclesiæ monasterii) ad Sacrificia divina contradidit: maxime pœnitentiam agens, quia ecclesiam S. Mauricii in Sigoltesheim per potentiam decimis suis privaverat. Nam in eadem villa in fundo suo ecclesiam in honore S. Petri construxit, ac primo decimas suas, deinde succedenti tempore omnes decimas totius villæ ad ipsam coëgit, excepto prædio S. Mauricii ac familiæ ipsius, & allodio sanctæ Dei Genitricis & familiæ ipsius. Hac igitur de causa præfatum allodium, ut prædiximus, contradidit, ac in multis deinceps se profuturam promisit. Mabillonius breviter hæc narrat tom. 3 Annalium pag. 226 ad annum 880, circa quem res contingere potuit; sed annus est incertus.
[9] Monasterio Stivagiensi in Lotharingia, quo donata erat a Carolo Crasso conjuge suo, [& Stivagiensi in Lotharingia multa donat] similiter beneficam se præbuit S. Richardis, ut docent litteræ donationis, editæ in Annalibus Ordinis Præmonstratensis tom. 2 inter probationes col. DXXXVIII. Illæ hoc habent initium: In nomine sanctæ & individuæ Trinitatis. Recardis Dei favente clementia imperatrix augusta. Noverit omnium fidelium, præsentium scilicet & futurorum industria, quia nos, ut debitores nos esse cognoscimus, & secundum Deum & homines nobis convenire dinoscitur quoddam monasterium, a Karolo conjuge meo Romanorum imperatore nobis traditum, in honore beati Petri primi Apostolorum, cum omnibus juste & legitime ad hoc idem pertinentibus, videlicet ecclesiam beatæ Mariæ in eodem loco sitam &c. Sequitur prolixa enumeratio ecclesiarum, capellarum, terrarum, aliorumque bonorum ad monasterium Stivagiense pertinentium. Tum subditur: Hæc omnia ego Recardis ortatu * & consilio Karoli mei conjugis & Romanorum imperatoris beato Petro Principi Apostolorum, & ecclesiæ Stivagiensi, & ibi Domino & Principi Apostolorum servientibus, firmissima largitate tradimus atque donamus: ita videlicet ut perhenniter, secure & juste possideant & obtineant sub defensione beatæ Dei Genitricis Mariæ, & beati Petri Principis Apostolorum, nullique hominum aliquod de jure servitium faciant &c. Sequitur conclusio, & deinde epocha, quæ nonnihil vitiata videtur transcribentium negligentia.
[10] Nam notæ chronologicæ non satis invicem consonant, [per diploma anno 884 datum.] atque ita habent: Data Calendas Maii, anno ab Incarnatione Domini DCCCLXXX, anno II imperii Domini mei Caroli, in Italia IIII, in Francia III, Indictione II. Eædem notæ habentur in exemplari scripto, quod ex laudata abbatia ad Papebrochium præterito seculo missum est. Itaque non capio, unde Mabillonius acceperit epocham paucioribus notis constantem, quam tradit tom. 3 Annalium pag. 260 hoc modo: Datum Kalendis Maii, anno Domini mei Caroli in Italia IIII, in Francia III, Indictione II. Notat, hæc convenire anno ejus seculi octogesimo quarto: quod verum est: Carolus enim anno 880 per mortem fratris sui Carolomanni regnum obtinuerat in Italia, & per mortem Ludovici alterius fratris anno 881 partem similiter acceperat in Gallia. Itaque Calendis Maiis anni 884, quo & currebat Indictio 2, datum videtur laudatum diploma, in quo annus Incarnationis, uti & imperii, qui erat quartus, fuerunt corrupti. Ceterum Hugo, Annalium Præmonstratensium editor, tom. 2 col. 889 & sequentibus de Stivagio scribens, affirmat, partem bonorum Stivagii maximam a S. Richarde illatam esse fundationi Andelacensis monasterii. At Richardis in laudato diplomate videtur asserere, se reddere Stivagiensibus monasterium liberum, & quidem cum omnibus juste & legitime ad hoc idem pertinentibus. Quare, cum illustrissimus scriptor nulla afferat documenta, quibus probari possit, Sanctam bonis monasterii Stivagiensis usam fuisse pro fundatione Andelacensi, non possum non dubitare, an iis revera eum in finem usa sit, cum ipsa videatur repugnare.
[11] [Scribit ad Sanctam Joannes Papa VIII.] Inter Epistolas Joannis Papæ VIII, una reperitur ad Riccardam augustam data, videlicet ducentesima nonagesima octava, simul tamen inscripta Liutwardo Vercellensi episcopo. Rogat Pontifex Imperatricem primo, ut apud Carolum imperatorem intercedat, ut subsidium ferat contræ Saracenos Romam infestantes. Secundo legatum suum eidem commendat. Tertium sic exprimit: Postremo Christi Cultrix, & Deo amabilis filia, moleste accipimus, cur multoties deprecantes spiritali filiæ nostræ Angelbergæ, nullam per vos potuimus conferre medelam, ut, dissoluto exilio, ad sanctum Petrum Apostolum eam reducere faceremus. Unde etiam nunc summopere deprecamur, ut pro amore Dei & nostro sancta Sedes Apostolica de hoc honoretur: & sicut jam dictus Augustus vobiscum pariter repromisit, a captivitate, qua frustra tenetur, salva & incolumis reducatur. Hoc ultimum saltem obtinuit Pontifex: nam Angilberga imperatrix, vidua Ludovici II imperatoris, quæ a Carolo Crasso ob molitiones pro Bosone Provinciæ rege capta fuerat & in Germaniam ducta, ab eodem ad Pontificem remissa est. Exauditæ similiter sunt preces pro subsidio contra Saracenos: imperator enim anno 882 ea de causa in Italiam profectus est; sed Pontificem interim obiisse intellexit, & parum prodesse potuit, quia aliis undique curis erat detentus. Ex illa Pontificis Epistola, quæ anno 881, aut 882, ut magis credo, data est, satis colligitur, bene convenisse inter Carolum Crassum & ejus conjugem Richardem: neque ullibi invenio, dissensiones inter ipsos fuisse ante annum 887, ad quem progredimur.
[12] [S. Richardis adulterii accusata virginem se asserit,] Verum anno 887 Carolus imperator, sive quod nimia credulitate male loquentibus aures præbuerat, sive quod infirmo jam tum erat cerebro, ut certe paulo post fuisse dicitur, dissensionem excitavit gravissimam. Annales Metenses apud Chesnium tom. 3 pag. 322, relata Caroli Crassi expeditione infelici contra Normannos Lutetiam obsidentes, ad eumdem annum 887, de eodem subjungunt: Ad extremum … recessit, & recto itinere in Alamanniam perrexit. Et primo quidem Ludwardum episcopum Vercellensem, virum sibi percharum, & in administrandis publicis utilitatibus unicum consiliarium, objecto adulterii crimine, eo quod Reginæ secretis familiarius, quam oportebat, immisceretur, a suo latere cum dedecore repulit. Deinde, paucis interpositis diebus, conjugem Richardem (sic enim Augusta vocabatur) pro eadem re in concionem vocat. Et (mirum dictu) publice protestatur, numquam se carnali coitu cum ea miscuisse, cum plus quam decennio legitimi matrimonii fœdere ejus consortio esset sociata. Illa econtra, non solum ab ejus, sed etiam ab omni virili commixtione se immunem esse profitetur, & de virginitatis integritate gloriatur: idque se approbare Dei omnipotentis judicio, si marito placeret, aut singulari certamine, aut ignitorum vomerum examine, fiducialiter adfirmat: erat enim religiosa Femina. Facto autem dissidio, in monasterio, quod in proprietate sua construxerat, Deo famulatura recessit. Eadem plane habet Regino in Chronico ad eumdem annum. Hermannus Contractus, in Chronico, prout editum est apud Henricum Canisium tom. 1 pag. 555, rem ita narrat: Richarda imperatrix, adulterii cum Liutwardo Vercellensi episcopo, qui apud eam & imperatorem familiariter in palatio vigebat, ab imperatore & aliis incusata, divino judicio ab omni se virorum commixtione integram, & eatenus virginem se comprobavit; quamvis jam duodecim annis in conjugio imperatoris apparuerit. Moxque ab eo separata, in Andelahense cœnobium virginum a se constructum secessit, ibique sedula in divino servitio virgo Regina permansit. Mitto alios Chronicorum scriptores hisce consentientes.
[13] Etenim abunde ex his constat, accusatam fuisse S. Richardem, [& divino judicio probat,] & ea occasione virginitatem ipsius innotuisse, ipsamque a marito discessisse in monasterium ante fundatum. At dubium apparet, an virginitatem suam modo aliquo singulari probaverit, sicut revera se ad talem probationem obtulit. De probatione peracta tacent Annales Metenses & Regino, acsi Sanctæ, virginem se affirmanti, fidem habuisset imperator. Contractus divino judicio virginitatem Sanctæ probatam asserens, utcumque innuit, ipsam revera subivisse examen aliquod, in quo divina potentia illæsam servaverit; sed divinandum relinquit, quale illud fuerit. Scriptores posteriorum seculorum in diversas quam maxime opiniones pro suo singuli arbitrio abierunt. Multi crediderunt, sine ullo ulteriore examine divortium esse secutum, quod Carolus Crassus tam severum examen recipere noluerit. Aliqui existimarunt, candentis ferri innoxio contactu crimen a Sancta dilutum. Alii scribunt, aquino judicio integritatem Imperatricis comprobatam, quod ita olim legeretur apud Hermannum Contractum pro divino judicio. Verum omnes illæ opiniones, cum veterum auctoritate destituantur, idoneo carent fundamento. Attamen omnino verisimile est, judicium aliquod non vulgare fuisse adhibitum ad culpam aut innocentiam accusatæ Imperatricis deprehendendam, cum quia id insinuat Hermannus, tum quia modo tam solemni instituta erat accusatio, ut neganti simpliciter fides haberi non posset, nec famæ imperatricis satis prospectum fuisset sine judicio.
[14] Oratio Ms., quam in festo Sanctæ habitam dixi, [nimirum igni exposita,] severum admodum examen fuisse adhibitum, variis locis affirmat, eique omnino consentit Breviarium Argentinense, ita ut dubitandum non sit, quin ea fuerit traditio in monasterio Andlaviensi & Stivagiensi. Auctor Orationis jam in exordio insinuat, in igne illæsam fuisse Sanctam. Nam rarissimum est, inquit, imo impossibile, nisi per auxilium divinæ potentiæ, aliquem in medio ignis non ardere, conjugatam virginem esse &c. Deinde in media Oratione docet, accusatam de adulterio fuisse Richardem, & ea occasione virginitatem ipsius, quæ semper occulta fuerat, innotuisse, dum per ignem examinatur. Mox factum subjungitur his verbis: Nota enim causa legentibus Chronicam, qualiter cum quodam Vercellensi episcopo peccasse accusabatur. Quo innocente de curia expulso, paucis diebus interpositis, a Carolo imperatore ejus marito dicto, numquam facto, ad judicium vocabatur. At illa, quæ pro occultanda virginitatis pudicitia, uxor numquam facta, uxor putari est passa, accusatione adulterii coacta tandem erupit in vocem, & publice protestata est, se velle in judicio probare, nec uxorem nec adulteram umquam alicujus fuisse. Mirabile dictu! Cum jam, ut supra dictum est, plusquam decennio sibi copulata esset in matrimonio: quod tamen pro nulla fecit jactantia; sed hac de causa, ut, peracto judicio, & suspicione adulterii ablata, ad thorum dicti, numquam facti mariti, sicut uxor non redire cogeretur, timens, ne postmodum diu occultata virginitate privaretur. Uno namque eodemque judicio probatum est, illam nec adulteram nec uxorem alicujus fuisse; sed omnino virginem esse apparuit ejus examinatione.
[15] [in eoque ad probationem virginitatis] Nam lineis pannis cera intinctis, perfusis & inebrietatis, & ex quatuor angulis igne accensis, involuta toto corpore, pannis circa se ardentibus, psallens Domino, consumptis pannis & tandem in favillam redactis, apparuit splendida Virgo, sicut integra mente, ita & incorrupta corpore, & in medio ignis non æstuata, nec incendio cute obfuscata, nec pilo minuta. Ita orator ille, a quo adjuncta forte nonnulla exaggerata sunt. Nam pannos omnes igne consumptos fuisse, non habet Officium Argentinense, licet alias quoad modum probationis consentiat. Antiphona ad Benedictus in laudato Officio hæc est: Deus justus & verax, cujus promissionis præconium in beata Richarde veritas facta est: quam per ignem transeuntem flamma non nocuit; quæ juste odorem ignis non sensit in corpore, quia incentiva spiritualia prius fixerat in corde, da, quæsumus, per ejus interventum noxias flammas nos aqua viva restinguere. In responsorio 1 nocturni tertii hæc leguntur: Ista tuæ, Christe, charitatis ardore succensa, edaces incendii flammas contempsit. Et quia interius ardebat igne paracliti Spiritus, idcirco exterius corporis non sensit. In fine lectionis 2 de Carolo Crasso dicitur: Convocatis viris religiosis & imperii fidelibus, per judicium ignis ipsam examinare decrevit. Et mox in tertia: Ceratam camisiam ei ad cutem induerunt & in quatuor partibus ipsam incenderunt. Ipsa vero quasi ovis mansuetissima immobilis stetit: & ignis divinitus est exstinctus, & in nullo eam penitus lædere potuit. Consentit Aubertinus in Vita Gallica cap. 5, docens varias haberi picturas, in quibus S. Richardis medias inter flammas illæsa exhibetur; asserensque, indusium cera tinctum, quo tunc erat cooperta, etiamnum servari in abbatia Stivagiensi, in theca ænea argenteis laminis exornata. Laudatus ante Hugo tom. 2 col. 920 inter reliquias abbatiæ Stivagiensis recenset indusium S. Richardis argentea theca acclusum. Tum adjungit: Illo induta erat, quando ad probationem continentiæ, credulo & suspicioso imperatori Carolo Crasso æquivocæ, medios inter ignes illæsa pertransiit.
[n16] [manens illesa.] Ex dictis liquet, traditionem illorum, apud quos Sancta colitur, talem esse, ut credant, ipsam igni fuisse expositam eo modo, ut comburi debuisset, nisi divina potentia fuisset conservata. Non est quidem ea probatio ex illis, quæ frequentius adhibitæ fuerunt medio ævo, & postea merito abrogatæ, quales sunt probationes per duellum, per aquam frigidam, per aquam calidam, per ferrum candens, sive illud manu tractando, sive nudis pedibus per vomeres ignitos ambulando, de quibus aliisque nonnullis consuli potest Longuevallius noster in Dissertatione præliminari ante tomum 4 Historiæ ecclesiæ Gallicanæ. Verumtamen, similem fere probationem subivit, & minori quidem necessitate, S. Petrus, cognomento Igneus, qui per ardentem rogum illæsus transivit. De hujus facto apud nos actum est in Actis S. Joannis Gualberti ad XII Julii. Non video igitur, quid obstare possit, quo minus credamus, S. Richardem sic igne examinatam fuisse, quemadmodum in Breviario legitur. Nam intentio præcipientium examen tam severum fuisse videtur, ut, si noxia esset, eidem simul ad pœnam serviret, quod ad examen erat injunctum, ne alio deinde punienda foret supplicio.
[17] Relato autem felici exitu tam inusitati examinis, subjungit auctor Orationis Ms.: [Peracto judicio, secedit in monasterium Andlaviense: at abbatissa] Soluta autem non a lege viri, sed ab opinione viri,… nupsit, cui nubere voluit, imo cui diu nupserat, tunc tandem se nupsisse gaudebat, quia quem concupivit occulte, Virginis Filio Virgo nupsit aperte, postmodum virginem se exhibens actu & professione. Nam, peracto judicio, mansit postea cum virginibus Virgo in suo, quod de proprio construxerat, monasterio, quod de munda dote sua ditaverat & Sanctorum reliquiis adornaverat. Consentit Breviarium, Sanctam statim se contulisse ad monasterium Andelacense, modo Andlaviense dictum; consentiunt & scriptores omnes antiquiores, qui de Sancta egerunt. Quare nihil facienda sunt, quæ interponuntur a Browero in Annalibus Trevirensibus ad annum 888 hæc scribente: Et profecta primum in Italiam, postque Ticini in S. Marini parthenone rudimenta severioris disciplinæ posuit, Turegi & Secanici in Germania eamdem vitæ normam sequuta. Tum demum subdit constructionem cœnobii Andlaviensis diu ante fundati. Browerum decepit Bruschius, qui fol. 7 agens de cœnobio Andlaviensi, docet se inspexisse monumenta vetera cœnobii Andlaviensis, in iisque reperisse, S. Richardem ante fundationem cœnobii Andlaviensis habitasse in S. Marini Papiensis urbis præpotenti monialium cœnobio, cujus ipsa fuit suprema gubernatrix, sicut & Secanici ad Rhenum, & Thuregensis ad Limagum siti, ex mariti sui Caroli Crassi donatione, anno Domini DCCCLXXXI facta. Hæc Bruschius, non satis attendens ad tempora. Si enim donatio facta est anno 881, sex annis præcessit divortium S. Richardis. Itaque illas quidem abbatias pro more illius temporis conjugi suæ donavit Carolus Crassus, & ipsa easdem tamquam abbatissa habuit; sed in nulla earum vitæ monasticæ rudimenta posuit, aut monacha habitavit. Aubertinus cap. 6 existimat, Sanctam post divortium prius habitasse in monasterio Montis S. Odiliæ; sed conjectura est omni fundamento destituta.
[18] Dubito, an meliori nitantur fundamento, quæ asserit Bucelinus in Menologio Benedictino ad hunc diem, [Religiosa nec ibi, nec alibi fuisse videtur, imo nec monacha.] dum, relato secessu Sanctæ in cœnobium Andlaviense, ita pergit: Ubi egregia sanctitate virginibus exemplar facta, abbatissa postmodum eligi meruit. Inde quoque ad regimen SS. Felicis & Regulæ monasterii Tigurini evocata, cum pulcherrimo vitæ exemplo, & rara sanctitatis fama orbem implesset, Ordinemque universum exornasset, plena meritorum ad coronam æternitatis vocata. Verum inter abbatissas cœnobii Andlaviensis apud Bruschium, qui catalogum illarum dat pro tempore, quo Sancta superesse potuit, satis plenum, Richardis nusquam reperitur. Nihilo magis illa catalogo abbatissarum Andlaviensium inseritur in Gallia Christiana tom. 5 col. 880. Veteres quoque scriptores nihil habent, quo confirmari possit ea opinio. Quin potius dubium videtur, an ita in monasterium se receperit, ut simul institutum monasticum fuerit amplexa: non enim invenio id clare assertum ab ullo antiquo scriptore. Quod spectat ad præfecturam Tigurini cœnobii, in Gallia Christiana tom. 5 col. 937 inter abbatissas hujus & duorum aliorum numeratur his verbis: Richardis imperatrix, Caroli hujus (Crassi) separata & relicta conjux, quæ & Landoviensi & Seckingensi monasteriis præfuit. At magis credidero, commendatariam fuisse abbatissam, quando vivebat cum conjuge imperatore, quam Religiosam, dum ab eo erat separata. Quidquid sit, subjicio lectiones Breviarii, oratione continua recitandas.
[19] [Sanctæ elogium] Sancta Richardis nobili orta stemmate, sed nobilior fide & castitate, quæ cum elegantis esset formæ, & in omni discliplina educata, & ad nubilem pervenisset ætatem, parentes ejus tradiderunt eam Karolo regi copulatione legitima. Qui Karolus una cum Regina veniens Romam, imperialem unctionem atque coronationem ab Apostolico Joanne acceperunt. Et cum magna gloria ad propria revertens, duodecim annos in omni bona conversatione & integritate carnis beata Richardis apud imperatorem permansit. Invidus autem diabolus, videns constantiam Virginis, molitus est seminare discordiam & denigrare tantam laudem castitatis. Tempore illo Luitvardus Vercellensis episcopus, inter cæteros regni fideles præcellens, frequentare solebat imperialem aulam, dans consilia salubria ad augmentum imperii. Sane cum negotia regia sedula fidelitate tractaret, a quibusdam malevolis Regina est pulsata, quod crimen adulterii cum episcopo esset operata. Quod cum ad aures imperatoris pervolasset, quasi leo frendens, & in se ipso perturbatus, convocatis viris religiosis & imperii fidelibus, per judicium ignis ipsam examinare decrevit. Qui, communicato procerum consilio, cereatam camisiam ei ad cutem induerunt, & in quatuor partibus ipsam incenderunt. Ipsa vero, quasi ovis mansuetissima, immobilis stetit, & ignis divinitus est extinctus: & in nullo eam penitus lædere potuit: nec immerito; qui sigillum veræ dignitatis Domino Jesu Christo soli conscio in nullo penitus violavit. Sicque purgata divino judicio, se ab omni virorum commixtione integram & illibatam virginem comprobavit.
[20] [ex Breviario Argentinensi:] Moxque ab imperatore separata, ad Andelacense cœnobium, quod ipsa a fundamentis construxerat, secessit; ibique serviens Regina virgo permansit. Imperator vero in ultionem ab omnibus principibus deseritur, & alius rex pro ipso eligitur: & omnes, qui aderant, hæc videntes, glorificaverunt Deum, qui salvos facit in se sperantes. Itaque Karolus imperator, regno jam privatus, Deo devote serviens, ut quidam dicunt, a suis strangulatus, obiit, & in Augiensi cœnobio apud Constantiam est sepultus. Gloriosa autem Richardis, postea virtutibus pollens, carnem vigiliis, jejuniis & orationibus macerans, limina Apostolorum aliorumque Sanctorum ubique visitans, & sepulcrum Domini, virosque religiosos studuit frequentare, & reliquias plurimorum Sanctorum ad locum suum congregare. Inter quæ pretiosa pignora beatum Lazarum, apud Ciprum quondam episcopum, quem Dominus suscitavit a mortuis. Ipsius corpus obtinuit, & ad locum suum transvexit. Cumque cœnobium proprium plurimis prædiis ditasset, & ornamentis & exenniis innumeris decorasset, sicuti adhuc cernitur, ac in diutina sancta conversatione perdurasset, tandem a Domino vocatur, & in cælesti Hierusalem corona immarcessibili & immortalitatis laureatur. Ad tumbam ejus sæpe ægroti & debiles curantur, & Dominus multotiens per ipsam glorificatur. Hujus Virginis assiduis postulationibus imploremus auxilium, ut ipsa pro peccatis nostris semper intercedat ad Dominum. Hactenus Breviarium, cui consentiunt passim historici de iis, quæ evenisse dicuntur Carolo Crasso post divortium. Quod autem in eo asseritur de Sanctæ peregrinationibus ad limina Apostolorum, & ad sepulcrum Domini, apud alios non reperio, ideoque incertum videtur. An vero corpus S. Lazari, quem Dominus suscitavit, credendum sit, quod pro tali habetur in abbatia Andlaviensi, commodius examinabitur ad XVII Decembris, quo S. Lazarus colitur. Annum, quo S. Richardis obiit, nullus antiquorum assignat. Quare conjicere solum possumus, ipsam facile pervenisse usque ad seculum X: neque enim provectæ multum ætatis erat, dum a marito decessit, utpote decem tantum aut duodecim annis nupta, & postea dicitur permansisse in diutina sancta conversatione.
[21] De miraculis Sanctæ post mortem Breviario consentit Oratio Ms., [miracula aliunde confirmata:] quæ sic habet: Cujus merita quanta sunt apud Deum, sæpe probatum est virtute signorum, vel in illuminatione cæcorum, vel erectione claudorum, vel liberatione a dæmonio possessorum, & ubique eam invocantibus præbet Deus adjutorium in necessitate fidelium, tam alias, quam in illo loco, ubi sepultus pretiosus corporis thesaurus, in quo tanta, ut audivimus, fecit Dominus. In Breviario rursum antiphona ad Magnificat in secundis Vesperis miracula Sanctæ prædicat hoc modo: Domine virtutum, tuam in sancta Richarde virtutem considerantes, tibi super meritis ejus gloriam damus, tuam magnificentiam in ejus magnificis operibus collaudamus: ejus interventu cæcis, claudis, a dæmone obsessis, qualibet denique peste affectis, a te beneficia præstantur &c. Beneficam quoque esse S. Richardem clientibus suis in abbatia Stivagiensi testatur laudatus Hugo tom. 2 col. 921, sic ordiens de capite Sanctæ ibidem servato: In eodem feretro (cum indusio S. Richardis num. 15 memorato) continetur Sanctæ ejusdem caput, partes in duas divisum. Anno MDCXXXVIII miles Gallus lamellas argenti thecam ambientes, duce inscio, avellere dum molitur, profluvium sanguinis derepente experitur in naso, illudque insanabile, donec sacrilegus fur in lacrymas effusus, Religiosorum preces ad S. Richardem interposuisset. Frequentes ægrorum curationes, referente chronographo Stivagiensi, contigisse ad invocationem S. Richardis, & reliquiarum ejus attactu, constat, & hodiedum testatur peregrinorum concursus frequens, eandem virtutem expertorum, me præsente.
[22] [corporis elevatio & tumba Sanctæ.] Ceterum quod asseritur de reliquiis Sanctæ Stivagii servatis, non videtur consonum iis, quæ scripsit Ruinartius in Itinere litterario in Alsatiam & Lotharingiam inter Opera posthuma Mabillonii & Ruinartii tom. 3 pag. 455. Etenim, postquam narraverat, se Argentorati invenisse Mabillonium, qui pridie Andelagense canonicarum sæcularium collegium visitaverat, illiusque fundatricem fuisse S. Richardem, & modo patronam esse, subjungit: Cujus sacrum corpus in ecclesia antiqua, nondum e tumulo elevatum, religiose asservatur sub altari majore. Si corpus numquam e tumulo elevatum, & asservatum sit sub altari; non possunt partem capitis habere Stivagienses. At miror, hæc scribi potuisse a Ruinartio, tamquam pridie visa per Mabillonium. Nam constat, elevatum fuisse corpus a S. Leone IX, & positum, ubi modo servatur, ut dictum est num. 3 & 7. Præterea Aubertinus in Vita Gallica cap. XI describit sepulcrum Sanctæ, non sub altari, sed post majus altare, neque sub terra, ut Ruinartii verba videntur insinuare, sed super terram elevatum ad altitudinem staturæ humanæ. Addit, tumbam illam miro artificio elaboratam esse, picturisque & ornamentis inauratis decoratam, ac quatuor etiam figuris, quæ gesta quædam Sanctæ repræsentant, distinctam. De elevato supra terram tumulo post summam aram consentit Bruschius, cujus verba dedi num. 7. Itaque non videtur Mabillonius tumbam vidisse, aut, si eam vidit, oblitus ipse fuerit tumbæ visæ. Undecumque orta sit erroris occasio, certe erravit Ruinartius, & tota ipsius relatio de corpore non elevato tamquam ex errore profecta haberi debet; ideoque obesse nequit credulitati Stivagiensium de servatis apud se quibusdam Sanctæ reliquiis.
[Annotata]
* hortatu
DE S. THOMA A VILLANOVA, ARCHIEPISCOPO COGNOMENTO ELEEMOSYNARIO EX ORDINE S. AUGUSTINI,
VALENTIÆ IN HISPANIA.
MDLV.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Thomas a Villanova, archiepiscopus, cognomento Eleemosynarius, Ord. S. Augustini, Valentiæ in Hispania (S.)
AUCTORE J. P.
§ I. Acta Sancti, a quibus conscripta, & quæ edenda.
Sanctus hic Antistes, ingens Valentinæ ecclesiæ gloria, [Vitam Latine conscripsit] & eximium celeberrimi Ordinis Eremitarum S. Augustini decus, tot nactus est exiguo a morte temporis intervallo sanctitatis & horoïcarum virtutum præcones, eosque & natione & idiomate diversos, ut visum sit, ab hisce exordiri Commentarium, & aliqualem eorum notitiam reliquis præmittere, quo lector intelligat, qui quibus anteponendi, & unde hausta & qua fide digna sint, quæ litteris commendarunt. Primus ætate & Sancto familiaritate proximus occurrit Joannes Mugnatonius, qui teste Thoma de Herrera in Historia Conventus S. Augustini Salmanticæ, Hispanice conscripta pag. 200, institutum Eremitarum S. Augustini amplexus Toleti, solemnem professionem nuncupavit anno 1523, & postquam varia munia honorifice obierat, ad Segobricenses infulas promotus est sub annum 1556, tenuitque usque ad annum 1571, quo vivere desiit, uti expresse notat D. Franciscus de Villagrasa in Opere Hispanico, cui titulus: Antiquitas ecclesiæ cathedralis Segobricensis & ejus episcoporum Catalogus, cap. 43, ubi impense eum laudat a doctrina & pietate.
[2] Is Mugnatonius Sanctum novit & concionantem frequens audivit necdum vitæ religiosæ mancipatus, [paulo post Sancti obitum Joannes Mugnatonius;] dein cum ipso familiariter versatus est, ac tandem ejus haud ita dudum defuncti Opera, ut postea paulo fusius exponam, ad publicam utilitatem typis vulgavit. Occasione hujusce editionis gesta Sancti in compendium contraxit, inseruitque præfationi suæ ubi, postquam temporum istorum calamitates & perversos hominum mores, ex bellorum grassantium & hæreseos Lutheranæ orbem Christianum pervagantis sævitia exortos, deplorasset, in memoriam revocat viros, qui ante eruditione & virtute claruerunt, & quibuscum illi per ætatem versari contigerat, atque hos inter unum præcipue commemorare se velle inquiens, ita prosequitur: Ille autem est magister frater Thomas a Villanova, dignissimus olim archiepiscopus Valentinus, cujus quoniam nonnullæ conciones, spectataque doctrina in hoc volumine magna ex parte continetur *, judicavi non abs re facturum me, si vestibulum ante ipsum Operis lectori aliquid de eo Viro, deque illius immortalitate dignissima vita commemorarem. Ita ille in editione Complutensi anni 1581. Habemus igitur auctorem ætate & auctoritate talem, qualem solemus exoptare, dum gesta alicujus Sancti inquirimus; imo talem, ut, nisi brevitati nimium studuisset, ad alios non fuisset recurrendum.
[3] [& Josephus Pamphilus elogium,] Mugnatonio proximus est, saltem tempore, Josephus Pamphilus ex eodem Ordine episcopus Signinus, qui Chronica Augustiniana conscripsit, produxitque usque ad annum 1579; sed is breve tantum elogium S. Thomæ reliquit, quod idcirco huc transfero ex editione Romana anni 1581 pag. 119: Thomas a Villanova, archiepiscopus Valentinus in Hispania citeriore, vir doctus & maximus disciplinæ regularis amator & custos, divinique verbi concionator ardentissimus. Hic cum dignitatem pastoralis curæ suscepisset, nihil prioris sanctæ institutionis omisit, sed orationibus, lectionibus Scripturarum,meditationibusque sanctis & internorum contemplationi, nisi aliorum commodis utilitatique serviret, operam jugiter dabat. Ad pauperes & indigentes multum erat misericors, quos ut potuisset pro Dei amore aliquantulum efurientes reficere, jejunus sæpius remanens, sibi competentia cibaria impertivit egenis: ubicumque enim offendisset pauperem, mox sine dilatione, quantum potuit, illius inopiæ tam in amictu quam in victu subveniebat.
[4] [quod recitatur;] In omnibus erat pacificus, mitis, quietus, gravis incessu, dulcis eloquio, & jucunda morum majestate ornatus. Adeo vero coram Deo se humiliare didicerat, ut etiam in exteriori conversatione nitor quidam gratiæ spiritalis relucens, internam cordis humilitatem palam cunctis ostenderet. In habitu suo nihil differebat ab aliis sui Ordinis fratribus. Cum denique multis annis pie sancteque vixisset, Deo vocante, infirmari cœpit, sanctoque fine quievit anno a Nativitate Domini MDLV. Sepelitur Valentiæ in templo nostro S. Mariæ de Succursu: in cujus funere plusquam octo millia & quingenti collacrymantes pauperes intervenere. Reliquit multos variosque sermones gravissimis verbis sententiisque refertos, qui summa inquiruntur diligentia ab iis, qui in suggestum ascendere profitentur. Collegia duo instituit atque fundavit, unum Compluti pro fratribus Ordinis, alterum Valentiæ pro clericis. Hactenus ille, scriptor quidem Italus, sed Sancto coætaneus & in rebus narratis adeo accuratus, ut dubium nullum mihi sit, quin eas didicerit a testibus oculatis.
[5] [dein Michaël Salon Hispanice,] Ætate aliquantum remotior est a Sancto Michaël Salon, qui tamen cum præcipuus sit ejus biographus, paulo plenius lectori est denotandus. Audiamus igitur Herreram in Alphabeto part. 2 pag. 99: Magister Michaël Salon, provinciæ Aragoniæ non minima gloria, in sacro-sanctæ Inquisitionis senatu qualificator, scriptis editis toti orbi notissimus, academiæ Valentinæ publicus sacræ Theologiæ professor, vir doctrina & sanctimonia celebris & superiori loco dignus, erat anno MDLXIII sacræ Theologiæ baccalaureus & provinciæ Sardiniæ nobile membrum, postea regni Valentini monasterii * provinciæ Aragoniæ unitis, in ea provincia remansit. Anno MDLXXV ad capitulum generale venit generalis suæ provinciæ diffinitor, & anno MDLXXVI erat Prior Oriolensis, & anno MDXCIX, in provincialem Aragoniæ confirmatur. Tandem anno MDCXXI & ætatis suæ LXXXII in collegio Valentino B. Mariæ de Succursu hujus mortalitatis sarcinam deposuit perpetua non minus virtutum quam litterarum relicta memoria. Vir iste sub annum 1584 violenta febri correptus & ad extremum vitæ deductus, votum nuncupavit Sancto nostro, fore ut, si sanitatem recuperaret, gesta ejus compilaret ac publicæ luci traderet, factusque voti reus, mandavit exsecutioni Hispanice typis Valentinis anno 1588.
[6] Adjumenta, quibus ad hoc Opus concinnandum usus est, [primum plarium testium adjumento,] in præfatione ad alteram Vitæ editionem, de qua mox, Hispanice recenset hoc ordine & his pene verbis: Solicite studui indagare apud ejus (Sancti) visitatores aliosque, qui ei servierunt & familiares exstiterunt; qui etiam tum vivebant & probe admodum noverant, quomodo egerit toto tempore, quo fuit archiepiscopus usque dum mortuus est; similiter apud plures Religiosos in Castella ætate provectos, qui noverant insignem ejus pietatem & (vitæ) exemplum, cum degeret in Ordine. Relata ab illis colligens ac jungens cum eo, quod scribit don F. Joannes Mugnatonius episcopus Segobricensis in narratione, quam de P. F. Thomæ ab ipsa pueritia sanctitate composuit in exordio libri de Sermonibus ejusdem Sancti, uti & cum eo, quod didiceram ex ejus confessario, qui fuit Religiosus hujus conventus beatæ Mariæ de Succursu, qui ipsi adfuit toto archiepiscopatus tempore, & quocum ego multum versatus sum, composui libellum inscriptum: “De insignibus & singularissimis exemplis, quæ in omni sanctimoniæ & virtutis genere, præsertim pietatis & misericordiæ erga pauperes, reliquit P. don Thomas de Villanova archiepiscopus Valentinus”.
[7] Idem auctor sequenti seculo aliud ac prolixius Opus edidit etiam Hispanice de gestis S. Thomæ: [& iterum ex Processibus ad beatificationem:] hoc autem in jam dicta præfatione totum vel fere totum desumpsisse se profitetur ex Processibus auctoritate Apostolica Valentiæ, & aliis in Castella institutis ad Sancti beatificationem & canonizationem; sub finem vero orat lectorem, ut securus sit de veritate ac fidelitate narratorum, quandoquidem ea, quæ ex memoratis Processibus non deprompsit, quæque pauca admodum sunt, acceperit ex certa relatione personarum omni fide dignarum; eas haud dubie indigitans, quas ad primum Opus conflandum consuluerat. Porro in dictis Processibus ipsemet Salonius a Priore Generali totius Ordinis procurator constitutus fuit anno 1610 die XX Julii, uti expresse dicitur in Relatione facta ad Paulum V PP. num. 10 memoranda, & hanc secundam Vitam, licet anno tantum 1620 vulgatam, jam scribere inceperat ac verisimiliter multum produxerat anno 1617, uti colligo ex epistola toti Operi præfixa, qua Prior provincialis Aragoniæ ipsum, tum Priorem conventus Valentini, & in universitate professorem theologiæ, hortatur & in virtute obedientiæ constringit, ut Vitam illam absolvat & servatis servandis in lucem emittat, quam potest citissime. In id autem præ ceteris incubuit Salonius, ut Sancti virtutes, & egregias animi dotes illustraret, & exemplis testimoniisque roboraret, hunc in finem appellans aliquando ad dictos processus, aliquando nominatim, sæpius generatim ad testes, ex quibus narrata percepit; at non adeo solicitus videtur fuisse, ut rerum gestarum ordinem servaret, vel accurate denotaret adjuncta, præsertim temporis, in quibus nonnumquam ex aliis scriptoribus vel instrumentis corrigendus est: sed de ejus scribendi modo & stylo infra redibit sermo.
[8] [postea alii] Eodem, quo Salonius Vitam proxime laudatam vulgavit, anno 1620 Epitomen Vitæ ejusdem Sancti Hispanice etiam typis Matritensibus in lucem edidit don Franciscus de Quevedo Villegas, eques S. Jacobi, cujus exemplar, anno 1661 Bruxellis recusum, præ manibus habeo; non significat, unde eam Epitomen contraxerit, suspicor tamen, usum illum fuisse primo Opere Salonii; nam licet ab eodem Salonio in nonnullis discrepet, in plerisque tamen optime ei congruit; imo fortasse omne, quod inter utrumque auctorem discrimen est, ex eo ortum est, quod Salonius, sicut plura secundo Operi addidit ex Processibus, ita aliqua immutarit; quod certius affirmare nequeo, cum primum Opus non teneam. Alteram Vitæ synopsim Hispanice edidit Bruxellis anno 1621 P. Gabriël Metermannus; & Latine Antverpiæ anno 1622 P. Nicasius Baxius, uterque ex Ordine Sancti Augustini, & uterque secundo Salonii Opere usus. Hos secuti sunt in eodem Belgio duo alii auctores Augustiniani Cornelius Curtius & Joannes Nævius, quorum ille S. Thomæ elogium dat in Opere Antverpiæ Latine impresso anno 1636 de Viris illustribus Eremitarum S. Augustini, hic Vitæ compendium in Eremo Augustiniana, Lovanii edita anno 1638. Sed & hi pro pleniore notitia lectorem remittunt ad Salonium; hunc laudat similiter Alphonsus del Castillo in Sacrario Valentino, cui Vitam S. Thomæ inseruit sub annum 1635.
[9] [vario idiomate.] Prolixam etiam gestorum S. Thomæ enarrationem inseruit Vitis Sanctorum Ordinis sui Gallice editis anno 1641, P. Simplicianus Saint-Martin Eremita Augustinianus; is præter Salonium, Baxium & Quevedo, laudat Franciscum Soto, decanum capellæ Pontificiæ, qui Salonii primum Opus Italice versum edidit anno 1619; uti & P. Basilium de Leon; P. Henricum Yves ac P. Hieronymum Canton, quorum primus multa de Sancto dixerit in Sermone habito Toleti anno 1620; alter Vitam Gallice anno 1622, tertius metro Hispanico ediderit, anno, ut aliunde disco, 1620, & quorum posterior tamquam Prior conventus Valentini die XX Martii mox dicto anno approbavit Salonii secundum Opus. Desunt mihi quatuor hæ lucubrationes & aliæ nonnullæ, quæ memorantur apud Ludovicum Torellum in Vitis Virorum illustrium Ordinis S. Augustini pag. 503, apud Antonium Ludovicum Gandolfum in Dissertatione Historica de scriptoribus Augustinianis pag. 340 & apud Antonium de Quintanadueñas in Sanctis Toletanis pag. 472. In has autem operosius inquirere supervacaneum mihi visum est, quod non dubitarem, quin earum auctores vel Mugnatonium vel Salonium vel forte etiam minus antiquum sibi ducem habuerint, ut proinde ad illustranda Sancti Acta parum opis conferre possent.
[10] [Joannis Baptistæ Coccini Relatio,] Majoris utilitatis nobis sunt tria impressa instrumenta, quæ postremum commemoranda veniunt. Primum Tractatui de Canonizatione Sanctorum, typis Lugdunensibus edito anno 1634, subnexuit a pag. 449 usque ad 736 Felix Contelorius in Romana curia advocatus sub hoc titulo: De Sanctitate & miraculis, quibus in vita & post obitum claruit venerabilis vir frater Thomas a Villanova, cognomento Eleemosynarius, archiepiscopus Valentinus, ex Ordine Eremitarum S. Augustini, ad S. D. N. Paulum V. P. O. M. Relatio illustr. & reverendiss. Joannis Baptistæ Coccini S. Rotæ decani. Hanc autem Relationem confecit Coccinus mandante eodem Pontifice, sicut ipse indicat pag. 453 sic scribens: Cujus tanti Viri actiones, cum S. V. placuerit nobis injungere, ut diligenter examinaremus, Processusque super sanctitate vitæ ejusdem, ex mandato sacræ Congregationis Rituum confectos, exacte perpenderemus, ut S. V. deliberare posset, an debeat annuere supplicationibus Catholicæ Majestatis, & aliorum, qui pro illius canonizatione devotissime instant, ut visum est nobis, negotio, ut par est, mature discusso, S. V. posse supplicationibus prædictis annuere.
[11] Dicti Processus, quantum intelligo ex instrumento proxime assignando, [ad Paulum V. PP. Processibus;] ex Hispanica lingua in Italicam translati, laudato Coccino & binis aliis sacræ Rotæ auditoribus Sacrato & Manzanedo consignati sunt mense Octobri anni 1614, & discussis, verba sunt instrumenti, in Rota relevantia ac validitate dd. Processuum a judicibus commissariis, iidem Sanctissimo, dimissa simul copia Relationis, oretenus retulerunt die XXIII Januarii anni MDCXVIII, Processus valide fuisse confectos, testes rite examinatos, nec non plenissime constare de fidei puritate, sanctitate vitæ, virtutibus & miraculis in specie &c. Servat autem Coccinus sequentem ordinem. Primo agit de virtutibus Sancti theologicis; secundo de cardinalibus; tertio de donis Spiritus sancti; quarto de miraculis, fama sanctitatis & veneratione reliquiarum; postremo de validitate processuum; ac singula, puta quatuor priora, confirmat auctoritate processuum, adjectis etiam testium nominibus. Relationi subnectitur decretum beatificationis a Paulo V PP. editum anno 1618, & alterum a Gregorio XV PP. super extensione Officii & Missæ anno 1621.
[12] Alterius instrumenti, Romæ in typographia reverendæ cameræ Apostolicæ impressi anno 1658 sub hoc titulo: [Acta Canonizationis, in quibus varia Vitæ compendia.] Series actorum omnium in canonizatione S. Thomæ a Villanova, &c, auctor est illustrissimus ac reverendissimus dominus Franciscus Maria Phœbei, sacrorum Rituum congregationi a secretis, sicut indicat in epistola ei præmissa R. P. Andreas Aznar, assistens generalis Hispaniæ Ordinis Eremitarum S. Augustini & procurator causæ canonizationis. Is auctor præter alia multa ad S. Thomæ gloriam posthumam pertinentia sex Vitæ compendia comprehendit. Primum pag. 2, quod sub annum 1657 ab eo exhibitum fuit Alexandro VII PP.; alterum pag. 8, quod mense Junio anni 1658 communicavit cum Eminentissimis Cardinalibus & consultoribus sacræ congregationis; tertium pag. 16, quod sub diem XII ejusdem mensis tradidit Eminentissimo Cardinali Pallotto causæ relatori, quodque hic die eodem coram Pontifice, Cardinalibus, consultoribus & officialibus sacrorum Rituum congregationis legit in Quirinali palatio; quartum pag. 43, quod, ab ipso etiam Phœbeo congestum, die 2 Septembris anni ejusdem in consistorio secreto Pontifici & Cardinalibus prælegit Eminentissimus Sacchettus, sacræ congregationis præfectus; quintum pag. 55, quod die XII dicti mensis Septembris in consistorio publico coram sanctissimo Domino & Cardinalibus recitavit Marcus Antonius Buratto advocatus consistorialis; sextum denique pag. 121, quod idem Phœbeus congessit tradiditque abbreviatori de curia, qui juxta hoc & quarto loco nominatum, jam pridem impressum, Bullam conficeret, a Pontifice & Purpuratorum senatu subscribendam, post peractam solemnem canonizationem die 1 Novembris 1658.
[13] [Bulla canonizationis; quæ ex enumeratis edenda.] Hæc Bulla canonizationis tertium instrumentum est, quod innuebam sub initium num. 10, quodque, licet in Gloria posthuma recudam integrum, hic tamen memorandum censui, quia, cum brevem Vitæ & virtutum S. Thomæ historiam complectatur, aliquoties usu venit in Commentario & Annotatis ad Acta: eadem de causa recensitis jam instrumentis subnecto notitiam alterius instrumenti Ms., quod sub initium anni 1753 unus e collegis nostris Romæ descripsit ex Ms. bibliothecæ Angelicæ Ordinis S. Augustini, quodque hunc præfert titulum: Heroicarum virtutum, actionum & miraculorum, a fratre Thoma de Villanueva, Heremitarum Ordinis S. Augustini, & archiepiscopi Valentini patratorum compendiolum. Nam cum & hoc e processibus extractum innuatur, eo dumtaxat utar, ubi ad illustranda alia idoneum videbitur. Ex memoratis autem hactenus lucubrationibus recudam primo loco Vitam a Mugnatonio conscriptam; secundo eam, quæ in Serie Actorum tertia est; tertio denique Salonii Hispanicam Latine expositam, de modo autem, quem in eo servabo, & quo reliqua, præsertim Coccini Relationem, adhibebo in Annotatis, plenius monebo lectorem ad finem Commentarii, postquam nonnulla discussero, quæ a Salonio & aliis vel minus clare vel perperam asserta videntur.
[Annotata]
* al. continentur
* l. monasteriis
§ II. Locus & annus natalis, parentes ac genus Sancti.
[Sanctus natus non est Villanovæ,] Viro huic celeberrimo locus natalis obtigit oppidum seu castrum diœceseos Toletanæ in Castella Nova, quod aliis Fontisplanum appellatur, aliis Fuenllana, dimidio circiter milliario dissitum Villanova Infantium, vulgo de los Infantes, oppido altero, quod ipse Sanctus cognomento suo celebre effecit usque adeo, ut non defuerint, qui existimarent, in hoc ipso natum illum esse, imo ut eadem opinio locum invenerit in decreto Pauli V PP., concedentis facultatem celebrandæ Missæ ac legendi Officii de Sancto, non tantum in regno Valentino a Religiosis Ordinis S. Augustini, & in Valentina diœcesi ab aliis etiam Regularibus & clericis, sed & per universam Hispaniam ab iisdem Ordinis S. Augustini Religiosis, nec non in oppido de Villanova de los Infantes prædicto, (verba sunt decreti,) ubi dictus Thomas natus & educatus asseritur, ab omnibus etiam utriusque sexus regularibus ac etiam presbyteris & clericis secularibus &c. Opinioni isti virisimiliter ansam præbuit ipsemet Joannes Mugnatonius episcopus Segobricensis &, ut præcedente § dictum est, primus S. Thomæ biographus, qui sic gesta enarrare exorsus est: Thomas igitur a Villanova in Villanova ortus est, unde & cognomentum accepit.
[15] [sed Fontisplani] Idem tradiderat Thomas de Herrera in Alphabeto Augustiniano ita scribens: Natus fuit Thomas, ut ferunt, anno MCCCCLXXXVIII in Marchia Aragoniæ in oppido Villanova Infantum; idemque Philippus Elssius in Encomiastico Augustiniano, Natus fuit, inquiens, anno MCCCCLXXXVIII … in oppido dicto Villanova Infantum. Sed deinde sententiam mutavit Herrera in Historia conventus S. Augustini Salmanticæ, ubi Vitam Sancti, a Mugnatonio Latine exaratam, Hispanice exposuit, & ad calcem hæc verba subjecit: Natus est sanctus frater Thomas Fontisplani, (ut constat ex processu canonizationis,) loco distante Villanova Infantium dimidio milliario. Recte sane: nam licet nec in processibus beatificationis & canonizationis, nec in ipsa Bulla Alexandri VII PP., nec apud Salonium ceterosque scriptores, quos vidi, passim omnes, diserte exprimeretur Fontisplanum seu Fuenllana, unius hoc loco ad Mugnatonium corrigendum seu exponendum, multum valeret testimonium Francisci de Quevedo, qui, si Villanovæ natus non sit, prout dici ait Nicolaus Antonius in Bibliotheca Hispana, mortuus tamen illic est, ac fortasse Vitam S. Thomæ conscripsit, in qua profitetur, natum hunc esse Fontisplani, id meo judicio non facturus; si probabilis ratio extitisset pro oppido Villanovano.
[16] Igitur Mugnatonius Sanctum Villanovæ ortum credidit, [anno 1488.] vel quia ab isto oppido ipsi cognomentum erat, nec penitius rem examinavit, vel quia sensu minus stricto originem illic habuisse dici potuit, cum parentes casu dumtaxat, & forte non nisi post initum matrimonium, Villanova discesserint Fontisplanum, ubi natus ipsis est Thomas filius primogenitus. Audiamus Salonium: Solemni sanctæ Matris Ecclesiæ ritu matrimonium inierunt, & per aliquot temporis intervallum, statim ab inito matrimonio, occasione cujusdam pestilentiæ Fontisplani degentes in ædibus soceri sui, cui nomen Garciæ Castellanos, hunc istic filium procrearunt … qui dictæ familiæ primogenitus fuit. Quamvis autem lucem acceperit Fontisplani, educatus fuit Villanovæ; atque hinc juxta morem & consuetudinem Religiosorum in Castella, appellatus est pater frater Thomas a Villanova. Non eumdem etiam annum Sancto natalem attribuunt scriptores omnes. Quevedo, & del Castillo cum paucis recentioribus notant Christi 1487; Salonius vero atque alii plerique 1488, quibus & nos adhærebimus, tum quia is annus exprimitur in Bulla canonizationis, tum quia del Castillo fatetur, se Vitæ compendium desumpsisse ex Salonio; & Quevedo non videtur sic recte determinasse annos ætatis, dicens, mortuum esse anno 1555, ætatis 67; melius enim dixisset, ætatis 68 & multum quidem provecto, etiamsi natum credidisset post octavum diem mensis Septembris anni 1487: fortasse mendum in ejus numeros irrepsit.
[17] De nominibus parentum S. Thomæ nulla difficultas est: [Parentes ejus stirpe] pater ei fuit Alphonsus Thomas Garcia, mater Lucia Martinez Castellanos, pietate, religione ac genere illustres, ut plurimorum constat testimonio; plurimorum, inquam, quia licet de religione ac pietate nullus dubitet, sunt tamen, qui generis nobilitatem silentio supprimunt, imo qui expresse negant; quo fundamento mox videbimus. Audiamus præcipuorum scriptorum verba. Salonius, qui verisimiliter, negantibus ansam præbuit, sic loquitur cap. 1 lib. 1: Patres ejus majoresque fuere omnes de gente præcipua… Plures etenim ex ejus propinquis ex parte tum genitoris tum genitricis religiosi fuere Ordinum militarium S. Jacobi, Calatravæ & S. Joannis; atque hos inter aliqui magnæ Crucis Priores. Quevedo cap. 1 sic item scribit: Fuit Filius legitimus Alphonsi Thomæ Garciæ ex nobilibus principalioribus Villanovæ Infantium, atque affinis & consanguinei nobiliorum familiarum istius regionis. Hæc scriptores isti Hispani, quorum verba, qua potui fidelitate, Latina feci.
[18] [nobiles fuisse contra aliquos,] Præter hos auctor compendii Vitæ Latinæ, de quo sermo fuit num. 13, tradit sequentia: Natus itaque fuit in oppido de Fuenllana Toletanæ diœcesis ex parentibus Alphonso Thomas, & Lucia de Castellanos, principalioribus oppidorum de Villanova de los infantes & Fuenllana nobilibus. Auctor item alterius Compendii Latini, quod oblatum fuit Alexandro VII PP., quodque impressum habes in Serie Actorum omnium in Canonizatione, pag. 2 sic orditur: Natus est Thomas de Villanova … ex Alphonso Thoma Garzia & Lucia Martinez nobilioribus oppidorum Villanovæ de los infantes & Fuellanæ gentibus. Mitto scriptores alios tum Hispanos, tum exteros, del Castillo, Baxium, Nævium, aliosque id ipsum affirmantes, & paucos, quos novi, adversarios in medium profero. Primus occurrit Ludovicus Torellus in Centuria quarta virorum ac mulierum illustrium Ordinis S. Augustini sic Italice pronuntians pag. 500. Si ad originem ejus attendamus, quamquam illam acceperit a personis conditionis humilis, quoad mundum, fuerunt tamen hæ nobiles coram Deo. Idem affirmat tom. 8 Seculi Augustiniani pag. 373: Parentes ejus revera non fuerunt stirpe nobiles, attamen bonis fortunæ a Deo sufficienter donati. Accedit Quintanadueñas: Parentes ejus, inquit, agricolæ honesti, si nec divites admodum, nec antiqua prosapia nobiles, quæ vanitas est mundo tantopere comprobata, tamen e sanguine intaminato. Assentitur utcumque Bailletus ad diem XVIII Septembris ita scribens: Parentibus ejus, mediocris sed honestæ familiæ, bona suppetebant, unde commode viverent, imo & eleemosynas elargirentur.
[19] [quibus dubitandi vel negandi] Hi, & alii si fortasse sint, quos consulere non potui, opinionem illam verisimilius elicuerunt ex ipsomet Salonio, qui revera hinc inde ad eum modum scribit, ipsumque Sanctum loquentem inducit, ut, qui nec ad Salonii contextum attenderit, nec contrariæ opinionis auctoritatem ponderaverit, dubitare possit de stirpis nobilitate. Demus specimen unum & alterum. Cap. 8 lib. 2 exponens, quam parcus esset sanctus Præsul erga propinquos & consanguineos etiam egentes, ne hisce impertiret, quod ecclesiæ suæ pauperibus debitum existimabat, sequenti exemplo dicta confirmat. Advenerat aliquando fratris vel sororis filius (Hispanice sobrino,) qui eum inviseret, atque certiorem faceret de conjugio filiæ suæ, quam in infantia multum amaverat Sanctus, cum viro litterato, fortasse advocato seu jurisconsulto, Hispanice letrado: quapropter magnopere succensuit; displicebant ei quippe matrimonia inita inter personas conditionis inæqualis, atque ipsum objurgans, sæpius ista verba repetiit: Filia agricolæ cum litterato! Imprudenter egistis. Explicatu difficilius occurrit exemplum aliud.
[20] [occasionem] Fratris ipsius natu minimi filias binas ad nuptias expetebant duo nobiles Villanovani, quod sobrinæ essent Archiepiscopi; ea tamen conditione, ut a Patruo dotem acciperent, statui maritorum congruentem. Per litteras ei significatum est negotium, expositumque, quam honorificum id futurum esset conjugium cognatis omnibus, si dotem annueret dignam filiabus fratris sui, quæ jungendæ erant cum viris nobilibus. Respondit Sanctus, sese puellis pauperibus aut orphanis Valentinis suppeditare communiter singulis triginta libras & aliquando sexaginta, nobilibus autem juxta conditionem; ac proin sobrinas suas, quæ nobiles non erant, sed filiæ agricolæ, a se donandas esse singulas libris sexaginta; nec amplius postularent, quoniam id sibi multum videbatur & quidem subtrahendum pauperibus Valentinis: nequaquam autem opus esse, ut sobrinæ suæ nuptui tradantur viris nobilibus, sed sui æqualibus.
[21] Clara sunt hæc & valida contra Sancti nobilitatem asserta, [præbuit] sed non assumenda seorsum ab aliis ejusdem auctoris dictis, qui alioqui sibi manifeste contradiceret. Nam cap. 1 lib. 1 non obscure eamdem nobilitatem asseruit verbis supra citatis. Eamdem expressius declaravit lib. 2 cap. 8, quo & sequenti narraturus, quam Virum humilem minime puderet agnoscere & hospitio excipere pauperes consanguineos, & quam tamen parcus esset erga ipsos ob rationes mox allegatas, sic loquitur: Licet parentes ejus ac majores omnes essent nobiles, homines præcipui & inter populares suos divites, sicut cap. 1 libri præcedentis vidimus, nihilominus inter cognatos ejus & propinquos, (sicut in multis familiis accidit) erant aliqui agricolæ & pauperes. Hoc modo quasi cautelam præmittit, ne lector strictiore sensu assumat, quæ ipse deinde dicturus est, vel tamquam a Sancto dicta relaturus.
[22] Itaque verba num. 20 recitata, habito respectu ad alia ejusdem auctoris dicta, [Salonius,] sic accommode exponi posse existimo, ut Sanctus, (si tamen hujus ipsa verba sint, & non potius auctoris,) cum diceret, sobrinas suas, quæ nobiles non erant, nuptui tradendas non esse viris nobilibus, sed sui æqualibus, negare absolute noluerit, eas genere nobili esse oriundas, sed declarare dumtaxat, eas earumque parentes, deficientibus fortunæ bonis, redactos esse ad agricolarum statum, & horum vivendi modo jam assuevisse; qui proinde non conveniret cum statu virorum nobilium, aliorumque, splendidius juxta conditionem ac facultates suas viventium. Præterea, teste Joanne Alvarez de Colmenar tom. 6 Deliciarum seu descriptionis Hispaniæ & Lusitaniæ, apud Hispanos ferebat usus, ut quisquis agriculturæ se applicaret, censeretur derogare stirpis nobilitati; atque is usus obtinuit usque ad tempora Philippi tertii Hispaniarum regis, qui ob defectum agricolarum contra declaravit, fore ut nobilitate & scuto gentilitio insigniret omnes, qui serio se dederent agriculturæ; quo sensu Sanctus, vigente etiam tum priore illo usu, de fratris sui filiabus, aliisque cognatis, qui per agriculturam ad non nobilium ordinem utcumque descenderant, dixisse potuit, non esse nobiles, quamvis ex nobili prosapia prognati essent.
[23] Quidquid sit, ut aliorum auctoritati supersedeam, plurimum hic denuo pro Sancti nobilitate valet testimonium Francisci Quevedo supra citatum; [asseritur.] nam is eques erat S. Jacobi, teste Nicolao Antonio, dominus uti vulgo audiebat, loci Turris Joannis abbatis in tractu illo Castellæ novæ, quem nos Mancha dicimus. In hoc autem eodem tractu sita sunt Villanova & Fontisplanum, ut proinde vir ille, (quem idem Nicolaus Antonius summopere commendat ab ingenio, prudentia & eruditione) sicut non multum remotus a Sancti temporibus, ita nec procul dissitus a loco natali, probe novisse potuerit ac debuerit genus S. Thomæ, ut ejus patrem Alphonsum Thomam Garciam adeo confidenter scriberet, affinem fuisse & consanguineum nobiliorum familiarum istius regionis.
[24] Quamquam nemo ceteros Sancti consanguineos recensuerit, [Sancti fratres & consanguinei.] ex Salonio tamen lib. 2 cap. 9 binos ejus fratres novimus, quibus ad archiepiscopatum promotus annuam pecuniæ summam ad honeste familias sustentandas subministrabat, & sororis maritum, suppressis tamen nominibus. Tertium fratrem eumque religiosum Ordinis S. Augustini reperio apud Herreram in Historia conventus ejusdem Ordinis Salmanticæ cap. 37 pag. 262 his verbis ex Hispanico in Latinum conversis: Frater Joannes Thomas filius erat Alphonsi Thomæ & hujus conjugis Luciæ Martinez de Castellanos, civium Villanovæ Infantium. Germanus erat ex utroque parente sancti fratris Thomæ a Villanova. Habitum suscepit in conventu S. Augustini Salmanticæ anno MDXXVII, professionem emisit XV Decembris MDXXVIII, cum Prior esset venerabilis pater F. Martinus de Eztarrona. Vitæ ipsius non est amplior notitia. Videtur morte abreptus fuisse in juventute; quoniam ulterior ejus memoria relicta non est sive in relationibus Ordinis, sive in commentariis provinciæ. Præter hos avum maternum nobis indicat Salonius cap. 1 lib. 1, & avunculum lib. 2 cap. 8; amita Agnes Garzia nominatur in compendio Vitæ quarto, quod Seriei Actorum pro canonizatione num. 12 laudatæ insertum est.
§ III. Studia Sancti chronologice deducta usque ad solemnem professionem in Ordine Eremitarum S. Augustini, ac sacerdotium.
[Sententia Salonii de initiis studiorum S. Thomæ,] Fusiore quidem stylo gesta Sancti enarravit Salonius, sed cum eo præ ceteris collimasse videatur, ut heroïcas ejus virtutes & illustria in qualibet vitæ ætate facinora graphice describeret & firmaret exemplis, non raro accidit, ut ordinem temporis neglexerit; quapropter non abs re fuerit ad lectoris majus commodum chronologicam vitæ seriem, saltem usque ad ejus archiepiscopatum, ex ipsomet Salonio & aliis scriptoribus collectam præmittere & eadem opera observare ac discutere, si qua in re iidem discrepent vel in medium proferant aliquid, quod a biographis fuit prætermissum. Natus itaque sanctus Puer anno 1488, postquam pueritiam piissime transegisset, & in solo patrio optimis fuisset instructus linguæ Latinæ rudimentis, missus est a parentibus ad Complutensem academiam, juxta Salonium anno ætatis 15 vel 16; igitur sub annum Christi 1503. Illic dum triennio circiter, annos nimirum natus octodecim juxta eumdem Salonium, miros in liberalibus artibus ac theologia progressus fecerat, mortuo patre, studia aliquamdiu interrumpere & domum redire compulsus fuit; itaque sub annum 1506.
[26] [& ejus parentis obitu] Hoc temporis intervallo idem Salonius, Quevedo & alii, eos secuti, collocant primordia xenodochii, a sancto Adolescente instituti ex domo, quam pater ipsi testamento reliquerat, & ex reliqua hereditate redditibus muniti, quod etiam nunc exstare inquiunt, & xenodochium Archiepiscopi Valentini appellari. Non exprimit Salonius, quamdiu a morte patris, huic negotio intentus, moratus sit apud matrem, seu quo anno Complutum reversus sit, ita in genere dixisse contentus: Dum Complutum rediit ad prosequenda studia jam a Cardinale F. Francisco Ximenio archiepiscopo Toletano erectum erat collegium, ejus academiæ maximum; addit dein Sanctum fuisse inter primarios illius collegii alumnos, finitoque studiorum cursu, gradum fecisse ad artium ac theologiæ magisterium, atque artium cathedra donatum esse anno 1514, ætatis suæ circiter 26. Ea dispositio rerum duplicem, sed unam altera majorem, difficultætem offendit in instrumentis aliis.
[27] Nam in compendio Vitæ secundo in Serie Actorum ad canonizationem ita legitur: [partim cum aliis instrumentis componitur,] Anno ætatis XXII ad universitatem Complutensem perrexit & in collegio sancti Ildephonsi quinquennio ad omnium liberalium artium ac præsertim sacræ Theologiæ studia incumbens, nunquam ab orationibus, jejuniis & flagellis abstinuit: subinde, defuncto patre, quæcumque haberet, in pauperes erogare decrevit, & integro patrimonio virginibus pauperibus fœminis alendis addicto, annum agens XXVII, salutis MDXVI in conventu Salmantino Ordinis S. Augustini nomen dedit &c. Prima difficultas est in anno, quo Sanctus Complutum perrexit: Salonius notat ætatis 15 vel 16, Christi igitur circiter 1503; compendium Vitæ jam citatum, cui etiam ibidem consonat compendium primum, anno ætatis 22, igitur Christi circiter 1511; nam post quinquennium anno 1516 mense Novembri vitam religiosam amplexus est. Sed hæc difficultas, verisimili ratione dissolvitur; cum enim in compendiis multa rescindantur, ita factum intelligi potest, ut Thomas annum habens 15 vel 14 Complutum missus sit anno circiter 1503, ac post data ingenii & optimæ indolis specimina sub annum 1511 ætatis suæ 22 ad universitatem propius accesserit, dum scilicet adscriptus fuit alumnis præcipui collegii. Huic conjecturæ favet compendium tertium, ubi, nulla facta mentione de præviis studiis, simpliciter dicitur, virtutibus & ætate proficiens & sortitus animam bonam, in vigesimo secundo constitutus anno Thomas in collegium S. Ildephonsi universitatis Complutensis admissus. Præterea nihil impedit, quominus credamus, Thomam annos natum 15 primo Complutum abiisse, post triennium rediisse Villanovam, & hic aliquamdiu substitisse, sed ob alias rationes, quam a Salonio, Quevedo aliisque, allegatas, ac demum reversum esse ad resumenda studia Compluti.
[28] Dixi ob alias rationes, nam quod aiunt hi, Sancto demortuum esse patrem, [partim ex his corrigitur;] dum annum ætatis ageret 18, Christi circiter 1506, prorsus adversatur Vitæ compendiis in Serie Actorum & Bullæ canonizationis; unde transcribo sequentia: Compluti in collegio S. Ildephonsi in disciplinis & facultatibus omnique virtutum genere doctores ipsos facile superavit. Logicas subinde & theologicas quæstiones explanavit. Jam vero satis in Christiana palæstra edoctus, ac Euangelici memor effati; Qui non renunciat omnibus, quæ possidet, non potest meus esse discipulus, audito parentis obitu, se cathedræ ornamento, & commodis abdicavit, ac integrum patrimonium virginibus alendis addixit: quo illis erectum fuit xenodochium in oppido Villanovæ, adhuc Hospitale Archiepiscopi nuncupatum. Unde manifeste intelligimus, mortem patris & xenodochii fundationem multo serius collocandam esse, puta haud ita dudum ante annum Christi 1516, Sancti 28; idque, seposita etiam auctoritate, verisimilius multo est. Neque enim facile continget, ut mater, quantumcumque pia, & reliqui consanguinei permittant adolescenti annorum octodecim, & studiorum, quæ tamen prosequi decrevit, nondum absoluto cursu, ut se bonis omnibus ad eum modum destituat.
[29] At vero occurrit casu instrumentum apud Herreram in Historia conventus Salmanticensis, quod nisi commodo sensu accipiatur vel probetur supposititium esse, [sensus instrumenti unius, ceteris] pugnare videbitur non tantum cum Salonio & reliquis omnibus, qui de morte parentis S. Thomæ ac fundatione xenodochii aliquid memoriæ prodiderunt, verum etiam cum recitatis hactenus ex Bulla & Vitæ compendiis. Litteræ sunt, quas ipse Sanctus inscripsit utrique parenti anno 1529, quasque eapropter, & quia alibi dandi locus idoneus se non offert, huc integras transferre visum est. Ita habet: Frater Thomas de Villanova, Provincialis provinciæ Bethicæ Ordinis patris nostri S. Augustini dilectis in Domino parentibus suis Alphonso Thomæ & Luciæ Martinez ejus uxori, & filiis eorum, fratribus suis, & uxoribus eorum salutem ac sinceram in Domino charitatem. Quamvis ex pietate debitæ charitatis cunctis Christi fidelibus subsidium & auxilium ex Dominico præcepto impartiri teneamur; illis tamen multo amplius, quorum & probata dilectio & assidua beneficia, & eleemosynarum frequens elargitio, vehementius nos obligant: eis enim spiritualium subsidiorum amplius debitores sumus, quorum temporalibus eleemosynis sustentamur.
[30] [omnibus in speciem oppositus,] Quapropter, cum ex fratrum nostrorum certa relatione devotionem, sinceritatem, ac charitatis affectum, quem ad Ordinem nostrum geritis, agnoverimus; cupientes in hoc vestræ devotioni ac charitati mutuam vicem reddere, de omnipotentis Dei misericordia confisus, vobis omnium Missarum, orationum, divinorum officiorum, vigiliarum, meditationum, pœnitentiarum, laborum, disciplinarum, jejuniorum, cæterorumque omnium bonorum operum, quæ per fratres & sorores hujus nostræ provinciæ operari divina clementia dignabitur, communionem ac specialem participationem, harum tenore concedo, & ad universa præfatæ provinciæ suffragia, & nostri Ordinis fraternitatem gratis vos recipio. Tam in vita quam in morte, ut multiplici sanctarum orationum, atque piorum suffragiorum adjuti præsidio & auxilio hic gratiæ augmentum, continuumque profectum, & in futuro vitæ æternæ præmium ac cæleste regnum facilius consequamini. Datum in nostro conventu Cordubensi anno Domini millesimo quingentesimo vicesimo nono, die vero vigesima quarta mensis Augusti. Fr. Thomas de Villanova Prior Provincialis. Hactenus ex laudato Herrera pag. 146, ubi ait, epistolæ authographum, dum scriberet, servatum fuisse apud P. F. Emmanuelem de Navascues, olim rectorem collegii S. Augustini Agredæ.
[31] [accommode explicatur;] Supposititias esse has litteras, non video, ex quo capite probari queat; nam, sicut infra probabo, dictæ provinciæ præfuit Sanctus notato anno, nec ejus successorem reperio ante diem quartum Octobris; hinc verisimiliter privilegium istud concesserit parentibus & ceteris, seu viventibus etiam tunc, seu defunctis, exspirante provinciæ regimine. Nam cum hujuscemodi instrumentum censeri potius debeat diploma quam familiaris epistola, utpote Latino idiomate etiam mulieribus inscriptum, nec quidquam continens præter privilegium & causas ad illud concedendum impellentes, mirum etiam videri non debet, quod Sanctus matris & fratrum viventium nominibus præmiserit nomen defuncti patris, cum expresse dicat, se eos recipere, tam in vita quam in morte, ut hic gratiæ augmentum … & in futuro vitæ æternæ præmium … facilius consequantur. Itaque absolvamus, quæ notanda restant usque ad Sancti ingressum in religionem.
[32] Si recte notaverit Salonius annum, quo Sanctus artium cathedra donatus est, [varia scriptorum asserta de Sancti studiis proponuntur.] puta 1514, vix tempus sufficiens reperiemus, ut fecisse potuerit, quæ tum ab ipso Salonio, tum in Bulla canonizationis de eo scribuntur, usque ad mensem Novembrem 1516, quo religiosum habitum induit. Nam juxta Salonium philosophiæ cursum docendo explevit, juxta Bullam etiam Theologicas quæstiones explanavit, imo juxta eumdem Salonium liber dein ab omni studiorum genere de eligendo vitæ statu deliberavit, & uno anno circiter eo se occupavit, priusquam Compluto discederet. Quapropter existimem ego, τὸ circiter tam late hic sumendum, ut aliquot saltem menses anni 1516 explanandis quæstionibus theologicis impenderit, reliquos usque ad Novembrem electioni status. Mugnatonius in Vita ait Sanctum, priusquam vitæ monasticæ se dederet, invitatum fuisse a Salmanticensi academia, ut cathedram, quam vocant philosophiæ naturalis, moderari vellet, haudquaquam levi proposito salario; sed repudiavit, inquit, libenter oblatum honorem, … & quem neque honorum, neque aliarum commoditatum irritamenta Salmanticam perduxerant, Christi Redemptoris imitatio perfectæque virtutis studium eo pertulerunt. Mugnatonio in re consentiunt Salonius & alii plures; paululum dissentit Quevedo scribens, Thomam vocatum illuc fuisse, ut moralem prælegeret, & ut sese gratum exhiberet benevolentiæ universitatis, trinas ibidem prælectiones habuisse, in posteriori exposuisse psalmum In exitu Israël de Ægypto, ac dein altero die induisse habitum Ordinis S. Augustini: unde hæc acceperit, incompertum mihi est: multo minus assequor, unde hauserit Bailletus, quæ refert tom. 3 de Vitis Sanctorum ad diem XVIII Septembris his verbis: Docuit philosophiam moralem Salmanticæ biennio altero; & paulo post: Recepit se anno MDXVIII in domum, quam habent Salmanticæ Eremitæ S. Augustini. Hæc enim manifeste adversantur scriptoribus & instrumentis omnibus, quæ consului, ac proin perperam asseruntur. Sunt qui aliter disponunt annos Sancti usque ad ingressum in Ordinem S. Augustini, quibus examinandis supersedeo, sufficere existimans in medium protulisse auctores præcipuos.
[33] Ordini Eremitarum S. Augustini in Salmantino conventu nomen dedit (S. Thomas) die XXIV Novembris MDXVI. [Habitum S. Augustini suscepit anno 1516, super quo] Ita in Bulla canonizationis, cui quoad diem, mensem & annum consonat compendium Vitæ tertium; quoad annum vero & mensem neminem dissentientem reperi præter jam laudatum Bailletum & mox laudandum Crusenium. In die differunt Salonius, Quevedo, Baxius & alii recentiores, qui expresse signant festum præsentatæ in templo beatissimæ Mariæ Virginis, igitur XXI, nisi fortasse eo tempore ex causa, nescio qua, ibidem celebratum fuerit die XXIV; certe in eo consentiunt priores duo aliis num. 35 citandis, ut statuant solemnem professionem anno 1517 die XXV Novembris, sacra beatæ Catharinæ virgini & martyri. Notabile est, quod memorat Nicolaus Crusenius in Monastico Augustiniano super accessu S. Thomæ ad Ordinem suum: Eodem hoc anno MDXVII, inquit pag. 190, … a vera fide catholica defecit Martinus Lutherus; & quibusdam interpositis, sic prosequitur pag. 191: Eodem hoc anno, immo eadem die divino miraculo Salmanticæ suscepit habitum Ordinis Eremitarum S. Augustini beatus Thomas de Villanova, per quem Deus voluit restaurare in Ordine id, quod tunc per Lutherum adimebatur, cujus etiam meritis pro demeritis scelesti istius apostatæ videbatur ita Deus delectari, ut religioni parceret, in illaque eodem tempore plures viros eruditione ac pietate præstantes excitaret, qui Spiritu Dei acti ad pugnandum pro sancta matre Ecclesia egrederentur, armati doctrina ac moribus sortissime. Optima sane animadversio; sed malim tam stricte non determinasset annum ac diem, posuissetque potius, S. Thomam in Salmanticensi tyrocinio vitæ, postea tantum splendorem sanctissimo Ordini, tantamque fidei Catholicæ utilitatem allaturæ, posuisse fundamenta eodem tempore, quo Luther tanto Ordinis dolore & Ecclesiæ detrimento cœpit in Germania spargere hæreseos suæ semina. Neque enim quoad annum assumpti habitus assentiri illi possum, ubi tot tamque solida stant testimonia pro anno 1516. Forte per assumptum habitum designare voluit solemnem professionem, prout rectius exprimit Torellus tom. 8 Annalium pag. 375, ita scribens: Admissus est ad solemnem professionem die sacra … S. Catharinæ … anno Domini MDXVII, quo anno per adeptionem hujus magni Sancti placuit divinæ bonitati reparare damnum, quod religioni in Germania intulerat infernus draco Eislebensis.
[34] [& Sancti ætate aliqua observantur.] Variant auctores, ubi notant, quo ætatis anno Sanctus habitum susceperit; Mugnatonius, a quo vix differt Salonius, habitum, inquit, suscepit anno ætatis circiter trigesimo. Bulla canonizationis cum prioribus Vitæ compendiis: Cum annum septimum & vigesimum ageret. Causam discriminis hinc ortam existimo, quod, cum non reperiatur dies ac mensis natalis S. Thomæ, alii numerare cœperint ab initio anni 1588, alii ab exitu, & præterea alii completos annos signarint, alii incompletos. Sic si natum supponamus post Novembrem 1488, mense eodem 1516 necdum compleverat annum ætatis vigesimum octavum, & ita intelligimus, cur Bulla ei tantum attribuat annos ætatis septem & viginti, puta completos. Contra vero si nativitatem statuamus mense Januario vel Februario anni 1488, recurrentibus iisdem mensibus anno 1516, annum ætatis vigesimum octavum habuit completum; mense Novembri vigesimum nonum valde productum, ac proin non procul erat ab inchoando trigesimo; hunc fortasse computum iniit Mugnatonius, dum dixit, suscepisse habitum anno circiter trigesimo, eumdemque Salonius & alii.
[35] [professus est anno 1517,] Herrera in Historia conventus Salmanticensis, Salonius, Quevedo, auctor compendii Vitæ Ms. & alii plerique, Sanctum solemni professione se Deo consecrasse tradunt anno 1517, die XXV Novembris, S. Catharinæ sacra, proxima scilicet a completo anno novitiatus, quo sensu accipienda etiam sunt verba Bullæ canonizationis, quæ sic habet: Recurrente mox eadem die XXIV Novembris ibidem solemnem professionem emisit: Puta, mox sequenti die, ut moris est. Post elapium a votorum nuncupatione annum sacerdos inauguratus est, habens annos ætatis triginta duos completos. Ita Salonius, mox subdens, primum Sacrificium a Sancto celebratum fuisse festo Nativitatis Domini; itaque anno 1518 die XXV Decembris. At minus accuratus hic est auctoris iterum computus; nam ne ab initio quidem anni 1488, Sancto natalis, usque ad festum Nativitatis anno 1518 stricte reperiri possunt anni triginta & unus completi, nedum triginta duo. Quevedo Sanctum sacerdotio initiatum fuisse ait, natum annos triginta duos, sed quo anno id factum sit, non designat.
[36] Hinc, credo, Augustinus Maria Arpe in Pantheo Augustiniano, S. Thomæ sacerdotium distulit usque ad Decembrem anni 1520, cui assentiri nequeo; [sacerdotio initiatus 1518.] nam anno 1519 electus est Prior conventus Salmanticensis, ut patet ex Bulla canonizationis, ex Vitæ compendiis in Serie Actorum, & ex præcipuis auctoribus, idque constat, teste Salonio, ex libris ejusdem conventus. Herrera, qui sequenti seculo Prior Salmanticæ, ex ibidem inventis scriptis, ac monumentis atque Ordinis Chronicis Historiam suam concinnavit, id ipsum asserit pag. 251, moxque subdit, ipsum S. Thomam excepisse solemnem professionem fratris Hieronymi Ximenez die XXIII Augusti anni 1519; quæ satis indicant, ipsum tunc temporis fuisse presbyterum; quapropter retinendus annus 1518 a Salonio designatus; sed annus unus alterve detrahendus ab ætate, quam ipsi tunc attribuit.
§ IV. Munia, quæ obiit Sanctus in provincia sua usque ad annum 1534, chronologice disponuntur.
Quemadmodum § præcedente strictim percurrimus, [Vix expleto biennio a professione] ac paucis discussimus seriem annorum S. Thomæ a nativitate usque ad susceptum in conventu S. Augustini Salmanticæ sacerdotium, ita pergemus hic, servata temporum serie, perstringere officia ac prælaturas, quibus functus est tum in eodem conventu tum per provinciam universam, pro reliquis, puta, quæ spectant ad virtutes, pietatem & egregie facta, lectorem similiter remittentes ad biographos. Hic autem multum commodi & adjumenti nobis afferet Herrera in laudata conventus Salmanticensis Historia, ut evolvamus ea, quæ Salonius ac alii confuse dumtaxat tradiderunt ac generatim. Emissa igitur solemni professione anno 1517 die XXV Novembris, atque suscepto sacerdotio 1518 mense Decembri, Sanctus constitutus est ejusdem conventus Salmanticensis Prior biennio circiter post emissam professionem anno scilicet 1519; quæ res fuit, inquit Salonius plane, extraordinaria nec visa umquam in nostro Ordine. Innuitque dein, moris fuisse in ea provincia, ut nemo Prior constitueretur ante completum a professione septennium.
[38] Eumdem annum 1519 notat Herrera, ut præcedente § dictum est; [Prior sit Salmanticæ anno 1519; dein Burgis Prior] itemque auctor compendii Vitæ Ms. Quevedo autem anno & medio post professionem; Bulla canonizationis, & iisdem pene verbis compendia Vitæ impressa: Vix elapso biennio. Ac proinde audiendi non sunt, si qui serius id factum existiment, sicut Bailletus, supra citatus, qui Sancti ingressum in religionem differt ad annum 1518, & post duos annos & medium a professione Priorem Salmanticensis conventus constitutum fuisse scribit, sic perveniens ad annum usque 1522. Expleto Salmanticensis præfecturæ cursu, verba sunt Salonii, electus est Prior Burgensi monasterio, factum id fuerit ad annum millesimum quingentesimum vigesimum secundum. Dein anno millesimo quingentesimo vigesimo quinto, jussu reverendissimi patris generalis, magistri F. Gabrielis Veneti, visitavit Andalusiam & Castellam, quæ unicam id temporis conficiebant provinciam, ut constat ex antiquis codicibus Salmanticensibus. Sed occurrit hic aliqualis difficultas: etenim secundum Herreram celebrabantur comitia provincialia singulis bienniis, atque in singulis comitiis eligebatur novus provinciæ præfectus, imo & novus Prior Salmanticensis, eaque consuetudo duravit usque ad annum 1531, quo ex voluntate Prioris generalis totius Ordinis haberi cœperunt comitia provincialia, & immutari officia singulis trienniis dumtaxat.
[39] [electus dicitur; sed Salmanticæ substitisse videtur] Prioratum ergo Salmanticensem complevit Sanctus anno 1521; & revera juxta eumdem Herreram in Historia conventus pag. 252 dicto anno comitia habita sunt mense Aprili, ac Prior suffectus est domui Salmanticensi P. Ferdinandus de Toledo, de quo scribit in hunc modum idem auctor in Alphabeto Augustiniano: In veteri professionum codice hæc de illo: “Ipse est magnus homo in sanctitate & in prælatia.” Anno MDXXI, domum Salamanticensem sanctissime gubernabat. Sed, fatente iterum Herrera in Historia pag. 253, P. Antonius de Solis, qui conventui Salmanticensi Prior constitutus fuit anno 1554, notat in Commentario bonorum ejusdem conventus, quod domina Isabella Nieto testamentum suum legitime coram tabellione Christophoro Fernandez incipiens die XIX Septembris 1522, nec perficere valens, ejus perficiendi potestatem fecerit P. F. Thomæ a Villanova Priori Salmanticensi & F. Augustino de Zayas, qui id perfecerunt Salmanticæ die IV Octobris ejusdem anni 1522. Hæc, quæ ulterius non discutit Herrera, si vera sint, duos fuisse oportet eidem Salmanticensi domui Priores currente eodem biennio, nec satis intelligitur, quomodo S. Thomas eodem anno Prior fuerit Burgis, ut tradit Salonius.
[40] [propter turbas & comitia] Nodus haud difficulter dissolvitur dicendo, vel in numeros P. Antonii de Solis irrepsisse mendum, maxime cum anno 1523 denuo Salmanticæ Prior fuerit S. Thomas, ut mox sequetur, vel instrumento anni 1522 perperam adjectas fuisse particulas Priori Salmanticensi. Sed aliam rei explicandæ viam aperit Herrera in laudata Historia pag. 252 & iterum pag. 267, ubi turbas enarrat eodem tempore occasione comitiorum in Castellana provincia obortas. Rem paucis accipe: Anno 1519 in comitiis designatus fuerat habendis comitiis proximis anno 1521 conventus Toletanus. Sed adveniente dicto anno P. Franciscus de la Parra provinciæ præfectus, contra ac statutum fuerat, locum alium comitiis delegit, & sic provincia in duas partes divisa est, aliis ipsum sequentibus, aliis contendentibus ad locum designatum, & utrobique electus est Prior provincialis; & ab illis quidem secundo electus fuisse videtur P. de la Parra, ab his vero, quibus verisimiliter præsedit Sanctus noster, suffectus est P. Didacus de la Torre.
[41] [provinciæ, quibus a Priore generali præses constitutus est,] Præsedisse autem Sanctum Toletanis comitiis colligo ex iis, quæ narrantur in Vita memorati P. Francisci de la Parra apud Herreram in Historia pag. 267. Verba ipsa, quia manifeste probant, quanti jam fieret Sancti prudentia & in rebus agendis dexteritas, huc transfero partim Latina, partim ex Hispanico Latine reddita; In Actis Ordinis die XXXI Octobris MDXX. Pater generalis proximorum comitiorum præsidem denominat primo loco fratrem Thomam, Priorem Salmanticæ; secundo magistrum fratrem Antonium de Villasandino, ac tertio fratrem Petrum de Carrion, & demandat diffinitorio, “ut audiant querelas, (hæc Latine exprimuntur,) contra fratrem Franciscum de la Parra provincialem præsentem.” Die autem XXVI Januarii MDXXI pater generalis vices suas committit, (alias commissarios suos constituit,) in comitiis tamen provincialibus, magistro Thomæ, Priori Salmanticensi, & magistro Antonio de Villasandino “in causa (hæc iterum Latine,) querelarum contra fratrem Franciscum de la Parra.” … Primo die Martii ejusdem anni MDXXI vicarios generales instituit, ut visitent provinciam Castellæ, M. Thomam Priorem Salmanticensem, … & M. Antonium de Villasandino; quia provincialis non potest “frater Franciscus de la Parra, & morbo laborans, & populi tumultuantis jam in tota illa provincia insidias pertimescens, aliisque legitimis rationibus.”
[42] Ex hisce, inquam, colligo, præsedisse Sanctum Toletanis comitiis: [& verisimilius præsedit;] nam sat verisimile est, P. Franciscum de la Parra ideo potissimum alio loco habuisse cum suis comitia, quia moleste ferebat, S. Thomam duosque socios constitutos fuisse comitiorum præsides & in causa ipsius judices. Adde, quod, lite dein ad judicem delata, & arbitris commissa, hi damnarint patris de la Parra agendi modum, & electionem novi provinciæ præfecti P. Didaci de la Torre comprobarint; procul dubio, quia facta fuerat juxta Ordinis instituta, debito loco, & coram præsidibus a Priore generali delegatis. Pluribus turbæ istæ describuntur apud Herreram in Vita dicti P. de La Parra, qui ibidem deinde multum laudatur a vitæ ac morum honestate & pietate. Porro ut ad prioratum Salmanticensem revertar, suspicor S. Thomam Burgensis conventus, cui juxta Salonium Prior fuerat electus, regimen reliquisse alteri, ac substitisse Salmanticæ; donec lis super comitiis & electione Provincialis decisa esset. Quo fortasse temporis intervallo P. Ferdinandus de Toledo prioratui Salmanticensi renuntiavit, vel vivere desiit, (ejus certe post mensem Augustum 1521 nullibi mentionem reperio,) atque ea occasione præsens S. Thomas regimen ejusdem domus resumere compulsus fuit. Hoc pacto intelligimus, vere eum scribi potuisse Priorem Salmanticensem mense Septembri anno 1522.
[43] Accedit, quod in catalogo Priorum Burgensis monasterii apud Herreram pag. 168, [secundo Prior fit Salmanticæ 1523;] ad annos 1522 & 1523 tamquam Prior occurrat P. Martinus de Eztarrona. Anno 1523, ut notat Herrera pag. 254, die XXV Aprilis comitia celebrata sunt Toleti, & secundo denominatus est Prior Salmanticæ S. Thomas, ut supra insinuavi. Salonius secundum Sancti Salmanticæ prioratum differt in annum 1530, sed perperam, ut equidem existimo, atque ut ita existimem confidentius, præbet ipse fundamentum. Nam cap. 14 lib. 1 citatis libris professionum & processibus ad beatificationem & canonizationem in Castella institutis, recenset viros præclarissimos, quibus habitum Ordinis concessit Sanctus, vel quorum professionem excepit, & hos inter nominat Alphonsum de Orozco. Sed is aqud Herreram, qui libros professionum Salmanticenses similiter citat sæpius, pag. 254 dicitur professionem emisisse Salmanticæ die IX Junii anni 1523, idemque repetitur pag. 394, ubi ejusdem Alphonsi Vita recitatur, collecta ex compendio impresso informationum de ejus Sanctitate, vita ac miraculis, & ex variis auctoribus & instrumentis aliis, atque expresse adduntur hæc verba: Cum Prior esset illius domus sanctus F. Thomas a Villanova. Annum eumdem notant auctores alii in Elogiis dicti Alphonsi.
[44] Anno 1525 die XIII Maii juxta Herreram habita sunt comitia provincialia Vallisoleti, [1525 provinciæ visitator & reformator fuit.] quo tempore Sanctus fungebatur munere visitatoris provinciæ, ut superius innuebat Salonius, & constat ex clausula, qua Acta in comitiis confirmavit, quamque Latine sic exprimit laudatus Herrera pag. 256: Nos igitur frater Thomas & frater Joannes Gallego, authoritate reverendissimi P. M. F. Gabriëlis Veneti, generalis Ordinis nostri, hujus provinciæ visitatores & reformatores, de consilio & assensu R. P. provincialis & diffinitorum, omnibus suprascriptis nostram, imo potius generalis nostri reverendissimi, interponimus authoritatem, volentes sic, ut scriptum est, ab omnibus inviolabiliter observari. Anno Domini MDXXV, die vero XXI mensis Maii. F. Thomas, Commissarius. F. Joannes Gallego, commissarius. Totum hunc annum videtur Sanctus cum dicto patre Gallego impendisse visitando provinciam, disponendo, &, sicut ait Salonius, per litteras significando reverendissimo generali, quo pacto facilius fieri posset ejusdem provinciæ in duas divisio, quam non tantum Hispani patres, sed Cæsar ipse per legatum suum flagitaverant; ut patet ex epistola dicti generalis, divisionem approbantis ac decernentis. Exstat illa Hispanice apud Herreram pag. 257, & scripta notatur Tarvisii in nostris comitiis generalibus die XXII Maii MDXXVI.
[45] [1527 Bæticæ provinciæ a Castellana divisæ præficitur.] Memorata divisio provinciæ, in Castellanam scilicet & Bæticam seu Andalusiæ, dein authoritate summi Pontificis confirmata est, & exsecutioni mandata anno 1527 in conventu Duennensi seu Dominarum oppidi, vulgo Dueñas; ubi dis XX mensis Maii rite inchoata sunt comitia provinciæ, ut ante unitæ, &, priusquam ad provincialium Priorum electionem procederetur, decreto totius cœtus sex denominati sunt e præcipuis patribus, qui una cum patribus visitatoribus seu delegatis Prioris generalis, nimirum F. Joanne Gallego & F. Thoma a Villanova, statuerent ac definirent, quod ad communem utriusque provinciæ utilitatem videretur esse congruum. Verba hæc dat Hispanice Herrera ex Actis comitiorum pag. 259. Ab hisce præter alia definitum est, ut pro hac vice dumtaxat primo patres Bæticæ provinciæ sibi provincialem eligerent: Electus est autem, (hæc recitat Latine Salonius ex codicibus provinciæ,) primo canonice in favorem Bethicæ provinciæ, pro hac vice dumtaxat, reverendus pater F. Thomas a Villanova &c. Pro Castellana provincia electus est pater Joannes Gallego, ambo nempe visitatores, quod munus etiam cum hisce comitiis cessasse scribit Herrera. Eo sese liberari, allatis variis rationibus, petierat ante Sanctus; tandemque rescripsit Prior generalis dicto anno 1527 in hæc verba: Ne multiplicentur capita, ambos visitatores præfatos absolvimus in nomine Patris & Filii & Spiritus sancti. Amen.
[46] [1530 non videtur fuisse Prior Salmanticæ,] Quid egerit Sanctus vel ubi degerit, finita provinciæ Bæticæ præfectura, usque ad annum 1531 certis testimoniis memoriæ proditum non reperio; certe mihi nullatenus probatur, quod scribit Salonius cap. 12 lib. 1 his verbis: Anno dein millesimo quingentisimo trigesimo, quo complevit Andaluziæ provinciæ præfecturam, electus est Prior Salmanticensis monasterii, & hæ fuerunt secundæ vices, quibus ante dixi, eum præfuisse Salmanticæ. Nam, ut nos supra ostendimus, S. Thomas secundo fuit Prior Salmanticæ anno 1523; reliqua vero Salonii verba repugnant partim consuetudini istius temporis, partim instrumentis, quibus usus est Herrera. Etenim primo, quod & supra indicavi, nec observatum fuisse opinor a Salonio, usque ad annum 1531 consuetudo tulit in Hispania, ut officia Ordinis immutarentur singulis bienniis; igitur provinciæ Bæticæ præfecturam complevit Sanctus anno 1529, quo ipsi subrogatus est P. Joannes de las Casas, & quo tamquam provincialis ac vicarius generalis idem Joannes de las Casas die IV Octobris in Assidoniensi Andaluziæ parthenone professionem excepit sororis Joannæ a S. Michaële, testante Herrera ac citante dictæ provincie archiva pag. 97. Secundo similiter in Castellana provincia celebrata sunt comitia die XVII Aprilis 1529, electusque est prior Salmanticensis conventus P. Joannes Gallego, qui præfuerat toti provinciæ, quique die XXII Julii ejusdem anni, ut Prior Salmanticensis professionem excepit F. Joannis a S. Vincentio, ut tradit Herrera pag. 263, & iterum pag. 339, ubi pauca verba recitat ex libris professionum; denique anno 1531 die XXIX Aprilis habita sunt Castellanæ provinciæ comitia in conventu Sanctorum prope Vallisoletum; quando officia cœperunt continuari ad triennium, & constitutus est Prior Salmanticensis P. Augustinus de la Torre. Adeo ut intelligi haud facile queat, quo pacto S. Thomas anno 1530 eidem Salmanticensi conventui Prior electus sit juxta Salonium. Attamen cum nulla nobis per memoratos annos Sancti occurrat mentio, demus conjecturæ locum. Non est omnino alienum a verisimilitudine, quod, finita provinciæ Bæticæ præfectura anno 1529, Salmanticam reversus sit Sanctus, utpote istius domus filius; fieri autem potuit, ut per illud biennium, quo ipse nullo, nisi verisimilius concionantis, officio distinebatur, vel ægrotaverit vel abfuerit Prior Joannes Gallego, & illi cura regiminis fuerit demandata; atque hinc forte contigit, ut Salonius reperiens, actum esse aliquid a Sancto nostro, quod a Priore domus præstari assolet, neque rem ulterius discutiens, putaverit revera fuisse ejusdem biennii Priorem.
[47] Sed denuo obscurus est eodem loco Salonius; etenim post verba, [1531 usque ad 1534 præfuit Burgis,] quibus ait, Sanctum electum fuisse Priorem Salmanticensem anno 1530, mox subnectit sequentia: In comitiis proximis Castellæ, anno millesimo quingentesimo trigesimo quarto præpositus est provinciæ Castellanæ. Sed comitia proxima habita sunt anno 1531, ut præcedente num. diximus, & in iis provinciæ Castellanæ præses constitutus est P. Franciscus de Nieva; Prior vero Salmanticensis domus P. Augustinus de la Torre, ut scribit Herrera pag. 263, addens in Alphabeto, de Augustino de la Torre sic haberi in antiquo libro professionum: Magnus prædicator, Prior Salmantinus. Restat igitur, ut indagemus, quid egerit vel ubi commoratus fuerit Sanctus ab anno 1531 usque ad 1534. Lucem affert Herrera pag. 165, ubi ex suis monumentis recensens filios illustres conventus Burgensis, ita loquitur Hispanice: Frater Nicolaus de Eztarrona professionem emisit vigesima septima Julii millesimo quingentesimo trigesimo tertio, cum Prior esset sanctus frater Thomas a Villanova. Pag. 168 in catalogo Priorum ejusdem domus meminit S. Thomæ ad annum 1532, &, paucis interpositis, expresse dicit: Erat Prior XXIII Martii MDXXXIV. Idem insinuat pag. 272 in Vita P. Joannis Gallego, qui eidem domui Prior S. Thomæ suffectus est. Atque hinc sufficienter apparet, Sanctum præfuisse Burgensi conventui ab anno 1531 usque ad 1534.
[48] Ad hoc tempus fortasse referri debet, quod, silente Salonio, [& forte ex parte sacræ inquisitionis librorum censor.] scribit Herrera in Alphabeto his verbis: Fuit D. Thomas ex commissione Alphonsi Manriquii, supremi in Hispaniis fidei censoris, examinator omnium librorum, quorum censura ad sacrum Inquisitionis senatum spectat. Sic enim Alphonsus Veracruzius, vir doctissimus, in suis in Libros de anima Commentariis, in epistola dedicatoria ad Thomam ait: Merito ab archipræsule Hispalensi, causarum fidei supremo censore Manrico, cum esses Burgis Prior in nostro conventu, examinandorum omnium librorum cura tibi commissa fuit. Dixi, fortasse ad hoc tempus referri debere; nam, ut mox videbimus, Burgis secundo Prior fuit anno 1537, & memoratus archiepiscopus, S. R. E. Cardinalis tituli sanctorum duodecim Apostolorum in vivis superstes fuit usque ad diem XXVIII Septembris 1538, ut tradit cum aliis Ægidius Davila in Theatro ecclesiastico utriusque Castellæ; ac proin in secundo hoc prioratu munus istud Sancto committi potuit.
§ V. Reliqua officiorum chronotaxis producitur usque ad annum 1544.
[1534 toti provinciæ, & 1537 Burgensi] Comitia Castellana habita sunt Burgis die XXV Aprilis anni 1534, in iisque, ut supra significabat Salonius, &, nemine, quem vidi, scriptorum dissentiente, affirmat Herrera, creatus est provinciæ præses S. Thomas, cujus in hoc munere constituti gesta quædam ab auctoribus relata, discussione indigent; sed hanc differimus, donec reliquam annorum seriem usque ad archiepiscopatum Valentinum paucis absolverimus. Anno 1537 die XXVIII Aprilis celebrata sunt ejusdem provinciæ comitia in conventu Arenarum S. Mariæ de Pilari, & in his, teste Herrera pag. 283, Sanctus noster declaratus est provinciæ diffinitor, & secunda vice Prior Burgensis, eodem teste Herrera pag. 169 in Catalogo Priorum, ubi P. Alphonsus de Avila ipsi Prior substituitur ad annum 1540, quo in Duennensi seu Dominarum conventu provinciæ comitia die XXIV Aprilis instituta fuisse reperio pag. 284, sed nulla hic fit mentio S. Thomæ.
[50] [conventui praest; & hic moratur usque ad 1541] Salonius dicit, Sanctum Burgis commoratum esse usque ad annum millesimum quingentesimum quadragesimum primum. Causam hujus moræ præcipuam discimus ex Herrera in Alphabeto tum ad lit. M., ubi agit de Maria Aragonia, Ferdinandi regis Catholici filia, tum ad lit. T., ubi agit de Sancto nostro. Fuit autem ista: Ordinem S. Augustini in conventu regio S. Mariæ Matricalensi (Madrigal) professa erat laudata Maria Aragonia, ac dein constituta priorissa, & inde, (verba sunt Herreræ,) translata ad regale monasterium Burgense Ordinis Cisterciensis, nuncupatum de las Huelgas, ut abbatissæ munere fungens, omnia reformaret & regeret… Habuit ibi in patrem spiritualem & consiliarium B. Thomam a Villanova, quem a conventu Burgensi non amoveri a generali Seripando postulavit. Lustrabat memoratus Seripandus Hispaniæ ac Lusitaniæ provincias, eratque id temporis in Lusitania, sicut intelligimus ex ipsiusmet verbis, quæ recitat Herrera ex ejus registro seu commentario ad diem XII Augusti anni 1541 in hunc modum: Rogavit nos illustrissima domina Maria Aragonia, Ordinis nostri monialis, ut F. Thomam a Villanova (legitur, errore typothetæ, ut credo, Fr. Thoma Villanova,) cujus consiliis & opera in rebus animæ maxime utebatur, a conventu nostro Burgensi non amoveremus; idque etiam petiit serenissima Lusitaniæ regina, ac illustrissimus Hispaniæ princeps (Philippus) per ejus legatum apud Lusitanorum regem.
[51] Porro ipse Seripandus verisimillime memoratæ religiosæ principi ejusce petitionis faciendæ occasionem dederat. [quo invitatus a Priore generali,] Etenim, priusquam in Lusitaniam proficisceretur, ardens cupiditate quadam incredibili & admirabili, uti ipsemet loquitur, agnoscendi, complectendi & audiendi Virum, quem quærebat anima, Hispali Burgos ad Sanctum litteras, amoris significatione plenissimas, direxit die XXVI Junii dicti anni 1541; atque eum, ut ad se quamprimum veniret, invitans, præter alia scripserat in hunc modum: Quare, charissime Frater, nisi velis, quod turpissimum est, amore & benevolentia provocatus non respondere, huic nostræ diuturnæ siti satisfacere cogita: id autem facies, si redeuntibus nobis ex Lusitania, quod futurum, Deo volente, speramus, per Septembris initia mensis, obviam Toletum usque venias. Atque etiam, si absque magno tuo incommodo fieri possit, cupimus, etiam antequam Toletum nos perveniamus, videre te: (est enim omnis moræ Christianus amor impatiens,) ut nostris molestiis, laboribus & solicitudinibus levamentum aliquod afferas. Ita ille apud Salonium, qui litteras integras Latine recitat. Hisce, inquam, verisimillime occasionem præbuit Seripandus, ut excitata religiosa princeps & anxia, ne Sanctus, utpote nullo officio Burgis retentus, alio vocaretur, atque sic ipsa destitueretur ejus consilio & auxilio, per se & alios institerit, ut hoc ne fieret.
[52] Prudentior erat Seripandus, quam ut abnuisset serenissimarum principum postulationibus; [Toletum proficiscitur;] putem tamen, ipsum etiam per litteras, allegatis justis rationibus, institisse præsertim apud Mariam Aragoniam atque impetrasse, ut hæc a precibus suis desisteret, & non invita abire pateretur S. Thomam, quem ipse animo destinaverat præficere toti provinciæ Hispaniæ: quamvis, disponente divina Providentia, res aliter ceciderit, ut post videbimus. Ceterum mense Septembri, prout desideraverat Prior generalis, Sanctus abiit Toletum, quo idem generalis Prior vocaverat quoque præter provincialem Priores aliquot præcipuorum Castellæ conventuum, & ubi die XXX mensis habita est consultatio, ac decreta denuo conjunctio provinciæ Bæticæ cum Castellana. Acta dictæ consultationis eruta ex monumentis provinciæ Bæticæ exhibet, pro parte saltem, Herrera in Historia Salmanticensis conventus pag. 98, eadem nos hic subjicimus.
[53] Pateat omnibus, ad quos has litteras pervenire necesse fuerit, quod F. Hieronymus Neapolitanus Ordin. [Provincia Bætica unitur Castellanæ eodem anno] Erem. S. Augustini Prior generalis, congregatis omnibus subscriptis patribus, provinciali & Prioribus primarum domorum provinciæ Castellæ ejusdem Ordinis in domo S. Augustini civitatis Toletanæ, singulariter & seorsum vota omnium & sententias rogavit pro remedio adhibendo opportuno reformationi provinciæ Bethicæ &c. Dein, quantum intelligo, sequitur propositum fuisse, ut ambæ provinciæ denuo unirentur, ac sic pergitur: Cui sententiæ post magnam deliberationem & communia omnium vota precesque tam in Sacrificiis, quam privatis precibus, omnes assensere, atque ut ea unio fieret sub conditionibus, quæ aliis litteris explicabuntur, probaverunt. In cujus rei fidem & publicum testimonium præsentes litteras per F. Marcum Tarvisinum Ordinis scriptorem scribi jussit, & omnium subscriptione muniri, additis totius Ordinis & provinciæ sigillis. Fr. Antonius de Villasandino, provincialis. Fr. Franciscus a Nieua, Prior Salmanticensis. Fr. Augustinus Cruzat, Prior Toletanus. Fr. Rodericus de Cantos, Prior Donnensis. Fr. Alfonsus Orozco, Prior Metimnensis. Fr. Alfonsus Dabila Prior Burgensis. Fr. Thomas de Villanova. Fr. Augustinus de la Torre, vicarius monialium Madrigalis. [in comitiis, quibus præsidet idem Prior generalis,]
[54] Finita consultatione, indixit Prior generalis comitia, in Duennensi conventu habenda ad diem XI Novembris anni ejusdem 1541, ad quæ vocati sunt tum provinciæ Castellanæ tum Bæticæ patres: die autem XII dicti mensis Novembris in comitiis præfecturam abdicarunt religiosissimi patres magister frater Antonius de Villasandino, qui provinciæ Castellanæ, & pater frater Andreas de Abila, qui Bæticæ provinciæ præerat, electusque toti Hispanicæ provinciæ præses P. Franciscus de Nieua. Ita fere loco citato Herrera, qui eadem pene repetens pag. 285 de institutis mense Novembri comitiis, etiam provinciæ diffinitores nominat, sed utrobique ita silet de S. Thoma, ut ex nullo ejus verbo elicere possim, an comitiis interfuerit nec ne. Salonius ita rem exponit cap. 9 lib. 1, ut vocatus quidem fuerit, attamen non advenerit, nisi post electionem Prioris provinciæ ac diffinitorum seu assessorum. Verba ejus, in quantum huc pertinent, transcribo. Cum anno millesimo quingentesimo quadragesimo primo in Castella instituenda essent provinciæ Ordinis nostri comitia, quibus adstitit & præsedit reverendissimus pater generalis, magister Fr. Hieronymus Seripandus; ipsemet dictus pater generalis peculiari epistola, (quam post videbimus) vocavit ipsum & invitavit; quoniam multum desiderabat videre ipsum & alloqui, propter ea, quæ de singulari pietate ejus ac doctrina inaudierat, & quidem cum intentione ipsum constituendi Priorem provincialem Castellæ, suumque per Hispaniam universam vicarium generalem.
[55] [& ad quæ S. Thomas,] Suspicatus P. F. Thomas, quid animo intenderet Prior generalis, de industria & evitandi oneris causa, tergiversatus est in itinere, & studuit non adventare ante meridiem Sabbathi, quo habita est congregatio, nec ante horam, qua omnino certum erat, & juxta leges constitutionesque sacri Ordinis nostri necessarium, ut jam provinciæ præses & assessores essent constituti… Quamquam autem doleret reverendissimus Pater, non adfuisse citius P. F. Thomam, excepit tamen advenientem magno cum gaudio & voluptate, corripuitque illum quidem ista de causa aliquantulum, sed magna caritate & consideratione & quasi in pœnam cunctationis injunxit, ut postero die in comitiis sermonem haberet. Ita Salonius, dein, quibusdam interpositis, sic pergens: Cum adesset dicendi hora, & in diem Dominicum, quo fiebat congregatio, incideret festivitas S. Michaëlis, pro themate assumpsit verba hæc Psalmi CVII: Quis deducet me &c. Rem ipsam, quam narrat auctor ille, factam esse non ibo inficias, verumtamen in adjunctis aliquot hallucinatum esse existimo.
[56] [teste Salonio qui tamen tempora confudit,] Nam primo Prior generalis per litteras, a Salonio recitatas, non invitavit Sanctum ad comitia provincialia, quorum nullam in iis facit mentionem, sed potius ad consultationem cum præcipuis patribus Castellæ Toleti instituendam super conjunctione duarum provinciarum, cui, ut supra vidimus, interfuit Sanctus, cujus actis subscripsit, & post quam indicta sunt comitia in proximum mensem Novembrem. Secundo cum habita sint comitia, in iisque facta electio Prioris provincialis die Sabbati XII mensis Novembris; quomodo dicitur Sanctus serius adveniens, quasi in pœnam cunctationis jussus fuisse die sequenti, qui erat Dominicus, & in quem incidebat festivitas S. Michaëlis, coram congregatis patribus sermonem instituere? Neque enim festum S. Michaëlis colitur mense Novembri, sed Septembri, neque illo anno festum hoc incidebat in Dominicam, sed in Feriam quintam.
[57] Equidem rem ita contigisse opinor: Prior generalis Sanctum cum præcipuis Castellanæ provinciæ patribus supra nominatis, [serius advenit; ne utrique provinciæ præficeretur;] in mensem Septembrem convocavit Toletum; quo cum advenissent, rogatus est S. Thomas, ut pridie consultationis præcipuæ & verisimiliter ultimæ ac decretoriæ, quæ habita est die trigesima dicti mensis, ad concionem diceret. En tibi festum S. Michaëlis: & revera inter conciones S. Thomæ typis vulgatas exstat una de sancto illo archangelo super eodem textu & materia, allegatis per Salonium, qui ejus meminit propter extasim, quam in eadem passus est Sanctus coram Priore generali & patribus. Igitur res vere contigit, sed alio tempore, quam quo insinuat Salonius; confundens nimirum comitia provincialia mense Novembri in Duennensi conventu celebrata cum consultatione instituta Toleti mense Septembri. Sic quoque utcumque verisimiliora fiunt, quæ narrat idem Salonius; studio quippe serius ad comitia illum venisse præ timore, ne toti provinciæ Hispaniæ præficeretur; utpote qui cum Priore generali jam ante coram egerat, & ex cujus seu loquendi seu agendi modo simile quid suspicari potuerat. Sed filum nostrum prosequamur.
[58] Iisdem in comitiis anni millesimi quingentesimi quadragesimi primi designatus est Prior cœnobio Vallisoletano, [Prior Vallisoleti statuitur.] unde dein ad annum millesimum quingentesimum quadragesimum quartum translatus est ad archiepiscopatum hujus ecclesiæ Valentinæ. Ita Salonius, cui consentit Herrera in Alphabeto littera M. pag. 94, ubi agens de supra memorata Maria Aragonia, dicit, Seripandum Priorem generalem ad ipsam Burgos venisse die XIX Novembris anni 1541, atque ipsi concessisse die XXI ejusdem mensis, ut eligere posset confessorem tam pro se, quam pro illis monialibus, quas tunc apud se habebat, & præterea patrem aliquem ex Ordine, quem ad Cæsarem mitteret pro petenda facultate redeundi ad cœnobium suum Madrigalense: Cum autem præfata domina vellet ad cæsarem mittere vel M. Antonium Villasandinum Priorem Burgensem, vel M. Thomam Villanovanum Priorem Vallisoletanum, Generalis prædictis patribus præcepit, ut, quem sua excellentia nominasset, ejus mandato diligenter & magna fide obtemperaret. An aliquis eorum ad Carolum missus fuerit, ignotum. Idem ibidem ad litteram T pag. 440, Anno, inquit, MDXLII die XX Julii Seripandus scripsit Thomæ Villanovano Priori Vallisoletano gratum sibi fuisse fructum, subsecutum ex sua cum Bethicis consensione.
[59] Anno MDXLIII, verba sunt Josephi Pamphili in Chronico pag. 116, [Anno 1543 in comitiis generalibus] comitia (generalia Ordinis) habita sunt Romæ tertio Idus Maji, in quibus eidem Hieronymo Seripando in aliud quadriennium magistratus prorogatus est. In hoc conventu actum fuit de revisendis & examinandis antiquis constitutionibus, quæ non videbantur his nostris temporibus in omnibus convenire: & ad hoc munus obeundum quinque viri graves & prudentes deputati fuere, nempe Fabianus Januensis, Franciscus Gambasiensis, Sylvester Vincentinus in Italia; Petrus Guerente in Galliis theologi, & Thomas Villanovanus in Hispaniis; ut, cum eas vidissent, & in compendium reduxissent, ferrent ad comitia proxime habenda, ut dijudicaretur, quid agendum. Idem memorant Cruzenius in Monastico Augustiniano pag 199, Torellus in Annalibus ad citatum annum & Herrera mox laudatus; Salonius item in Vita lib. 1 cap. 17, ubi addit, quatuor deputatos alios interfuisse comitiis, non item S. Thomam; electum tamen fuisse absentem propter testimonium, quod de illius vita, doctrina ac prudentia coram congregatis patribus dederat Seripandus.
[60] [Romæ institutis, licet absens,] Utrumque confirmatur apud Herreram per litteras, quibus ad operam illam Ordini præstandam hortatus est Sanctum idem Seripandus die XVIII Maji his verbis: Cum plurimæ sint constitutiones inter illas antiquas, quæ his nostris temporibus deserviunt, decrevere patres diffinitores, ut relegantur, & reformentur, commiseruntque negotium hujusmodi quinque patribus variarum nationum, quos prudentissimos & sapientissimos esse sibi ipsi persuaserunt. Inter quos Tu unus es, cui sicuti Viro probatissimo, (talem enim omnes te esse existimant,) tuæ nationis sors obtigit. Suscipe itaque onus, quod absenti tibi ob magnam, quam de te habent, opinionem a patribus tuis datum est, & utere prudentia tua & sano consilio, quo te Virum esse cognovimus: neque nos fallas, qui de te nobis hæc, & multo majora pollicemur; sed amori nostro, quem magnum erga te habemus, ut nosti, respondeas & satisfacias. Scimus, apud te maximum pondus habiturum amorem nostrum; sed majores partes virtutibus tuis tribuimus, quæ te adducant, ut hunc laborem pro Religione nostra, quæ te denuo Christo genuit, suscipias.
[61] [eligitur ad revisendas Ordinis constitutiones.] Habes quadriennii tempus, cujus vel succisiva tempora poteris huic operi adscribere, Munus tuum erit librum Constitutionum & Additionum diligenter examinare, & removere vel addere, quæ ad hoc tempus aptiora & accomodatiora tibi videantur. Erant quidem & leges illæ suis temporibus aptissimæ; quæ, sic exigente temporum mutabilitate, ad nos nihil fere pertinere in plerisque videntur. Eas itaque lege & mature considera. Cumque opus perfeceris, ad sequens generale capitulum perferes, aut per alios perferendum curabis, ut cum reliquis aliorum patrum in diffinitorio conferantur, ex quibus unum volumen conficiatur. Poteris in hoc opere etiam aliorum provinciæ istius patrum, qui tibi ad id videbuntur idonei, consilio uti & sententia. Vale, & nos Deo in tuis orationibus commenda. Commissum sibi negotium perficere non potuit Sanctus, vocatus anno proxime sequenti ad infulas Valentinas. Litteras, quibus id significat laudato Seripando, ac demisse rogat, ut sibi, aliis deinceps rebus occupando, subrogetur alter, integras habes apud Salonium cap. 17 lib. 1. Subrogatus autem illi fuit P. Antonius Villasandinus, teste Herrera tum in Alphabeto, tum in Historia.
§ VI. Fuit Carolo V imperatori a concionibus, & consiliis; misit discipulos in Indias.
[Ob insignem dicendi facultatem] Quamvis a primordiis vitæ monasticæ usque ad archiepiscopatum suum fere semper, uti jam ostendimus ex Herrera, aut monasteriis aut toti provinciæ præfuerit, atque etiam aliis Ordinis sui curis & magni momenti negotiis fuerit implicatus S. Thomas; non tamen idcirco destitisse videtur umquam ab habendis concionibus ad populum. Salonius id clare insinuat cap. 8 lib. 1, ubi ita generatim pronuntiat: Quoniam sicut unanimi voce referunt ac testantur omnes, in quibuslibet locis vixit & commoratus est, non solum publice dicendo e pulpitis tantum fructum retulit … verum etiam &c. Idem auctor cap. 6 lib. 1 dicit, Sanctum Salmanticæ concionari cœpisse anno tertio a solemni professione, ac proin dum isti conventui Prior erat, & juxta computum nostrum anno Christi circiter 1520. Burgis sæpius concionatum fuisse, variis locis indicat idem Salonius, & ubique fuse declarat, quanto id præstiterit concursu, applausu & fructu audientium. Id ipsum declarat Mugnatonius num. 5, disserens de Sancti concionibus Salmanticæ habitis. Paucis multa de hac materia complexus est Alexander VII Papa in Bulla canonizationis: Dum, inquit, in istis versatur, Spiritus Domini super eum pauperibus euangelizare misit eum; nam e cathedra ad suggestum ex obedientia translatus, visus est populis tuba vitæ & vox cælorum; ac proinde vas electionis, ut portaret nomen Jesu coram regibus & principibus. Propterea Carolus V imperator eum sibi a concionibus singulariter elegit; cujus apostolicus spiritus, omnibus omnia factus, sapientibus & insipientibus verbi divini pabulum erogavit, ita ut una omnium voce Spiritus sancti organum proclamaretur.
[63] Quod de Carolo V hic asseritur, tradiderunt similiter Mugnatonius, [cæsari eligitur a concionibus,] Salonius, Quevedo & passim omnes; sed tempus non determinant. Audiamus priores duos, ut ex adjunctis id qualicumque modo eruamus. Sic scribit Mugnatonius: Quapropter subito Hispaniam universam Thomæ a Villanova percelebre nomen implevit, … curiamque ipsam regiam, regalemque principis aulam clarissimo præconio penetravit. Quo factum est, ut Carolus quintus imperator Christianissimus, idemque Hispaniarum rex Catholicus ac dominus noster, nec non augusta ipsius spectatissima conjux, non parum multis quadragesimis, compluribusque aliis diebus festis concionantem audire gestientes, ad se evocarent, ex illiusque oratione insigni animi consolatione sese perfundi, haud obscura significatione Christianissimi principes declararent. Sic autem Salonius: Pervolavit paucos intra annos fama ejus Castellæ regnum adeo, ut cum ad aures pervenisset Caroli Quinti imperatoris gloriosæ memoriæ, & clarissimæ ac religiosissimæ conjugis ejus imperatricis, eum aliquando audire voluerint. In prima autem … concione tanta suavitate perfusi fuerunt ipsorum animi, … ut mox ad ejus præpositum provincialem litteras destinari jusserint, quibus [significabant,] se illum velle ac denominare concionatorem, cupereque, ut … plerumque degeret Vallisoleti. Dicentem exceperunt pene semper tum per aliquot quadraginta dierum jejunia, … tum diebus Dominicis & festis per annum præcipuis &c.
[64] [& ob prudentiam a consiliis.] Ex hisce adjunctis sequitur, collocandum id esse intra annos 1526 & 1539; priore enim primum in Castellam advenit & Carolo Quinto nupta est imperatrix Isabella, soror Joannis tertii, regis Lusitaniæ; posteriore vero defuncta est Toleti. Porro cum juxta ipsum Salonium & juxta monumenta Herreræ, Sanctus etiam intra dictos annos fere semper vel toti provinciæ, vel Salmanticensi aut Burgensi conventui præfuerit, quemadmodum supra ostendimus, reliqua sic interpretanda existimo, ut non hæserit constanter Vallisoleti, seu potius ea in civitate, in qua cæsar cum imperatrice & aula sua morabatur; verum statis temporibus, maxime cum per quadragesimam dicendum erat, illuc sese contulerit. Non minus facile cum antedictis conciliantur, quæ tradit idem Salonius cap. 12 lib. 1; nempe Sanctum non tantum cæsari fuisse a concionibus, verum etiam a præcipuis consiliis, & ita quidem, ut in causis gravioribus secundum illius judicium conscientiam suam formaret piissimus princeps; neque enim ad hoc opus erat, ut semper cæsari adesset, cum id fieri posset per litteras, quales plures repertas fuisse in ejus scrinio pridie quam moreretur, subdit ibidem biographus: Pridie quam moreretur, inquit, clavem scrinii sui porrexit uni ex visitatoribus suis ac familiaribus, cui nomen erat magister Caro, ut plures litteras illic asservatas depromeret, & flammis committeret: major autem earum pars erat ex iis, quibus ipsum in gravioris momenti negotiis consulebat Carolus Quintus imperator, & unde patebat, quantam in ejus arbitrio & consilio fiduciam collocabat. Sed non constat, an hæ litteræ conscriptæ fuerint ante acceptum archiepiscopatum, an vero post.
[65] [Primordia missorum in Mexicum] Missos fuisse a Sancto nostro in Indias, præsertim in regnum Mexicanum, Ordinis S. Augustini Religiosos, quos ipse, dum conventibus præerat, vel Ordinis habitu induerat, vel ad solemnem professionem admiserat, vel discipulos habuerat, suoque exemplo ac sancta institutione ad virtutem formaverat, communis ac certa est plurium auctorum sententia: at vero mire variant iidem, dum seu tempus, quo missi sunt, designant, seu nomina & numerum eorum, qui missi sunt, commemorant. Primum ita generatim stabilitur in Bulla canonizationis: Eoque doctore, tantus fuit discipulorum profectus, ut, cum sanctum bellum principibus & potestatibus tenebrarum indicere decrevisset, eos dignos invenerit, quos ad expugnandas Mexicanas infidelitatis arces, dum ipse postea provincialis officio fungeretur, ad apostolicam formam plane conformatos, ut angelos veloces ad gentem Christianæ religionis penitus ignaram transmitteret; eos accendens proposito gaudio, aut futuræ illarum a Deo aversarum mentium conversionis, aut proprii pro Christo effusi sanguinis laureæ consequendæ; quorum primum non sine magno Christianæ reipublicæ emolumento clementissimus Dominus felicissimo eventu per illos comprobare dignatus est.
[66] [ex Augustiniana familia patrum,] Salonius cap. 14 lib. 1, ubi gesta quædam P. Hieronymi Ximenez, discipuli S. Thomæ, perstringit, & illius litteras, ex Mexicano regno ad Magistrum suum datas, recitat, hoc modo loquitur: Una etiam cernitur (ex litteris scilicet) cura & solicitudo, qua afficiebatur, P. F. Thomas, ut promoveretur ibidem Euangelii prædicatio, & gentium istarum conversio, inchoata per suos filios ac discipulos, missos a se non tantum prima vice, cum præerat provinciæ Andalusiæ, sed omnino semper, tum quando præfuit, tum quando non præfuit Castellanæ. Andalusiæ seu Bæticæ provinciæ præpositus est Sanctus anno 1527; igitur juxta biographum discipulos in Mexicum transmisit intra hunc & annum 1529. Salonio consentit Augustinus Arpe in Pantheo Augustiniano pag. 288 his verbis: Religiosos mittit in Indias MDXXIX. Ad eamdem sententiam referenda sunt etiam Ludovici Torelli verba in Vitis hominum sanctitate illustrium pag. 501, quæ ex Italicis Latine reddita hunc sensum habent. Bis gubernavit provinciam, semel Bæticam & iterum Castellanam, quo tempore, cum repertum esset amplum regnum Mexicanum, primus fuit, qui illuc ex Ordine direxit præcones Euangelicos. Etenim, priusquam Castellæ provinciam regeret, missi jam fuerant aliqui in dictum regnum, ut post sequetur.
[67] Franciscus Quevedo, tacite saltem excludit primum Sancti provincialatum: [quamquam de numero & tempore] Bis, inquit, provinciam moderatus est, & postrema vice transmisit in Indias ad prædicandam in Mexico strenuos illos Christi athletas, qui vita, doctrina & miraculis suis tantam in conversione illarum provinciarum partem retulere, fratrem Christophorum a S. Martino, fratrem Petrum de Pamplona, fratrem Joannem Cruzate; & superiorem (ipsis designavit) sanctum fratrem Hieronymum Ximenez. Ita ille, non tamen omnino accurate. Audiamus prius reliquos. Josephus Pamphilus, auctor a rei gestæ temporibus vix aut ne vix quidem remotus, de missis ad Indos patribus sui Ordinis non facit mentionem in Chronico ante annum 1533. In hunc autem modum scribit pag. 112: Anno Dom. MDXXXIII fratres nonnulli Hispani ex regno Castellæ, viri admodum religiosi & eruditi ad novas Indias, in quibus Dei benignitate mysteria sanctissimæ religionis prædicari & lumen fidei fulgere cœperant, facta sibi a majoribus potestate, conscendentes profecti sunt, ubi & vitæ exemplis & doctrina uberrimos fructus & maximos Christo Deo attulerunt, nostrumque Ordinem augentes, monasteria multa construxerunt. Qui vero applicaverunt, fuere: Franciscus a Cruce, cognomento Venerabilis; Augustinus de Caronio, electus deinde episcopus de Popaian; Hieronymus Ximenez, alias de Sanctis; Joannes de sancto Romano; Joannes de Oseguera; Alphonsus de Borgia; Georgius de Avila. Crusenius in Monastico Augustiniano missionem hanc factam esse ait, Ex mandato Sedis Apostolicæ ad instantiam regis Hispaniæ; in reliquis, quoad tempus scilicet & nomina missorum sequitur Pamphilum.
[68] Herrera in Alphabeto locis diversis hujus missionis meminit, [varient auctores,] & in Historia conventus Salmanticensis ex instituto de eadem tractat pag. 263 & seq., ubi annum eumdem assignat, eodemque ordine missionarios septem enumerat. Imo pag. 275 & seqq. dat compendiosam apostolicæ expeditionis historiam, a patre Antonio Osorio de sancto Romano primum conscriptam, ac dein insertam Centuriis Ordinis a P. Hieronymo Romano, atque Historiæ Mexicanæ a P. Joanne Grixalva. In hac autem relatione dicitur statutum fuisse anno 1531 in conventu Sanctorum, ut patres Augustiniani migrarent in novum mundum seu Indias Occidentales ad prædicandum Euangelium &c; dein dicuntur patres, ad missionem designati, convenisse Toletum, ibidemque coram P. Francisco de Nieva Priore provinciæ ac patribus præcipuis sibi legitime elegisse missionis Mexicanæ provincialem P. Franciscum de la Cruce, itineri se dedisse mense Martio, ac Mexicum appulisse die VII Junii 1533. Nihil autem seu apud Herreram, seu apud alios, quos consulere licuit, reperire potui, quo certo ostendam, missos fuisse in dictam regionem Ordinis S. Augustini Religiosos ante annum proxime assignatum, nedum tempore primi provincialatus S. Thomæ, id est, intra annos 1527 & 1529, ut ait Salonius.
[69] [Sancto nostro adscribuntur,] Neque tamen vel sic hujus assertum prorsus rejiciendum arbitror: nam licet Pamphilus & reliqui primum meminerint de missione facta anno 1533, moderante provinciam Castellanam P. Francisco de Nieva, nullus tamen ad eum modum loquitur, ut absolute credendum sit, neminem ex patribus Augustinianis antea migrasse in Mexicum. Cecte Alexander VII Papa ita loquitur in Bulla canonizationis, ut non obscure indicet, se agnoscere S. Thomam, tamquam primum auctorem missionis Augustinianæ ad Mexicanos. Cum, inquit, sanctum bellum principibus & potestatibus tenebrarum indicere decrevisset, eos (discipulos suos) dignos invenit, quos ad expugnandas Mexicanas infidelitatis arces, dum ipse provincialis officio fungeretur, … transmitteret. Proinde nihil prohibet, quo minus suspicer, quod Sanctus primum meditatus sit Mexicanam missionem, ad eam discipulos suos paulatim formarit atque animarit, post, cum prima vice provinciam regeret, aliquos dederit nautis seu navium præfectis, in Mexicum vela facturis, sacellanos vel conscientiæ moderatores, qui eadem occasione tum regionem tum incolarum indolem explorarent,& quis inde fructus esset exspectandus, renuntiarent, atque ex eorum relatione factum sit, ut, curante eodem Sancto, decretum fuerit a patribus provinciæ Hispanicæ, statam illic missionem instituere, & conventus erigere: quod exsecutioni mandatum fuit anno 1533, & tamquam totius rei exordium, neglectis ceteris, per scriptores annotatum. Similem de missis aliquot ante annum 1533 in Mexicum cum annua classe patribus Augustinianis conjecturam facit Torellus in Annalibus tom. VIII pag. 183.
[70] [&quanto studio] Hujus loci non est explicare, quam felices successus obtinuerit dicta missio, quotque brevissimo tempore conventus, summo incolarum emolumento, ibidem erexerint primi fundatores; sed suffecerit pauca retulisse, unde pateat, quantam isto in negotio partem sibi vindicaverit S. Thomas cura sua ac studio ejus promovendi. Itaque, teste Herrera, seu potius Antonio de S. Romano, Hieronymo Romano & Joanne Grixalva, quos citat in Historia pag. 275 & seqq., anno 1535, dum secundo provinciam gubernabat Sanctus, sex novos colonos in Mexicum destinavit, ductore P. Nicolao de Agreda; anno 1536 duodecim alios, quos commisit P. Francisco a Cruce, qui in eum finem ex Mexicano regno in Hispaniam reversus fuerat. Neque hanc curam deposuit Sanctus, quando jam provinciæ præfectura defunctus erat: testis est P. Hieronymus Ximenez in epistola, quam anno 1539 die IX Octobris ex Mexicano regno Burgos direxit ad S. Thomam, cujusque initium huc transfero: Reverendo admodum patri fratri Thomæ a Villanova Priori in monasterio sancti patris nostri Augustini. Burgis. Reverende admodum Pater. Pax Dei custodiat cor tuum. Fratres nostri omnes, laus Deo, ad civitatem Mexicanam appulerunt die sexta mensis Septembris, atque ex iis intellexi, ingentem coronam tuæ Paternitati parari a Domino, qui tibi dat spiritum, ut faveas operi ipsi tam proprio, tantopere commendato, & ejusdem amicis usque adeo dilecto. Gratiæ, quas nos universi tuæ Paternitatis filii agimus de favore, uti hic experimur, in isto nobis exhibito, litteris aureis, vel, si fas foret, proprio nostro sanguine exarandæ essent, ut quadamtenus dignosceretur, quam eas ex corde agimus: attamen describendæ eæ sunt a Domino hujus vineæ stilo inenarrabili in libro vitæ.
[71] Ex ea epistola, quam recitat Hispanice Salonius, quamque, [hoc opus promoverit,] Latine redditam, integram dabo in Vita, non modo patet, uti mox dicebam, Sanctum, etiam deposita provinciæ præfectura, strenue laborasse ad promovendam missionem; sed præterea, dum attente totum contextum & scriptionis modum considero, valde suspicor, ipsi uni, vel certe præ ceteris omnibus curam ejus incubuisse tamquam vicario seu procuratori generali. Quippe Ximenez, qui mense Augusto anni 1538 secunda vice constitutus fuerat vicarius provincialis, se suosque socios S. Thomæ filios nuncupat, imo se ejus subditum subscribit hac formula: Filius ac subditus Paternitatis tuæ assiduus F. Hieronymus Ximenez. Potuit tamen alio ex capite se ac socios suos nuncupare S. Thomæ filios; nempe quia plerique ac præcipui missionarii vel ab illo habitum Ordinis susceperant, vel, ipso excipiente, solemnem professionem emiserant, vel ejus doctrina ad virtutem & zelum animarum instructi fuerant.
[72] Tales erant certe, uti videri potest apud Herreram in utroque Opere, [ostenditur.] Ximenez ipse, Augustinus de Coruña, alias de Gormaz, & Alphonsus de Borgia, qui anno 1533 in Mexicum abierunt; item, qui eos secuti sunt anno 1536, Joannes Baptista de Moia, & Franciscus de Nieva, id temporis S. Thomæ provinciali a secretis; & Joannes Estatius, anno 1539, qui deinde in Peruviam transiit, ubi jam P. Andreas de Salazar alter Sancti discipulus, cum undecim sociis Augustinianæ item missionis fundamenta posuerat. Plures a Sancto illuc destinatos nominatim exprimit laudatus Herrera, præsertim in Historia pag. 278; at inter illos minime recenset Christophorum a S. Martino, & Petrum de Pamplona, quos allegavit Quevedo num. 67. Eorum nullibi memoriam reperi; nisi forte primus ex iis unus sit, quos Herrera Didacum & Joannem de S. Martino compellat, alter, quem idem Petrum Pareja scribit. Præterea, si verba rigidiore sensu assumenda sint, erravit etiam in aliis Quevedo. Nam Joannem Crusate in Mexicum abiisse non lego ante annum 1541; Hieronymum vero Ximenez istuc transmigrasse anno 1533, mox dixi, & supra probavi ex Pamphilo. Neutrum ergo in secundo provincialatu, puta intra annos 1534 & 1537, transmisit Sanctus.
[73] At quomodo instructos misit discipulos? Ad Apostolicam formam plane conformatos, [Patres isti ad Indos missi] inquit Alexander VII Papa in Bulla canonizationis. Habitu reformationis vestitos strictiori & viliori, atque expresse discalceatos, scilicet solis sandaliis, ut nostræ consuetudinis est, pedes suffulcientes. Ita pater Macarius a S. Quirino mox laudandus, qui ad stabiliendam sententiam hanc plurium affert scriptorum testimonia Latina, Hispanica, Italica, quorum aliquot juxta ipsius fidem, nam non omnes auctorum istorum ad manum sunt lucubrationes, hic Latine subjicimus. Primum citat P. Andream a S. Nicolao, seculo præcedente congregationis reformatorum Augustinianorum chronographum, qui in introductione proœmiali ad tom. 1 Historiæ congregationis Hispaniæ & Indiarum cap. 7 in hunc modum scribit de primis ex S. Augustini familia in Mexicum profectis Euangelii præconibus: Illinc discedentes Hispali navem conscenderunt septem, vestiti omnes panno tam aspero ac tam rudi &c, manicis, cucullo, pallio atque sandaliis ad eamdem formam, qua nos excalceati utimur hodiedum in Hispania, sic ille Hispanice.
[74] [scribuntur] Laudatus Macarius hinc pergit ad duos auctores Hispanos antiquiores, Hieronymum Romanum, & Joannem Grixalvam Augustinianos, quorum ille in centuria 12 & lib. 2 Historiæ cap. 10 ita loquatur: Sub initia non gestabant calceos, sed (erant) excalceati sive cum sandaliis. Hic vero sic lib. 1 cap. 2 Hist. Ordin. in nova Hispania: Deposuerunt omnes (novi missionarii) calceos, & induerunt sandalia, quibus usa est ista provincia usque ad annum LXXIV: id est, usque ad annum 1574, circa quem, teste Philippo Bonanni in Catalogo Ordinum religiosorum num. 62, ubi citat Andream a S. Nicolao, in Hispania, favente Philippo rege Catholico, multas domos implevit Augustinianorum excalceatorum familia. Allata hactenus pro vestitu proficiscentium ad Indos solide confirmantur apud Joachimum Brulium in Historia Peruana Ordinis Eremitarum S. Augustini lib. 5 cap. 1; ubi narrat auctor, Limæ indicta fuisse prima Peruanæ provinciæ comitia anno 1551, in iisque Priorem provincialem renunciatum P. Joannem Estatium, S. Thomæ discipulum, ut supra diximus, & varia a patribus facta esse decreta, ex quibus recitat secundum, ita habens: Quapropter statuimus & ordinamus, ut Religiosi hujus provinciæ eandem in vestibus asperitatem paupertatemque, quam ex Hispania attulerunt, servare pergant, semperque nigrum habitum sint induti… Calceos portent ex cordis confectos. Idem Brulius cap. sequenti inter instructiones ituris ad infideles convertendos hanc unam fuisse affirmat: Pedibus iter instituerent, quos non aliter contra temporis injurias quam semi-calceis defenderent. Antonius de la Calancha, alter Augustinianus & auctor Chronici Peruani Hispanice exarati, Brulio antiquior, cap. 23 lib. 1 eodem pene modo depingit habitum Peruanorum patrum, quo Mexicanorum auctores supra allegati.
[75] [eo habitu,] Sed & de Mexicanis id ipsum insinuatur loco non uno apud Herreram in Historia conventus Salmanticensis: sic pag. 278 lego, P. Franciscum a Cruce, anno 1535 e Mexico in Hispaniam reversum ad colligendos novos in vinea Domini operarios, numquam mutasse vestitum asperum, sanctamve consuetudinem incedendi peditem, vel aliam asperitatem, qua utebatur in Mexico, & hinc omnes exemplo pietatis permotos fuisse, atque ad imitationem excitatos. Pag. 289 datur Vita P. Alphonsi de Borgia relata per Grixalvam, & similia de ipsius vestitu memorantur; pag item 306 in Vita P. Joannis Estatii; sed ne pluribus recensendis immorer, pag. 346 P. Hieronymus Ximenez, in Vita collecta ex Operibus Grixalvæ & Romani, dicitur semper gestasse eum habitum, quo fundata est provincia Mexicana, isque eodem, quo supra, fere modo describitur.
[76] [quo modo utuntur Augustiniani discalceati,] Hinc Bonannus loco citato agens de Eremitis S. Augustini discalceatis, non absque fundamento primordia dictæ reformationis conjunxit cum initiis Mexicanæ missionis, ita inquiens: Quatuor congregationes numerat hic Ordo Religiosorum, quarum singulæ a proprio vicario generali gubernantur: omnibus tamen præest præpositus generalis totius Ordinis Eremitarum S. Augustini. Prima fuit Hispanica, quæ anno MDXXXIII exordium sumpsit; cum ad regnum Mexicanum octo (imo septem, nam, qui designatus erat octavus, P. Joannes Baptista de Moia in Hispania moratus est usque ad annum 1536,) ex Augustiniana familia viri, sanctitate & doctrina æque conspicui, profecti sunt, ut ibi vitæ exemplis uberrimos fructus colligerent; idcirco excalceati cum sandaliis asperam vestem & adeo angustam induerunt, ut cilicinis potius indumentis tecti viderentur. Crevit in Mexicana provincia hæc Religiosorum familia, atque inde in Hispania, favente Philippo rege Catholico, multas domos implevit circa annum MDLXXIV.
[77] Sed alii non desunt, qui ulterius procedant, atque hæc ratio fuit, [& inde hi suæ reformationis] cur isti materiæ inhæserim diutius, & in scriptorum asserta inquisiverim operosius. Quippe sicut merito S. Thomas agnoscitur & celebratur tamquam auctor primarius sæpe memoratæ missionis Mexicanæ; quia, licet ipse illuc minime profectus sit, eam tamen primus meditatus fuit, suos discipulos ad illam formatos & animatos, vel eo dirigendos curavit, vel direxit ipse, plurimumque pro ea laboravit, ut abunde demonstratum existimo; ita illi ad eumdem Sanctum referunt originalia reformationis excalceatorum Eremitarum S. Augustini fundamenta; quia licet ipse excalceatus numquam fuerit, nec ipsius tempore eadem reformatio, saltem in Europa, facta sit, tamen discipuli ejus vel ab ipsomet vel ipso curante, missi transfretarunt, induti eumdem habitum, quem gestant hodiedum excalceati, & quia ab illis, seu exemplo præeuntibus, seu, quando ex Mexico ad comparandos novos socios vel aliis de causis in Hispaniam recurrebant, hortantibus, Hispani aliquot patres eumdem habitum assumpserunt; unde lapsu temporis dicta reformatio introducta sit, ac demum annuentibus summis Pontificibus stabilita, tam in Hispania quam aliis Europæ partibus.
[78] Inter eos, qui Sanctum nostrum, sensu jam exposito, [S. Thomam agnoscunt primum fontem.] originalem memoratæ reformationis causam etiam scriptis agnoverunt, nominatim producit P. Andream a S. Nicolao supra memoratum reverendus admodum P. Macarius a S. Quirino, Ordinis Eremitarum excalceatorum S. Augustini, congregationis Italiæ & Germaniæ vicarius generalis, qui super hac materia prolixas ad nos litteras Romæ conscripsit anno 1752, & pro eadem sententia vel recitavit vel saltem assignavit omnia auctorum testimonia, hactenus a me prolata, præter ea, quæ ex Herrera illis addenda censui. Testimoniis annexuit hinc inde rationes, quibus ostendat, quo jure patres excalceati, dum in primariam reformationis suæ originem inquirunt, ascendant ad S. Thomam a Villanova, eumdemque, ut loquitur, optimi dulcissimique Parentis loco post S. P. Augustinum suspiciant ac venerentur. Huic eorum sententiæ neminem usque nunc adversarium reperi; nec video, quid tantopere ipsi eo sensu expositæ opponi queat: præsertim dum patres isti minime refragantur iis, a quibus diversi pro diversitate regionum designantur dictæ reformationis auctores; sed tantum asserunt, quod hi ipsi peculiares auctores id præstiterint juxta exemplar acceptum a discipulis S. Thomæ in Mexicum transmissis, atque idcirco illum tamquam omnis reformationis fontem peculiari veneratione prosequuntur.
§ VII. Invitus archiepiscopus Valentinus eligitur; litteræ ipsius ad Ordinis sui Priorem generalem Hieronymum Seripandum & hujus ad ipsum.
[Recusato Archiepiscopatu Granatensi,] Priusquam Sanctus ad Valentinam cathedram promotus fuit, oblatæ ei fuerant Granantensis archiepiscopatus infulæ, quas recusaverat, eo quod elegisset abjectus esse in domo Dei sui, uti inquit in Bulla canonizationis Alexander VII Papa. Pluribus id enarrant Salonius & Quevedo in Vita; uterque id contigisse asserit, dum secunda vice Sanctus provinciam gubernabat; igitur intra diem XXV Aprilis anni 1534 & XXVIII Aprilis 1537, quamdiu duravit provincialatus, ut ex ante dictis constat. Demum post annos non multos, cum Vallisoletanum conventum Prior gubernaret, Valentini archiepiscopatus curam invitus acceptavit. Paucis hæc denuo Alexander VII Papa in Bulla: Idem Carolus V, & Philippus II Hispaniarum rex Catholicus labefactatam Valentinæ ecclesiæ ex diuturna viduitate disciplinam, Thoma tantum præsule ad eam proposito, restitui posse pie crediderunt. Verum, ne, ut antea Granatensis ecclesiæ infulas recusaverat, eo quod elegisset abjectus esse in domo Dei sui, etiam Valentinæ curam suscipere abnueret, ubi imperatoris ac regis voluntatem non satis urgere compertum fuit, iisdem petentibus a suo superiore adactus, cellam cum lachrymis deserens Valentiam sese contulit.
[80] [Valentinum] Sane non minore conatu laboravit Sanctus ad devitandas Valentinas quam Granatenses infulas, & procul dubio frustra cecidissent tum preces amicorum, tum ipsiusmet Eminentissimi Taveræ S. R. E. Cardinalis, archiepiscopi Toletani ac præcipuorum aulæ principum rationes, hortatus & monita ad permovendum refragantis animum adducta; nisi tandem, quod fieri non potuerat tam commode, dum agebatur de archiepiscopatu Granatensi, quoniam tum temporis ipse Sanctus provinciam regebat, interposita fuisset R. P. Francisci de Nieva Castellanæ provinciæ præsidis auctoritas, id ipsi per litteras & præceptum obedientiæ injungentis, cui Sanctus, utpote non minus obedientiæ quam humilitatis studiosus, obluctari amplius ausus non fuit; unde patet, cur potius Valentinum quam Granatensem archiepiscopatum admiserit.
[81] [obedientia impulsus] Memoratas litteras recitat Salonius cap. 17 lib. 1, &, tum modum, quo cæsar ad denominandum ad has insulas permotus fuit, quique aliquid prodigii in sese continuisse visus est, tum alia, quæ jam leviter attigi, more suo fusissime describit; ut opus non sit recurrere hic ad Franciscum Quevedo aliosve nominatos per decursum scriptores, quorum aliqui multis quidem eadem pertractant, nihil tamen in medium producunt, quod apud illum plenius explicatum non reperias. Porro electionem illam factam esse ante mensem Augustum anni 1544, constat ex eodem Salonio, cui neminem adversantem comperi: congruunt etiam scriptores rerum Valentinensium ac Leodiensium, ubi agunt de Georgio Austriaco, Caroli V imperatoris patruo, qui anno 1538 Valentinum archiepiscopatum adiit, sub annum 1542 vocatus a cæsare in Belgium remigravit, ubi primum Cornelio a Bergis in episcopatu Leodiensi coadjutor designatus fuit, & dein anno 1544 eidem defuncto suffectus est episcopus; postquam renuntiasset archiepiscopatui Valentino; uti discimus partim ex Gaspare Escolano part. 2 decadis 1 Historiæ Valentinæ Col.amp; seqq., partim ex Joanne Chapeavillo tom. 3 de Gestis pontificum Leodiensium a pag. 341.
[82] Addit Chapeavillus pag. 350, Georgium pridie Kal. Augusti per litteras, [admisit anno 1544.] collegio canonicorum & ordinibus Leodiensibus scriptas, inaugurationi suæ constituisse diem memorati mensis XVII; Escolanus vero Col., S. Thomam Valentinam civitatem ingressum esse die ultimo anni ejusdem 1544. Sed & Col.lare exponit, quod supra verbo innuebat in Bulla Alexander VII Papa de labefactata Valentinæ ecclesiæ disciplina ex diuturna viduitate, asserens, quod dicta ecclesia pastoris sui præsentia destituta fuisset ultra annos centum & viginti; cum istuc advenit Georgius Austriaous, qui & ipse post quadriennium circiter eam deseruit, maxime sicut non obscure insinuat idem auctor col. seq., quia advertebat bonus antistes, quod, licet adhibita esset ferventium concionatorum opera, frangi non poterat Maurorum, magno numero in eodem regno degentium, & fidei nostræ adversantium, pertinacia; imo, eodem teste Escolano, ista Maurorum perversitas tanto timore perculit S. Thomam, ut vel propter hanc unam archiepiscopatum refugeret. Sed & hæc recurrent apud Salonium.
[83] Mox acceptato præsulatu Sanctus litteras Romam direxit die XII Augusti ad reverendissimum Seripandum, [Ejus ad Seripandum & Seripandi] Ordinis sui Priorem generalem, quibus electionem suam & modum, quo ad acceptandam compulsus fuerat, exposuit, atque ejus consensum expetivit. Eas a se visas in archivo Romano dat Herrera in Alphabeto; recitandis illis hic supersedeo, quia etiam Salonius integras inseruit cap. 17 lib. 1 Vitæ. Responsorias misit Seripandus die XIX Septembris. Harum non meminit Salonius; quamvis illustre de Sancti doctrina ac virtutibus elogium complectantur. Dignas equidem judico, quæ hic locum occupent; sic eas exhibet Herrera in Alphabeto: F. Thomæ Villanovano, archiepiscopo Valentino electo. Deo, qui cælum & terram summa ac ineffabili providentia moderatur, a nobis omnibus & a me ipso præsertim, qui Augustinianis nunc præsum, gratiæ sunt agendæ immensæ, quod per Carolum cæsarem, pietatis propugnatorem unicum, ut ex tuis litteris lætus audio, in ordinem episcoporum te, Virum summæ integritatis & doctrinæ, collocaverit. Gratulor igitur tibi primum, Valentinæ deinde ecclesiæ, nostri denique Ordinis hominibus universis. Tu enim virtutis tuæ testimonium consecutus es amplissimum, in quo nulla ambitionis aut cupiditatis nota existat. Dei unius, qui, quos vult, eligit, consilium veneramur, & cæsaris fidelissimum pectus laudamus. Valentina vero ecclesia Pastorem eum adepta est, quem summopere optare debebat, qualem describit Apostolus, Potentem exhortari in doctrina sana, & eos, qui contradicunt, reprimere.
[84] Nostri vero Ordinis nemo erit, qui non lætetur, [ad ipsum litteræ] ac quasi triumphet, quod in te excitetur prisca Patrum virtus & gloria reviviscat. Post enim magnum illum Alphonsum Toletanum, Hispalensem præsulem, nemo ad tantum munus in Hispania a Deo vocatus recolitur. Hunc tu nobis honorem egregia virtute restituis. Ego vero judicio quoque meo gratulari possum, quod hæc de te divinare videbar, cum mores & integritatem tuam, magnamque maximarum doctrinarum peritiam in Hispania contemplabar. Non vereor, quin sanctissimus D. N. Pontifex hanc cæsaream nuncupationem gratissimo animo sit accepturus, apud quem gravissimum virtutis tuæ testimonium extabit reverendissimi domini Burgensis, qui, ut sæpe ad te scripsi, amat te impense. Ego quoque officio meo non deero, cum Romam rediero, quod ad Cal. Novembris futurum existimo, Deo juvante. Dominus igitur, qui te vocavit, virtute ex alto induat, ut omnes legitimi pastoris numeros explere ad suam gloriam, & tuarum ovium salutem possis. Quibus verbis tibi benedicimus, & bona precamur, quod primum ad nos attinet; deinde, ut debemus, manus tibi tanquam episcopo summo honore exosculamur digno; demum res tui Ordinis in ea civitate, quæ certe magno egent auxilio, commendatas tibi esse pro tua pietate optamus. Qua de re, cum sedere te in sede tua compertum habebimus, latius agemus. Interea vale, dignissime Præsul, & me, quem ut patrem venerabare, nunc ut deditissimum servum complectere.
[85] [super variis]Hanc epistolam subsecuta est Bulla Pauli tertii electionem confirmantis sexto Idus Octobris, ut habet Escolanus in memorata Historia Valentina Col.in qua summus Pontifex non minus honorifice, quam Seripandus, de Sancti doctrina ac pietate disserebat, sicut discimus ex Salonio; sed neque hic, neque alius, quem vidi, ejus nobis fecit copiam. Litteras S. Thomæ, quibus post acceptam Bullam Paulo Pontifici gratias agit ac se suaque humiliter submittit, habes integras apud memoratum Salonium cap. 17 lib. 1. Ad primas Seripandi litteras non rescripserat, verisimiliter differens, donec Valentiam pervenisset, ac sedis suæ adiisset possessionem. Interim alteras ab eodem accepit, hisce verbis conceptas: Reverendissimo Valentiæ Archiepiscopo. Ea semper fuit mea in te fides & benevolentia, quæ summam nunc peperit observantiam & venerationem, ut nihil verear ad te confugere, tuumque auxilium omnibus in rebus postulare, in quibus te mihi prodesse posse cognoscam. Venit enim mihi in mentem, quanta animi promptitudine, dum inter nos ageres, mihi obtemperares; ut asseverare audeam, & jurejurando affirmare, in tam magno meorum fratrum numero neminem invenisse, qui vel erga me fuerit officiosior. vel meis mandatis obsequentior. Cur nunc, etsi ad amplissimam istam dignitatem tua te virtus evexerit, dubitem, quin & optima sis erga me voluntate, & nihil mihi denegaturus, quod abs te, tua servata dignitate, fieri possit? Nunquam desperabo, me ab eo posse impetrare rogando, a quo nihil non obtinebam præcipiendo. Est in sacrosancto Cardinalium senatu Rainaldus Polus, Angliæ Cardinalis, vir spectatæ virtutis, pietatis vere Christianæ, doctrinæ singularis; de cujus humanitate & sanctissimis moribus tanta est apud bonos omnes opinio, ut, qui hunc non colit & observat, in bonorum numero haberi non possit.
[86] [negotiis.] Hic Herrera, ex quo transcripsi, epistolæ partem rescidit, atque hujus loco substituit sequentia: Hæc de Polo Seripandus, ut Thomam oraret, ut fructus præbendæ, Capiscoliæ nuncupatæ, qua in ecclesia Valentina Cardinalis fruebatur, solvi curaret & faceret. Deinde pergit dare ipsa Seripandi verba: Est in meo collegio Augustinensium Valentiæ Joannes Baptista Burgos, qui nunc reliquis præest, is, ni fallor, integer vitæ est, & doctrinæ non vulgaris. Hunc hominem, & quia tuæ professionis est, & quia moribus est suavissimis, ac aliorum honestatem totis viribus optat, & procurat, commendatum suscipe. Qua in re mihi quoque rem gratissimam feceris. Quoniam vero Christianorum principum, quos Deus unanimes in domo habitare facit, voluntas de concilio eadem est cum Pauli III Pontificis Maximi voluntate, Tridenti te videre spero, de cujus præstanti virtute multa patribus pollicitus sum. Interea rogo, ne dedigneris his meis litteris respondere. Tuas enim mihi reddendas omni fide curabit Joannes Baptista Burgos, is, quem tibi commendavi. Hæc Seripandus die XXVIII Novembris anni 1544, integro circiter mense, antequam Sanctus Valentiam advenit.
[87] Nam, quantum colligo ex Salonio, ad monasterium Ordinis S. Augustini, [Sub initium anni 1545 in sede sua constitutus,] titulo beatissimæ Virginis Mariæ de Succursu conditum prope muros Valentinæ civitatis, pervenit triduo vel quatriduo ante diem Christi Redemptoris natalem, ibidemque ob continuas pluvias commoratus est usque ad diem primum anni 1545, quo, uti expresse addit laudatus auctor, civitatem ingressus est sub horam secundam postmeridianam, ætatis suæ anno 56. Escolanus aliquoties laudatus Sancti in civitatem ingressum notat die ultimo anni 1544: uter rectius, ignoro. Quanto gaudio, applausu & apparatu ibidem receptus fuerit, videri debet apud Salonium cap. 2 lib. 2, pergo in iis, quæ vel ipse non habet, vel aliunde elucidari possunt. Itaque Sanctus, jam in sede sua constitutus, mense Januario ad Seripandum litteras destinavit, quas in archivo Romano conspexisse se affirmat Herrera, quasque ex hujus Alphabeto hic subjicio.
[88] Reverendissimo P. M. Hieronymo Neapolitano, Ordinis Eremitarum S. Augustini Generali dignissimo. [alias ad eumdem litteras destinat,] Romæ Reverendissimi Pater. Litteras, quas ad me V. rever. P. destinavit, summa cum alacritate accepi: ex quibus perfacile cognosci poterat, non tam mihi hujus dignitatis immerito, quam V. P. gratulationem reddendam esse. Mira namque in ejus * totius jucunditatis, alacritatis, exultationis species apparebat. Unde etsi hucusque Monachum privatum seu aliquorum curam habentem me summopere amabas, nunc, excrescente authoritate, visus est amor ipse crevisse. At gratulatio hæc, etsi mihi probatissima, quod ab optimo procedit animo, tamen mihi multo hoc jocundior, quod, quamvis me dignitate adauctum cuperes, non tantam pectoris lætitiam demonstrasses, nisi, divina ope confisus sperares, me non omnino injuncti ministerii officium dedecoraturum. Sed, ut verum fatear, monachalem vitam tranquillam, quietam, meoque ingenio commodam considerans, hujus, quam ago, pontificalis afficerer tædio; nisi & majorem fructum Christi Reipublicæ allaturam confiderem, & non minus multis negotiis occupatum, proximorum saluti studentem, quam intra cellam inclusum, Deo placere posse legissem; in hac præsertim ecclesia, quæ, diu pastoris orbata regimine, multorum vitiorum pullulatione sylvescit. Unde exorandus a nobis est piissimus Christus, ut, quoniam hanc conferre dignatus est nobis ecclesiam, dignetur etiam ad illam regendam suam conferre gratiam, ne mihi largissimæ pietatis suæ donum in judicium nostra desidia convertatur. Porro si negotiorum quicquam religiosissime Pater, ad V. P. spectans, apud nos peragendum fuerit, diligentissime curabitur. Valeat P. V. rever. Ex Valentia die XXIV Januarii anno MDXLV. Post hæc propria manu, uti innuit Herrera, Sanctus scripsit sequentia: Ad mandata P. V. R. F. Thomas Archiepiscopus Valent.
[89] [aliasque ab eodem recepit.] Haud ita dudum post, puta die III Martii anni 1545, tertiam ad S. Thomam epistolam direxit laudatus Seripandus; sed super quo præcise negotio incompertum mihi est; quandoquidem ejus tantum fragmentum seu potius initium videatur exhibere Herrera citatus, quod vix aliud continet præter iteratam congratulationem. Verba accipe: Rever. Archiepiscopo Valentino. Gratulatus sum ex intimo corde dignitati, ad quam vocatum te a Deo audieram, iis litteris, ad quas ipse XXIV Januarii respondisti. Gratulor nunc sedi tuæ, quæ incolumem te excepit, in qua facile divino præsidio poteris mederi omnibus, quæ ægra erant, & medicam manum tuam desiderabant. Id erit Deo gratum, ovibus tuis salutare, tibi honorificum, mihi jucundum &c. Frequens fuisse inter Sanctum nostrum & Seripandum litterarum commercium, aperte significat Seripandus ipse in epistola num. 84 recitata, his verbis: Ut sæpe ad te scripsi: nec ratio est dubitandi, quin idem illud commercium continuatum fuerit, quamdiu S. Thomas in vivis superstes fuit. Sed nullæ eorum epistolæ præter jam memoratas ad nos pervenere. Ceterum quis quantusque vir fuerit laudatus Hieronymus Seripandus, postea episcopus Salernitanus, S. R. E. presbyter Cardinalis, ac summi Pontificis in Tridentina synodo legatus, declarant elogia, quibus auctores passim omnes, ubi de ipso scribendi adest occasio, memoriam ejus celebrant.
[Annotata]
* eis
§ VIII. Sanctus ad concilium Tridentinum vocatus non ivit; synodos diœcesanas instituit.
[Ad concilium Tridentinum] Currente anno primo archiepiscopatus S. Thomæ nempe die XIII Decembris 1545, celebrata fuit prima Sessio sacrosancti Tridentini concilii, cui tamquam generalis Ordinis sui tum interfuit laudatus sæpe Hieronymus Seripandus, & cui interfore etiam Archiepiscopum nostrum idem ille speraverat, sicut die XXVIII Novembris anni 1544 in litteris ad Sanctum datis indicabat: Quoniam vero Christianorum principum … voluntas de concilio eadem est cum Pauli III Pontificis Maximi voluntate, Tridenti te videre spero, de cujus præstanti virtute multa patribus pollicitus sum. Spes quidem sua fefellit Seripandum, quandoquidem minime illuc se contulerit S. Thomas. Verumtamen hinc confirmatur utcumque, quod scribit Salonius lib. 1 cap. 10; nimirum dum Sanctus die quadam cum amicis sermonem instituisset de corruptis ecclesiasticorum moribus, ac spiritu prophetico promisisset fore, ut brevi succederet emendatio, mox die postero adfuisse cursorem cum litteris a summo Pontifice Paulo III ac cæsare Carolo V, quibus vocabatur ad idem concilium.
[91] [vocatus fuit;] Similia scribunt Nævius in Vita cap. 10; Curtius in Elogio & alii multi. Herrera in Alphabeto aliud testimonium citat, unde constet, Sanctum super eo negotio accepisse litteras ab imperatore: Illuc (inquit,) cæsar Carolus Thomam nostrum, & duodecim alios episcopos ex Hispania anno MDXLVI destinabat; jamque Thomas erat in procinctu, ut iter arriperet, si nova cæsaris jussio superveniret; ea tamen deficiente, cogitatum iter omisit. Legimus in archivo Romano epistolam F. Alphonsi de Madrid Castellæ provincialis, ad generalem Seripandum datam Hispali XX Augusti ann. MDXLVI, in qua scribit, M. Franciscum de Nieva propter senectutem & valetudinem ad concilium Tridentinum & ad generale capitulum ire non posse, Thomamque archiepiscopum Valentinum cum aliis XII episcopis esse ab imperatore accitum ad synodum Tridentinam, &, secunda jussione veniente, statim iturum. Torellus tom. 8 Annalium ad annum 1546 num. 5 citans eamdem Alphonsi de Madrid epistolam, addit, cæsaris jussionem factam fuisse sub ea clausula, ut S. Thomas & antistites reliqui non se moverent loco, donec subsequeretur altera; & hæc cum subsecuta non sit, non excessisse etiam præsules diœcesi sua.
[92] Hoc postremum de non subsecuta jussione altera, putem, [non tamen interfuit;] Torellum non didicisse ex citata epistola, sed addidisse, quia aliunde sciebat, Sanctum concilio non interfuisse. Salonius lib. 2 cap. 6 Sanctum, quominus Tridentum pergeret, ægritudine impeditum fuisse significat. Curtius ire non potuisse ait, quod valetudine parum firma esset, cui præterea gravis admodum incumbebat senectus, nimiis laboribus maturata. Eamdem causam allegant Nævius, Elssius & alii passim. Equidem rem ita contigisse existimo, ut Sanctus primis litteris vocatus, rescripserit, & male affectam valetudinem causatus sit, quominus ad tam molestum iter se idoneum reputaret; ita tamen constitutus fuerit animo, ut, si secunda supervenisset jussio, statim esset iturus. Allaboravit interim absens, quantum potuit, eidem concilio; nam, quod latius describit Salonius mox citato loco, episcopos sibi notos, ac Tridentum profecturos, per litteras invitavit, ut Valentia transirent, & adventantibus atque hospitio perbenigne exceptis, scripto communicavit plura, quæ sibi in concilio pertractanda videbantur. Nec pauca ex iis a patribus Tridentinis comprobata atque decreta fuerunt, uti ad ipsum retulerunt cum gratiarum actione episcopi, postea in Hispaniam reversi.
[93] Simplicianus de S. Martino in Vita Gallice edita cap. 35 dicit, [dicitur episcopis, Tridentum navigantibus,] quod Sanctus procuratorem suum pro eodem concilio constituerit episcopum de Nuesqua; Antonius de Quintanadueñas item in Vita Hispanice conscripta, melius scribit de Huesca, id est, Oscensem; & vere apud Philippum Labbe tom. 14 Conciliorum inter episcopos, qui sessioni quintæ & sequentibus interfuere, recensetur Reverendus D. Petrus de Augustinis, episcopus Oscensis, Hispanus. Sed unde didicerint allegati duo auctores, interfuisse etiam tamquam S. Thomæ procuratorem, incompertum mihi est. Iidem sicut & Metermannus, Curtius, Nævius, Baxius rem subdunt plane mirabilem: Hispaniarum episcopi, inquit postremo loco nominatus, qui proficiscebantur ad hoc concilium generale, ac per Valentiam iter faciebant, honoris causa B. Thomam antistitem adivere, & vale dicto naves conscendere vela facientes. Verum ecce, tempestas horribilis navigantes excepit. Ipsi turbatis animis præsentem mortem expectabant, jamjam fluctibus hauriendi: cum in tantis rerum angustiis, sidus salutare viderunt, sanctum, inquam, Archiepiscopum baculo pastoritio, per undas maris oberrantem, & pacando sedandoque tumores fluctuum, navem dirigere, qua vehebantur, ut prospero cursu portum tenerent. Ita cum aliis Baxius cap. 9, silente Salonio, cujus tamen narrationis ordinem alibi passim sequitur.
[94] [in naufragio apparuisse ac succurisse;] Constare id ait idem auctor ex sermone, quem habuit in hujus apostolici Viri [S. Thomæ] laudem magister Ludovicus Ponce de Leon. Sed putem, erratum esse in nomine, & Ludovico substituendum Basilium: id autem colligo tum ex ipsomet Baxio, qui cap. XVII Synopsios suæ rem aliam de Sancto relatam confirmat his verbis: Ut testatur P. M. Basilius Ponce de Leon concione, quam habuit de S. Thoma: tum ex Simpliciano de S. Martino, qui cap. 36, postquam tempestatem illam, ac totius rei factæ seriem fusiore calamo descripsisset, hoc tandem modo concludit: Id episcopi attestati sunt Tridenti, atque in reditu Valentiæ, & R. P. Basilius de Leon, professor Theologiæ in universitate Salmanticensi, publice dixit e suggestu in sermone, quem habuit in solemnitate beatificationis gloriosi nostri S. Thomæ in conventu monialium Ordinis S. Ursulæ. Hæc observanda duxi, ne lector Ludovicum de Leon seu Legionensem, qui eodem anno in cœnobio Salmanticensi Ordinis S. Augustini professionem solemnem emisit, quo S. Thomas ad archiepiscopatum evectus est, a Baxio designatum putet, uti mihi contigit, priusquam Baxium alio loco, & Simplicianum de S. Martino consulueram.
[95] [de quo silent] Basilii Pontii de Leon, quem in Alphabeto magistrum suum compellat, Vitam dat Herrera in Historia conventus Salmanticensis pag. 420, ex qua discimus, illum, postquam in dicto conventu per annos circiter 20 habitasset ac secundo præfuisset, vivere desiisse anno 1629, ætatis suæ 59. Equidem non ausim absolute judicare, historiam, quam ab ipso relatam aiunt alii, temere fuisse confictam; verumtamen tam parum probata mihi est, ut omnem dubitationem de ejus veritate evellere nequeam ex animo. Res enim est secundum sese & secundum adjuncta sua tam prodigiosa ac memorabilis, ut vix aliquid in tota Sancti Vita reperias mirabilius, utque meo judicio, si vere ita contigerit, debuerit esse celeberrima per universum orbem Christianum, ac celebrari non Hispanorum dumtaxat, sed externorum quoque illius temporis scriptorum calamis. Quippe juxta Simplicianum de S. Martino per ipsos episcopos naufragio liberatos asserta fuit Tridenti, ubi ex diversis Christiani orbis partibus tot convenerunt patres, editis deinde libris illustres. Relata quoque fuit Valentiæ ab iisdem episcopis.
[96] [auctores præcipui.] Interim silet Mugnatonius, Hispanus episcopus, qui dein Tridentino concilio interfuit, & Vitam S. Thomæ conscripsit; silet Quevedo biographus Hispanus alter; imo ne ipse quidem Salonius, qui in Valentina civitate Vitam composuit, ac de Hispanorum episcoporum Tridentum profectione ac reditu sermonem instituit, tempestatem illam a Sancto sedatam verbo, attingit; ubi tamen passim res minutissimas, summo studio collectas, fusiore stylo exhibet. Præterea neque in prolixa relatione de sanctitate & miraculis, extracta ex processibus, factaque ad Paulum V Papam per Joannem Baptistam Coccini, sacræ rotæ decanum, pro beatificatione S. Thomæ, ulla dictæ tempestatis est mentio, nec ulla in tota Serie actorum pro canonizatione. Denique auctorem nullum reperi antiquiorem nominatis supra num. 93, qui eam scriptis mandaverit, ut proinde unius nitatur viri, non parum tempore remoti, testimonio, oretenus dato: quod mihi sufficiens non est ad deponendum dubium.
[97] Sub idem tempus, quo Tridenti fiebat præparatio ad concilium generale, [Ipse interim anno 1545 diœcesanam] Sanctus noster Valentiæ synodum diœcesanam coëgit ad reformandos subditorum præsertim ecclesiasticorum perversos mores; nempe circa mensem Novembrem 1545, si recte notavit Salonius, qui difficultates adversus sanctissimas constitutiones ortas, ac Thomæ in in iis superandis ac tuenda immunitate ecclesiastica constantiam & robur inflexibile fuse describit toto cap. 5 lib. 2. Describuntur etiam eadem in Vita Salonio præmittenda ex Serie actorum pro canonizatione; sed hic, uti & apud Baxium, synodus provincialis appellatur. Diœcesanam fuisse colligo ex Collectione maxima conciliorum Hispaniæ: nam Eminentissimus auctor Cardinalis Josephus de Aguirre tom. 4 pag. 122 editurus synodum diœcesanam Valentiæ celebratam anno 1566 ita proloquitur: Quamvis curæ nobis fuerit in hac Collectione dumtaxat edere concilia nationalia aut provincialia, veluti majoris momenti; visum adhuc iis nonnulla diœcesana adjungere &c. Non dat autem ante loco suo constitutiones seu ordinationes factas in synodo anni 1545; quia verisimilius diœcesana tantum fuit.
[98] Servari tamen Valentiæ ac magni fieri dictas constitutiones rursus colligo ex eadem Collectione maxima tom. 4 pag. 201, [synodum habuit,] ubi in conclusione Epitomes constitutionum ecclesiæ Valentiæ ab anno 1200 usque ad 1580 vicarius generalis capitularis & canonici metropolitanæ Valentinæ ita loquuntur: Ac insuper inhærentes constitutioni olim editæ per bonæ memoriæ Thomam de Villanova archiepiscopum Valentinum, & tunc existentes canonicos & capitulum, sub die nona Novembris MDXLV, quæ in calce libri constitutionum impressarum habetur &c. Actum in dicto capitulo die II mensis Augusti anno a Nativitate Domini MDLXXXII &c. Laudantur quoque S. Thomæ constitutiones ibidem pag. 133 ad calcem constitutionum synodi diœcesanæ supra laudatæ, habitæ scilicet anno 1566 sub archiepiscopo Valentino Martino Ayala, ubi lego sequentia: Confirmatio constitutionum synodalium reverendiss. Fr. Thomæ de Villanova archiepiscopi Valentini. Cum constitutiones synodales reverendissimi fratris Thomæ de Villanova prædecessoris nostri sint ab eo sanctissime institutæ, & a nobis maxime probentur; statuimus, ut in iis omnibus, quæ in nostro provinciali concilio nuper habito, aut in præsenti diœcesana synodo non fuerint aliter statuta, aut limitatione aliqua restricta, in nostra diœcesi sedulo observentur.
[99] Ista autem non indigitant expresse synodum a Sancto habitam anno 1545, [& alteram 1548.] sed æque ac verisimilius alteram, quam habuit triennio post, cujusque constitutiones ibidem recitantur pag. 134 hoc titulo: Ordinationes pro choro ecclesiarum diœcesis Valentinæ, editæ a reverendissimo Fr. Thoma de Villa-nova archiepiscopo Valentino in diœcesana synodo Valentina anno Domini MDXLVIII, die XIV Junii. Ordinationes ipsas loco citato videat curiosus lector: quid per eas intenderit solicitus Antistes, sufficienter insinuat in præfatione, quam solam transcribo: Cum sacerdotes & alii clerici, divino cultui mancipati, non solum animæ & conscientiæ puritate, verum etiam corporali & exteriori gravitate ac morum decentia pollere debeant, ac in divinorum celebratione seipsos bene compositos circumspicientibus exhibere, ut per exteriorem honestatem intrinsecam cordis compositionem ostendant, iccirco nos don frater Thomas de Villa-nova, Dei & Apostolicæ Sedis gratia archiepiscopus Valentinus, volentes in his, quæ ad divinum officium & sacerdotalem ordinem pertinent providere, sequentes ordinationes pro choro ecclesiarum nostræ diœcesis, sancta synodo approbante, fecimus, quas inviolabiliter servari mandamus.
§ IX. De anno ac die Sancti emortuali.
[Obiit anno 1555] De reliquis Sancti gestis usque ad annum vitæ ultimum nihil est, quod adjiciam; hæc quippe abunde edocebitur lector tum ex Vitis edendis, tum, si quid dubii occurrat, ex Annotatis de more annectendis. Itaque ad annum emortualem propero, in quo dissentiunt utcumque scriptores. Mugnatonius in duplici, quod habemus, Vitæ exemplari, sicut & in eo, quod ex Latino Hispanicum fecit Herrera in Historia conventus Salmanticensis pagina 315, scribit in hunc modum: Diem suum obiit anno salutis millesimo quingentesimo quinquagesimo quarto. Escolanus lib. 10 Historiæ Valentinæ cap. 36; Anno, inquit, millesimo quingentesimo quinquagesimo sexto, die octava Septembris obiit sanctus archiepiscopus don Thomas de Villanova. At Pamphilus, qui sub eadem tempora Chronica Ordinis S. Augustini, usque ad annum dumtaxat 1579 producta, exaravit, ita habet pag. 120: Deo vocante infirmari cœpit, sanctoque fine quievit anno a Nativitate Domini MDLV: atque hæc ejus sententia omnium aliorum, quos vidi, calculis comprobatur.
[101] [die 8 Septembris.] Idem annus signatur in Sancti epitaphio, quod dat Salonius in Vita, sicut & San-Martinus, Curtius, & alii; idem in Serie actorum & in Bulla canonizationis; ut proinde hic morari nos non debeat auctoritas alias gravissima Mugnatonii, in cujus verisimiliter numeros error irrepsit. Idipsum de Escolano credendum est; quandoquidem eodem citato lib. cap. 35, cum dixisset, Bullas pro Sancto ad archiepiscopatum Valentinum datas fuisse a Paulo III Papa sexto Idus Octobris anno 1544, paulo inferius scribit, eum tenuisse archiepiscopatum annis decem & mensibus undecim, qui, si diem unum & alterum addideris, complentur anno 1555 die VIII Septembris. Quoad diem neminem hactenus dissentientem offendi, sed, quod raro accidit, dum horam seu diei partem determinant ii ipsi, qui processibus se usos profitentur, in adjunctis ita discrepant, vel certe tam obscure ea declarant, ut, quocumque me vertam, emergere ex dubiis non valeam. Quapropter præcipuorum vel ipsa verba, vel saltem in compendium contracta, lectori proponenda judicavi.
[102] [Salonio tempus matutinum designanti] Salonius lib. 2 Vitæ cap. 22 quod propter rationes, in Annotatis allegandas, apud nos est 25, rem more suo describit fusissime hoc ordine: die VII Septembris sub horam nonam vespertinam Sanctus Sacramento extremæ unctionis muniri voluit; die VIII ad horam quartam matutinam denuo confessus est, & tum prælegi sibi jussit historiam Christi patientis secundum Joannem. Ad horam septimam ipsius jussu in eodem cubiculo celebratum est sanctum Missæ sacrificium; simul ac post consecrationem sacerdos elevavit Calicem, Sanctus pronuntiare cœpit Psalmum: In te, Domine, speravi, protulit versum In manus tuas, Domine, commendo spiritum meum, dum sacerdos sanctissimum Sacramentum suscepit, &, eo susceptionem finiente, simul egregius Dei Servus vitam finivit. Capite dein apud nos 26 pergit hoc ordine: per sonitum æris campani mox indicata est mors sancti Antistitis, corpus rite exornatum, delatum in aulam palatii majorem, hic erectum altare, & a nonnullis sacerdotibus celebratum Missæ sacrificium, ac tandem sub meridiem palatii valvæ, quæ eo usque clausæ fuerant, apertæ sunt accurrenti innumero populo: sub horam secundam delatum est sacrum corpus ad ecclesiam metropolitanam, & hinc, postquam decantatæ essent Vesperæ defunctorum, ad ecclesiam monasterii beatæ Mariæ de Succursu, Ordinis S. Augustini, extra mœnia civitatis, ubi reliqua diei parte ac tota nocte expositum fuit, patentibus civitatis portis in gratiam populi, illuc continuo ingenti copia accurrentis: mane sub horam octavam factæ sunt solemnes exsequiæ & corpus eodem die in sepulcro depositum.
[103] Ex hac rerum gestarum serie manifeste indicat Salonius, [alii utcumque adversantur,] defunctum esse Sanctum die VIII Septembris intra horam septimam & octavam matutimam, & sepulturæ traditum die IX. Audiamus nunc ipsa verba Bullæ canonizationis: Demum semel adhuc sub speciebus sacramentalibus venerari cupiens Deum Salvatorem, quem mox facie ad faciem sese intuiturum sperabat; in suo cubiculo sanctum Sacrificium confici, & interim sibi Dominicæ Passionis Euangelium secundum Joannem legi voluit; eoque cum alta contemplatione audito, ac mira pietate & humilitate augustissimo Sacramento, erga quod semper devotissimus extitit, ad elevationem adorato, præ gaudio vim lachrymarum profundens, inchoavit Canticum: “Nunc dimittis servum tuum, Domine, secundum verbum tuum in pace”; eoque absoluto subdidit: “In manus tuas, Domine, commendo spiritum meum”: quæ cum diceret, expiravit die VIII Septembris vesperi Nativitatis beatissimæ Virginis, cujus dum viveret amore languebat, anno salutis MDLV, ætatis suæ LXVIII. Bullæ consonant saltem quoad rem, de qua hic dubium est, in Serie actorum omnium pro canonizatione tria Vitæ compendia, & in eorum uno, postquam narratum est, quod Sanctus ad elevationem sanctissimi Sacramenti recitaverït psalmum Nunc dimittis &c., expresse additur: Expiravit die octava Septembris salutis anno MDLV VESPERI inter septimam & octavam horam: in altero: Expiravit & beatissimam animam Creatori restituit die VIII Septembris MDLV inter septimam & octavam horam VESPERI Nativitatis beatissimæ Mariæ Virginis: in tertio: Et hæc dicenti die octava Septembris VESPERI Nativitatis beatissimæ Virginis inter septimam & octavam horam anno salutis millesimo quingentesimo quinquagesimo quinto, ætatis suæ sexagesimo octavo, dedit Dominus Servo suo somnum &c.
[104] Dices, tolli difficultatem, si credamus, vocem vesperi, [alii suffragantur;] sive ex librarii inadvertentia, sive ex verbo aliquo Hispanico, male intellecto in processibus, irrepsisse in unum Vitæ compendium atque hinc in alia & in Bullam: non inficior; imo sunt nonnulla, quæ id sat verisimile esse persuadeant. Primum est, quia alioqui tota Salonii, quamquam in adjunctis temporis non omnino accurati & non raro corrigendi, rei gestæ series evertitur. Secundum, quia non tantum Quevedo, San-Martinus, Baxius, Torellus & alii consensu unanimi insinuant, obiisse Sanctum, dum sacerdos sacrum Domini Corpus suscipiebat, sed & Vitæ compendium, quod descripsit collega noster Romæ ex Ms. bibliothecæ Angelicæ Ordinis sancti Augustini his verbis: Celebrante sacerdote in ejus cubiculo Missam, ab elevatione Hostiæ incepit recitare magnis cum lachrymis psalmum: “In te, Domine, speravi” usque ad sumptionem sacerdotis; & tunc bonus Prælatus dixit: “In manus tuas Domine &c.” & reddidit suo Creatori animam. Tertium, quia in Vitæ compendio, quod in Serie actorum pro canonizatione quinto loco datur, mors ejus eodem quidem modo, quo in aliis, narratur contigisse inter septimam & octavam horam, sed omissa voce vesperi. Quartum denique, quia tum in Bulla, tum in Vitæ compendiis res ita exponitur, ut, dempta unica illa voce vesperi, nemo non suspicetur, mortuum esse Sanctum in ipso Missæ sacrificio.
[105] [Coccinus prima fronte] At vero posteriori huic certe quoad speciem adversatur Coccinus in Relatione ad Paulum V Papam, pag. 478 & seq. ita scribens: Quod vero semper in Deo collocarit comprobatur ex testimonio Francisci Iter J. U. D. (testis) XLVII in processu Valentino fol. CCXXXIV examinati authoritate ordinaria, deponendis *, eum in fine vitæ constitutum dixisse circumstantibus: Prius volo videre Creatorem meum, quam ab hac vita discedam, & confestim Missam celebrari visisse *, quæ est memoriale vitæ & passionis Christi Redemptoris nostri, eique maxime * cum devotione interfuisse & in elevatione sanctissimi Sacramenti incipiendo psalmum: “In te, Domine, speravi”, & illum paulatim prosequendo, donec sacrosanctam Eucharistiam sacerdos sumeret, dixisse: “In manus tuas, Domine, commendo spiritum meum”. Jussit postmodum ubi * recitari Passionem Domini nostri Jesu Christi secundum Euangelium Joannis, in quo cum legi sanctissimum Joannem audivisset, silentium signis indixit, ut tantisper meditationi vacaret; mox lectori, ut sequeretur Euangelium, innuit, & cum hæc sæpius inter legendum peregisset, in illis verbis: “Postea autem rogaverunt Pilatum &c” Creatori suo reddidit animam. Ita in processu Valentino super XVIII deponit Joannes Pellejero major sacrista ecclesiæ Valentinæ, ætatis LXXII annorum, VII testis fol. CLVII, qui supradictis interfuit, additque, quod venerabilis Archiepiscopus vivens manu sibi manum apprehendit, quam moriens deinde dimisit; & cum hoc concordat Petrus Moncada eques, XIV testis, qui tantum hæc de auditu deponit super XVIII fol. CLXXVII, qui duo ultimi testes authoritate ordinaria fuerunt examinati.
[106] [in adjunctis utrique sententiæ] Hæc, prout jacent, indistincte legenti clarum apparere poterit, obiisse Sanctum diu post finitam Missam, imo probabilius juxta Bullam & Vitæ compendia memorata vesperi: quandoquidem, si Sanctus tantum post sumptam a sacerdote sacrosanctam Eucharistiam prælegi sibi voluerit Passionem Domini secundum Joannem, exspiraveritque in illis verbis: Postea autem rogaverunt Pilatum, nihil obsit, quominus ea lectio protrahi potuerit usque ad septimam vespertinam, præsertim cum sæpius lector morari jussus sit, ut Sanctus meditationi indulgeret. Sed qui eam viam inierit, Salonio & aliis non modo contrarius erit, verum etiam Coccinum cum Bulla & Vitæ compendiis difficulter conciliabit. Nam in his non obscure insinuatur, lectionem Passionis præmissam fuisse consecrationi ac sumptioni sacrosanctæ Eucharistiæ & sumptione peracta, recitasse Sanctum psalmum Nunc dimittis &c, atque huic addidisse In manus & iisdem verbis immortuum esse. Apud Coccinum vero dicitur ad elevationem inchoasse Sanctus psalmum In te, Domine, speravi, eumque protraxisse usque ad sumptionem, tum dixisse In manus &c, ac postmodum recitatam fuisse Passionem Domini, cui tandem immortuus sit ad hæc verba: Postea autem rogaverunt Pilatum; quæ cum ita non reperiantur in vulgata, putem ex inadvertentia describentis vel typothetæ, nam impressio valde imperfecta est, supposita fuisse pro iis, quæ versui 30 cap. 19 Et inclinato capite tradidit spiritum mox subduntur: Judæi ergo … rogaverunt Pilatum. Ita ut inter versum In manus &c ac Sancti obitum tota intercessisset Christi patientis historiæ prælectio juxta Coccinum..
[107] Itaque Coccini verba sumenda non sunt, prout prima fronte apparet, [contrarius,] conjunctim, sed divisim & conformiter ad ipsius scribendi modum ac intentum; atque ita fiet, ut neutri sententiæ refragentur. Considerandum quippe, quod auctor ille in Relatione non respexerit ordinem temporis, sed virtutum, incipiens a fide ejusque præceptis, ita ut sub diversis titulis examinet diversas virtutes, quibus S. Thomas per totum vitæ cursum claruit, easque probet adductis exemplis ac testimoniis, neque in his ad eum ordinem se restringat, ut, quæ priora sunt tempore, præponat posterioribus. Exempli gratia, pag. 592 agit de Sacrificio Missæ, & primum ostendit ex testimoniis, quomodo se Sanctus in eo gesserit, dum erat archiepiscopus, mox autem post quomodo religiosus. His consideratis, nodum paulatim nec admodum difficulter evolvemus. Laudatus auctor a pag. 471 disserit de Magnitudine fidei S. Thomæ, eamque confirmat testimoniis & exemplis, unde pateat primo, quam alta senserit de sanctissima Trinitate, dein quam singulari devotione afficeretur erga sanctissimam Eucharistiam & Beatam Virginem, ac tandem subnectit verba num. 105 recitata; unde duo colligamus, affectum scilicet, quo in fine vitæ ferebatur in conspectum Domini latentis sub speciebus Eucharisticis, & sensum, quo perfundebatur ejus animus ex auditione historiæ Passionis Dominicæ, quæ duo quidem in narratione quoad speciem conjunguntur; sed reipsa meo judicio ab invicem non pendent.
[108] Nam & ex diversis locis desumpta sunt & diversis etiam nituntur testimoniis, [exponitur,] ita quidem ut ea pars, in qua agitur de celebrato Missæ sacrificio in cubiculo Sancti, deprompta fuerit ex fol. 234 processus Valentini, & solum habeat testem Franciscum Iter; altera vero de lectione Passionis Dominicæ incipiendo ab his vocibus: Jussit postmodum sibi recitari &c ex fol. 157 ejusdem processus, ac roboretur testimoniis Joannis Pellejero ac Petri Moncada. Utrumque eruitur etiam ex eodem Coccino pag. 480 in in hunc modum scribente: Et quamvis prædictus Franciscus Iter in hac sua depositione non habeat contestem, ea tamen comprobatur tum ex dicto fratris Joannis Alphonsi, XI testis super XVIII in eodem processu fol. CLXVII, & ex dicto Gregorii Juañes primi testis pariter super XVIII in eodem processu fol. CXLI, examinatorum authoritate ordinaria, tum ex aliis testibus, qui de sanctissimo devotissimoque hujus Præsulis fine deponunt, ex quibus simul junctis facile potest colligi plena probatio. Franciscus Iter non habet contestem, ergo verba, quibus tamquam testis subjicitur Joannes Pellejero, non afficiunt præcedentia, quibus testatus est Franciscus Iter spectantia ad sacrificium Missæ in Sancti cubiculo celebratum, ac proinde, accedente auctoritate compendiorum Vitæ in Bulla & Serie actorum, verisimillimum est, τὸ jussit postmodum respicere non ea, quæ apud Coccinum proxime præcedunt, sed alia, quæ ante narrata fuerant in processu pag. 157, forte eadem, quæ a Salonio referuntur de instituta per Sanctum sacramentali Confessione ante lectionem Passionis Dominicæ.
[109] [& via conciliandi omnes proponitur.] Hinc colligo ulterius, quod Franciscus Iter deposuerit, Sanctum ad ea verba In manus tuas Domine exspirasse, prout habent Vitæ compendia: imo, quamvis neutrum exprimatur apud Coccinum, in ipso Sacrificio, sicut Salonius, Quevedo, aliique num. 104 laudati, tradiderunt. Quod autem testentur Joannes Pellejero & Petrus Moncada, defunctum esse Sanctum in illis verbis: Postea autem rogaverunt Pilatum, nihil obest, si statuamus cum Salonio, primo quod lectio inchoata fuerit post institutam Confessionem sacramentalem hora quarta matutina, cui contraria non sunt Vitæ. compendia; secundo quod continuata fuerit etiam tempore Sacrificii, id enim innuunt verba compendii Vitæ in Bulla: In cubiculo sanctum Sacrificium confici & interim sibi Dominicæ Passionis Euangelium secundum Joannem legi voluit, tertio quod, sacerdote elevante sacrosanctam Eucharistiam, cœperit Sanctus recitare psalmum seu canticum Nunc dimittis, ut habent Vitæ compendia, huic subdiderit psalmum In te Domine speravi, cujus unius meminerunt cum aliis Salonius & Franciscus Iter apud Coccinum, & cum lector absolveret postrema verba versus 30 cap. 29 Joannis Euangelistæ; sacerdos vero susciperet sanctissimum Samentum, dixerit: In manus tuas, Domine, commendo spiritum meum, atque hæc dicens, expirarit. Sic conciliabuntur omnes, si modo admittere volueris, quod de adjecta per inadvertentiam voce vesperi insinuavi supra; sin' minus ego aliis rem explicandam permitto. Porro sunt, qui Sancti ætatem annis 67, sunt qui 68 determinant, sed cum natus sit anno 1488, ita conciliandi, ut alii completos, alii incompletos numerarint.
[Annotata]
* l. deponentis
* verisim. jussisle
* maxima
* l. sibi
§ X. De Scriptis Sancti ac variis eorum editionibus.
[Sanctus Mss. sua ante obitum dedit Mugnatonio,] Varias lucubrationes præsertim conciones sacras e vivis abiens scripto posteritati reliquit eximius Verbi Dei Præco, quas, ab ipsomet obtentas, non multis annis post magna saltem ex parte in lucem edi curavit laudatus sæpe Joannes Mugnatonius episcopus Segobricensis, cujus verba ex præfatione editioni Complutensi anni 1581 affixa huc transfero: Cum vero in excellentis hujus Præsulis sacrarum concionum possessionem magna ex parte ego venerim (nam intercidisse aliquas non sine magna rei pretiosæ jactura certo scio,) intelligamque, quantum eximiæ utilitatis fructum Ecclesiæ Christianæ illarum editio sit allatura, hisce potissimum temporibus, de quarum sinistra sorte supra incipiebam commemorare, non committam, ut tantus thesaurus in tenebris delitescat; sed ut in lucem potius & in oculos manusque hominum veniat, sedulo curabo. His accedit, quod, cum olim ego cum Authore ipso de maturanda editione agerem, illumque obnixe rogarem, ne pateretur tam fructuosis vigiliis defraudari homines, qua ille erat modestia insigniter præditus, respondit, non se tam suarum rerum admiratorem esse, ut in tanta scribentium felicitate, prodeuntibus quotidie præstantissimorum authorum egregiis lucubrationibus, auderet tenuitatem angustæ suæ doctrinæ in publicum emittere. Cæterum, cum juxta consuetum modum cursumque naturæ ego, qui minus quam ille provectæ essem ætatis, videbar illi futurus superstes, facerem, postquam ille vita esset functus, id, quod magis e re publica fore judicarem, totum id, quicquid esset negotii, se mihi dare, pro meo arbitratu aut premerem aut publicarem.
[111] Quare haud quaquam integrum jam mihi esse censeo non edere; [qui, juvante Petro Uzeda, edere decrevit] cum tam utilem, imo necessariam rei publicæ editionem hanc esse censeam. Misi itaque ea exemplaria, quæ apud me erant, patri provinciali, patribusque Castellæ provinciæ nostri Ordinis, ut virum doctum deligerent, cui curam delegarent recognoscendi, purgandi, emendandi etiam, si quid in his scriptis librariorum, amanuensiumve incuria (qui rudes sæpe & imperiti nobis contingunt) castigatione dignum videretur, daretque operam, ut in voluminis formam conciones redactæ excudi possent, quando mihi per crebras meas occupationes, quibus necessario distrahor, id perficere non licebat. Opere præstiterunt mox, quod a me rogabantur patres, curamque eam delegarunt magistro fratri Petro Uzedæ, collegii nostri Ordinis in Complutensi academia rectori, cujus viginti annorum theologicis prælectionibus explorata eruditio, & inde confirmatum in sacra doctrina judicium, vota desideriaque mea plene & cumulate explebit; summasque divinæ Bonitati gratias ago, quod perfectum jam & absolutum Opus video: ex quo tametsi omne studiosorum hominum genus commoditates & emolumenta magna haurire posse persuasum habeo, illis tamen, quibus populum Christianum concionando doctrina & bonis moribus imbuere cura est, multo amplissima laturos dubitare nemo potest.
[112] Hinc rationem inveniendi artificiosam colligent, hinc disponendorum argumentorum artem addiscent,[concionatoribus perutilia.] hinc denique totius orationis ductum haurire poterunt, supellectilemque variam & multiplicem sibi comparabunt, unde suas conciones affatim condiant, feliciterque locupletent. Ecce illis proponimus exemplar, ad quod sese effingant, quod sane si fuerint imitati, non dubito, quin serio seduloque ac magno spiritus ardore incumbant adversus hominum peccata, flagitiorumque sylvam, quæ tam alte in humanis pectoribus radices egit, penitus amoliantur & vastent. Faxit Deus optimus, ut is ardor sanctusque ille zelus, quo harum concionum Author deflagrabat, populumque Christianum suo tempore in virtutis studium accendebant *, excitetur modo, moveaturque in his hominibus, qui hunc librum in manus sument, hinc vitia evellant & destruant, illinc virtutes ædificent & plantent, quemadmodum & ipse Operis Author sancte præstitit. Ita, correctis hinc inde typi erroribus, laudatus Mugnatonius, deinde pergens commendare concionatoribus, ut ad exemplar Sancti nostri in dicendo sectentur brevitatem & facilitatem sermonis.
[113] Sermones autem suos, quamquam Hispanico idiomate ad populum diceret, [Pars eorum in debitam formam] Latino tamen exaravit Sanctus, uti manifeste testatur memoratus Petrus Uzeda Guerrero in litteris eidem editioni præfixis, directisque ad Mugnatonium episcopum, ubi ita loquitur: Equidem, quod ad me attinet, pro virili mea portione curavi, ut quam emendatissimum in manus hominum prodiret Opus. A verborum autem & sententiarum mutatione ita abstinere constitui, ut tamen interim illiberales quasdam voces & quasi plebei ordinis aut sustulerim, aut cum aliis commutarim, & orationes præterea nonnullas integrasque peryodos, quas ille, ne quid impetum * moraretur, vernacula lingua Latinæ concioni libere admiscuerat, ita verterim, ut simili filo & contextura sermo procederet, neque Sicyonios calceos, ut dicitur, Socrati inepte induerem. Cæterum illud summopere cavi, nequa loquendi formula, nequa metaphora, nequa exaggerandi ratio cavillis aut sycophantiis ansam ullam calumniosis hisce temporibus præbere posset. Quid vero nostra hæc opera emolumenti attulerit, ille exactius judicabit, qui editionem hanc sane tuam, pater amplissime, cum illis manuscriptis exemplis contulerit, quæ depravata & ab imperitis scribis exscripta vulgo circumferuntur; qua re non solum Authori nominis jacturam, sed & doctrinæ, alioqui sanctissimæ, periculum certum creari, non est, qui non videat. Verba sunt hactenus Uzedæ, aliquot manifestis typi mendis expurgata.
[114] [redacta, missa altera in tempus aliud,] Opus illud divisit Uzeda in tomos duos unico volumine contentos; tomo primo dantur conciones in Dominicas & festa Domini, uti & in ferias aliquot præsertim Quadragesimæ, nec non Commentarii in Cantica Canticorum; in altero conciones in festa B. Mariæ Virginis & Sanctorum aliquot selectiores, omissis multis in utroque tomo, quæ operosiore correctione indigerent, quemadmodum insinuat editor ad calcem secundi his verbis: Selectiores conciones hactenus tantum dedimus; neque enim omnes Authoris Commentationes, uno quasi partu edere nobis licuit, in quidvis aliud quam in hoc conscriptas; quas nimirum Author in adversariis tumultuarie & in litura reliquerat, & quarum plurimæ, indignis truncatæ modis, vix in unum orationis corpus coalescere posse videntur. Dabimus operam (Deo suo operi aspirante) ut cura & diligentia nostra eam formam propediem accipiant, ut suum Authorem & decere & referre quisque judicet. Sit hic tomus cæterorum antecursor, viamque aliis muniat ac pandat iter durum ingeniorum voluntatumque humanarum, & assuefacere incipiat pietati ac divinis ardoribus desueta hominum corda; mox conciones reliquæ, quæ modo desiderantur, ire viam incipient.
[115] [lucem aspexit anno 1581,] Non est, quod dubitem, quin laudatus Uzeda post perfectum primum illud Opus studia sua ac labores ad alias conciones converterit; has tamen, uti statuerat, non videtur prodidisse in lucem. Certe primi Operis impressionem variis vicibus repetitam fuisse comperi; at nusquam deprehendi, novi quid ex Sancti lucubrationibus typis vulgatum esse ante annum 1685, de qua postrema editione mox loquar; cum nempe nonnihil observavero circa tempus editionis primæ. Hanc, duce Herrera in Historia conventus S. Augustini Salmanticæ, innectunt auctores, quos vidi hactenus, omnes anno 1581. Anno MDLXXXI, inquit laudatus Herrera pag. 383 agens de gestis Petri Uzedæ, erat rector collegii Complutensis & in ordinem redegit sermones sancti fratris Thomæ a Villanova … vulgavitque modo, quo supra dictum est in litteris ad Mugnatonium. Favet huic sententiæ ipse titulus editionis Complutensis dicti anni, qui sic habet: Conciones sacræ illustrissimi & reverendissimi DD. Thomæ a Villanova &c, nunc primum in lucem editæ.
[116] Verum non desunt rationes, quæ suadent, vel editioni huic præcessisse alteram, vel certe Opus prelo paratum fuisse ultra decennium, [& forte citius;] antequam vulgaretur. Nam Mugnatonius, Vita functus anno 1571, in præfatione ita loquitur, acsi jam tum nihil quidquam editionem moraretur; Summasque, inquit, divinæ Bonitati gratias ago, quod perfectum jam & absolutum Opus video. Idipsum haud obscure significat Uzeda in litteris e collegio Complutensi directis ad eumdem Mugnatonium, utique in vivis superstitem, quas concludit hac formula: Servet amplitudinem tuam Deus Opt. Max. nobis quam diutissime incolumem. Vale. Alia ejus verba habes num. 113. Denique non minus evidenter id patet ex litteris Philippi secundi regis Hispaniarum, præfixis dictæ editioni Complutensi anni 1581. Ex iis quippe discimus, factam fuisse licentiam imprimendi sermones Sancti nostri ab anno 1569. En tibi, quantum huc spectant, verba ipsa ex Hispanico Latine reddita: Prorogatio. Philippus Dei gratia &c. Quoniam exhibitum nobis fuit … quod dicto Ordini (S. Augustini) licentiam concesserimus, ut ad tempus decem annorum imprimi possent sermones fratris Thomæ a Villanova … ac spatium illud annorum decem finitum sit sub exitum anni elapsi millesimi quingentesimi septuagesimi noni… Eapropter spatium dictæ nostræ licentiæ prorogamus ac dilatamus … ad annos sex alios &c. Datum Matriti die decima octava Februarii anno millesimo quingentesimo octogesimo. Itaque, si sæpe memoratæ editioni altera non præcesserit, dubium non est, quin potuerit præcessisse, & quin tentata fuerit decennio ante. Forte ei moram attulit obitus Mugnatonii, cujus cura & sumptibus procedebat; atque hinc factum, ut aliarum concionum edendarum ænimum deposuerit Uzeda.
[117] Idem Opus dein tum ante tum post canonizationem Sancti sæpius prelum subiit. [dein sæpe recusa fuit & approbata Romæ.] Pater Dominicus Antonius Gandolphus in Dissertatione historica de Scriptoribus Augustinianis tres editiones recenset ante canonizationem factas, primam Brixiæ anno 1603, alteram Coloniæ 1614, tertiam item Coloniæ 1618; habeo præterea exemplar ibidem impressum anno 1619; duas quoque post canonizationem assignat, primam Romæ anno 1659, curante Joanne Baptista Penna, Vigiliarum episcopo, secundam rursus Coloniæ 1661. Ceterum de his verisimillime concionibus impressis intelligenda sunt, quæ leguntur in Serie actorum omnium in canonizatione pag. 4 & 5 verbis sequentibus: Die XVI Novembris (anni 1649) demandatum est examen Operum, ab eodem Beato editorum, Card. Cornelio, adhibitis patribus Hilarione & Alciato. In congregatione habita die VII Martii MDCL pronunciatum fuit, nihil in prædictis Operibus contra fidem & bonos mores, nec aliquam doctrinam novam & a communi Ecclesiæ sensu alienam contineri. De his, inquam, concionibus intelligenda sunt: neque enim aliud vel ab ipso Sancto vel ab altero ex ejus Operibus editum uspiam occurrit usque ad annum 1685: quando primum ejusdem Opera, multis concionibus & Elucidatione in Apocalypsim aucta, in lucem edi cœpta sunt Bruxellis, curante admodum reverendo P. Antonino de Witte, Ordinis Eremitarum S. Augustini Belga Bruxellensi.
[118] Is, quantum ex priore tomo eruere potui, in Hispaniam profectus, [Editio multo locupletior facta est anno 1685] inde tum reliquias S. Thomæ Valentiæ obtentas, ut dicam in Gloria posthuma, tum ejusdem Sancti lucubrationes Mss. attulit in patriam, atque in quinque partes dispositas, totidem tomis prelo paravit, qui nempe & ante editas & eatenus non editas complecterentur. Primus lucem aspexit anno mox memorato, habetque varias conciones in Dominicas a prima Adventus usque ad Dominica Resurrectionis, nec non in ferias aliquot Quadragesimæ: alter anno 1690, & præter conciones a Dominica Resurrectionis usque ad primam Adventus continet Elucidationem in Apocalypsim, omisso Commentario in Cantica Canticorum, quem dedit Uzeda, quemque hic se daturum promiserat laudatus de Witte. Ita enim scribit ante tomum suum primum: Scripsit S. Thomas a Villanova conciones diversas, per me, dante Deo, præter primum hunc, quatuor insuper aliis tomis evulgandas. Item in Cantica Canticorum incomplete, quemadmodum & in Apocalypsin, quæ utraque lector benevolus ad calcem reperiet tomi secundi præpropere prœlo dandi.
[119] [& seqq. a P. Antonino de Witte] Tertius editus est anno 1695, & præter conciones in festa Domini nostri Jesu Christi, perhibet multas in festa præcipua beatissimæ Mariæ Virginis, in quam tenerrimo affectu ferebatur Concionator eximius, uti patebit per decursum: quartus 1703, comprehendens sermones, de Sanctis aliquot, incipiendo a primo die mensis Novembris, omnibus Sanctis festivo, usque ad XVI Junii, sacrum SS. Quiriaco & Julittæ martyribus. Quintus procul dubio destinatus fuit Sanctis, quorum memoria recolitur reliqua anni parte, & de quibus nonnullæ conciones leguntur in Uzedæ aliorumque editionibus; fortasse in hunc quoque reservatus fuit Commentarius in Cantica Canticorum supra memoratus; at dubito, utrum is editus sit; maxime quia super eo consultus R. Adm. P. Dominicus Laurys Prior RR. PP. Eremitarum S. Augustini Antverpiæ, nullum ejus in conventu suo exemplar esse mihi responderit, quamvis tria sint exemplaria quatuor priorum tomorum, quorum unum cum aliis libris mihi benignissime & humanissime concessit. Porro observet lector, in hac postrema editione non unicam tantum in singulas Dominicas ac festivitates dari concionem, sed non raro tres vel quatuor, imo etiam aliquando septem vel octo.
[120] [ex Mss. in Hispania acceptis, & Salmanticæ] Non indicat expresse laudatus de Witte, qua in civitate Hispaniæ vel a quo dicta S. Thomæ Mss. nactus fuerit; nactum tamen fuisse Salmanticæ verisimillimum mihi fit ex verbis approbationis censorum, primo tomo præfixæ, quæ transcribo: Viso mandato &c. omnino approbandum censemus, juxta commissionem nobis ab eximio P. Magistro provinciali datam, ut ad majorem Dei gloriam in lucem prodeat tomus primus sacrarum concionum … divi Thomæ a Villanova &c. Nunc demum partim ex ejusdem Sancti quinies impressis concionibus, partim ex duobus tomis manuscriptis (ex quibus illæ, quæ hactenus impressæ fuerant, erant desumptæ, omissis concionibus aliquot, quæ nunc fideliter exscriptæ & a notario Salmanticæ authenticatæ jam primum prodeunt) partim ex alio ejusdem Sancti autographo posthumo, propria ejusdem Sancti manu subscripto, collatione fideliter facta, in lucem mittitur studio & labore adm. R. P. Antonini de Witte, ejusdem voti Fremitæ Augustiniani, conventus nostri Bruxellensis nuper Prioris & capituli generalis exdiffinitoris. Quarum quidem concionum, numquam antea impressarum, qui stylum & doctrinam collationemque cum manuscriptis considerare voluerit, judicabit nobiscum, ejusdem omnium esse authorem D. Thomam, eodem Spiritu veritatis directum.
[121] Hinc conjicio ulterius, designatos hic tomos Mss. eos esse, [post corretionem verisimiliter retictis] quos Petrus Uzeda, postquam contentas in iis conciones correxerat & in debitam formam redegerat, reliquit Salmanticæ in conventu Ordinis sui, ubi, dum primæ editionis Opus prelo paratum erat, vel forte jam tum commissum fuerat, puta sub annum 1576 habitavit, teste Herrera, & sacrorum Librorum interpres fuit. Neque enim verisimile mihi est, P. de Witte correctiora Mss. autographa adeptum fuisse, quam quæ ipsemet Sanctus commisit Mugnatonio, & hic corrigenda atque in formam redigenda contradidit Uzedæ. Sed quas primum edidit Uzeda lucubrationes, non exiguo studio & labore emendaverat, quas autem non edidit, eæ majore emendatione indigebant, quas nimirum Author in adversariis tumultuaric & in litura reliquerat, & quarum plurimæ, indignis truncatæ modis, vix in unum orationis corpus coalescere posse videbantur, sicut ipse loquitur supra num. 114. Atque inde mihi consequens est, conciones, saltem plurimas, ex obtentis in Hispania Mss, collatione fideliter facta, anno 1685 & seqq. primum in lucem missas a laudato P. Antonio de Witte, antea restauratorem habuisse, nec alium quam Uzedam; maxime cum ad hoc curam & diligentiam suam adpromiserit in litteris ad Mugnatonium, primæ editioni præmissis, nec alius uspiam occurrat, qui id negotium dicatur suscepisse.
[122] Ceterum dum aiunt censores, unum ex memoratis Mss. tomum ipsius manu S. Thomæ subscriptum esse, [ab Uzeda cum protestatione Auctoris.] fortasse innuunt protestationem ejus, quam P. de Witte sæpe nominato tomo primo præmisit, hisce verbis conceptam: Protestatio. Ego Frater Thomas de Villa-nova protestor, quod in omnibus, quæ hic & alibi scripsi & scripsero, intendo sequi sensum sanctæ Matris Ecclesiæ, cujus examini & correctioni omnia mea sive dicta sive scripta subjicio: in cujus fidem nomen meum subscribo. Fr. Thomas de Villa-nova. His subditur: S. Thomas de Vill-nova libro suo manuscripto folio septimo. Quoniam autem Sanctus Opera sua non scripsit eo animo, ut typis vulgaret, quemadmodum ex Mugnatonii atque Uzedæ verbis supra recitatis sufficienter eruitur; crediderim, hanc protestationem ab ipso fuisse adjectam, vel quando Mugnatonii arbitrio illa commisit, vel ante, quando suspicari cœpit, fore ut ab aliquo post obitum suum vulgarentur.
[Annotata]
* al. accendebat
* al. imperfectum
§ XI. Acta Sancti quo ordine ac modo edenda & quibus instrumentis illustranda.
[Post Vitam a Mugnatonio scriptam, & alteram ex actis in canonizatione,] Superest, ut, quod § 1 hujus Commentarii num. 13 paucis indicavi, exponam ordinem & modum, quem in Vita præsertim tertio loco edenda servaturus sum. De Mugnatonio ejusque lucubratione, duabus aliis præmittenda, nihil est, quod addam dictis ibidem num. 2; nihil quoque de altera Mugnatonio proxime subjungenda, extracta scilicet ex Serie actorum, aliquoties memorata, præter hoc unum, quod eam præ ceteris quinque Vitis seu Vitæ compendiis, eadem in Serie contentis, ac num. 12 designatis, elegerim; quia iis prolixior plenius Sancti gesta exhibet, ac facilius admittet in Annotatis ea, quæ ex reliquis addenda vel observanda venient. Omnes quippe, non adeo in rebus narratis diversas, recudere consultum non judicavi, maxime quia Salonii Acta longiora, ob rationes statim allegandas prætermittenda non videbantur.
[124] [tertia a Salonio Hispanice exarata] Salonius, cujus notitiam dedi num. 5, bis S. Thomæ Acta vulgavit; primum anno 1588, trigesimo tertio ab illius obitu, collecta ex iis, quæ legerat apud Mugnatonium, quæque didicerat ex familiaribus & notis atque ipsomet Sancti confessario. Dein anno 1620, concinnata procul dubio ex prius editis, & ex processibus ad beatificationem confectis, prout ostendi ibidem num. 7. Prius edita nec habeo, nec, ut haberem, operose laborandum censui; quia, cum in conscribendis aliis præter adjumenta priora duces habuerit ipsos processus, supponere debebam, hæc fore accuratiora & majorem a lectoribus consecutura auctoritatem. Porro hunc auctorem laudant & commendant multi, passimque, ubi de Sancti gestis sermonem instituunt, ad illum pro pleniori notitia lectorem remittunt; at vero nullus, quem sciam, hactenus inventus est, qui in ejusdem lectoris gratiam, Salonii Opus Hispanicum Latine interpretaretur. Credo, quia absterruit tum prolixitas, tum auctoris stylus subinde æquo diffusior; qui certe & mihi perdifficilis visus est ad aptam simul & fidelem interpretationem. Verumtamen quominus & ego ab hac abstinerem, vitaremque valde diuturna tædia, impulit instituti nostri ratio.
[125] [& Latine reddita] Nam cum conemur, ubi per instrumenta licet, Acta Sanctorum, de quibus agimus, ita exhibere, ut ulterius nihil merito desideretur, in eumque finem nonnumquam, post monita in Commentariis prævia, recudamus Acta nobis suspecta, interpolata, imo & fabulis conspersa, exspectationi lectorum minime responsurum me perspiciebam, si Salonium præterirem. Quandoquidem, etiamsi Mugnatonio non tantum junxissem sex illa ex Serie actorum in canonizatione Vitæ compendia, verum etiam Baxii, Nævii aliorumque auctorum de Sancto elogia, ne vel sic ad mediam, quæ habet Hispanus iste, gestorum partem videbar perventurus; ac proinde necesse fuisset, recurrere ad ipsum, tamquam præcipuum & fide dignum biographum, & partem etiam Operis ipsius maximam interpretari, Commentario inserendam. Tamquam ad præcipuum, inquam, & fide dignum biographum; ipse enim ante omnes plenam Sancti Historiam exaravit; eidem Sancto ætate propinquus fuit, cum annos sedecim vel septemdecim natus esset, quando ille vivere desiit; ipsam Valentinam civitatem patriam nactus est, & procul dubio Episcopum suum novit; in eadem civitate Vitam collegit & edidit; doctrina & morum integritate eximius fuit; habuit testes oculatos, ususque est instrumentis authenticis. Aberrat quidem subinde, ut observavi hactenus, a recto ordine chronologico, maxime ubi enarrat officia a Sancto administrata ante aditum archiepiscopatum; sed quid vetat arbitrari, plerosque eos errores profectos esse ab iis, qui ex provincia Castellana vel aliunde adjumenta suppeditarunt, vel oretenus retulerunt, a quibus seu memoria lapsis, seu hujuscemodi adjuncta, dummodo rem ipsam fideliter indicarent, non adeo curantibus, in eosdem ipse conjectus est?
[126] [modo hic exposito,] Opus suum divisit Salonius in tres libros, quorum priores duo Vitam comprehendunt, posterior miracula & alia quædam mortem S. Thomæ subsecuta: posteriore utar in Gloria posthuma: priores vero interpretatus sum hoc modo. Ordinem auctoris in sectione capitum sum secutus plerumque, non semper; nonnulla quippe, quod longiora essent, divisi, alia, quod meram auctoris doctrinam vel historias cum Sancti gestis minus connexas complecterentur, aut omnino suppressi, aut saltem iis partibus frequenter mutilavi, in quibus excurrit auctor ad historias & exempla sacrarum Litterarum & documenta Patrum, quæque, etiamsi lectu utiles, tamen necessariæ non sunt ad gestorum intelligentiam; hoc enim ad nostrum institutum pertinet, non illud, præsertim quando similia documenta non a Sancto, de quo agimus, sed ab ipso biographo, aliove citato auctore profecta, recurrunt sæpius. Idem servavi nonnumquam, dum auctor res ante sufficienter narratas repetebat. In Annotatis tamen passim lectorem monui tum de re omissa tum de ejusdem materia. In ceteris quamquam fidelitatem sectatus sim potius, quam sermonis nitorem, cum, ut insinuavi supra, Salonii stylus Hispanus perdifficilis mihi esset, majoris commodi gratia, phrases subinde immutavi, frequentius leviores particulas, quæ uni linguæ gratiam conciliant, non item alteri, vel adjeci vel subtraxi; cavi tamen ubique, ne ab auctoris sensu recederem: ubi vero claritatis causa notabilius quid inserui, hoc hujuscemodi [] uncis inclusi.
[127] In Annotatis autem plurimum usus sum laudata § 1 num. 10 & seq. Relatione de sanctitate & virtutibus S. Thomæ, [ex processibus illustrabitur.] facta ad Paulum V Papam, in qua auctor illustrissimus Joannes Baptista Coccinus sacræ Rotæ decanus, virtutes ad excellentem sanctitatem requisitas ratiociniis & Patrum ac doctorum sententiis & auctoritatibus elucidat, atque eas in Sancto nostro eluxisse contendit, probatque producendo ex processibus exempla testium nominibus communita. Hæc quippe exempla ac testimonia, ex ejus Opere excerpta, ubi ad majorem fidem, elucidationem vel auctoritatem Actis conciliandam erant idonea, dictis Annotatis inserui, adjectis testium nominibus. At quoniam nomina eadem nonnumquam redeunt, atque uno loco additur ætas vel conditio personæ attestantis, non item altero, præmittere visum est ordine alphabetico duplicem elenchum personarum; primum earum, quæ ex processu Castellano, alterum earum, quæ ex Valentino citantur, & ad singula nomina apponere ætatem & conditionem, prout eam vel ex Coccino vel aliunde didici; sic enim in Annotatis, ubi redeunt eadem nomina, nihil addendum erit; cum lector facile huc recurrere queat, siquando id operæ pretium judicabit.
[128]
Testes ex Processu Castellano.
Agnes Gonzales ætatis 80 annorum. [Elenchus testium]
Alphonsus Garzias æt. 90.
Alvarus de Villegas (doctor) canonicus magistralis
ecclesiæ Toletanæ.
Andreas Baptista de Guemes, Burgis examinatus.
Andreas de Busto ætatis 64.
Anna Bretona æt. 90.
Antonius Martinez ætatis 80.
Antonius de Molina æt. 80.
Barnabas Gonzales æt. 88.
Bartholomæus Jossa (doctor).
Bartholomæus de Sosa (doctor) Theologus.
Basilius (pater) vice-rector Societatis Jesu Vallisoletanus.
Basilius Vich.
Beatrix Lopez ætatis 70.
Catharina Garzia æt. 80.
Catharina Gonzales æt. 80.
Christo * de Gusman.
Christophorus Thomas æt. 70.
Didacus de Guevara (P. F.) Ordinis S. Augustini
Salmanticæ examinatus.
Eleonora de Salazar (donna) monialis Vallisoleti
examinata.
Ferdinandus Busto.
Franciscus Sobrino (doctor) canonicus doctoralis
Vallisoletan.
Franciscus Zumel (mag. Fr.) Salmanticæ examinatus.
Garzias Lopez.
Gaspar de Borgia (don) S. R. E. Cardinalis.
Gregorius Ruiz (doctor) canonicus magistralis
Salman.
Gundizalvus Camero ætatis 88.
Gundizalvus de Polo æt. 80.
Helena Lopez æt. 83.
[129]
Joannes de Astudillo (Fr.) Ordinis S.
Benedicti. [ex processu Castellæ,]
Joannes de Castro (P. F.)
Joannes Fernandez ætatis 60.
Joannes Gallego æt. 95, incola Villanovæ.
Joannes de Osorno (P. F.) Ordinis S. Augustini,
administrator collegii S. Gabriëlis Vallisoleti.
Joannes de Ramo, alibi Joannes Ramos & de Ramos
æt. 83 incola Villanovæ.
Joannes Sanchez æt. 70.
Lucia Martines æt. 70.
Lucia Perez æt. 90.
Ludovica Lopez æt. 80.
Ludovicus Feo æt. 90, incola Villanovæ.
Ludovicus de Sena (doctor) canonicus magistralis
ecclesiæ Toletanæ.
Maria Lopez æt. 50.
Maria Sanchez æt. 80; occurrit alibi Mariana
Sanchez, forte eadem.
Matthæus de Ollala.
Mentia de la Torre monialis.
Petrus Agado.
Petrus Garzia æt. 78, parochus Castellanus, qui
sancto Archiepiscopo servivit, &, uti ex Actis
colligo, œconomus fuit. Alibi dicitur ætatis 86,
forte quia bis examinatus fuit; primum auctoritate
ordinaria, dein Apostolica.
Petrus de Vandillo.
[130]
Testes ex Processu Valentino.
Antonius Joannes Andreu. [& alter]
Antonius Ruiz æt. 82.
Balthazar Apparitius.
Baptista Navarro æt. 74.
Bartholomæus Escola æt. 80
Bartholomæus Perez æt. 101.
Blanca de Cardona.
Carolus Joannes de Torres (don) æt. 73.
Christophorus Perez (pater) Societatis Jesu.
Eleonora de Gusman (donna.)
Federicus Borgia (don) canonicus & archidiaconus
major ecclesiæ Valentinæ.
Felicianus de Figueroa (don) Apud Eminentissimum
Aguirre tom. 4 Conciliorum Hispaniæ
pag. 291 ita subscribit: Licentiatus Felicianus
de Figueroa.
Franciscus Blasco.
Franciscus Dymas Pellicer.
Franciscus Joannes Fores.
Franciscus Iter J. U. D.
Franciscus Ludovicus Balaquel, canonicus Valentinus.
Franciscus de Molina (Pat. Mag.)
Franciscus Ramon.
Franciscus Rocca Full J. U. D. cappellanus oratorii
suæ majestatis, præcentor & canonicus ecclesiæ
Valentinæ.
Gaspar Genoves sacerdos S. T. D.
Gregorius Yvanes.
Hector Ruiz de Corella (don.)
[131]
Jacobus Capena (don.)
Jacobus Ferrando. [ex processu]
Jacobus Ferrer. (don.)
Jacobus Sanchez (Fr.)
Joachimus Baiarri J. U. D., forte idem, qui alibi
legitur Josephus Joachimus Bayarri.
Joachimus Real, J. U. D. de consilio suæ majestatis
ac regens cancellariæ.
Joannes Alfonsus (Fr.)
Joannes Baptista Alatar, chirurgus, quo sæpe usus
S. Thomas, ut tradit Salonius.
Joannes Baptista Calbet æt. 76.
Joannes Baptista Scriba æt. 70.
Joannes Boyl (don.)
Joannes Feris.
Joannes Panagos, alibi Panegos æt. 74.
Joannes Pellejero æt. 72, sacrista ecclesiæ Valentinæ,
adfuit Sancto morienti.
Joseph Montanes (Fr.) Ordinis S. Francisci.
Ludovicus Nadal.
Marcus Antonius Cisternus.
Marcus Antonius Vernich.
Mariana Cabanillas æt. 70, Sancto famulata est,
ut conjicio ex locis variis.
Mariana de Sottomajor æt. 80, habitavit in palatio
archiepiscopali usque ad Sancti obitum.
Matthæus Joannes Lopez, uno loco dicitur ætatis
75, altero 72.
Matthias Pallas (don.) canonicus ecclesiæ Valentinæ.
Michaël Hieronymus Vich (don.) Apud Eminentissimum
Aguirre tom. 4 Conciliorum Hispaniæ
pag. 712 Michaël Vich anno 1594 dicitur
sacrista & canonicus ecclesiæ Valentinæ.
Michaël Hieronymus Vinaron.
Michaël Joannes Joseph Cafanova.
Michaël Soler.
Michaël Vincente, notarius.
Michaël Vincentius Molla, canonicus Valentinus.
[132]
Petrus Guttieres æt. 91.
Petrus Joannes Assenno, alibi Assentio. Apud
Eminentissimum Aguirre loco mox citato scribitur: [Valentino]
Doctor Petrus Assensius, rector Sancti
Bartholomæi.
Petrus Mañes æt. 70.
Petrus de Moncada (don) eques.
Petrus Pallares.
Petrus Portillo.
Petrus de Sancta Eulalia æt. 70.
Petrus Valentinus.
Philipphus Adell æt. 71, presbyter.
Raymundus Sanez (don.)
Vincentius Ferrer.
Vincentius Grau.
Vincentius Roca. Apud laudatum Aguirre pag.
200, inter canonicos metropolitanæ Valentinæ
recensetur hoc titulo & nomine: Vincentius
Roca de la Serna Archidiaconus Setabis.
Vincentius Sanchez.
Præter hosce testes alii nonnulli ex iisdem processibus adducentur in Gloria posthuma, qui deposuerunt de miraculis post Sancti obitum divinitus patratis, quorumque nomina datis elenchis inserere necessarium non duxi, quod uno tantum loco passim allegentur.
[Annotata]
* forte Christophorus
VITA PRIMA
Auctore Joanne Mugnatonio, episcopo Segobricensi, Sancti amico familiari.
Thomas a Villanova, archiepiscopus, cognomento Eleemosynarius, Ord. S. Augustini, Valentiæ in Hispania (S.)
A. J. Mugnat. ep.
[Sancti patriæ & parentes.] Thomas igitur a Villanova in Villanova ortus est a, unde & cognomentum accepit, quod oppidum in ea est parte citerioris Hispaniæ situm, quam Hispanorum vulgus la Mancha de Aragon vocitat, olim Agrum Laminitanum b cosmographis dictum, ad fontes nimirum Anæ c fluminis, doctorum hominum est existimatio. Est vero editus parentibus honestis atque honoratis d, natalibus etiam non Christianis solum, sed & ab omni impuritate labeque alienis e; matrem præsertim sortitus est insigniter piam, egregiæque in Deum & proximos caritatis fœminam, adeoque flagrantis spiritus, ut suavitates illas, spiritualesque delicias a Deo hisce hominibus tribui solitas, quorum familiaris conversatio in cælis est, quorumque animæ amore languent divino, ipsa etiam fuerit experta f; quæ ita Filius de matre narrabat, ut Augustinum de matre Monicha historiam texere diceres.
[2] [Juventutis studia] Studio liberalium artium Juvenis operam dedit in Complutensi g academia, celeberrimo in hisce artibus Hispaniæ gymnasio, ubi haud longo post tempore eam disciplinarum liberalium eruditionem est nactus, eamque opinionem ac famam philosophicæ doctrinæ assequutus, ut publico in auditorio, & publico academiæ stipendio, prælegeret ac doceret liberales artes; tale in Juvene adhuc eminebat ingenii acumen, vividaque & prompta intelligendi ac penetrandi abstrusissima quæque vis animi. Prodiere tunc ex illius institutione ab eo eruditi innumeri discipuli, inter quos in Historia de rebus gestis a Francisco Ximenio Cardinali, Complutensis academiæ cura & Alvari Gomecii Toletani opera edita h, ob insignioris famæ celebritatem duo Thomæ a Villanova discipuli memorantur, Ferdinandus Enzinas, qui acuminibus quibusdam argutissime excogitatis, dialecticam artem aliis admirationi, aliis vero ingeniis terrori esse fecit, & Dominicus Sotus, qui, cum initio eamdem ire viam, quam Enzinas, cœpisset, tantum postea non in liberalium artium disciplinis solum, sed & in Theologicis sacratiorumque Literarum studiis promovit, ut & Dominicanum Ordinem, ejus instituti monachus, & Salmanticensem academiam primarius theologicæ cathedræ præfectus, & sui nominis memoria, & utilium librorum editione auxerit i.
[3] [ac virtutes,] Tum ergo ob hæc ingenii & literarum merita, cum ob senilem in juvenili ætate morum vitæque sanctissimæ probitatem, in præclarum divi Ildephonsi ejusdem academiæ collegium fuit collega cooptatus. Aderat in eodem tunc collegio magnus ille Joannes Vergara k doctor theologus, sapientia, doctrinarumque omnium immortali fama percelebris, qui Thomæ a Villanova vitæ integritatem, & in mediis literariæ palæstræ concertationibus, atque in ipsis studia æmulantium juvenum quasi fluctibus, sanctitatem, pietatemque in omni negotio eximiam erga pauperes inopesque homines, frequenti prædicatione admirans solitus erat referre.
[4] Hinc demum a Salmanticensi academia accersitus, ut cathedram, [ingressus in religionem & vitæ sanctissimæ rudimenta.] quam vocant philosophiæ naturalis, moderari vellet, haud quaquam levi proposito salario, est rogatus. Cæterum poscentibus in Salmanticensibus minime acquiescendum putavit. Repudiavit libenter oblatum honorem, tactus jam tunc profecto de cælo, divinitusque ad perfectionis Christianæ viam affectandam impulsus. Et quem neque honorum, neque aliarum commoditatum irritamenta Salmanticam perduxerant, Christi Redemptoris imitatio, perfectæque virtutis studium facile eo pertulerunt. Quamobrem Salmanticæ in monasterio religiosissimo divi patris nostri Augustini religionis habitum suscepit, anno suæ ætatis circiter trigesimo l; ubi toto illo tyrocinii ac probationis, ut dicunt, tempore, ac proximo etiam ab edita professione, ita vigiliis & præcationibus mirifice erat deditus, ea etiam vitæ modestia ac parsimonia corpus temperabat, ut omnes pene Ordinis nostri viros in magnam spem erexerit, raræ suæ excellentisque virtutis, futurumque virum clarissimum haud vano præsagio divinarent.
[5] Scholasticam Theologiam ibidem profiteri jussus, librum sententiarum monachis prælegendum suscepit. [Mira concionantis] Sacrarum mox concionum munus ea dexteritate obivit, ut vel in ipsis initiis specimen clarissimum daret ardentissimi in Deum spiritus, studiique admirabilis in cultum honoremque divinum, spiritalemque proximorum salutem. Quo factum est, ut tota urbe Salmantica Thomæ Villanovani fama nomenque brevissimo tempore increbresceret. Accepi equidem gravissimorum hominum prædicatione ac testimonio indubitabili, clarissimum illum patrem Joannem Furtatum * instituti divi Dominici monachum (virum sane tota Hispania notissimum ob egregias prædicandi verbi Dei, necnon literarum ac sanctitatis dotes) famæ illius celebritate adductum, ut concionantem pergeret audire, explorabundum accessisse, num res ita se haberet, ut publico præconio jactabatur, perorataque concione exclamasse, summas se divinæ Bonitati gratias agere, quod Ecclesiæ suæ tam strenuum cultorem, egregiumque operarium impendisset.
[6] Brevi post tempore, eo videlicet anno, quo Hispanici tumultus adversus regiam majestatem fuerunt excitati, [dexteritas & fructus] clerus, Salmanticensisque ecclesiæ capitulum eidem habendas per Quadragesimam in summa æde conciones demandavit m. Enarravit ille tunc psalmum percelebrem: In exitu Israël de Ægypto; aderam ego inter auditorum cœtum nondum monachus, sed laïcus adhuc juvenis n. Ibatur ad illum plenis viis, accurrebant admirabundi, & prope attoniti homines, mirari novum dicendi genus, mirari orationis impetum, auditorum animos quoquo vellet rapientem, mirari ardentissimos affectus, viscera ipsa hominum exurentes. Usque adeo descendit præalte ea doctrina in omnium popularium pectora, ut non populum ex laïcis civibus constantem per id tempus Salmantinam urbem diceres, sed monasterium recte institutum esse putares, religiosorumque fratrum conventum.
[7] Affecit præsertim scholasticos homines, literisque vacantes in amplissima academia, [insignis.] quæ in ea urbe jam diu floret; vitæque præsentis fastidire illæcebras, futurique seculi æsentis inhiare bonis divinisque rebus ita sese dedere, docuit, ut non tantum ejus urbis monasteria novitiis monachis redundarent, sed & finitimorum oppidorum cœnobia, & omnium prope urbium conventus, vix religionis sacris initiari petentibus sufficerent. Miris incrementis sese in dies singularis ejus doctrinæ fama atque authoritas diffundebat. Illud vero summo studio curabat, ut doctrinam & eruditionem, additis virtutis ac severioris vitæ firmamentis, communiret: quo nimirum verbo & opere Ecclesiam Dei adjuvaret, exemploque ad bene beateque vivendum hominibus præluceret.
[8] [In aulam vocatus, coram cæsare verba facit,] Quapropter subito Hispaniam universam Thomæ a Villanova percelebre nomen implevit, sanctitatisque & eximiæ religionis sonitu tantum non obstupecit * totam hanc Hispanici orbis oram, curiamque ipsam regiam, regalemque principis aulam clarissimo præconio penetravit. Quo factum est, ut Carolus quintus imperator Christianissimus, idemque Hispaniarum rex Catholicus ac dominus noster, nec non augusta ipsius spectatissima conjux, non parum multis Quadragesimis, compluribusque aliis diebus festis, concionantem audire gestientes ad se evocarent, ex illiusque oratione insigni animi consolatione sese perfundi, haud obscura significatione Christianissimi principes declararent. Illud etiam miraculi loco mihi esse videtur, quod in universum ex omni hominum ordine, ex omni statu ac conditione spiritu quodam, quasi œstro, perciti homines ad illius conciones certatim contenderent.
[9] [auditorumque omnis ordinis corda ad se rapit.] Mitto nunc promiscuæ multitudinis innumerabile vulgus, quod velut sui ignarum pietate inflammabatur: proceres quoque & summates mitto, quosvis etiam magistratus, & ex equestri ordine spectatos viros, qui omnes incredibili ardore correpti incitabantur; sed (& quod magis demirari soleo) literatos homines, egregiosque concionatores, atque omnium prope Religionum monachos, nullos non denique viros literis & eruditione cumulatos, anxios, audiendi avidos, sui oblitos, undequaque excitatos ad se rapiebat. Res sane summa admiratione dignissima, tam diversis hominum ingeniis una eademque oratione tam plene satisfieri posse. Sunt hæ liquidæ veritatis, synceræque virtutis divinæ vires. Horum ego testis sum oculatus, qui diligenter curabam, ne qua ratione unquam ab ejus Viri concione abessem.
[10] [Prudens ac paterna subditos moderandi ratio.] Neque vero talentum unicum prædicandi verbi Dei Thomas hic clarissimus, de quo agimus, duntaxat est divinitus assequutus, sed & alia complura, prudentiam potissimum administrandæ reip. singularem; commissaque proinde illi sæpenumero cura est regendi præcipua nostri Ordinis monasteria, quæ ille sanctissime moderabatur; illud in primis, quod pater Augustinus observandum prælatis in Regula proponit, patiens sit ad omnes, temperareque modestiam cum infractæ authoritatis severitate admonet, reipsa insigniter præstabat. Liberalitate insuper conspicuus omnium necessitatibus diligenter prospiciebat, mox exhibitis alacriter his, quæ oportebat conferri. Caritate præsertim totus videbatur ardere, maxime erga monachos ægrotos, quique in valetudinario hospitio languebant.
[11] [Bis toti provinciæ suæ præest:] His rebus adducti patres Religionis, expertique illius in omne opus eximias dotes, bis Priorem Provincialem designarunt; quibus tandem, cum diu restitisset, morem gessit; ægre enim a secretioris cubiculi, cellæque secessu divellebatur. Hauriebat siquidem ex spiritali precatione ac meditatione nihil minus quam ex libris ipsis & literarum studio, unde conciones suas instrueret & concinnaret: quamobrem ejusmodi functiones, & gubernandi curam vitabat, trahebatur tamen invitus & reluctans, Religione vehementer urgente ob publicam commoditatem. Tanta illi inerat sapientia, & in gerenda republica spectatissima prudentia & gravitas. Illustriores multo quam antea sui splendores cœpit solida hujus Viri virtus jam emittere: augebatur, ut veræ ac minime fucatæ virtutis est ingenium, procedente tempore sanctitas, & simul sanctitatis fama se fundebat latius. Porro accidit, Deo ita rebus humanis consulente, ut eo tempore archiepiscopatus Valentinus, antistite vacuus, pastore destitueretur, & Valentina urbs suo præsule careret, vita feliciter defuncto o.
[12] Cæterum imperatoris Caroli quinti majestas in eo præcipuas suas cogitationes potissimum ponebat, [sit archiepiscopus Valentinus, & omnes] ut ecclesiis ii Prælati præficerentur, qui numeris omnibus absoluti rem ecclesiasticam pro dignitate administrarent. Procul autem ab Hispania per id tempus cæsar apud interiorem Germaniam agebat, Germanicis rebus valde perturbatis imperatoria majestate prospiciens; inter illos igitur magnorum bellorum æstus heroïca Thomæ a Villanova virtus cæsaris animo sese objicit: illa sola est, quæ sanctissimi Viri negotia gerit; illa, quæ absentis nihilque minus, quam de honoribus aut de dignitatibus ineundis, cogitantis memoriam apud occupatissimum principem excitat. Nuncio itaque accepto, mox prudentissimus imperator Thomam a Villanova archiepiscopum p … ea vitæ sanctimonia, religionisque singularis exemplo ad finem usque vitæ rexit, ut expectationi, quam amplissimam de eo homines conceperant, cumulatissime responderet, populum frequentibus concionibus, ut verum pastorem decet, pascens, summaque solicitudine nihil omittens earum rerum, quas a reipublicæ parente præstari oporteret.
[13] Magister Segria, episcopus Sacerensis in Sardinia q, [boni pastoris partes implet:] vir plane literis & virtutis exemplo sat multum cognitus, quique studiosissimus fuit assectator doctrinæ ac concionum illius, is mihi familiari sermone affirmabat, grandius quid & ardentius insonuisse, superasseque seipsum post initam dignitatem, acceptamque pastoralem curam, & majori intentione acriorique zelo velut fulgurasse in concione e suggestu, ex quo factus est archiepiscopus, zelotypo nimirum affectu, sponsa ducta, succensus. Minime vero mihi est animus euangelici illius pectoris sigillatim virtutes percensere, quamque luculenta boni pastoris exempla omni in negotio ediderit, immensæ hoc esset operæ; sed de eleëmosynarum largitione nonnihil perstringam duntaxat.
[14] Dubio procul, certoque rei experimento compertum est, [parce vivit, ut pauperibus suffragetur;] reddituum proventuumque omnium, qui ad ipsum legitime redibant, tam copiosam portionem pauperibus egenisque erogare esse solitum, ut tantummodo sibi suisque rebus id relinqueret, quo nihilo delicatius vitam degere posset Archiepiscopus, quam olim Monachus pauper in monasterio degisset. Itaque eadem sibi utendum esse parsimonia in dignitatis gradum promotus, animum induxit, qua in Religione & monachatu fuerat usus, quo superesset, unde largiori beneficentia pauperibus consuleret, effusiorique benignitate providere posset. Quæ res quoniam urbe Valentia totoque Valentino regno cognita satis explorataque est, in ea commemoranda diutius immorari nolo.
[15] His moribus vivendique ratione vitam sanctissime perduxit, [pie moritur;] donec a Deo optimo maximo accersitus diem suum obiit anno salutis millesimo quingentesimo quiquagesimo quarto r; cum nimirum, Sacramentis Ecclesiæ susceptis, magno animo pietateque insigni flagrans, serenoque & æquabili vultu in alacritatemque propenso, animam Creatori Deo reddidit maxima assidentium admiratione, tam sanctum ac beatum vitæ finem demirantium. Fuere etiam lachrymis & lamentis & vario ejulatu ipsius obitum plurimi homines prosequuti, pauperes præcipue & egeni, palam clamitantes, sibi suum Parentem ereptum, cujus solitudine * & largitate suæ inopiæ & egestati hactenus fuisset consultum.
[16] [in templo Ordinis S. Augustini sepultus colitur.] Tenebantur vero summo desiderio clerus capitulumque Valentinæ ecclesiæ honorificentissimo sepulchro apud se sancti Viri corpus sepeliendi, missisque ad eum, paulo antequam vita excederet, lectissimis de capitulo ac sacerdotali senatu viris, magnis precibus contenderunt, ut desiderium hoc suum boni consuleret, ratumque haberet: decrevisse se pro veteri in eum observantia ac veneratione in insigniori templi loco tumulum erigere, quo conderetur. Negavit ille singulari modestia, monachum se esse respondens, in monasterio sui Ordinis ac instituti debere tumulari. In monasterio itaque Eremitarum Augustiniensium, in æde Virginis a Succursu nuncupatæ, humili sane loco ad templi ingressum suum demortui corpus sepeliri mandavit. Ubi quo magis magisque ille magnifici sepulchri honorem fugisse videtur, tanto majori populi honorificentia colitur; invisiturque frequenter id sepulchrum a totius urbis Valentiæ popularibus; ibidemque preces suas pii homines ad Deum fundunt, votaque suscipiunt, sanctissimumque Archiepiscopum patronum sibi advocant, illi præsertim, qui proprius s & magis familiariter viventem cognoverant.
ANNOTATA.
a Natum esse Sanctum Fontisplani, vulgo Fuenllana, dimidio milliario Villanova, communis sententia est; cognomentum vero accepit ex eo, quod Villanovæ educatus fuerit. Vide Commentarium prævium § 2.
b Sic appellavit Plinius: imo ipsum oppidum Villanova haud ita procul abest a loco, ubi olim Laminium fuit: Ager autem Laminitanus hodiedumvulgo nuncupatur el campo de Montiel, estque tractus Castellæ novæ in archiepiscopatu Toletano.
c Hispanis la Guadiana dicitur, oriturque in eodem agro Laminitano.
d Patre Alphonso Thoma Garcia, matre Lucia Martinez Castellanos, de quorum natalibus disseruimus in Comment. § 2.
e His insinuat auctor, neminem ex majoribus Sancti aliquid commune habuisse cum Judæis & Mauris. Eodem sensu Baxius ejus parentes fuisse ait, sanguinis intaminati; Salonius Hispanice Christianos viejos y limpios de todos quartos, id est, Christianos veteres & ex omni parte puros.
f Piissimæ hujus matronæ virtutes fusius explicatas dabit Salonius.
g Complutum, oppidum præclarum Castellæ novæ, incolis Alcala de Henarez a flumine Henarez, quod ejus muros præterfluit. Academiam hic florentissimam instituit sub initium seculi XVI mox memorandus Franciscus Ximenius, archiepiscopus Toletanus & S. R. E. Cardinalis ex Ordine seraphici patris S. Francisci.
h Alvari Gomecii Historia de rebus gestis Eminentissimi Ximenii in lucem prodiit Compluti anno 1569, insertaque dein fuit tom. 1 Hispaniæ illustratæ, editæ Francofurti anno 1603.
i Celeberrimus hic S. Thomæ nostri discipulus vivere desiit anno quinto ab obitu Magistri, Christi scilicet 1560. Porro quæ hic Mugnatonius de Sancto ejusque discipulis memorat, juverit ipsiusmet Gomecii verbis expressisse. Ita habet lib. 8 pag. 1140 tom. 1 Hispaniæ illustratæ: Liberales disciplinæ multos percelebres viros habuerunt, de quibus alii copiosius tractabunt: a nobis tres tantum hic recensebuntur, Thomas Villanova, Alphonsus Pratus & Didacus Naverius. Thomas in Ildephonsi collegium cooptatus, artes liberales professus est, & discipulos satis doctos academiæ dedit; inter quos Dominicus Soto & Ferdinandus Enzinas numerantur. Hic cum raram indolem & ingenii acumen opusculis editis ostentasset, magnamque sui spem concitavisset, immatura morte præreptus fuit: ille vero inter Ildephonsi collegas adlectus, tantos in liberalibus disciplinis, in reque theologica progressus fecit, ut Salmanticam concedens, & in Dominicanam sodalitatem ascitus, in ea academia theologicam scholam multos annos fuerit moderatus, scriptisque eruditissimis orbem repleverit, & ad res gravissimas tractandas a Tridentino per Carolum V imperatorem, cui a confessionibus fuit, accersitus, magnam sibi auctoritatem comparaverit. Thomas vero & ipse Ildephonsi sodalis, Augustinianum Ordinem postea professus, cum vitæ sanctimonia magis ac magis quotidie claruisset, archiepiscopus Valentinus factus est, in quo munere obeundo sanctissime se gessit.
k Qui præclari viri hujus pleniorem notitiam desiderat, adeat Nicolaum Antonium in bibliotheca Hispana, & laudatos ab eo auctores.
l Adi, si lubet, Commentarium num. 34.
m Tumultus hi inchoati anno 1519 juxta Sandovallium in Vita Caroli V imperatoris, protracti sunt usque ad 1522, quo Sanctum conciones Salmanticæ habuisse dicit Salonius; vide tamen sequentem lit.
n Teste Herrera in Historia Conventus Salmanticensis pag. 195, ubi ex antiquo libro professionum recenset Priores conventus Toletani Ordinis S. Augustini ab anno 1494 usque ad 1566, Joannes de Muñatones, qui fuit episcopus Segobricensis, in dicto conventu Toletano professionem emisit die 12Februarii 1523; igitur anno præcedente ante diem 12 mensis ejusdem tyrocinium inchoavit, ac proin non fuit Salmanticæ, nondum monachus sed laïcus adhuc juvenis, in Quadragesima, quæ anno 1522 cœpta est mense Martio, cum Pascha inciderit in diem 20 Aprilis. Unde corrigendus Salonius, qui cap. 6 lib. 1 Vitæ dicit, conciones illas habitas fuisse a Sancto per Quadragesimam dicti anni 1522, hæque innectendæ anno alicui præcedenti.
o Dum S. Thomas ad Valentinas infulas promotus est, decessor ejus Georgius Austriacus, vita functus non erat, sed valedixerat sedi Valentinæ & ad Leodiensem transierat, ut satis probatum est in Commentario prævio num. 81.
p Desunt hic voces aliquæ, quibus perficiatur sensus, puta nominavit, qui vel similes. Ceterum pleniorem horum omnium expositionem dabit Salonius.
q Magister Joannes Segria, quantum intelligo ex Salonio, apud quem recurrit sæpissime, S. Thomæ familiaris fuit ante archiepiscopatum in Complutensi civitate, ab initio archiepiscopatus in ejus palatio degens visitatoris munere functus est, ab eodem episcopus consecratus & suffraganeus assumptusest, eidem ad mortem usque adhæsit, eum sacro Viatico munivit, sepulturæ tradidit & ejus non dudum defuncti in apparitione conspectu gavisus est. Dein idem suffraganei munus verisimiliter exercuit tum apud Franciscum Navarra tum apud Martinum de Ayala, Valentinos archiepiscopos, S. Thomæ successores; certe tom. 4 Conciliorum Hispaniæ pag. 86 concilio Valentino provinciali, sub illustrissimo de Ayala celebrato, ita subscribit mense Februario anni 1566: Joannes Segrianus episcopus Christopolitanus, procurator Oriolensis. Quapropter, si ad sedem Sacerensem seu potius Sassarensem, quæ in Sardinia archiepiscopalis est, promotus fuit, quod confirmare nequeo, cum Sassarensium archipræsulum catalogi ad manum non sint, dubitare nequeo, quin id factum sit intra dictum annum 1566 & 1571, quo vivere desiit Mugnatonius.
r Imo quinquagesimo quinto, sicut probatum est in Commentario prævio.
s Forte legendum propius; ceterum præter notata in margine correxi hinc inde alia manifestiora typothetæ vitia, quæ occurrebant in editione anni 1581, quam tamquam vetustiorem secutussum.
* Hurtadum
* l. obstupefecit
* l. solicitudine
VITA ALTERA
Ex Serie Actorum in canonizatione.
Thomas a Villanova, archiepiscopus, cognomento Eleemosynarius, Ord. S. Augustini, Valentiæ in Hispania (S.)
Ex Serie act. in canon.
[Sancti parentes eorumque virtus;] Thomas de Villanova Ordinis Eremitarum sancti Augustini, archiepiscopus Valentinus, natus est in oppido Fontisplani, vulgo Fuenllana nuncupato, Tolentanæ diœcesis, anno circiter millesimo quadringentesimo octogesimo septimo a, in domo materna ex Alphonso Thoma Garzia de Villanova de los Infantes & Lucia Martinez piis conjugibus, quos tam eximios Catholicæ religionis cultores extitisse fertur, ut suas domos inquisitoribus regni Murciæ, diœcesim Toletanam invisentibus, hospitio excipiendis consecrassent; adeoque in pauperes liberales, ut passim Eleemosynarii cognomento vocarentur. Alphonsus enim sciens, quod tineam non excludant clausa, sed claudunt & rubiginem nutriunt servata, non vitant; ut sua servaret, non servabat, sed erogabat in pauperes. Nam pinguem frumenti censum, quem e molendino quotannis percipiebat, in egenos erogare consueverat & frumentum pauperibus agricolis ad serendum mutuatum, exigente mox eorumdem inopia, libere dimittebat. Lucia vero, ne panem otiosa comederet, manum suam misit ad fortia ac digitis apprehenso fuso, nendis lino & lana assiduo vacans, iis pauperum nuditati consulebat, ipsa tantum cilicio, indusii loco contenta.
[2] [virtutes ejusdem] Thomas a puerili ætate, Domino jam tunc in Servi sui infantia operante, non obscura futuræ sanctitatis dedit indicia, nec sero piæ educationis profectum ostendit; jentacula enim pueris, gymnasium petentibus, dari solita, pauperibus largiebatur, ac ne nudos dimitteret homines, quibus non erat operimentum in frigore, domum sæpe sæpius repetebat, sago, thorace, pileo, caligis & pallio denudatus, quibus Christum in pauperibus egenum induerat. Præterea, ne aliquando facultas subveniendi pauperibus sibi adimeretur, si post dispersum quotidianum panem supererat aliquis, cujus inopiæ minime consultum foret, matrem enixe rogabat, ut paratam sibi prandii portionem ei dari præciperet, spondens ea die se minime comesturum: annuebat mater, & Thomas, portione sua esurienti tradita, per diem illum a cibo sibi temperabat b, prandiumque in manu pauperis reponebat, ut sibi servaret, quod venter sibi fuerat perditurus. Accidit una die, ut mater e domo prosiliisset, imparato, nec relicto pane pauperibus frangendo; pauperes e more ad ostium domus contendunt, at, ubi Thomas panem non comperit, pullos e gallina domi existente subtractos inter pauperes divisit: rediit mater & Thomam de pullis interrogavit, ipseque hilari vultu respondit: Mater domo discessura, quæso, panem pauperibus dispergendum dimittas, ut redux pullos invenias; venerunt namque pauperes, & cum panis deesset, ne eos vacuos dimitterem, singulis pullum attribui.
[3] Ova recentis fœtus ad xenodochia languentibus reficiendis deferebat, [in pueritia;] & messi præfuturus, a genitore aliquando missus ad agrum, cibum sibi & messoribus allatum pauperibus spicas colligentibus partiebatur c: parentum tamen imperio æque subditus & obediens ab eorum mandatis vix declinabat, quantum charitas in Deum secus urgeret, vel ea in proximum suaderet. Puellus adhuc jam sanctorum senum vivendi rationem æmulabatur, & vix mundum ingressus nihil habebat antiquius, quam mente pariter & corpore immaculatum se custodire ab hoc sæculo d; ideoque moribus erat adeo compositus, ut per vias incedens semper dimissis oculis, neque circumspiceret in vicis, nec observaret in plateis; eoque castus & pudicus, ut virgo communiter putaretur, ac neque verbum ex ejus ore prodierit, quod audientes ad pudicitiam non allexerit, summam in se venerationem non excitaverit.
[4] Hisque & aliis virtutibus ac ætate proficiens, sortitus animam bonam, [studia litterarum;] in vigesimo secundo constitutus anno, Thomas in collegium S. Ildephonsi universitatis Complutensis admissus, liberaliumque artium & præsertim sacræ theologiæ studia sedulo professus e, tempus, quod studiis supererat, religioni donans, ante imaginem Crucifixi, cubiculi parieti hærentem genuflexus, fundendis Deo precibus & carnis castigationibus impendebat, quod adhuc cum dicta imagine Crucifixi summa veneratione a Christi fidelibus invisitur f. Inter hæc Thomas, parente orbatus, perfectioris vitæ viam ingrediens, nihilque sibi, quod hic suum diceret, relinquens, ut nudus & expeditus miles Christum Dominum sequeretur, quæcumque habebat, se in pauperes impensurum deliberat, & matrem deprecatur, annueret, ut ipse domum paternam cum reliquo patrimonio nobilibus pudicis pauperibus alendis fœminis addicere posset: idque ex desiderio impletum extitit, & erectum hujusmodi xenodochium in oppido Villanovæ, adhuc Hospitale Archiepiscopi nuncupatur.
[5] Annum agens vigesimum septimum, & in arduo palestræ genere, [vita monastica;] in qua mens nostra contra spiritalia nequitiæ, quæ sunt in cælestibus, continuo militans, maxima cogitur subire certamina: antesignano aliquo duce, & adjutore se indigere prospiciens, quo in bello dirigeretur, ut vinceret: strenuissimum vitiorum hæresumque domitorem Augustinum elegit, sub cujus Regula militaret, & die XXIV Novembris anno MDXVI Thomas Ordini Eremitarum sancti Augustini in conventu Salmantino nomen dedit, ac positis per annum mira austeritate vitæ rudimentis Religionis, recurrente mox die vigesima quarta Novembris, ibidem solemnem professionem emisit; & æmulatus charismata meliora, eam brevi religiosæ perfectionis metam attigit, ut vix biennio elapso, conventus ejusdem Salmantini Prior suffectus sit. Inde vero Prioris S. Augustini Burgensis, visitatoris provinciarum Castellæ & Bethicæ, Provincialis ac definitoris ejusdem provinciæ Castellæ, & Prioris Vallisoletani munia, iis vitæ ac morum exemplis obivit, eoque zelo labefactatam regularis disciplinæ integritatem restituit, ut numero reformatorum Constitutionis Ordinis adscribi promeruerit.
[6] [in victu sobrietas;] Inter hæc transeunte Thoma per civitatem Toletanam, Thomas Galliego & Joannes de Bonillo ejus consanguinei, necnon familiaris quidam archiepiscopi Toletani, ei simul occurrunt & singuli proprio & archiepiscopi nomine prandium ac hospitium exhibent. Thomas autem nullius humanitatem se læsurum dictitans, a singulis subducit se ac iter prosequitur. Consanguinei eum a longe sequuntur, ut videant, quo se Thomas meridie refecturus cibo recipiat. At ubi ille e civitate egressus fuit, reperto fonte, substitit, extractumque panem e pera aqua madefacit, eoque tantum cibo vescitur. Hæc intuentes consanguinei ad Thomam accedunt & plurimum conqueruntur, quod oblatis abnuisset. At ille inquit; Fratres, escarum adipem comedendo, salus animæ non acquiritur g.
[7] [inviti electio] Primus omnium Thomas in chorum ingredi, ultimus ex illo egredi consuetus, vigiliis, flagellationibus carnis, & concionibus mirifice intentus erat, negligentes in via salutis excitans, lapsos erigens, erectos confirmans; adeo ut omnes in magnam spem erecti, eum Virum clarissimum futurum, haud vano præsagio divinarent. Hisque permoti Carolus quintus & Philippus secundus, quoniam ex diuturna ecclesiæ Valentinæ viduitate terra illa frugifera conversa erat in salsuginem a malitia inhabitantium in ea, ut jam non esset amplius ager primitiarum, cui benedixisset Dominus, sed squallens, horrensque desertum spinis obsitum; nam, collapsa cleri disciplina, populus in gravissimos errores deducebatur; tantæ sterilitati Thoma tantum præsule consuli posse, non ab re crediderunt. Verum ne, ut antea Granatensis ecclesiæ infulas recusaverat, etiam Valentinæ curam suscipere Thomas abnueret; ubi imperatoris ac regis imperium nec satis urgere compertum fuerat, a suo superiore, vi præcepti obedientiæ, & sub excomunicationis anathemate adactus, cellam cum lachrymis deserens, Valentiam se recepit. In conventu S. Mariæ de Succursu Ordinis sancti Augustini equo descendit, indeque factu * solemnis ingresus abdicato, pedester cum socio simplicis Religiosi habitu indutus ad cathedralem perrexit, & hæc humilitatis fundamenta jecit, ut ecclesiastici præsulis culmen, quo profundius, eo solidius sublimiusque eveheret.
[8] [ad archiepiscopatum Valentinum] Cathedram igitur episcopalem postquam ascendit, non tantum novo Antistiti curæ fuit ædificare ac plantare, sed (quod majoris negocii & operis erat) in ea cogitatione assidue versabatur, ut secundum Dei consilium infructuosos palmites evelleret & male ædificata destrueret & dissiparet. Etenim ecclesiasticam disciplinam adeo corruptam invenit, ut capitulares ac reliqui præbendati, nec vererentur sago brevi villoso amicti & lactucis h ad collum inversis compti, equis quovis phalerorum & ephippiorum genere perornatis, Africano more insidentes, etiam personati in plateis publicis hastiludiis sese indigne exercere, nec non, uti curiosa sectantes, in theatra se tradere, indeque sine mora in chorum Divinis interfuturi, aut Sacra facturi, ingredi auderent i.
[9] Quare cura pastorali suscepta, ea, qua in Dei honorem & animarum salutem ardebat ignita charitate, [cura pastoralis;] ad mores omnium reformandos totum se tradidit k, & ut gregem sibi creditum in fide confirmaret, synodo provinciali coacta, cleri discliplinam pristino nitori restituere pro viribus conatus est: inde laïcorum emendationem satius prodituram prospiciens. Et quamvis suaviter animos ad honestatem capessendam allicere studuisset, fortiter tamen finem attingere non prætermittens, eo capitularium licentiam adduxit, ut hæc ausa fuerit, se potius a Pastoris virga subducere, quam arctioris vitæ institutis imminui. Permisit Deus, dum capitulares & clerus metropolitanæ ecclesiæ, ne eis peccandi facultas adimererur, sese Apostolicæ Sedi privative subjectos dictitantes, a Thomæ imperio declinare satagerent, ut canonicus, nomine Vulpus l, ob geminos pugionis ictus in algazirium Joannis de Villacosa m gubernatoris Valentiæ inflictos, ad carceres laïcales detrusus, se pœnam persoluturum propediem pertimesceret. Ejus discrimine ad capitulares allato, iidem ad Archiepiscopum convolarunt expetentes, ut ipse ecclesiasticæ immunitati ex debito pastorali consulere dignaretur. His auditis, Thomas subridens inquit: Ego opitulari vobis non potero, qui ex ovili meo non estis, & me pastorem vestrum non cognoscitis; mox repetitis eorumdem precibus addidit: Ne dubitetis, fratres, etenim ipse magis gloriosam mortem, quam odibilem vitam amplectar, & lubens ad supplicia præibo, ecclesiasticam libertatem pro munere defensurus.
[10] Thomas idcirco, quem zelus domus Dei comedebat, [in propugnanda libertate ecclesiastica] induta pro thorace justitia; & accepto pro galea judicio certo, sumptoque pro scuto inexpugnabili æquitate, statim instat, ut ei Vulpus reddatur, & ubi humanitas negligitur, præceptis urget, regiosque ministros pertinaces adhuc anathemate percutit, ecclesias interdicto subjicit. Gubernator in rabiem actus, alium clericum, qui in taurorum ludis virum occiderat, præcipitanter ultimo supplicio damnat, & laqueo suspendi imperat. Dux vero Calabriæ, prorex Valentiæ, minaci epistola Thomam monet, ut ab incepto desistat, nisi mallet facultatibus temporalibus exspoliari: & Thomas, cui Dominus dederat faciem, ut adamantem, nihil timens sacerdotali respondit constantia: Dux, tunc magis locuples ero, cum temporalitatibus prorsus destituar, & ad cellam, ubi divum Augustinum parentem inveniam, & a qua invitus non nisi cum lachrymis discessi, lætissimus remigrabo.
[11] Dux tandem, Thomæ ingentis animi fortitudine varie, [fortitudo; solicitudo,] sed incassum tentata, sextum post mensem præbendatum ejusdem arbitrio dimitti imperat. Gubernator autem cum algazirio die Palmarum nudatis pedibus, detecto capite, libero tamen corpore, candelam manibus gestans, præ ecclesiæ foribus se sistere compellitur. Sed Thomæ animum non solum ecclesiasticæ libertatis propugnandæ studium, sed salutis omnium subditorum suorum solicitudo inflammabat. Plurima propterea dum pateretur, ærumnas laboresque infinito prope numero dum toleraret, ut libertatem ecclesiæ tueretur, & in sua provincia synodalium legum observationem stabiliret; simul debito pastoralis curæ & charitatis vi illa prope immensa, quæ cordi ejus dominabatur, ad singulorum procurandam salutem impellebatur; itaque in labore & ærumna, in vigiliis & jejuniis multis obsecrans, arguens, increpans in omni patientia & doctrina, omnibus omnia factus est, ut omnium animos lucrifaceret.
[12] [caritas] Inter cujus generis exempla præ cæteris recensetur, quod blando sermone quosdam præbendatos ad abjicienda opera tenebrarum & induenda arma lucis pluries Thomas allexerit; verum illos, lucem abhorrentes adhuc, & carnis curam facientes in desideriis suis, in cubiculum duxit, ibique clausis januis, nudatis sibi humeris, & ante imaginem Crucifixi genuflexus, singulos his verbis allocutus est: Frater, meis peccatis actum fuit, ne tu a via mala pedes tuos prohibueris, & mea tot monita despexeris: quare si culpa mea est, æquum, ut ipse pœnam persolvam: & continuo se duris afficiebat flagellis. Tunc præbendati lachrymarum vim profundentes, Thomam exorarunt, ut desineret se verberibus cædere, promittentes anteactæ vitæ emendationem, quod ita eos implevisse asseritur, ut mox fideles Domino in mortale crimen haud amplius inciderint n.
[13] [& industriæ] Alium sacerdotem acriter, sed frustra sæpius admonitum, diuturno carcere ab impudica consuetudine revocare studuit; eum denique accersitum hisce blandis verbis affatur: Amice & frater, unde hoc mihi, ut ipse audeam judicare te fratrem meum, consacerdotem, emptum eomet pretio, quo empta est anima mea, non quidem ex corruptibilibus argento & auro, sed pretioso Sanguine sacri Agni immaculati Jesu Christi? Fortasse tu melior me es, & ego te judicabo, qui me ipsum ignoro? Tu te judica & cognosce dignitatem tuam: quibus nedum permotus, sed perterritus sacerdos religiosissimus evasit o. Canonicum cathedralis, etiam inhoneste viventem, ad se vocavit, eique jussit, ut rei familiari consuleret, &, Romam quasi profecturus, noctu ad ipsum rediret: canonicus imperata fecit, quem Thomas semestri detentum in proprio cubiculo, diu noctuque verbo & exemplo eum increpans, ad pœnitentiam flexit; mox emendatum dimisit, a domesticis & amicis, acsi reducem ab Urbe, verbis officiosis exceptum.
[14] [in revocandis] A Michaële Vincente actuario concubinam dimovit, eamque inter religiosas mulieres in hospitio collocavit. Noctu Michaël per fenestram ab hospitio illam eduxit: cumque a ministris laïci tribunalis perquireretur, is ad cathedralem confugit. Suasum est Thomæ, ut Michaëlem, immunitatis ecclesiasticæ beneficio indignum, ad carceres detrudi juberet; at inquit Thomas: Nolo mortem peccatoris, sed magis ut convertatur & vivat: tantum desidero, ut Michaël concubinam a se dimissam religioso hospitio restituat, & cupiat emendare, quod fecit. His ad Michaëlem delatis, ingemuit tam benignum læsisse Parentem, deseruit impudicam, pœnituit & vitæ reliquum religiose duxit. Ex quibus liquido constat, quo Thomæ pervenerit excellentia charitatis; dum causa emendationis, etiam in proprio cubiculo hujusmodi homines secum degere passus est.
[15] [ad frugem improbis;] At ubi malo suorum familiarium exemplo, alios infici potuisse veritus fuit, effugiens illud: Inimici hominis domestici ejus, neque per horam quempiam impudicitia notatum suis obsequiis detinuit: imo nepotem ipsum ex fratre, tali culpa fœdatum, e domo expulit, & patriam repetere sine mora coëgit. Numquam vero Thomas conversionis alicujus provinciam suscipiebat, nec ad conciones agendas pergebat, nisi Deum effusis precibus exorasset, ut ei audientium corda emolliendi gratiam elargiretur: mox ab hujusmodi oratione consurgens, eo fervore ardentique zelo peccatores corripiebat, ut quamplurimos ad pœnitentiam, ac ad relictam perfectioris vitæ semitam revocaverit, & æque prudentis ac eximiæ charitatis usu innumeros ad ovile Domini reduxerit, quos tactos dolore cordis intrinsecus, ad confessarii pedes illico convolare impellebat; ideoque S. Paulus, S. Joannes Chrisostomus, Christi Apostolus, Divinus intellectus, & Cereus divini amoris passim nuncupabatur.
[16] Et quidem semel concionando coram recol. me. [eximia ejus fides,] Philippo II Hispaniarum rege Catholico, præ nimia sua erga proximum charitate mirabile etiam fidei magnitudinis argumentum edidit: siquidem agens de ineffabili Trinitatis mysterio, in eam corda hominum vehementi sermone inflammare conatus, inde in lacrymas actus ex corde in hæc verba prorupit: Dicam, fratres, dicam & cum nimio cordis gaudio dicam, etsi vobis forsitan temerarius visus fuero; Fides tua Domine Sanctis tuis, qui in hujusmodi testimoniorum scrutinio versantur, jam vix fides est, quoniam de fide jam transiit in lucem p. His cum præsens etiam reperiretur Gaspar Avalos archiepiscopus Granatensis, vir doctrina & summa pietate præditus, cum Thomas a suggesto descendisset, eum sic affatus est: Non putavi, quod humanus intellectus eo se potuisset extollere; quæ enim a te audivi, imbecillitatem nostram longe satis excedunt; dum tam dilucide ejus generationem enarrasti, de qua vix licet homini loqui. Hujusce autem & aliarum quamplurium concionum, in Latinum idioma versarum q, codex quam eruditissimus & animarum saluti perutilis, eo superstite, nunquam Thomæ singularis modestia præbuit assensum, ut typis committeretur.
[17] Adeoque Thomas in Dei amorem propensus erat, [caritas in Deum & proximum;] ut passim dicere soleret, sibi propemodum tolerabilius videri, se in infernum præmitti, quam non diligere Deum, & præ ignibus & tormentis magis terreri, quod, qui cruciantur in inferno, Deum oderunt. Magnitudo etiam animi inter cæteras virtutes in eo enituit; etenim injurias fortiter dimittens, inimicos impense diligebat: cum læderetur, assuetus dicere: Patientia opus est, rogabo Deum, ut pro sua misericordia illius cor emolliat, &, si eum pœnituerit, clementiam non denegabo. Mirum in modum Thomas extitit liberalis in pauperes, parcissimus erga seipsum: hic ille fuit Euangelicus Paterfamilias, qui de thesauro suo proferens nova & vetera, domum suam nedum sanctis moribus, sed etiam corporalibus pavit alimentis. Hic ille prudens Servus, qui pecuniam Domini sui nummulariis fœneratus quotidie, assiduo manum suam aperuit inopi & palmas suas extendit ad pauperem: at unicum biretum proprio usui domi asservabat, sola veste & pallio laceris contentus, quæ suis manibus ex veteri scapulari, in frusta discisso, resarciebat; ac ita non semel, sed perpetuo, dum vixit, suis omnibus spretis, post hæc labore manuum, unde eleemosynam satius dare posset, & pauperibus, quorum se Parentem & Tutorem agebat, largius subveniret, operabatur.
[18] Proprium cubiculum, storeis tantum obductum & perornatum habens, ibi super vili lecticulo, aut sarmentis stratis quiescebat, & frequens pauperes sodales adhibens, [in victu & vestitu paupertas] ex eadem olla cibum sumere consueverat: adeo tamen parce, ut senio confectus, nunquam annuisset, integrum pullum, sed quartam pulli partem vel medietatem perdicis tantum pro sua mensa parari; & œconomo secus suadenti ac deprecanti sæpius responderit, iniquum fore, ut servus pinguiori cibo, quo Dominus vesceretur: se quidem Servum, pauperes dominos asserendo: etiam una adjiciens: Nonne assueto refici cæpis & aliis * satis superque est quartam pulli partem aut dimidiatam perdicem comedere? Quadam die pauperrima mulier ad Thomæ domicilium detulit lampetram, quam œconomus emere satagebat: videns hæc Thomas, petiit, quanti illam emere statuisset: respondit œconomus: Domine, viginti quinque regalibus r; & Thomas subinde inquit: Ipse tanti non sum, ut comedam, quod poterit viginti quinque pauperibus satis esse, jussitque lampetram aliis emendam dimitti, & mulieri egenæ eleemosynam impartiri.
[19] [munificentia] Lintea etiam e proprio cubili desumens, & indusiis se ipsum exuens, ea in pauperes erogabat, & cum mulier quædam nomine Daces, quæ assiduo suens, hujus generis supellectilem Thomæ parabat, pluries ab eo expetita de indusiis & linteis, Thomam admonuisset, ne tam liberalis foret, sese necessariis hujusmodi prorsus destituendo, respondebat Thomas: Daces filia, fer opem, non consilium, quæ enim pauperum sunt, pauperibus præter injuriam denegari non possunt. Propriis etiam palliis, si alia indumenta deerant, pauperum nuditati consuluit, & ad instar divi Gregorii Magni catalogum omnium pauperum Valentiæ degentium, ut singulis pro indigentia & conditione subveniret, penes se asservabat: ita ut alicui nobili egeno annuatim summam mille scutorum suppeditare consueverit, & a nullo paupere faciem suam Thomas averterit, neminemque ab eo discessisse consenserit, cui delatæ sibi egestatis remedium non attulisset.
[20] [erga pauperes;] Inter quæ plurima non obscurum sane obtinet locum, quod semel cum sutore s Thomas super pretio manicarum altercatus, noluit in illis sumptum facere viginti quinque regalium, sed manicas vilioris pretii ad se afferri jussit. Sutor a Thoma discessit, Præsulis avaritiam dicaciter detestatus. Cumque, elapsis aliquibus diebus, idem cum amico de ejus indigentia querimoniam faceret, ex quo potissimum dos nubili jam filiæ deesset; amicus sutori suasit, ut Archiepiscopo id aperire festinaret: subridens sutor, manicarum factum amico narrat, & ad Thomæ charitatem refugere recusat: tandem a deputatis visitatoribus ad Thomam indigentia filiæ sutoris ultro allata est, & ipse de more subsidium dotis septuaginta scutorum ad puellam mittit. Sutor stupore attonitus, existimans se somnium videre, facto vix fidem præbebat; mox ad Thomam advolans, ei gratias agit, & de exagerata ejus avaritia veniam postulat. Thomas placide respondit: Fili, si pro manicis, quanti volebas, impendissem, illo minus pro dote tuæ filiæ superfuisset; tace & dato gratias Deo, qui ei de dote providit.
[21] [& parcitas] Nobilibus puellis subsidium dotis etiam ad summam quingentorum scutorum elargiebatur, & orphanorum patris cognomen sortitus est Thomas; cum, quotquot parentibus orbatos egenos expertus est, tot proprio ære levaverit. Quo vero in subditos suos liberalis extitit, eo parcior se in consanguineos ostendit: pauperes enim omnium Valentinæ ecclesiæ redituum dominos recognoscens, quæcumque ex his percipiebat, per suas manus, uti per pontem, ad illos trajicienda fore asserebat; at cum ipsius mater, fere omni substantia pauperibus erogata, Thomam adiisset & secum duxisset quosdam egenos ejus consanguineos, quorum indigentiam Thomæ plurimum commendavit, respondit is: Mater, bona, quæ habeo, non sunt mea, sed pauperum naturalium hujus provinciæ. Dimisit deinde matrem, quæ diu religiosissime vixit in oppido de Villar t: consanguineis vero, ut matri in aliquo blandiretur, singulis scuta quinquaginta attribuit, quæ adhibendo mox in cibo dimidium consuetæ portionis recuperavit, ne illis, ut aiebat, pauperes loci fraudaret.
[22] Cum Thomæ germanus frater Valentiam profectus, [erga consanguineos,] ditiori habitu pro consueto indutus, ad eum accessisset, Thomas illum pro fratre minime cognovit, inquiens; Frater meus non tam ornato habitu indui in more habuit; quare necesse fuit, ut is, accepto viliori indumento, ad Thomam reverteretur, & tunc illum amplexatus est, & hospitem excepit; subdens: Tu vere frater meus es u: postquam vero idem satis quievisset, modica nummorum quantitate ei erogata, facultatem repetendi patriam attribuit, dicens: Frater mi, me excusatum habeas: nam, quæ possideo, commendata sunt mihi, non tradita.
[23] Sed cum Mauri prædati essent oppidum Callera w ejus diœcesis, [exemplis probata;] & plurimos incolas captivos duxissent, Thomas ingentem aureorum vim, in illis e jugo servitutis redimendis, quam liberaliter profudit. Præter vero hujus generis eximiæ charitatis argumenta, alia edidit Thomas diu permansura. In universitate enim Complutensi collegium religiosorum Ord. S. Augustini, qui sacræ Theologiæ operam navarent, instituit & congruo proventu ditavit, ex pecuniæ summa, quæ illi ab imperatore Carolo V debebatur x; ratus, quod reditus mensæ archiepiscopalis in pauperes civitatis & diœcesis erogare fas esset. In civitate Oriolensi y, aliud simile collegium erexit pro pauperibus, ad studia sacræ Theologiæ incumbere cupientibus. Valentiæ etiam fundavit & reditibus auxit collegium pauperum sacræ Theologiæ adipiscendæ addicendorum, ex quibus collegiis viri tum doctrina, cum probitate conspicui prodiere.
[24] Inter hæc assidua heroïcarum virtutum exercitia sibi Dominus in Thoma bene complacuit, [ejus sanctitas a Deo] & sese in eo mirabilem ostendere cœpit. Mirabantur etenim propemodum vicini degentes in ædibus episcopio contiguis, intuentes, quod longe major frumenti numerus ex horreo Archiepiscopi extraheretur, quam in illud congregatum aspexissent, facti tamen veritatem haud inquirebant: sed tandem, Deo tantum operante, clariora hujus miraculi documenta edita sunt. Bonilla enim subcustos horrei archiepiscopalis, cum horreum multos ante dies tritico exhaustum mundasset, a conservis expetitus, ut menstruam frumenti portionem ipsis tribueret, cum Hernandez subœconomo conquestus fuerat de nimia Præsulis liberalitate, quæ causam tandem præberet, ut propriæ familiæ necessaria deessent: interim miserabilis fœmina, ut famelicæ proli consuleret, Thomam adiit, instititque plorans, ut sibi frumenti eleëmosynam elargiri præciperet: Thomas illico Garziam œconomum, & Hernandez subœconomum ad se vocavit, eisque imperavit, ut egenæ pro munere subvenirent: commotus Hernandez, respondit, in horreo nec frumenti granum contineri.
[25] [miraculis] Urget mulier, perurget Thomæ charitas, qui Bonillam accersit, eique præcipit, ut ad horreum egenam ducat, & quidquid frumenti residui repererit, illi tradat. Bonilla, se frustra imperata facturum, iterum ac tertio repetit: tunc Thomas ad illum: Confide Bonilla, & perge ad horreum, ne egena hæc sine subsidio discedat; Bonilla jussis obtemperat, & Thomas mulieri ait: Sequere Bonillam. Tunc Garzias, Hernandez & Bonilla cum muliere horreum petentes, ad eam cum risu conversi, inquiunt: Veni bona mulier, & videbis horreum undique vacuum & scopis mundatum. Cumque horreum prope attigissent, e januæ rimis grana exuberantia inspiciunt, & admirati, januam aperire student, quam magna vi frumenti compressam, vix totis adhibitis viribus impellentes, obserare possunt, & horreum frumento confertum inveniunt. Tunc rei novitate perculsi, validis vocibus inclamantes miraculum, ad Archiepiscopum revertuntur, eique factum narrant. Thomas ad horreum se recipit, & gravi silentio singulis imposito, mulieri dicit: Accipe frumentum, comede, & Deo gratias age, qui illud tibi paravit z.
[26] [illustrata;] Biennio ante obitum, cum Thomas, acto prandio, ad fenestram respicientem atrium accessisset, vidit quemdam pauperem Cæsaraugustanum, quadraginta quinque annorum paralysis morbo contractum, fulcimentis insistentem: manu eidem innuit, ut ascenderet; cumque is ad aulam palatii pervenisset, Thomas illum interrogavit, mallet sanitati potius restitui, quam eleëmosynæ subsidio juvari? Respondit paralyticus: Domine, sanitatem magis desidero: tunc Thomas, producto super eum signo sanctissimæ Crucis, inquit; Confide & da gratias Deo, qui dignatus est tibi salutem impartiri: abjice fulcimenta, & vade in pace: & protinus consolidatæ sunt bases ejus & plantæ, erexitque se paralyticus undique validus, rejectisque fulcimentis ad pedes Thomæ procubuit, cui Thomas, eleëmosyna tradita, subdidit: Tace, esto Deo gratus, & pro me ora.
[27] [raptus in Deum frequentes;] Continuam insuper patiebatur mentis elevationem, tum concionando, cum Sacra faciendo, aut officia divina recitando, ita ut tandem a concionibus prorsus vacare, & a Rei divinæ palam celebratione abstinere coactus esset, sese a gloria & sanctitatis opinione subducturus, quas inde ob hujusmodi amicitæ Dei & familiaris divinæ consuetudinis argumenta, se consequi experiebatur. Verum quo magis Thomas fluxam hanc gloriam despiciebat, eo clarioribus rationibus illa in ipsum augebatur. Semel enim die Ascensionis Domini in ambulatione secreta palatii archiepiscopalis, recitans Horas canonicas ad antiphonam Nonæ (Et videntibus illis elevatus est) Thomas in ecstasim raptus, & elevatus a terra, prorsus immobilis mansit ab hora quinta matutina ad quintam vespertinam: scilicet duodecim horarum intervallo, nedum a domesticis sed etiam ab innumeris civitatis incolis visus. Deinde quasi e gravi sopore excitatus, ad cappellanum conversus, inquit, Quo pervenimus? Cappellanus respondit: Ad Psalmum: Mirabilia tua, Domine aa: & flexis genibus cum multis lachrymis enixe Thomam rogavit, ut ei aperire dignaretur, ubi tanto tempore cum spiritu permansisset. Thomas ne cappellanum nimium defatigaret, tandem indicto silentio ait: Frater, cum inchoassem antiphonam: Videntibus illis, angeli illam ab ore meo carpserunt, eamque tam dulci melodia cecinerunt, ut quidem mihi nec intervallum Orationis Dominicæ recitandæ percurrisse visum sit.
[28] Præcipua tandem in eo erga pueros expositos viguit charitas, [mirabilis in exposititios pietas;] in eisque alendis & educandis, Thomæ studium propemodum fuit admirabile. Etenim cognita mulierum nequitia, quæ natorum in portas projectorum interitum negligebant, a singulis ecclesiarum rectoribus evulgari curavit, ut noctu ad sui palatii januam pueri exponerentur: illis autem, qui expositos ad eum deferebant, strenam quatuor regalium largiebatur: adeo ut ad ejus palatii portam noctu vix in limine nati dimitterentur, quod a pauperibus ad Thomam delati essent. Thomas illos nutricibus lactandos illico tradebat, quibus, initio cujuslibet mensis in aula palatii ordine dispositis, & pueros in ulnis gestantibus, propria manu menstruam mercedem exsolvebat: desuper iis, quæ nitidiores & pinguiores pueros deferebant, strenam adjiciens, ut magis illas ad enixam puerorum curam impelleret. Omnes denique ope, consilio juvit, & in Sacramentorum administratione, nisi canonica impedimenta obstarent, jus resisteret aut secus prudentia suaderet, nullius desiderium defatigavit, & præsertim pueros graviter ægrotantes, media nocte e strato exiliens, meridie mensam deserens, sacro chrismate perliniebat, ne iidem sine tali adjumento ab hac luce migrarent.
[29] Tandemque meritis plenus Thomas, virtutum omnium assiduo exercitio cumulatissimus, [supremus morbus;] jejunio, flagellis & anxio animarum adipiscendarum studio, consumptis carnibus & fluxa despiciens, ad patriam pergere festinabat. Quare, cum in febrim incidisset, ea in dies ingravescente, par in illo hilaritas animi augebatur, semper tamen jactando cogitatum in Domino, & voluntati ejus conformari cupidus; cum ipsi significasset episcopus Segrianus modicam fiduciam, quæ physicis de ejus temporali vita supererat, exhilaratus, episcopo gratias egit, &, flexis genibus ac elevatis ad cælum oculis, inquit; Lætatus sum in his, quæ dicta sunt mihi, in domum Domini ibimus. Et lætitiam illico moderatus, subdidit: Domine, si adhuc populo tuo sum necessarius, non recuso laborem; sin minus, cupio dissolvi & esse tecum.
[30] Mox sacrum Viaticum afferri, & clerum vocari præcepit. [Sacramentis muniti adhortatio ad clerum] Allatum est venerabile Sacramentum, capitulis & clero præeuntibus, ab episcopo Segriano prædicto, sumptoque Viatico Thomas ad clerum conversus, illum brevi, sed vehementi sermone hortatus est, ut mandata Domini custodiret, tam excelso ministerio debitam sanctitatem servaret, Apostolicæ Sedi sese præcipue obsequentem impensissime profiteretur, & enixe Omnipotentem rogaret, ut sibi optimum & exemplarem præsulem concedere dignaretur: subdiditque, quod si Deus eum suo regno dignum effecisset, ut valde veraciter in illius infinita bonitate confidebat, assiduo pro ecclesia Valentina Majestatem suam rogaret, ne deficeret fides ejus; iisque tandem dimissis in pace Jesu Christi, & accersitis œconomo & confessario, cum sibi tantum pauperrima supellex superesset, eam inter pauperes familiares partitus est: œconomum deinde rogans, ut pro Christi visceribus, si quid rei familiaris residui foret, ingenue ei aperiret, ne solatio destitueretur, nihil quicquam conscium in obitu sibi reservasse, quod pauperum usibus non suggessisset, vel alias inscium quid pauperibus ipsum elargiri desiisse, mœorore afficeretur, inquiens: Si vivam, non deerit Deus.
[31] Oeconomus, cum nulla spes temporalis vitæ Præsulis remaneret, [& cura, ne quid ex bonis,] quod hactenus singulari studio ei præsertim abdiderat, illico Thomæ significat: scilicet in sacrario ecclesiæ ab aliquibus mensibus se summam quinque millium aureorum asservasse, ut quotiescumque necessaria omnia ad familiæ sustentationem, reliquis in pauperes erogatis, deficere contigisset, exinde familiaribus mercedem præstare posset:statim Thomas œconomum, confessarium & duas metropolitanæ dignitates rogat, ut pro Dei amore pecuniam ipsam e sacrario eductam in pauperes partirentur. Iidem, pecunia in sportis accepta, per civitatem divertentes, egenorum omnium desideria explent, reducesque Thomæ significant, singulis pauperibus abunde subventum esse, sed adhuc residuum mille & quingentorum scutorum remanere. Turbatus est Thomas, illisque dixit: Cur hic me detinetis adhuc, ne eam ad fruendum bono, quod mihi paravit Dominus? Puto enim, protrahet præsentem vitam, usque dum sciam, nihil domo superesse. Properate igitur & opus absolvite, ne ipse diutius hic in labore remorer, sed in pace Christi quiescam.
[32] [ne proprius quidem lectus,] Interim jussit Thomas in suo cubiculo Sacrum fieri, dictitans, se propemodum adhuc ante discessum cupere sub speciebus videre Deum Creatorem & Redemptorem suum, quem protinus facie ad faciem intueri posse sperabat. Paratur Sacrificium, & recordatus Thomas, cuidam commentariensi patrifamilias, in summa egestate posito, nihil in divisione supellectilis addixisse, jussit illum vocari, eique cubile, in quo jacebat, elargitus, veniam de sua oblivione rogavit, statimque innuit, ut ipse e cubili sublatus, humi super storea prosterneretur, ut custos, quod suum erat, secum afferre posset. Abnuunt parere adstantes, id quidem non sine periculo celerioris ejus exitus exequi posse, asserentes. Tunc Thomas virtuti charitatis virtutem humilitatis adjiciens, inaudito prorsus exemplo, custodem deprecatus est, ut sibi pro visceribus Jesu Christi usum cubilis ad mortem usque commodaret.
[33] [sibi supersit, in pauperes non distributum; pia mors;] Revertuntur tandem, qui pecuniæ residuum pauperibus erogaverant, eique nunciant, nihil dispergendum restare, Thomas illis gratias agens addidit: Nunc lætus ad agonem propero, nudus cum nudo, nihil habens, unde tenear, contra malignos spiritus fortiter luctaturus; statimque petiit, ut sacramento extremæ Unctionis muniretur, quod non minori pietate suscepit, eomet cum sacerdote psalmos Davidicos recitante. Mox inchoatur Missa, & jubet Thomas sibi interim legi Euangelium Passionis Domini secundum Joannem, quod audiens ad singulas peryodos lectori, ut subsistoret, innuebat, &, cum paululum meditatus esset, rursus, ut lectionem prosequeretur, indicabat. Augustissimum Sacramentum, erga quod semper propensissimus extitit, dum a sacerdote elevabatur, mira humilitate adoravit, & præ gaudio in lachrymarum vim profusus, inchoavit psalmum “Nunc dimittis servum tuum Domine secundum verbum tuum in pace:” eoque absoluto subdidit: “In manus tuas Domine commendo spiritum meum” & hæc dicens expiravit & beatissimam animam Creatori restituit die VIII Septembris MDLV inter septimam & octavam horam vesperi bb Nativitatis beatissimæ Mariæ Virginis, cujus præcipue, in humanis degens, amore languebat.
[34] Clerus & populus, audita Thomæ desperata salute, ad Deum confugientes, indicta & celebrata generali supplicatione, in ecclesia sancti Thomæ apostoli stationem peregerunt; [luctus populi;] illisque pietatis hujusce actus prosequentibus, adeo universalis ploratus invaluit, ut cleri cantus minime audiretur, & ad antiphonam: Non sumus digni a te audiri, cantores dolore & commiseratione commoti, illam præ lachrymis absolvere nequirent. Cumque campanæ sonitus, quo Episcopi obitus evulgabatur, auditus esset, ita planctus omnium erupit, ut sane universalis judicii imaginem dies illa præ se ferre videretur, & cujusvis conditionis homines, quasi insensati per vias divertentes, Parentem amisisse conquererentur: & hæc ingentis doloris justissima omnium querimonia terrorem maximum incutiebat.
[35] Delatum est Thomæ corpus ad cathedralem, ubi tota nocte cc dimissum quievit, [corporis sepultura.] & cuncti ad ejus pedes ac manus deosculandos sese admoverunt: mox inde ad ecclesiam S. Mariæ de Succursu sequenti die translatum est, penes quod ita gemitus & suspiria resonabant, ut sane cunctorum animæ præ lachrymis e corporibus erumpere viderentur. Necesse autem fuit, ut horam, qua corpus humo tradendum erat, fratres dissimularent, ne populus operis executionem impediret. Successive tanta dignatus est Deus operari miracula, intercessione Thomæ, ut acceptis ab ordinario, Joanne scilicet de Ribera, patriarcha Antiocheno & archiepiscopo Valentino probationibus super fidei puritate, morum integritate, vitæ sanctimonia & miraculis, processus informativus exinde compilatus ad Urbem transmissus esset & sacrorum Rituum congregationi exhibitus anno MDCVIII.
ANNOTATA.
a Hic annus exprimitur etiam in quinto vitæ compendio, sed in Bulla canonizationis ac reliquis compendiis, uti & apud Salonium & plerosque auctores alios notatur 1488, quibus nos adhæsimus in Commentario prævio num. 16.
b Consonat Bulla cononizationis, in qua hæc leguntur: Matrem quandoque enixe precatus, ut pauperi supervenienti consuetæ ac quotidianæ eleemosynarum distributioni paratum sibi prandium adjiceret, spondens, ea die se minime comesturum: quo obtento, pio & innocenti jejunio satur, mentem divina esurientem cœlestibus dapibus recreabat. Sed conscia parente, quæ quidem aliquoties permiserat, verisimiliter animum Pueri periclitandi gratia, id ipsi deinceps continuare non licuit, uti recte additur in quarto Vitæ compendio verbis sequentibus: At ægre ferente matre, Thomam simili abstinentia viribus nimium destitui, is, ne animum eamdem portionem egenis tribuendi propalaret, illa, acsi cum amicis comedenda, extra domum delata, & pauperibus tradita, se saturum demonstrans, ea die prorsus a cibo sibi temperabat. Ceterum, quod miror, facti hujus non meminit Salonius.
c In compendio Vitæ quarto subduntur sequentia: Et jussus aliquando, ut a pauperibus agricolis frumentum, a pio parente gratis accomodatum, recuperaret, si eos inopia pressos experiebatur, patrem enixe rogabat, ut illis debitum pro Dei amore remitteret; semelque veritus, ne pater precibus non assentiret, villico debitori imperavit, ut saccos, nisi posset frumento, palea refertos ad horreum deferret, quibus mox in horreo vacuatis, interrogatus patri respondit, saccos a villico plenos jam delatos in horreo vacuasse, & ita mendacium effugiens, villici inopiæ consuluit. Salonius in Vita num. 16 similium generatim meminit, at posterius hoc factum speciatim non attigit. Porro placuisse parentibus, tales fieri a Filio eleemosynas præsumi posse ait Coccinus in Relatione ad Paulum V Papam pag. 535, quia parentes erant admodum pii in eleemosynis elargiendis, ut probant testes in processu Castellæ… Ludovicus Feo… Joannes de Ramo… Antonius de Molina… Catharina Garzia,… qui omnes sunt examinati authoritate ordinaria & alii quamplures; & coadjuvatur ista præsumptio ex depositione Gundisalvi Camero examinati authoritate ordinaria… in processu Castellæ,… dum deponit, quod mater sancti Viri dixisset patri de donatione tritici rustico facta (vide Salonium num. 16) pater ei silentium injunxit. Dein refert historiam de pullis per Sanctum erogatis, hic num. 3 explicatam, subditque: Valde gavisa est (mater) & exinde eleemosynas, quas Puer faciebat, videre se dissimulavit: testes autem allegat Mariam & HelenamLopez in processu Castellæ.
d In quarto Vitæ compendio & in Bulla canonizationis dicitur sanctus Puer & domi & in templis fuisse assiduus orationi, corpusque cilicio ac flagellis domuisse, quæ in cubili, ab eo per oblivionem relicta, mater non præter admirationem reperit. Eadem habet Salonius num. 16.
e De hisce disserui in Commentario prævio § 3.
f Coccinus pag. 582: Testes deponunt, eum in suo cubiculo habuisse altare ante Crucifixum cum imaginibus sanctissimæ Virginis & sancti Joannis Baptistæ depictum & ante istas imagines continue orare solitum; & causam scientiæ allegant, quia habitaverunt in dicto collegio & hoc audierunt, ac plures viderunt dictum oratorium: ita in processu Castellæ doctor Bartholomæus Jossa… doctor Ludovicus de Sena, canonicus magistralis ecclesiæ Toletanæ… doctor Alvarus de Villegas, canonicus magistralis ecclesiæ Toletanæ… & in processu Valentino don Matthias Pallas canonicus ecclesiæ Valentinæ. Pag. 579 de Sancti ferventissimis orationibus ante dictam imaginem Crucifixi etiam meminit & ex eodem processu Castellæ alios testes de auditu deponentes nominat, Fr. Joannem de Astudillo, Ordinis S. Benedicti, & doctorem Bartholomæum de Sosa theologum.
g Hoc factum vel ignoravit vel neglexit Salonius.
h Ornatus, ita vocitatus a similitudine cum lactuca crispata; dictus etiam Hispanice lechuguilla. Sic tom. 4 Conciliorum Hispaniæ pag. 246 in concilio Limano primo provinciali cap. 16 Actionis 3 de Habitu clericorum: leguntur ista: Removeantur vero a clericali usu nova quædam inventa indumentorum aut ornatus, quæ milites, non clericos decent; qualia sunt, quæ patrio more vocare solent, Lechuguillas &c. Eodem sensu ibidem pag. 509 lib. 3 constitutionum provincialium in concilio Tarraconensi cap. 3 cavetur, ne clericus subuculam collari & manicis rugatis seu lactucatis deferat.
i Coccinus pag. 567: Pater & filius in eadem ecclesia præbendas obtinebant, & superbissime maximoque cum luxu clerici induebantur, personati passim incedebant, hastiludiis non sine gravissimorum hominum scandalo se exercebant, Africano more, & ut vulgo aiunt, alla Ginetta, equis insedentes phaleratis pater & filius per plateas & compita discurrebant, nullaque interposita mora ex equo in chorum ad recitanda divina officia se conferebant. Hæc ille.
k In quarto Vitæ compendio, dicitur Sanctus crebris jejuniis, flagellis, orationibus ac sacrificiis ad hoc opus se parasse.
l Salonius Hispanice eum nominat Elfo de Proxita.
m Juxta Salonium nomen ipsi erat Joannes Laurentius de Villarrasa; a Gaspare Escolano Historiæ Valentinæ lib. 10 cap. 35 num. 8, ubi agit de rebus gestis Valentiæ anno 1547, appellatur Joannes de Villarrasa.
n Varia hujuscemodi exempla habes apud Salonium, fuse exposita.
o Idem narrat Coccinus pag. 517, testem citans Philippum Adell, ipsiusmet sacerdotis consanguineum, in processu Valentino examinatum auctoritate ordinaria ætatis annorum 71.
p Dictum idem confirmat Coccinus pag. 475, testimonio P. M. Didaci de Gavara (al. Guevara) visitatoris Ord. sancti Augustini in processu Castellæ; sed & idem in ipsa concione typis edita legitur, voculis quidem nonnullis immutatis, sed manente eodem sensu.
q Conciones suas Latine exaravit Sanctus, immixtis tamen nonnullis vernacula lingua, quæ Latina fecit Uzeda, sicut patet ex hujus epistola ad Mugnatonium, concionibus præfixa.
r Super istis consule annotata ad Salonium lib. 2 cap. 3 lit. h.
s Sutor vestiarius scilicet a verbo suere. Porro eamdem historiam narrat Salonius cap. 3 & 21 lib. 2, uti & Coccinus pag. 642 sed adjunctis aliquantum diversis. Coccini verba dabo in Annotatis ad Salonium, partim lit. d cap. 3, partim lit. c cap. 21.
t Salonius cap. XI lib. 2 rem ita refert, ut mater Sancti Valentiam usque non pervenerit, sed in Villar, qui locus est pertinens ad archiepiscopatum Valentinum, cum Filio morata sit per mensem tantum integrum, deindeque in patriam redierit. Fortasse de diverso matris ad Filium accessu loquuntur, ita ut memoratus a Salonio contigerit sub initium archiepiscopatus, & hic relatus postmodum, quando mater diutius illic perstitit & forte domicilium fixit.
u Idem, licet aliis verbis, refertur in compendio Vitæ quinto; Salonius lib. 2 cap. 9 fratresquidem ad Sanctum accessisse significat; sed hæc de vestitu adjuncta præteriit.
w Cullera proprie dicitur, estque locus maritimus ad ostium Sucronensis fluminis.
x Grandem pecuniæ summam dicto imperatori mutuam dedit Sanctus ad erigendum castrum Ebusense, uti narrat Salonius lib. 2 cap. 9, quod vide, & pro loci notitia eidem subjecta Annotata lit. e
y Olim Orcelis dicta fuit, vulgo Origuela vel Orihuela, episcopalis sub archiepiscopatu Valentino.
z Super hoc facto vide Annotata ad Salonium lib. 2 cap. 22 litt. h & seqq.
aa Imo Mirabila testimonia tua.
bb Consule Commentarium prævium § 9.
cc Dissonat Salonius lib. 2 cap. ultimo dicens, sacrum corpus sub horam secundam postmeridianam delatum fuisse ad cathedralem, & inde, postquam decantatæ illic essent Vesperæ defunctorum, translatum fuisse ad ecclesiam S. Mariæ de Succursu, ubi tota nocte accurrentium oculis & osculis fuit expositum.
* fastu
* alliis
VITA PROLIXIOR
Auctore Michaële Salonio, coævo
Ex processibus ad beatificationem & testimoniis fide dignis Hispanice edita, ac Latine reddita interprete J. P.
Thomas a Villanova, archiepiscopus, cognomento Eleemosynarius, Ord. S. Augustini, Valentiæ in Hispania (S.)
A. M. Salonio.
LIBER I.
CAPUT I.
Sancti natales, parentes, & horum præclara virtus.
[Proœmium auctoris de divina Providentia in eligendis Sanctorum parentibus.] Quamquam certissimum sit, natos esse nonnumquam ex parentibus bonis & sanctis filios perversos ac improbos, uti & contra ex parentibus sceleratis, imo etiam a vera fide alienis, filios Dei cultui multum addictos; frequenter tamen ac fere accidit, ut Dominus Deus noster electis destinatisque, qui sanctitate atque exemplo in Ecclesia insignes sint, parentes concedat majoresque magnæ pietatis atque virtutis, ut filiorum sanctitas (prout ait S. Ambrosius) a majoribus accepta, atque hereditario quodam jure a decessoribus acquisita, majori splendore ac gloria effulgeat a, dicaturque de illis, quod cecinit sanctus Rex & Propheta: Hæc est generatio & familia illorum, qui omnem felicitatem ac solicitudinem suam in eo collocarunt, ut Dominum ex toto corde quærerent, fruerenturque amicitia ac favore veri Dei Jacob b. Hac ratione direxit divina Providentia gratias & favores, quibus ab infantia atque per totum vitæ decursum ingenti liberalitate & munificentia impertire voluit hunc benedictum patrem, fratrem Thomam a Villanova archiepiscopum Valentinum.
[2] [Sancti nativitas, patria ac parentes;] Natus est Dei Servus anno Domini MCCCCLXXXVIII c, moderante sanctam Ecclesiam Innocentio VIII Papa, imperatore Frederico III, rege Romanorum Maximiliano hujus filio, in Hispania vero regnantibus domino Ferdinando & domina Isabella, regibus Catholicis ac perpetua memoria dignis. Patrem habuit nomine Alphonsum Thomam Garciam, ortu & habitatione Villanovanum de Infantibus, qui locus est Agri Laminitani d notus admodum in archiepiscopatu Toletano; matrem vero dominam Luciam Martinez Castellanos e, natam Fontisplani, medio milliari Villanova de Infantibus. Solemni sanctæ matris Ecclesiæ ritu matrimonium inierunt, & per aliquod temporis intervallum statim ab inito matrimonio occasione cujusdam pestilentiæ Fontisplani degentes in ædibus soceri sui, cui nomen Garciæ Castellanos f, hunc istic filium procrearunt, totius stirpis gloriam ac splendorem, benedictum patrem fratrem Thomam, qui dictæ familiæ primogenitus g fuit. Quamvis autem lucem acceperit Fontisplani, educatus fuit Villanovæ; atque hinc juxta morem, & consuetudinem religiosorum in Castella, appellatus est pater frater Thomas a Villanova.
[3] Patres ejus majoresque fuere omnes de gente præcipua, [horum nobilis origo,] a popularibus suis honorati, divites, veteres Christiani, ac sanguinis prorsus intaminati h. Plures etenim ex ejus propinquis ex parte tum genitoris tum genitricis religiosi fuere Ordinum militarium S. Jacobi, Calatravæ & S. Joannis; atque hos inter aliqui magnæ Crucis Priores i. Et vero inquisitores ab immemoriali tempore quotiescumque Villanovam visitandi causa accesserunt, hospitati sunt, hospitanturque in ædibus vel parentum, vel fratrum, vel cognatorum dicti patris D. F. Thomæ, tamquam antiquissimorum sancti Officii familiarium k, cujus procuratorum * munere functi sunt, fungunturque in quibusdam casibus. Avus ipsius maternus, nomine Garcias Castellanos, apprime Christianus erat, & erga inopes Fontisplanenses liberalitate insignis: etenim cum vir esset dives pecorum, ingentem casei ac lactis illi producentium copiam, præter alias eleemosynas, quas pro consuetudine domi suæ erogabat, diebus Mercurii & Veneris omne lac obtentum una cum multo pane in pauperes distribui jubebat.
[4] Fuerunt & ipsi sancti hujus Præsulis parentes Dei cultu, [pia vivendi ratio,] charitate atque exemplo eximii, in omnibus colloquiis de Deo disserebant, de rebus ad ejus cultum pertinentibus, de pietate erga pauperes, in qua potissimum excellebant. Inter ceteras facultates ac fortunæ bona, moletrina ipsis erat dimidio milliari Villanova ad fluvium de Xavalon l: omnis autem farina inde illis proveniens, singulis diebus Jovis ad ædes eorum ducebatur, atque diebus Veneris partim in panem redacta, partim [ut erat] in farina pauperibus distribuebatur. Ad hæc præcipuis festivitatibus panem, vinum, lignum, pecuniamque destinabant ad eos, qui egestatem suam palam fieri erubescebant; sepositusque erat semper in ipsorum ædibus corbis, [instructus] panis fragmentis pro singulis egenis ad fores eorum accedentibus, sic ut nemo absque stipe recederet.
[5] Solebat quoque sancti Archipræsulis nostri genitor agricolis tenuioris fortunæ triticum ad seminandum largiri mutuum, [& erga egenos liberalitas.] ea conditione, ut, facta messe, absque ullo lucro restituerent: quod si autem restitutio omitteretur, non idcirco urgebat eos aut affligebat, imo, si pauperiores essent, benigne condonabat. Neque propterea, dum seminandi tempus recurrebat, ipsis tantumdem tritici mutuum renuebat, ut de more sementem facerent. Eadem pietate utebatur erga homines honestos, qui necessitate [pressi] mutuam pecuniam expetebant; atque sanctam piamque consuetudinem istam servavit per integrum vitæ decursum. E vivis erepto Dei servo sancti Archiepiscopi nostri patre m, in eodem charitatis exercitio pergebat semper uxor ejus domina Lucia Castellanos, pauperibus agricolis triticum in sementem dans mutuum eodem modo & eadem pietate, qua solebat conjux, sicque perseveravit in sua viduitate, quamdiu vita superfuit.
[6] Erat quoque mulier religiosa admodum, solitudini atque orationi multum addicta: [Matris præsertim] hunc in finem habebat domi suæ privatum sacellulum, quo diebus singulis, statutis horis sese recipiebat cum ancillis ac neptibus orationi vacatura, ibidemque diebus, quibus ob impedimentum legitimum ad ecclesiam sese conferre non poterat, celebrabatur sacrum Missæ Officium: quavis autem hebdomade, sacra confessionis & Eucharistiæ mysteria obibat. Usque adeo dedita erat frequenti Sacramentorum usui, atque exercitata in meditatione ac oratione, ut etiam tum in hac vita, quemadmodum quibusdam amicis suis familiarioribus enarravit ipse pater D. F. Thomas, frueretur sancta ista matrona multis solatiis cælestibusque deliciis, atque iis voluptatibus divinis & spiritus suavitatibus, quas Deus communicare consuevit cum iis, qui pleno conatu se dedunt interiori ad cælestia conversioni, Deumque in ea quærunt toto corde. His autem & ceteris virtutum vere Christianarum ornamentis ita erat cumulata (sicut refert dominus frater Joannes Muñatones, episcopus Segobricensis atque ejusdem Ordinis Religiosus, in brevi narratione vitæ sancti hujus præsulis, præfixa initio sermonum ejus) ut, quando pater D. Thomas de matris suæ pietate, devotione & spiritualibus exercitationibus inter peculiares amicos sermonem instituebat, nihil prorsus audiri videretur diversum ab eo, quod scribit sanctus pater noster Augustinus de sanctissima parente sua Monica libro nono Confessionum.
[7] [insignes] Interiorem animæ ejus devotionem optime declarabant actiones omnes externæ, etiam ipse sese vestiendi modus: nam quamdiu matrimonio juncta fuit, vestitum gessit admodum honestum; orba conjuge habitum ac scapulare induit religiosum, gestavitque quamdiu vixit. Voluntariis insuper addictissima fuit corporis afflictationibus, cilicio semper cooperta, & ad finem usque vitæ servans jejunia, non modo diebus ab ecclesia præscriptis, verum etiam singulis Feriis sextis, & in pervigiliis Sanctorum, quos peculiariter colebat. Ad ejus autem exemplum cilicio utebatur quoque, seque iisdem diebus jejunio macerabat pars major ancillarum. Tantus erat in ea domo secessus, ut adventantibus Villanovam copiis militaribus, honestæ virgines multæ, tutas sese non fore arbitrantes in ædibus paternis, in ædes hujus sanctæ matronæ sese reciperent; easque illa excipiebat & magna caritate sustentabat, donec recederent milites: atque illic degebant tanta securitate, quantam invenire potuissent in monasterio virginum optime clauso & remoto.
[8] [virtutes] Numquam otiosa visa est, nec ut otiarentur ancillæ, ipsa permittebat: cum autem laboraret, seu fusum versaret, seu quodvis opus aliud faceret, orabat semper, nec coronam Marianam umquam e manibus dimittebat. Opus & labor, cui ipsa & ancillæ ejus vacabant plerumque, erat linum nere & lanam, unde telam sibi ac pannum confici jubebat & sub festa Paschalia n, præsertim Hebdomada Sancta, pauperibus omnem dispertiebatur, eosque induebat, præcidente vestium concinnatore singulis, quo quisque magis indigebat. Dum vero domi non habebat, quod neret, mulieres aliquot pauperes, colo victum sibi quæritantes, advocabat, rogabat ex eo, quod earum colo commissum erat, nebat ipsa domi suæ cum ancillis, netumque dictis mulieribus reddebat, ut ipsæ pretium laboris exciperent, & lucro apponerent. Quandoque domum ejusdem servæ Dei adventabant pauperes mulieres, egentes vestibus eo tempore, quo peracta erat distributio telarum ac pannorum, de qua diximus; ne autem & istæ abirent sine eleëmosyna, exuebat tunicas, fascias ac vestes, quas ipsa gerebat, iisque largiebatur. Præterea ad personas honestas & egentes, quas verecundas o nuncupamus, clam plures mittebat eleëmosynas; subinde triticum aut farinam; aliquando pecuniam; interdum vestimenta. Succurrebat quoque pauperibus carcere inclusis & peculiariter in publico valetudinario degentibus ea caritate, ut domi suæ propriis manibus cibos ægris condiret; statuta hora, comite ancilla, eos esca reficiendos adiret, recrearet, & solaretur. Usque adeo liberalis erat & pia in omnes pauperes, ut & in vita & post mortem agnomen Eleëmosynariæ obtinuerit.
[9] Atque etiam ut testatum fieret, quantum Domino placerent pietas ejus & eleëmosynæ, [etiam miraculis divinitus comprobatæ;] die quadam, cum jam omnis farina, quæ singulis hebdomadis ex moletrina ipsi advehebatur, in pauperes erogata esset (modo, quo dictum est,) supervenit mendicus, rogans eleëmosynam: jubenti autem dictæ dominæ Luciæ ab ancillis adferri aliquid farinæ huic mendico, responderunt illæ, erogatam jam esse universam, nec aliquid esse reliquum in cella farinaria p: Circumspicite diligenter, reposuit bona matrona, num quid supersit, & pro amore Dei date huic pauperit. Contestabantur autem ancillæ, ne pulvisculum quidem farinæ relictum esse; quandoquidem suis ipsæ manibus distribuissent omnem tempore matutino. Nihilominus magna fide ac spe de divina providentia dictum iterabat Dei famula: Ite Deo propitio, & everrite cellam, non enim permittet Deus, hunc miserum ab ædibus meis abire expertem eleëmosynæ. Hisce acquieverunt, & ad cellam pervenientes clamare cœperunt, Domina, domina, quid hocce rei est? Verissime enim hoc mane nihil quidquam in cella reliquimus præter vacuum ubique: & modo repleta est: Quid hoc sibi vult? Illa omnis fugitans inanis gloriæ, signum dedit, ut silerent, & dixit: Laus sit & honor Deo, qui ita prospicit suis pauperibus. Ex prodigiosa hac farina mendico illi largitæ sunt: omnes autem, qui de re facti sunt certiores, nam licet ipsa occultare conaretur, divulgabatur statim, Dominum laudabant, & evidentissimum esse judicabant miraculum, a Domino Deo patratum propter insignem hujusce famulæ suæ pietatem. Concessit ipsi quoque Dominus donum peculiare curandi pueros herniosos, formando super eos signum Crucis; & ita quidem sanabantur ac malo liberabantur, acsi eo laborassent numquam. Ne tamen sanatio meritis ejus adscriberetur, cingebat illos fascia, quam gestarent diebus quinque aut sex. Hisce tantæ devotionis ac pietatis exercitiis occupavit sese felix mulier toto vitæ tempore, perseveravitque ad mortem usque.
[10] In supremo, ex quo vivere desiit, morbo recitabat continuo pias preces, [morituræ apparet Thomas filius.] & magna solicitudine e lecto domesticis suis ingeminabat: Date stipem istis egenis: vestibus induantur pauperes isti. Omnibus sanctæ Matris Ecclesiæ Sacramentis præmunitam vir honestus, qui olim domi ejus famulatus fuerat, rogavit, quomodo sese haberet. Quomodo? ipsa reposuit: ingenti solatio affecta; quippe invisit me Filius archiepiscopus: is enim e vivis abierat aliquot ante annos. Tanta fuerunt denique parentes hujus sancti præsulis D. F. Thomæ a Villanova caritate ac misericordia erga pauperes & egentes tum populares, tum exteros & peregrinos, ut non modo, dum vita fruebantur, verum etiam postquam defuncti sunt, vigeat ac permaneat recens admodum eximiæ ipsorum pietatis memoria, utque ædes eorum appellatæ sint semper, & appellentur hodiedum hospitium pauperum ac egentium.
ANNOTATA.
a Hunc sensum faciunt verba Hispanica: S. Ambrosius in cap. 1 ℣ 6 Lucæ ita loquitur: Docet nos Scriptura divina non solum mores in iis, qui prædicabiles sunt, sed etiam parentes oportere laudari, ut veluti transmissa immaculatæ puritatis hereditas in iis, quos volumus laudare, præcellat.
b Ita sonant verba Hispanica: Ps. 23 ℣ 6 ista leguntur: Hæc est generatio quærentium eum, quærentium faciem Dei Jacob.
c De anno & loco natali disserui in Commentario prævio § 2.
d Hispanice el Campo de Montiel.
e Auctor voce Castellanos non regionis nomen, ut aliqui perperam videntur existimasse, sed familiæ expressum voluit, uti liquet ex sequentibus, ubi Luciæ patrem Garciam Castellanos nuncupat.
f Socer erat nimirum Alphonsi, pater Luciæ, avus Sancti. Porro memoratam hic pestilentiamcessasse ait Quevedo ipso die natali Sancti, atque idcirco cubiculum, in quo natus est, haberi in veneratione.
g Hisp. Huvieron alli este hijo … que fue el primero y mayor de dicha casa. Porro Sanctum Fontisplani, non Villanovæ procreatum seu mundo editum esse, diximus etiam in Commentario prævio.
h Hispanice limpios de todos quartos: tales autem censentur apud Hispanos, qui ex nulla parte originem ducunt a Mauris vel Judæis.
i De hisce consule, si lubet, Philippum Bonanni in Catalogo Ordinum equestrium & militarium.
k Familiares sancti Officii vocantur ii, quibus comprehendendi reos vel suspectos provincia committitur, quibusque etiam non armatis nomine sacræ Inquisitionis comparentibus, numquam resistitur: hoc munus non dedignantur etiam primariæ nobilitatis homines, quod Familiares alterius quam Inquisitionis tribunalis judicio non subsint, uti refert Joannes Alvarez de Colmenar in Deliciis Hispaniæ tom. 6.
l Hispanice ribera de Xavalon: sed fluviumistum non reperi in tabulis.
m De anno obitus pauca observavimus in Commentario prævio § 3.
n Las Pasquas habet auctor, qua voce apud Hispanos etiam veniunt aliquando alia solemniora anni festa, generatim designata.
o Hispanice vergonçantes, id est, personæ, quæ egestatem suam palam fieri erubescunt, sicut claritatis causa eamdem vocem supra interpretatus sum.
p Troix ponitur Hispanice: in Lexicis legitur trox, quod horreum seu granarium sonat, sed malui uti vocibus cella farinaria, ut hic magis propriis.
* Hisp. de comissatios
CAPUT II.
Sancti virtutes in pueritia & insignis in pauperes misericordia.
[Insantis modestia;] Quoniam benedicti hujus Antistitis parentes tam bene Christiani erant tamque veri, uti diximus, divini Numinis cultores, eo modo ipsum similiter educarunt, ut cum lacte virtutem sugeret, & ab ipsa infantia amplecteretur. Imo etiam in tenera ætate perquam humilis a erat ac morigerus parentibus b, pius admodum ac deditus rebus ad cultum divinum pertinentibus, tantamque in actionibus omnibus præferebat honestatem & sanctitatem, ut id observarent vicini ejus ac familiares, ac tanta admiratione percellerentur, ut dicerent unanimi voce: Vere Puerulus iste aliquando vir egregius & sanctissimus evadet: idque ad eum modum, ut etiam hodie vigeat memoria ac fama sanctitatis, quam Dei Servus in infantia sua demonstravit.
[12] Fugitabat pueros improbos, & plerumque solus incedebant, [studium rerum divinarum;] nullo puero comite. Diebus Dominicis ac festis, quando in ecclesia ejusdem loci, aut in monasterio S. Francisci habebantur conciones, etiam tum Infans illas frequentabat, magnaque attentione excipiebat: post prandium vero pueros e vicinia & ex eadem oppidi parte, quos poterat, convocabat, ac sermonem, quem exceperat, repetebat eo spiritu ac fervore, ut grandiores etiam & provectioris ætatis homines auditum accurrerent, Deum laudarent, nec pauci eorum pudore suffunderentur, attendentes ad id, quod Puer iste illis proponebat; absolvebatur autem aliquoties sermo non sine multis lacrymis tum dicentis, tum auscultantium.
[13] Erat quoque in eadem ætatula pius admodum ac beneficus in pauperes, [insignis erga pauperes] adeo, ut perrecturus ad scholam domi jentaculum sumere abnueret, sed corbulæ impositum auferret: quod observans mater, scire avebat ex aliis e vicinia pueris, an per viam vel in schola absumeret; &, neque id fieri, comperit; at vero jentaculum singulis diebus a pio Infante ædibus egresso dari egeno primum obvio, servarique jejunium, donec e schola domum reversus vocaretur ad prandium. Sæpe domum revertebatur modo absque calceis vel tibialibus, modo absque tunica, quod, dum videbat puerum seminudum & frigore astrictum, assereret, facultatem sibi deesse non dandi vestes suas, eumque, quo meliore poterat modo, cooperiendi. Die quadam in media hyeme, cum esset apud vicinum ex adverso domus paternæ, illuc advenere pueri aliquot nudi, trementes frigore, ac sibi afferri subsidium flagitantes; ipse vero, nihil eis in domo ista impertiri cernens, vocavit ad se, atque uni tunicam largitus est, thoracem alteri, tertio tibialia, solumque sibi servans indusium ita domum repetiit. Cum mater eo statu redeuntem conspiceret & increparet, reposuit benedictus Infans: Statue de me, domina parens, ut lubitum fuerit, & pœnam, quam volueris, sumito; novit autem Dominus, quam videnti mihi pauperculos istos nudos & algore tremulos impossibile fuerit secus facere, quamque vires defuerint ad prætermittendum, quo minus operirem eos, modo, quo poteram, meliore. Dissimulans bona genitrix conjiciebat oculos in imaginem, ac Dominum laudabat, quod ei concessisset filium tam pium & misericordem c.
[14] [misericordia,] Alias cum die festo nova eum induissent veste, domo egrediens, reputansque indignum se vestitu tam eleganti, incidit in egenum ejusdem secum staturæ ac formæ puerum, obsoleto indutum: rogavit, ut permutarent, & revera permutatio facta est; ipse vero vetera egeni istius pueri vestimenta gestans domum rediit. Hæc intuita mater, quæsivit, quid vestibus novis, quibus paulo ante indutus exierat, factum esset. Domina, respondit ille, aptissimæ mihi hæ sunt, meliusque quadrant quam novæ, atque is, cui dedi, dignior illis est, quam ego. Providit autem Dominus, ut in præmium pietatis ac humilitatis, ista actione exercitæ, huic responso acquiesceret mater, admodum contenta, nec verbum ultra proferret. Dum ad fores ædium suarum adveniebant mendici, incitabat omnes, ut eis eleemosynam concederent, quibus si non statim succurrebant, cibum ipse suum porrigebat.
[15] [variis exemplis] Mense Augusto, quoniam patri erat messis ampla & messorum copia, jubebatur hisce ferre jentaculum ac prandium, & magnam hujus partem, nemine advertente, tribuebat pauperibus illuc (uti in more positum est) accurrentibus ad colligendas spicas reliquas, aut isto tempore e messorum manibus evadentes. Et quamvis magnam partem ejus, quod domo ad messores asportabat, inter egenos distribueret d, omnibus tamen abunde sufficiebat semper, ita ut numquam vel minimus defectus observaretur. Quoties honesto titulo poterat a matre impetrare nummos aliquot, hos, sicut & panem & ova, quæ poterat, assumens, mox accurrebat ad pauperes nosocomii. Pauperculæ mulieri a matre ejus aliquando petenti aliquot lanæ glomera, quæ deerant ad ordiendum telam, respondit dicta mater: Oportet ea cras dem textori, ut & ipse aliam exordiatur; tum adsis; si qua mihi superfuerint, quamquam hac de re dubitem, tibi lubens impertiar. Benedictus Puer cernens, quod solatii expers discederet inops mulier; quot ei opus essent, interrogavit, & nemine vidente vel audiente, locum ingressus est, quo servabat parens lanæ glomera, eaque sumens, quibus indigere se aiebat mulier, clanculum abstulit, tulitque illi ad exordiendum telam. Placuit autem Deo, ut & pauperi mulieri subventum sit, & sequenti die mater, telam inchoari mandans, non comperiret deesse quidquam. Die quadam, dum mater una cum ancillis domo abiens, panis ac cellæ penariæ claves abstulerat, ad fores advenerunt mendici aliquot, eleemosynam rogitantes, videns ipse, nihil eis dari per famulam domi relictam, nec dari posse, quoniam clausa erant omnia, adiit locum, ubi gallina fovebat pullos sex, ac singulos singulis pauperibus impertivit. Mater domum redux istud intelligens, rogavit, cur pullos erogasset: Quia, reposuit, nec decebat, nec sustinebat cor meum, pauperes, eleemosynam flagitantes, abire vacuos; cum autem obserata essent omnia, nec quod daretur esset quidquam præter pullos, hos dedi, daturus eodem modo gallinam, si plures, quam isti, advenissent egeni e.
[16] [comprobata; vitæ austeritas.] Misit ipsum aliquando Pater cum famulo domestico ad ædes cujusdam agricolæ, ut triticum, quod ad seminandum datum fuerat mutuum (quemadmodum fieri consuevisse diximus a parente hujus benedicti Præsulis) reciperet; vidit autem, perexiguum atque ad alendos liberos pernecessarium esse, quod isto anno collegerat misellus homo, & nihil prorsus exigens recessit, exponensque patri inopiam pauperis agricolæ, oravit instantissime, ut ejus misereretur, ac remitteret debitum, quoniam oculis ipse conspexerat, quam eo anno parum collegisset, & quam ei necessarium esset ad sustentandos liberos & familiam. Ita factum est, ut pater ad ejus preces lubens condonaret; atque, dum recurrit serendi tempus, triticum ad sementem denuo concessit. Uti hac vice, ita sæpe alias factum esse referunt testes f in processu Villanovæ de Infantibus instituto ad ejus beatificationem, ut pater hujusce Servi Dei, eamdem aliis egenis agricolis caritatem exhiberet, triticum, in sementem ipsis datum mutuum, remittens, orante ac persuadente Filio. Erat præterea in tenera ista ætate corporis afflictationibus multum deditus, diebus pluribus, præter præscriptos ab Ecclesia, servans jejunia, ac flagris in sese occulte admodum sæviens g. Reperit aliquando mater in cubili ejus flagella; ipse vero vehementi animi ægritudine ac mœrore confectus fuit; fugitavit quippe diligentissime a puero & per totam vitam, ne vexationes corporis aliave devotionis exercitia peculiaria cuiquam innotescerent.
ANNOTATA.
a Illustrissimus Coccinus in Relatione ad Paulum V Papam laudata in Commentario num. 10 sancti Pueri humilitatem ita confirmat pag. 648: Quod autem venerabilis Vir humilis etiam a puero fuerit, probant testes in processu Castellæ. Dein subdit eorum nomina: Joannes Gallego, Catharina Gonzales, Ludovicus Feo, Joannes Ramos, Catharina Garzia; omnes præter Catharinam Garziam examinati authoritate ordinaria. Per testes in processu Castellæ intelligit, ut ipse indicat pag. 712, tum eos, qui ad annos 1610, 1611 & 1612 in vivis superstites examinati sunt auctoritate Apostolica Toleti, Burgis, Salmanticæ, Vallisoleti, Madriti, Compluti ac Villanovæ de los Infantes, tum eos, quorum tum defunctorum in iis locis collecta sunt testimonia, ante recepta auctoritate ordinaria. Villanovæ autem anno 1612 prævia monitione & juramento de veritate fuerunt recepti testes quatuordecim, uti ait idem pag.723, & quantum assequor, nam vitiosa est hoc loco impressio in nostro exemplari, collecta sunt testimonia 35 defunctorum, qui auctoritate ordinaria de anno 1602 fuerunt recepti.
b De his & sequentibus ita Coccinus pag. 597 tit. de Pietate: Testes enim deponunt eum toto vitæ suæ tempore mandatis parentum suorum obedientem fuisse tractando eos in qualibet occasione maxima cum pietate & reverentia, nec non præbendo in quibuscumque suis actionibus egregium populis exemplum ædificationis sanctæque virtutis & quidem de vera scientia in processu Castellæ: nomina testium: Joannes Gallego, … qui tempore examinis erat XCV annorum, Ludovicus Feo, ætatis XC. annorum; Catharina Garzia ætatis octuaginta annorum & Maria Sanchez ætatis LXXX annorum, qui quatuor sunt examinati auctoritate ordinaria. Alii vero quamplures deponunt de auditu ac de publica voce & fama. Item pag. 625 tit. de Veritate: Quam perfectissimam habuisse venerabilem Virum, credimus satis probari posse ex testibus sæpe repetitis, qui deponunt de pueritia videlicet, quod fuit subditus parentibus in exordio vitæ suæ cum omnibus exercitiis pietatis, & ut eorum vocabulo utamur, Christianitatis, & omni virtutum genere & humilitate, qua adeo excellebat, ut omnibus eum alloquentibus, & iis, qui cum eo negotia peragebant, esset admirandus, qui etiam gratias Deo propterea agebant.
c Coccinus pag. 533: Adhuc enim Puerulus jentaculum sibi datum [cum] gimnasium peteret, inter pauperes dividebat, & modo sagum, modo thoracem, nonnumquam pileum, caligas & pallium, quasi alter Joannes eleemosynarius, qui adhuc juvenculus eadem agebat, ut habetur in ejus Vita cap. VII, pauperibus erogabat, ita ut nudus paternam in domum reverteretur. Testes, quos citat, dabimus ad lit. seq.
d Coccinus ad hæc & ad ea, quæ narrat Salonius infra num. 16: Messoribus paratum cibum inter pauperes spicam colligentes partiebatur, & triticum recepturus a rustico, cui accommodaverat, viso filiorum illius numero, cognitaque indigentia, benigne donavit. Ita ille pag. 533, & tum his tum litera præcedenti recitatis subdit: Hæc probantur per testes de publica voce & fama & de auditu a majoribus, quos satis probare, non est ambiguum, cum agatur de re antiquissima ex supra deductis, ita in processu Castellæ (testes quorum hæc dat nomina:) Maria Sanchez ætat. LXXX annor.; Alphonsus Garzias ætat XC annor.; Anton. Martinez ætatis LXXX annorum; Agnes Gonzales ætatis LXXX annorum; Gundisalvus de Polo ætatis LXXX annorum; Joannes Sanchez ætatis LXX annorum; Joannes Fernandez ætatis LX annorum; Christophorus Thomas ætatis LXX annorum; Gundisalvus Camero ætatis LXXXVIII annorum; Beatrix Lopez ætatis LXX annorum; Helena Lopez ætatis LXXXIII annorum; Andreas de Busto ætatis LXIV annorum; Maria Lopez ætatis L annorum; Lucia Perez ætatis XC annorum; Ludovica Lopes ætatis LXXX annorum; Barnabas Gonzales ætatis LXXXVIII annorum; Lucia Martines LXX annorum. Ac demum ita pergit: Qui omnes præter Mariam Lopez fuerunt examinati authoritate ordinaria.
e Coccinus pag. 536 allegans ex processu Castellæ testes duas Mariam & Helenam Lopez dicit: Sanctum Puerum, cum domi solus quadam die remansisset, & quid egenis distribueret non deberet [Note: ] [l. haberet] , unicuique dedisse pullum glotiæ, & revertenti matri dixisse, ut imposterum eleemosynam pauperibus distribuendam domo egressura relinqueret; quæ cognoscens eleemosynam de pullis factam, valde gavisa est, & exinde eleemosynas, quas Puer faciebat, videre se dissimulavit. Ex his & aliis supra deductis infert, eleemosynam a sancto Filio familias factam non esse absque consensu matris, imo nec patris, ac proin commendandam non reprehendendam.
f Hos inter verisimiliter fuerunt aliqui vel forte omnes, quos ex Coccino recensui ad lib. d.
g Huc spectant, quæ memorat Coccinus pag. 587 verbis sequentibus: Puer eleemosynam faciebat, & etiam in servitutem redigebat mediantibus flagellis corpus suum. Dein, paucis interjectis, testes nominat Ludovicum Feo, Catharinam Gonzales, & Alphonsum Garziam ex processu Castellæ.
CAPUT III.
Liberales artes ac theologiam discit & illas docet magna ingenii ac pietatis fama.
[Studia feliciter cœpta Compluti,] Cum attigisset annum ætatis decimum quintum aut decimum sextum, parentes indolem felicem ac sanctas animi propensiones, quas præferebat probus Filius, considerantes, certam insuper, quam faciebat spem, fore ut, si mitterent ad academiam, ubi florent litteræ, vir evaderet plane insignis, statuerunt rite ac decenter dirigere ad Complutensem., unam ex maxime præclaris ac famosis totius Hispaniæ a. Illuc adveniens, [instructus] tum optimis linguæ Latinæ rudimentis, quæ ex solo patrio afferebat, tum acumine & ingenii gratia, quibus a Deo & natura ornatus fuerat; adjutus demum cælesti favore per orationes [obtento] factus est exiguo tempore linguæ & eloquentiæ Latinæ Magister, multumque etiam profecit tam in artium liberalium, quam in sacræ Theologiæ studiis. Dedit illic magnæ in litteris doctrinæ indicia, &, quod pluris æstimandum; talia virtutum, præsertim animi demissi, pudici atque in res divinas intenti b exempla, ut, quotquot Compluto Villanovam contendebant, referrent ad parentes ejus & cognatos, Filium ipsorum reputari atque æstimare inter præcipuos, qui id temporis studiis operam dabant, ac opinione virtutis & scientiæ in ea academia excellebant.
[18] Cum annos natus esset octodecim, obiit pater ejus Villanovæ, [mortuo patre, interrumpit; xenodochium instituit;] mox, ut probum decebat Filium, illuc abiit [rebus] consulturus & matri futurus solatio. Adveniens didicit, patris testamento præter alia sibi ut primogenito, relictam esse domum, quam idem [pater] suæ contiguam ipsi ædificaverat, ut, finito studiorum cursu, Villanovam reversus inhabitaret. Visa donatione sibi a patre supra hereditatem facta, oravit matrem, ut domus ista cubilibus ac supellectile instrueretur, & in xenodochium pauperibus ac peregrinis cederet: Mihi enim, inquit, a Domino providebitur, unde vivam. Mater ad ejus obtestationes domum cubilibus & supellectile instruxit & in xenodochium convertit; ipse vero ex reliqua patris hereditate redditibus donavit, idque testamento sancivit c. Atque ita sustentatum est, ac sustentatur etiam hodie, vocaturque xenodochium Archiepiscopi Valentini. Pauperes ægroti, qui eo confugiunt, curantur magna solicitudine; qui vero moriuntur, honorifice & solitis cum precibus d sepeliuntur. Personæ autem istinc hocce tempore Valentiam adventantes memorant, quod, postquam institui cœperit examen de vita ejus, sanctitate, ac miraculis, infirmi omnes, eo advenientes, & se illi devote commendantes, sanitatem recuperent, adeo ut vix aliquis moriatur.
[19] Dum Complutum rediit ad prosequenda studia, [Complutum reversus] jam a Cardinale F. Francisco Ximenio e archiepiscopo Toletano erectum fuerat collegium ejus academiæ maximum, S. Ildephonsi nomine insignitum; quod, ut bonum sortiretur initium, curavit ille, ut primi collegæ ex iis essent studiorum alumnis, qui id temporis ibidem optimum nomen obtinebant majoremque in virtute & litteris opinionem. Eapropter magistros consulebat & personas in scholis istis graviores. Fuit hujuscemodi testimonium f, quod unanimi voce ab omnibus datum est de doctrina & virtute patris don Thomæ, confirmatumque per id, quod ipse abunde demonstravit in concertatione sua & concursu, ut mox Cardinalis absque ulla difficultate collegii sui alumnum g nominarit.
[20] [primarii collegii alumnis adscribitur;] Tantum illic in omni virtutum genere præbuit exemplum ceteris collegii alumnis, ut don frater Joannes Mugnatonius, episcopus Segobricensis, in narratione, quam scripsit de vita ac sanctitate hujus Servi Dei (cujus mentio facta est primo capite) magister Joannes de Vergara, vir inter celeberrimos eruditione & dicendi præstantia, quos habuit ista universitas, quique eadem tempestate isto in collegio etiam vivebat, cernens pietatem, devotionem, animi ad cælestia conversionem, sanctosque mores probi istius collegii alumni Thomæ a Villanova, de iis (res notatu digna) publice sermonem institueret, & in concionibus suis proponeret ad exemplum, summa cum audientium admiratione, tamquam si verba faceret de Sancto jam tum canonizato.
[21] [artium magisterio ornatus] Finito studiorum cursu, gradum fecit ad artium magisterium, & theologiæ licentiam; ac mox, quia tam nota ac evidens erat singularis ipsius eruditio, in insigni illa academia artium cathedra donatus est anno millesimo quingentesimo decimo quarto, ætatis suæ circiter vigesimo sexto h. Logicæ ibidem ac philosophiæ cursum prælegit magna scholam [frequentantium] æstimatione & oblectatione fructuque audientium, non minus virtutem eos edocens quam litteras. Satagebat præprimis excitare in ipsis studium ad frequentem Sacramentorum usum, ad humilitatem, modestiam, honestatem & ad avocationem a rebus temporalibus, virtutes, quæ in hominibus litteratis scientias multum ornant, & mirabiliter illustrant.
[22] [summa nominis commendatione] Ita autem duabus istis præsertim humilitate & mansuetudine excelluit, ut (quemadmodum refert supradictus don Joannes Mugnatonius in citata narratione) nec cum esset discipulus coram magistris aut aliis studiosis, nec cum esset magister inter auditores suos, nec cum præsideret aut argumentaretur in aliquibus actibus, audita sit ex ipso vox ulla adversus doctores alios vel magistros, quæ vel in minimo læderet quempiam. Neque umquam in ipso observata est seu in voce seu in agitatione manuum aliqua perturbatio, sed modestia semper & habitus corporis valde religiosus, quibus usque adeo erat ædificationi omnibus, ut cum ipse os aperiret (quamvis laïcus adhuc & juvenis atque collegii dumtaxat alumnus) verba ejus sufficerent, ad compescendos tumultus omnes, qui exoriri nonnumquam solent in exercitationibus ac concertationibus scholasticis, præsertim inter artium peritos & cathedræ candidatos in suis disputationibus. Adeo ob humanitatem suam & mansuetudinem erat in amoribus apud omnes tam magistros quam studiorum alumnos, ut simultates ac dissidia multa, quæ per graviores istius academiæ doctores componi non poterant, ipse per amorem & venerationem, qua erat apud omnes, perque prudentem agendi modum componeret ac sedaret.
[23] [docet; ad Salmantinam universitatem invitatus,] Eo, quo docuit, studiorum cursu plures nactus est discipulos, atque inde multi, facto ingenti progressu, prodierunt. Alvarus Gomecius in Historia, quam scripsit de fundatore ejusdem Complutensis universitatis, Cardinale fratre Francisco Ximenio, inter viros insignes, qui in ea litteris floruerunt, eamque bono nomine suo illustrarunt, collocat patrem don Thomam de Villanova, & inter præclara ingenia i, quæ ex ejus cursu prodierunt, refert magistrum Ferdinandum de Enzinas, & patrem fratrem Dominicum Sotum, cui tantum debent theologi omnes k. Usque adeo celebris fuit ille boni patris nostri don Thomæ cursus, ut, cum eo, quo absolutus fuit, tempore vacaret Salmanticæ l cathedra philosophiæ naturalis, rector ac magistri præclaræ illius universitatis, moti insigni ejus æstimatione ac nomine, nemine repugnante, nec ipsi petenti eam designarint m, & cupidi Virum adeo præstantem acquirendi scholis suis, invitari ipsum jusserint, ut occuparet, offerentes conditionem optimam & fructuosum salarium.
[24] Amplas ipsis gratias egit pater don Thomas de exhibitis sibi favore ac benevolentia, [gratias agit, & de vitæ statu deliberat.] cum eum motu proprio, nec rogantem, nec repugnante aliquo, invitarent. Collationem tamen illam non admisit; quia evoluto anno, quo ipse, ut diximus, Compluti prædicto cursui finem imposuit, millesimo quingentesimo decimo sexto & ætatis suæ intra vigesimum octavum & vigesimum nonum, pleno conatu orationi ac spiritualibus exercitiis, quibus quamquam usus fuerat semper, majore tamen fervore ac spiritu id temporis sese addixit, quoniam se jam expeditum cernebat & liberum ab omni studiorum genere & contentione scholastica. Vacavit autem ea tempestate magnis jejuniis, frequenti orationi, & tot, quot poterat, eleemosynis ad obtinendum a Domino, ut is dirigeret, ac demonstraret, quo in statu, an in clero, an in Ordine religioso, ei perfectius & ad majorem animæ suæ fructum, atque bonum proximi deserviret.
ANNOTATA.
a Super anno, quo missus est Complutum, Hispanis Alcala de Henares, nonnulla annotavi in Comment. prævio § 3.
b Ita interpretatus sum vocem Hispanicam recogimiento, quæ, uti & recogido, recurrit frequenter in his Actis a verbo recoger Latine colligere vel recolligere, quamque, ut variam mihi visa est habere significationem, etiam vario modo Latine reddidi.
c De obitu parentis ac xenodochii constitutionevideri potest Comment. prævius § 3. Sed Salonio dicenti xenodochium institutum fuisse pauperibus ac peregrinis, utcumque dissonant instrumenta alia; certe verba ejus quoad personas restringunt. Bulla canonizationis sic habet: Integrum patrimonium virginibus alendis addixit: quo illis erectum fuit xenodochium &c. Inter sex Vitæ compendia, Seriei actorum in canonizatione inserta, primum Hospitale pudicarum mulierum vocat; alterum: Virginibus pauperibus fæminis alendis, tertium, Nobilibus pudicis pauperibus fœminis; quartum: Egenis virginibus; quintum: Nobilibus fœminis; sextum: Virginibus; Compendium Ms. ex bibliotheca Angelica Ordinis S. Augustini Romæ: Hospitale perpetuum pauperum pudicarum mulierum. His consonat Coccinus pag. 601, ac reliqua subnexis testium nominibus firmat: Eandem, inquit, pietatem venerabilis Vir exercuit in patriam; cum enim pater moriens quasdam ei domos in oppido Villanovæ reliquisset, ad illud se contulit ex universitate Compluten., matremque rogavit, ut easdem ditaret, nec non cubilibus instrueret, ut in hospitali pauperum mulierum oppidi Villanovæ converterentur, atque ita mater ad preces Filii, nedum cubilia cum omnibus necessariis comparavit, ubi fuerunt recollectæ & usque in hodiernam diem recolliguntur dictæ pauperes mulieres, sed etiam redditus pro reparatione loci reliquit. Hoc probant testes in processu Castellæ… videlicet Ludovicus Feo,… Catharina Garzia,… Mariana Sanchez,… Gundisalvus Camero,… Petrus Garzia, … Ferdinandus Busto, … omnes præter ultimum examinati authoritate ordinaria. Hinc sequitur, non omnibus promiscue pauperibus institutum fuisse xenodochium istud; sed feminis dumtaxat Villanovanis, & forte non nuptis, imo juxta aliquos, nobilibus: nisi lapsu temporum immutata fuerit institutio.
d Hispanice con sus sufragios.
e Consule Annotata ad Mugnatonium litt. g & seqq.
f Hisp. informacion.
g Hisp. Colegial suyo.
h Adi, si lubet, Commentarium prævium num. 26 & seqq.
i Hisp. entre las habilidades.
k Adi Annotata ad Mugnatonium lit. i.
l Hæc & quæ sub initium sequentis num. narrantur, discussa sunt in Commentario prævio num. 32.
m Hispanice se la proveyeron por claustro.
CAPUT IV.
Institutum Eremitarum S. Augustini amplectitur; habitum induit Salmanticæ, in tyrocinio virtutibus excellit.
[Post seriam deliberationem] Exaudivit Dominus Servi sui preces, eaque erga ipsum usus benignitate ac misericordia, qua illuminare consuevit ac dirigere eos, qui toto corde se ipsi commendant, & sincere eum invocant, suggessit, ut statum religiosum, tamquam magis congruum propensionibus animi ejus ac sanctis desideriis, eligeret; & ubi (nisi ex negligentia sua & culpa amittat religiosus) magna tranquillitate & securitate animæ datur frequentior ad Deum accessus. Post factam magna animi attentione ac deliberatione status electionem, cum natura sua esset prudentissimus & amans mediocritatis, cupidusque simul amplecti vitam apostolicam, in qua expeditus rebus temporalibus Deo se totus consecrare posset, ac per dotes, sibi ab eodem Domino concessas, utilem quoque se exhibere proximo, magna cura & singulatim admodum inquisivit in Regulas, constitutiones, cærimonias & consuetudines, quæ in qualibet Religione observantur. Uno circiter anno, priusquam Compluto discederet, eo se occupavit, multo conatu electionis istius successum Domino semper commendans, animi quoque sensa ac desideria communicans cum primariis aliquot viris religiosis, amicis suis intimis, magni ingenii ac prudentiæ hominibus, quorum monitis & consiliis uteretur tamquam ducibus ad obtinendum successum in deliberatione, cujus animæ suæ tantum intererat.
[26] Adhibita omni hujuscemodi diligentia, intra vigesimum nonum ac trigesimum ætatis suæ annum, cum ipsi Ordo sancti patris nostri Augustini valde congruus videretur suis desideriis & propositis, [Ordini S. Augustini se mancipare statuit,] tum quod gloriosissimi hujus Doctoris Regula (quamvis tales sint omnes) tam sancta esset, tam recte ordinata, tamque accommodata ad perfectionem euangelicam & vitam sanctorum Apostolorum, qui primi Ecclesiæ Religiosi extiterunt; tum quod hujus Ordinis observantia in medio bene temperato consisteret; quippe nec adeo gravis aut rigida, ut viribus ejus impar esset, nec adeo libera aut dissoluta, ut esset imminutura ejus devotionem, illi se mancipare determinavit. Itaque certior factus insignis disciplinæ & & observantiæ religiosæ, quæ vigebat in domo sancti patris nostri Augustini Salmanticæ, relicta universitate Complutensi & re qualibet, ad quam in ea, vel in quacumque alia aspirare posset, Salmanticam perrexit, Ordinis nostri petiturus habitum.
[27] Propositi hujus conscium vel participem fecit neminem consanguineorum, [&, conscio nemine cognatorum,] ne propriam quidem parentem, licet amaret ac veneraretur plurimum: quia, ut ipse in concionibus aiebat sæpius, raro in rebus ad Dei obsequium pertinentibus bonum consilium dant amici secundum carnem & sanguinem: sed contra locis pluribus eos quoad res spirituales proponit sacra Scriptura ut consuetos & manifestos earumdem inimicos. Patuit abunde in hoc casu; quandoquidem mater hujus Dei Servi, quamquam tam bene Christiana, tam spiritualis ac devota mulier, ut primo capite dictum est, dum immutationem status, a Filio religiosum Ordinem amplectente factam, intellexit, ostenderit, moleste id ferre sese, & quærere proprium matris commodum a, ac renuntiari illi jusserit, volupe sibi fore admodum, quoniam religionem amplecti volebat, faceret id in conventu Uclesiensi Ordinis S. Jacobi de Spatha b, quia illic sibi propiorem haberet, & ipse eam aliquoties inviseret. Hinc tutius fuit, quod fecit Dei Servus, opus vocationis suæ mandans exsecutioni, consulto consanguineorum nemine, & viam, ad quam ducebat Deus, ingressus, nemine conscio consilii.
[28] Summam religioso admodum isti conventui per adventum suum ac sanctum desiderium attulit voluptatem ob æstimationem & nomen insigne jam Salmanticæ acquisitum, [habitum induit Salmanticæ.] ut vidimus præcedente capite. Itaque cum Priori & patribus illius domus præcipuis perspectum esset, repentinum ejus non esse propositum, sed bene deliberatum ac Domino commendatum, collectis conventus suffragiis pro usu & consuetudine Ordinum religiosorum, habitum sacri Ordinis sancti patris nostri Augustini dedere ipsi anno millesimo quingentesimo decimo sexto, mox post Primam c festo die præsentatæ in templo beatæ Mariæ Virginis. Quippe, qui a teneris huic sanctissimæ ac purissimæ Virgini fuerat devotissimus, eamque ut præcipuam patronam & advocatam elegerat, & per cujus manus tot gratias ac beneficia sibi a benedicto ejus Filio collata fuisse agnoscebat ac profitebatur, uti debebat, sperabatque conferenda deinceps, voluit Domino se offerre, ac ejus consecrare sacro in sancta religione obsequio, eo ipso die, quo festive recolit Ecclesia lucem illam tam sanctam ac piam, qua oblata fuit in templo Hierosolymitano Virgo clarissima.
[29] Tanta erat humilitas, devotio, obedientia, conversio ad Deum, [Virtutes ejus] & silentii observantia, quam Religiosus tenuit semper, seu novitius esset, seu votis obstrictus, ut mirabundi Prior ac patres monasterii, quamquam ipsimet pro majori parte pii admodum essent, atque ipsa domus flos observantiæ, rubore suffunderentur, cernentes, quam evidenter in sacra militia Tyro iste præcelleret. Virtutes autem, quas prioribus istis annis colebat præ ceteris, sibique comparare satagebat tamquam totius vitæ spiritualis solidissima fundamenta, eæ fuerunt: Prima (sicut referunt illius temporis patres seniores) oratio continua; altera, frequens & valde attenta lectio librorum sanctorum ac piorum, Operum præsertim S. Bernardi, cui multum devotus, & sicut ex concionibus & colloquiis deinde patuit, similis valde fuit ingenio ac spiritu; tertia, solitudo & silentium adeo eximium, ut integro tyrocinii anno loquentem non viderint, nisi cum interrogaretur, atque etiam tum paucis admodum verbis responsum concludebat. Unde (sicut iidem seniores religiosi, & quicumque ipsum noverunt, memorant,) per totum vitæ decursum habitus ipsi remansit servandi stricte silentii, loquendi dumtaxat, ubi necesse erat, & adamandi solitudinem atque intra claustra cubiculi secessum.
[30] [præcipuæ in tyrocinio;] Quarta [virtus] erat (in quam multo studio incubuit) magna suæ voluntatis cum superiorum voluntate consensio. Ea virtus sedem sibi reperit aptissimam in benedicto Tyrone; quoniam indole sua erat humilis, candidus & corde purus. Conducit namque & sæpe juvat multum indoles bona ad comparandas virtutes in statu, quem quis amplectitur, requisitas. Atque ita, quoniam Dei Servus natura sua erat modestus, humilis, patiens, ac puro & sincero animo ornatus, mox propriæ voluntatis submissio & vera obedientia, virtutes scilicet, in quibus sita est pars præcipua & summa viri bene religiosi, illi adhæserunt & ingentes apud eumdem egerunt radices. Fulserunt illæ multum in hoc benedicto Religioso. Quem enim Vir triginta annos natus, magna opinione ac fama artium magister & theologiæ licentiatus, vir, qui tanta cum laude atque applausu docuerat in tam insigni academia, qualis est Complutensis, quique philosophiæ cathedram Salmantinam, nemine obluctante, oblatam abnuerat, [quem, inquam, Vir talis] d non debuit peculiari ac ingenti percellere admiratione, dum visus est in omnibus humilitatis officiis, quibus probari & exerceri solent nostri Ordinis tyrones, tanta alacritate primas sibi partes vindicare, ut ceteros novitios pudore afficeret?
[31] [abstinentia & corporis castigatio.] Hanc aliasque sanctæ istius animæ virtutes comitabatur abstinentia continua & in victu temperantia; quippe non solum jejunia Ordinis eodem rigore, quo quæ ab Ecclesia præscripta sunt, servabat; verum etiam alia plura, quæ de gratia & facultate superioris pro sua devotione assumebat: usque adeo, ut e tribus anni partibus binas severo jejunio transigeret; ceteris, quibus non jejunabat, diebus idem, quod reliqui de conventu, comedebat, valde tamen temperanter, majorem propositi cibi portionem pauperibus relinquens. Affligebat similiter corpus & rationi reddebat valde subditum, brevi somno, eoque ab omni commoditate valde alieno, illud conterens, ac paucas horas quieti indulgens. Consuetus ei lectus erat culcita straminea cum duobus stragulis, tempore autem Adventus & Quadragesimæ solæ tabulæ. Et quid hoc tantum est e comparate ad id, quod post videbimus, ubi jam ætate gravior & archiepiscopus erat? Hæc fuere vitæ religiosæ rudimenta, & super hæc fundamenta tam amplum sanctimoniæ ædificium exstruxit, in iisdem toto vitæ decursu constans virtutibus, in iisdemque se perficiens diebus singulis. In hisce omnibus haudquaquam curabat Dei Servus oculos eorum, qui solicite ejus opera observabant f: quia neque hoc, neque ullo vitæ suæ tempore, aliud intendebat umquam, quam ut Domino Deo placeret; verumtamen probe admodum perspiciebant universi has aliasque virtutes ejus & dona Spiritus sancti, quæ tam peculiariter in omnibus ejus actionibus elucebant.
ANNOTATA.
a Hisp. mostro disgusto y interes de madre.
b Pennottus in Historia Ordinis Canonicorum Regularium lib. 2 cap. 31 hunc locum designat, ni fallar, verbis sequentibus: In civitate & diœcesi Hispalensi multa sunt collegia Canonicorum Regularium S. Jacobi de Spata sub D. Augustini Regula militantium. Primum S. Jacobi in oppido, quod dicitur Ucles sive Uncles. Dein quinque alia recenset, quæ omnia præfato conventui de Ucles subduntur. Canonici vero dictorum locorum insignia Ord. S. Jacobi in vestimentis deferunt.
c Id est, post decantatam primam ex minoribus Horis divini officii. Porro de anno ac die, quo sacrum habitum induit, dicta sunt nonnulla in Comment. prævio num. 33 & seqq.
d Meminerit lector quotiescumque occurrunt voces ad hunc modum uncis inclusæ, a me fuisse interjectas claritatis causa; sicut monui in Commentario prævio num. 126. Sane nullibi molestior mihi fuit interpretatio, quam hoc & sequenti numero, ex quo mox dabo unum & alterum specimen.
e Si forte male assecutus sum hic sensum auctoris, en tibi verba Hispanica: Y que mucho, para lo, que acerca desto veremos adelante siendo ya de edad y Arçobispo.
f Neque hic interpretationi meæ fido; verba Hispanica hæc sunt: Muy descuydado andava este Siervo de Dios en todo esto de los ojos, que con cuydado le miravan a las manos.
CAPUT V.
Solemnem professionem nuncupat; sacerdotio initiatur; proficit in exercitio virtutis.
[Solemni professione emissa,] Exacto tyrocinii ac probationis anno, solemnem statim juxta morem Ordinum religiosorum professionem emisit anno millesimo quingentesimo decimo septimo festa die gloriosæ virginis & martyris Catharinæ a. Hanc autem emisit ingenti cum pietate ac lacrymarum profusione præ gaudio ac solatio, quod isto in actu percipiebat & experiebatur anima ejus, videntis se jam prorsus oblatam & Domino Deo consecratam hostiam. Solemnibus votis adstrictus nihil quidquam amisit devotionis, attentionis ad res divinas, humilitatis & obedientiæ, quas coluerat probationis anno. Contra existimans (uti vere res est) quod professus ad majorem perfectionem, & in omnibus emendationem teneretur; cœpit majore conatu ad majus fratrum exemplum eas exercere omnes, acsi tum primum viam istam ingrederetur.
[33] [mirabili caritate] Claustri angustiæ, quæ novitiatus anno in Ordine nostro servantur, spatium non permiserunt, ut, dum erat novitius, palam faceret eam magnæ pietatis ac commiserationis excellentiam, quam tota vita tam propriam sibi habuit & quasi a natura inditam. At vero ubi facultas ei data est, prout datur professis, ad perfectam ætatem provectis, visitandi infirmos, inserviendi senibus, & exercendi liberius misericordiæ opera, hisce omnibus, quantum potuit, se addixit, præsertim infirmorum obsequio, cui, seu subditus esset seu superior, plurimum deditus fuit semper, ut memorant, quotquot eum noverunt. Quamvis autem nec ex officio valetudinarii cura ipsi incumberet, nec ex superioris mandato ad eam obligaretur; solo tamen Spiritus sancti interiore instinctu, & misericordiæ affectu, quo dirigebatur ac movebatur ejus voluntas, invisebat ægrotos communiter, cibum ipsis manu propria porrigebat, sternebat lectum, sordibus eos purgabat, amice fovebat, &, quo poterat obsequio, prosequebatur.
[34] [ægris inservit.] Siquis ipso indigeret ad obsequium qualecumque, ut ut abjectum & humile, mox ubi intellexerat, tanta caritate, celeritate & alacritate vultus accurrebat, ut in fronte ejus facillime adverti posset inhabitans ejus animam Dei Spiritus, moderansque actiones istas omnes, & pietatis exercitia. Amicis suis persuadere conabatur, ut in eadem misericordiæ opera incumberent, tamquam in modum certissimum ad conciliandum sibi Deum, & in ejus amore proficiendum. Atque per hanc pietatem suam usque adeo carus ægrotantibus, ac desideratus erat omnibus, ut, cum ad valetudinarium accedentem cernerent vel audirent, intrare illuc angelum arbitrarentur, afferentem sibi præsens b solatium ac salutem.
[35] [Sacerdotio initiatus,] Huic officio, recens per vota solemnia Ordini nostro adstrictus, navabat operam, eidem haud illubenter navaturus semper. Sed, quoniam ad altiora Ecclesiæ suæ ministeria & ad majoris momenti misericordiæ opera elegerat ipsum Deus, constituit divina Providentia, ut superiores attendentes ejus ætatem jam maturam, doctrinam ac eruditionem, qualem vidimus præcedente capite, pietatem & sanctitatem tam manifestam, jusserint eum statim initiari sacris Ordinibus, ut per [sacrosancta] Sacrificia allaboraret communi Ecclesiæ bono, animarum solatio, proprioque suo profectui ac merito: atque ita post elapsum a votorum nuncupatione annum sacerdos inauguratus est, habens annos ætatis triginta duos completos c.
[36] [Primitias Deo offert festo Nativitatis Domini,] Primum Missæ sacrificium fecit festo sanctissimæ Nativitatis Redemptoris nostri Jesu Christi, & gloriosissimi partus Reginæ angelorum, quam a teneris annis tantopere amavit. Quanta pietate, quo spiritu & quot lacrymis primo isto die Rem divinam peregerit, tum quia erant primitiæ operis ac ministerii adeo sublimis, quale est, in quo creatura tam vilis ac misera, qualis est homo, manibus tenet ac divinorum vi verborum præsentem sistit Regem gloriæ, coram quo contremiscunt supremi cælestis hierarchiæ Seraphini; tum propter circumstantias diei, pleni misericordiarum erga homines, & incitamentorum ad devotionem ac teneritudinem, inde facillime eruitur, quod, quamdiu vixit, secundum testimonia, data ab iis, qui ipsum dein cognoverunt, ejusque obsequio addicti fuerunt, in Mysteria hujusce festivitatis piissime fuerit affectus: quippe affirmant ii omnes, fassum esse Dei Servum, quod sacro isto die præcipui animæ suæ a divina manu concessi fuerint favores.
[37] Magno propterea conatu ad ipsam sese præparabat semper ac disponebat: [insignis erga hoc Mysterium] ita quidem, ut, non tantum dum in religioso cœtu vivebat, verum etiam dum jam archiepiscopatum tenebat, juxta ritum Ordinis nostri observaret sacrum adventantis Domini tempus [inchoando] a festo Sanctorum omnium, atque eodem rigore a cibis abstineret, quo bene Catholici, & in Dei timore constantes, ab iisdem abstinere solent tempore pii ac sancti quadraginta dierum jejunii. Cum advenisset piissimæ hujus festivitatis dies, in duabus prioribus Missis (prout iidem referunt) recitans [hymnum] Gloria in excelsis Deo, ea sacra nocte per angelos decantatum, & utriusque Euangelium, complectens gloriosissimum cælorum Reginæ partum, adventumque ac adorationem fortunatissimorum pastorum; verba item ista Præfationis: Quia per incarnati Verbi mysterium, tanto concitabatur interius affectu, tantam profundebat lacrymarum vim, ut, cohibere eas nequiens, non exiguo temporis spatio desistere cogeretur, imo aliquoties sensibus alienatus, corpore immotus, animoque in Deum raptus persisteret.
[38] Equidem paulo post ejus obitum audivi ex P. F. Jacobo Montiel d, [devotio] qui ei fuit a sacris confessionibus, P. F. Joanne Sierra, qui post fuit episcopus Bosensis e, binis domus beatæ Mariæ de Succursu f viris religiosis, ac dein ex magistro Joanne Porta boni admodum exempli sacerdotis g, qui apud ipsum visitatoris munere functus est, quod, dum duas illas Missas celebrabat, ex claritate ac splendore, quem venerabilis ejus facies projiciebat, optime detegeretur, quid anima ejus intus sentiret, quidve Deus cum ipsa communicaret. Duo ista sancta Sacrificia peragebat Archiepiscopus in sacello domestico, coram uno dumtaxat aut altero e familiarioribus, quos jam nominavi. Solemne [Sacrum] primis annis publice dicebat in ecclesia sua, comprimens tum temporis & operiens, quantum poterat, jam dictos animæ motus & affectiones. Evitabat quippe semper studiose, ne perciperentur ac propalarentur peculiares, quos a divina manu obtinebat, favores. Sed annis dein sequentibus, quia ne in solemni quidem Sacro id, quod sentiebat anima recitantis Gloria in excelsis Deo, & verba illa Præfationis: Quia per incarnati Verbi mysterium &c., ita occultare valebat, quin adverteretur clare a ministris, & ab iis, qui ipsi assistebant ad aras, a publica Rei divinæ celebratione abstinuit, ac trinum Sacrificium in sacello domestico perfecit, præsente uno aut altero tantum e supra dictis familiaribus.
[39] Quantum vero gaudii perciperet anima Servi Dei in ista festivitate, [divinis favoribus compensatur.] quidve persentisceret ejus spiritus ex mirabilibus ac piissimis illius noctis sanctissimæ mysteriis, optime manifestant sermones, quos super hoc solemni die nobis reliquit. Licet enim in omnibus, qui a sancto Antistite [conscripti] hactenus in lucem prodierunt, clarissime dignoscantur animæ ac spiritus ejus dotes, in [sermonibus] tamen nati Redemptoris nostri notabilis elucet pietas & teneri amoris sensus. Ita fatentur, quotquot hos perlegerunt, asseruntque vix sine lacrymis posse perlegi. Hisce aperte demonstrat, quam verus exstiterit sancti Bernardi Discipulus, quamque insignem progressum fecerit in lectionibus, quas anno tyrocinii ex piissimo illo doctore desumpsit: quoniam ambo tam pie senserint, & eo spiritus fervore scripserint de Christi Redemptoris nostri nativitate ac benedictæ Matris ejus glorioso partu. Eodem pietatis sensu & fervore spiritus recolebat semper festum hunc diem ac Missas ejusdem sacræ festivitatis peragebat sanctus Antistes, quod certissimum est testimonium ejus [pietatis ac fervoris] quem sensit, dum eodem die primum fungi cœpit sacerdotis officio, & qui diebus singulis in ipso, ut vero Dei Servo, auctus & perfectus est semper.
[40] [Cura animæ a suscepto sacerdotio,] Magna fuerat semper, ut vidimus, animi ejus in Deum conversio; at postquam se sacerdotem conspexit, ac die quolibet ad mensam Domini sui invitatum, tanta fuit, ut esset admirationi. A tempore, quo scholas frequentabat, mos ipsi erat, quotidie examinare animum & in judicium vocare ante tribunal propriæ conscientiæ, exploraturus, quem eo die fecerat progressum. Idem exercitium continuavit professus vitam religiosam, at majore cura ac rigidiore inquisitione factus sacerdos. Aiebat quippe sæpius. “Sacerdos, qui, quotidie Rem divinam faciens, se meliorem & indies perfectiorem non experitur, haud bono in statu est, malum indicium [est illi.]” In hujusce confirmationem adducebat doctrinam sancti Bernardi: “In via Domini h non progredi, regredi est.” Itaque quotidianum istud conscientiæ examen magna cum solicitudine adhibebat ipse, & tamquam magni momenti ac multæ utilitatis exercitium animæ, profectum suum desideranti, valde suadebat commendabatque. Hac via consuetudinem duxit, nullam amittendi totius diei partem, nec tempus ullum, quod non esset impensum seu proprio seu proximi cujusdam bono.
[41] [fuga otii,] Numquam vel ipse alterius vel alter ipsius cellam introibat, nisi cogente fraterno amore: quæ autem paucis pertractari atque ad cellæ ostium expediri poterant, stans istic conficiebat; dimittebat cum, qui alloquium petierat, moxque ad consuetam revertebatur solitudinem, qua tantopere delectabatur. Notissimum id erat per universam provinciam Castellanam, estque etiam hodie inter viros religiosos, per relationem seu traditionem, acceptam ab aliquot illius temporis senioribus; numquam [scilicet] visum fuisse P. F. Thomam, sive otio vacantem, sive cum aliis fratribus sermones conferentem, sed semper vel occupatum in sacro aliquo opere caritatis, vel cella inclusum. Aversabatur religiosum, quem otiosum conspiciebat, vagantemque per ædes, aut tempus terentem sine fructu. Huic ut remedium afferret, studebat diligenter, impediebatque, dum præerat; &, dum subditus erat, fraterne reprehendebat, vaticinans fore, ut pessum iret, qui vitium istud non corrigeret.
[42] [amor erga omnes, reverentia in superiores.] Magna animi sinceritate diligebat omnes in Domino, honorabat omnes, præsertim sacerdotes: si cui dissidium esset cum fratre, dolebat ipse vehementer, moxque, ut Angelus pacis, conabatur animos componere & ad veram ac religiosam reducere amicitiam. Reverebatur summopere superiores suos, existimans, se in eorum quolibet præsentem habere verum animarum præsidem ac moderatorem, Dominum nostrum Jesum Christum. Licet autem in omnes sese extenderet ejus caritas & amor; non omnibus tamen sua consilia patefaciebat, aut præbebat sese familiarem, sed secessus [dumtaxat] & rerum cælestium studiosissimis; nec his etiam omnibus, sed paucis ac magis congruis indoli & conditioni suæ.
ANNOTATA.
a In Comment. prævio ista discussa sunt num. 35: operæ pretium tamen fuerit addidisse pauca verba Coccini pag. 604: Circa autem obedientiam venerabilis Viri primo dicendum est, eum solemniter vovisse obedientiam die XXV Novembris MDXVII secundum Regulam S. Augustini, ut in instrumento suæ professionis in processu Castellæ.
b Hisp. en las mangas, in manicis.
c Vide Comment. prævium num. 35.
d De eo videri potest Herrera in Alphabeto Augustiniano pag. 482. tom. 1
e De Joanne Serra idem agit Herrera ibid. pag. 443. Bosa autem urbs est episcopalis Sardiniæ sub archiepiscopatu Turritano, seu Sassarensi.
f Vulgo casa de nuestra Señora del Soccorro: Situm est monasterium istud Ordinis S. Augustini extra muros civitatis Valentinæ. Dives est hujus templum devota Deiparæ imagine & piis B. Thomæ Villanovani, archiepiscopi Valentini, pignoribus. Hæc Herrera tom. 2 pag. 551. Sed de his plura per decursum.
g Hisp. Clerigo, quæ vox designat tum sacerdotem, tum eum, qui inferioribus Ordinibus initiatus est. Ego deinceps ad evitandum errorem eam Latine per vocem clericus exposui passim, puta, ubi ex adjunctis non patebat evidenter indicari sacerdotem.
h S. Bernardus serm. 2 in Purificatione B. Mariæ habet: In via Vitæ &c.
CAPUT VI.
Docet Theologiam, pro concione dicit mirabili doctrina, efficacia & fructu.
Optasset quidem Dei Servus iis in exercitiis, quæ præcedente capite retulimus, latere diu, imo toto vitæ tempore; [Mandato superiorum in conventu suo] frequentando chorum, Sacrum indies ea præparatione, devotione & animi tranquillitate celebrando, serviendo infirmis, sese in cella sua abdendo; quoniam perspiciebat, quantum hac via anima sua referebat utilitatis. At vero cum vocatus esset ad res altiores majoris exempli & proximorum boni, voluit Dominus, ut mox a suscepto sacerdotio ad rem litterariam in sacra familia applicaretur, atque uti animi dotibus inciperet. Demandatum est itaque ipsi theologiæ scholasticæ docendæ munus in eodem Salmanticensi sancti patris nostri conventu.
[44] Mandatum hoc, ut vir bene religiosus, cujus voluntas superioribus submissa erat, [docet theologiam] statim magna humilitate & animi alacritate suscepit, idemque exsecutioni mandans, religiosis domus suæ, ac multis aliis, ex universitate accurrentibus litterarum studiosis, prælegit Magistrum sententiarum, sequens semper & in explanationibus suis amplectens doctrinam S. Thomæ, quam professus est constanter, magnoque affectu ac devotione prosecutus est Vir sanctus tum propter eximii illius doctoris insignem sanctitatem, eruditionem & ingenii perspicuitatem, quodque etiam suo nomine ad id invitaretur, tum etiam quod se filium novisset præclari ac radiantis doctorum luminis, sancti patris nostri Augustini, cujus doctrinæ, sententiis, argumentis, principiis & ratiociniis usque adeo adhæsit atque institit S. Thomas, ut cuivis, eum attente consideranti, non alius videatur, quam discipulus S. Augustini, repetens prælectiones a magistro acceptas.
[45] [nec idcirco alia pietatis opera negligit;] Et quamvis munus istud facesseret ipsi multum negotii; quia ipsius prælectio valde erudita erat & docta, atque æstimabatur plurimum, non idcirco prætermittebat, iisdem, quibus ante, aplicare sese pietatis ac misericordiæ exercitiis, visitando ægros, iisque inserviendo; iisdem, quibus dum non docebat, horis orationi vacando; securus, quod tempus, talibus operibus impensum, nihil studiis suis detrimenti esset allaturum. Laborabat plurimum, ut auditores suos in theologia perficeret, at multo magis ut pietate & exemplo in Dei cultu [proveheret] continuo ipsis inculcans, ut litteras cum timore Domini conjungerent, utpote quæ janua est ad veram sapientiam. Judicarunt autem superiores, non sola scientias docendi facultate circumscribi Servi Dei dotes, sed earumdem vires atque amplitudinem extendi etiam ad instruendas e suggestu animas; quapropter cum annum ætatis haberet trigesimum quartum a, ab emissa solemni professione tertium dumtaxat, & secundum post prælectam theologiam, concionandi munus ipsi imposuerunt. Obtemperans præpositorum imperio, cœpit conciones instituere in templo conventus sui non alio intuitu, aliave ratione ductus magis, quam ut prælatorum arbitrio ac voluntati se subjiceret (quam dum sequebatur, Dei voluntatem exsequi se noverat) & proximorum saluti, cujus anima sua tanto flagrabat desiderio.
[46] [in templo Ordinis sui concionari jussus] Quoniam vero gradus, per quos in suggestum ascendit Euangelii. Præco, fuerunt simplex obedientia præpositorum mandatis, ac cæleste & apostolicum desiderium provehendi, quantum posset, fructum animarum, omnia in unum hunc finem dirigens, ut Deo serviret, & hoc servitio placeret atque ejusdem gloriam promoveret, simul ac verba facere instituit, mox palam ostendit egregias illas dotes, cælestemque ingenii facultatem, sibi ad hoc munus a Domino concessas. Prodigio simile est, & vere naturæ vim exsuperans, quod memorant de divino isto Oratore, quicumque sermones ejus illo tempore audierunt & frequentarunt; id præsertim, quod testatur dominus Joannes Mugnatonius episcopus in allegata superius Vitæ sancti Præsulis enarratione b. Tanto quippe mentis fervore, tanta sanctitatis significatione, tantoque animarum salutis studio, verba facere cœpisse ait, ut intra paucos dies & ab ipsis sermonum primordiis P. F. Thomæ nomen, & excellentis ingenii ac doctrinæ fama per universam Salmanticensem civitatem perferretur ac disseminaretur ea admiratione, eo omnium stupore, acsi ad vitam suscitatus esset sanctorum Apostolorum aliquis, missusve a Domino & novissime e cælo lapsus angelus ad prædicandum Dei verbum; tantopere quidem rem hanc ille æstimabat.
[47] [doctrina ac fervore suo] Vox toti civitati communis pervenit ad aures viri religiosissimi, eximii theologi, atque excellentissimi concionatoris, cujus nomen illa tempestate tam celebre erat per universam Hispaniam, P. F. Joannis Hurtado, ex Ordine sancti patris Dominici, qui ob religiosam virtutem & scientiam, atque insignes animi dotes, Carolo quinto cæsari expositas a magistro suo Adriano Cardinale, postea Pontifice Maximo ejus nominis sexto, designatus fuit a cæsarea majestate ad archiepiscopatum Toletanum, quem tamen acceptare noluit, rogavitque per amorem Dei, ne id cuiquam patefieret. Is itaque vir tam religiosæ sanctitatis ac veræ humilitatis permotus admiratione eorum, quæ de P. F. Thomæ sermonibus narrabantur ab omnibus tam a laïcis & indoctis, quam a viris litteratis & eruditis, quorum hac in re prævalet suffragium, statuit ipsum audire aliquando, experturus, an ita esset, uti referebatur.
[48] Audivit revera perattente, ac finita concione, obstupefactus & quasi extra se raptus, [animos percellit;] quod (sicut asseruit ipse) audivisset doctrinam, non libris inscriptam, sed e cælo missam, acceptamque ad pedes Jesu Christi; [vidissetque] euangelicam, qua vitia insectabatur, libertatem, fervorem ac vim efficacem, qua incitabat ad virtutem, divinæ gloriæ & salutis animarum studium, quo evidenter intima ejus incendebantur viscera, alta voce exclamavit, audientibus omnibus, qui aderant: “Gloria sit & laus Domino Deo nostro sempiterna, qui tam egregium Euangelii sui Ministrum, tamque idoneum in vineam suam Operarium mittere, & nostris temporibus notum facere dignatus est! Multum erat certe, quod de Patre isto prædicabatur, & mihi quidem multum apparebat, at semota omni comparatione plurimum exsuperat, quod oculis ipse meis vidi hodie.”
[49] Brevi post tempore, anno millesimo quingentesimo vigesimo secundo, [in æde primaria Salmanticensi per Quadragesimam] quando pars major Hispaniæ cum populis Castellæ tantopere perturbata fuit c, postulantibus ac rogantibus Salmanticensis capituli primoribus, per Quadragesimam conciones habuit in templo civitatis principe. Moris erat id temporis, ut per Quadragesimam cum Euangelio assumeretur pro concione psalmus aliquis, aut utilis quædam materia; assumpsit ipse ea vice psalmum: “In exitu Israël de Ægypto &c”. tanta auditorum frequentia & concursu, ut non modo ecclesia sed etiam ipsa compita non sufficerent capiendo numero hominum, qui doctrinæ ejus avidi ad audiendum accurrebant. Primo mane aderant ad occupandum locum in ecclesia, negotia negligebant & opera peragenda omittebant præ insatiabili gustu percipiendi ex ejus ore verbi Dei. Alterum Eliam vocitabant ipsum, de quo ait sacra Scriptura, quod doctrina ejus esset ignis, & verba ipsius instar faculæ ardentia d.
[50] Nemo hominum audiebat ipsum, quin immutaretur, inflammaretur, [dicens, omne hominum genus] accendereturque divino amore. Redibant ab ejus sermonibus quasi attoniti, intuentes invicem ac stupore perculsi, cum perspexissent dexteritatem ejus in instruendo, in persuadendo efficaciam, in dicendo affluentiam illam sermonis, non aridi ac inanis, & qui ventis profunditur dumtaxat, sed locupletis, spiritu ac doctrina referti, fervidi, animatique virtute cælesti, quo modo terrorem incutiebat, modo afferebat solatium, modo ad sincerum scelerum dolorem & ad lacrymas, modo ad fiduciam & ad gaudium internum permovebat, exurens audientium corda, durissima emolliens pectora, atque omnes in iis effectus obtinens, quos sacræ Litteræ docent esse verbo Dei maxime proprios, quando is, qui annuntiat, fidelis ejus servus est, verusque Spiritus sancti minister, qualis erat divinus hic Orator. Totum hoc quoad substantiam e dicit illic Mugnatonius episcopus.
[51] Tanto (inquit etiam) per ejus doctrinam devotionis æstu flagrabat universa Salmantica, [ad virtutem allicit,] ut vere hac in civitate reluxisse videretur tempus sanctorum Apostolorum. Quoniam non tantum virtutis, bonarum affectionum morumque integritatis studiosi, verum etiam divites ac potentes, apud quos divitiarum & curarum spinæ suffocare solent verbi Dei semen, imo etiam voluptatibus ac deliciis dediti, quibus valde proprium est vitam sequi deviam ac dissolutam, ex ejus concionibus fructum referebant. Quin & vulgus ac plebs infima, quæ pauca percipit, & audita mox oblivioni tradit, per doctrinam, monita ac reprehensiones apostolici Oratoris, ad hujus civitatis omniumque, qui dein cælesti ejus doctrina fruiti sunt, utilitatem a Deo destinati, in viam reducta est, atque immutata adeo in suis actionibus ac moribus, ut, qui viderunt, nominatim supra memoratus Mugnatonius, a quo desumptum est quidquid fere hoc capite continetur, affirment (non exaggerando, sed quia res ita est) quod quicumque ea tempestate Salmanticam considerasset, minime judicaturus fuisset, dicturusve civitatem esse secularibus incolis constantem, sed monasterium & conventum hominum religiosorum vitæ admodum emendatæ.
[52] [& ut plures valedicant] Usque adeo benedicti Patris sacræ orationes affecerunt præsertim studiorum alumnos hujus præclaræ universitatis, ut ex his multi mirum in modum cogitationes & affectus suos immutantes, tam serio desideria sua alio convertere, & a vitæ præsentis voluptatibus, in juventute tantopere desideratis atque expetitis, abhorrere cœperint, & æternis verisque inhiare, ut corpore ac mente se seculo subtrahentes, statum religiosum amplexi sint. Ea ratione tam multos in viam istam deduxit Dominus, ut non tantum Salmanticensis civitatis monasteria novitiis repleta sint, sed quia in illis locus non supererat tot aliis mundo quotidie valedicentibus ac postulantibus habitum, necesse fuerit mittere eos ad aliorum oppidorum ac locorum cœnobia. Atque ita per sacras conciones P. F. Thomæ viris doctis & præstantibus sufficienter instruebantur omnes regni Castellæ religiosi Ordines.
[53] [mundo, auctor est.] Totum hoc enarrat idem dominus Joannes Mugnatonius, ut testis oculatus, ipsum enim magno studio, ne una quidem prætermissa concione omnium, quas habuit tum Salmanticæ Dei Servus, dicentem audivit, & ipse eorum unus fuit, qui, verborum ejus efficacia permoti, mundum, & quidquid in eo possidere poterant, deseruerunt: nostri autem Ordinis habitum induit, in eoque tam religiose vixit, insigni insuper doctrina præditus, ut regiæ Catholicæ majestati Philippo secundo visum fuerit, designare eum præceptorem filio suo Carolo principi, ac deinde antistitem Segobricensem. Eadem via placuit Domino Deo vocare atque ad Ordinem nostrum perducere id temporis viros alios multos ac præstantes, qui illum deinde ingenti pietate sua ac litteris illustrarunt, quod referam inferius.
ANNOTATA.
a Ab initio anni 1488, quo juxta ipsum Salonium natus est Sanctus, usque ad annum 1517, quo solemniter professus est mense Novembri, non nisi anni triginta numerantur; triennium itaque hic designatum paulo latius sumendum, si, dum concionandi munus suscepit, habuerit Sanctus ætatis annum 34.
b Quantis laudibus prosequatur Mugnatonius S. Thomæ dicendi dexteritatem & fervorem, vidimus apud ipsum num. 5 & seqq.
c Horum tumultuum historiam videsis apud Sandovallium in Vita Caroli V imperatoris part. 1 Lib. 5 § 1 & seqq.; ubi inchoatos ait anno 1519 ac continuatos ad 1522. Sed vide etiam Annotata ad Mugnatonium lit. n, ubi observavi, verisimilius a Sancto habitas fuisse conciones in Quadragesima ante annum 1522.
d Textus sacræ Scripturæ hic est Ecclesiastici 48 ℣ 1: Surrexit Elias propheta, quasi ignis, & verbum ipsius quasi facula ardebat.
e Hisp. en sententia, quod ita exponendum censui, quia licet allegatus episcopus plurimum commendet S. Thomæ conciones harumque fructum, longe tamen paucioribus verbis id exsequitur, ut consulenti patebit.
CAPUT VII.
Virtutes in Verbi Dei præcone requisitas docet alios & exercet ipse; Carolo V imperatori a concionibus eligitur.
[Ob frequentem concionandi laborem nihil] Solent nonnumquam divini verbi præcones (ii præsertim, qui insignem æstimationem & nominis famam [adepti] auditorum desiderio & concursu ad frequentes conciones habendas adiguntur) ob laborem magnum huic muneri annexum, aliquantum remittere ex rigore & asperitate vitæ anteactæ, utque utilitatem ac fructum afferant animabus, aliqualem quietis suæ & interioris secessus jacturam percipere; quamvis reipsa nulla jactura percipiatur, quoniam per id omne Domino servitur & exercetur caritas Christiana. At vero bonus P. D. Thomas neque ob concionandi laborem, neque ob multitudinem (qualis erat) hominum, accurrentium ad ejus in negotiis consilium atque in suis calamitatibus solatium, (namque ad omnia Dominus Deus eum ornaverat prudentia & dexteritate) remittebat quidquam ex jejuniis & abstinentia, aut vel minimam jacturam faciebat seu interioris secessus, seu temporis, quod die quolibet orationi destinaverat: tam asper erat in corpus quam ante, tam conversus animo ad cælestia, tam assiduus quibuscumque ante usitatis exercitiis.
[55] Nec quidquam amplius sanctæ ejus humilitati, modestiæ, [remittit ab exercitio pietatis.] integritati adimebat tam numerosus auditorum, qui ipsum sequebantur, cætus, concursus & applausus, aut, quam de ejus persona ac doctrina habebant omnes, existimatio. Contra quo magis audiebatur, amabatur atque honorabatur ab universis, eo erat magis candidus apud omnes, magis humilis ac modestus, idque absque ulla fucatæ virtutis fictione; sed ita, ut facile appareret, quam purum ac sincerum gestaret animum. Per bonum hoc vitæ exemplum conciliabat sibi desiderium illud ac studium, quo audiebatur; per austeritatem, qua tractabat carnem, brevi somno multaque abstinentia ipsam affligens, comparabat sibi vim & efficaciam, qua dicebat ad populum; & sane refert benedictus P. F. Alphonsus de Horosco a, verba vocemque patris Thomæ fuisse instar cultelli, transverberantis cor & animam auditorum; per frequentem vero & assiduam orationem divinum illum acquirebat spiritum & ferventissimos affectus, quibus tamquam sagittis ardentibus penetrabat viscera & pectus audientium.
[56] [Virtutes in concionatore requisitas docet alios,] Nonnulli e familiaribus cernentes eum tam insignem, auditorum frequentia tam celebrem, tantoque cum fructu verbi Dei præconem, interpellarunt, quibus auctoribus seu libris uteretur, & quinam ad munus istud essent maxime idonei. Omnes, reposuit ille, libri, quos tamquam Catholicos approbat Ecclesia, boni sunt, atque in hisce omnibus reperiet orator, unde fructum percipiat, si modo tria habeat; sanctitatem vitæ, humilem orationem, & verum ardorem desideriumque divinæ gloriæ ac salutis animarum. Vitæ enim exemplum & sanctitas auctoritatem ei conciliabit apud auditores, in humili oratione instruetur anima ipsius, illuminabitur intellectus, incendetur affectus: hic procuduntur sagittæ, quibus ferienda ac transfigenda sunt corda; ardor vero divinæ gloriæ & salutis animarum mentem inflammabit, dabitque verbis robur & efficaciam. Solum studium absque oratione & flagranti zelo intellectum quidem magnis subtilitatibus & sententiarum copia turgidum facit; sed voluntatem concionatoris aridam relinquit & pectus frigidum; e pectore autem frigido (hanc vocem edebat ac repetebat sæpius) quo pacto verba ardentia produci queant?
[57] [& exercet ipse,] Eæ erant dotes præcipuæ, quæ sermones ejus comitabantur: vita adeo religiosa ac tanti exempli in omni genere virtutis & sanctitatis, ut in operibus ejus probe perspici posset, quod verbis prædicabat; fervens caritas & ardentissimum desiderium divinæ gloriæ ac salutis animarum, conjuncta cum insigni prudentia ac profundissima humilitate, virtutibus Euangelico præconi adeo necessariis; oratio tam assidua, ut, quemadmodum referebat insignis ille Dei servus, sancti Antistitis visitator, magister Joannes Porta, talem ex frequenti ejus usu habitum contraxerit, ut deinde, etiam cum esset archiepiscopus, in mediis negotiis agens cum iis, qui ad eum accedebant, auscultaret & apte responderet ad ea, quæ debebat, atque una oraret & corde loqueretur cum Deo. Clarissimum est autem ac certissimum, quod veri hujus novæ Legis Ministri sermo, talibus suffultus præsidiis, non potuerit non ferre fructum insignem, ubicumque instituebatur. Idque etiam patuit in omnibus populis, apud quos sparsit semen Euangelii, Burgis præsertim; Vallisoleti ac Salmanticæ, quibus in locis plurimum commoratus est & conciones habuit. In singulis autem studio insolito adhærebant ei omnes, populus omnis ad ipsum rapiebatur, interrogabant invicem solicite, ubinam esset verba facturus, eo mature ad illum audiendum properabant; templum vero aut monasterium, quo [ad prædicandum] se conferebat, felicissimum reputabatur.
[58] [fructumque ingentem,] Non tantum omnis status & conditionis laïci, verum etiam cujuslibet Ordinis religiosi, ipsique magistri ac concionatores sacri eo die, quo ad populum dicebat P. F. Thomas, concionem omittebant, pergebantque ad ipsum audiendum, experti fructum & utilitatem, quam ex ejus doctrina referebant. Ad quamcumque civitatem seu populum se conferret, res erat notatu digna effectus ille tam clarus & manifestus, quem dum prædicabat Dei Servus, sortiebantur ejus sermones. Mox enim cernebantur peccatores insignes & exemplo suo perniciosi ad frugem converti; publica & cujuslibet conditionis hominum tolli vitia, exstingui inimicitiæ & inveteratæ simultates; mercatores periculosæ negotiationi addicti errorem suum dedoceri, perque ejus doctrinam metu perculsi, immutare negotiandi modum, remittere & restituere multa, ut conscientiæ securitatem conciliarent; personæ nobiles & illustres publice vitam emendare, deambulationes, ludos, ornatum & rerum caducarum [affectum] b permutare cum secessu, modestia, eleëmosynis, oratione & frequenti Sacramentorum usu.
[59] Dictionis ornatum non quærebat in concionibus, nec curabat, [non orationis ornatu,] ut sermo esset valde elegans & comptus, sed ut purus esset & aptus ac præ ceteris, ut verba sua essent solida, pia, plena spiritu & efficacia ad permovendos auditorum animos; non ut vanis admirationibus ac laudibus celebrarent orationem ejus, sed ut de Deo ejusque operibus sentirent, quemadmodum animo Christiano necesse est; ut dolerent peccata sua, ac serio studerent morum emendationi. Tales erant sermones omnes divini hujus Oratoris. Atque ita accidebat sæpenumero, ut, absoluta concione, multi, pressi intus ægritudine, illinc abirent mox sacra confessione expiaturi scelera, utque prostrati ad pedes sacerdotis ea eloqui non possent præ gravi tristitia ac mœrore, corda eorum penetrante, ac divina voluntate eis immisso per verba P. F. Thomæ, usque adeo, ut ex lacrymarum abundantia vix profari possent.
[60] Ex concionibus beati Patris, atque ex iis, quæ evidenter per illas operabatur Dominus Deus, [sed efficacia verborum consequitur.] plane compertum est, quam certum sit Prophetæ effatum de verbo Dei, quod [scilicet] cordibus duris, pertinacibus & obstinatis tamquam malleus sit seu marra ferrea, conterens duras petras c: Atque hoc, quod de eodem ait Apostolus scribens ad Hebræos d: “Vivus est enim sermo Dei, & efficax, & penetrabilior omni gladio ancipiti: & pertingens usque ad divisionem animæ ac spiritus, compagum quoque ac medullarum, & discretor cogitationum & intentionum cordis”. Hujusmodi autem erat P. F. Thomæ sermo. Propterea non vulgus dumtaxat sed & viri docti & personæ graves Apostolum nuncupabant, alii sacrum primitivæ Ecclesiæ Oratorem, alii Angelum e cælo missum pro salute animarum, qui virtute divina moveret, dirigeret, atque ad sese raperet corda. Factum est sæpius, ut in uno loco sermonem absolvens, concionem indiceret in alterum, &, qui minus recte ipsum perceperant, concitatis ac rogantibus, quem in locum indixisset concionem pro eximia sua humilitate ac modestia reponebat: Opus non est vos istuc pergere; nam quæ jam audistis hic, illic etiam dicturus sum; sequebatur eum nihilominus turba omnis, atque illuc accurrebant universi summo desiderio, & extraordinario ejus audiendi ardore.
[61] Pervolavit paucos intra annos fama ejus Castellæ regnum adeo, [Carolus V imp. eum sibi a concionibus eligit] ut, cum ad aures pervenisset Caroli quinti imperatoris gloriosæ memoriæ, & clarissimæ ac religiosissimæ conjugis ejus imperatricis, eum aliquando audire voluerint. In prima autem, cui interfuerunt, concione, tanta suavitate perfusi fuerunt eorum animi, tot spiritus sancti in bono Patre collocata dona & gratias agnoverunt, eo studio erga ejus doctrinam affecti sunt, eamque conceperunt de ejus pietate, fervore ac zelo animarum existimationem, ut mox ad ejus præpositum provincialem litteras destinari jusserint, quibus [significabant] se illum velle ac denominare concionatorem, cupereque, ut pro spirituali consolatione & voluptate animarum suarum plerumque degeret Vallisoleti.
[62] [& assiduus audit;] Dicentem exceperunt pene semper, tum per aliquot quadraginta dierum jejunia, quibus conciones habuit, tum præcipuis per annum diebus Dominicis & festis, profitentes ambo, quod ex ejus sermonibus ingentem animarum suarum utilitatem referrent, ac per verba ejus, quotiescumque audiebant, illuminarentur & incenderentur divino amore. Id ipsum palam fatebantur præsules, ac viri illustres & quotquot in aula versabantur, frequentantes ipsius conciones insolito & numquam viso studio. Adeo ut numquam e suggesto diceret, quin convenirent ac [inter auditores] cernerentur plures episcopi, viri honorum titulis illustres *, senatores pene omnes & ejusdem aulæ homines primarii ac nobilissimi; non, ut quandoque accidit, vi multitudinis abrepti, sed solo lucro alliciti & fructu ingenti, quem, illum audientes, in animis suis experiebantur.
[63] [dicit etiam coram rege Lusitaniæ.] Fertur idem imperator, quoties commoratus est Vallisoleti, ubi habebat aulam, vix umquam abfuisse ab ejus concione, ac præcepisse sacellanis suis, ut, quandocumque erat verba facturus, indicarent illi, ubinam id esset futurum; cum non esset concio in sacello regio, & quandoque cum non luberet prodire in publicum, occulte auditurus accessit; quoniam raro prætermisit ejus concionem. Factum est etiam, ut, degente Vallisoleti P. F. Thoma, & extra Hispaniam versante cæsare, Joannes rex Lusitaniæ, cui ob Christianæ pietatis excellentiam & exemplum nomen Sancti inditum est, audita doctrinæ ejus & fervoris fama, rogaverit provinciæ Castellanæ præsidem, ut eum ad aliquod temporis spatium sibi mitteret, desideranti audire ipsum, atque una doctrinæ ejus fructum experiri. Concessit istuc, jubente obedientia, P. F. Thomas aliquot conciones habiturus. Ejus autem discessus & absentia tanto animi sensu ac mœrore confecit Vallisoletanos omnes summos & infimos, imo aulam universam, ut convenerint magistratus, & conjunctim adierint imperatricem, supplicantes, ut dignaretur sua majestas apud Lusitaniæ regem, fratrem suum, agere de remittendo ad sese P. F. Thoma; quoniam, ipso absente, se perditos arbitrabantur.
[64] [Mugnatonii de ejus concionibus testimonium.] Mugnatonius episcopus in citata superius brevi narratione sua de patris Thomæ sanctitate ac doctrinæ [ita ait:] “Illud e etiam miraculi loco mihi esse videtur, quod in universum ex omni hominum ordine, ex omni statu & conditione, spiritu quodam, quasi œstro, perciti homines ad illius conciones certatim contenderent. Mitto nunc promiscuæ multitudinis innumerabile vulgus, quod velut sui ignarum pietate inflamabatur. Proceres quoque & summates mitto, quosvis etiam magistratus & ex equestri ordine spectatos viros, qui omnes incredibili ardore correpti incitabantur. Sed quod magis demirari soleo, literatos homines, egregiosque concionatores, atque omnium prope Religionum monachos, nullos non denique viros literis & eruditione cumulatos, anxios, audiendi avidos, sui oblitos, undequaque excitatos ad se rapiebat. Res sane summa admiratione dignissima, tam diversis hominum ingeniis, una eademque oratione tam plene satisfieri potuisse. Sunt hæ liquidæ veritatis, sinceræque virtutis divinæ vires. Horum ego testis sum oculatus, qui diligenter curabam, ne qua ratione umquam ab hujus Viri concione abessem”. Hæc relatio, atque hoc testimonium (sepositis aliis, quæ super eadem materia ibidem ante memorat,) licet testes alii non forent, sunt autem & multi & auctoritate præstantes, sufficeret ad comprehendendum, quantus fuerit P. F. Thomæ spiritus, quanta e pulpito dicendi facultas, quam extraordinario affectu & devotione audiretur ab omnibus, quamque universalem sermo ejus ac doctrina obtinerent fructum, ubicumque concionabatur.
ANNOTATA.
a De venerabili hoc viro redibit sermo inferius.
b Hisp. vanidades.
c Verba Jeremiæ prophetæ cap. 23 ℣ 29 sunt ista: Numquid non verba mea sunt quasi ignis, dicit Dominus: & quasi malleus conterens petram?
d Cap. 4 ℣ 12; hic textum ipsum Latinumdescripsi, missis verbis Hispanicis, quæ paululum discrepabant.
e His præmittit Salonius qualemcumque verborum Mugnatonii interpretationem Hispanicam, quam, utpote hic minime necessariam, rescidi. Porro hactenus relata illustrantur etiam apud Coccinum pag. 469 verbis sequentibus: In quo (munere prædicationis) obeundo, adeo docte sancteque ea, quæ ad salutem pertinent, explicabat, ut in maximam omnes admirationem raperentur, & quandoque S. Joannes Chrysostomus, quandoque Apostolus, nonnumquam S. Paulus videretur, & mirabiles inde effectus circa mutationem vitæ audientium resultarent, ut deponit frater Didacus de Guevara … in processu Castellæ … & in processu Valentino Franciscus Iter J. U. D. … Joannes Baptista Calvet … & Joannes Feris … & Franciscus Blasco … & Matthias Pallas, … qui ultimi quinque sunt examinati auctoritate ordinaria.
* Hisp. titulares
CAPUT VIII.
Conscientiarum moderator homines sexus utriusque ad vitam perfectiorem perducit.
[Ad exemplum Christi & Apostolorum] Quemadmodum sol, clara ac rutila illa fax, a divina Providentia ad illuminandum orbem in cælo posita, non tantum generatim ac publice fulgorem suum & claritatem communicat cum universa terra; verum etiam quamcumque aperturam pervadit, suique participes facit cubilibus inclusos & in penetralibus degentes; ad eumdem quoque modum verus ille sol justitiæ & lux mundi Dominus noster Jesus Christus, non generatim ac publice dumtaxat lumen suum ac doctrinam impertivit, prædicando in templo & synagogis, sed etiam in privatis ædibus eorum, qui illi addicti erant, atque ipsum tecto & hospitio recipiebant. Patuit id in domo sanctæ Marthæ, ubi ad sacros ejus pedes sedens felicissima Maria tanto cum solatio divina ejus verba excipiebat: idemque [patuit] in pluribus aliis, quas memorant sacri Euangelistæ. Idem ipsum refert beatus Lucas cap. XX Actuum Apostolorum, de se testatum esse Paulum apostolum, quando valedicturus ecclesiis Asiæ, convocavit episcopos universos illius provinciæ, atque eis exposuit, quo fervore, qua solicitudine & cura, quibusque laboribus curasset salutem totius regionis, docendo omnes publice, ac privatim per domos, fidem Domini nostri Jesu Christi, necessitatem & usum Sacramentorum.
[66] [multos privatim docens] Eadem via saluti animarum consuluerunt semper veri præcones Euangelii, quia sicut sal ubique sal est, & lux ubique est lux, ita etiam sacri concionatores ac veri ministri, a Spiritu sancto destinati, quovis tempore ac loco illuminant, docent, ad cælum ducunt ac divino amore succendunt eos, qui ipsos audiunt, cum ipsis agunt, & ad ipsos accedunt. Hinc abunde apparebit, quam bonus animarum sal, quamque splendens & clara conscientiarum lux exstiterit benedictus pater noster Thomas. Quoniam, sicut unanimi voce referunt ac testantur omnes, in quibuscumque locis vixit & commoratus est, non solum publice dicendo e pulpitis tantum fructum retulit, quantum vidimus præcedente capite; verum etiam privatim notabilis erat morum ac vitæ immutatio singulorum hominum, qui sua ipsi peccata confitebantur aut utebantur ipso familiariter, tam ecclesiastici & religiosi quam laïci ac matrimonio juncti.
[67] [ad perfectiorem vitæ normam perduxit:] In monasteriis, quæ frequentabat (omissis iis, quæ sui Ordinis erant, quibusque præfuit & de quibus loquemur capite XI) præsertim virginum, manifesta prorsus fuit disciplinæ restauratio, per ejus documenta, exemplum, consilia, industriam introducta. In ædibus, ad quas accedebat, mox spectabatur, quam serio mores atque usus profani permutarentur cum animorum ad Deum conversione ac devotione; non secus ac si domus profanæ conversæ essent in monasteria. Personæ, quæ ad ipsum accedebant, statim communem in hoc mundo agendi modum deserebant, fiebantque rerum cælestium ac divini cultus studiosiores. Has inter memorantur innumeræ, quarum memoria hodiedum recentissima servatur, Burgis præsertim & Vallisoleti. Producam hic aliquas, de quarum Christiana pietate & exemplo, ex communicatione cum P. F. Thoma habita, in dictis civitatibus loquuntur etiam hodie, tamquam de personis valde sanctis.
[68] [ipso conscientiæ moderatore, alii monasticum,] Archidiaconus Burgensis, percepta ejus doctrina, adhibere eum in sacris confessionibus, & animæ moderatorem assumere decrevit. Eum autem effectum sortitus est, ut, prorsus valedicens mundo, dignitati ac fortunæ bonis, Ordinem religiosum ingressus sit, in eoque vixerit ac vivere desierit ut vir religiosissimus. Clericus, beneficio fruens in ecclesia S. Ægidii, ita frequentando ejus sermones affici cœpit adeo in Dei cultum, tantoque teneri desiderio vivendi cum P. F. Thoma, ut, relicto similiter beneficio ecclesiastico, induerit habitum in cœnobio sancti patris nostri Augustini, ubi vitam egit tam sanctam & austeram, ut a Domino multa consolatione, & peculiaribus in oratione donaretur favoribus, ex quibus sæpenumero in mentis excessum rapiebatur. Quamvis autem res ista lateret omnes, totius tamen conscium faciebat P. F. Thomam, ut ab eo dirigeretur ita, ut ex istis Dei favoribus fructum perciperet cum agnitione & humilitate, congrua animæ suæ bono. Religiosus iste ex jejuniis, brevi somno, & magnæ pœnitentiæ operibus (non nisi duas quippe ad summum horas somno indulgebat singulis noctibus, reliquas transigebat in oratione, jejunia vero [servabat] continua ac rigida,) duos dumtaxat annos & medium vixit in Ordine, tantam morte sua afferens omnibus tristitiam, quantum vitæ sanctitate dederat ad pietatem incitamentum. In ejus obitu sermonem instituit P. F. Thomas, ac res de benedicto illo religioso narravit adeo prodigiosas, ut cunctos in admirationem & in sanctitatis ejus æstimationem raperet.
[69] Eodem modo pharmacopola Burgensis mundo valedixit, [alii ecclesiasticum statum amplexi sunt.] bona sua pauperibus distribuit, statum ecclesiasticum amplexus est, & vitam duxit a rebus perituris adeo remotam & tam insigni exemplo, ut similiter cum opinione sanctitatis mortem obierit. Eumdem effectum obtinuit in Francisco de Cuevas, Alphonso del Castillo, aliisque hujusmodi hominibus in civitate Burgensi præcipuis ac valde locupletibus. Præ ceteris pharmacopola alter, cui nomen Torres, vir dives admodum & potens, domum similiter ac bona dereliquit, & P. F. Thomæ ejusque institutioni adhæsit: cum autem is ad episcopatum Valentinum promotus esset, secutus eum est, nullam vel consolationem vel quietem animæ suæ afferri posse ratus, quamdiu destitueretur institutione & communicatione Servi Dei. Sic & alii quidam secuti ipsum sunt.
[70] In matronis præstantioribus peculiare bonum operatus est per monita, [Matronæ primariæ ac divites, bonis in pauperes] consilia & regulas, quas ad animæ & conscientiæ regimen præscribebat illis tum intra tum extra sacrum pœnitentiæ tribunal. Domina Maria de Castro & hujus conjux Andreas Gutierres, Burgenses incolæ, homines primarii ac prædivites, audito sermone P. F. Thomæ, ejus doctrinæ amore capti sunt, & confiteri apud ipsum voluerunt: tantum apud ipsos effecit ejus communicatio, ut mox deposuerint vanitatem omnem ac fastum, deseruerint quidquid domi bombycis & auri possidebant, &, quoniam ejus ingens erat copia, partim ecclesiarum ornatui applicarint, partim pauperum subsidio. Deinceps vero vitam in domo duxerunt piam prorsus & ab hominum consortio remotam, servantes inter sese, ex voto utriusque assensione suscepto, continentiam perpetuam, vacantes assiduæ orationi, frequenti Sacramentorum usui, ingentium eleëmosynarum distributioni. Sancti illi conjuges tanto per institutionem P. F. Thomæ in omni virtutum genere præluxerunt exemplo, præsertim in promovendi ac augendi divini honoris desiderio, ut domina Maria de Castro vulgo Dei honos vocaretur. Et sane profitebatur ipsa, quod se Christianam esse non fuisset experta, donec usa fuerat alloquio & consuetudine P. F. Thomæ, quodque secundum Deum ipsi acceptam referret animæ salutem. Ipsa ac maritus iisdem piis operibus reliquum vitæ constanter impenderunt, donec tanta sanctitatis opinione mortui sunt, ut vigeat etiam hodie in Burgensi civitate.
[71] Matrona alia, nomine Agnes Garcia, mulier in eadem Burgensi civitate apprime nobilis, [distributis, ac deposito fastu, sancte vixerunt.] multum dives ac potens, assumpto conscientiæ moderatore P. F. Thoma, bona sua omnia in nosocomia & pauperes distribuit, his propriis manibus ministrans, magna caritate eos fovens, iisdemque sanctis exercitiis insistens, donec veluti sancta mortem obiit a. Idem præstitit in domina Eleonora de Carrion, quæ conjugem habuerat Joannem Alphonsum de Salinas; domina Juliana del Castillo; domina Maria Anna de la Torre; domina Catharina de Espes, aliisque Burgensibus matronis præcipuis ac præclarioribus; ac similiter in Vallisoletanæ civitatis nobilioribus ac ditioribus, quæ, adhibito conscientiæ arbitro P. F. Thoma, moribus mundi hujus valedixerunt, honestumque ab hominum consortio secessum amplexæ sunt, magno pietatis Christianæ exemplo viventes, & se ac bona sua assiduo operibus caritatis ac misericordiæ ad finem usque vitæ impendentes.
[72] [Sanctimoniales in variis cœnobiis] Spectatissima quoque fuit, secuta ex ejus institutionibus atque adhortationibus in cœnobiis monialium, quæ frequentabat, disciplinæ restauratio. Burgis in monasterio S. Ildephonsi domina Beatrix Orense, domina Sancia Pimentel, & domina Agnes Vela, auditis sermonibus ejus adeo piis, ac divinis imo & animam ferientibus verbis, toto conatu se divino obsequio consecrandi tactæ desiderio, cum eo agendi & [arcana mentis] communicandi [facultatem] sibi procurarunt, atque per ejus exercitationes & consilia ad vitam divinis rebus adeo intentam ac religiosam provectæ sunt, ut, sicut refert Antonius de Leon, sacellanus primarius in dicto monasterio & conscientiarum moderator, qui supremum memoratarum dominarum excepit spiritum, speculum religiosæ pietatis exstiterint in vita & hanc tamquam egregiæ Dei servæ consummarint. Verba autem P. F. Thomæ usque adeo animabus suis impresserant, ut numquam e memoria dimitterent. Et quamvis abesset bonus Pater, utpote aliorum conventuum Prior [constitutus] b ac dein archiepiscopus Valentinus, constanter tamen ad normam doctrinæ P. F. Thomæ, & aliquot piarum institutionum, quas ipsis scripto reliquerat, quasque ut sacras reliquias semper conservarunt, vitam suam dirigebant. Idem beneficium præstitit pluribus aliis ejusdem cœnobii monialibus, quæ eum conscientiæ moderatorem habebant & frequentabant, quo tempore Burgis commoratus est.
[73] [emendatiorem disciplinam] In monasterio item S. Dorotheæ in eadem civitate, aliquot dominæ doctrina ejus, fervore spiritus ac præsertim sermonibus ad solas moniales habitis in choro (quem tum temporis ingredi fas erat) allectæ ac verborum efficacia permotæ, eo uti conscientiæ suæ rectore cœperunt, atque ita a Spiritu sancto illuminatæ, insignem mox in moribus & habitu fecerunt immutationem, vitamque post hæc vixerunt disciplinæ restauratione & mentis ad res divinas conversione religiosissimam, exemplo suo excitantes alias plures, ut frequentarent ac animæ moderatorem assumerent P. F. Thomam, quæ ipsi aperientes conscientiæ arcana similiter immutatæ sunt. Hac ratione per institutionem Servi Dei huic monasterio inducta est disciplinæ emendatio, & ad magnam pietatem perductæ moniales omnes, quæ deinceps vixerunt religiosissime & ut egregiæ Dei servæ defunctæ sunt. Ad exemplar, ab hisce relictum, quæ accesserunt postmodum, quæque supersunt hodie in dicto monasterio, eidem disciplinæ restaurationi constanter adhæserunt, solitudini multum deditæ sunt, ac frequenti tum orationis tum Sacramentorum usui. Idcirco tum priores istæ tum reliquæ felices admodum se reputabant, dum sermonem aut scriptum aliquod P. F. Thomæ obtinere poterant, & tamquam sacras reliquias conservarunt propter ingentem consolationem & utilitatem, quam earum legentium ejus verba animæ persentiscunt.
[74] [introduxerunt;] Idem ipsum beneficium contulit Vir sanctus aliis multis dictæ Burgensis civitatis monialibus S. Claræ & S. Crucis, quibus erat a confessionibus & quibuscum agebat; uti & viris religiosis aliorum Ordinum, sanctis ac divinis sermonibus incendens ipsos ad amorem & obsequium divinum atque ad observantiam constitutionum ac regularum. Hoc erat autem notissimum & publicum ab experimentis insignibus, quæ faciebant, quicumque illum frequentabant. Ad eum quidem modum, ut qui semel ad aures ejus peccata deposuerat, mox animam illustratam perciperet, summis viribus divino servitio se applicaret, atque advertens, quod sermones ejus omnes, ac verba singula, veluti a seraphino cælesti [profecta,] essent vehementia, fervida, ad inflammandas animas etiam frigidissimas efficacia & vera Spiritus sancti instrumenta, etiam alias cum ipso agere in pœnitentiæ tribunali, & privatim colloqui conabatur.
[75] Sicut in monasteriis & in personis religiosis, quibuscum agebat, [plures etiam virgines illustres] spectabilis & evidens erat immutatio, & in divino cultu facta emendatio, ita quoque per suos sermones & de rebus piis collocutiones perfecit, ut plures, ubicumque præ dicabat aut familiariter agebat, omnis conditionis laïci mundo nuntium remitterent ac vitæ religiosæ se manciparent, utque multæ etiam puellæ primariæ ornatui ac vanis animi affectionibus renuntiarent, Ordini religioso se obstringerent ac statum adeo diversum amplecterentur, in quo Domino servierunt insigni exemplo & [ad pietatem] omnibus incitamento. Uti fecerunt D. Eleonora de Castro & D. Francisca de Castro, quæ cum essent feminæ admodum illustres & per viros honorum titulis insignitos ad nuptias expetitæ, moderatore conscientiæ P. F. Thoma, mundum deseruerunt, omnesque ejus vanitates ac voluptates, sese receperunt in monasterium Burgense S. Dorotheæ, & vitam religiosam amplexæ sunt, per ejus doctrinam ita ad disciplinæ normam formatæ, acsi annis pluribus ei assuevissent; adeo ut obstupescerent reliquæ ejusdem cœnobii moniales, cernentes utriusque virginis, in eo vitæ statu novitiæ, insignem religiosam pietatem.
[76] Eodem modo per institutionem atque exemplum Servi Dei mundo valedixit ac vitam religiosam professa est in monasterio S. Mariæ la Real de las Huelgas c Vallisoletano D. Helena de Pesquera perillustris femina; [vitæ religiosæ se manciparunt.] ubi religiosa pietate adeo excelluit, ut eidem monasterio, licet amplissimo (multum renitens) præposita fuerit moderatrix, suaque virtute & exemplo multum utilitatis pepererit isti domui. Sicut istæ, ita & aliæ & valde illustres vocatæ sunt a Domino ad religiosos cœtus, & magno omnium exemplo illic ejus se cultui consecrarunt. Sed quoniam ingenti animarum utilitati erant sermones ejus atque institutiones præsertim apud personas, quæ ipsi familiares erant, & arcana conscientiæ credebant; vehementi quoque animi sensu ac dolore corripiebantur, quando a superioribus alio mittebatur, & abundantes lacrymas profundebant omnes propter ejus absentiam, judicantes, magno hanc esse animabus suis detrimento.
ANNOTATA.
a Quamvis ingens sit Villanovam inter ac Burgos terræ spatium, cum tamen Sancto a paterna stirpe Garcia vel Garzia agnomen fuerit, vehementer suspicor hic eamdem indicari Agnetem, quæ ejus amita dicitur in compendio Vitæ quarto, quod, postquam narratum fuit, sanctum, mortuopatre, bona sua alendis virginibus addixisse, ita habet: Cujus exemplum imitata Agnes Garzia ejus amita, valde locuples fœmina, venditis omnibus, quæ possidebat, ea in pauperes erogavit, & xenodochium quotidie invisens, languentium obsequiis residuum vitæ consumpsit.
b Variis in locis conventuum Ordinis sui Priorem fuisse diximus in Commentario prævio.
c Forte loco nomen est Campus deliciarum; sed malui Hispanice exprimere, quam inepte exponere.
CAPUT IX.
In oratione & concionibus frequenter in ecstasim rapitur.
[Ita ad cælestia intendebat animum, ut prædicans,] Sufficiebant sane vitæ exempla & sanctitas, cum oratione, qua usus est semper benedictus Pater, tam assidua & humili, ut tantum ex doctrina & sermonibus suis perciperet in animabus fructum, quantum vidimus præcedentibus capitibus. Placuit tamen Spiritui sancto, consideranti, quam sese parabat studiose ad ampliores per dotes suas referendos fructus, impertire ipsum dotibus aliquot extraordinariis ad majorem animæ ejus consolationem & bonum proximorum exemplum. Vehemens illi erat, de quo hoc capite primum tractabimus, interior sensus eorum, tum quæ meditabatur & considerabat in oratione, tum quæ dicebat e suggestu; tam vividus is erat, tam fortiter ac suaviter impressus animæ, ut sæpenumero in oratione a sensibus avocatus atque in divina abreptus persisteret. In pulpito autem ita incendebatur, ut per flammas, ex ore ejus emissas, abunde detegeretur ignis, quo intus flagrabat anima. Hinc ita emolliebat audientium corda, quantumcumque arida ac dura, ut in plerisque concionibus verba ejus comitarentur uberes lacrymæ, e corde provenientes, & per oculos tum dicentis tum audientium prorumpentes. Sæpe in pulpito immotus stabat, absque loquendi facultate, tamquam sensuum exteriorum usu destitutus præ vehementia affectus interioris, quo benedicta ejus anima tenebatur. Licet autem conaretur sæpius obtegere ac dissimulare hujusmodi affectiones & mentis excessus, nequibat tamen; quoniam penes hominem id non stat, sed penes celsissimum illum & omnipotentem Dominum, qui, prout visum est expedire, tunc gubernat cor Servi sui sensusque omnes tum interiores tum exteriores.
[78] [Missam celebrans, orans] Donum istud aperte elucebat in P. F. Thoma, eratque valde publicum; unde patres Castellani gravitate insignes, ac personæ præcipuæ ei familiares, eum suspexerunt, ut hominem, quem theologi Ecstaticum compellant, id est, virum, qui a Spiritu sancto donum habet excessus mentis. Burgis in more positum ei erat serius plerumque & post ceteros religiosos omnes Rem divinam facere in sacello sancti Crucifixi, quod ad horam istam laïci universi se domum contulissent, quodque sibi esset facultas celebrandi majori in tranquillitate ac solitudine. Factum autem est sæpius, ut ibidem Sacris operans, in ecstasim raperetur & immobilis persisteret adeo, ut a religioso, qui Sacro ministrabat, attrahenda ei, nec sine vi aliqua, esset vestis, ut ad sensus rediret, & perficeret Sacrificium. Contigit variis vicibus, ut ante prandium orationi se applicans, ei insisteret jejunus usque ad tertiam vel quartam pomeridianam a, utque ad cellam ejus accurrerent religiosi, allaturi illi cibum. Idem accidit in choro, ubi, finitis divinis officiis, solus ipse in oratione permanebat; & visum esse, referunt, aliquoties a sensibus alienatum ac elevatum a solo. Mandaverat fratri, cui cura cubiculi ejus commissa erat, ut sese ad certam horam vocaret, ad celebrandam Missam. Die quodam adfuit frater iste ad dictam horam; cumque eum semel & iterum appellans responsum non impetrare se adverteret, quid de re esset, suspicatus, januæ vim intulit, aperuit, ingressus est, ac Dei Servum in ecstasim raptum invenit adeo, ut compellanti non responderet. Paulo post ad se rediit, & cum frater iste significaret ipsi, quod jam tum in conventu absolutum esset prandium, ac præteriisset tempus, quo fas erat celebrare Missam, valde dissimulans reposuit: Haud rebar, adeo provectam esse diem, pœnitet me non celebrasse; at novit Deus, quod per id in se non deliquerim.
[79] P. F. Melchior de Yebre ex Ordine sancti patris Francisci, [& recitans divinum officium] qui fuit Compluti guardianus, vir eximiæ & notæ per Hispaniam virtutis, cujusque vitam scribit magister Villegas tomo de Sanctis extravagantibus b, exponens, quam egregius Dei servus & quam rerum divinarum intelligens * fuerit P. F. Thomas, retulit P. Didaco Guevara, concionatori conventus sancti patris nostri Augustini Salmanticæ, ac P. F. Joanni Camara, sacræ Theologiæ magistro & guardiano collegii SS. Petri & Pauli Ordinis S. Francisci Compluti, atque aliis, quæ id testantur, personis præstantibus, quod benedictus ille Pater, dum erat archiepiscopus Valentinus, festo die ascendentis in cælum Jesu Christi Redemptoris nostri, sub horam sextam matutinam recitans horas canonicas, cum pervenisset ad Nonam ac dixisset Antiphonam illam, Videntibus illis elevatus est, a sensibus fuerit avocatus & in ecstasim raptus, atque erecto corpore in pedibus perstiterit usque ad horam quintam vespertinam: ad se autem reversus ab ecstasi & mentis excessu, sacellanum, qui cum eo Horas recitabat, nec pedem inde moverat, interpellavit: Quousque pervenimus? Respondente sacellano: Incepimus Nonam & præmisit tua Gratia Antiphonam: Videntibus Illis: Itaque, inquit, dicamus Nonam, tum ad sanctum Missæ sacrificium celebrandum accedam, ac dein ad chorum, ut officio assistam ac concioni. Id fieri haud poterit, illustrissime Domine, dixit sacerdos. Ut quid? Quia jam statim audita est hora quinta vespertina; advertat tua Gratia ad sonum æris campani in monasteriis, signum dantis ad Completorium. Obstupefactus, Recitemus igitur, inquit, Nonam & Horas reliquas: pœnitet sane, non tam mei, quam tui causa, quod Rem divinam non peregeris. Sed ita placuit Domino Deo, idque sine tua aut mea culpa. Esto securus, quod ipsum minime offenderimus; neque enim tu me deserere poteras, neque ego gratiam a Domino mihi collatam.
[80] Tum sacellanus ille sese ad pedes ejus prostravit, obnixe rogans, [ad longum tempus in ecstasim] ut per amorem Dei, suæque animæ profectum inde enasciturum, ediceret, quid sibi voluisset tam diuturna ista sensuum abalienatio; duraverat quippe per horas circiter undecim, inchoata scilicet hora sexta & media matutina, jamque audita erat quinta vespertina. Bonus P. F. Thomas, quoniam tam ardenti studio precabatur ille, ac fore promittebat, ut rem silentio tegeret, declarare eam illi statuit, ut probus idem sacerdos, cui nomen erat dominus Bonillo & beneficium ecclesiasticum in ecclesia metropolitana, Deo laudem tribueret, & ad animæ suæ profectum uteretur. Sic autem declaravit. Scito frater, quod ipso temporis momento, quo inciperem Antiphonam Videntibus illis, magna angelorum turba eamdem ab ore meo exceperit, & per aërem hunc tam suaviter ac modulate decantare cœperit, ut me mihi surripuerit concentus, sensusque omnes defixerit cælestis musica. Miror autem asserere te, quod tot horæ præterierint, quandoquidem, verum tibi loquor, dimidia mihi visa non fuerit [effluxisse.] Hoc habet quippe voluptas & consolatio cælestis, ut dies unus illi visus sit media hora. Subdit in sua testificatione supra memoratus P. Camera, sibi certo persuasum esse, quod P. F. Melchior de Yebra, qui rem enarravit, eam edoctus etiam fuerit divino aspirante Numine: nam plura referebat pro insigni sua simplicitate & candore animi, quæ Spiritu sancto indicante didicerat, quæque deinde eventu comprobata sunt. Præterea, cum [Sanctus,] isto die, nec Sacro operatus fuerit, nec comparuerit in templo, nec ante vesperam comederit, pluribus e domesticis c res nota fuit, & ab his communicata cum aliis, qui eam testimonio suo confirmant similiter.
[81] [raperetur,] Hinc non est, cur miremur id, quod super hac re de se ipse fassus est P. F. Thomas in sermone de Transfiguratione Redemptoris nostri. Quippe cum toties inter orandum, concionandum d, & celebrandum Missæ e Sacrificium conspectus fuisset in ecstasi, nec declinare illud potuisset, nec prævertere, cumque jam publicum esset, quod tectum voluerat, visum ipsi est, sumpta occasione doctrinæ, in concione ista proponendæ, dicere nonnihil de iis, quæ sibi in mentis excessibus a Deo communicabantur: tum ut auditores Deum collaudarent, tum ut sese per animæ integritatem expeditos redderent ad eadem percipienda; quando divino Numini placeret etiam cum ipsis communicare, si conveniret. Præterea, quoniam ejus spiritus & anima [tanto ardore] flagrabat eorum, quæ pro concione dicturus erat de divina contemplatione & oratione, deque ingentibus atque extraordinariis gratiis, quas ibidem elargitur Deus hominibus, rerum cælestium vere studiosis, integrum ipsi non fuisse putem, ab illis dicendis abstinere, dirigente sic linguam Spiritu sancto, cui tam obnixe se commendabat peculiarissime ac fere semper dum pro concione verba facturus erat.
[82] [quod & ipsemet fateri] Itaque in eo sermone perpendens verba illa, quibus Redemptorem nostrum allocutus est divus Petrus, dum eum in monte Thabor tanta gloria circumdatum conspexit: Domine, bonum est nos hic esse &c., & ex illis beatam ac fortunatissimam conditionem animæ, quæ oblita rerum terrenarum ac temporalium toto corde ac desiderio æternis adhæret, omnem amorem & affectum in Deo collocat, atque in anima sua exstruit tabernaculum & domicilium sanctissimæ Trinitati, Quis, inquit, eloquatur, quæ lingua exprimat gaudium, delectationem, tranquillitatem, bona ac delicias, pacem & securitatem interiorem, quibus perfruitur is, qui ad illum modum cor suum Domino præbet habitaculum? Homo felix ac beatus, qui ad conficiendum illud tabernaculum curam omnem & cogitationem convertit! o quanta perfundetur voluptate! Idem dein pertractans verbis spiritu & affectu plenis, corde incenso ex ardenti desiderio afferendi utilitatem & stimulos injiciendi auditoribus, hæc cœpit addere ac dicere.
[83] “Ego quidem, fratres, ut de me ipso interim aliquid loquar, [compulsus fuit.] si quandoque (& hoc rarissime) indigno concessum est, non meo quidem merito, sed Christi optimi maximi gratuito beneficio, in montem altum cum ipso conscendere, & ibi gloriam vultus ejus, vel ad modicum & de * longe prospicere, o quibus ardoribus, quibus * lacrymis clamo *: Domine mi, bonum est nos hic esse, non me permittas ultra descendere de monte isto; sufficit mihi * hæc præsentia tua, ne discedas, obsecro, ne abeas a me, in hoc tota vita mea, in hoc omnes dies mei expendantur. Quid ultra quæritur? Hoc solum volo, hoc solum cupio, hoc solum desidero, hoc solum peto. Sed heu heu evanescit subito gloria illa, pax illa, dulcedo illa, & plenus mœrore relinquor, deserit illico inhiantem * animam, & sicut fulgur transiens, ita præterit splendor ille: o si durasset! Sed ad historiam redeamus &c.” Hactenus ipsa ejus sunt verba; sermones enim exarabat Latine f.
[84] Præclarum sane testimonium eorum, quibus perfruebatur in illis mentis excessibus anima Servi Dei, [Item inter concionandum] quæque cum ipso communicabat Dominus per suam misericordiam, quo tempore durabant. Etenim cum præditus esset benedictus Vir animo (uti constat) recto admodum, sincero & humili; cum tantopere amaret secretum, caveretque solicite, ne cuipiam detegerentur peculiares favores, sibi a Deo concessi; ea, quæ in isto sermone, verbis hic recitatis, de se ipse indicavit, certissimum sunt argumentum insignium gratiarum, quæ in similibus occasionibus animæ ejus fuerunt collatæ g. Die quodam Hebdomadæ sanctæ verba faciens Burgis in monasterio S. Ildephonsi, argumentum sibi assumpsit verba illa Apostoli: “Hoc enim sentite in vobis, quod & in Christo Jesu &c.” ac tertio eadem repetiit; nam quoties recitabat, toties visus est non posse prosequi ulterius præ lacrymis, in qualibet eorumdem repetitione accrescentibus. Commovebatur animo auditorium universum, ipse vero tertia vice illa ingeminans in ecstasim raptus est, in eaque, præstolantibus omnibus, permansit ad unius circiter horæ spatium. Elapsa hora, ad sensus rediit, & supra ista verba sermonem exorsus est, & ad finem perduxit instar cælestis seraphim.
[85] In S. Dorotheæ cœnobio monialium, Ordinis Canonicorum regularium S. Augustini, [coram monialibus,] ubi, sicut dictum est, per suos sermones tantum profecit, ut, quæ ante utebantur vestibus e caprino villo * contextis, vela gestabant bombycina, calceamina vero juxta morem mulierum præcipuarum ac ditiorum elegantissime confecta, immutarint omnia, habitum assumentes e nigro ac rudi panno, vela ex albo linteo, totumque vestitum vitæ religiosæ prorsus consonum; salutationes autem officiosas & familiares congressus permutarunt cum oratione, frequenti Sacramentorum usu, solicita ac pia assiduitate in Officio divino; ad Matutinum, licet regio sit adeo frigida, surgentes media nocte, etiam in summa hyemis asperitate, & illic earum multæ in oratione perseverantes usque ad tempus matutinum. In isto cœnobio conciones habebat ob fructum, quem istic referebat frequenter; sed & ibidem visus est in festivitate Corporis Domini, aliisque festis solemnibus in ecstasim rapi sub initium concionis; subinde etiam antequam suggestum conscenderet, innitens altari a sensibus avocabatur, ac durabant excessus illi per horas aliquot.
[86] [coram cæsare.] Die quadam in templo primario ejusdem civitatis verba faciens & vehementi sensu animi peccata reprehendens, ac morientis in cruce Domini effigiem manu tenens, voce ex imis animi penetralibus profecta ingeminare cœpit: Huc respice, Christiane, huc respice, & hæc verba pronuntians, nec progredi ultra valens, inflammato vultu substitit in ecstasim raptus, silendo magis afficiens auditorum animos, quam fecisset loquendo. Vallisoleti Feria quinta hebdomadæ majoris coram Carolo quinto imperatore sermonem faciens de Mandato h, post multam ac bene pertractatam doctrinam, quam sacri hujus Euangelii historia suppeditat, in medio sermone perveniens ad sententiosas illas S. Petri voces: Domine tu, tu mihi lavas pedes? eaque interpretans ac dicens: Tu Domine mihi? Tu mi Deus, angelorum gloria, cælorum decor, Dominus universæ creaturæ, mihi? Mihi? nec pergere nec verbum ultra proferre valens, immotus perstitit instar columnæ marmoreæ absque alio seu motu seu sensu, quam quod oculos in cælum defixos haberet, defluentibus continenter lacrymis.
[87] [coram Ordinis sui Generali] Cum anno millesimo quingentesimo quadragesimo primo in Castella instituenda essent provinciæ Ordinis nostri comitia, quibus adstitit & præsedit reverendissimus pater generalis, magister Fr. Hieronymus Seripandus; ipsemet dictus pater generalis peculiari epistola (quam post videbimus) vocavit ipsum & invitavit; quoniam multum desiderabat videre ipsum & alloqui propter ea, quæ de singulari pietate ejus ac doctrina inaudierat, & quidem cum intentione ipsum constituendi Priorem provincialem Castellæ, suumque per Hispaniam universam vicarium generalem. Suspicatus P. F. Thomas, quid animo intenderet Prior generalis, de industria & evitandi oneris causa tergiversatus est in itinere, & studuit non adventare ante meridiem Sabbathi, quo habita est congregatio, nec ante horam, qua omnino certum erat, & juxta leges constitutionesque sacri Ordinis nostri necessarium, ut jam provinciæ præses & assessores essent constituti. Quæ peculiaris fuit Domini nostri providentia, ut illo frueretur felix ecclesia ac diœcesis Valentina, ut infra videbimus.
[88] [& congregatis] Quamquam autem doleret reverendissimus pater, non adfuisse citius P. F. Thomam, excepit tamen advenientem magno cum gaudio & voluptate; corripuitque illum quidem illa de causa aliquantulum, sed magna caritate & consideratione, & quasi in pœnam cunctationis injunxit, ut postero die in comitiis sermonem haberet. Erat sane illi, qui jam ex itinere fessus advenerat, cui supererat tam breve temporis spatium, cuique, licet prædito insigni mentis acie, judicio ac intellectu, memoria utcumque erat infirma (quam ob causam non concionabatur, nisi dies quindecim aut viginti i sermoni incubuisset) arduum negotium, obligatio habendæ concionis, cui adesse solet auditorium frequens & eruditorum affluentia; etiamsi non alii interessent, quam qui ad congregationem conveniunt, ejusdem Ordinis religiosi, qui delectum constituunt provinciæ tam amplæ & extensæ, qualis est Castellana, plenæque tot virorum religione & doctrina præstantium. Sed, superante difficultates omnes obedientia ac desiderio satisfaciendi præsidi suo, sermonem acceptavit.
[89] Totam illam noctem in oratione transegit, obsecrans Dominum, ut intellectum illuminaret, linguamque dirigeret ad assequendam doctrinam, auditoribus diei sequentis convenientem. [provinciæ patribus,] Cum adesset dicendi hora, & in diem Dominicum, quo fiebat congregatio, incideret festivitas S. Michaëlis, pro themate assumpsit verba hæc Psalmi CVII: “Quis deducet me in civitatem munitam, quis deducet me usque in Idumæam k?” Proposito themate: Verba, inquit, ista, quæ in hujus orationis materiam delegi, protulit, qui modo cæli incola est, quique, dum protulit, hic peregrinus erat in terra l. Et pronuntians voces illas Cæli incola &c., eo intus animi sensu affectus fuit, ea mentis teneritudine, ut mox substiterit, progredi ultra non valens, decurrentibus per venerabiles ejus genas uberibus lacrymis. Ita perstitit notabili temporis spatio, nequiens occulere (quamquam dabat operam) id, quod sentiebat anima, cum ingenti admiratione totius auditorii, cui per cælestes illas lacrymas & per silentium plura dicebat ipse, quam dixissent alii multis & studio selectis vocibus. Demum post longum temporis intervallum desiit affectus ille & intermissio, cœpitque dicere res adeo sublimes ac tanto simul pietatis documento plenas, ut multorum & insignium in paucis theologorum, qui concioni intererant, judicio pars major eorum, quæ in medium proferebat, non esset studio e libris hausta, sed per scientiam infusam peculiari illustratione ac Spiritus sancti dono obtenta.
[90] Dum Prior erat Burgis, die quadam habitum concessit ejusdem civitatis novitio, [& alias diu in mentis excessu perstitit.] cui nomen D. Joanni de Castro; ad actionem hanc spectandam confluxit magna hominum multitudo; tum quod juvenis, qui habitum recipiebat, notissimus esset & præclaro genere prognatus, tum ut audirent sermonem, quem juxta morem in similibus actionibus usitatum facturus erat P. F. Thomas. Dato jam habitu, sermonem exorsus est in hæc verba e Canticis Canticorum: “Soror nostra parvula est, & ubera non habet.” Ætate juvenis non multum provecta occasionem suggerente, ut super illis sermonem institueret. Cœpit autem [verba] ista perpendere eo, quo alias solebat animo, & mox hæsit absque loquendi facultate per intervallum horæ circiter dimidiæ. Sibi restitutus & adstantes intuens dixit: Ignoscite domini, quod mihi corculum adeo debile sit, ut quemlibet hominem pudore suffundat. Sed quod non diximus paulo ante, dicemus modo, concionatusque est instar cælestis angeli. Addunt, qui isthæc enarrant, testes, quod, quotiescumque inter prædicandum in ecstasim rapiebatur, nullus ex auditoribus abscederet, sed, re intellecta, multo plures accederent. Si vero id contingebat in aliquo monasterio, accurrebant religiosi omnes, audituri, quid ad se reversus esset dicturus; quoniam post illas ecstases res tam divinas & tanto fervore atque efficacia pertractabat, ut auditorum animos attereret.
ANNOTATA.
a Coccinus pag. 583 titulo de actibus interioribus religionis, devotione & oratione ex processu Castellæ testes appellans Ludovicum Feo, Catharinam Gonzales, Alphonsum Garziam, Antonium Martinez, Petrum Agado & Ferdinandum Busto; Deponunt, inquit, de auditu & publica voce & fama, quod Deum semper habebat ante oculos, & omni tempore valde sollicitus erat circa exercitium orationum in horis determinatis eaque orationis assiduitate conspicuus, ut reliquos suæ religionis facile superaret. Donna Eleonora de Salazar deponit pariter de auditu, sæpe in oratione jejunum permanere solitum, usque ad tertiam & quartam horam vespertinam, unde eveniebat, ut religiosi ad ejus cellam, cibum necessarium porrigentes, accederent.
b Nempe Operis, quod Flos Sanctorum inscripsit, parte tertia, complexa Vitas Hispanice de Sanctos extravagantes.
c Audiendus hic denuo Coccinus pag. 580: Accedit, quod egregie probatur ista devotio ex frequenti ecstasi, in quam raptum fuisse deponunt testes, Mariana de Sottomajor in processu Valentino … de visu & communi assertione in domo, cum in festo Ascensionis Domini ab hora quinta matutina usque ad vesperam, dum accenderentur luminaria, ecstasi perdurasse; Anna vero Bretona nonagenaria in processu Castellæ … se vidisse eum aliquoties elevari in sermonibus cum quibusdam exclamationibus, uti Sanctum, ita ut raperetur in ecstasim, & illico in se rediret cum ferventi quadam vivacitate. Huc quoque spectat, quod teste eodem Coccino pag. 589 & seq., deposuit eadem Mariana de Sottomajor, nempe se pluries vidisse sanctum Archiepiscopum raptum, dum recitaret Horas canonicas. Notandum, quod, eodem teste pag. 485, laudata Sottomajor, habitaret continue in palatio archiepiscopali.
d Vide ad lit. præced. testimonium Annæ Bretonæ.
e Coccinus pag. 592: Ut enim deponit Mariana de Sottomajor … notum erat in palatio, quod omittebat publice Missam celebrare, ob continuam, quam patiebatur, mentis elevationem, & pater frater Joannes de Castro … examinatus authoritate ordinaria … in processu Castellæ de auditu deponit, eum celebrando Missam, quæ dicitur del Gallo, raptum in ecstasi fuisse: ut donna Eleonora de Salazar monialis, scilicet testis in eodem processu Castellæ … dicit de auditu, eum, dum Religiosus esset, exspectare solitum tempus, quo ultimum Domino Sacrificium offertur, quia valde cogitatione mentis in Deum elevabatur.
f His subnectit Salonius interpretationem Hispanicam verborum, quæ Latine recitaverat, quæquein editis Sancti sermonibus ad verbum leguntur, si leves excipias immutationes, quas assignavi in margine.
g Prætermisi hic nonnulla, quibus auctor repetit, non fuisse penes Sanctum occultare mentis excessus, vel silere, quæ in hisce perciperet anima, dirigente nempe linguam ejus Spiritu sancto.
h Id est, de Lotione pedum, quæ fit Feria quinta Cœnæ Domini, quia quod fecit Christus, idem fieri a discipulis mandavit.
i Nisi hic exaggeret aliquantulum biographus, dicendum, quod sub annum 1541 multum debilitata fuerit Sancti memoria; certe per Quadragesimas aliquoties, etiam coram cæsare, dixerat, per quas, etiamsi demus, quod minus verisimile fit ex editis concionibus, dixisse tantum semel in hebdomade, tantum succurendæ memoriæ spatium temporis reperire non potuit.
k Textus hujus expositionem Hispanicam Salonii prætermisi.
l Ita sonant verba Hispanica Salonii; in ipso sermone Latino istud est exordium: Veri & legitimi filii civisque clarissimi supernæ civitatis Hierusalem verba sunt, ex exilio & peregrinatione in cælestem patriam anhelantis, & in concivium suorum gloriam suspirantis. Vide præterea, quæ circa tempus & occasionem hujus concionis observavi in Comment. prævio num. 56 & seq.
* Hisp. y quan espiritual
* al. a
* al. o qualibus
* al. clamito
* al. additur hoc gaudium, sufficit mihi
* al. hiantem al. luentem
* Hisp. chamelote
CAPUT X.
Futura prænuntiat.
[Futura prædicendi gratia] Quamvis dona, de quibus hoc & sequente capite agendum venit, nec sufficientia nec certa argumenta sint conscientiæ puræ & sanctæ, quandoquidem ea possederint nonnumquam & possidere queant animæ ab amicitia divina alienæ, & gravibus peccatis obnoxiæ, uti constat ex sacris Litteris, & ex Jesu Christi Redemptoris nostri verbis illis apud sanctum Matthæum: Multi dicent mihi in illa die judicii: Domine in nomine tuo prædicavimus & prophetavimus, & in nomine tuo dæmonia ejecimus, & in nomine tuo virtutes multas fecimus. Et tunc confitebor illis: vere numquam novi vos, nec e numero electorum meorum estis, nec majores apud me estis ideo, quia, quidquid allegatis, minimi valoris est, cum opera vestra plena iniquitatis fuerint a. Attamen quando ista dona & gratiæ prædicendi futura, ejiciendi dæmonia & hujus generis alia conjuncta sunt cum vera virtute & sanctis moribus; reperiunturque in hominibus, qui aperte ostendunt, se commodum aliud non quærere, nec intendere finem alium, quam Dei gloriam & utilitatem fratrum, multum ea splendoris conferunt eidem virtuti & hujus pretium declarant amplius. Quapropter sancta mater Ecclesia, quæ a Spiritu sancto, cujus sunt dona omnia & gratiæ, regitur & gubernatur in beatificatione & canonizatione Sanctorum confessorum, licet primum & potissimum, ad quod attendit & quod discutit, sit sanctitas & vita, multum tamen perpendit etiam dona & gratias, quibus claruerunt, & miracula, quæ patrarunt ante & post obitum, & hæc illis adjungens securam se præstat.
[92] Non prætermisit etiam Dominus Deus illo modo exornare P. F. Thomam: [Sancto] quandoquidem ipsi res multas patefecerit, quæ futuræ erant, & quarum notitia obtineri omnino non poterat via naturali aut humana. Non multa quidem de hisce nota sunt; tum quod diligentem dederit operam, ne vulgarentur favores, sibi peculiariter a Deo concessi, tum quod ista disquisitio tot annis ab ejus obitu fuerit instituta: at quæ ad nos pervenerunt, certa admodum sunt & notabilia. Quoniam vero, quæ hoc & sequente capite continentur, non ex integro sed pro parte dumtaxat, constant ex processu, hic annotabo, quid ex illo constet, & quid intellexerim ab aliis personis fide dignis, sed e vita sublatis ante disquisitionem, quæ dein instituta fuit auctoritate ordinariorum ac Sedis Apostolicæ.
[93] Itaque quod spectat prophetiæ donum, pater magister F. Christophorus de Santotis b, [concessa,] vir eximiæ pietatis & doctrinæ (qui idcirco interfuit sacro concilio Tridentino, tamquam theologus delegatus a rege Hispaniæ) testatur in processu, quod, cum alienigena quidam, P. F. Thomæ peramicus, & ipsi patri magistro de Santotis pernotus, nomine Nicolaus de Witte, famulum, quem ob virtutem amabat multum, gravi infirmitate affectum haberet, ea de causa ductus ille fuerit die quodam Veneris Burgos ad sacram Redemptoris cruci affixi effigiem; ubi post invocationem sanctissimi sui nominis ante piissimam illam imaginem Domino placuit impertiri ipsum tam subita & integra sanitate, ut quilibet adstantium judicaret, superare illam naturæ vires & esse miraculosam.
[94] [exemplis] Ea occasione dictus Nicolaus de Witte, qui erat Flander, lætus omnino ascendit ad cubiculum P. F. Thomæ, qui id temporis domui isti Prior erat, certiorem illum redditurus beneficii, servo suo a Domino collati. Verum est, reposuit P. F. Thomas, grande beneficium est, quod corpori servi tui contulit Dominus, ut aliud longe majus conferat animæ dominationis tuæ. Atque ita factum; nam ea occasione incessit ipsum cupido deserendi mundum & secedendi in Ordinem religiosum, & hoc quidem exsecutioni mandavit, assumens habitum in hac sacra sancti patris nostri Augustini domo Burgis, & eo induit illum ipsemet P. F. Thomas c cum ingenti totius conventus voluptate. Rerum cælestium tam peritus evasit ac tam boni exempli bonus ille vir, ut magister datus fuerit tyronibus ejusdem monasterii: ipsemet autem dictus pater magister Santotis d sub illo novitiatum peregit. Dein lapsu temporis idem F. Nicolaus de Witte a P. F. Thoma, provinciæ præfecto, licentiam petivit eundi cum aliquot aliis religiosis in Indias e atque illic Domino serviendi in prædicatione sacri Euangelii: ubi per insignem fervorem, illis a Domino concessum, pro salute animarum illarum res mirabiles patrarunt. Et quidem ex multis religiosis istinc reversis intellectum est, quod dictus pater Nicolaus vitam ibidem egerit tam sanctam, & e vivis abierit tanta opinione sanctitatis, ut magna devotione invocetur, & plura post obitum miracula patraverit. Sanctum eum esse censent illic omnes, & ut talem venerantur.
[95] [probatur.] Quod sequitur, retulit mihi magister Joannes Porta, egregius Dei servus & omni fide dignus, quem P. F. Thomas [diœceseos suæ] visitatorem habuit. Primum cum esset archiepiscopus ac observaret magnam vitæ licentiam & intemperantiam, quæ tum erat in omni hominum ordine, vehementer desiderabat morum correctionem videre, præsertim in ordine ecclesiastico; quia ab hujus exemplo plurimum dependet, & eam toto conatu deprecabatur a Domino. Et quoniam hominibus a natura insitum est, ut lingua versetur in eo, quod cor concupiscit, sæpius ea de re loquebatur & agebat cum familiarioribus, maxime cum episcopo Segrian f & cum dicto magistro Porta. Die quodam, postquam multis cum lacrymis ac devotione (quamquam hanc haberet semper, sed illo die solito majorem) ad aras fecisset, sermonem, uti consueverat, habens cum dicto magistro de Ecclesiæ statu, his verbis eum allocutus est: Ne dubita, magister, quin quam primum Dominus remedium subministraturus sit, quo corrigantur serio Ecclesiæ suæ ordines, idque certum esse scias, quandoquidem id ipse pro sua clementia cuidam servo suo indicarit. Credere fas est (ut aiebat mihi bonus ille magister Porta) quod is ipse fuerit, cui indicaverat id Deus, quodque hæc fuerit causa devotionis illius & fletus extraordinarii; quamquam humilitatis ergo numquam patefecerit. Reipsa Dominus ad verba Servi sui effectum accomodavit: nam die mox sequentia a Carolo quinto cæsare nuntius supervenit cum litteris sanctissimi domini Pauli tertii, & ipsiusmet cæsareæ majestatis, quibus convocatus est ad concilium Tridentinum, ex quo, uti constat inter Catholicos omnes, secuta est generalis in omni Ecclesiæ statu, præsertim ecclesiastico & religioso, morum reformatio g.
[96] Ægrotabat juvenis, hujus Valentinæ civitatis incola, [Ægri sanationem,] eoque deductus erat, ut spes vitæ longioris nulla superesset; magnum inde magister Porta (qui & rem istam enarravit) dolorem concepit ob amorem, quo in illum ferebatur, atque istum dolorem suum communicavit cum P. D. Thoma, ut pro ægro oraret. Die postero, postquam Rem divinam peregisset [B. Thomas] vocavit illum, dixitque; Sume animos, nam juvenis, qui tamquam filius tibi est, ex hac infirmitate non morietur. Confer te illuc, & jube advocari Aguilar medicum (ita ut ægre non ferant alii, qui hactenus accesserunt) nam ille morbi genus deprehendet, &, Deo aspirante, curabit. Res plane ita accidit, ut prædixit P. F. Thomas. Atque id ipsemet deinde in processu testatus est, qui ægrotaverat [Valentinus] incola, nimirum P. Christophorus Perez de Almacan e Societate Jesu h.
[97] Anno millesimo quingentesimo quinquagesimo secundo clerus parœciæ S. Catharinæ martyris in majori ecclesiæ sacello sepulcrum sibi struere cœpit. [templi incendium,] Re intellecta ab iis, qui erant de parœcia, Michaël Hieronymus Garcia eques, & Antonius Martinus Moret mercator, qui illo anno fabricam ecclesiæ curabant, comitantibus D. Didaco Boil, domino de Masamagrell, ac Joanne Isquierdo mercatore, Archiepiscopum adierunt, conquerentes de damno, quod, dum locum illum sepulturæ construebat clerus, passura erat parœcia, orantesque, ut illi occurreret. Mox ad se vocari jussit rectorem & præcipuos e clero, rogavit eos, quorum pecunia ædificatum fuisset princeps ecclesiæ sacellum & quidquid in eo erat. Responderunt [factum id esse] sumptibus & eleemosynis eorum, qui erant de parœcia. Ut quid igitur, dixit, vobis illud vindicatis absque ipsorum consensu, & mea licentia? Ite & fossam, quam duxistis, mox complete & obstruite; clerus vero in alia ecclesiæ parte, ubi nemini fiat injuria, sepeliatur, & sacellum princeps liberum ac vacuum relinquatur, usque dum fuerit ingens necessitas occasione incendii, quod obveniet illi ecclesiæ: tum si videbitur, nam pars ejus magna refici debebit, proderit locum hunc sepulturæ concedere cuipiam ex honoratioribus & opulentis, qui ingentem summam pro restauratione conferat: sin' minus restauratio fiet parœciæ sumptibus, non vestris. Atque ita illos dimisit, & res exsecutioni mandata est. Prædictio tam vera reperta est, quam [verum fuit] ingens incendium, quod anno millesimo quingentesimo octogesimo quarto, die Cœnæ Domini nos ipsi oculis conspeximus, quodque, secretiore Dei judicio, originem habuit e sacro sepulcro ejusdem ecclesiæ, deflagrantibus altari * sacelli principis, organo pneumatico, & parte illius majore ac meliore. Atque etiam, cum eodem die invicem occurrerent supra dicti Joannes Isquierdo & Antonius Moreth (a quo id audivi) dixit alter alteri: Vides, quid eveniat; completum est hodie, quod dixit nobis, ac vaticinatus est benedictus ille archiepiscopus D. F. Thomas a Villanova.
[98] Mercator dives admodum, ei familiaris & addictus, [infauftas puellæ nuptias,] prænuntiavit illi filiæ matrimonium, ut pro eo Dominum deprecaretur. Facturum se spopondit P. D. Thomas & ne rem conficeret, priusquam una denuo convenissent [monuit.] At vero mercator ille, non ultra allocutus ipsum, rem confecit; ac dein post paucos dies reversus est, ut jam tum confectam esse denuntiaret. P. F. Thomas ipsum, tamquam de nuptiis sua opinione valde idoneis, lætum cernens, dixit: Doleo, dominationem vestram tam cito decrevisse ac conclusisse [negotium,] idque priusquam ad me iterato accederes; quoniam Domino illius commendandi curam commiseras. Etenim si sententiam meam admittere lubuisset, nequaquam fuisset peractum. Sed & prædico tibi, nuptias istas fore exitium ac ruinam familiæ, & post tuum obitum, qui non longe aberit, filiam multum calamitatis ac miseriarum esse perpessuram. Contigit omnino, sicut prædixit Dei Servus, atque egomet de infaustis istius connubii successibus testis sum luculentus; quandoquidem deinde cum iisdem personis egerim, quas si nominarem (quod fas non est) id ipsum testarentur multi, qui eas cognoverunt, & supersunt etiam nunc in illa civitate.
[99] [pueri infelicem exitum prænuntiat.] Unus e ministris benedicti Antistitis, vocabulo Nicolaus, die quodam lætus valde ad cubiculum, in quo degebat ille, accessit, ut indicaret, quod conjux sua a Domino impetrasset filium. Respexit illum vultu mœsto pater D. Thomas & dixit: Dominum impense orate tu ac uxor tua pro isto puero; quippe futurum vobis prædico, ut incrementum non capiat; sed occumbat post annos non multos, infelici morte obeat, vobisque afferat dolores vehementes. Vorissima etiam fuit (inquiebat mihi magister Porta) ista præmonitio. Puer enim ille paucorum annorum ob facinus supra ætatem pueri improbum, occisus est; pater vero dum ulcisci vult homicidium, se perdidit, multumque calamitatis & damni sustinuit.
[100] [Prædictio spectans] Cum absolutum esset collegium, quod juxta scholas istius civitatis exstruxit pauperibus in ea diœcesi studiorum alumnis, & bene ordinatum sacellum, quod erigi in eo voluit sub invocatione beatæ Mariæ Virginis in templo præsentatæ in memoriam assumpti a se illo die habitus sancti P. N. Augustini Salmanticæ, leges vero, quæ congruere videbantur ad debitum alumnorum regimen tum omni, tum prosperæ & adversæ valetudinis tempore, essent præscriptæ, ac statutæ regulæ, quæ observandæ erant tam in divino cultu, quam in studiis & actionibus quibuslibet: nonnulli, nominatim magister Caro, advertentes, quod, tamquam Vir, cui nullius deerat rei experientia, quique ad minimum usque punctum noverat, quidquid conveniens esset collegio alicui & monasterio, curam suam extendisset ad omnia etiam peculiaria ac minutiora, nec tamen parari curasset in dicto sacello locum sepulturæ alumnis collegii, ibidem morituris, dixerunt illi; circumspiceret; quandoquidem istius rei videretur esse oblitus.
[101] [ad collegium ab ipso fundatum.] Traditio est inter dicti collegii alumnos, ab antiquis accepta, & quasi de manu in manum ad hodiernos perlata, respondisse ipsum: Nihil vos ista cura sollicitet, neque enim erit necesse. Et sicut ad hoc usque tempus patuit, responsum illud viri prudentes suspiciunt tamquam vaticinium ejus, quod cernimus usque nunc. Nam licet plusquam septuaginta anni defluxerint, ex quo cœperint esse alumni in collegio, fuerintque semper, & non raro aliqui correpti infirmitatibus gravissimis, quibus ad extrema perducebantur, nullus tamen in dicto collegio hactenus obiit; sed periculum evaserunt omnes, studiorum cursum absolverunt, atque integra sanitate inde egressi sunt valde docti ac pii, usque adeo ut superiores mox eorum opera usi sint ad ecclesiarum obsequium & salutem animarum. Unus quidem mortuus est, non tamen in collegio: sed ægrum sese sentiens in patriam abiit, melius istic sibi fore arbitratus, ubi, aucta infirmitate, vivere desiit. Id omne P. F. Thomæ precibus adscribitur, & curæ, quam (uti credendum) de collegio & alumnis suis habet in cælis.
ANNOTATA.
a Matth. 7 ℣ 22 & 23 ita legimus: Multi dicent mihi in illa die: Domine, Domine, nonne in nomine tuo prophetavimus, & in nomine tuo dæmonia ejecimus & in nomine tuo virtutes multas fecimus? Et tunc confitebor illis: Quia numquam novi vos: discedite a me, qui operamini iniquitatem.
b Viri hujus elogium habes apud Herreram in Alphabeto, & apud Nicolaum Antonium in Bibliotheca: ad decrepitam autem ætatem pervenit, utroque teste, mortuus anno 1611 vel 1612. Videinfra lit. d.
c Teste Herrera in Historia conventus S. Augustini Salmanticæ pag. 166, Nicolaus de Witte, filius legitimus Francisci de Witte & Mathildis de Jacops, professionem emisit Burgis, cum secundo Prior esset S. Thomas, anno 1538 die 21 Aprilis. Atque hinc colligo, habitum concessum fuisse Nicolao a Sancto, non Priore ejusdem domus, sed Castellanæ provinciæ etiam tum præside: nam sicut ostendi in Commentario prævio ex Herrera, Burgis Prior fuit ab anno 1531 usque ad 25 Aprilis 1534, a quo die usque ad 28 Aprilis 1537 universam Castellæ provinciam gubernavit, ac tum demum Burgensis conventus regimen secundo suscepit: atque inde etiam consequens fit, sanationem & prædictionem, hic a Salonio narratam, contigisse intra annum 1531 & 25 Aprilis 1534; si nempe contigerit, cum Burgis Prior esset S. Thomas.
d Eodem teste Herrera ibid. pag. 169, emisit professionem die prima Aprilis 1543.
e Si recte notet laudatus Herrera, P. Nicolaus de Witte transiit in Mexicanam provinciam anno 1543. Itaque licentiam quidem petiisse potuitintra annos 1534 & 1537, dum provinciam moderabatur S. Thomas; at certe dum abiit ille, præerat hic conventui Vallisoletano, puta ab anno 1541 usque ad 1544, quo ad archiepiscopatum Valentinum assumptus est, uti ex Herrera & ex ipso Salonio probavi in Commentario.
f De Joanne Segrian, qui primum sancto Archiepiscopo pro diœcesi inspector seu visitator, deinde episcopus suffraganeus fuit, sæpe per decursum sermo redibit.
g Prima quidem sacræ synodi sessio habita fuit die 13 Decembris 1545, quando jam uno circiter anno archiepiscopatum tenuerat S. Thomas; sed diu ante indictum fuerat concilium, per Bullam scilicet Pauli III PP. datam Romæ anno 1542; ut proin prædictio Sancti fructum ejusdem concilii proprie respexerit.
h Occurrit P. Christophorus Perez in processu Valentino apud Coccinum semel, iterum ac tertio; ubi agitur de luctu populi in morte Sancti, de fama sanctitatis, & de frequentia hominum in suis necessitatibus ad sepulcrum ejus accurrentium, ut suis locis videbimus.
* Hisp. el retablo
CAPUT XI
Dæmones expellit.
[Potestas ejus] Præter spiritum propheticum, de quo capite præcedente sermonem instituimus, accepit etiam Dei Servus donum illud, quo plures Sancti & amici Dei claruerunt, virtutem scilicet & imperium in dæmonia. Hoc autem (sicut ait Palladius in Historia, quam Lausiacam appellavit, in Vita beati Pauli a, quem ob eximiam humilitatem, puritatem, ac sinceritatem cognomento Simplicem aut sincerum dixerunt antiqui) impertiri consuevit Dominus personis humilitate præcellentibus; quoniam justum humilitatis præmium est, illis, qui ea virtute excellunt, subjici atque obtemperare eos spiritus, in quibus tam insignem locum invenit, tenuit ac tenet arrogantia & superbia; de quibus inquit propheta: Superbia, Domine, inimicorum tuorum exsurgit semper & ascendit adversus honorem tuum & gloriam, desiderantium atque enitentium hanc sibi vendicare b.
[103] [in dæmonia] Cum bonus P. F. Thomas Prior esset Burgis, homo erat miserabilis, ita a dæmonibus obsessus, ut, quamvis multa ac magna ad ipsos ejiciendos allata fuerit diligentia, numquam egressi sint: adeo pervicaces erant exsecrabiles illi spiritus. Adductus est ad P. F. Thomam; jussit autem hic religiosos omnes orationi secum insistere, ut illi expellerentur; & quamvis id factum sit, non tamen sunt expulsi. Rogatus, cur tot hominum religiosorum precibus non expellerentur, dixit (quod sine dubio novisse debuit a Domino in oratione:) Quia dæmones hi ex illis sunt, de quibus ait Redemptor noster in Euangelio: Hoc genus dæmoniorum non ejicitur nisi in oratione & jejunio. Quia ad eos ejiciendos opus est multa oratione & jejunio. Proin, mandante P. F. Thoma, per dies aliquot jejunia observarunt religiosi, & pro homine illo enixe oraverunt Dominum, quibus jejuniis ac precibus homo idem liber evasit, integer ac sanus. Hoc autem, teste patre magistro Santotis, miraculum a Deo patratum fuisse putaverunt omnes per intercessionem ac patrocinium P. F. Thomæ.
[104] [variis exemplis] Eadem in civitate Burgensi exorta est die quodam tam vehemens ventorum ac turbinum tempestas, ut domos aliquot solo dejecerit, pluribus tectum surripuerit magno loci dispendio. P. F. Thomas se contulit ad sacellum Domini sacro ligno affixi, quod istic magna in veneratione est in monasterio sancti patris nostri Augustini; ubi ingenti pietate ac fervore Dominum rogavit, ut hujusce calamitatis miseresceret, atque istud flagellum manu deponeret: & tamquam de rei statu admonitus in oratione, turrim conscendit cum altero religioso, oculisque circum aspexit (ut declaravit postmodum) variis ac turpissimis formis dæmones, per aëra vagantes & istorum damnorum causas excitantes, quibus præcepit in nomine Domini nostri Jesu Christi, sese statim inde proriperent, nec damnum aut malum illi loco ultra crearent. Atque eodem temporis momento diffugerunt, & cessavit omne infortunium: adeo, ut ex tranquillitate & serenitate, quibus extemplo gavisus est aër, evidenter apparuerit vis, quam vox Servi Dei illis intulit, virtusque ac potentia, quam in eosdem obtinuit.
[105] Retulit similiter P. F. Hieronymus Guzman, Ordinis nostri cœnobita, vir religiosissimus, quod, [comprobatur.] dum P. F. Thomas in ea Burgensi civitate erat Prior, adductus fuerit in sacellum sacræ imaginis Christi e cruce pendentis energumenus, quem dæmon identidem cruciabat vehementer, atque identidem tranquillum & sine isto cruciatu esse permittebat. Rem edoctus P. F. Thomas præcepit ædituo, ut, simul atque ipsum exagitatum cerneret, mox advocaret sese, quacumque tandem id hora accideret. Mane cum rediret a matutinis precibus, accurrit ædituus dicens, quod id temporis dæmon miserum hominem vehementer exagitaret, ex ejus ore multum spumæ eliceret, ac vultum miros in modos distorqueret. Rogavit P. F. Thomas religiosos omnes, tum e choro exeuntes, ut se ad sacellum sacræ imaginis Christi e cruce pendentis comitarentur, conjunctim oraturi pro energumeno. Contulerunt sese ad dictum sacellum, ubi cum P. F. Thoma orationi se dederunt omnes; voluit autem Dominus per insignem suam misericordiam, ut exsecrandus ille spiritus aufugeret, miserum hominem, quamvis oppido defatigatum ac debilem, liberum absque ullo indicio relinquens. Gratias illic omnes Domino infinitas egerunt de ingenti beneficio, quod a benedicta ejus dextera ibidem coram omnibus impetravit homo miserabilis. Tum P. F. Thomas dixit Religiosis suis: En vobis, patres, cur voluerim, ut comitaremini omnes ad Dominum deprecandum pro illo energumeno. Desideravi id duplici de causa. Primo, quia communes preces majoris virtutis sunt coram Domino Deo nostro: secundo, ut, quando a divina bonitate beneficium & miraculum istud erat patrandum, tutior esset a periculo & ictu inanis gloriæ is, cujus intuitu idipsum in homine illo Dominus perpetraret.
[106] Anno primo archiepiscopatus sui, in visitatione generali, [Dæmonem pudore suffusum pellit e puella,] quam instituebat per universam diœcesim Valentinam, cum pervenisset ad oppidum Alcoy c, uti in processu ejus refertur, invenit puellam, quam malignus spiritus ad eum modum occupaverat, ut neque precibus, neque exorcismis, neque aliis, in Ecclesia usurpari solitis, remediis expelli potuisset. Rei peractæ series enarrata est P. D. Thomæ, ipse vero adpromisit fore, ut pro illa ad Dominum preces funderet. Die quodam Sabbati, absoluto Missæ sacrificio, dixit vicario ejusdem oppidi: Die crastino, ubi ad Officium convenerit populus universus, e suggestu pronuntia, tum quæcumque de hoc dæmonio audiveris & cognoveris, tum nonnulla alia, quæ ego speciatim te docebo; & certus esto, excessurum illum quam mox: nam dæmon iste spiritus est superbus admodum, nec cuiquam suas fallacias compertas esse existimat; ubi autem perspiciet, quod comperta sint nobis, quodque eas etiam pervulgemus, pudore suffusus abscedet. Et ita factum est; die enim postero, qui erat Dominicus, vicario e suggestu promulgante tum ea, quæ de illo dæmone cognoscere potuerat exorcismorum tempore, tum quæ privatim de illius fallaciis didicerat ex P. D. Thoma, statim aufugit e corpore mulieris, dolore aliquo afficiens quidem ipsam in exitu, relinquens tamen sine læsione aut damno qualicumque.
[107] Eodem in oppido Alcoy mulier nupta, nomine Andolça Gisbert, [multos item e muliere] uxor Andreæ Boatella, longo tempore tam horrendum in modum ab insidentibus dæmonibus vexata fuit, ut populus universus metu ac terrore percelleretur. Identidem enim usque adeo cruciabant & affligebant dæmones, ut res esset digna commiseratione; aliquando tanto furore agitabatur, ut stuporem incuteret; cum autem domo, qua inclusa servabatur, proripere se valebat, vagabatur per plateas, lapides jactans, multumque creans detrimentum. Et quamquam loci vicarius operam daret in applicandis ipsi orationibus, exorcismis, aliisque remediis, a sancta matre Ecclesia præscriptis, ad subveniendum energumenis, nullum ex hisce proderat. Quapropter oppidi magistratus *, & miseræ mulieris consanguinei, rem detulerunt ad P. D. Thomam tamquam ad suum antistitem, spe freti fore, ut apud ipsum inveniretur remedium aliquod, quale ex ejusdem consilio obtinuerat puella ante memorata.
[108] [post fusas] Bonus ille Pastor sacerdoti, cui nomen dominus Ojos negros d, quique in civitate Valentina solebat recitare orationes super energumenis, ac malis dæmonibus exorcismos intentare, atque aliquando illos tartareo tyranno liberabat, provinciam commisit eundi in Alcoy, & exorcismos adhibendi miseræ illi mulieri. Abiit illuc sacerdos, &, licet recitarit sacra Euangelia, litanias & ceteras, quas solebat, orationes, nihil amplius profecit. Tum præcepit [Thomas,] ut illa Valentiam adduceretur: adductam peculiaribus precibus Domino commendavit, &, postquam multum deprecatus fuerat, asseruit, dæmones, qui illam torquebant, improbissimos esse, nec ejectum iri modo ac via communi; quandoquidem ex iis essent, de quibus pronuntiavit Redemptor noster, ejiciendos esse vi orationum ac jejuniorum; quod didicit verisimiliter Dei Servus in oratione, quando seorsum pro illa Dominum deprecabatur.
[109] [ad Deum preces,] Deinde intelligens, quod mulier ista, dum salva erat, magna pietate afficeretur erga mysterium induentis naturam humanam Dei Filii, misit, qui commendaret monialibus monasterii de Incarnatione in eadem civitate, ut pro illa preces funderent: quod magna devotione præstiterunt religiosæ istæ. Jussit deinde sacerdotem, quem designabat, die quodam pro ipsa offerre Missæ sacrificium in sacello S. Mariæ ad Nives, quod est eadem in civitate in monasterio sancti patris Francisci, atque etiam ipse eodem die magna cum pietate obtulit in sacello suo. Ipso autem designato die, finita Missa, quam ad aram S. Mariæ ad Nives celebravit sacerdos, eaque, quam ipse [Sanctus] dixit in sacello suo, mox dæmonia deseruerunt mulierem & hæc tranquilla plane remansit ac sana. Et licet ratio præcipua, ob quam feminæ misertus est Dominus, fuerint evidenter orationes ac jejunia benedicti Antistitis, voluit tamen hic adhiberi quoque monialium preces & sacerdotis Sacrificium, ne sibi sed aliis istud adscriberetur, pro insigni sua ac vera humilitate desiderans evitare honorem omnem & existimationem humanam. Permisit autem Dominus, ut, licet Dei Servus ita illud occultare conaretur, omnes tamen, qui audierunt, ac testes, qui retulerunt, potissimum attribuerint orationibus, jejuniis & meritis P. D. Thomæ.
[110] [Euergumenas alias] Erat Valentiæ in platea, cui del Fumeral nomen est, puella, in cujus corpus ingressus est malus dæmon. Diu apud ipsam commoratus est exsecrandus [hospes] occulte admodum, ut e theologis nemo certo affirmare posset, an res, quas, movente illo, ipsa proferebat, essent denuntiationes divinæ, an vero satanæ doli ac mendacia. Deducta est ad magistrum Joannem de Salaya, doctorem Parisiensem, & universitatis Valentinæ rectorem perpetuum, virum propter virtutem & eruditionem tum valde celebrem, qui ejus confessionem exciperet, & eam examinaret; neque tamen hac via determinari potuit, quid de re esset. Ita multo tempore in muliere occultus latuit malus dæmon. Sed tandem compertum est, degere in ipsa spiritum nequitiæ; quippe ad difficultates theologicas sibi objectas Latino idiomate respondebat, quod e certissimis signis unum est, possideri a dæmone personam simplicem ac rudem, quæ numquam dedit operam studiis. Conati sunt igitur expellere ipsum precibus & exorcismis, at nihil effectum est: contra irridebat nequam, quotquot accederent ad intentandas adjurationes, ac miseram puellam mille ludibriis cruciabat. Res significata est P. D. Thomæ, qui eam jussit in ædes suas introduci, ut ei per orationes ac Sacrificia sua subveniret in ista calamitate. Cum adducta esset, sacrosanctum Missæ officium ingenti devotione pro ipsa celebravit, & simulac illud absolverat ac Dominum pro ipsa oraverat, abiit æternis pœnis addictus spiritus, per Dei clementiam & Servi ejus orationem reliquens eam liberam absque signo aut vestigio aliquo eorum, quæ fuerat perpessa, demirantibus vehementer omnibus, qui aderant; quod perspicerent tot factos conatus, & adhibita incassum remedia ad liberandam dæmonio infelicem mulierem, quodque post celebratum a P. D. Thoma pro illa Sacrificium, extemplo ab eadem recesserit.
[111] Puella altera, apparitoris ejusdem civitatis filia, [quibus frustra adhibita fuerant] occasione dierum quarumdam genialium, permittente Domino, in pœnam animi levitatum ac superstitionum nonnullarum, quas frequenter usurpant hujuscemodi, a dæmone correpta est, & tali tantoque furore percita, ut regi * nequaquam posset. Provisum est diligenter, ut ipsi applicarentur exorcismi atque remedia, ab Ecclesia sancta in similibus casibus præfinita. Verum cum nihil inde utilitatis perciperetur (usque adeo in miseram mulierculam dominabatur dæmon) matrona, quæ P. D. Thomæ addicta erat, jussit eam adduci ad se; factum est ita, & ipsa una cum iis, qui adduxerunt, adiit, oravitque benedictum Antistitem, ut commiseresceret ejus, quod puella, una ex grege suo, patiebatur. Excusabat se pro humilitate sua Dei Servus, quia id flagitabant, tamquam maxime confisi, esse illi potestatem mandandi dæmoni, ut ab illa recederet.
[112] Verum attendens, quantum urgerent, ac per amorem Dei precarentur, [alia remedia,] & tactus commiseratione ejus, quod miseram puellam pati cerneret, propius admoveri eam jussit ac genua inflectere, qua illic ad pedes ejus prostrata, recitavit Euangelia ac orationes reliquas. Referunt testes, rem fuisse luctuosam, audire voces adeo terribiles, quales ipsa edebat, dum legebat ille. Dæmon sese coarctatum cernens, nec sufficiens sustinere coram illo Dei Servo, tamquam orationibus subactus, excessurum se pronuntiavit: & confestim ex eo, quod in muliere observabant adstantes omnes, illum abiisse agnoverunt. Quippe mox tranquillam conspexerunt, vultu, quem non gerebat ante, sereno, & ab iis, quos patiebatur atque in ipsa producebat insidens dæmon, effectibus liberam. Illic peccatum suum & noxam professa est; ipse vero P. D. Thomas eam consolatus & hortatus est, ut sacra confessione noxas expiaret, Sacramenta susciperet, &, his susceptis, ad sese iterato reduceretur. Ad se reversæ suasit ac persuasit, ut vitæ religiosæ se addiceret, quod ipsa præstitit lubenti animo ac devotione magna, quoniam id ei proponebat sanctus Antistes, & magna dotis parte succurrebat, ut in monasterium secederet, & ibidem longe a rebus mundi avocata Deo deserviret.
[113] [liberat] Loco prope Valentiam, dicto Chiruella, dæmon quoque, arcano Dei judicio, puellulam corripuit. Parochus, in cujus ædibus degebat illa, (quoniam jam perspectam habebat potestatem, qua præditus erat sanctus Præsul adversus dæmonia) supplicatum accessit, ut illam ad sese adduci permitteret, & auxilio sublevaret. P. D. Thomas secundum animi sui demissionem, sisterent eam, dixit, certis sacerdotibus; hos quippe ornatos esse a Domino gratia subveniendi hujuscemodi calamitatibus. Dictus parochus, jam tum ad istos sacerdotes adductam illam fuisse asseruit, jamque eorum orationibus adjuratum fuisse dæmonem, sed absque fructu: atque idcirco orabat illum, ut infelicis puellulæ commiseresceret, quia patiebatur multum. Igitur miseratione permotus: Adducatur, inquit, non tamen de die & cum rumore, sed nocte ac paucis consciis. Ita adducta est, & ejus jussu posita in ædium parte inferiori, ubi morabatur unus e famulis domesticis cum uxore sua & filiabus. Illic positam descendens invisit, jussitque, eam reponi in cellula solam, atque ibidem cum Agno Dei e & ligatam stola, nocte illa degere. Ipse autem in oratorium suum conscendit, eam Domino commendaturus.
[114] [dæmonibus,] Adverterunt ea nocte, qui illam ædium partem inhabitabant, quod spiritus nequam vehementer torqueret afflictam puellulam, atque inde magno commiserationis affectu permoti sunt: quapropter postero mane statim de eo certiorem fecerunt benedictum Antistitem. Tum iterato ad illam invisendam descendit, bene precatus ei est, atque hinc magna, non tamen plena, tranquillitas ipsi accessit. Reversus ille est ad sacellum suum, & magna devotione obtulit pro ipsa Missæ sacrificium, quo finito, revisit ipsam, ac prorsus tranquillam, multumque a priore statu immutatam offendit: vincula ipsi solvi ac cibos porrigi jussit, jam sanam esse, inquiens, & liberam. Eratque ita; ac ipsamet fassa est, quod sese jam liberam deprehenderet. [Aiebat] enim, [dæmonem] sibi ante apparuisse objectis formis horribilibus, atque his vexatam se fuisse, quamdiu ab illo obsidebatur; terribilius tamen cum deduceretur ad ædes istius Monachi (innuendo P. F. Thomam) & maxime tota hac nocte; at vero mane dum hic illam invisebat & bene precabatur, [visiones istas] concidisse magna ex parte, & quidem ex toto, postquam rediisset, puta, cum Sacris operatus fuisset: jam vero nullum sibi superesse visionis vestigium, nullum doloris sensum; sed experiri sese sanam admodum, solatio affectam, & expertem omnis metus ab inimico spiritu.
[115] [a quibus timetur.] Adhæc, quamquam peculiaris relatio ejus rei relicta non sit, pluribus aliis energumenis misericordiam suam impertivit Dominus Deus, intercedentibus orationibus ac Sacrificiis Servi sui. Quippe in processu, Burgis instituto, testis est, & is præclari quidem generis, qui asserit, didicisse se ex personis fide dignis, quod, dum erat ea in civitate energumenus, duceretur is ad P. F. Thomam, quodque hic, post factam prius orationem, juberet [dæmonia] excedere, ac dæmoniacus evaderet liber. Idem etiam affirmat, audivisse se, tamquam rem in dicta civitate publicam, quod dæmones illum timerent, atque obedirent ipsi. Verum qui non timuissent illum, qui tam impense amabat & colebat Dominum Deum?
ANNOTATA.
a Vita S. Pauli Simplicis ex Palladio data est apud nos tom. 1 Martii ad diem 7.
b Textum hunc dilatatum existimo, nec alium esse, quam qui legitur Psalm. 73 ℣ 23: Superbia eorum, qui te oderunt, ascendit semper.
c Oppidum est amœnum, teste Alvaro de Colmenar, ita appellatum a fluvio cognomine; non amplum quidem, sed ferri fodinis ac nominatim fonte admirabili famosum.
d Ita lego Hispanice, quod si ad verbum exponas, dices: Dominus nigris oculis.
e Hisp. con unos Agnus. Latine communiter Agnos Dei vocamus, numismata cerea cælestis Agni effigiem præferentia atque a summo Pontifice sacrata.
* Hisp. los jurados
* Hisp. averiguar
CAPUT XII.
Ob insignem prudentiam consulitur tam ab imperatore quam ab
aliis; præficitur variis conventibus; bis toti provinciæ; gubernandi
ratio exponitur..
[Prudenti ejus concilio Carolus V imperator utitur,] Non tantum relatis hactenus virtutibus & gratiis ornatus est a Domino Deo P. F. Thomas; sed eximia insuper in omnibus, quæ agebat & loquebatur, præditus fuit circumspectione ac prudentia. Mirabile ejus judicium & sermonis [præstantiam] experti sunt quotquot cum ipso, ingenti animarum suarum fructu, ac felici negotiorum successu, egerunt; aulici præsertim omnes, tam senatores * & consiliarii suæ majestatis quam præsules & magnates, qui in ea [aula] versabantur; in rebus conscientiæ ad bonum Patrem accurrentes tamquam ad insignem (qualis erat) theologum & Dei servum, in negotiis vero &, quæ occurebant, causis gravibus, tamquam ad consiliorum fontem, & juxta cujus arbitrium res quælibet recte erat dirigenda. Mirabantur universim omnes ejus in dicendo doctrinam; at personæ genere illustres præ ceteris in eo suspiciebant & æstimabant eximiam prudentiam &, quæ juxta hanc omnibus dabat, consilia tam exacta. Hanc ob rationem laudabant eum impense coram cæsare familiariores, & quoniam accidit, ut ipsa Catholica ac cæsarea majestas in quibusdam occasionibus id experiretur, factum quoque est, ut P. F. Thomas non solum esset a concionibus, sed præcipuus etiam, quem consulebat atque audiebat Christianissimus princeps in rebus magnis & gravibus, & juxta cujus opinionem tutiore conscientia procedebat. Et sane pridie quam moreretur benedictus Antistes, clavem scrinii sui porrexit uni ex visitatoribus suis ac familiaribus, cui nomen erat magister Caro, ut plures litteras illic asservatas depromeret, & flammis committeret; major autem earum pars erat ex iis, quibus ipsum in gravioris momenti negotiis consulebat Carolus quintus imperator, & unde patebat, quantam in ejus arbitrio & consilio fiduciam collocaret.
[117] Insigne ejus judicium ac prudentiam experimento etiam agnoverunt, qui noxas suas exosi ad pedes ejus accedebant; [alique plures ingenti animæ fructu.] etenim pro flagranti, quo in animarum salutem rapiebatur, desiderio (qui proprius erat effectus caritatis præcordia ejus perurentis) pro naturali pietate, & commiseratione sibi a Deo indita, nec non insigni, quod diximus, judicio, licet alioqui ex sese esset valde amans secessus, & aversaretur hominum colloquia, lubens excipiebat confessiones omnium, qui pro conscientiæ suæ remedio & solatio ad eum recurrebant. Juvabat eos ad deflenda scelera, animabat ad præstanda vera pœnitentiæ opera, ex eorum molestiis ipse doloris sensu afficiebatur, hujuscemodi subministrabat consilia, ut sæpenumero res, quæ aliis videbatur omni destituta remedio, hoc ipsum & quidem efficacissimum ex ejus consilio consequeretur.
[118] [Variis conventibus] Noverant id omnes provinciæ illius patres, atque inter virtutes reliquas, quibus clarebat, optime perspectam habebant ejus prudentiam; ac proin quam recte esset administraturus officium ac præfecturam, quæ ipsi essent committenda: atque idcirco in hisce opera ejus uti decreverunt: & ita quidem [usi sunt,] ut nullum esset in provincia munus, res nulla gravis momenti vel arcani consilii, quin ipse perfungeretur. Bis Prior fuit Salmanticæ: primo ad annum millesimum quingentesimum decimum nonum, uti constat ex libris ejusdem conventus, cum non ultra biennium effluxerat a solemni ejus professione. Quippe professionem emisit anno millesimo quingentesimo decimo septimo, die sacro S. Catharinæ martyri; ejusdem autem conventus Prior constitutus fuit sub finem anni millesimi quingentesimi decimi noni, quæ res fuit plane extraordinaria, nec visa umquam in nostro Ordine: adeo, ut ipse beatus pater Joannes Sahaguntinus a (quem ab annis aliquot Clemens octavus Pontifex Beatorum albo inscripsit b, cum facultate colendi ipsum deinceps [officio ecclesiastico] per universum Ordinem nostrum, quamvis esset vir adeo eximius, cum habitum susciperet; utpote qui fuerat Salmanticæ de collegio S. Bartholomæi, qui e cathedra sacram Scripturam prælegerat, qui magnam æstimationem [adeptus] erat, ac ornatus erat dotibus viri magnæ religionis, ei conventui præfectus non fuerit nisi post elapsum a professione septennium, juxta morem in ea provincia tunc usitatissimum: at P. F. Thomas ei præpositus est, quando non superaverat biennium ab emissa professione. Unde sufficienter liquet, quanto fuerit exemplo, quantis præluxerit virtutibus ac dotibus biennii vitæ monasticæ intervallo, tam cito electus, qui præesset domui tam strictæ disciplinæ, atque ea tempestate, qua per Castellam tantopere florebat, uti floruit semper & floret, vita religiosa, & qua erat tantus virorum sanctitate & doctrina excellentium numerus.
[119] [præficitur;] Duabus quoque vicibus præfuit conventui nostro sancti patris Augustini Burgis ac aliis Vallisoleti c; bis item universam provinciam moderatus est, primum Andalusiam, dein Castellam; hoc ordine d: expleto Salmanticensis præfecturæ cursu, cum perspicerent, quam bene, quanto cum fructu spirituali ac temporali domus istius, quantaque cum caritate ac consolatione religiosorum præfuisset, electus est Prior Burgensi monasterio, factum id fuerit ad annum millesimum quingentesimum vigesimum secundum. Dein anno millesimo quingentesimo vigesimo quinto, jussu reverendissimi patris generalis, magistri F. Gabriëlis Veneti e visitavit Andalusiam & Castellam, quæ unicam id temporis conficiebant provinciam, ut constat ex antiquis codicibus Salmanticensibus. Ex ista visitatione ob rationum momenta & consilia a P. F. Thoma juxta illam data dicto patri geneli (qui in omni re illius adhærebat arbitrio & consilio) secutum est, ut provincia Andalusiæ divisa sit a Castellana.
[120] Ea autem provinciarum divisio effectum sortita est in comitiis provincialibus anno millesimo quingentesimo vigesimo septimo. [bis item toti] Modum ac ordinem in eadem divisione servandum commisit reverendissimus pater P. F. Thomæ & P. F. Joanni Gallego, qui duo, ut omnia maturiore consilio dirigerentur, tamquam socios sibi adsciverunt sex e patribus, qui aderant, gravitate ac pietate præstantiores, & una omnes decreverunt, ut, quoniam illa provinciarum separatio fiebat potissimum in gratiam ac favorem Andalusiæ, patres Andalusii ex universo cœtu sibi primum deligerent provinciæ præfectum & definitores, qui provinciæ suæ magis congruere judicarentur; ac dein patres Castellani eligerent similiter suæ [provinciæ] præfectum cum definitoribus. Juxta hanc conditionem patres Andalusii primi sibi delegerunt provinciæ præpositum præstantiorem, patrem scilicet fratrem Thomam, talem patrem illis in favorem cedente provincia Castellana, uti constat ex provinciæ codicibus, ubi verba isthæc leguntur: “Electus est autem primo canonice in favorem Bethicæ provinciæ pro hac vice dumtaxat reverendus pater F. Thomas a Villanova &c”.
[121] Anno dein millesimo quingentesimo trigesimo, quo complevit Andalusiæ provinciæ præfecturam, [provinciæ.] electus est Prior Salmanticensis monasterii, & hæ fuerunt secundæ vices, quibus ante dixi eum præfuisse Salmanticæ. In comitiis proximis Castellæ, anno millesimo quingentesimo trigesimo quarto, præpositus est provinciæ Castellanæ, ac finito provinciæ regimine, anno millesimo quingentesimo trigesimo septimo, [provinciæ] definitor constitutus est & Prior Burgensis monasterii. Hic commoratus est usque ad annum millesimum quingentesimum quadragesimum primum, quo comitia provinciæ Castellanæ celebrata sunt, & quibus interfuit reverendissimus pater magister F. Hieronymus Seripandus Ordinis nostri generalis, dein sacræ Romanæ Ecclesiæ Cardinalis, atque unus e legatis Pii Quarti in concilio Tridentino. Et quamvis dictus reverendissimus pater (ut post dicemus) animo statueret illum præficere toti provinciæ, ipse [tamen] id ipsum metuens, operam dedit, quominus eligeretur, adventare, quando jam necessario peracta esse debebat electio; (nam die Sabbato ante prandium illa peragitur, ipse vero adventare noluit, nisi post diei Sabbati meridiem.) Iisdem in comitiis anni millesimi quingentesimi quadragesimi primi designatus est Prior cœnobio Vallisoletano, unde dein ad annum millesimum quingentesimum quadragesimum quartum translatus est ad archiepiscopatum hujus ecclesiæ Valentinæ tanto civitatis ac diœceseos fructu & splendore f.
[122] De regimine beati hujus Antistitis in chronicis Ordinis nostri folio CXIX leguntur verba sequentia: [Ejus gubernandi ratio] “Fuit Vir ille præstantissimus homo magna æstimatione dignus: etenim in omnibus negotiis æquitatem magnam servabat & justitiam: erat omnis novitatis inimicus; nihil umquam novi in monasteriis suis mandari cupiebat, sed servari decessorum nostrorum instituta & consuetudines bonas. Desiderabat, ut monachi [statum animi] interiorem maximi facerent: quod sine illo (inquiebat) exterior [compositio] non faceret veros monachos, sed probitatis simulatores. Vir erat devotissimus, multæ orationis & spiritus. Quotquot ejus conversatione fruebantur, amabant ipsum. Insignis erat concionator, & peculiari ac cælesti doctrina [ornatus.] Diligebant illum ac reverebantur multum Carolus quintus imperator & hujus aulæ magnates universi. Tantopere erat alienus a mundi honoribus, ut, licet cum illo colloqui optaret imperator atque hujus familiariores significarent illi, gratum fore suæ majestati, si illam inviseret, ad ejus colloquium tamen non accesserit, nisi ter quaterve, idque verbis paucissimis, ac de rebus, ad quas compellebat caritas. Hinc diligebat eum amplius [cæsarea] majestas, magnamque de ipso concipiebat opinionem, quam sibi optime conciliabat vita ac doctrina; per hanc autem & e suggestu dicendi facultatem vir erat inter præstantissimos, quos possedit Castella, atque ut talis habitus fuit & est hodiedum per universam &c”. Hactenus Chronici verba sunt g.
[123] [pia & sancta, quamquam invitus præficeretur;] Quamvis autem ex illis abunde perspiciatur, quam sancte ac religiose administraverit officia & præfecturas, quibus perfunctus est in Ordine, proderit ad exemplum aliorum præpositorum hic addidisse, quod D. Joannes Mugnatonius episcopus in narratione de vita, religione ac virtutibus Servi Dei composita & supra allegata, refert tamquam testis oculatus, quodque affirmant in suis responsis testes alii, per varias Castellæ partes interrogati. Ex quibus omnibus sequitur, quod, quotiescumque Prior fuit constitutus, plane fuerit compulsus molestis flagitationibus ac precibus religiosorum eligentium (tunc quippe electio penes eos erat, qui de conventu erant.) Superiores autem in ejus conscientiam rejiciebant quidquid offensæ Deo fieret ex eo, quod renueret servire Ordini iis in officiis, in quibus certum erat fore, ut multum solatii ac utilitatis afferret fratribus, & Dei ac superiorum voluntati obtemperaret. Et sane quæcumque obivit munia, ex mera obedientia acceptavit, ad ea vocatus a sola Dei voluntate. Consideret [modo quilibet] utrum illi, qui eo modo, & aperiente vero ac cælesti janitore Christo Jesu, ostium intrabat, gratia non esset concedenda ab eodem Domino, qua tam bonus Præpositus evaderet, qualis exstitit in omnibus conventibus suæ curæ commissis.
[124] [studium religiosæ disciplinæ;] Quapropter, ut referunt universi, cum Prior esset, magno divini honoris & observantiæ religiosæ flagrabat studio. Operam navabat semper, quam poterat maximam, ut subditi religiosi a rebus mundi essent segregati, veri monachi & ex corde toto Deo famulantes. Hoc magno animi sensu ac multis e corde profectis lacrymis illos rogabat in sermonibus omnibus atque capitulis. Bono exemplo, doctrina & cura sua in cœnobiis, quibus præerat, res aliquas emendationem exigentes reformabat, & Religionis observantiam ad normam suam revocabat. Adeo ut graves patres Castellæ, idque ego ipse, datis occasionibus ex multis eorum audivi, profiteantur, quod ejusdem provinciæ observantiam atque hujus conservationem magna ex parte acceptam referre debeant sancto zelo & solicitudini, quibus eam procuravit P. F. Thomas, quodque ante ejus regimen essent aliqua [a prisca disciplina] delapsa ac exigentia emendationem, quæ ille Præpositus correxit & ad debitum ordinem reduxit, quæque deinde constanter observata sunt per diligens studium ac solicitudinem successorum ipsius, quorum plures (uti videbimus) ratione [accepti] habitus & [ingressus] in religionem magni hujus Religiosi ac Prælati fuere filii.
[125] Quamquam, etiam dum præerat domibus, tantopere occuparetur habendis concionibus & excipiendis confessionibus propter ingentem fructum, [diligentia in frequentando choro;] quem ex sua doctrina referebat; & quamquam tot personæ pro animarum suarum consolatione, ac remedio in suis molestiis ad ipsum recurrerent, non idcirco prætermittebat media nocte chorum frequentare, & per diem iis Horis interesse, quibus commode poterat, ita quidem ut ingrederetur primus, & postremus egrederetur h. Hinc aliquot novitiorum magistri, qui ipsum habuerunt, cumque ipso vixerunt iis in conventibus, quibus præerat, crebro repetebant atque ob oculos ponebant tyronibus suis exemplum P. F. Thomæ, chorum frequentantis, ad excitandum in illis amorem erga chorum.
[126] Licet autem constitutum se cerneret in præfectura, [comitas & benignitas erga subditos] & sine hac etiam ob dotes proprias æstimaretur atque apud omnis conditionis homines venerationem sibi conciliaret majorem, quam quisquam religiosorum uno eodemque tempore assecutus sit umquam, tam candide tam modeste agebat semper cum subditis, acsi æquales sibi essent omnes, inferior nemo: haud immemor tamen idcirco vel incurius religiosæ illius auctoritatis, quam servare tenetur superior, ne occasione ingenuitatis illius, debitam subditi exuant observantiam ac venerationem: sed duo ista ad eum modum temperabat, ut omni casu & tempore præ se ferret humilitatem compositam & gravem, gravitatemque sanctam & prudentem, religiosam & humilem. Diligebat omnes tamquam proprios & naturales seu filios seu germanos, impensa solicitudine incumbens eorum animæ bono, exhortans eos jugiter ad amorem & timorem Dei, ad interiorem conscientiæ puritatem, & ad caritatem erga proximos. Minime erat ex iis, de quibus ait Redemptor noster in Euangelio, quod onera magna & gravissima imponentes in humeros miserorum subditorum, ita proprium otium & voluptatem spectent, ut ipsi uno digito non tangant illa i. Etenim, cum esset erga se ipse (ut fuit semper) austerus valde, abstemius, solitarius, pauperrimus, & Ordinis nostri constitutionum ac rituum tenacissimus, omnis illa austeritas, qua utebatur adversus sese, [non oberat,] quominus contra esset mitis ac facilis erga subditos, iisque in rebus aliquot, in quibus poterat, immunitatem benigne concederet, numquam sibi.
[127] Erat novitatis omnis osor præ ingenti amore, [odium novitatum; & circumspectio in castigandis] quo ferebatur erga pacem & tranquillitatem: quoniam novitates (uti asserebat) plerumque ansam præbent litibus ac perturbationibus. Hinc numquam novi aliquid in domos suas introduci voluit, sed accurate servari majorum nostrorum instituta, bonasque consuetudines in domo antiquitus receptas. Æqui & justi in omnibus erat amantissimus, ac simul præter modum misericors ac prudens in puniendis delinquentibus, exspectans semper occasionem & tempus, quo reprehensio & pœna cederent in utilitatem & bonum subditi. Factum est, ut ipsemet oculis aliqua, quæ displicebant, conspiceret, iisque, acsi non vidisset, dissimulando supersederet; & dum tempus [opportunum] videbatur, reum advocabat, & cum caritate ac mansuetudine reprehendebat; & si res rigorem exigebat, castigabat severissime. Quoniam vero sanctus ac prudentissimus Præsul officio suo satisfaciebat, quando deferbuerat animi motus, unde profluxerat culpa, & quando tempus erat congruum, reprehensio aut castigatio suscipiebatur magna cum humilitate & patientia, agnoscebatque subditus culpam suam ac boni Præsulis amorem & affectum, ex quo procedebat punitio, atque per hanc emendabat sese & proficiebat amplius.
[128] [defectibus suorum, pro quibus ipse aliquando de se pœnam sumit;] Contigit, sicut viderunt non numquam religiosi, quibus cura erat ejus cubiculi, ut, intelligens culpam aut negligentiam, ex qua damnum pati poterat conscientia religiosi subditi sui, eam tamquam propriam animo persentisceret ac defleret, eaque magis affligeretur, quam quolibet alio damno seu malo temporali: & quia fortasse ovis illa sua non advertebat animum [ad facti gravitatem] rebaturque rem esse levis momenti; [contigit etiam] ut bonus Præsul, insciis aliis, jejunio se affligeret, pœnam ipse assumeret, verberibus corpus multaret usque ad excussionem cruoris: atque hunc tamquam bene impensum offerret, acsi ejusdem profusione impetraturus esset, ne quisquam subditorum suorum offenderet umquam supremum illum & omnipotentem Dominum, cujus cultum & honorem tam impense desiderabat ejus anima.
[129] [solicitudo in necessitatibus subditorum, præsertim ægrotantium;] Eadem caritate eodemque amore satagebat occurrere singulis suorum religiosorum necessitatibus temporalibus, dispiciendo, quid cuique necessarium esset, &, quod opus erat, insigni liberalitate subministrando. Excellebat solicitudine erga infirmos, visitabat eos frequenter, magno animi affectu omnium consolationi & oblectationi serviebat, prospiciens, qua re quilibet eorum indigeret, & quomodo unicuique provisum esset tam de munditia in lecto, quam de bona suppeditatione ciborum, ea caritate ac solicitudine, qua solet prospicere mater ægrotanti filio, quem diligit tenerrime. Nam, seposita etiam ingenti illa caritate, qua præditus erat bonus Superior, & obligatione muneris, ex natura sua erat pius admodum, propensus ad commiserationem, cordeque ac animo, ut testantur omnes, tenerrimus; hinc vehementi sensu afficiebatur ex miseriis ac molestiis fratrum suorum.
[130] [caritas in delinquentes & patientia;] Eadem caritate corrigebat & castigabat errores subditorum suorum, ac pro insigni sua prudentia cuilibet ad eum modum reprehensionem ac punitionem adhibebat, ut & medicinæ loco ipsis esset & emendationem [sortiretur:] culpas quippe oderat, amabat personas. Quoniam vero ob eximiam suam benignitatem & mansuetudinem carus erat omnibus, perspectusque amor paternus, quo in cunctos ferebatur, plus efficiebat Dei Servus unica correctionis voce, suo spiritu prolata, quam superior alter multis reprehensionibus ac pœnis obtineret. Mirantur præ ceteris & (secundum testimonia in omnibus processibus exhibita) summis laudibus extollunt, quotquot noverunt ipsum, patientiam, tolerantiam & mansuetudinem, qua imperfectiones & mores uniuscujusque perferebat; quæ virtus est a S. Paulo & a sancto patre nostro Augustino summopere commendata superioribus, tum quod ea crux sit gravissima regiminis, tum quod modus sit efficacissimus, quo prælatus multum promereatur coram Deo, ac sibi devinciat voluntatem, affectum atque una animos subditorum. Quotquot illo familiariter usi sunt, finem non faciunt prædicandi, quam insigni loco apud ipsum fuerit ea virtus, & quam singulari gratia ac dono e cælo præditus fuerit ad tolerandum ac sustinendum quemlibet, & sese commetiendum omnibus, ut velut alter Elisæus vitam illis impertiret.
[131] Huic ac ceteris virtutibus jungebat bonus Præpositus ardorem magnum & curam pro bono communi domus suæ, [cura boni communis,] nec non notabilem despectum & incuriam commodi proprii, & cujuslibet particularis necessitatis, rem tantopere desideratam a S. Paulo apostolo, ubi agit de effectibus ac legibus caritatis, tantumque a sancto patre nostro Augustino in suis Regulis commendatam, tamquam certissimum indicium præclarissimæ illius virtutis. Patuit id abunde; etenim cum tantus esset concionator, & tam carus imperatori Carolo quinto, ac tanto (ut videbimus) in honore habitus apud omnes Hispaniæ magnates, lectus ejus ac cella, exceptis libris necessariis, vestitus & cibus, & quidquid habebat ad usus proprios, tam pauper erat, quam pauperrimi, abjectissimi & infimi religiosi, qui in Ordine reperiebatur. Nam quidquid (nec exiguum illud fuerit) ipsi donabant præclari illi homines, in utilitatem & usum communitatis convertebat, deque iis disponebat non secus ac de aliis conventus redditibus & proventibus. Hinc mos ei fuit, e rebus multis ac valde pretiosis ad se missis eas acceptare dumtaxat, quæ dabantur & applicari poterant communitati, nullam umquam volens admittere, quæ sibi soli concedebatur.
[132] Unum hic, unde plura similia erui possunt, memorabo notatu dignum. [& incuria proprii commodi exemplo] Vallisoleto Burgos ex obedientia migrare jussum, ut illic domui nostræ præesset, ante discessum inviserunt non sine animi sensu ac mœrore de illius absentia viri in aula præcipui. Nonnulli ipsi addicti donaverunt res aliquas, dicentes, acceptaret eam eleëmosynam, &, in quem placeret finem, uteretur. Horum unus destinavit ad ipsum arculam trecentorum scutorum aureorum *, una cum clave, dicens, ut inde sibi ac itineri suo dignaretur depromere, quantumcumque videretur. Admisit, quod largiebantur alii; ast intelligens mandatum mittentis arculam, extemplo eam per eumdem famulum referri jussit, inquiens, se domino ipsius gratias habere plurimas de isto beneficio; sed nec sibi, nec itineri suo opus esse re aliqua.
[133] Conquestus est arculæ dominus, quod sibi eam remisisset, [comprobata.] cum tamen, quod ab aliis missum fuerat, acceptasset. Ipse vero respondit: Eleëmosyna, mi domine, ab aliis acceptata, mihi data non est pro me, sed ut applicetur, ubi opus esse perspexero, utque subveniatur necessitatibus, quas advertero in conventu, ad quem propero. Si autem in eumdem finem ad me destinasset vestra dominatio certam ac determinatam summam, fuissem accepturus, sicut ab aliis. Quoniam si minus acceptassem, injurius fuissem tum domui, ad quam tendo, tum pietati eorum, qui dederunt, quam equidem nec debeo nec possum impedire. At vestra dominatio mihi uni destinavit, & ego nihil umquam mihi assumpsi, neque hoc Deus permiserit. Ad eum modum semper corde & opere pauper exstitit Servus ille Domini, & ea integritate ac puritate servavit promissam paupertatem, ac simul adeo amans boni & utilitatis communis. Etenim usitatissimum est, duo hæc conjungi in viro vere religioso, [esse] sui immemorem, & valde solicitum rei communis.
ANNOTATA.
a Alias S. Joannes a S. Facundo, cujus ActaMajores nostri illustrarunt mense Junio ad diem 12.
b Anno scilicet 1601; in Sanctorum numerum retulit Alexander VIII PP. anno 1690.
c Hæc ita exprimuntur Hispanice: Fue tambien dos vezes Prior en el convento … de Burgos, y otras en Valladolid: atque hinc verisimiliter Baxius in Vitæ synopsi scripsit, Sanctum monasteriarcham fuisse sæpius Vallisoleti. Equidem plus semel domui isti præfuisse illum nusquam comperi. Contra vero Herrera in Historia conventus Salmanticensis pag. 180 exhibens catalogum Priorum Vallisoletanorum, nominat Priores annorum 1520 usque ad 1525, quo posteriori constitutum fuisse ait Alphonsum Davila, ac regimen tenuisse absque intermissione usque ad 13 Aprilis 1540.
d A recto ordine subinde aberravit hic Salonius, uti probare conatus sum in Commentario prævio, quem, ne dictorum fiat repetitio, consulere potest curiosus lector.
e Reverendiss. Gabriel de la Volta Venetus supremum Ordinis magistratum tenuit ab anno 1519 usque ad 1537 vitæ ultimum.
f Hic apud Salonium fit capitis sectio & sequentibus Hispanice is titulus præfigitur: De regimine sancti hujus Antistitis.
g Quodnam hic chronicum designet, incompertum mihi est: habet quidem Josephus Pamphilus in chronicis pag. 119 Elogium S. Thomæ, sed valde diversum a jam recitato, ut videri potest in Comment. prævio num. 3.
h Pater F. Joannes de Osorno, verba sunt Coccini in Relatione pag. 590, Ordinis Sancti Augustini, examinatus authoritate ordinaria … deponit de auditu, eum in Religione diligentissime Dei servitio invigilasse, & exactissime divinum officium adimplevisse, primo in choro adesse, & de eo ultimum exire solitum.
i Matth. 23 ℣ 4, & Luc. XI ℣ 46.
* Hisp. oydores
* Hisp. escudos en oro
CAPUT XIII.
Gubernandi ratio dum toti provinciæ præest.
Regere & gubernare P. F. Thomæ negotium erat valde molestum, [Toti provinciæ] utpote qui natura sua tantum diligebat solitudinem & quietem cubiculi, ac tantum erat addictus lectioni & studio sacrarum Litterarum & piorum librorum, considerationique ac meditationi divinorum mysteriorum, quæ illis comprehenduntur ac proponuntur, ut & sibi ipse & omnibus, qui sermones ejus sequebantur ac doctrinam, utilitati esset. Quapropter si adeo illi fuerit arduum ac molestum præesse domibus particularibus, quoties ad hoc eligeretur, acceptaritque ex mera obedientia, quanto gravius illi accidere debebat præfici provinciæ, ac subire munus, tam arduum ei, qui considerat obligationes, quas continet, & quas secum trahit molestias, nec occœcatur fumo ambitionis, a quo P. F. Thomas cor & cogitationem tam liberam servabat.
[135] [bis invitus] Utraque vice, cum electus fuit (uti episcopus Mugnatonius & plures alii referunt) obstitit vehementer, nolens electioni acquiescere, ac multis lacrymis orans suppliciter congregatos, ut, quandoquidem, præstante divina misericordia, multi inter eos essent patres præstantissimi, insigni pietate atque dotibus ad hoc munus & ad alia majora [idonei,] horum aliquem eligerent; quia sese ac vires suas tanto oneri, quale est provinciæ regimen, impares experiebatur; utque ipsum in cella sua inter libros relinquerent; quoniam frequentando suggestum majori Domini obsequio, atque animarum fructui erat futurus. Observant autem e testibus nonnulli, numquam a se auditum esse illum proferre nomen suggestus, præterquam ista occasione & in ea necessitate, ut, si posset, sese provinciæ præfecturæ subduceret.
[136] Nihilominus licet ipse, quantum, poterat, reniteretur, [præpositus,] quoniam Deus erat, qui dirigebat horum bonorum patrum voluntates, & tam sanctus ac religiosus, qui ipsos permovebat, ardor, ut scilicet præpositum obtinerent verum Dei Servum atque ad istud munus adeo capacem, tam fortiter institerunt semper, ac rationes protulerunt adeo efficaces, ut iis compulsus, veritusque, ne obsisteret divinæ voluntati, munus præpositi provincialis susceperit ambabus vicibus, & pluribus ad id promotus fuisset, nisi impedivisset ipse. Provinciæ præposito accrescebant ipsi cum officio virtutes omnes; quippe (uti ipsemet asserebat) promoveri, idem est ac obstringi, ut sis sanctior, religiosior, & exempli melioris, magis pius ac orationi magis assiduus, sicut majore indigens Dei gratia, ac novo e cælis lumine, ut bene defungaris tanti momenti munere, & a quo pendet omne seu bonum seu damnum spirituale & temporale provinciæ, ac singulorum in ea degentium.
[137] Præfectus provinciæ mox per se ipse omnes visitabat provinciæ domos, [& visitans conventus, præ ceteris] minime parcens laboribus, qui in tot itineribus ac per regiones adeo dissitas necessario erant perferendi. In domibus, quas visitabat, non permittebat sibi porrigi extraordinaria aut lautiora aliqua, quia quotidianum victum, eumque valde moderatum, numquam excedebat. Visitans diligentem dabat operam ad roborandos, & animandos eos, quos in semita religionis gradientes comperiebat modo, quo oportebat, ut ulterius semper procederent: corrigebat negligentes; castigabat, & severe quidem, contumaces ac turbulentos; simplicibus lumen subministrabat; pusillanimes solabatur, atque omnibus ordinem ac leges suggerebat servandas, ut quilibet in sua vocatione placeret serviretque Domino.
[138] Præter alia multa ac valde bona seniores aliquot patres memorant quatuor, [quatuor commendat, curam divini obsequii,] quæ multum commendabat atque injungebat in singulis conventibus, quos perlustrabat. Primum erat cultus divinus, declarans, quomodo consistat ille in interiore cordis attentione ac devotione, qua peragendum est Missæ sacrificium ac recitandum officium divinum, atque in exteriori vocum intermissione ac brevi suppressione in choro, nec non in munditie & ornatu altarium: dicens atque affirmans, tantum dependere ab eorum cura, ut non dubitaret, quin sit porta, per quam intrat in monasteria bonum quodlibet, & particulares personæ magnis gratiis cælestibus donantur.
[139] Alterum erat lectio sacrorum librorum cum magna consideratione ejus, [lectionem sacrorum librorum,] quod illic loquitur Spiritus sanctus ad aures attente legentis. Lectionem hanc comparabat calori naturali stomachi, aiebatque, quod, sicut sine illo calore vita naturalis servari aut cibus aliquis prodesse nequit, & per ipsum recte concoquitur ac digeritur [cibus] omnis, corpus humanum nutritur, membris omnibus robur ac vires suppeditantur ad præstanda officia propria ac naturalia, ita etiam lectione bonorum librorum, & in iis dictorum consideratione, spiritus hominis religiosi bene animetur, ut habeat devotionem ad aram, attentionem in choro, gustum in officio divino, alacritatem ad obedientiam, in molestiis patientiam, robur contra tentationes & insidias inimici, & ut, quodcumque agit, cedat ad bonum ac profectum animæ. Sicut contra is, qui illam non adhibuerit, in omnibus tædium offendet, ac destitutus vivet omnibus status sui bonis ac fructibus ob defectum cælestis istius lectionis exercitii. Et vero, quoniam ipse hujus præsertim usum habebat frequentem & ex eo multam experientiam, de re ista disserebat multo fervore, magnoque fructu ac bono omnium audientium sermones, quos ad religiosos suos habebat.
[140] [pacem & caritatem,] Tertium quod commendabat, & tamquam rem gravissimi momenti (nec immerito, cum tantopere id mandarit Redemptor noster) erat pax, concordia & vera caritas inter illos. Explicabat, quæ bona insignia, quos effectus habeat, regulasque præbebat maxime congruentes ad eam in communitate facile conservandam. Eos vero, quos aut ex prava indole & pronitate ad malum, aut ex vitio & perversa consuetudine huic virtuti impedimento esse experiebatur, severe puniebat, tamquam hostes boni præcipui & in conventu maxime necessarii.
[141] [ac fugam otii;] Quartum ac postremum erat, suadere multum & commendare, ut quilibet religiosus eam occupationem, illudque exercitium sibi assumeret, quod ingenio suo ac statui magis congrueret, ad evitandum tantum virtutis hostem, animæ tiniam, tot malorum ostium, quale est otium, ac temporis dispendium. Illud autem tantopere commendabat, ut, quamvis alienus esset ab imponendis præceptis obedientiæ, ne implicaret conscientias, in hoc imponeret superioribus, stricte præcipiens, ut religiosum, quem per ædes vagantem ac garrulitatibus aliisque rebus inutilibus tempus dissipantem conspicerent, prima vice amice ac seorsum reprehenderent, secunda publice atque acriter, & non emendantem sese castigarent severe; si vero post illud omne perseveraret in vitio isto, adaugeretur ipsi pœna, donec ad meliorem frugem redigeretur, ac pravam consuetudinem exueret, animæ tam perniciosam & noxiam.
[142] [benignus in omnes,] Quoniam sanctus ille Antistes de sese erat adeo pius, orationi deditus, humilis, & mansuetus, solitusque semper bene impendere horas omnes & momenta diei, experientia noverat, quam necessariæ sint res illæ omnes, quas commendabat tantopere, ut, quemadmodum tenetur, quisque religiose viveret. Eamdem caritatem, benignitatem & humanitatem, qua, ut diximus, utebatur erga seculares atque externos, quorum ad lucrandas animas confessiones excipiebat, exhibebat similiter subditis suis, ut addictos redderet religiosæ perfectioni. Quamvis summopere abhorreret Dei offensas, præbuissetque lubens vitam, &, si habuisset, mille vitas, ut ne unicum quidem flagitium committeretur, amice [tamen] tractabat, alacrique animo excipiebat lapsum pœnitentem, & mille modis se versabat, ut eum ad frugem reduceret & lucrifaceret; non secus ac bonus pastor, qui omnium obliviscitur, nec considerat quidpiam, ut ovem deerrantem ac deperditam ad gregem reducem conspiciat. Dici nequit, quot animas lucrifecerit, & per suam insignem prudentiam, mansuetudinem & caritatem divino amore incenderit.
[143] Contigit etiam nonnumquam per lumen, quo Dominus illum donaverat ad cujuslibet statum & ingenia dignoscenda, [prudenti indulgentia malos nonnumquam] & remedium, quod utilius ei erat futurum (per donum istud Spiritus sancti, quod S. Paulus discretionem spirituum appellat & quale habebat Dei Servus,) ut subditi ejus aliqui corrigerentur atque in melius mutarentur solo ejus, nec verbum proferentis, intuitu. Rem tantum unam ad præsens propositum memorabo, quam nonnullis ecclesiæ hujus clericis (qui idipsum deinde enarrarunt) retulit P. F. Joannes Rincon, a P. F. Thoma multum amatus & in socium assumptus, quando is venit ad archiepiscopatum Valentinum; atque hæc est. Dum erat Prior Burgis, unum e subditis suis deprehendit in delicto notabili, propter quod increpari graviter & castigari merebatur. Dissimulavit tamen, nec verbum ipsi dicens, nec vultu prodens insignem dolorem, quem inde conceperat; quamvis ipse reus probe noverat, quam certam ejus haberet notitiam P. F. Thomas.
[144] Duo præstitit dumtaxat; primum [erat] majore cura deinceps ovi isti invigilare; [ad religiosiorem vitam traducit.] alterum multis precibus ac lacrymis, nec exiguo sanguine, quem ejus causa flagris in se sæviens, profundebat, enixe admodum orare Dominum, ut culpam illam ei condonaret, eumque sacro timore repleret, quominus posthac ipsum umquam offenderet. Ad eum modum, quod rogabat, concessit ei Dominus, ut religiosus ille non tantum veram peccati sui pœnitentiam egerit, ac sese, uti debuit, emendaverit, sed præterea in posterum tam pius, tam addictus rebus cælestibus, tantique exempli extiterit, ut P. F. Thomas sequenti triennio Castellæ provinciæ præfectus illum sibi socium asciverit. Perculsus ea re multum fuit monachus iste, atque ita ipsum allocutus: Qui fieri potest, ut tua Paternitas sibi socium assumat hominem, qualis ego sum, quemque tam recte novit? At respondit ei bonus Pastor: Verum est, pater, quod te noverim, quodque sciam culpam & malum a te patratum; sed novi similiter tuam pœnitentiam, emendationem, ac bonum, quod per divinam misericordiam ex isto lapsu anima tua consecuta est. Lauda constanter divinam bonitatem ejusque insignem misericordiam: neque enim propter illud post eam, quam egisti, pœnitentiam, divinis oculis aut meis deterior es, nec minus idoneus, ut mihi in hoc munere comes assistas. Casus alii obvenerunt ipsi, in quibus simili agendi modo ac prudentia multas animas [in peccata] delapsas lucratus est, perditasque religiosas admodum ac Domino obstrictas reddidit a.
ANNOTATIO.
a Quæ hoc & præcedenti capite fuse pertractat Salonius, ita paucis perstringit Coccinus pag. 563 tit. De prudentia regnativa: Cum primo agendum sit de prudentia regnativa, dum venerabilis Vir muneribus religionis perfungeretur, de illa secundum Regulam sancti Augustini tractabimus, quam exacte semper sanctus hic Thomas servavit, cum esset charitate plenus & zelo divini amoris succensus, dum Prior dumque Provincialis esset, totis viribus niteretur, ut tales quoque cæteri se Religiosi præstarent, prout deponunt testes, de quibus in processu Castellæ Andreas Baptista de Guemes… Burgis examinatus; … pater F. Joannes de Osorno, administrator collegii sancti Gabrielis Vallisoleti, in eadem civitate authoritate ordinaria examinatus; … donna Eleonora de Salazar monialis … pariter Vallisoleti examinata; … & magister Fr. Franciscus Zumel, Salmanticæ authoritate ordinaria examinatus, … & pater Fr. Didacus de Guevara in eodem loco examinatus … qui enumerat quam plures Religiosos illustres, qui ejus disciplina instructi, virtutibus doctrinaque celebres evaserunt.
CAPUT XIV.
Discipuli seu filii spirituales aliquot Sancti recensentur & elogio illustrantur.
[Inter discipulos seu filios spirituales S. Thomæ] Quemadmodum inter arbores ea pluris æstimatur, cujus fructus est melior, sanitati congruentior & gustui suavior, ita inter homines multum incrementi accipit honor & gloria ex filiorum virtute ac bonis animi dotibus. Improbus & insipiens dedecus parentis est, sapiens vero ac prudens (ut ait Spiritus sanctus) corona ejus & gloria. Hoc etiam modo placuit Domino Deo nostro honorare multum P. D. Thomam, ita ipsum dirigens, ut præcipui religiosi ac præclariores viri, quos nostra tempestate ordo noster habuit in Castellana provincia, quique insigni suo exemplo & doctrina maxime illustrarunt sacram religionem nostram tam hic in Hispania, quam in novo illo Indiarum orbe, fuerint omnes vel pene omnes seu ob [acceptum] habitum, seu ob [emissam] professionem filii & surculi P. F. Thomæ. Eapropter visum mihi est recensere hic filios, quos beatus ille Pater peperit Ordini sancti patris nostri Augustini, quantum constat ex libris professionum in conventibus, quibus præfuit, & ex processibus ad beatificationem & canonizationem ejus institutis in variis Castellæ partibus.
[146] [P. Hieronymus Ximenez] Primus fuit venerabilis P. F. Hieronymus Ximenez, insignis religiosus, de quo, priusquam ad alios progrediar, non possum non commemorare res aliquas notatu dignas. Venerabilis ille pater, P. F. Thomæ in Ordine religioso filius, Dei gloriæ & exaltationis sanctissimi ejus nominis nec non salutis animarum cupidissimus, intelligens, quam numerosi populi ac nationes degerent in Indiis absque notitia veræ fidei nostræ, dolensque de tot animarum, Christi sanguine redemptarum, exitio, illuc transfretavit cum aliis tum nostri tum sancti patris Dominici & seraphici patris S. Francisci Ordinis religiosis, qui eodem spiritu & fervore caritatis Apostolicæ acti, incœptum adeo gloriosum ac cæleste, quale est Euangelii propagatio, atque Indorum conversio, aggressi sunt.
[147] [insignis in Mexico Euangelii præco,] Vir iste Apostolicus (ut refert P. F. Stephanus de Salazar in eruditissimo libro super Symbolo Apostolorum, discursu decimo sexto, capite quinto) cum tribus sociis ad spargendum Euangelii semen orbem permeavit, cumque inter gentiles a via aberrassent, & capti essent, pluris ab eis facti sunt, ac magna veneratione habiti ob sanctitatem insignem & bonum exemplum. Ab Hispanis ceteris, quibuscum transmeaverant, ipsos nec videntibus, nec [ubi essent,] gnaris, quæsiti sunt, & miraculose reperti per Mauros Molucarum insularum, qui eos ad Christianos reduxerunt ac libertate donarunt. Benedictus ille pater ac reliqui ejus comites primi fuere in novo isto orbe fundatores Euangelii & animarum domitores. Quamquam autem sub initium [sacri] præconii magnam in illis gentibus offenderint difficultatem & reluctationem; deinde tamen ob illustre exemplum, quo ille ac ejus socii prælucebant, ob miracula & prodigia, quæ Deus in ægris per illos operabatur, amorem sibi conciliarunt, attentionem & fiduciam adeo, ut illi relictis erroribus & idolorum cultu, sacri Euangelii veritatem amplexi sint. Vixit illic ac mortuus est venerabilis P. F. Hieronymus Ximenez magna sanctitatis existimatione, atque etiam hodie ab omnibus ut talis habetur & honoratur.
[148] Vocabatur regionis illius Apostolus, & merito quidem; [qui ad Sanctum,] quoniam eorum ductor exstitit Euangelicorum militum, quorum manu eo loco, ubi sedem suam habebat dæmon, collocatum erectumque est Crucis vexillum, & propagatum nomen & gloria Crucifixi. Dictus pater Ximenez ejusque socii agnoverunt semper P. F. Thomam tamquam sancti hujusce operis, ac rei tam bonæ primordiorum patronum & auctorem præcipuum. Testimonium ejus perhibet idem P. F. Hieronymus Ximenez in epistola, quam præter alias ad ipsum scripsit Acapichtla, civitate valde ampla ac locuplete regni Mexicani, ubi pater iste fructus magnos collegit. Sic sonat epistola.
[149] “Reverendo admodum patri fratri Thomæ a Villanova, [tamquam præcipuum] Priori in monasterio sancti patris nostri Augustini. Burgis. Reverende admodum Pater. Pax Dei custodiat cor tuum: Fratres nostri omnes, laus Deo, ad hanc civitatem Mexicanam appulerunt die sexta mensis Septembris, atque ex iis intellexi, ingentem coronam tuæ Paternitati parari a Domino, qui tibi dat Spitum, ut faveas operi ipsi tam proprio, tantopere commendato, & ejusdem amicis usque adeo dilecto. Gratiæ, quas nos universi tuæ Paternitatis filii agimus de favore, uti hic experimur, in isto opere nobis exhibito, litteris aureis, vel, si fas foret, proprio nostro sanguine exarandæ essent, ut quadamtenus dignosceretur, quam eas ex corde agimus; attamen describendæ eæ sunt a Domino hujus vineæ stilo inenarrabili in libro vitæ.
[150] Manifestat sufficienter divina bonitas, quam acceptum sibi opus sit miseræ hujus gentis institutio, [missionis fautorem,] utpote qui tam evidenter indies majus verbo suo dat fructus incrementum, ducesque suos destinat, qui detegant regiones novas, promulgando ibidem Euangelio. A mense Septembri proximo annus elapsus est, cum religiosus Ordinis S. Francisci, gente Gallus, ex hac civitate Mexicana discessit, terram, gubernatoribus harum regionum indicatam, quæsiturus, nec reperire potuit. Peragravit ad quingenta milliaria terras ab hominibus habitatas, ac tandem cum pertransivisset desertum milliarium plus quam sexaginta, incidit in regionem frequentem populo, bonis institutis temperato, cui civitates sunt circumvallatæ & domus amplæ, qui calceis & ocreis e corio [utitur,] & cujus pars magna induitur vestibus talaribus, e panno serico confectis. Regionis opulentiam non describo, quoniam tantum de ipsa memorat, ut appareat incredibile; hoc retulit mihi religiosus ille, conspectum a se fuisse idolorum fanum, cujus parietes tum interius tum exterius cooperti essent lapidibus pretiosis, putem dixisse smaragdis. Dicuntur etiam in parte regionis interiore reperiri cameli & elephantes. Referunt homines, quos auri aviditas impulit pervagari mare istud australe, detectas a se fuisse proxime ad istam regionem insulas valde opulentas, ejusdemque disciplinæ politicæ ac gentis.
[151] [ex Indiis litteras] Hæc ad Paternitatem tuam transcribo, ut videat & intelligat, quam gratum sit Domino obsequium, quod illi exhibet, curando, ut veniant operarii ad colendam amplam hanc vineam suam. Hoc quippe in dies singulos nobis manifestat amplius, ostendendo, quam sterilis sit defectu eorum, qui colant. Fratres huc profecti & adolescens a tua Paternitate illis commissus, ut hic habitum recipiat, omnes Mexicum advenerunt & cum illis Hispalenses alii, universim duodecim. Debiles advenerunt aliqui; sed, quoniam civitas hæc nulla re caret ad convalescendum, contra vero iis abundat, mox corroborati sunt, abieruntque singuli ad suscipiendum onus illius partis, quæ sibi in vinea Domini commissa est, præter novitium & fratrem Didacum de Vertavillo, qui remansit, ut sit professis Mexici magister. Tum illi, tum nos omnes, qui hic degimus, laus Domino, vegeti esse pergimus ac sani, Dominumque rogamus, ut Paternitati tuæ adaugeat spiritum illum, quem ei impertivit in favorem hujus sui operis, eamque in sua gratia conservet. Acapichtlæ nona Octobris millesimi quingentesimi trigesimi noni. Filius ac subditus Paternitatis tuæ assiduus F. Hieronymus Ximenez.”
[152] [destinavit;] Epistolam hanc cum aliis, quæ postmodum suis locis reponentur, magister Joannes Baptista Caro reperit in demortui hujus sancti Præsulis scrinio, ac servavit toto vitæ tempore; dein, quando obiit dictus magister Caro, dominus Franciscus Beneyto, vir nobilis & sacerdos, hujusce civitatis incola, easdem reperit inter cartas dicti magistri Caro, ac mihi tradidit, dum componebam primum libellum, quem in lucem edidi de insignibus ac peculiarissimis exemplis ab illustrissimo ac reverendissimo domino D. F. Thoma a Villanova archiepiscopo Valentino [posteritati] relictis. Ex ea epistola, ipsi a P. F. Hieronymo Ximenez destinata, satis intelligitur, quantopere dictus P. F. Hieronymus curaverit fundamenta fidei in Indiis, quanta caritate ac solicitudine, quantoque studio & desiderio salutis animarum; nec non quantum tempore, quo hanc epistolam exaravit, jam in isto profecisset, proficeretque magis in dies singulos; [denique intelligitur] etiam, quod jam tum illic jacta essent Ordinis nostri fundamenta; quodque in Mexico admitterentur atque educarentur novitii, & professi cum suis magistris eodem ordine ac modo, quo hic in Hispania. Una etiam cernitur cura ac solicitudo, qua afficiebatur P. F. Thomas, ut promoveretur ibidem Euangelii prædicatio, & gentium istarum conversio, inchoata per suos filios ac discipulos, missos a se non tantum prima vice, cum prærat provinciæ Andalusiæ, sed omnino semper tum quando præfuit, tum quando non præfuit Castellanæ a.
[153] [Item PP. Franciscus de Nieva, Joannes Estacius,] Transeamus modo ad alios, quos Ordini sancti patris nostri Augustini dedit filios Servus Dei. Alter fuit frater Franciscus de Nieva, de quo aiebat Cardinalis D. Joannes Tavera, archiepiscopus Toletanus: Si religiosi Ordines interciderent, sufficeret restaurandis frater Franciscus de Nieva. Tam insignis hic erat Dei famulus, ut imperator Carolus quintus illi designaverit archiepiscopatum Granatensem, nec [tamen] ipse ullo modo acceptare voluerit. In comitiis autem provinciæ, anno millesimo quingentesimo quadragesimo primo celebratis in Castella, quibus interfuit reverendissimus pater Generalis [Hieronymus] Seripandus (quoniam tempore electionis non advenit P. F. Thomas, ut diximus supra) præfectus est provinciæ propter insignia testimonia, quæ patres ac personæ graviores provinciæ omnes de memorato Nieva illi [Generali] præbuerunt. Tertius fuit P. F. Joannes Estacio, vir pius admodum ac divini cultus nec non Indorum conversionis valde studiosus. Pater iste exemplo suo ac doctrina apud eos tantum protulit fructum, ut ea de causa creatus sit episcopus civitatis Angelorum in nova Hispania: ubi tam religiose vixit; acsi ad alium [vitæ] statum non transiisset; multas eorum infidelium animas lucratus est, & sancte admodum obiit.
[154] Quartus fuit vir sanctus (& sic appellari dignus est) P. F. Alphonsus de Orosco, [Alphonsus de Orosco,] qui propter vitæ sanctitatem & doctrinam meruit eligi, ut esset a sacris concionibus primum Carolo quinto imperatori, dein Philippo secundo illius filio. Ejus sanctitatem ac pietatem optime perhibent libri ac sermones tam spirituales, ab ipso compositi. De præclaro illo Dei servo Castellani graves patres referunt, bis ipsi apparuisse cæli Reginam, & scribere jussisse; quod etiam præstitit tanto fructu & ædificatione eorum, qui Opera ipsius pervolvunt. Æstimabant ipsum ac venerabantur multum rex, qui jam defunctus est, & aula hujus universa: eademque [veneratio] exhibetur hodiedum corpori ejus Matriti, quam confirmavit Dominus, cum ex veteri ecclesia, ubi sepultum erat, ad novam, ubi nunc quiescit, translatum fuit. Quippe repertum est integrum ac valde tractabile, cum [tamen] consumptæ essent vestes, & ultra decennium terræ mandatum fuisset: idcirco etiam medici integritatem illam miraculosam esse reputabant.
[155] Quintus fuit benedictus P. F. Joannes de Moya, [Joannes de Moya,] qui similiter in Indias migravit, cujusque vita religiosissima, profundissima humilitas, durissima abstinentia atque assidua oratio memoratur quoque loco allegato Sermonum super Symbolo Apostolorum a P. F. Stephano de Salazar, tamquam teste oculato; refertur item in libro, cui nomen Mesa franca, & in Flore Sanctorum, conscripto a patre Marieta ex Ordine S. Dominici. Quandoquidem vir tanti fuit exempli, ut ipsimet Indi suo idiomate dicerent: Hic vere sanctus est. Erat autem tam [sanctus,] ut jam senior & ætate confectus, peragrans intemperatissimam & supra modum calidam regionem, Urio nuncupatam, ut concionando atque confessiones excipiendo suppleret defectui ministrorum Euangelii, dies novem & decem transigeret absque potu, ac plures absque alio cibo, quam radicibus aliquot, Batatas illic appellatis. Benedictione sua, & modico oleo signo Crucis [munito] sanabat vulnera & fistulas immedicabiles. Non modo cum viveret, verum etiam nunc post ejus obitum plura Dominus per intercessionem servi sui miracula operatur in personis, sese ipsi devote commendantibus, prout enarrant redeuntes ex Indiis, ubi corpus ejus in veneratione est.
[156] Sextus fuit P. F. Alphonsus de Borgia ex perillustri genere Borgiarum hujusce regni nostri, [Alphonsus de Borgia] qui litterarum studio operam dans Salmanticæ, audito [in concione] P. F. Thoma, mundo valedixit, & ab illo, id temporis Priore ejusdem conventus, habitum Ordinis nostri postulavit, evasitque vir tam bene religiosus ac doctus, ut similiter unus fuerit ex primis præconibus & Euangelicis novi orbis domitoribus. Homo erat sanctissimus & ut talis illic habitus apud omnes, prout constat ex Centuriis Ordinis nostri, & ex Historia conscripta tum a Pamphilo episcopo, tum a Marieta *. Narrant patrem istum, jam e vivis abiturum, ac sacro oleo inunctum, orasse patres, qui aderant, ut Responsorium recitarent, & extemplo ære campano signum darent; absolutis autem Responsorii precibus, animam Creatori suo reddidit, dicens: In manus tuas, Domine &c., atque ut sanctus obiit.
[157] [Augustinus de Coruña, & Ferdinandus de Castro Verde] Septimus fuit P. F. Augustinus de Coruña, unus similiter e primis Euangelii in novo orbe fundatoribus, magnæ perfectionis religiosus, episcopus Papayan, persimilis sanctis primitivæ Ecclesiæ episcopis: rem nullam ex lino, sed e lana dumtaxat [contextam] induebat; media nocte cum ceteris religiosis ad Matutinum surgebat; vitam ducebat valde pauperem, multumque proficiebat in animabus suæ curæ commissis. Filius item P. F. Thomæ fuit P. F. Ferdinandus de Castro-Verde, imperatoris concionator, quem sua Majestas ad [animi] consolationem semper sibi comitem habebat, & ob insignes dotes episcopum Giennensem constituit. Episcopatum suum gubernavit magno omnium exemplo, ut constat ex allegatis Centuriis. Fratris ejus filius erat P. F. Franciscus de Castro Verde, Philippi secundi ac Philippi tertii regum concionator, quem Deus nobis conservet, & novimus omnes.
[158] [Joannes de Guevara & alii viri insignes.] Magister P. F. Joannes de Guevara, qui tot annos Salmanticæ professor fuit theologiæ, tamque perfectæ virtutis religiosus, multas semper Domino agebat gratias tamquam de peculiari, a benigna ejus manu accepto beneficio, quod filius esset P. F. Thomæ, utpote qui, dum præerat provinciæ, & Toletanam domum invisebat, illi habitum concesserat b. Plures hic alios apponere possem & nonnullos quidem, quos ipse novi, qui a P. F. Thoma habitum susceperunt; & quamvis minus celebres, quam jam nominati, fuerunt tamen pietate insignes ac veri Dei Servi. Sed sufficiunt, quos hic recensui, ut magna benedicti hujus Antistitis pietas ac sanctimonia intelligatur, dum intuemur, quam insignes pietate atque Ecclesiæ utilitate exstiterint filii per ipsum in Ordine enutriti c.
ANNOTATA.
a De hisce egi in Comment. prævio num. 65 & seqq.
b De jam enumeratis S. Thomæ filiis spiritualibus plura annotare hujus loci non est, pro ulteriori notitia adiri possunt auctores celeberrimi Ordinis, nominatim Herrera in Bibliotheca & præsertim in Historia conventus Salmanticensis, ubi Vitam ipsorum describit: Hieronymi Ximenez pag. 345; Francisci de Nieva pag. 310, Joannis Estacii pag. 303; Alphonsi de Orosco pag. 394; Joannis [Baptistæ] de Moya pag. 326: Alphonsi de Borgia pag. 289; Augustini de Coruña pag. 370; Ferdinandi de Castro Verde pag. 318; gesta vero Joannis de Guevara compendiosius pag. 405. Ceterum Papayan, ubi Augustinum de Coruña episcopum fuisse ait, Latine Popajanum dicimus, estque urbs Americæ Meridionalis, regionis cognominis caput, teste Baudrando. Giennum seu Gienna civitas Andaluziæ, incolis Jaën, sed inter ejus episcopos non reperitur Ferdinandus de Castro Verde, uti fatetur Herrera in Biblioth. part. 1 pag. 240, putans, ipsum obiisse ante aditum episcopatum.
c Minus huc spectant, quæ toto capite 15, (cui hunc titulum præfixit: Quantum amaverit P. F. Thomas eos, quos veros Dei servos noverat) pertractat biographus; totus quippe est in describendis virtutibus ac gestis quorumdam Sancti familiarium. Hos inter primum recenset P. Didacum de Bertavilla seu Vertavillo, cujus meminit Ximenez in epistola recitata num. 151, & cujus elogium reperies apud Herreram in Bibliotheca part. I pag. 190; dein P. Andream de Salazar, quem laudat idem Herrera ibid. pag. 20; P. Nicolaum Perea, cujus Acta describit laudatus Herrera in Historia conventus Salmant. pag. 399: huic socium jungit P. Alphonsum de Trasierra, quem primo frustra quæsivi, sed tandem ex collatione gestorum, quæ videri denuo possunt apud Herreram in Biblioth. part. 2 pag. 385, non alium esse comperi a P. Sebastiano de Reyna alias Trasierra. Hisce subdit ejusdem Ordinis fratrem Laïcum anonymum, de quo multa ac mira narrat, sed quæ in compendium contracta etiam legi possunt in Bibliotheca Herreræ part. 1 pag. 190, ubi Didaco illi fratri nomen fuisse existimat, & iterum part. 2 pag. 175. Denique refert Salonius prodigiosam Judæi adolescentis conversionem ad fidem, & eximiam cujusdam monialis in Christum, sub speciebus Eucharisticis latentem, devotionem miraculo comprobatam: hujus quoque meminit Herrera in Biblioth. part. 2 pag. 61 & 174. Utramque historiam reperiet præterea curiosus lector inter editos S. Thomæ sermones concione secunda de Sacramento altaris, ubi addit, se eam ex adolescentis tum ægroti, & ex monialis obedientia compulsæ ore didicisse: nec aliam videtur in ea partem habuisse. Proinde totum caput rescidi, & caput sequens decimo quinto loco hic substitui.
* Hisp. additur el Presentado
CAPUT XV.
Amor & reverentia, qua fuit in Hispania apud omnes.
[Bonus amatur, malus odio habetur ab omnibus.] Sacra Scriptura in certissimum argumentum insignis virtutis ac sanctitatis Moysis allegat, eum fuisse dilectum non Deo solum, quem tanta solicitudine colebat, sed etiam hominibus, quibus congrediebatur ac conversabatur: sicut contra in testimonium pravæ indolis atque conditionis perversæ Ismaëlis dicebat matri ejus angelus, fore ut cum nemine pacem haberet, odio esset omnibus, manus ejus (essent) contra omnes, & manus omnium contra eum a. Id quoque exigit uniuscujusque indoles & conditio, inquit sanctus pater meus Augustinus, allegatque rationem. Quoniam malus, si recte consideremus, veram cum nemine habet amicitiam, neminem amat præter se ac propriam utilitatem & vitiosas animi inclinationes; & si casu proximo exhibeat aliquod amoris indicium, totum hoc illarum causa fit; quemadmodum viator suum jumentum, quo vehitur, laute excipit, quia ei servit & necessarium est ad iter. Contra vero bonus diligit ex vera amicitia ac benevolentia, servit ac prodest proximo suo, quantum potest, non ex alio fine, ratione aut respectu, quam quem connexum habet caritas, nempe Dei gloriam & bonum fraternum; atque ita (concludit Sanctus) æquissimum est, ut malus, qui amat neminem, odio sit omnibus; bonus autem, utique plenus tam vero atque excellenti amore, qualis est caritas Christiana, ametur ac diligatur ab omnibus.
[160] [Thomam reverentur universi;] Ita quoque [amatus] fuit sanctus Præsul ab omnibus, quibus erat notus, summis, infimis, clericis, religiosis, secularibus, atque omnis generis hominibus. Ut Sanctum amabant eum, colebant ac reverebantur universi, cernentes, quo spiritu concionaretur, quem fructum faceret in animabus, quomodo verbis suis corda penetraret, & quanto esset exemplo omnibus in omni genere sanctitatis ac virtutis nec fictæ, nec simulatæ. Ubicumque commoratus est, accurrebant ad ipsum omnis conditionis homines de rebus animæ & conscientiæ negotiis acturi, ejus manibus tanta securitate ea submittentes & acquiescentes, acsi resurrexisset Apostolus, vel angelus descendisset e cælo. Testantur personæ graves admodum in processibus instructis in Castella, præsertim Vallisoleti & Burgis, tantam fuisse sanctitatis ejus opinionem, jure debitam sanctæ ejus vitæ ac religiosissimis moribus, ut, ubicumque degit, tam Religiosi quam seculares venerarentur ut Sanctum. In compitis, qua transibat, ex ædibus egrediebantur deosculaturi illi manus & vestem; matronæ vero primariæ prospiciebant e fenestris, atque inde genuflexæ bene precari sibi postulabant.
[161] [ejus judicio res gravis permittitur:] Vacante Burgis in ecclesia majori canonicatu magistrali b, de obtinendo concertarunt magister Gregorius Gallo, in eadem civitate Burgensi ortus, qui fuit professor sacræ Scripturæ Salmanticæ & post episcopus Orcelensis c & Segoviensis d, ac doctor Velasco, natus in Aro: canonici, penes quos erat conferre beneficium, rogarunt P. F. Thomam, ut dignaretur interesse sermonibus ac disputationibus ejusce concertationis. Interfuit ille omnibus, & cum dictis canonicis deliberans dixit, canonicatum sua opinione conferendum esse doctori Velasco: & missa ulteriore consultatione, judicio P. F. Thomæ, tanquam eo admodum tuti in conscientia, assentientes contulerunt dicto doctori Velasco; qui dein propter doctrinam, bonum exemplum ac dotes egregias ab imperatore constitutus est episcopus Rodericopolitanus e insigni istius ecclesiæ bono. Cum in eadem Burgensi civitate Feria quarta Quadragesimæ, audiente magna incolarum parte, sermonem habuisset in templo principe, nocte mox insequente subsedit fornix in eodem templo medius, ea parte ac loco, quo P. F. Thomas concionatus est. Quamquam autem ruina ista ex causa alia naturali differri potuerit usque ad noctem, ut non accideret, quo tempore ipse concionabatur; tanta erat sanctitatis ejus existimatio, ut meritis ejus id omnes adscripserint, & propter ista a Domino Deo dilatam fuisse [censuerint.]
[162] [ipsius auctoritate] Ob insignem pietatem ac doctrinam ea erat auctoritate apud omnes, ut negotiis admodum molestis, quæ componi non poterant a personis magnæ existimationis ac dignitatis, ipse finem & remedium afferret. Burgis comitissa quadam volente nuptui tradere filiam suam viro æqualis nobilitatis titulis ornato, compertum est, dum matrimonii contractus conscribendus erat, quod puella futuri matrimonii promissionem fecisset viro nobili, conditione & fortunæ bonis multum inferiori, quam is esset vir nobilis, quocum nuptias destinabat mater. Id huic tantum movit stomachum & indignationem, ut eam domo sua deturbaret, atque monasterio includeret, dicens, non subituram illam umquam posthac in conspectum suum, nec effecturum quemquam, ut in conspectum admitteret; uti etiam contigit, etiamsi plures ac primarii & hos inter ipse Burgensis archiepiscopus in hoc operam impenderint.
[163] Tunc ille eques, cui fidem addixerat puella, recurrit ad P. F.Thomam vehementer efflagitans, [dissidia] ut interveniret ac placandi comitissæ animi negotium susciperet, quem in finem ad pedes se prostravit, eosque complexus non dimisit, donec, quod rogabat, ille adpromitteret; descendebat id temporis e suggestu P. F. Thomas. Benedictus Pater commiseratus dolorem ejus & incommoda, quæ, animum non mutante comitissa, oriri poterant, operam addixit. Itaque, postquam, uti solebat in omnibus, rem commendasset Domino, abiit, cum illa promissum negotium tractaturus. Excepit illa ipsum magna cum reverentia, Unde inquiens, mihi tantum bonum, ut me domi meæ invisat tua Paternitas? Proposuit ipsi, quod intendebat, P. F. Thomas, rationesque sibi a Spiritu sancto suggestas ad permovendam matronæ illius voluntatem atque ipsi persuadendum, quod desiderabat. Ipsa vero, acsi cor suum sibi ab illo avelleretur, negotium manibus ejus permisit, ut de eo juxta arbitrium suum ipse libere statueret, fore [pollicita,] ut non recederet ab ejus præscripto. Atque ita composita & conclusa res est secundum Servi Dei judicium, ut omnes contenti essent, manerentque in pace & gaudio.
[164] Ad eumdem modum matrona altera Burgis primaria constanter renuente ignoscere [homicidis] mortem filii, [& implacabiles aliis inimicitiæ exstinguuntur.] neque id obtinere valentibus magnæ auctoritatis personis, quæ in id operam contulerunt, rogatus est ab his ipsis P. F. Thomas, ea tempestate ibidem Prior, ut ad ejus alloquium accederet, confisis fore, ut sanctis verbis suis induceret ad id, quod precibus suis non impetraverant. Distulit aliquantum benedictus Pater, judicans pro casus circumstantiis molestum fore successum, atque opus esse, enixe eum commendare Domino. Postquam cum Deo sat diligenter egisse sibi visus est, ad illius alloquium accessit. Notatu dignam & omnibus stupendam rem Deus operatus est per orationes Servi sui. Nam ipso domum subeunte, & socio dicente ancillis, ut monerent dominam, adesse P. F. Thomam; simulac ipsa intellexit, absque mora suggesto * exsiliit, & priusquam ille omnino gradus ascenderat, aut verbum proferebat, [indicabatve] cur adesset, in limine cubiculi ad pedes ejus prolapsa est in genua, ac facturam se dixit, quidquid præciperet, nec ab ejus mandato ad latum unguem recessuram.
[165] Increbuit sufficienter per universam Hispaniam, quantum æstimatus & amatus fuerit a Carolo V imperatore, [Carolus V imperator reis] nec minus ab hujus filio Philippo secundo, qui nunc cælo fruitur; patuit illud ex eo, quod sequitur. Cum aliquot equites, imperatoris domestici, culpam aliquam in aula ejus commisissent, tantopere ea offensus fuit cæsar, ut in eos summa diligentia inquiri jusserit, & repertos absque ulla remissione supplicio affici. Deprecati sunt pro iis apud imperatorem Carolum V, ut vitam concederet, magnates multi ejusque familiares, nominatim rei maritimæ & bellicæ summi præfecti, archiepiscopus Toletanus dominus Joannes de Tavera, atque ipsemet princeps Philippus: at nullus apud imperatorem (alioqui ex natura clementissimum) efficere valuit, quominus supplicio afficerentur. Hoc perspicientes magnates illi recurrere ad P. F. Thomam (id temporis Vallisoleti Priorem) [rogantes,] ut juvenum istorum tantæ miseriæ expositorum commiseresceret, ac per rationes, quas pro suo spiritu ac prudentia exponere novisset, supplicaret imperatori, ut vitam ipsis concederet: confidebant quippe, ipsi oranti concessurum esse cæsarem.
[166] [ad nullius præterquam Sancti preces] Valde dubius hæsit bonus Pater, & merito quidem, cum attenderet, id per tales viros non fuisse impetratum; nihilominus urgentibus illis magnatibus, & ipse veritus prætermittere id, quod in similibus casibus exigit caritas, re primum impense commendata Domino, adire statuit supplicatum cæsari. Accessit ad aulam, & quoniam omnes jam essent præmoniti tam regii satellites quam janitores, facile ad cubiculum cæsaris penetravit: qui adesse ipsum intelligens, mox intromitti jussit. Projecit se ad pedes imperatoris, manus ejus [deosculandas] exposcens, sed ab eo mox assurgere jussus est: erectus tum adventus sui causam tum rationes proposuit, quæ aptiores videbantur ad permovendum regium majestatis suæ animum: præsertim quam id futurum esset acceptum Domino, quia conducebat ad tranquillitatem & pacem plurium; quantum inde beneficium esset impetratura aula universa, quantumque ipsemet reputaturus sibi privatim esse factum. Hæc autem [proferebat] sermone tam accommodo, verbisque adeo efficacibus, ut inflexus fuerit principis Christianissimi animus ad annuendum postulationi, vitamque nobilibus istis viris concedendam propter preces benedicti Patris; quod aula universa, magnates & cæsari præ ceteris gratiosi, consequi non valuerant, etiamsi tam suppliciter postulassent. Voti compos recessit a cæsare.
[167] [ignoscit.] Egredientem, qui rei successum præstolabantur in atrio, rogaverunt, quousque promovisset negotium; licet autem ipse solum reponeret, omnia, aspirante Deo, recte eventura, percepere omnes, jam equites istos venia esse donatos, intraveruntque pro gratia deosculaturi manus imperatori. Ne autem mirarentur concessum esse P. F. Thomæ, quod ipsis negaverat omnibus, dixit: Nolite mirari, quod vita donaverim hosce equites, rogante Priore [Ordinis] S. Augustini; neque enim Religiosus ille rogat, sed imperat, & corda inflectit. Unde cernitur, quam vim, efficaciam ac virtutem verbis Servi sui annexuerit Dominus f. Pater magister F. Gaspar de Sahona, qui iterato fuit Prior provincialis Ordinis sancti patris nostri in hac provincia Aragoniæ, exponens mihi, quæ jam dixi, retulit (constatque etiam ex Processu) audivisse sese ex aliquot patribus in Castella præstantioribus tamquam rem valde pervulgatam & certam, quod, dum P. F. Thomas ad alloquium accessit imperatoris, ut istis equitibus parceret, primæ fuerint vices, quibus cum ipso locutus fuit in palatio, quodque cæsar videns ipsum in ædibus suis (numquam enim ibidem conspexerat, sed tantum in suggestu concionantem) tantopere gavisus sit, ut præ voluptate inde percepta ac devotione, qua ferebatur in ejus doctrinam & vitæ sanctitatem, accedenti ad se caput aperuerit, qua comitatis significatione non utebatur cæsar nisi cum solis Cardinalibus. Ne autem ii, qui aderant, dum subiit P. F. Thomas, quique viderunt novam hanc & inusitatam cum aliquo suo subdito cæsaris comitatem, mirarentur, post ipsius discessum dixit: Religiosus hic verus. Dei Servus est & instar Sancti in hac vita dignus est veneratione. Tantam de ipso æstimationem concepit imperator.
[168] Publica quoque & manifesta fuit reverentia & devotio, qua erat apud omnes præsules, optimates, viros primarios tam ecclesiasticos quam religiosos, [Non tantum apud præsudes & magnates] tantoque majori quanto illi erant divino obsequio & pietati magis addicti. Pater magister F. Dominicus Soto g, F. Melchior Caro h episcopus, pater magister F. Alphonsus de Castro, omnesque viri istius temporis præclariores, publice in suis cathedris ac pulpitis perhibuerunt, qua veneratione esset apud ipsos, & qua æstimatione afficerentur ejus personæ ac doctrinæ; ejus quippe opiniones & sententias, ac dicta in concionibus, eadem veneratione allegabant, qua allegassent cujuscumque alterius præstantis admodum antiqui & per Ecclesiam comprobati doctoris. Plures item, qui nostris temporibus conscripserunt Historias religiosas vel ecclesiasticas vel libros de institutione animarum, producunt citantque P. F. Thomæ auctoritates & sententias eadem reverentia, qua citarent alterius doctoris sancti: quod probe notum est iis, qui lectione similium Historiarum & librorum delectantur.
[169] Reverebantur multum P. F. Thomam non solum personæ judicio, [sed & apud agrestes ac inurbanum hominum genus,] religione ac scientia præstantes, sed, quod multi hujus temporis viri prudentes considerarunt (& quia ipsi id magni fecerunt, hic referre visum est mihi,) etiam rustici & agrestes homines, qui asperitate sua & inurbanis facetiis ac dicteriis per vias parcunt nemini prætereunti, quantumcumque religioso; tantopere ubique locorum suspiciebant eum, ut quantumcumque incensa essent ora in prætereuntes alios, adventante bono Patre, silerent ac obmutescerent omnes. P. F. Rodericus de Solis (Religiosus magnæ admodum auctoritatis, magnisque dotibus [ornatus,] uti norunt patres seniores omnes tam Andalusiæ & Castellæ, quam hujus nostræ provinciæ) mecum sermonem conferens de insigni veneratione, qua P. F. Thomas erat apud omnes, etiam ruricolas & agrestes, narravit mihi, quod, cum esset novitius Hispali in conventu S. Augustini, cognati sui operam darent, ut transiret ad Ordinem S. Dominici, ubi degebat ex illis alter.
[170] Eodem tempore P. F. Thomas provinciæ præses adveniens perlustraturus eum conventum, [ut testatur P. Rodericus de Solis,] atque intelligens, quid intenderent illius cognati, vocavit eum ad se coram Priore & magistro, docuit, quid esset faciendum, ut a Domino illuminaretur ac dirigeretur, ac dimisit dicens: Tu, fili, ad eum, quo dixi, modum te Deo commendato; ego similiter te commendatum habebo, & ipse nobis Dux erit. Ita præstitere ambo, & post triduum vocari ipsum jussit dixitque: Nolo, fili, mihi vel verbum loquaris, sed auscultes dumtaxat. Electionem tuam Deo commendavi, & dico tibi, cognatos tuos non moveri a Deo, sed affectu carnis & sanguinis propter eum, quem illic habes, [cognatum.] Fateor quidem, nam verum id est, Ordinem sancti patris Dominici tam sanctum esse & præclarum, quam novimus omnes: at hæc tua prima est vocatio, hic te esse vult Dominus. Si hanc deseras, neque hic neque illic ipsi servies; in hac si perseveres, ipse gratiam suppeditabit, teque virum reddet hujusce provinciæ primarium.
[171] Tam alte impressa sunt animo novitii verba ista, [quem in vocatione sua confirmavit,] ut mox statuerit ac determinaverit persistere in prima vocatione, neque consanguineorum verbis aut persuasionibus aures accommodaverit. Itaque perseveravit & professionem nuncupavit, evasitque unus e præstantioribus pietate & doctrina Ordinis nostri hominibus: adeo verum effectum sortita est vox P. F. Thomæ, uti post temporis decursu patuit in provincia Bætica; nos autem provinciæ Aragoniæ Religiosi testimonium perhibere possumus de singulari prudentia, caritate & religione, qua ad gloriam Dei bonus P. F. Rodericus de Solis reformavit hanc [nostram provinciam;] ubi vixit, donec a Domino ex hac vita ad quietem (prout ex gestis & obitu credendum est) sublatus est æternam.
[172] [fuit in veneratione.] Dein P. F. Thomas post elapsum circiter annum Hispalim rediens, ut secundo [domum illam] inviseret, dictum F. Rodericum de Solis jam tum solemnibus votis obstrictum offendens, atque boni ingenii adolescentem esse comperiens, secum abduxit, studiis operam daturum Salmanticæ, in itinere per exemplum suum ac consilia ipsum imbuens omni sanctitate & religione. Cum in conspectum Salmanticæ pervenissent, sub ingressum dixit: Observastin', fili, quod in tam longo itinere atque in transitu tot vicorum & agrorum, ubi offendimus tot agricolas, gentem, quæ communiter oblectatur incessendo peregrinos, & maxime monachos, mille ineptiis ac dicteriis, in nos nullum umquam verbum conjecerint; sed contra salutarint reverenter universi? Id equidem tum non adverti (aiebat mihi P. de Solis) at postmodum, majore experientia edoctus, gnarusque, quanto esset in honore ac veneratione per Hispaniam universam, consideravi id vehementer i.
ANNOTATA.
a Verba Hispanica ita proprie sonant: Fore ut … lites ac jurgia haberet cum omnibus & omnes cum ipso: sed malui illis supponere ipsa verba Scripturæ sacræ Genesios 16 ℣ 12.
b Hisp. el canonicato magistral, verisimiliter quia canonicatui annexa est lectio seu canonum seu theologiæ, vel etiam sacræ Scripturæ.
c Vulgo Origuela vel Orihuela, quæ & Latino recenti Oriola dicitur, civitas Valentiæ regni episcopalis sub Valentino archiepiscopo.
d Veteris Castellæ civitas sub archiepiscopo Toletano.
e Vulgo Ciudad Rodrigo, Latine etiam Civitas Roderici, in regno Legionensi episcopalis sub archiepiscopo Compostellano; episcopos ejus recenset Ægidius Davila in Theatro ecclesiastico Hispaniæ:unde suspicor viro huic, quem doctorem Velasco nuncupat Salonius, nomen fuisse Antonio Ramirez de Aro, patriam vero Villam-Escusam de Aro, locum Castellæ novæ. Sedit sub annum 1539. Aliis idem episcopatibus præfuit, teste laudato Ægidio; paucis illos indicat Didacus de Colmenares in Historia Segoviensi pag. 650 his verbis: D. Antonius Ramirez de Haro Villascusanus patria, varia litterarum eruditione refertus, episcopus Auriensis, Civitatensis, Calagurritanus ac denique Segoviensis anno MDXLIII. Certe alium inter Rodericopolitanos seu Civitatenses Roderici episcopos sub ista tempora non reperi, qui a Salonio indigitari potuerit; verisimiliter ex Villascusano Velasco fecerit,
f His subdit auctor, verba Sancti utcumque similia fuisse verbis Christi in Euangelio; id autem prætermisi, quia ad historiam non pertinet.
g Is Sanctum in Philosophia professorem habuit. Videri potest Mugnatonius num. 2.
h Ita lego in duplici exemplari Hispanico; at quoniam hic citatur ut vir istorum temporum celeberrimus, vix dubito, quin legendum sit Cano, designeturque Melchior Canus, Canariensis episcopus.
i Hinc pergit Salonius ad caput 17, cui hunc titulum annexuit: De insigni opinione, qua fuit P. F. Thomas apud personas in Italia præstantiores. Hoc ego brevitatis causa præterii, utpote præter id, quod ex titulo generatim intelligitur, nihil continens, quam Elogium & gesta Eminentissimi Hieronymi Seripandi, hujusque epistolam ad S. Thomam, hic in Vita memoratam num. 87; quam unam huc transfero. Venerabili & nobis in Christo Jesu dilecto magistro fratri Thomæ a Vilanova Ordinis Eremitarum sancti patris nostri Augustini; Burgis. Fr. Hieronymus Neapolitanus, Ordinis Eremitarum sancti Augustini Prior generalis indignus. Venerabilis & nobis in Christo Jesu dilecte salutem. Eram satis mea sponte incitatus miro quodam desiderio videndi te ex his, quæ de te (hoc est) de doctrina & vitæ tuæ innocentia in Italia audieram: at vero ut clarissima & una omnium voce in Hispaniæ regionibus, quas hactenus peragravi, audita a me sunt, quæ de iisdem rebus magnæ fidei & auctoritatis viri prædicant, ardere cœpi cupiditate quadam incredibili & admirabili cognoscendi, complectendi & audiendi Virum, quem quærebat anima mea. Sanctissimi Spiritus munera divisa sunt ea, ut arbitror, ratione, quia omnium mens una mortalis capax non est; propterea alteri datur sermo sapientiæ, alteri sermo scientiæ, nosti tu cætera, ut recensere non oporteat. Sed, o bone Deus, quid audio! Divina omnia munera cumulatissime tibi esse concessa, ita ut idem sis eloquentissimus divini Verbi interpres & vitæ ac sanctimoniæ tanta integritate, ut summos illos primos nostri Ordinis Patres non sequi sed præire videaris. Hæc scripsi ad te, ut scias, me vehementi affectum lætitia pro his, quæ dicta sunt mihi, atque Domino, qui hæc tibi affluenter dedit, gratias egisse, quando hac tempestate magnam vidi virorum talium inopiam; contigitque mihi in hac mea diuturna peregrinatione, reipublicæ nostræ gratia suscepta, magna terrarum spatia videre sine rore & aqua. Utinam vero reperiam aliquem Heliam zelo commotum pro Domino Deo exercituum, ad cujus oris verbum ingens post tenebras, nubem & ventum fiat pluvia super terram. Quare, charissime Frater, nisi velis, quod turpissimum est, amore & benevolentia provocatus non respondere, huic nostræ diuturnæ siti satisfacere cogita: id autem facies, si redeuntibus nobis ex Lusitania, quod futurum, volente Deo, speramus per Septembris initia mensis, obviam Toletum usque venias. Atque etiam si absque magno tuo incommodo fieri possit, cupimus, etiam antequam Toletum nos perveniamus, videre te: (est enim omnis moræ Christianus amor impatiens) ut nostris molestiis, laboribus & solicitudinibus levamentum aliquod afferas. Hoc etsi certo sciamus, te pro tuæ naturæ onitate alacriter facturum, ut tamen, quam vehemens nostrum sit ejus rei desiderium, intelligas, tibi in meritum sanctæ obedientiæ præceptum esse volumus. Quod si perfeceris, nihil nobis contingere poterit, neque charius neque jucundius. Amor in te noster longiorem certe epistolam requirebat, sed maxima spes, quam in tua prudentia & humanitate collocavimus, te nullo umquam tempore nobis neque opera, neque consilio, neque labore defuturum pollicetur. Vale in Domino. Ex Hispali die XXVI Junii MDXLI. Fr. Hieronymus Gñlis indignus. Hactenus Seripandus, cujus præclara gesta tot scriptores litteris celebrarunt, ut minime opus sit assignare aliquem speciatim.
* Hisp. estrado
CAPUT XVI.
Fugit dignitates, archiepiscopatum Granatensem renuit; ad Valentinum de signatus diu multumque reluctatur.
[ad exemplar Sanctorum dignitates fugiens,] Legimus b de antiquis Sanctis, ac gloriosis Patribus, quos Spiritus sanctus aliorum in Ecclesia sua magistros constituit, quod, quamvis plures ex iis admirabili alacritate ac lætitia sese offerrent ad martyrium; episcopatus autem ac dignitates magis fugitarent omnes, quam mortem ipsam, perpendentes, quam strictam ac rigidam rationem supremus ille Pastor & animarum nostrarum Episcopus ab omnibus Ecclesiæ suæ [pastoribus] exacturus sit de ovium suarum negligentiis ac peccatis. Eorum ex numero quoque fuit bonus pater noster F. Thomas, fugitans, quantum poterat, officia, atque episcopatus & dignitates aversans. Atque idcirco tum publice tum privatim, tum in colloquiis tum in suggestu aiebat, se magna commiseratione, & nulla invidia affici erga eos, qui ad officia provehuntur, quæ tot tantaque sanctitatis exempla requirunt, ac tot tamque abscondita habent pericula. Judicabat certe ac loquebatur Servus Dei, ut verus sancti patris sui Augustini filius, ita de sese scribentis: Perspiciens, quod fideles doctrinam ac mores meos æstimare utcumque inciperent, numquam me contuli ad locum seu ecclesiam, quam episcopo destitutam noveram, ne tantum amitterem bonum, quantum est securitas, quam promittit demissa subditi conditio, utque memet subducerem grandibus periculis, quibus sese exponit, qui antistitis sedem & cathedram conscendit c.
[174] [archiepiscopatum Granatensem renuit;] Cum secundo obiret provinciæ præfecturam, vacavit archiepiscopatus Granatensis; imperator Toleti exsistens, pro benevolentia ac religione, qua ferebatur in doctrinam P. F. Thomæ, magnaque opinione de insigni ejus pietate & prudentia, multis experimentis comprobata, etiamsi nec præsens ibi adesset P. F. Thomas (perlustrabat enim provinciam) nec persona alia pro ipso intercederet, proprio motu, securus de insigni fructu per ipsum faciendo in quacumque ecclesia ipsi committenda, archiepiscopum Granatensem designavit. Vocatus est, ut electionem acceptaret; at vero, qua debuit humilitate & comitate majestatem suam oravit, ut revocaret, aliumque eligeret. Amici aliquot multum impellebant, ut admitteret; sed noluit umquam. Cum autem in provincia, utpote cui ipse præerat, nullum haberet superiorem, qui juberet, vel ad id obligare posset, nec tantam id temporis illius ecclesiæ necessitas moram pateretur, quanta requirebatur ad scribendum patri generali, atque hujus exspectandum responsum & mandatum, collatio ista suppressa est silentio: quamvis nota fuerit multis, uti constat ex processibus & nominatim ex libro, in quo exstant juramenta alumnorum majoris collegii Complutensis, atque ex eo, quod testatur pater Ossorno perpetuus collegii Vallisoletani Ordinis nostri administrator, referens, quod pater Orosco, (cujus sanctitas & doctrina nota erat in aula, atque æstimata a Philippo secundo rege,) in sermone habito in conventu nostro Vallisoletano, (ubi præerat,) die, qua intellecta fuit mors, & funus celebratum patris D. Thomæ, cui sermoni ipse, qui testatur, interfuit pater Ossorno, inter alia in laudem humilitatis ac pietatis P. F. Thomæ dixerit, eum, secundo provinciæ Castellanæ præpositum, a Carolo quinto cæsare electum fuisse ad archiepiscopatum Granatensem, nec ullo modo voluisse acceptare.
[175] Eo deinde, quo diximus, modo suppressa est Granatensis electio, [vacante dein Valentino,] ac lætus ille & hilaris in priore statu perseverabat, Domino serviens in Ordine iisdem occupationibus atque officiis, quibus ante: donec anno millesimo quingentesimo quadragesimo quarto bonis ac justis de causis abdicavit sese archiepiscopatu Valentino illustrissimus & reverendissimus dominus D. Georgius ab Austria, Caroli quinti imperatoris patruus, & a Paulo tertio PP. ab ista ecclesia promotus fuit ad Leodiensem, episcopatum ac dignitatem e præcipuis & maxime æstimatis in Germania, ob ea, quæ illi sunt annexa. Facta ista renuntiatione Christianissimus cæsar pro sancto suo zelo mox curam habuit pastorem præponendi vacanti sedi Valentinæ.
[176] Narrant nonnulli in processu, audivisse se rem notabilem & quasi miraculosam, [miro eventu] relatamque tamquam certissimam, quæ contigerit in electione hujus Servi Dei ad archiepiscopatum Valentinum. Speciatim autem testium unus affirmat, eam ab ipsomet patre D. Thoma, postquam jam aliquot annos archiepiscopatui præfuerat, communicatam fuisse cum hujusce reipublicæ incola, viro valde honorato, quo dictus Dominus [Thomas] utebatur familiariter, nomine Bernardo Simon, & ex quo eam didicerit ipse testis. Imo excellentissimus ac reverendissimus dominus D. Joannes de Ribera, patriarcha Antiochenus & Valentinus archiepiscopus, (cujus sanctitas, nobilitas, prudentia, ac reliquæ dotes, magno principe & præsule [dignæ] notæ sunt universis, eruntque in æterna memoria,) quadam occasione, me præsente, asseruit, eamdem sibi narratam fuisse, ut a teste oculato, ab aliquo e religiosissimis ac doctissimis patribus, quos nostris temporibus habuit Ordo sancti patris Dominici, cui nomen erat magister F. Petrus de Salamanca, quique per Flandriam ac Germaniam comes fuit P. F. Petro de Sotomajor, Caroli quinti imperatoris confessario.
[177] Est autem hæc: Imperator volens isti ecclesiæ sufficere antistitem, [a Carolo quinto] designavit alterius Ordinis religiosum, jussitque secretarium suum pro eodem libellum conficere. Abiit ad conficiendum secretarius, & loco ejus, quem designaverat imperator, inscripsit ei [nomen] P. F. Thomæ de Villanova ex Ordine sancti patris Augustini, certo existimans, hunc a cæsare sibi fuisse nominatum. Rediit cum libello per cæsarem confirmando, &, ut conspexit eum Chistianissimus princeps, dixit; Quid abs te factum est, quid scripsisti? Neque enim ego tibi designavi fratrem Thomam de Villanova, sed talem ex Ordine S. Hieronymi. Obstupescens secretarius reposuit: Summa cum veritate [affirmo] sacræ tuæ majestati, non alterius nomen a me intellectum fuisse, quam fratris Thomæ a Villanova; verumtamen in promptu remedium est: reddat mihi libellum tua majestas, & mox alium expresso patris alterius nomine, conscripsero. Tum imperator motu proprio, nec ab alio interpellatus pro P. F. Thoma, libellum flagitanti & alterum confecturo secretario dixit: Nequaquam: hunc volo, non quemvis alterum, nec est, cur conficiatur libellus alius. Quippe cum ipsum scripseris, me nec mandante, nec alio suadente, vel suggerente patris istius mentionem, nec ulla impellente ad id humana ratione, sed solum quia certo tibi eum nominasse visus sum, opus Dei hoc est, ejusque est electio, non mea; a me prior processit; ejus vero, quam tu scripsisti, ac tradidisti mihi, Deus auctor est: spondeo, hanc maxime securam esse: atque ita lubens lætusque confirmavit.
[178] [archiepiscopus designatur:] Libellus ille una cum aliis litteris mox ex Germania missus est Vallisoletum, ubi tum commorabatur serenissimus princeps D. Philippus, qui post rex noster fuit & dominus ejus nominis secundus, quique ea tempestate universam Hispaniam pro patre gubernabat, & ubi similiter habitabat P. F. Thomas, Prior conventus S. Augustini in eadem civitate. Pro ingenti amore ac benevolentia, qua in ipsum ferebantur omnes, summam hujus electionis nuntius universæ aulæ attulit voluptatem, & eximio omnium applausu susceptus est, speciatim serenissimi principis, qui amabat eum ac venerabatur, ut egregium Dei Servum. Sed, uti referunt testes, [nuntius ille] quamvis ad omnes lætus admodum veniret; ipsi tristis fuit, molestus valde, & luctificus.
[179] [accepto nuntio, dolet] Nam inter alia, quæ pro concione de P. F. Thoma sermonem habens, quando ejus exsequiæ celebrabantur, dixit benedictus P. F. Orosco coram P. F. Joanne Ossorno, qui id testatur, unum hoc notatu dignum erat. Quo tempore vir nobilis e præcipuis principis domesticis afferret libellum archiepiscopatus Valentini, distinebatur P. F. Thomas in choro cum communitate [recitando] Officii Completorio. Janitor aliquam rei notitiam nactus, confestim ad chorum abiit, annuntiaturus, adesse illic virum nobilem cum mandato principis, & intellexisse se, esse litteras ab imperatore. Respondit autem ille; juberet ipsum exspectare, donec absolveretur officium & egrederetur. Janitor præ lætitia, qua eum affecerat bonus de litteris majestatis suæ nuntius; dum P. F. Thomam moniturus adierat, non fuerat ingressus cum omni modestia ac decentia debita, sed gestu alacriore & altiore voce, quam locus exigeret, ut religiosi, qui choro intererant, aliquid subintelligerent, & læto nuntio gauderent. Ægre admodum id habuit P. F. Thomam; quamvis tum temporis dissimularit. Nihilominus perseveravit in Officio usque ad finem Completorii, exspectavitque donec egrederentur reliqui religiosi. Finito [Completorio,] inter postremos egressus est, & excepit mandatum principis a nobili illo viro allatum, ac missum libellum pro archiepiscopatu Valentino. Dimisit illum quam mox nullum ei elargiens donum, nec gratias referens, ut solent alii, dicens dumtaxat, deosculari se manus principis, iturumque se ad ipsum quamprimum ad rem pertractandam.
[180] [supplex adit Philippum secundum,] Ut abierat vir nobilis, signum dari ære campano jussit ad cœnam, &, congregata communitate, advocari janitorem, quem, dum advenerat, non tantum serio corripuit de immodesto ac indecenti in chorum ingressu, verum etiam flagellis cædi jussit. Unde apparet, quantam reverentiam ipse Dei Servus servaret in choro, quantamque [ab aliis] servari cuperet; præsertim dum recitabatur Officium divinum; & quam parum voluptatis, imo quantum ægritudinis ipsi afferret nuntius libelli & electionis: hoc autem postmodum sufficienter manifestavit; etenim die postero, cum tota nocte Domino se primum commendasset ac Rem divinam magna pietate peregisset, assumpto libello, ad aulam se contulit, & obtenta facultate accedendi ad serenissimum principem, dixit, se plurimas habere gratias de favore, per cæsarem ac principem sibi exhibito, atque ea de causa eorum se manus deosculari in infinitum; at vero quoniam ipse sibi probe notus esset, sciretque, quam ad onus istud foret incapax, rogare se humiliter, ne moleste ferret princeps, si a sese non acceptaretur, & ad pedes ejus provolutus, aiebat, referri a se libellum, orabatque enixissime principem, ut recipere illum ne gravaretur; quandoquidem non esset admissurus episcopatum ullum.
[181] Attulit rationes aliquot princeps, quibus ad suscipiendum induceret; [& huic ad suscipiendum hortanti] nam, cum ante recusasset Granatenses [infulas,] verebatur, ne animum cæsaris patris sui offenderet, si minus acceptaret Valentinas. At ne sic quidem persuasum illi est, ut tantum onus admitteret, sed ut denuo serenissimo principi humillime supplicaret, ut ignosceret sibi, nec iniquo animo ferret; quandoquidem id serio Domino commendasset, atque jam dudum ita apud animum suum statuisset, certo sciens, animæ saluti ac conscientiæ suæ tranquillitati congruum esse, perseverare toto vitæ tempore, atque immori observantiæ Ordinis sui, nec statum mutare vel suscipere episcopatum. Atque ita nulla ratione ad suscipiendum inductus, debita cum urbanitate impetravit a principe discedendi veniam.
[182] Rei exitum intelligentes D. Petrus Velasco, militiæ Castellanæ præfectus, [atque urgentibus magnatibus] ac D. Franciscus de los Cobos, commendator major Legionis, uti & nonnulli viri illustres alii, qui illo utebantur familiariter, mox subsecuti illum sunt, impulsuri, ut acceptaret, considerans, fore ut in hoc obsequium præstaret Deo, ac voluptate afficeret eos, quibus tantum debebat amorem, quanto ipsum prosequebantur princeps serenissimus ejusque parens imperator, qui procul omni dubio nec immerito ægre ferret, percipiens reluctari ipsum cuilibet electioni de fe factæ. At nemo fuit ad persuadendum idoneus. Cardinalis dominus Joannes Tavera archiepiscopus Toletanus certior factus, quod nemo illorum magnatum suis rationibus efficere potuisset, ut a sententia recederet, adiit ipsum, & clauso ostio cum ipso secessit seorsum objurgaturus, quæsivitque, quid causæ esset, cur homo tam pius & humilis usque adeo pervicax suæque opinionis tenax perstaret, nec submittere se vellet judicio amicorum, quorum, utpote virorum gravium, prudentium ac piissimorum, consilio assentiri oportebat, ac proin admittere [archiepiscopatum;] quoniam juxta omnium sententiam & Dei & cæsaris obsequio id congruebat; &, [inquiebat] dum secus fit, manifeste resistitur rectæ rationi ac divinæ voluntati, cujus ductu, certum erat, factam esse collationem; dum nec ipse per se vel per amicos eam sibi comparaverat, nec facta erat ex favore humano, sed manifesto e cælis mandato, quod suggessit Deus imperatori domino nostro, cujus pietatem ac zelum ipsemet apprime noverat. Hæc persuasio expugnatura fuisset animum cujuslibet alterius, effecturaque, ut mutaret sententiam. At ne minimum quidem profecit; uti Vallisoleti ac per universam Castellanam provinciam publice notum fuit, patebitque evidenter ex litteris, quas ex autographis descriptas mox hic subjiciam.
[183] At vero [Thomas] prosternens sese ad pedes illustrissimi Cardinalis, [diu multumque] quem diligebat ac reverebatur multum, & a quo amabatur valde, profusis lacrymis supplicavit, ne, si bene sibi vellet, rem istam exigeret; sed secum ad cæsarem litteras destinare dignaretur, juvaretque, quominus offenderetur sua majestas vel moleste ferret, non acceptari [archiepiscopatum,] declarans, unicam, quæ ad hoc movebat, rationem esse salutis suæ securitatem, metumque, ne eam in episcopatu magno exponeret periculo. [Oravit autem,] ut & hoc ipsum persuaderet serenissimo principi. At quid facturi ac dicturi fuissent magnates illi, si novissent id, quod actum fuerat cæsarem inter & ejus amanuensem super misso, uti hic retulimus, libello, quemadmodum intellexerunt ac noverunt postea?
[184] [reluctatur.] Magnates isti una cum Cardinale, (quem exspectaverant, cognituri, an ad acceptandum permovisset,) abierunt magno affecti doloris sensu, attendentes, obtineri a nemine potuisse, quod cupiebant ac desiderabant. Itaque, Domino Deo ad majus sancti Præsulis meritum rem dirigente, statuerunt suppliciter orare principem, quem & in hoc valde propensum noverant, ut litteras, quales & ipsi missuri erant, dirigeret ad Ordinis provincialem, qui ipsi præceptum injungeret. Nam licet clare perspicerent, statutum, determinatum ac fixum F. Thomæ esse non admittere [archiepiscopatum;] tamen certum esse credebant, pro sua humilitate ac pietate, cum a præposito mandatum acciperet, facturum ex obedientia, quod nullo modo facturus erat, proprio arbitrio relictus d.
ANNOTATA.
a Meminerit lector, caput hoc apud Salonium esse decimum octavum, quoniam dictis de causis bina rescindenda existimavi.
b Etiam hujus capitis initium omisi; quod meram contineat doctrinam biographi, dicentis, viros sanctos plerumque dignitates refugere ex propriæ infirmitatis agnitione, idque probantis primo per exemplum Moysis Exod. 3 & 4, dein primorum Ecclesiæ Patrum, unde exordior.
c Similia habet sanctus Doctor in editione Parisiensi anni 1683 tom. 5 serm. 355 alias 49 de diversis Col.Verba ipsa accipe: Usque adeo autem timebam episcopatum, ut quoniam cœperat esse jam alicujus momenti inter Dei servos fama mea, in quo loco sciebam non esse episcopum, non illo accederem. Cavebam hoc & agebam, quantum poteram, ut in loco humili salvarer, ne in alto periclitarer.
d Prætermisi hic aliquot lineas, quibus biographus, uti jam insinuaverat supra num. 87, divina providentia factum ait, ut Sanctus anno 1541 toti provinciæ præpositus non fuerit, haberetque anno 1544 superiorem, qui ad Valentinas infulas ex obedientia impellere valeret. Præterea caput hoc, quod apud Salonium est ultimum libri primi, ac solito prolixius, in duas partes divisi; adeo ut quæ mox sequuntur nostro cap. 17, ad idem ejus ultimum pertineant. Denique de S. Thomæ electione ad archiepiscopatum etiam disserui in Comment. prævio § 7.
CAPUT XVII.
Ex obedientia admittit archiepiscopatum Valentinum, & consecratur.
[Tandem a provinciæ præside] Scripsit itaque princeps serenissimus; scripserunt & Cardinalis & magnates Toletum, ubi tum temporis degebat P. F. Franciscus de Nieva provinciæ præpositus a, creatus in supradictis comitiis anni millesimi quingentesimi quadragesimi primi, qui & unus erat ex iis, qui a P. F. Thoma habitum acceperunt, ut dixi capite XIV. Memoratus provinciæ præses perlegens principis ac magnatum epistolas, & perpendens, quantum utilitatis & obsequii sua prudentia, pietate ac doctrina P. F. Thomas esset Domino præstiturus in quacumque ecclesia [constitueretur episcopus,] respondit singulis, æquissimum sibi videri, quod desiderabant & exigebant; idemque perscripsit ad ipsum [P. Thomam;] præcepitque ex obedientia & sub pœna censuræ Ecclesiasticæ acceptare quam mox, mittens ipsi in fasciculo litterarum, quibus principi ac magnatibus respondebat, hanc cum mandato epistolam.
[186] “Reverendo admodum patri F. Thomæ a Villanova, [ex obedientia jussus] monasterii sancti patris nostri Augustini Priori, Vallisoleti: Prior provincialis. Reverende admodum Pater. Accepi epistolam a principe domino nostro, qua significat, Paternitati vestræ a cæsare collatum esse archiepiscopatum Valentinum; & quia ex eadem etiam didici, collationem istam a vestra Paternitate recusari, præcipio Paternitati vestræ, ut, visa hac præsente nostra epistola, intra spatium viginti horarum, acceptet collationem archiepiscopatus Valentini, ea forma ac modo, quo illam fecit imperator: utque plus meriti inde referas, præcipio in virtute sanctæ obedientiæ & sub pœna excommunicationis, trina canonica monitione præmissa. Hoc autem præcipio, quia certus, id valde acceptum fore Deo, uti & imperatori. Dominus noster reverendam admodum Paternitatem vestram conservet, ac dextera sua semper tueatur, ut fructum producat Ecclesiæ suæ. Toleti secunda Augusti b millesimo quingentesimo quadragesimo quarto. Paternitatis vestræ frater F. Franciscus de Nieva provincialis”.
[187] Hujus virtute præcepti, & urgentibus vehementer per dies istos tum magnatibus tum patribus gravioribus Ordinis, [acceptat.] qui his conatibus jungebant multa Missæ sacrificia ac preces, ut Dominus animum ipsius inclinaret in id, quod de majori ejus esset obsequio, admisit archiepiscopatum Valentinum die festo beatæ Mariæ Virginis ad Nives c. Nam idem litterarum lator discesserat, reversusque fuerat omni cum celeritate. Quoniam vero ex mandato obstringebatur ad acceptandum intra spatium horarum viginti, non erat locus procrastinationi: etenim princeps reversum cursorem extemplo Prioris provincialis litteras ad ipsum perferre jussit; atque ita, seposito proprio judicio, &, quod firmiter conceperat, animi decreto, necesse illi fuit assentiri statim, ac cæsaris collationem & libellum acceptare, ne obedientiæ, quam voverat, obluctaretur, quamque sequendo noverat, se obsequi divinæ voluntati.
[188] Anno priore, millesimo quingentesimo quadragesimo tertio, [Fuerat ante jussus examinare Ordinis Constitutiones] Romæ celebrata fuerant comitia Ordinis nostri generalia, ac decretum, ut Ordinis nostri constitutiones, quæ tum ob antiquitatem ac vetustatem, tum ob temporum immutationes, in meliorem formam redigendæ erant, committerentur quibusdam e patribus prudentia, pietate & zelo præstantioribus. Eum in finem ex toto Ordine designati sunt patres quinque, Itali tres, Gallus unus, Hispanus item unus. Itali & Gallus delecti sunt ex iis, qui comitiis intererant, ab omnibus ad eam provinciam judicati maxime idonei; pro Hispaniis autem, P. F. Thomas, quamvis absens, electus tamen fuit ob relationem, quam de vita ejus, doctrina ac prudentia in frequenti cœtu fecit reverendissimus Seripandus, Prior generalis. Sed post novam archiepiscopatus Valentini collationem, perspexit, se non posse vacare negotio, sibi in comitiis generalibus commisso. Mox itaque, ut filius obedientissimus ac humillimus, scripsit ad dictum patrem generalem, tum ut indicaret electionem de se factam a cæsare, tum ut correctio Constitutionum Ordinis, sibi injuncta, alteri committeretur. Visum est mihi etiam has litteras hic recitare, quia inde plane videbitur, quo modo & qua via Dei Servus ad dignitatem & cathedram archiepiscopalem pervenerit.
[189] [idcirco electionem suam Generali suo significans,] Sic habent litteræ: “Reverendissimo patri, magistro F. Hieronymo Seripando, Priori generali Ordinis sancti patris nostri Augustini. Romæ. Reverendissime pater: Gratia & pax sit tibi a Domino. Non scripsi citius ad reverendissimam paternitatem vestram, quia certi non erant tabellarii, ac iter Romanum minus tutum. Nunc res accidit, ob quam opus fuit adhibere cursorem extraordinarium. Est autem hæc. Imperator cum exercitu suo existens in Germania, non interveniente pro me persona aliqua, sed motu ac judicio proprio, me, ab hujusmodi seu cogitatione seu desiderio valde alienum, denominavit archiepiscopum Valentinum. Hanc electionem a divina manu factam esse, multorum est opinio: & quamvis mihi fatius erat persistere in pace ac tranquillitate vitæ monasticæ, quam fueram professus, pater Prior provincialis sub pœna censuræ Ecclesiasticæ præceptum ad me misit, ut statim intra spatium horarum viginti admitterem collationem, sicut exigebat imperator; atque ita compulsus præcepto superioris mei non potui non admittere.
[190] [alium isti examini subrogari postulat.] Hoc ad reverendissimam paternitatem tuam perscribo, ut mihi tamquam filio, quem tanta benignitate prosequitur, bene precetur, &, quod factum est, probet atque confirmet; quoniam in toto negotio animus mihi fuit non refragari obedientiæ ac divinæ de mea persona dispositioni, fore confisus, ut mihi vires & facultatem suppeditet ad onus ac ministerium tam sublime requisitas: cum ad nihil aliud aspirem, quam ad sanctum ejus obsequium. Quod si autem electionem hanc confirmaverit sua Sanctitas, haud potero perficere, quod a reverendissima vestra paternitate & a patribus comitiorum generalium commissum fuit super constitutionibus, aliis quippe negotiis occupandus. Quacumque tamen in re, spectante ad obsequium reverendissimæ paternitatis vestræ atque ad honorem & progressum Ordinis, me, ut filius obedientissimus, exhibebo semper paratissimum. Dominus noster reverendissimam paternitatem vestram servet, conservetque annis pluribus ad sui obsequium & Ordinis emolumentum. Vallisoleti duodecima Augusti millesimi quingentesimi quadragesimi quarti. Reverendissimæ paternitatis tuæ filius obsequentissimus Frater Thomas a Villanova d”. Isto modo factus est Dei Servus archiepiscopus Valentinus, atque una tam sanctus ac verus Pastor, ut libro secundo edocebimur.
[191] Magna omnes, qui eum noverant, incessit lætitia, [Magnum ex ejus electione gaudium præsertim Valentiæ.] quod viderent, tam probis manibus commissum esse regimen ecclesiæ tam eximiæ, qualis est Valentina, eamque sat manifestarunt litteræ, quas antistites multi ac viri illustres tum ex Hispania tum Roma ad ipsum destinarunt, quasque brevitatis sectandæ causa hic prætermitto: quamquam valde notabilis sit modus scribendi omnium: quippe probe gnari, quam esset vir humilis & solitudinis amans, omnes mittebant litteras quasi consolatorias super tristitia ac dolore, quo procul dubio ipsum ex nova dignitate afficiendum judicabant: nemo in litteris gratulabatur ipsi, sed ecclesiæ ac regioni, quæ tali Patre ac Præsule erat gavisura. Hic autem Valentiæ, ut referunt testes multi, maxima fuit lætitia, cum primum vulgata fuit ipsius electio, factaque a pluribus, qui variis in occasionibus in Castella ac præsertim Burgis & Vallisoleti fuerant versati, relatio sanctitatis ejus & doctrinæ. Allato autem nuntio, quod admittere renuerat, cor [omnium] quasi [tristitiæ] nebula coopertum fuit; at vero, ubi intellexerunt, acceptatum ab ipso esse [archiepiscopatum,] non secus fuit, acsi cælum ipsis nova & extraordinaria serenitate aperiretur.
[192] Observatu dignus quoque est tum Pauli tertii Pontificis in Bulla de archiepiscopatu ad illum directa, [Paulus III PP. in Bulla, & Philippus princeps in litteris] tum principis in litteris ad rei exsecutionem conscriptis, loquendi modus de ejus religione ac doctrina. Pontifex enim ad cælum usque extollit eruditionem ejus ac vitam integram & religiosam, palam faciens, quantam ex bono odore famæ ejus de ipso concepisset existimationem, quantamque fiduciam de ingenti fructu, quem isti ecclesiæ tum in re spirituali tum in temporali erat allaturus. Serenissimus princeps in litteris, ad excellentissimum Calabriæ ducem, tum Valentiæ porregem, uti & ad magistratum & ad capitulum directis in laudem hujus sancti Præsulis, dans testimonium de præstantia viri ac Præsulis, quem cæsar parens suus ipsis destinabat, ac de causis, quæ illum impulissent, præter alia sic scribit.
[193] “Consideratis vitæ integritate, morum puritate, [impense illum laudant; solus ipse dolet:] singulari eruditione ac scientia, insigni sanctitate, religione ac doctrina aliisque egregiis meritis & virtutibus admodum reverendi in Christo patris fratris Thomæ a Villanova ex Ordine sancti Augustini, visum est cæsareæ Catholicæ ac regiæ majestati, imperatori, domino & parenti meo, eum ipsum, utpote quem novit optime, cujusque bonas & præclaras dotes plene perspectas habet, eligere ac nominare hujusce civitatis archiepiscopum. Unde vos admodum felices reputetis necesse est, Deo infinitas agatis gratias, atque multum oretis pro cæsare, ejusque in re qualibet felicibus successibus ob tam insigne beneficium, quo vobis de Pastore tam bono prospexit &c.” Verumtamen quanto ea dignitas aliis erat [majoris] lætitiæ occasio, quantoque sanctior & aptior apparebat electio, qualis reipsa erat, tanto majore tristitia atque ægritudine afficiebat animum ipsius, prospicientis tam grave onus sibi impositum esse, quale est cura tot animarum, & obligatio reddendæ rationis [pretiosi] sanguinis, a Jesu Christo Redemptore nostro pro illis profusi. Quapropter tristis incedebat per omnes hosce dies, nec accurrentium gratulandi causa amicorum salutationes admittebat, nisi eas, a quibus sese omnino excusare non valebat; nec, quod moris est, dona impertiebatur afferrenti Bullas. Affligebant enim ipsum summopere tum quies & securitas, quam amittebat animus, tum pericula, quibus sese exponebat, subiens officium tam laboriosum, tantisque obnoxium obligationibus, quantas in se complectitur nomen ipsum episcopi. Agnovit istud sufficienter ac magna cum humilitate in litteris post receptas Bullas archiepiscopatus ad Sanctitatem suam destinatis, sic scribens:
[194] [scribit Pontifici;] “Beatissime Pater: Litteras Sanctitatis vestræ sub plumbo, quibus me ecclesiæ Valentinæ in archiepiscopum & pastorem præfecit, nuper accepi non sine timore multo & tremore. Quis enim tanti ministerii pondus, & tam sublimis dignitatis fastigium (si fidei lumen habet, & futuri judicii, ac reddendæ rationis immemor non est) subire non vereatur? Faciat hoc piissimus ac clementissimus Christus, ut Ecclesiæ suæ Catholicæ, ad quam suo & suorum sanguine fundandam de cælo descendere dignatus est, idoneus minister inveniar, ut Sanctitati vestræ, cui pro tanta in me benevolentia gratias nullo sermone referre sufficio, vel sic ex parte opere respondeam, ut injunctum officium diligenter ac fideliter exequar. Nihil enim gratius acceptabiliusve Beatitudini vestræ crediderim, quam ad Ecclesiam Dei sibi commissam regendam, conservandam & ampliandam, quos in partem solicitudinis vocat, fideles ac promptos coadjutores invenire. Et ad hoc velle quidem pro certo adjacet mihi, utinam & perficere condonetur! Cæterum si quid est in me virium aut sufficientiæ, id totum hac sua clementia sibi vestra Sanctitas vindicavit. Ita ut neminem subditorum gratiorem, humiliorem, & ad omnia mandata paratiorem, (ut par est,) toto orbe Sanctitas vestra reperiat. Testimonium quoque præstiti juramenti ante consecrationem, (ut moris est,) sicut per easdem literas Beatitudo vestra exposcit, cum his literis mitto. Valeat pia & benigna Sanctitas vestra ad multos annos ad Ecclesiæ Dei utilitatem & pacem. Sanctitatis vestræ humilis & devota creatura frater Thomas a Villanova e”.
[195] [consecratur episcopus.] Confirmata a Paulo tertio Pontifice electione P. F. Thomæ ad archiepiscopatum Valentinum, facta per Carolum quintum imperatorem, & acceptis a Sanctitate sua Bullis, quarum dominus Cardinalis archiepiscopus Toletanus Joannes Tavera, (quoniam noverat paupertatem ejus, qui omne, quod accipiebat, in pia opera expendebat, vel communi usui conventus sui applicabat, nihil quidquam sibi reservans,) expensas fecit, mox in ipsa Vallisoletana civitate ob eodem Cardinale magna solemnitate & sacris cærimoniis, quas in similibus actionibus adhibet ac semper ab initio adhibuit, a beatis Apostolis instructa, Ecclesia Catholica, inauguratus est. Inaugurationi præter tres episcopos, ad istum actum requisitos, adstitere summa animi voluptate pro affectu & amore, quo in ipsum ferebantur, plures alii, magnates multi, & viri titulis insignes, meliorque ac major pars aulæ. Finito actu, plures in genua se prosternebant, imo alii alios protrudebant, ut manus ipsi deoscularentur; alii vero nec pauci ad deosculandos pedes procumbebant, felicemque se existimabat, quisquis ad ipsum poterat attingere. Quoniam autem amabant ac reverebantur illum universim omnes, lacrymas multas isti affectui ac lætitiæ permiscebant pene omnes, cogitantes, quod ad ecclesiam suam brevi esset profecturus, & ipsi tanta ejus doctrina ac consolatione destituendi.
ANNOTATA.
a Provinciæ regimen tenuit R. P. de Nieva a mense Novembri anni 1541 usque ad diem 2 Maii 1545.
b Hispanice, quo idiomate dat epistolam Salonius, a dos de Agosto: Coccinus tamen in Relatione pag. 606 scriptam esse ait sub die VII Augusti. Verba huc transcribo, utpote paucis complectentia, quæ hic & præcedenti capite referuntur. Considerandum est ulterius, Virum religiosæ addictissimum paupertati, cum fuisset nominatus ab invictissimo imperatore Carolo V ad episcopatum Valentinum, nominationi non consensisse; qua de re certior factus provincialis ad eum sub die VII Augusti MDXLIV litteras dedit, in quibus ei præcepit in virtute sanctæ obedientiæ & sub excommunicationis pœna, ut intra XX horarum spatium dictæ nominationi archiepiscopatus consentiret, de quibus in Processu Castellæ, … quod etiam comprobatur ex aliis litteris datis per venerabilem Virum XII ejusdem mensis & anni ad patrem generalem, qui postea fuit Cardinalis Seripandus, ut in eodem processu … & probant testes de publica voce & fama in processu Valentino … videlicet Vincentius Roca … Matthæus Joannes Lopez … ambo examinati authoritate ordinaria, Mariana Cabanillas … Michaël Soler.
c Die 5 Augusti; itaque vel duplici loco erravit Salonius, vel, quod mihi verisimilius est, mendum irrepsit in numeros Coccini, ad litt. præcedentem citati.
d Easdem litteras, paucis mutatis, Hispanice, uti Salonius, recitat Herrera in Biblioth. part. 2 pag. 441, easque propria Sancti manu subscriptas se vidisse asserit in archivo Romano. Pag. 442 & seq. Seripandi responsorias exhibet aliasque, quas inserui Comment. prævio.
e Ita Latine apud Salonium, qui mox interpretationem Hispanice subdit.
LIBER II.
CAPUT I.
Valentiam proficiscitur & extra muros commoratur in conventu sui Ordinis.
[Discedit Valentiam uno cum socio & binis famulis;] Acceptis ad archiepiscopatum Bullis, & inauguratus Vallisoleti in ecclesia sancti patris nostri Augustini per dominum Joannem Tavera Cardinalem & archiepiscopum Toletanum, ut libro præcedente dictum est, mox Valentiam iter arripuit absque alio apparatu vel comitatu quam unius religiosi, qui illi ob virtutem carus erat admodum, nomine pater frater Joannes Rincon, ac duorum famulorum, ut solent patres præcipui, dum iter instituunt. Abeuntem Religiosi aliquot aliæque personæ præstantes comitari cupiebant per aliquod viæ spatium: at ipse viris religiosis gratias egit plurimas de benevolentia erga se, dixitque, id se nullo pacto esse permissurum; sed oravit enixe, ut precibus suis ac Sacrificiis comitarentur semper. Secularibus vero numquam significare voluit discessus seu diem seu horam; ac die quadam post celebratum mane primo diluculo Missæ Sacrificium abiit, nemine, donec sese jam viæ dedisset, rei conscio: atque ita cum solo religioso atque duobus dictis famulis profectus est.
[197] [matrem, licet rogatus, per viam non invisit.] In itinere pervenit ad locum, unde absque ullo diverticulo recta pergere poterat Valentiam, vel tendere versus Villanovam Infantium. Rogari ipsum jusserat mater, ut, cum Valentiam se conferret, illac iter dirigeret, atque suo eam conspectu recrearet. Substitit aliquantisper in dicto loco, atque interpellavit socium: Quid faciemus P. F. Joannes? An iter prosequemur recta Valentiam, an versus Villanovam Infantium divertemus, prout per litteras suas efflagitavit parens mea? Respondit illi socius; Iter Villanova faciamus Domine; neque enim ob dies sex septemve, quibus isto diverticulo retardari diutius poterit vestra dominatio, deneganda est matri ista consolatio. Id quidem & mihi, inquit, bonum apparet; verum, (qui ei mos erat in qualibet re facienda,) id aliquantisper Deo commendemus. Ita substitit per tempus aliquod, nullum proferens verbum, & tamquam deliberans, quid esset facturus; elapsoque medio horæ quadrante: Pergamus, inquit, Valentiam; nam nostra nunc pluris interest succurrere sponsæ, fortasse præsentia nostra indigenti; matrem consolandi non deerit opportunitas, & si minus coram fieri potuerit, fiet per litteras. Etenim quod de uxore, sibi a Domino data, pronuntiavit primus parens: Propter hoc relinquet homo patrem & matrem & adhærebit uxori suæ; significans, quanto amore & solicitudine accurrere debeat maritus, ut prospiciat conjugi suæ, id ipsum haud minus obstrictos reddit episcopos erga ecclesias suas, ut eas ament ac juvent in necessitatibus.
[198] [Divina providentia in ejus accessu] Solet divina Providentia, dum hominem ipsamet deligit ad munus aliquod, mox ab initio manifestare, quid ab illo in futurum sit exspectandum; prout videmus in S. Moyse propheta, in quo per fortitudinem, qua Hebræum vindicavit ab injuria per Ægyptium illata, Spiritus sanctus (uti censet S. Hieronymus, & declaravit gloriosissimus martyr S. Stephanus in sermone illo tam erudito ac docto, quem ipso die martyrii sui instituit ad Synagogam Hierosolymis) indicavit, quid dein per ipsum pro bono ac libertate fratrum ipsius operari intenderet in Ægypto. Narrat autem S. Lucas euangelista, quod, cum Jesus Christus Redemptor noster vocaret S. Petrum apostolum, ut, relictis navi, retibus, & omnibus, quæ in terra possidebat, sequeretur se, tantam unica vice ceperit ille piscium multitudinem, ut necesse fuerit advocare socios, in alia vicina navi degentes, qui juvarent ad extrahenda retia; sic præsignante Domino, (uti mox ipsemet declarabat,) infinitam hominum multitudinem, quos sermonis ac doctrinæ retibus erat cælo capturus post hæc.
[199] [pluviam concedit Valentino regno;] Ita quoque Dominus Deus noster mittens Valentiam P. F. Thomam, mox satis demonstravit, quantum cum sancto illo Præsule bonum in regionem illam dirigeret. Etenim cum per aliquod tempus jam laborasset regnum istud aquarum penuria, atque hinc magna sterilitate & egestate, intrante ipso territorium ac fines diœcesios suæ, pluere cœpit, perveniente autem ad monasterium beatæ Mariæ de Succursu, quod foris situm est prope muros Valentiæ, & ad quod, utpote Ordinis sui cœnobium, divertit, tanta ad illius regionis solamen decidit e cælo aquarum abundantia, ut mox omnes ex visibili illo aquarum beneficio e cælis immisso, (quod elata voce adscribebant adventui ac meritis Servi Dei,) intellectu præciperent spiritualia atque invisibilia [beneficia,] ex ejus exemplis ac doctrina animabus suis conferenda.
[200] De ipsius adventu ac susceptione in dicto monasterio beatæ Mariæ de Succursu pater frater Jacobus Montiel, [civitati appropinquans] qui id temporis illic Prior erat, ac postmodum ipsi fuit a confessionibus, nec non alii seniores patres, eodem tempore domum istam inhabitantes, narrabant, eratque valde notum, quod sancto Præsule ac socio cum mulis & famulis duobus ad ostium adventantibus & vocantibus religiosum, qui istic invigilabat, is mox aperuerit, quodque ab ipsis dicentibus, advenisse se, ut per duos tantummodo dies in ea domo morarentur, exegerit, (ut ferunt consuetudo atque institutum Ordinis nostri,) litteras *, quas afferebant a superiore suo, Priori exhibendas; quoniam absque iis admittere ipsos sibi non licebat. Reposuit socius: Frater recte fungeris officio; at pater iste Prior fuit & Castellæ provincialis, nec indiget, quas flagitas, litteris. Adi patrem Priorem, ac dicito, nos, duos seniores Castellæ religiosos huc advenisse, nec velle hic morari ultra duos dies, donec pluviæ cessaverint, & famulos jam novisse, ubi cum mulis tam diu degant intra civitatem.
[201] Hoc nuntio adiit patrem Priorem janitor, qui, [ignotus divertit in conventum sui Ordinis;] cum jam notum esset advenire Archiepiscopum, subdubitavit, an is ipse esset, qui ad ostium accesserat; accurrit eo quam mox; at, cum neminem conspiceret præter duos monachos & absque ullo comitatu, nam jam abierant famuli, magis hærebat dubius, an ipse esset. Nihilominus ex facie & habitu cernens, esse viros graves, excepit magna cum humanitate, obtulitque, ut illic permanerent, quamdiu placeret. Id unum indolebat, quod domus esset angusta & pauper, quodque obsequia ipsis exhiberi non possent, quibus dignos ipsos esse deprehendebat. Ne hoc te cruciet, pater Prior, (inquiebat socius; nam silebat constanter P. F. Thomas,) quia pater iste cellula, & ego altera, ut ut pusilla, erimus admodum contenti, quamdiu perseveraverint pluviæ; de alimentis nobis ipsi providebimus; mox etenim hic aderit famulus, cui expensæ itineris commissæ sunt.
[202] Bonus Prior continuo contemplans vultum venerabilem ac pium P. F. Thomæ, [agnitus solemniter a religiosis deducitur] (quamvis continuum servaret silentium,) & quo magis contemplabatur, quoniam jam tum perspectam habebat magnam humilitatem ejus ac modestiam, eo magis sibi persuadens, esse procul dubio Archiepiscopum; cunctabatur tamen id rogare, quia ita sine comitatu adventantem cernebat, (sicut ipse bonus pater Montiel retulit, ex oculis lacrymas profundens non tantum, cum primum enarravit, verum etiam quotiescumque de ipso sermonem institueret.) Denique statuit id petere ex ipsomet, atque ita allocutus est: Obsecro per amorem Dei, Pater mi, dubium mihi eripe; esne dominus Archiepiscopus? Cum autem, salva veritate, id celare non valeret, ac probum Prioris animum agnosceret, annuit ipsi, dixitque; Is ipse sum, quamquam nec dignus sim, nec ad id idoneus. Prostravit se mox ad pedes ejus dictus Prior, multa contentione exposcens manus ejus [deosculandas.] Convocari mox jussit religiosos omnes, qui ingenti cum alacritate accurrentes manus ejus deosculati sunt omnes.
[203] Absque mora jussit Prior afferri Crucem, candelabra, ac tres religiosos indui, unum veste pluviali, qui Crucem manibus præferret, reliquos duos dalmatica, [in templo & ad imaginem B. Mariæ,] qui gestarent cereos. Atque ita ex porticu, in quo erat sanctus Præsul, ex ea parte, quam De profundis appellamus, ubi exstat pia admodum imago Redemptoris nostri Crucem gestantis & sancti patris nostri Augustini & nonnullorum Ordinis nostri Sanctorum, gestantem sublevantium, ordine processerunt ad ecclesiam per januam, qua itur ad chorum, & ubi nunc ipsius est sepulcrum, una decantantes Te Deum Laudamus. Deductus est ad aram principem, ubi in genua prostratus perstitit, donec cantus absolutus esset, & sacerdos veste pluviali indutus recitasset aliquot in gratiarum actionem orationes. Inde decantantes hymnum Ave maris stella &c, perduxerunt ipsum ad sacellum beatæ Mariæ de Succursu, & ibidem absoluto dicto hymno cum aliquot versibus, idem sacerdos recitavit orationem de beata Maria Virgine, & sanctus Præsul benedictionem impertivit religiosis omnibus, quamvis præ lacrymis verba vix proferre posset. Data benedictione, rogavit patrem Priorem, ut abscederent religiosi; quoniam istic ante sanctam illam imaginem, quæ ipsi valde pia videbatur, aliquantisper morari solus cupiebat. Sed & tota vita sua magno erga eam affectu ferebatur, & ea fuit una ex rationibus, cur moriens (ut dicetur) firmiter admodum institerit, ne sepeliretur alibi, quam in sacello beatæ Mariæ de Succursu in tumulo aliorum religiosorum.
[204] [accurrunt e civitate multi;] Perstitit illic longo temporis spatio, commendans sese beatæ Mariæ Virgini, perstitissetque longiore; nisi ipsum interpellassent: nam, cum famuli, qui cum mulis ad palatium episcopale perrexerant, (ubi jam tum aliquot ex ejus familiaribus, qui præcesserant, morabantur,) dicerent jam advenisse archiepiscopum, atque hospitari in monasterio beatæ Mariæ de Succursu, mox pervulgatus est adventus ejus rumor, & accurrerunt plures canonici, aliæque personæ præcipuæ ad deosculandas ipsi manus, & congratulandum de adventu. Atque ita coactus fuit deserere sacellum beatæ Mariæ, ac se conferre ad cubiculum Prioris, quod, dum in sacello subsistebat, meliore, quo poterat, modo præparatum ipsi fuerat, & alterum socio, cum atriolo utrique annexo. Quotquot accedebant, excepit magna cum caritate tum humanitate, & aliquanto tempore cum ipsis collocutus, rogavit verbis admodum officiosis ac religiosis, (ita enim semper faciebat,) ne diutius istic persisterent, tum propter ingruentem noctem & accrescentem pluviam, tum propter tranquillitatem monasterii, & dignarentur monere amicos, ut parcerent labori ad visitandum ipsum in monasterio extra civitatem & inter pluvias; fore enim ut, ubi in Valentinam civitatem adveniret, domi suæ adiri posset die & hora qualibet, exciperetque eos magna cum lætitia & voluptate; ipse autem per dies, quibus detinerent in monasterio pluviæ, quiesceret, tum ut sese adventui pararet, quia defatigatus advenerat ab itinere, tum ut in hujusmodi festivitatibus liber esset a negotiis ac salutationibus.
[205] [propter continuas pluvias per aliquot dies,] Statuerat Valentiam appropinquare die quarto ante Nativitatem, & biduo commorari in domo ista; tertio vero die, pridie scilicet pervigilii Nativitatis, intrare Valentinam civitatem, in choro interfuturus Vesperis Nativitatis, quam festivitatem magna admodum devotione colebat. Sed ita rem disposuit Dominus, ut propter pluviæ abundantiam permanendum ei fuerit in eo monasterio usque ad primum anni diem. Singulis diebus, quibus in illa domo perstitit, magna devotione Sacrum celebravit ad aram beatæ Mariæ Virginis, & ut majore tranquillitate celebraret, veritus, ne multi ad audiendum adessent, multo mane, & clausis utcumque januis, quoniam dies erant breviores ac nubili, ad aras accedebat. Adstitit autem cum reliquis religiosis in choro horis tum vespertinis tum matutinis festivitatis nati Domini, ac post multas Prioris efflagitationes occupavit sedem mediam; jussit autem amoveri velum bombycinum, positum ad [eam sellæ partem, qua nititur] dorsum, & pulvinar ex rasa bombyce ad pedes [collocatum.] Requisitus est ad antiphonam Magnificat, quam præcinuit magno omnibus pietatis exemplo.
[206] Rogabat ipsum enixe Prior, ut dignaretur celebrare primum vel solemne Sacrum, [cum religiosis divino officio assistens] & eo favore honestare illud monasterium; respondit, libenter se ejus desiderio facturum esse satis, sed æquum non esse, ut in alia ecclesia, quam in cathedrali, primum episcopali ritu celebraret, meritoque conquesturos esse canonicos, quibus ex sua parte non deberet præbere ansam deponendi querelas. Atque ita, inchoatis Laudibus, abiit Missam primam privatim * celebraturus ad aram beatæ Mariæ Virginis, & ea finita aliquantisper quieturus. Prima autem luce ad eamdem aram celebravit duas reliquas multa devotione & lacrymis; inde ad chorum abiit, & cum nemine agere cupiens, genibus nixus perstitit usque ad horam Officii. Hæc cum advenisset, astitit Tertiæ ac Sextæ & Missæ solemni, nec e choro se movit, donec signum daretur ad prandium. Eo dato, cum socio perrexit ad [locum, qui vocatur] De profundis; atque ambo die isto pranderunt in refectorio cum ceteris religiosis, ubi locum Prioris, quia is etiam atque etiam hoc rogabat, occupavit, atque omnibus bene precatus est. Finito prandio, ad cellam se contulit cum socio ac Priore, in eamque conclusus quievit usque ad Vesperas, quibus similiter interfuit, quamvis præterita nocte parum admodum somno dedisset & quieti.
[207] Hoc pacto, quemadmodum narrabant seniores illi patres, [istic moratur, invisitur a prorege.] ea in domo sanctus Præsul transegit diem Nativitatis, nullius salutationem seu visitationem admittens. Ceteris diebus accedebat ad Missam solemnem ac Vesperas tantum, ut quilibet alius religiosus, quorumdam salutationes excipiebat, & cum socio vescebatur in cubiculo; nec prætermisit adesse Vesperis, nisi die festo S. Joannis, quo illum dux Calabriæ tum Valentiæ prorex, cui jam notus erat, quique eum venerabatur multum, invisit. Et qui simulac cognovit, ipsum esse archiepiscopum, omnibus civitatis hujus incolis palam fecit, quam insignis concionator ac Dei servus esset Præsul, qui ad ecclesiam illam gubernandam adveniebat. At præter alia viris nobilibus amicis suis asserebat, mirari sese, quod Valentinum archiepiscopatum acceptasset; quoniam sciebat, eum nullo modo voluisse acceptare Granatenses infulas, ac declarasse, nullas se alias acceptaturum, nec dimissurum statum religiosum, ad quem a Deo fuerat vocatus. Verum hoc dixit, quia tum non sciebat, ut scivit postea, quod retulimus, acceptasse nempe ex mera obedientia, & contra voluntatem, compulsum præcepto ac censuris a Priore provinciæ sibi missis.
[Annotata]
* Hisp. la licencia
* Hisp. Missa del Gallo rezada
CAPUT II.
Magno incolarum gaudio ecclesiam suam ingreditur & primas curas convertit ad carcerem & xenodochium.
[Cessante pluvia & purgatis compitis,] Continebat sese bonus ille Præsul in monasterio beatæ Mariæ de Succursu, non intrans Valentiam propter abundantes pluvias, donec, præteritis diebus festis, illæ desistere inciperent, ac cælum nitescere. Licet autem ingens luti copia, quæ inde producta erat, non permitteret, ut intra dies aliquot, ingrederetur instructo supplicantium ritu agmine & consueta solemnitate a porta civitatis usque ad ecclesiam: tamen propter desiderium, tum quo ipse afficiebatur, videndi, amplectendi, atque, ut bonum quemlibet Antistitem decet, recreandi sponsam, tum quo ardebat pectus ejusdem ecclesiæ fruendi conspectu Sponsi sui, vocemque percipiendi Pastoris, de quo omnes tanta bona prænuntiaverant, statuerunt ac mandaverunt domini de capitulo ac magistratus civitatis, ut viæ omnes, per quas incedendum erat a monasterio beatæ Mariæ de Succursu usque ad ecclesiam majorem, ingenti luti copia mundarentur, sabulo substernerentur, ipseque mulo vectus a dicto monasterio usque ad urbis basilicam procederet, & hinc supplicationis ritu ad ecclesiam. Atque ita die ultimo anni millesimi quingentesimi quadragesimi quarti purgatæ sunt viæ omnes a monasterio beatæ Mariæ de Succursu usque ad portam, cui nomen est de Quarto, & ab hac usque ad ecclesiæ majoris portam, quæ ab Apostolis denominatur, quæque magnifice exornata erat, uti consuevit in casu ac die hujuscemodi.
[209] [in ecclesiam suam introducitur] Festo Circumcisionis ac die primo a anni millesimi quingentesimi quadragesimi quinti, & anno ætatis ejus quinquagesimo sexto sub horam secundam postmeridianam mulo insidens, deducente magistratu ac universo nobilium cœtu præclaræ hujus civitatis, pervenit ad præfatam basilicam, ubi de mulo descendit & Lignum Crucis, quod ibidem sellæ panno pretioso * contectæ impositum atque in eum finem præparatum fuerat, adoravit. Totus etiam dictæ basilicæ aditus coopertus erat panno tum pretioso ecclesiæ majoris, tum serico & villoso * ejusdem civitatis; solum vero multis stratum tapetibus. Illinc, comitante per modum supplicationis, ac decantante, ut moris est, hymnum Te Deum laudamus, clero universo, ad ecclesiam majorem deductus est. Finito cantu, dixerunt versiculos & orationes in libro pontificali assignatas pro receptione antistitis, &, his dictis, omni populo bene precatus est, atque impertivit quadraginta dierum indulgentias, quas subditis suis concedere possunt episcopi.
[210] [magno humilitatis] De hac receptione & ingressu benedicti Præsulis referunt testes res aliquas valde notabiles: nam multi tum ob insignem æstimationem, tum ob famam sanctitatis, quam de ejus persona acceperant, magna cum attentione observabant, quidquid fiebat, eumque subsecuti sunt, donec in ædes suas se recepisset. Referunt itaque ex iis aliquot, eo tempore in vivis etiam tum superstites, cum super ipso inquisitio instituta est; primo, quod grandem omnibus admirationem attulerit humilitas & paupertas habitus ipsius; ingressus quippe est veste ac pallio ex panno nigro valde obsoletis, petaso autem tam vetusto, ut jam colorem amisisset, atque ex vetustate detritus esset b. At id non mirabitur, quicumque pervolverit, quæ post dicturi sumus de paupertate, quam servavit semper in vestimentis, dum fuit Archiepiscopus.
[211] Alterum erat, insigne exemplum humilitatis simul & pietatis, [ac pietatis exemplo] quod præbuit, quando in inferiori aditu basilicæ civitatis, ubi a capitulo exceptus est, e jumento descendens, pervenit ad sellam ad adorandum Lignum Crucis. Eo loco, ubi genuflectendum ei erat, posuerant pulvinar ex amphimallo rubeo, quod cernens inclinavit se, ac propriis manibus amovit, atque humi in genua prostratus adoravit lignum Crucis, osculatus est Crucifixi Domini pedem multis cum lacrymis, & mox pronus solum ipsum deosculatus est. Ea fuit actio tantæ pietatis exemplo, ut adstantes permoveret, ac tanta teneritudine afficeret, ut ex illis multi collacrymarentur. Imo qui id testantur, ut habetur in processu, cum enarrant, tanto sensu id proferunt, ut nec a lacrymis abstinere nec absque illis eloqui valeant. Tertio dicunt, ipsum exceptum fuisse tanta gaudii ac lætitiæ significatione totius civitatis, omniumque, qui in hac tunc degebant, ecclesiasticorum ac laïcorum, hominum genere præstantium & nobilium, atque universim totius populi, quanta nullo umquam casu visa fuerat Valentiæ. Demonstrantibus omnibus consolationem & interiorem animi voluptatem; videbatur vere die isto ad ipsos ingredi civitatis redemptio, ac remedium malorum omnium tam spiritualium, quam corporalium, quæ in ipsa reperiebantur.
[212] Et juxta opinionem, quam de ejus insigni sanctitate, [atque incolarum solatio & gaudio,] doctrina & benignitate conceperant ex publice narratis de Servo Dei per multas ac graves admodum personas, quæ fuerant in Castella, nominatim Burgis aut Vallisoleti, una voce asserebant omnes, tamquam de re certa, cum isto sancto Præsule istuc advenisse emendationem omnis corruptionis ac dissolutionis, quæ erat in civitate ac per diœcesim, remediumque & solatium pauperum & egenorum. Nec voce tantum palam indicabant cordis lætitiam & opinionem atque existimationem, quam de sancti Præsulis insigni sanctitate, doctrina, pietate ceterisque virtutibus habebant, verum etiam scriptis, multis versibus, epigrammatis per plateas, compita & angulos, qua illi transeundum erat, dispositis, præsertim ad ecclesiam majorem, ad hujus valvas, & areas. Aliis celebrantibus insignes benedicti Præsulis dotes; aliis infinitas gratias agentibus Domino, quod illum nobis concessisset; aliis ecclesiæ ac civitati gratulantibus de tam felici sorte, qualis est adventus tam boni Patris ac Pastoris; aliis bene precantibus Ordini sancti patris nostri Augustini, tales filios producenti; aliis per emblemata & symbola hieroglyphica designantibus gaudium & solatium, quod ex ejus adventu sentiebant. Imo etiam testantur aliqui, quod plures claro ac valde legibili charactere scriptis suis, versibus ac picturis has voces præfixerint: Illustrissimo et sanctissimo Præsuli don Fr. Thomæ a Villanueva, archiepiscopo Valentino, quem in salutem animarum, et patrem pauperum, gratulans et jubilans recipit hac die urbs Valentina foelix. Verba, quæ juxta judicium multorum, jam tum magnam de dotibus præclari Viri notitiam habentium, iis chartis inscripta sunt, dirigente Spiritu sancto, qui optime noverat, quam vera essent futura.
[213] [qui ingenti affluentia eum comitantur.] Postquam igitur sanctus Præsul tali lætitia ac solemnitate receptus fuisset, atque finitæ essent in ecclesia cærimoniæ supra memoratæ, perrexit ad ædes suas, comitantibus omnibus canonicis, cum tanta frequentia hominum invicem propulsantium ad manus, vestem aut pedes ipsi deosculandos, ut ipsemet magno incommodo ac vitæ periculo expositus fuisset, nisi accessissent ad illos repellendos, atque spatium curandum satellites ducis Calabriæ, qui præstolabatur in sacello majori ecclesiæ cathedralis, ut ipsi, cum advenisset, manus deoscularetur; quemadmodum ad primos altaris gradus ipsi adventanti deosculatus eas est magnus & Christianissimus princeps.
[214] [Postero die actis Deo gratiis,] Postero die ad ecclesiam rediit sacrum Missæ sacrificium celebraturus, & ibidem, quod fecit magna devotione & lacrymarum effusione, gratias Domino infinitas acturus de beneficio, quod sibi præstiterat permittendo, ut ad ecclesiam suam perveniret; orandumque suppliciter, ut dignaretur dirigere sese, ac divino favore & gratia illuminare, ut rite fungeretur officio, debite gubernaret diœcesim, essetque dignus ejus gloriæ & salutis ovium suarum minister.
[215] [perlustrat carcerem] Dum hoc præ ceteris præstiterat, & in sublimi isto ac divino Sacrificio se Domino commendarat, ut in omnibus sibi lumen concederet & ductum; mox perhibuit insignem caritatem & benignitatem, qua gubernaturus erat subditos suos, cumque iis acturus. Ab ecclesia enim ad ædes reversus, primum sibi ostendi expetivit carcerem ecclesiasticorum, ut propriis oculis videret, quo pacto istic haberentur clerici, utque præ reliquis huic rei prospiceret. Ingressus illum est, & perlustrans cum offendisset cavernas, quas ibidem tavegas compellant, comperissetque eas valde tenebrosas, humidas ac lugubres, rogavit: Hicne umquam ecclesiasticus collocatus est? Responderunt, quod sic, quodque isti rei inservirent. Magnam vultu ægritudinem demonstravit, & abhorruit talem carcerem, magis aptum (ut ipse aiebat) latronibus ac grassatoribus, quam sacerdotibus & hominibus Deo consecratis; moxque eum obstrui atque humo repleri jussit, dicens: Avertat Deus, ut umquam, me jubente vel volente, clericus tam horribili loco includatur! Alia via corrigendæ & lucrandæ sunt animæ fratrum nostrorum. Movet fortiter miseria & necessitas proximi, quando propriis oculis conspicitur, ob vim ac robur, quod naturæ Auctor his indidit ad movendam voluntatem & cor emolliendum. Idque optimo experimento discerent superiores ac judices, si modo, ut tenentur, carceres visitarent, ac propriis oculis intuerentur, quid patiantur miseri captivi; quemadmodum sæpius pro concione docuit sanctus ille Præsul, atque ipse fecit, uti hic videmus, observavitque, quamdiu hanc ecclesiam tenuit.
[216] [Summam pecuniæ oblatam a canonicis] Iisdem hisce diebus domini de capitulo, tum ad significandum gaudium, quod ex ejus adventu perceperant, tum quia de ipsius paupertate certiores facti erant, utpote, qui, nisi mutuum peteret, nihil habebat, quo ædes instrueret, ac de supellectile necessaria prospiceret, decreverunt inter se rite congregati, dono ipsi offerre aliquam pecuniæ summam; ter mille scuta c aiunt nonnulli, quater mille testantur alii, & hoc mihi certius est. Nam sacerdos Deo devotus, vita integer & fide dignus, nomine dominus Michaël Tiensa, qui per annos plures fuit vicarius perpetuus in ecclesia xenodochii generalis, (qui in vivis superstes erat, quando de hoc sancto Præsule primum libellum meum concinnavi, sed vivere desierat, quando auctoritate episcopi instituta sunt inquisitio & processus,) mihi tamquam testis oculatus magna cum certitudine affirmavit, quater mille fuisse [destinata.]
[217] Hæc nomine capituli ad ipsum detulerunt dominus Hieronymus Carroz, [xenodochio concedit,] dominus Michaël Vique, & dominus Honoratus Pellicer canonici ejusdem sanctæ ecclesiæ, supplicantes, ut iis uteretur ad instructionem domus suæ, nec respiceret donum, sed voluntatem ac desiderium, quo ferebantur in ipsius obsequium. Recepit nummos, gratias illis plures agens tam de affectu quam de munere, atque ait: Illa pecuniæ summa, qua mihi benefacere intenditis, an ita conceditur, ut libere de ipsa disponam, eaque utar, sicut expedire mihi visum fuerit? Asserentibus illis, omnino ejus voluntati [relictam esse,] dixit: Igitur, cum acciderit, (ut acciderat illis diebus,) ut ignis tantum damnum intulerit xenodochio generali hujus civitatis, oro vos ac dominos capituli, ne ægre seratis, aut existimetis, me minoris facere donum, etenim pluris facio, ac memoria tenebo semper, si, quod Deo placebit plurimum, istud [donum] concedam xenodochio, ut inchoetur opus, quod necessario exstruendum est. Permisit Deus, ut non modo non ægre id ipsi tulerint, sed contra suspexerint ingentem caritatem ejus & misericordiam, qua, cum ipsemet indigeret, potius prospicere voluit necessitati xenodochii, quam propriæ domus. Atque ita eodem temporis momento advocari jussit administratores xenodochii, quibus statim advenientibus omnem pecuniam, cui ne manum quidem admoverat, contradidit mandans, ut acciperent ad construenda ægrotantium cubilia, atque opus extemplo inciperent, & fore [addidit] ut, opitulante Domino, conaretur afferre subsidium tum necessitati, quam ea tempestate patiebantur, tum ceteris pietatis ac misericordiæ operibus, quæ more solito in ista domo exercentur. Comitatus est administratores, qui pecuniam acceperunt, dictus vicarius dominus Michaël Tiensa, atque ita supra relata narravit tamquam testis oculatus. Addidit autem, quod per memoratam patris D. Thomæ eleemosynam cœpta sit xenodochii constructio.
[218] Nec tantum hosce nummos impertitus est, verum ad se vocatis concionatoribus & confessariis omnibus, [aliosque, ut idem faciant, inducit.] injunxit sedulo, ut, dum concionarentur ac confessiones exciperent, rem magno conatu commendarent, personasque, quibuscum essent acturi, si utcumque divites esse novissent, rogarent, ut eidem succurrerent ac faverent. Idem præstabat ipse in sermonibus, quos instituebat, tanta efficacia, quanta si fuisset domus propria, & quilibet ægrotantium & egenorum germanus frater aut filius, imo tali sensu [apprehendebat] necessitatem istius domus, & meritum insigne, quod coram Deo referebant, quicumque ei opitulabantur, ut præ commiseratione commoveretur, atque cum lacrymis id flagitaret. Ducem Calabriæ, qui princeps erat pius admodum & in eleemosynas pronus, quique eidem operi multum auxilii conferebat, oravit atque exoravit, ut sæpenumero simul opus inspicerent, inviserentque xenodochium, ita suo exemplo stimulum daturi ceteris omnibus ad ipsi succurrendum. Atque ita simul adierunt frequenter magna totius civitatis ædificatione, ac plures personæ principales, tam ecclesiasticæ quam laïcæ tam sancto exemplo permotæ, eodem similiter accurrebant.
ANNOTATA.
a Escolanus part. 2 lib. 10 cap. 35 Historiæ Valentinæ introitum affixit diei ultimo anni 1544.
b Coccinus ea sic confirmat pag. 649: Ad archiepiscopatus dignitatem electus habitu veteri & pileo ob vetustatem decolorato civitatem Valentinam una cum socio ac duobus aliis, quasi Prior quidam aut Provincialis ingressus est, ita ut omnes ob sui Prælati modestiam & humilitatem in maximam admirationem raperentur: ita ut de vera scientia & de visu deponunt Bartholomæus Escola … ætat. LXXX annorum in processu Valentino … Matthæus Joannes Lopez ætatis septuaginta quinque annorum… Philippus Adell ætatis LXXI annorum … qui duo sunt examinati authoritate ordinaria.
c Hispanice escudos: ea monetæ appellatio alias recurret, eodemque nomine exponam: sic Real nummum regium vel regalem nuncupabo, ducado ducatum, quod meminisse dignetur lector.
* Hisp. brocado
* Hisp. terciopelo
CAPUT III.
Archiepiscopus paupertatem servat in vestitu, victu, supellectile domestica.
[Archiepiscopi amor paupertatis in vestibus,] Veræ a virtutis ingens experimentum est dignitas & honor, atque efficacissimo argumento ostendit radices, quas illa egit in corde hominis, quando ex statu & officiis non permutatur. Sic quoque optime demonstravit pater D. Thomas, quam verus esset religiosus, quamque pauper corde & spiritu; quandoquidem ad archiepiscopatum Valentinum promotus atque tam sublimi in dignitate constitutus, minime ab agendi modo immutatus fuerit, nihil amiserit humilitatis, candoris, paupertatis, quam in religione semper fuerat professus, tam corde & opere pauper erat, ac tam serio per totum vitæ cursum amavit paupertatem Euangelicam & religiosam, quam voverat, ut quicumque eum noverunt vel ipso familiariter usi sunt, finem non faciant cum præconio commemorandi, quantopere virtuti illi studuerit. Eadem vestimenta jam Archiepiscopus gestavit per annos aliquot, quæ detulerat e conventu, & usu lacera sarciri curabat, donec vetusta & nimium detrita usui esse non possent. Idem servabat in vestitu interiori, subuculas & tunicas refici curans, &, ubi vetustate obsoletæ erant, ex binis unam confici præcipiens; quibus tamen (ut sub finem hujus capitis videbimus) non induebatur, nisi ad occultandum, quod gestabat, cilicium. Quod si thorax detritus, aliis assutis manicis, aptari posset, eum ut ut vetustum induebat nec novum confici curabat. Nam, & id affirmabat ipse, putabat, divinis occulis acceptiores esse in paupere religioso vestes obsoletas ac detritas, quam novas & pretiosas.
[220] [quas ipse manibus suis,] Hac de causa, quamdiu vixit in religione, tibialia, femoralia & quidquid propriis manibus valebat, reficiebat ipsemet, nequaquam ad alium recurrens. Idem ipsum continuabat Archiepiscopus tum ex causa jam dicta, tum ex desiderio & cælesti fervore, quem sentiebat jam factus Antistites, ad parcendum sumptibus [in favorem] pauperum b. Eum in finem in cellula, quam solus ingrediebatur, non alius, in scrinio ductili habebat digitale, acum, forfices, filum & hujusmodi apparatum, quem cœnobitæ servare solent in cellis ad resarciendas pauperes vestes. Imo ipsos calceos vetustos & fractos refici jubebat, & aliis soleis instrui, quamdiu ita refecti usui esse poterant. Res leves eæ videbuntur nec dignæ Archiepiscopo, aut quæ inserantur vitæ ejus; at quis dubitet, magnum in se complexas fuisse meritum & oculis divinis summopere placuisse? Utpote quæ totidem erant proprii effectus & argumenta certissima amoris & affectus, quo rapiebatur in paupertatem religiosam, ac desiderii, quo, prout videbimus, intendebat superflua colligere pauperibus.
[221] Contigit, dum cellulam, in quam refecturus aliquid se recipiebat, [resarcit,] minus recte occluserat, advenire domum ejus canonicum unum e familiaribus, qui alloqui ipsum vellet, & cui percunctanti, ubi esset dominus Archiepiscopus, responsum est, in cellula ista [ipsum occupari.] Ille pro familiaritate & candore, quo agebat cum benedicto Antistite, non exspectans, donec moneretur, confestim ad cellulam contendit, & cum non bene occlusa esset, nec signum dans nec vocem proferens introïvit, offenditque impeditum sarciendis femoralibus; quod male admodum habuit Dei Servum. Hujusmodi rei conspectu obstupefactus canonicus & indignam Archiepiscopo reputans, infit: Obsecro, Domine, hoccine a Dominatione tua præstari oportet? Pro unico regali refecturus est sartor quilibet. Sane, Domine, id non patiar: & hoc dicens, conatus est ipsi femoralia e manibus surripere. Cohibuit bonus Antistes & dixit: Non recte judicas; quamvis enim ad archiepiscopatum promotus sim, haud idcirco desii esse religiosus, qui vovi paupertatem; & delector subinde occupari iis, quibus occupantur pauperes religiosi: quod ais pro unico regali refici posse femoralia; aio ego, quod unico illo regali comedere cras possit mendicus. Bene autem de me meritus fueris, si rem hanc pro tuo in me amore nemini indicaveris.
[222] Bis tantum spatio annorum undecim, quibus fuit Archiepiscopus, [nec novas sibi confici vult,] confici sibi jussit habitum album & nigrum, quo modo gestamus nos religiosi Ordinis sancti patris nostri Augustini. Utraque vice fieri voluit album ex panno tenuiore, nigrum ex communi panno, & vili pretio. Quadam vice suaserat ipsi amicus, ut vestiret se panno e laneis aut bombycinis filis decussatim transversis, cum talis vestis esset minus gravis, nec alicui videri posset dedecere Archiepiscopum. Imo fore, [addebat,] ut commodiore pretio id fieret, quam si sese vestiret panno istius regionis; [subdens,] se jussurum afferri. Allatum [pannum] comperiens [Sanctus] cariore pretio constare, quam putabat, atque esse suo judicio exquisitum, ac fore habitum splendentem, dixit amico: Tibi, qui dives es & bonorum tuorum dominus ac secularis, fas erit hocce panno induere te, nam pauperi monacho, qualis ego sum, qui quidquid habeo, pertinet ad pauperes, non licet vestiri re tam pretiosa & exquisita. Atque ita amicus boni Patris nostri abstulit pannum, ex eoque uni e filiabus suis tunicam confici curavit; ille vero habitum sibi ex vili panno nigro. Hanc gestavit annis pluribus, donec tam vetustus esset atque obsoletus, ut puderet domesticos eo indutum conspicari. Ut autem illum deponeret, ac novum assumeret, coacti fuerunt die quadam una omnes ipsum aggredi, & sic ob meram ipsorum importunitatem alium sibi comparavit ex rudi panno, & minimi pretii, qui reperiebatur. Atque hic fuit secundus e duobus.
[223] [quamdiu vetustæ sarciri queunt;] Ut autem clarius pateat, quanti faceret paupertatem, rem hic annotandam existimo, quam refert ex domesticis unus, qui id temporis illi famulabatur; & quamvis videri poterit nonnullis abjecta, equidem tamen certus sum, quod, qui eam consideraverint oculis rectis ac piis, Dominum Deum laudaturi sint in humilitate ac paupertate spiritus benedicti hujus Antistitis. Ait itaque testis ille, quod, cum vestis ista, ad quam deponendam ob vetustatem compulerunt eum [postea] domestici, non modo vetus & obsoleta, verum etiam fracta esset & sedendo lacera infra humeros, quia illam gestarat continuo & gestare diutius [desiderabat,] deplorans expensas pro se faciendas, unice ut servaret pauperibus c, [ait, inquam, testis ille, quod] die quadam compellatus fuerit a famulo altero, cui nomen Alvaro de Noriega, dicente: Comitare me, mandavit enim Archiepiscopus, ut e panni segmentis, quæ custodit in capsula ad reficiendas vestes suas, unum assuamus [vesti,] quam modo induit. Assuimus ei (inquit) segmentum ingens, sublato, quod magis erat fractum ac lacerum, & sic refectam absque ullo pudore gestavit etiam per plures menses: cujusce rei puderet pauperrimum atque humillimum religiosum.
[224] [nec nisi levi pretio;] Indigens thorace, quia, quem gestabat, vetus erat adeo & fractus, ut uti non valeret in posterum, vocari jussit sartorem, qui novum concinnaret, commendavitque illi, ut conficeretur ex tela bona ac solida, modesta tamen & honesta. Ita fecit sartor; seligens gossipium *, quod reperiebatur, optimum, & confectum attulit dicens, constare nummis regiis triginta. Obstupuit valde Dei Servus; affirmantem autem sartorem, non posse se minore pretio vendere absque proprio damno, rogavit, an inventurus esset aliquem, qui eo pretio acceptaret; asserenti ipsi dixit: Tolle igitur eum, frater, & auspicato divende alteri: sufficit enim mihi thorax nummorum regiorum ad summum decem vel duodecim. Thorax quippe trium scutorum nec religioso congruit, nec ei, qui se pauperibus patrem exhibere obligatur d: tribus istis scutis pauperem a capite usque ad calcem vestire potero. Postea vero, sicut inferius videbitur, uni e filiabus istiusmet sartoris dotem insignem suppeditavit. Similia ei obtigerunt sæpe alias e ob consuetudinem, quam contraxerat induendi sese modo religioso & honestissimo.
[225] [frustra indignantur canonici.] Sicut bonis bono exemplo exstitit modestia illa ac paupertas sancti Antistitis, ita etiam, quod virtuti proprium est, non potuit non offendere aliquos, & displicere oculis res dimetientium juxta usum, vanosque mores ac leges hujus mundi. Nam aliquot e capitulo judicantes, Archiepiscopum suum non esse vestitum juxta decorum debitum nec conformiter ad dignitatem suam atque honorem ecclesiæ, miserunt, qui supplicarent, ut vestibus melioribus sese indueret, & ex panno subtiliore, atque eo modo, ut quadamtenus præ se ferret dignitatem suam. Quibus subridens atque alacri & gravi vultu respondit: Dicite dominis istis, me gratias eis habere plurimas pro cura, quam de me gerunt; sed ignorare me plane, quid obsit vel detrahat dignitati archiepiscopi, indutum esse me instar monachi, qui paupertatem professus sum: quandoquidem hujus muneris auctoritas, & inde enascens obligatio, minime consistat in vestitu atque subtilitate panni; sed in cura ac studio salutis animarum, quæ mihi a Deo commissæ sunt. Nihilominus ipsi statuant, quo me vestimento indutum velint, & nisi professioni meæ adversetur, judicio eorum ac voluntati acquiescam. Ad responsum adeo religiosum ac prudens reponere nihil ausi sunt; tantum rogavere, ut pileolus, quo tegebat caput tempore æstatis, quando ob vehementem calorem viri religiosi cucullo solent denudare caput, conficeretur ex panno tramoserico. Atque ita fecit, ut persuasioni ipsorum atque desiderio obsecundaret. Porro manu sua demonstrans pileolum istum tramosericum scite ac lepide (uti in omnibus consuerat) aiebat: Ecce hic archiepiscopatus meus: neque enim dominis capituli tamquam Archiepiscopus vestitus videor, si minus utar pileolo tramoserico.
[226] In victu adeo temperans erat, ut nihil umquam haberet amplius, [Victus parcitati] quam quod communiter in Castellana provincia, unde venerat, dari solet religiosis in amplis Ordinis nostri conventibus, addita tantum aliqua pro comedentibus promulside. Festis majoribus in gratiam solemnitatis, ac simul mensæ suæ accumbentium, superaddi jubebat avem aliquam, pullosve, aut portionem ex vitulina vel caprina carne, secundum festivitatis ordinem. Id autem eadem semper temperantia, quam observarat in Ordine f. Convivæ erant illi communiter confessarius, provisor, & visitatores ejus, magistri Porta & Caro, dum Valentiæ degebant; aliquoties autem asserebant, se propter mensæ sobrietatem surrexisse ab ea etiam famelicos, quo tamen minime affligebantur, animati quippe exemplo Archiepiscopi.
[227] Quidquid sumptus, ut ut modici, fiebat præter ordinarium, [magna solicitudine] sicut dictum est, animo sentiebat & reprehendebat, idque ut impediret, sub finem cujusque mensis (prout narrant nonnulli, qui illi famulati sunt,) oculis examinabat rationes sumptus ordinarii; si autem mensis unus excederet alium, præterquam in eo, quod causa festivitatis alicujus aut solemnitatis vel ex legitima & urgente occasione expensum fuerat, magno sensu corripiebat, dicens: Considerate, non esse hæc mea, sed pauperum bona, ac restitui his debere, quidquid in ædibus meis insumitur absque necessitate. Quapropter equidem conscientiæ vestræ committo, ut magna solicitudine attendatis, ne quid extra necessarium impendatur vel pro me vel pro domo: nam, ubi secus fit, præterquam quod graviter Deus offendatur, pauperibus, ad quos pertinet, subtrahitur, atque restitui debet.
[228] Die quodam Veneris descendens, ut Sacrum faceret in ecclesia cathedrali, [invigilat.] ad primos gradus occurrit œconomo inter pisces alios afferenti mustelam g; rogavit, quo pretio constitisset. Respondit ille quatuor regalibus. Obstupuit dicens: Quid mihi res tam pretiosa? Male egisti. Tum, vere, inquit œconomus, aderant alii, qui eodem pretio libenter sibi compararent, &, si cedere vellem, agerent mihi gratias. Itaque, dixit Servus Dei, defer ad ipsos, & quatuor nummos recipe h, nec deinceps tam largus sis & liberalis ex pecunia aliena, neque mihi tam caro emas. Bina ova & frustum piscis vulgaris mihi monacho plusquam sufficiunt. Bona enimvero, quæ habeo, mea non sunt sed pauperum; ex quatuor hisce nummis plures quam quatuor illorum comedent.
[229] Non patiebatur umquam in ædibus suis esse pannos ullave tapetia aut mensarum tegumenta serica. [Nullum in domo vel cubiculo] Imo super mensa, qua utebatur in cubiculo, erat [operimentum] ex nigra pelle dumtaxat ducta colore aureo; ad januam vero velum [pendebat] ex nigro panno intortis villis Non erat in tota domo ornatus pensilis, præterquam in aula majore, qua aditus est ad sacellum, & ubi communiter ipse negotia peragebat; illic autem inter binas fenestras, quæ aream domus respiciunt, [pendebat] velum ex nigra pelle ducta colore aureo cum imagine beatissimæ Mariæ Virginis; & mensa [ibidem posita] eadem pelle erat cooperta: cubile [ejus stratum] erat levi matta, qualem in cellis suis habere solent quidam religiosi i.
[230] [pretiosum ornatum tolerat,] Coëmit ipsi aliquando œconomus velum non amplum bombyce & subtili lana intertextum, in quo expressa erat Christi Domini de Cruce depositio; parvum item opere Turcico tapetem, quoniam levi pretio venalia repererat in foro ecclesiæ cathedralis. Id intelligenti patri Thomæ multum displicuit; quia expensæ factæ erant in rebus minime necessariis. Verum, inquit, retineantur; velum quippe, cum repræsentet Christum Redemptorem, adhiberi poterit in ecclesia, (sicut etiam adhibitum fuit; nam dono dedit, ut imponeretur pulpito, ex quo ad populum dicitur,) tapes autem in sacello, ubi sanctum Missæ sacrificium peragimus. Sed in posterum noli mihi supellectilem aut rem curiosam coëmere; Nam sufficienter tibi dictum fuit, esse me monachum & professum paupertatem, atque exceptis necessariis ad mei ac domus sustentationem, reliquum omne pertinere ad egenos.
[231] [nec supellectilem argenteam in mensa:] Eadem de causa nec habuit nec habere voluit umquam convivalia ex argento vasa, præterquam duodena cochlearia exilia pro invitatis ad mensam, & bina vascula imponendo sali. Oeconomus considerans sumptum catinorum ac scutellarum, quæ continuo rumpebantur in manibus epheborum, suggerebat ei sæpius conflari potuisse supellectilem mensæ argenteam ex eo, quod indies insumebatur in catinos ac scutellas k. Respondit ille: Putas, me non vidisse id; de quo me mones? Erras, si credis hoc: probe adverto. Sed monachus sum, & quod honori est aliis, mihi probro esse censeo. Abunde patuit sancti Antistitis paupertas, cum e vivis excederet. Nam, (exceptis iis, quæ inter famulos distribuit,) omnis ejus supellex, quam ante obitum legavit collegio a se fundato juxta scholas hujus civitatis, in publica auctione in foro ecclesiæ cathedralis divendita tantum fuit scutis circiter quinquaginta.
[232] [lectus ipsi simplex;] Non tantum, cum jam esset Archiepiscopus, eamdem constanter tenuit paupertatem & simplicitatem, quam professus fuerat, servaveratque in religione; verum etiam eadem asperitate iisdemque corporis afflictationibus se ipsum tractabat, quibus utebatur in Ordine, occultans tamen eas, quantum poterat; licet quantamcumque ad ocultandas adhiberet curam, detectæ fuerint a nonnullis famulis & familiaribus, qui testimonium perhibuerunt. In cubiculo lectum habebat loris subtentum, non deauratum, pictumve alio quam proprio & naturali ipsius materiei colore. Instructus autem erat sypariis ex xylino panno coloris cinerei, culcitis tantum duabus ac duobus stragulis ejusdem generis, quibus utimur in Ordine nostro, nec re alia seu rara seu eleganti. Lecticæ linteis numquam utebatur, nisi exigente infirmitate; ac proinde toralibus stamineis sternebatur lectus.
[223] [& fere sarmentis incubat,] Famulus, qui parandi lecti curam habebat, in eo illum somnos captare existimabat, quoniam mane ita invertebat & situ mutabat, acsi incubuisset. Verum detexit [famulus,] ipso inscio, (viderunt & alii nonnulli ac magno silentio suppresserunt,) l quod hunc lectum inter ac parietem alter humi jaceret [lectus] ex sarmentis confectus ac stragulo uno tectus, quem nemo deprehendisset vel advertisset; nisi die quadam circumiens reperisset dictus famulus, qui, quid rei esset, intellexit at dissimulavit. Quapropter ipse plerumque Dei Servus vesperi sternebat lectum, in quo quiescere se simulabat; & quando ejusdem sternendi curam relinquebat servo, aiebat: Poteris lectum facile componere ex parte anteriori absque eo quod circumeas: noli circuire aut facere aliud, quam quod a me tibi injungitur. Cum affligeretur morbo, ex quo mortuus est, intelligens, eum sibi extremum fore, præcepit famulo, qui ei nonnumquam lectum parabat, & cui secretum istud credebat, nomine Benedicto, ut sub noctem, dum alii cœnarent neque observaret quispiam, auferret sarmenta aliquot inter lectum ac parietem jacentia. Idem famulus, defuncto sancto Antistite, Ordinem sancti patris Hieronymi amplexus est in monasterio de la Murta, ubi insignis Dei servus exstitit & magni exempli religiosus.
[234] Ad eamdem normam, quamvis indueret tunicas stamineas & aliquoties indusia, [cilicio semper indutus,] hisce vestiebat sese, ut tegeret cilicium, quod gestavit usque ad mortem; atque hinc citius apud ipsum corrumpebantur, quam soleant apud homines alios. Mirabantur ii, qui ea vel lavabant vel reficiebant, quomodo tam brevi tempore detrita essent apud hominem, degentem semper domi, quietum ac solitarium. Sed post obitum, quando & cilicium & quam id asperum esset, compertum fuit, perceperunt, ejus asperitatem fuisse causam, cur illa citius apud Dei Servum, quam apud alios ejusdem conditionis homines corrumperentur.
[235] Quoad victum præter ordinariam & insignem hocce capite expositam sobrietatem, [jejuniis addictus,] fuit etiam rigidus admodum jejunii cultor, non modo in religione, sed & in archiepiscopatu. Præter Ecclesiæ jejunia, servabat etiam omnia [peculiaria] Ordinis, ac multa alia ex devotione. Tempore Adventus & Quadragesimæ Feriis quarta & sexta, in pervigiliis item per annum seorsum comedebat; quoniam pane & aqua se reficiebat. Asserebat autem, diebus istis manducare serius sibi lubitum esse, neque [velle,] ut sui causa ordinarii mensæ suæ convivæ refectionem differrent ultra statam horam. Atque ita sese subtrahebat, nec præsentem habebat diebus istis præter famulum cubicularium, cui arcana multa committebat, ne quis cognosceret, eum jejunare in pane & aqua: hoc servavit tota vita, nisi infirmitas aliqua impedimentum afferret.
[236] Ex illis jejuniis, & defectu somni, ac laboribus officii debilitari cœpit. [etiam infirmus in victu parcit sumptibus.] Dixerunt itaque medici, eum idcirco & propter ætatem debere sumere nutrimentum solidi succi, ac diebus singulis gallinam ipsi seorsum esse coquendam. Videbatur ipsi minime necessarius tantus sumptus, quod nec infirmus esset, nec lectum teneret, imo domum obiret; instantibus tamen medicis & domesticis [asserentibus,] eo ipsum egere, & nisi nutrimentum solidum sumeret, ex debilitate morbo corripiendum, ut ad munus obeundum incapax futurus esset, ac multo plures impensæ essent faciendæ, tandem consensit, ut sibi separatim coqueretur caro vervecina &, quod sufficeret, dimidium gallinæ, [subdens,] se, prout videretur [expedire] etiam nutrimenti sumptionem continuaturum. Duravit hoc uno circiter mense; judicans quippe, sibi melius esse ac plus virium, de gallina jam satis esse dixit, & ad communem cibum rediit, nec ad rem aliam induci potuit m.
ANNOTATA.
a Prætermisi nonnulla, quibus docet auctor homines communiter cum dignitate mores immutare.
b Juvat hic audire testes apud Coccinum; pag. 641 ita legitur: Vestimenta sua, quibus humillime induebatur, propriis manibus resarciebat, ut uberius posset pauperibus subvenire, ut deponunt testes in processu Valentino … videlicet Fr. Joannes Alphonsus … Joannes Feris … Philippus Adell … Michaël Vincente … Bartholomæus Escola … Fr. Joseph Montanes … Joan. Baptista Alatar … Jacobus Ferrando … qui omnes præter Escolam sunt examinati authoritate ordinaria: Mariana Sottomajor … & Blanca de Cardona … in eodem processu Valentino … quæ dicit, neque duplex indumentum, neque geminum birettum, ut appellant, eum habuisse.
c Iis affinia leguntur denuo apud Coccinum mox laudatum: Frater Joannes Alphonsus ait, eum adeo parcum fuisse, ut, cum quadam die testem, manicas sub cubito laceras intuentem, interrogasset, quo pretio par manicarum haberetur, & ille XXIV regalibus respondisset, subdiderit Archiepiscopus, melius est, ut hæc pecunia erogetur in pauperes, & ego frustis manicas mihi resarciam: prout eum fecisse, seque vidisse idem testis affirmat.
d Facti hujus quoque meminit Coccinus, sed modo paululum diverso: Iterum, inquit, ad se jussit accersiri sutorem, ut sibi thoracem conficeret, qui cum XXIV regales pro eo conficiendo petiisset, se non posse respondit Archiepiscopus tantum impendere, cum bona essent pauperum, eique obtulit regales duodecim, quibus sutore non acquiescente, thoracem non emit. Deinde addit, a Sancto postea eidem sutori (vestiario scilicet a verbo suere, quamquam ea voce utamur communiter pro calceolario,) datam fuisse pecuniam pro dote filiæ, ac tandem ex processu Valentino testes citat F. Joannem Alphonsum, D. Petrum de Moncada, Joannem Baptistam Alatar, & Jacobum Ferrando.
e Aliquot exempla recitat cap. 20, quod apud nos est 21 ob causas infra indicandas: unum addo ex Coccino: Jacobus Ferrando … etiam deponit, quod, cum venerabilis Vir pedes quadam die extra calceos haberet, vidit pedum digitos denudatos, ipsaque pedalia lacera, ac penitus consumpta, quodque, cum venerabilis Vir se conspici adverteret, pedes intra calceos retraxit: & omnes supradicti (nempe ad litt. d) sunt examinati authoritate ordinaria.
f Coccinus pag. 637 tit. De abstinentia, sobrietate & parcitate scribit in hunc modum: Hujusmodi virtutibus egregie sanctus Præsul fuit ornatus, nam quantum ad abstinentiam & sobrietatem attinet, deponunt testes, cibum ac potum tam parce & modice sumere solitum, acsi privatus Religiosus existeret, prout in processu Valentino… Fr. Joannes Alphonsus… Franciscus Blasco… qui sunt examinati authoritate ordinaria, & Mariana de Sottomajor,… quæ subdit, quod ex una tantum olla comedebat.
g Hispanice lamprea, piscis murænæ similis & a lambendis petris nunc etiam lampetra nuncupatus.
h Factum idem habes in Vita secundo loco data, sed modo diverso enarratum; magnum sane discrimen est in pretio; nam piscis illic 25 regalibus constitisse asseritur: apud Coccinum vero 20: uter rectius, ignoro. Insuper, verba sunt Coccini pag. 640, cum ad eum familiaris lampretam valoris XX regalium detulisset, jussit illam venditori restitui, ut aliis venderetur; Hoc, inquiens, pretio viginti pauperes poterant sustentari; mandavitque, ut fœminæ, cujus erat lampreta, quatuor regales, quibus indigebat, eleëmosynæ nomine tribuerentur. Hæc probant optime testes in processu Valentino … videlicet Fr. Joannes Alphonsus… D. Petrus de Moncada, ambo examinati authoritate ordinaria.
i Huc denuo respiciunt, quæ memorat Coccinus pag. 643: Parcitati quoad vestimenta, parcitas quoad cubiculum & lectum adjungitur: nam hic similis erat lecto alicujus pauperis religiosi; cubiculum vero non aulæis ornatum, sed storis quibusdam circumdatum visebatur; ita prædicti testes deponunt, eodem loco … videlicet Joannes Alphonsus, Joannes Feris, Philippus Adell, Bartholomæus Escola, Michaël Vincente, Mariana de Sottomajor & Franciscus Blasco, … D. Petrus de Moncada … atque Fr. Joseph Montanes Ordinis sancti Francisci … & tres ultimi sunt examinati authoritate ordinaria.
k Coccinus pag. 640; Sanctissimus Vir in patinis terreis comedebat; ita deponunt in processu Valentino … Fr. Alphonsus, & Joannes Feris, & Philippus Adell, examinati authoritate ordinaria.
l Ex hisce unum allegat Coccinus pag. 643 Fr. Josephum Montanes ex Ordine sancti Francisci, qui, inquit, supradictis, ad lit. i, addit, se lectum prædictum inspiciendo vidisse stragulum quoddam extensum, quo ex una parte elevato, lectulum sarmentis seu vitibus confectum aspexit, ex quo testis collegit, sanctum Præsulem in hoc lectulo dormire solitum & alterum, qui tamen paupertatem spirabat, honesti decoris gratia adhibere: cum quo concordat Petrus Guttierez, … dum deponit de auditu, quod aliquando dormiebat super tabulis.
m Istis addi meretur, quod tradit Coccinus pag. 639: Cum quadam die œconomus ab eo veniam peteret, ut ipsi ægrotanti pullum seu perdicem coquere posset; respondit: Æquum non est, quod servus domino suo lautius comedat; pauperes domini mei sunt; hi vero carnem tantum vervecinam sine delitiis edunt, ac proinde conveniens est, ut ego, qui sum eorum bonorum Oeconomus & dispensator, cibis non lautioribus vescar. Ita de certa scientia deponit Bartholomæus Escola … & Michaël Vincente examinatus authoritate ordinaria… ibidem dicit, quod hoc erat publicum & notorium.
* ruan
CAPUT IV.
Diœcesim perlustrat ac ministros in regimine adjutores sibi deligit.
[Prudentia in antistite requisita] Prudentia politica sub initium regiminis tria habet sibi valde propria. Primum est, dissimulare posse subditorum culpas, exspectando occasionem ac tempus, quo corrigantur ac puniantur minore tumultu ac majore omnium emendatione. Secundum, observare magna solicitudine conditiones eorum, qui gubernandi sunt, ut cognoscatur, quo modo cum illis agendum sit; nam dum superior se non ad vitia sed ad indolem subditorum conformat, suavius est regimen, tranquillius ac securius: uti conspicimus in supremo illo ac cælesti Principe, Moderatore ac Domino rerum omnium creatarum, qui dicitur disponere omnia suaviter. Quoniam ad eum modum gubernat creaturas omnes, cumque illis concurrit, ut nullam a proprio ordine removeat, & ab eo, quod exigit propria naturæ conditio. Tertium est, sibi adjungere meliores ac prudentiores communitatis, ut in ferendo onere officii adjuvent, ac reliqui eum ament & revereantur, perspicientes, quæ apud ipsum bonorum sit opinio & æstimatio, & quomodo honoret eos, quos comperit esse dignos a.
[238] [probe instructus,] Totum hoc, utpote prudens admodum ac circumspectus Antistes, optime servavit P. D. Thomas, incipiens regere illam ecclesiam. Mox enim studuit cognoscere mores ac ingenia populi Valentini, multamque in hoc curam contulit, ut ejus gubernandi notitiam possideret. Hinc, (quamvis id quoque exigebat naturæ ipsius conditio,) agebat cum omnibus sincere, observans ac seligens ex unoquoque, quod ad illum finem conducebat. Et, licet mox comperiret ac intelligeret, quod vitam in illis partibus ducerent immoderatam valde ac dissolutam, utpote quas gubernaverant longo tempore vicarii, brevi admodum pastores proprii b, dissimulabat, exspectans tempestatem & occasionem opportunam, qua res omnes in ordinem reduceret. Ex ipsismet indigenis visitatores, domus suæ ministros, & in munere adjutores deligebat sibi eos, quos perspiciebat Dei cultui addictos, ejus spiritu præditos prudentiaque ac zelo, quem exigit ministerium adeo sublime, quale est ecclesiæ & salutis animarum regimen juvare.
[239] [mox perlustrat diœcesim] Hinc mox visitabat tum ipsius civitatis tum universæ diœcesios parœcias tanta diligentia, ut incipiens exeunte mense Februario ejusdem anni, quo advenit, absolverit visitationem exeunte Septembri. In omnibus locis, ut ut ignobilibus, concionabatur tali spiritu, fervore & zelo, ut, quamvis cælesti semper ac divino præditus fuerit, quemadmodum vidimus libro præcedente, multum differret is, quo incensus erat ante archiepiscopatum, ab illo, qui deinde in illo observatus fuit: ut [Sponsus,] qui jam sponsam habebat, cujus honori ac saluti incumbendum erat vehementi studio; ut Pastor, cui erant oves propriæ, pro quibus, exigente necessitate, devovere debebat & sanguinem & vitam; ut Pater, qui jam non ad extraneos auditores, sicut ante, verba faciebat, sed ad proprios filios. Sermones ejus, cum se Archiepiscopum conspexit, non humanæ voces sed flammæ igneæ ac missi e cælo radii videbantur, uti hæc referenti episcopo Mugnatonio narravit episcopus Segrianus c.
[240] [insigni subditorum] Hac visitatione in omnibus diœceseos locis viam præcludebat pluribus criminibus publicis & occultis; consolabatur animas multas, interioribus molestiis ac tristitia spiritus afflictas, delapsas, & desperatione salutis suæ plenas. Exstinguebat millenos discordiarum ac dissensionum vehementes ignes, quos illo in regno dæmon ejusque ministri excitaverant. Plures subtrahebat e via perditionis, qui toto gressu properabant ad inferos, atque in viam salutis & ad virtutis amorem reducebat. Quoscumque populos accedebat ac visitabat, tanta in moribus advertebatur immutatio, ut non secus appareret, quam si adiisset illos Apostolorum unus, vel angelus e cælo profectus ad ipsorum conversionem & emendationem. Et quid mirum, quod accreverit cum officio Pastoris spiritus ejus & ardor pro salute animarum, auctoritas item atque efficacia verborum ac doctrinæ, quandoquidem ante, concionatoris tantum fungens munere in Castella, ut vidimus capite septimo libri primi, verba ejus in quacumque civitate ac populo, quem concionaturus adibat, eos ipsos, quos ibidem diximus, obtinerent effectus spirituales, atque eam in actionibus suis & moribus immutationem facerent auditores.
[241] Hac in visitatione generalem in locis singulis gratiam fecit tum ecclesiasticis tum secularibus eorum omnium, [fructu; visitatores,] in quibus hactenus deliquerant & pro quibus ejus dextera castigari promeruerant, magno affectu ac ardentibus lacrymis obsecrans, ut emendarent sese & magno ac serio conatu Domino deservire vitamque novam instituere inciperent; quippe cogerent ipsum alioqui, rigorem deinceps adhibere & justitiam adversus eos, qui ea clementia essent abusuri. Tempore hujus visitationis, [nempe] dum eam inchoabat Valentiæ, in visitatores archiepiscopatus delegit magistrum Joannem Segrian, quem cognoverat Compluti, & de cujus virtute ac doctrina ipsi omnino perspectum erat; quoniam cum eodem ibidem egerat, & magistrum Joannem Porta, cujus animæ puritatem, Christianæ pietatis excellentiam, atque dotes bonas, ut primum cum eo versatus est, dignovit.
[242] In confessarium suum [assumpsit] patrem fratrem Jacobum Montiel; [confessarium, procuratores] quando is complevit prioratum conventus beatæ Mariæ de Succursu, magnam religionem & prudentiam, quam in ipso adverterat diebus illis, quibus propter pluvias conobtinuit sese in isto monasterio, dum Valentiam cogitabat; in amicum familiarem & tamquam consiliarium magistrum Thomam Real, virum magnarum perfectionum in virtute, judicio ac doctrina; & procedente tempore visitatorem etiam constituit magistrum Joannem Baptistam Caro, procuratores vero doctores D. Amic & D. Sora, homines omnes indigenas, insignis exempli, doctrinæ & præ ceteris cordis integri ac sinceri, atque summopere alienos a fraude & astutiis, in quibus adeo exercitati ac periti sunt filii hujus seculi. Etenim, cum sanctum Antistitem ornasset Deus anima pura admodum ac sincera, nullos etiam nisi ejusdem puritatis ac sinceritatis homines amicitia complectebatur. Eo autem, quod a Spiritu sancto illi concessum erat, (ut dixi præcedente libro,) dono dignoscendi, quali, dum cum aliquo agebat, præditus is esset facultate & ingenio atque ad quam rem idoneus, quodque a S. Paulo Discretio spirituum vocatur; mox agens cum hic nominatis, indolem ac spiritum ipsorum, & quam apti essent, qui juvarent in ministeriis sibi commissis, dispexit: commisit itaque ipsis, ipsi vero optime servierunt Deo ac sancto Antistiti.
[243] Quamvis, sicut ipse significavit aliquoties, modus præcipuus, [eligit, præmissa semper] quo sibi faventem habebat Dominum in electionibus faciendis eorum, quos jam nominavi, & nonnullorum aliorum lapsu temporis ad alia ministeria, esset humilis ac devota oratio, quam præmittebat & conjungebat semper actionibus suis omnibus, magna cum fiducia divinæ bonitatis ac providentiæ orans Dominum, ut in singulis sese dirigeret. Solum hic referam, quo pacto se gesserit cum magistro Porta, quando eum visitatorem designavit ac in palatio suo degere [voluit,] & cum magistro Segrian, quem similiter statim adveniens visitatorem creavit, ac dein episcopum suffraganeum, quem de Gratia dicimus; quoniam ad eumdem modum fiebant electiones ejus omnes ad quodlibet officium, quamvis domus suæ minimum.
[244] Narravit mihi magister Joannes Porta, quod prima vice, qua cum benedicto Præsule loquebatur, is magna attentione ipsum intuitus sit, [ad Deum oratione;] ac redire jusserit in diem posterum, quodque deinde intellexerit, [Sanctum] totam fere noctem illam transegisse in oratorio. Reverso die proxima & præsignata hora, dixit: Elegi te visitatorem meum; die Dominico proximo inchoanda mihi est visitatio parœciæ S. Joannis, hic adsis, me comitabere. Cum autem magister Porta pro humilitate atque candore, quibus eum (ut constat omnibus, qui hac in civitate noverunt ipsum & sibi familiarem habuerunt) valde ornaverat Spiritus sanctus, sese incapacem ad id officium judicaret, multas excusationes afferret, & in genua provolutus supplicaret, ne id sibi imponeret; reposuit illi Vir bonus: Tu quod decet te, facis & loqueris: ego vero novi, te idoneum esse & in hoc obsequium Deo præstiturum; atque in eodem Domino confido, me minime decipi.
[245] [episcopum item suffraganeum] Defuncto episcopo Estana, qui suffraganei munus in ea sancta ecclesia obibat, dum ad eam pervenit P. D. Thomas, & advertens hic necesse esse alium ejus loco designari, qui [celebraret] festis solemnibus, [conferret] sacramentum Confirmationis, aliaque [obiret] officia pontificalia, quæ propter alias regiminis occupationes peragere non valet Archiepiscopus, magistro Joanni Segrian, secum habitanti ac visitatoris munere fungenti, ut jam relatum est, dixit: Attende; suffraganeo opus est, qui me adjuvet; in te autem cogitationem conjeci. Tu pro hac re tres Missas facito de Spiritu sancto, ego faciam similiter; eam Domino commendemus, ut lumen nobis indulgeat. Magister Segrian, (qui & humilis erat admodum & magnus Dei servus,) respondit, sese incapacem esse, nec instructum necessariis dotibus; oravitque enixe, ut alterum deligeret. Sed, Ne hoc dixeris, reposuit Archiepiscopus; nam ego ad episcopatum minus [aptus] eram, minusque sum hodiedum: & Deus, qui me, sicut probe novisti, vocavit minime appetentem, per suam clementiam me ducit ac juvat. Fac, quod dixi tibi, & si illi placuerit, teque elegerit, ipse suppeditabit, quod tibi deest.
[246] [felici in omnibus successu.] Post [peractum] secundum Missæ sacrificium, Credo, inquiebat, te fore episcopum: post tertium vero: Certum est, Dei voluntatem esse, ut hac in ecclesia episcopus suffraganeus sibi deservias: ora posthac majore ipsum conatu, ipsius enim voluntas est, ipse te vocat: ego vero etiam hodie super eo negotio Romam perscribam ad sanctissimum Dominum. In hunc modum gerebat sese magnus Dei Servus in electionibus, atque hinc in omnibus etiam tam prosperum habebat successum. Idipsum quoque aiebat ac prædicabat nonnumquam, conabaturque persuadere omnibus, ut pro certo haberent, non posse se in ullo negotiorum genere, sive spirituali seu temporali, sive ecclesiastico seu seculari, tuto procedere, nisi per eam orationis semitam, commendando rem enixe Domino & committendo divinis ejus manibus. Inter plura documenta & exempla, quæ ad idem propositum referebat, multum pensitabat, quod scribit S. Lucas, quomodo Redemptor noster, quo die voluit ex discipulis suis seligere ac denominare Apostolos duodecim, tota nocte præcedente solitarius in monte, rem multa oratione æterno Patri commendans perpenderit, & cum per totam illam noctem præcessisset tanta tamque fervens oratio, sic, & non aliter, adveniente die, duodecim illos elegerit, suosque Apostolos nominarit.
ANNOTATA.
a Istam doctrinam suam confirmare pergit biographus allata historia Saülis, qui 1 Reg. 10 ℣ 26 & 27 rex inauguratus cum bonis in domum suam abiit, & despicientium illum filiorum Belial dicteria dissimulavit.
b Gaspar Escolanus lib. 10 cap. 34 Historiæ Valentinæ asserit, archiepiscopos in illa sua ecclesia non resedisse a temporibus Alphonsi Borgiæ, qui anno 1455 ad totius Ecclesiæ regimen electus Callixti III nomen accepit, usque ad annum 1538, quo Georgius Austriacus archiepiscopatum Valentinum adiit & quadriennio circiter præsens gubernavit.
c Vide Mugnatonium num. 13.
CAPUT V.
Synodum diœcesanam celebrat & immunitatem ac libertatem ecclesiasticam memorabili fortitudinis exemplo propugnat.
[Flagitia in diœcesi] Pater D. Thomas a, post peractam diœcesios universæ visitationem Valentiam reversus, valde necessarium esse duxit, convocatis [ecclesiarum] rectoribus ac reliquis ecclesiasticis, qui convenire atque interesse consueverunt, celebrari synodum diœcesanam. Dixi, Ecclesiasticis; neque enim admitti vel adesse volebat secularem ullum, sive tamquam scribam aut secretarium synodi, sive tamquam procuratorem absentis cujusdam aut ægroti; sed solos ecclesiasticos. Cum enim tam magno temporis spatio regionem illam non pastores proprii, sed vicarii gubernaverant, (nam, licet subinde archiepiscopus aliquis, qualis fuit P. D. Thomæ decessor illustrissimus ac reverendissimus D. Georgius Austriacus, in ea commoratus sit, id nec diu duravit, nec alibi pro majori parte, quam in Villar, donec inde amotus fuit,) b reperit eam bonus Pater noster moribus ac vitiis corruptam & perditam, & in tanta [vivendi] licentia ac dissolutione, ut res esset commiseratione digna, sitque etiam nunc intelligenti, quæ referunt testes de istius temporis dissolutione ac perversitate, non tantum in secularibus, sed & in ecclesiasticis, nec Valentiæ solum, sed in aliis etiam populis ac locis diœcesios.
[248] Inter seculares frequentia [erant] flagitia, divortia præsertim & adulteria publica: [grassantia variis modis] inter ecclesiasticos habebant multi publice concubinas ingenti Dei offensa ac secularium scandalo. Hæc contristabant eum summopere, quando advenit; perversitas secularium, quia Dominus Deus severe consuevit punire adulteros; [dissolutio] vero multorum clericorum, tum propter gravitatem noxæ hominum Deo ejusque divino cultui consecratorum, tum propter insigne damnum, quod pravo exemplo suo creant, & quia seculares improba sua facinora defendere solent allegando peccata ecclesiasticorum. In tanti tamque animabus ac reipublicæ perniciosi mali remedium, in visitatione diœcesios, ad se seorsum vocari jubebat eos, quos perverse vivere percipiebat, reprehendens eorum crimina, modumque præscribens, quo sese expedirent omnino tam peccato, quam omnibus occasionibus ac periculis in illud recidendi.
[249] [evellere nititur;] Pauperes clericos aut seculares, quo firmius obstringeret veræ emendationi, juvabat ipse, providebatque, ut alii ex [proventu] ecclesiæ ejusdem loci, alii modis aliis honeste vivere possent. Quod si post acceptum tantum beneficium se non essent emendaturi, curaturum se [aiebat,] ut intelligeret, jussurumque venire Valentiam, ac puniturum severe tamquam ingratos & immemores misericordiæ divinæ & suæ. Clericos locupletes, aut qui beneficio ecclesiastico gaudebant, & improbam vitam ducebant, eadem caritate corripiebat, & adjectis minis, si sese non omnino emendarent, quod similiter ex suis visitatoribus auditurus erat, fore, ut beneficiis privaret, aut alio modo castigaret. Idem servabat cum secularibus ditioribus, [admonens, ut] quoniam jam, quidquid præteritum erat, ipsis condonabat, vitam novam assumerent, neve clementia sua abuterentur. Eumdem ordinem tenebat & Valentiæ.
[250] [ac tandem synodum] Quamvis autem hac via ad meliorem frugem multi reducerentur, plures tamen ex prava consuetudine in peccatis perseverabant. Hinc ad res diœcesios rite disponendas valde necessarium esse duxit celebrari synodum, hanc fore idoneam confisus ad tollenda peccata saltem publica. Interim tanto doloris sensu afficiebant illum scelera, ut noctem integram inter acerbissima suspiria transigeret. Id intelligens ex vicino cubiculo P. F. Joannes Rincon, qui cum ipso advenerat, (quique, licet aliquantulum istic moraretur, statim tamen ad monasterium suum reverti cupiebat,) interpellabat illum: Quid tibi est, Domine mi? Respondit ipse: Quid mihi sit? Vereor, ut hoc in episcopatu animæ meæ salutem consequar; quippe obligor subvenire perditis istis ovibus; & prout constitutæ sunt, nescio, qua via. Faciat vestra Dominatio, quod potest, inquiebat bonus iste pater, nihil enim præterea requiret Deus, nec se cruciet aut maceret, novit enim illud Ezechiëlis, ubi ait Dominus: “Si annunciante te ad impium, ut a viis suis convertatur, non fuerit conversus a via sua, ipse in iniquitate sua morietur, tu vero animam tuam liberasti c”. Vestra dominatio illo spiritu, quem accepit a Deo, ad ipsos concionetur, eos reprehendat, & pro sua auctoritate ac prudentia corripiat, faciatque, quod muneris sui est; si vero minus emendentur, damno suo [adscribant,] nihil quippe ultra exigit a Dominatione vestra Deus, neque eorum damnationem illi imputabit. Recte loquitur vestra reverentia, reposuit sanctus Antistes; atque idcirco sine mora volo instituere synodum diœcesanam, & eas leges præscribere, quas videro convenire ad tot malorum correctionem; adjuvet me vestra reverentia suis ad Deum precibus, ut me dirigat, atque illuminet eos, qui convocandi sunt, donetque spiritu, zelo ac desiderio honoris ejus, quibus indigent.
[251] [Diœcesanam cogit.] Itaque, facta visitatione, secundo mense d a reditu Valentiam convocavit ad celebrandam synodum dœcesanam rectores [ecclesiarum] omnes, ceterosque, qui vel de jure vel de prisca consuetudine ei debent assistere. Advenere omnes perlubenter, parati obsecundare ipsi ex amore ac reverentia, qua ob famam sanctitatis ac doctrinæ, nec non ob insignem caritatem ac benignitatem, quam in visitatione in eo conspexerant, in ipsum ferebantur. Tenuit per unam hebdomadem [convocatos] audiens omnes magna cum patientia ac sapientia, & recolligens tum ea, quæ viderat ac compererat per decursum visitationis, tum quæ quisque istic suggerebat ac dicebat, ordinavit leges, constitutiones ac mandata, quæ maxime necessaria videbantur ad restaurationem morum tam ecclesiasticorum quam secularium omnium, & tamquam remedia abusuum ac vitiorum, quæ in regione ista erant.
[252] Quod sanctus Antistes sancto zelo & insigni prudentia constituit ac mandavit, [Sanctis ejus constitutionibus] pluris æstimarunt atque secuti sunt successores ejus, nominatim D. Franciscus de Navarra e, D. Martinus de Ayala f & D. Joannes de Ribera g, viri omnes ac præsules divino cultui valde dediti, multæ doctrinæ ac prudentiæ, & eximii studii de salute suarum ovium. Quamvis autem omnia, quæ beatus pater D. Thomas post frequentem considerationem & orationem in ea synodo constituit pro correctione omnium istius regionis ordinum, viderentur tunc hominibus Deum timentibus ac studiosis de salute animarum, & visa sint semper valde congrua ac necessaria, & tamquam a bono pastore profecta, maxime ea, quæ præscribebat ecclesiasticis; tamen cum ea regio, juxta memorata hoc capite, adeo corrupta esset ac perdita, in eaque viveretur tanta cum licentia ac dissolutione, quoniam tamdiu destituta fuerat præsentia & voce propriorum pastorum, & necdum celebratum fuerat concilium Tridentinum h, a quo Ecclesiæ restauratio & renovatio auctoritatis, reverentiæ & debitæ obedientiæ episcopis facta est, magnam suis mandatis repugnantiam offendit & contradictionem, præsertim in ecclesiasticis.
[253] Etenim canonici, urgentibus eorum nonnullis, qui improbe vivebant, [refragantur aliquot canonici,] & quorum per decreta synodi perversis moribus ac vitiis obstaculum ponebatur atque præcludebatur via, convenerunt, &, ut illis placerent, omnes vel pars ipsorum major, rebellarunt ac de communi judicio deputarunt scribam suum, nomine Joannem Alemany, qui illi [S. Thomæ] denuntiaret gratias aliquot & privilegia, a Pontificibus quibusdam obtenta, per quæ eorum personæ ab illius jurisdictione eximebantur, ac præ ceteris Conservatoriam, vi cujus [episcopo] ordinario licitum non erat cognoscere vel judicare de eorum personis vel delictis; [adderetque,] quod virtute istarum bullarum ac gratiarum reclamarent adversus ejus in synodo statuta ad suas personas pertinentia, ac de re tota ad Sanctissimum provocarent. Eo mandato accepto, scriba, comitantibus eorum aliquot, ad Archiepiscopum accessit tanto clamore ac furore, adeo turbulentus ac perturbatus, ut nihil distincte proferret, ac necesse esset, ut benedictus Antistes insigni sua modestia ac mansuetudine sedaret ejus animum. Itaque affatus est, (ut testes referunt,) hisce iisdem verbis: Quid hocce rei est Alemany, impetum comprime, noli perturbare ædes meas, tranquillo animo esto, & intelligamus, quid velis; nam melius id feceris absque clamoribus. Domine, (inquit,) canonici [indicari jubent,] sese vi gratiarum & Conservatoriæ, quas tenent a sede Apostolica, exemptos esse, ac reclamare adversus quodlibet, a vestra Dominatione in synodo publicatum, spectans ad suas personas, nec suum te esse judicem, atque appellare se ad sanctissimum Dominum.
[254] [denuntiantes Romam se appellare, moderate audit ac dimittit.] Tunc sanctus Antistes absque ulla perturbatione aut permutatione venerandi oris, vel aliqua commotione aut incomposito gestu corporis aut manuum, his tamen junctis & in cælum elevatis, dixit: Non esse me [aiunt] suum judicem: sed Deus erit: nec consentire se synodo ac provocare ad Pontificem: sed ego ad Deum cæli appello, (& conversus ad canonicos, addebat:) Qui novit ac videt, quæ sit necessitas, ut inter vos fiat correctio, utque occurratur damnationi animarum vestrarum atque ingenti scandalo ac detrimento, quod pravo vestro exemplo procreatis hac in civitate: qui novit ac videt, quod quidquid in synodo decretum fuit, sit justum ac legitimum, quodque ego in toto isto negotio nihil intendam præter ipsius obsequium, & bonum animarum, quas mihi commisit, ut conscientiæ meæ satisfaciam, & muneris obligationi: spero autem fore, ut ipse sua bonitate & æquitate de re prospiciat. Ite felicibus auspiciis, provocate, quantum lubuerit, a mea jurisdictione ac judicio, sed divinum non effugietis i.
[255] [Canonico in carcerem secularem detruso,] Providit etiam Dominus, idque cito admodum manifeste patuit. Nam paucos post dies unus e canonicis, qui nominabatur D. Elfus de Proxita, pugione plagam lethiferam inflixit primario gubernatoris apparitori, cui nomen erat Nogueroles: quod tam ægre tulit gubernator, cui nomen erat D. Joannes Villarrasa, ut operam dederit ad eum comprehendendum, comprehensumque palam atque ingenti cum ignominia deduxerit in carceres regios, quos Turrim nuncupant, ibidemque invigilantibus apparitoribus ac secure custoditum collocaverit, nihil reveritus, canonicum esse & subdiaconum. Causa captivitatis istius canonici, convenere canonici [reliqui] omnes & adierunt patrem D. Thomam, magno cum affectu ipsum orantes, ut exsurgeret in defensionem jurisdictionis & immunitatis ecclesiasticæ, reclamaret personam D. Elfi de Proxita, eumque subtraheret manibus ac potestati fori secularis, atque ipsis ea in necessitate subveniret.
[256] [ceteros orantes, ut illum defendat, Sanctus amice refellit;] Audivit ipsos consueta sua mansuetudine & benignitate, & subridens dixit. Quomodo ego vobis opitulari queam, aut huic causæ intervenire, vel reclamare istum canonicum, si subditi mei non sitis, neque oves meæ, nec me pastorem vestrum ac judicem agnoscatis? Non vultis admittere meas constitutiones & correctionem, quam pro animarum vestarum salute instituo; provocastis a mea jurisdictione, & interposita contentione denuntiastis, vos esse exemptos; qui possum ego repetere personam, quæ mihi subdita non est, vel cui ego non sum superior? Equidem si forem judex vester, polleremque judiciaria in vos potestate, spectaretis, quo pacto & quanto cum conatu defenderem. Verum, cum ea non polleam, ut contenditis, & tam furiosa, qua, comitantibus vobis, venit scriba vester, denuntiatione protestati estis, qui possum suscipere causas vestras, aut personarum vestrarum defensionem? Non advertistis, cognitum id esse toti civitati, gubernatori ac ejus assessoribus? Aperte reponent hi quam mox, me judicem non esse canonici, apud ipsos captivi, nec jus habere me ad ipsum repetendum, nec obligari se ad mihi obediendum, cum nec subditus mihi sit, nec jurisdictioni meæ. Vos ipsi Conservatoriam mihi denuntiastis, qua contenditis, superiorem ac judicem personarum vestrarum esse conservatorem vestrum; ad hunc recurrite, neque enim, prout mecum egistis, ad me vel ad munus meum pertinet defendere vos adversus tribunal seculare: defendat vos conservator vester.
[257] [urgente periculo ac veniam deprecantibus] Quoniam autem læsus apparitor magno in periculo versabatur, & gubernator judex rigidus erat ac firmus, casus vero gravis, & qui ipsum magna molestia affecerat, veriti canonici, ne, si obiret apparitor, ille extemplo absque consideratione rei alicujus canonicum in eadem turri daret ad supplicium, redierunt ad patrem D. Thomam supplicantes etiam atque etiam, & (sicut testes, qui adfuerunt, referunt) ad ejus pedes prostrati non sine lacrymis dixerunt: Reverendissime Domine, Domine illustrissime, misereat te nostri, atque honoris nostri; nec suffer tantam contumeliam & injuriam, quanta fit tuo capitulo; dum gubernator fratrem nostrum canonicum ac subdiaconum in carcere captivum tenet tamquam [hominem] secularem, & quidem tanto cum periculo. Etenim, si moriatur apparitor, sicut timetur, non dubitabit gubernator, ut est rigidus & imperterritus, ea ipsa hora de illo supplicium sumere in carcere. Da veniam, Domine illustrissime, rebellioni ac irreverentiæ per istas denuntiationes a nobis exhibitæ, & capituli tui atque ejus honoris te miserescat.
[258] Responsum idem dedit, quod antea. Jam dixi vobis, [suoque jure cedentibus canonicis,] domini mei, non posse me succurrere in ejus defensionem, vel reposcere canonicum, aut actionem intendere gubernatori; nec, quod fecero, ullam auctoritatem habebit. Ridebunt mandata mea, ac censuras ejus causidici, scientes, prout sciunt ac palam est omnibus, quod virtute Conservatoriæ, quam mihi denuntiastis, contendatis esse immunes jurisdictionis meæ. Renuntiate huic Conservatoriæ atque immunitatibus, quas vobis asseritis, ac revocate denuntiationes istas & appellationes, tum vero vos tamquam mihi ac jurisdictioni meæ subditos defendere potero, &, favente Deo, perspicietis, quo pacto in personarum vestrarum atque immunitatis ecclesiasticæ defensionem sim processurus. Attendentes discrimen, in quo versabatur captivus canonicus, & quod reponebat Archiepiscopus adeo rationi esse consonum, decreverunt pro tempore, quo ipse ecclesiæ isti præesset Antistes, renuntiare immunitati illius Conservatoriæ, & omni ei, super quo appellaverant, ac protestati fuerant, ejusque jurisdictioni se prorsus subjicere; quod extemplo præstiterunt, & per instrumentum rite conscriptum, ab ipsorum scriba contraditum, agnoverunt illum legitimum ac verum suum judicem.
[259] Hoc facto, aggressus est forti & constanti animo, [captum a gubernatore reposcit;] ut effectu patuit, reposcere personam domini Elfi, tamquam sui ac suæ jurisdictionis subditi k. Litteras comminatorias mox expedivit, mandans gubernatori sub pœna excommunicationis, ut intra tres horas absque ulteriore dilatione sibi traderet personam istius canonici ac subdiaconi, quem injuste & contra privilegia atque immunitates ecclesiasticas, nec non contra sanctæ Ecclesiæ leges in carcere suo detinebat. Cum non obediret, alias mox expedivit, quibus censuras suas contorquebat, mandans ipsi sub pœna excommunicationis majoris latæ sententiæ, ut intra horas duas e custodia emitteret, ac sibi traderet personam domini Elfi de Proxita canonici ac subditi sui.
[260] Cum nihilo magis obediret; elapsis duabus horis, [renuentem Ecclesiæ communione privat & generale interdictum statuit,] statim adversus ipsum ejusque ministros excommunicationem cum solita anathematis imprecatione promulgari jussit, & mox a festo S. Lucæ generale interdictum statuit, easque censuras, additis ac superadditis novis oneribus, e pulpitis declarari [voluit] singulis diebus Dominicis. Id duravit in eumdem modum usque ad Epiphaniam. Postridie Epiphaniæ decrevit cessationem a divinis in omnibus ecclesiis, quæ duravit usque ad Hebdomadem Majorem, eratque duratura, donec obtemperaret gubernator l. Interea temporis, adveniente Quadragesima, dux Calabriæ, Valentiæ prorex, misit, qui rogaret ac supplicaret, ut tolleret interdictum & cessationem a Divinis, vel saltem cessationem. Respondit per eumdem, quem dux miserat, ignosceret id sibi [dux:] id enim illicitum sibi esse, quod læsa atque oppressa esset jurisdictio ecclesiastica, ipse vero obligaretur in conscientia eam defendere, nec haberet arma alia, quam quæ præsulibus reliquit Jesus Christus, videlicet censuras: hinc orare se ejus excellentiam, ut juberet gubernatorem tollere injuriam & offensam, quam Ecclesiæ ac suæ jurisdictioni inferebat detinendo in custodia canonicum & subdiaconum; tum a sese tollendas esse censuras; sed quamdiu gubernator in manus suas non traderet canonicum, non posse se ex iisdem dimittere arma Ecclesiæ.
[261] [quod neque ad preces neque ad minas proregis,] Dux continuari cernens per Quadragesimam interdictum ac cessationem a Divinis, jamque advenisse Dominicam Passionis, qua exponi solet veræ Crucis lignum, iterato per gubernatoris vicarium ipsi nuntiari jussit: consideraret afflictionem populi; urgeri se a gubernatore ac hujus consiliariis ad occupanda bona ipsius temporalia, nec pro amore ac reverentia, qua in ipsum ferebatur, voluisse id exsecutioni mandare, illo non præmonito; quapropter rogare se illum impense, ut censuras tollat; quoniam alioqui ob urgentem judicum efflagitationem id præcipere cogeretur, & pigeret præcipere. Respondit [Sanctus] vicario gubernatoris animo forti, talique, quali sancti præsules Ambrosius, Thomas Cantuariensis & his similes alii: Tria domino proregi renunties: primum; quod si ego impedirem vel opprimerem auctoritatem ejus regiam, hanc ipse tamquam bonus præses ac fidus regis minister modis omnibus licitis ac justis defensurus esset, nec ab ea defensione destiturus ob ullam rationem humanam. Igitur ad eumdem modum, quando gubernator ita lædit ac opprimit jurisdictionem & immunitatem ecclesiasticam detinendo captivum in suo carcere canonicum & subdiaconum, etiam ego tamquam episcopus obligor eam defendere, vel munus abdicare. Arma autem mihi in Euangelio ad eam defendendam a Christo Jesu relicta, [sunt] censuræ istæ. Qui possum, nisi minister Ecclesiæ malefidus sim, ab armis istis desistere, vel tollere latas censuras, quamdiu non obtemperaverit, nec ecclesiasticam jurisdictionem oppressione liberaverit gubernator?
[162] [quibus fortiter respondet, vult tollere,] Secundo, quod spectat ad bona temporalia; dic suæ excellentiæ, si ea occupentur aut mihi auferantur, fore ut omne damnum recidat in pauperes, ac Deus ipsos atque Ecclesiam suam tueatur, nec mihi inde quidquam detrimenti obveniat. Quoniam redeundo ad cellam meam, unde me invitum extraxerunt, ditior ero ac beatior, quam hoc in palatio, & cum rebus omnibus, quibus me privare queant. Tertio, [dicito,] quod ad defendendum sponsam, mihi a Deo commissam, id est, ecclesiam meam, honori & gloriæ mihi ducturus sim amittere, non bona inquam temporalia, sed ubi conveniens fuerit, vitam ipsam m. Retulit responsum hoc gubernatoris vicarius n ad ducem; qui piissimus princeps perspiciens ejus consilium, nec decessurum ipsum [judicans] ab eo, quod dixerat, imo respondere ipsum, ut bonum præsulem, studiosum honoris ecclesiæ, & cupientem satisfacere obligationi muneris sui, arcessivit gubernatorem, persuasitque illi, quantum conduceret ad Dei obsequium, & quomodo exigeret ratio ac obedientia, qua judices Christiani Catholici Ecclesiæ obstringuntur, ne conscientias multum aggravent, ut se subjiceret Archiepiscopo, &, quem captivum detinebat canonicum, liberum restitueret.
[263] Dictus gubernator, tum quia apparitor jam sanitati restitutus & a vulneribus incolumis erat, [donec obedit gubernator,] tum maxime propter affectum ac reverentiam, qua & ipse ferebatur in patrem D. Thomam, & quia instabat Hebdomada Major, ac populus in afflictione & maximo mœrore versabatur, atque omnes ipsum pervicaciæ & obstinationis arguebant, favebantque partibus Archiepiscopi, Sabbato ante Dominicam Palmarum canonicum carcere exemit & tradidit patri D. Thomæ: quem hic cubiculo domus suæ inclusit, aliquo tempore ibidem in custodia detinuit, super delictis examinavit, &, prout conveniens judicabat, punivit. Dum illi tradebatur canonicus, dixit gubernatoris vicario, illum præsentanti, quod, licet mox interdictum & cessationem a Divinis esset sublaturus (uti factum est, media die dato signo sacris tintinnabulis omnium ecclesiarum tamquam in festivitate solemniore, plorantibus præ lætitia & gaudio omnibus civitatis incolis,) non tamen esset absoluturus gubernatorem ante diem sequentem, quæ erat Dominica Palmarum, quoniam ipse illum absolvere cupiebat.
[264] Jussit itaque ipsum adesse die Dominico ad horam septimam matutinam in priore ecclesiæ majoris sacrario, [cui coram se citato] ut ibidem illi prælegeretur præstanda pœnitentia, ac propria ejus manu illi impertiretur absolutio. Isto die Dominico valde mane magna devotione Sacrum peregit sanctus Antistes, orans enixe Dominum, ut gubernatori noxarum suarum notitiam concederet ad præstandam pœnitentiam, quæ ipsi erat injungenda, & cor Christianum ad illam suscipiendam, complendamque debita cum humilitate, & animæ suæ fructu. Finito Sacrificio, descendit ad sacrarium, ubi jam collocata erat sedes in speciem tribunalis, & [convenerant] secretarius cum sententia, canonici aliquot tamquam assistentes, ac plures e clero. Advenit autem eodem quoque tempore gubernator. Sellam suam occupavit pater D. Thomas, ad cujus pedes se projecit dictus gubernator; sed surgere eum jussit, ac stantem detecto capite audire pœnitentiam a se præstandam. Extraxit sententiam secretarius, & alta voce prælegit.
[265] Ejus hæc summa erat: Quod [scilicet] D. Joannes Laurentius de Villarrasa, [sententiam prælegi jubet,] gubernator generalis Valentiæ, violenter apprehendendo canonicum & subdiaconum; eum tamquam hominem secularem regiis carceribus inclusum cum ignominia status ecclesiastici tot menses detinendo, & absque timore Dei atque cum contemptu censurarum non obtemperando mandatis sui Præsulis, hunc per peccata sua & delicta, quæ commiserat contra Dominum Deum & immunitatem sanctæ Ecclesiæ, nec non per suam pervicaciam & duritiem compulisset ad ferendum interdictum ac cessationem a Divinis per tot menses, etiam tempore Quadragesimæ, cum tanto mœrore ac scandalo totius civitatis, tantoque detrimento spirituali, quantum passæ fuerant animæ incolarum suorum ex defectu Missæ ac Sacramentorum; & defunctorum [animæ ex defectu] eorum orationum.
[266] Quod autem in his omnibus nec culpam haberet, [publicam pœnitentiam injungit,] nec causa eorum foret Antistes, utpote qui coactus fuerat adhibere arma ecclesiastica, id est, censuras; sed illius inobedientia ac pertinacia. Quod idcirco, cum omnia ista delicta, scandala & damna fuissent publica, æquum esset ac necessarium, ut pœnitentia de peccatis & satisfactio pro injuriis jurisdictioni ecclesiasticæ illatis, similiter essent publicæ, ut per has toti civitati esset bono exemplo, cui per suam inobedientiam & pertinaciam tot mensibus fuerat offendiculo. Injungi [itaque] ipsi ac mandari, ut eodem ipso die, absque superiore vestimento, pileo, pallio, calceis & cingulo, & manu [gestans] candelam exiret ad sacellum majus, & habitu pœnitentis assisteret Tertiæ aliisque horis canonicis; procedentem vero supplicationem ad forum, ut benedicantur rami, subsequeretur eodem habitu, interesset toti benedictioni & concioni, atque eodem modo cum redeunte ad ecclesiam supplicatione rediret etiam ipse, & interesset toti officio Missæ, usque dum finiretur, absque eo, quod deficeret in re qualibet.
[267] [ac supplici absolutionem impertit.] Prælecta sententia ac pœnitentia, rogatus fuit ab eodem secretario & notario Apostolico, an eam acceptaret, & an omnino esset completurus: multa cum humilitate & bono admodum exemplo omnium astantium respondit, quod sic: nec sine ingenti admiratione; quia dictus gubernator, homo erat insigni auctoritate & austera indole, quemque imperator ac princeps tanti faciebant, ut aliquoties in hac civitate & regno, proregis officio vacante, illius vices suppleverit per triennium aut quadriennium. Nihilominus tamen pœnitentiam acceptavit atque omnino adimplevit tamquam eques optime Catholicus, ac reverens Ecclesiam, ejus prælatos & speciatim patrem D. Thomam. Admissa memorata sententia ac pœnitentia, absolutionem ipsi impertivit [Sanctus] ritu solemni ac cærimoniis in Ecclesia sancta usurpatis in solemni absolutione alicujus publice excommunicati, & eodem loco brevem ad ipsum sermonem habuit, spiritu suo bono & solita benignitate adhortans, ut agnosceret offensam, quam admiserat in Deum ejusque sponsam Ecclesiam, ac scandalum datum civitati per suam pertinaciam contra justa mandata ac censuras Præsulis sui, atque damna spiritualia, quæ tam longo tempore interdicti & cessationis a Divinis tot animæ fuerant perpessæ; utque, præter hanc publicam pœnitentiam, veram de tot malis sacramentalem pœnitentiam institueret.
[268] [Pœnitentiam demisse implet gubernator,] Totum hoc se grato animo accipere demonstravit bonus eques, ad illius pedes se prosternens, multisque lacrymis manus ejus deosculans. Notabile sane erat spectaculum, multo autem notabilius, intueri ipsum excuntem ad sacellum majus, & omnibus supra memoratis eodem pœnitentis habitu assistentem in conspectu totius civitatis die, quo tanta erat [hominum] confluentia o. Hæc pœnitentia [gubernatori injuncta] non fuit tantum ob id, quod hactenus enarravi; verum etiam, quia eodem interdicti ac cessationis a Divinis tempore in taurorum cursu, qui occasione Bacchanalium instituebatur in area Prædicatorum, subdiaconus hominem interfecerat, receperatque sese in ædes D. Joannis Valterra; unde gubernator eum extrahi jussit, in carcerem detrudi, absque ulla dilatione sub noctem sacra Confessione noxas expiare, strangulari p, sequenti die mortuum efferri, atque laqueo ad collum [ligato] humi extensum collocari ante portam suæ gubernatoris domus: quod acri doloris sensu affecit sanctum Antistitem, & idcirco censuras, quibus ille implicabatur, auxit iterum & graviores reddidit.
[269] Narrant, patrem subdiaconi, jam tum mortis supplicio affecti, multis lacrymis & clamoribus accessisse ad patrem D. Thomam, postulans judicium super severitate, qua usus fuerat gubernator, statim morte plectendo filium, [Sanctus patrem alterias subdiaconi, a gubernatore supplicio affecti, corripit;] nec tempus defensioni concedendo; ac respondisse bonum Præsulem: Quod ego, frater, judicium tibi reddere possum de re jam peracta? Neque enim ad vitam revocare queo tuum filium, sed præcipere, ut terræ mandetur, quod jam nunc præcepi, factumque est. Pœna severitatis in ipsum adhibitæ similiter sumpta est, auctis censuris in gubernatorem latis: eum ita processisse contra subdiaconum, crimen fuit, sed simul punitio divina in tuum filium; quia, cum subdiaconus esset, ut talis non vivebat; nec decebat ipsum gestare arma, quibus instructus erat & interemit miserum illum hominem, cui spatium non fuit expiandis per confessionem noxis, & quem nescimus, quo in statu mors oppresserit, aut quo abierit ejus anima Sacramentis destituta. [Punitio hæc quoque illata est] vobis, qui ipsum male educastis, nec, conscii, quantum aberraret a recta via, ad me recurristis, ut tamquam Pastor perditæ illi ovi consulerem. Vade Deo propitio, & pro ejus anima bonum operare; hoc enim jam unum ad rem attinet.
[270] Eadem fortitudine eodemque zelo jurisdictionis ac immunitatis ecclesiasticæ utebatur, [publice sermonem instituit] quotiescumque judex aliquis secularis personam, privilegio ecclesiastico gaudentem, apprehendebat, vel ipsi surripiebat; intendebat actionem adversus illum, repetebat subditum, atque hunc potestati & manibus illius judicis subtrahebat. Ad satisfactionem & bonum populi exemplum, cum gubernatori die Dominico Palmarum injunxisset hic narratam pœnitentiam publicam, mox die decimo post, Feria tertia Paschatis, in templo principe sermonem instituit, uti referunt, cælestem, quales erant omnes, quos instituebat. Tria in eo pertractavit. Primum, quanta sit jurisdictionis & immunitatis ecclesiasticæ auctoritas ab ipsis Ecclesiæ primordiis, quantaque in veneratione habuerint semper principes non tantum Christiani verum etiam idololatræ personas, loca & res, diis suis atque horum divino cultui consecratas. Hoc demonstravit locis pluribus Scripturæ sacræ, ac testimoniis multis historiarum tam ecclesiasticarum quam profanarum.
[271] Secundum; quam singuli debeant reverentiam mandatis suorum prælatorum, [de immunitate ecclesiastica,] & qua obedientia illa teneantur accipere & adimplere, dum iis non involvitur iniquitas manifesta; quam verendæ sint censuræ ecclesiasticæ & quam fuerint semper veris Catholicis magnisque regibus ac imperatoribus; quamque manifestas pœnas exegerit Dominus Deus ab iis, qui illas veriti ac venerati non sunt: quod totum similiter confirmavit multis locis ac documentis Sanctorum, & historiarum ecclesiasticarum testimoniis. Tertium, ex iis consectarium, qua obligatione teneantur prælati adhibere censuras istas adversus rebelles legitimis suis mandatis juxta id, quod dicit Euangelium, quod docuit Redemptor noster, quod factitarunt Apostoli atque antiqui omnes sancti Antistites, quodque ab horum successoribus usitatum fuit semper. Quia hæc arma sunt Ecclesiæ & hujus esset minister valde improbus, qui, quamdiu aliquis cum pertinacia læderet auctoritatem & jurisdictionem ecclesiasticam, illa e manibus dimitteret. Quod item confirmavit iisdem sacrarum Paginarum sanctorumque Patrum documentis.
[272] Ex iis omnibus confecit, quam invitus interdictum & cessationem a Divinis indixisset ac tanto tempore prorogasset, & quam tum [per preces suas] ad Deum tum per remedia bona conatus fuisset efficere, [Præsulis defendendæ ejus obligationem exponit] ne tamdiu protraheretur: sed, quamdiu offendebatur Ecclesiæ auctoritas, aliud præstare se non potuisse, quam quod per ejusdem Ecclesiæ leges præscribitur prælatis: eam scilicet tueri per arma hisce a Christo concessa. Tum finem facturus dixit: Hinc tamen nolite arbitrari, dominum gubernatorem non esse bene admodum Christianum ac probe Catholicum, dum tamdiu distulit obsequi mandatis ac censuris meis. Casus quippe cum esset gravis, ac de notabili detrimento auctoritatis regiæ, cujus ille unus est e præcipuis ministris, existimavit (quamvis erraverit,) posse a se absque damno conscientiæ detineri canonicum, qui tanto cum vitæ periculo apparitorem vulneravit, donec perspiceret, quem vulnera sortirentur exitum.
[273] [& gubernatoris obedientis pœnitentiam laudat.] At vero, quando commissum errorem dedoctus fuit, & censuris se astrictum [cognovit,] ut bonus Ecclesiæ filius obtemperavit tanta humilitate & corde ac animo tam Christiano, ut non modo, sicut debebat, mihi meum subditum reddiderit, verum etiam ipse, vir tantæ auctoritatis ac nobilitatis, publicam a me sibi impositam pœnitentiam præstiterit tam bono totius civitatis exemplo. Atque hinc non dubito, quin ipsum ob grande meritum, quod inde consecutus est, atque obsequium Ecclesiæ exhibitum, ingens maneat in cælo præmium & corona. Dignum autem hoc est, quod in perennem memoriam litteris imprimatur, quemadmodum impressa iis fuit humilitas & obedientia Theodosii imperatoris beato Ambrosio, aliorumque imperatorum Christianorum aliis episcopis & Ecclesiæ præsulibus. Sic autem absolvit concionem suam, quam licet ob materiæ exigentiam diu protraxit, omnibus tamen propter spiritum & caritatem, qua loquebatur, prædicasse visus non est per mediam horam, & millies ac millies ipsi bene precantes abierunt.
ANNOTATA.
a Exordium hujus capitis, quo synodos generales, provinciales & diœcesanas, tamquam remedium ad errores exstirpandos a Spiritu sancto præscriptum, usurpatas semper fuisse ait auctor in Ecclesia, totum brevitatis causa prætermisi.
b Escolanus lib. 10 cap. 34 Historiæ Valentinæinsinuat, Georgium Austriacum archiepiscopatui Valentino nuntium remisisse maxime propter pertinaciam ac perversitatem Maurorum, in isto regno magno numero degentium, quam post diligentissimos conatus infringere non potuerat. Redi ad annotata cap. præcedentis lit. b. Porro Villar, teste Blavio in descriptione regni Valentini, Cameræ archiepiscopalis Valentiæ patrimonium est.
c Hæc Latine exprimit auctor: Ezechiëlis 3 ℣ 19 ita habet Vulgata: Si autem tu annuntiaveris impio, & ille non fuerit conversus ab impietate sua & a via sua impia; ipse quidem in iniquitate sua morietur; tu autem animam tuam liberasti.
d Itaque circa mensem Novembrem anni 1545; uti sequitur ex dictis supra num. 239.
e Teste Escolano lib. 10 cap. 36 substitutus is est S. Thomæ anno 1556.
f Eodem teste Escolano cap. 37 ad Valentinam diœcesim accessit anno 1565 mense Aprili: celebravit autem synodum provincialem anno eodem mense Novembri, & cum ei finem imposuisset die XXIV Februarii anni 1566, proximo mense Maio die 5 diœcesanam coëgit: super utraque consuli potest Collectio conciliorum Hispania Eminentissimi Josephi de Aguirre tom. 4 a pag. 59 usque ad 96 & a pag. 122 usque ad 133, ubi cap. ultimo subditur Confirmatio constitutionum synodalium reverendissimi F. Thomæ de Villanova Archiepiscopi. Vide Commentarium prævium § 8.
g Electus is est Valentinus archiepiscopus, juxta laudatum Escolanum cap. 38, mense Decembri anno 1568, ejusque temporibus composita Epitome constitutionum synodalium ecclesiæ Valentinæ ab anno 1200 usque ad 1580, quam habes apud laudatum Eminent. Aguirre a pag. 140 ad 201 & in qua varias reperies constitutiones factas tempore archiepiscopatus S. Thomæ.
h Inchoatum dumtaxat mense Decembri anni ejusdem 1545.
i Coccinus pag. 568 factum illud refert in hunc modum: Neque hic præclarum paternæ pietatis & prudentiæ exemplum omittendum est; cum enim quandam synodum congregasset, & multa de reformatione decreta condidisset, quamplures ex capitularibus exemptos se gravatosque putantes ad Rom. Pontif. appellarunt & sanctissimum Archiepiscopum de appellatione per mandatarium cum aliquibus ex capitulo certiorem fecerunt, ad quos iratis & protervis animis obloquentes, postquam sanctus Præsul sua prudentia placavit, Vos, ait, ad Sedem Apostolicam appellatis, & ego ad Deum cæli, qui renes & corda scrutatur, appello. Testes habebis ad litt. sequentem.
k Narrata hactenus ita contraxit Coccinus mox laudatus: Accidit autem paucis post diebus, ut a sæculari potestate canonicus quidam in carcerem conjiceretur, & ad sanctum Præsulem canonici accederent, rogantes, ut tanquam Pastor ovibus suis opitularetur; quibus ille: Quonam, inquit, pacto vultis me vobis opitulari, si oves meæ non estis, neque me cognoscitis in Pastorem? Ad quæ verba illi cum lacrymis ad pedes ejus prostrati, veniam eorum, quæ contra eum tam irreverenter gesserant, precati sunt, & confestim Vir sanctus benigne eos suscipiens atque consolans, auxiliatorem se protectoremque fore promisit, prout viriliter fecit, ut infra dicetur. Hoc quoque prudentiæ exemplum probant super VI art. XVI testis XIV [&] XLII in Processu Valentino. Testis XIV fuit Bartholomæus Escola, XLII don Federicus Borgia archidiaconus major, ut patebit ad lit. seq. Dicit autem Coccinus, canonicos ad verba Sancti veniamdeprecatos esse & ab eo confestim benigne susceptos; puta in secundo accessu, postquam deputati responsum ad ceteros canonicos detulerant, & ab his supplices remissi atque ejus voluntati submittere sese jussi sunt, quæ, a Salonio narrata, ille brevitatis ergo omisit.
l Variis locis hæc pertractat Coccinus nempe pag. 508 & seq. 614 & seq. 632. Pauca huc transfero ex pag. 614: Cum quidam canonicus duobus pugionis ictibus percussisset quendam, ut vocant, Algazirium gubernatoris & ob hoc delictum carceribus publicis laïcorum eum inclusisset, & sancto Præsuli repetenti restituere negasset, coactus fuit excommunicare gubernatorem & Algazirium & supponere interdicto civitatem, & cum postmodum alius clericus (vide Salonium infra num. 268) ob commissum homicidium fuisset suspensus, ea res cessationis a Divinis prorogandæ causam dedit, ut supra retulimus & probant testes in processu Valentino super VI, videlicet Petrus Valentinus XVI testis examinatus authoritate ordinaria, fol. CLXXVII, Bartholomæus Escola XIV testis fol. CCCXIX. Don Petrus de Moncada eques XV testis examinatus authoritate ordinaria fol. CLXXIII. Don Federicus Borgia archidiaconus major XLII testis examinatus authoritate ordinaria fol. CCLXXXVIII. Numeros testium & foliorum, quos alibi passim omitto, expressi hic ob dicta ad lit. k.
m Responsum paucis complectitur Coccinus pag. 508: Dux Calabriæ prorex litteris minarum plenis Archiepiscopum monuit, ab incepto desisteret, nisi propriis spoliari facultatibus mallet: cui constanter Archiepiscopus: Si propriis me bonis spoliaveris, ditior fiam, in cubiculum revertar, unde me extraxerunt invitum & mecum bene beateque actum putabo, si sanguinem pro ecclesiæ meæ libertate profudero. Testes citat Don Federicum Borgia & Marianam de Sottomajor.
n Per litteras hæc facta esse insinuat ad lit. præced. Coccinus; sed quoniam res illa diu protracta fuit, non est alienum a verisimilitudine, & litteras & nuntios hic fuisse adhibitos; ceterum proregis seu nuntius seu legatus ad Sanctum a Salonio dicitur Hispanice el regente, per quem eum intellexi, qui secundum a gubernatore locum tenet, & ejus absentis vel impediti vices gerit.
o Coccinus pag. 509 non tantum gubernatorem sed & apparitorem seu algazirium eam pœnitentiamsubiisse ait, sed an is idem fuerit, qui vulnus acceperat, non significat; verisimilius alius fuit, quo gubernator potissimum usus fuerit ad comprehendendum canonicum, & plectendum alterum clericum, de quo mox Salonius. Verba Coccini sunt ista: Tandem sexto post mense gubernator & algazirius publicam suscipere pænitentiam coacti sunt; illos enim in die Palmarum in Ecclesiæ gremium Archiepiscopatus [Note: ] [l. Archiepiscopus] recepit, eisque injunxit, ut nudis pedibus, detecto capite, libero tamen corpore, & cum cereis accensis, quos manibus sustinebant, Officio divino, donec compleretur, assisterent eo modo, quo publicos pœnitentes ab Ecclesia recipi solitos tradit Pontificale Romanum… Hæc omnia optime probant de vera scientia in processu Valentino … Don Federicus Borgia archidiaconus major & canonicus ecclesiæ Valentinæ … Mariana de Sottomajor.
p Confirmatum id est verbis Coccini supra ad lit. l.
CAPUT VI.
Cuicumque negotio orationem præmittens, felicem semper eventum sortitur.
[Orationi deditus] Quamvis in omni vitæ statu, tum litterarum & collegii alumnus, tum religiosus & concionatur, multum addictus fuerit exercitio orationis, tamen in archiepiscopatu, cum non tantum per proprii judicii excellentiam, & interius lumen, sibi omni tempore a Domino communicatum, verum etiam per id, quod factus Archiepiscopus, & incipiens procurare bonum & restaurationem illius ecclesiæ, usu & experimento didicerat, perspiceret ingentes & immensos labores, quos affert animarum regimen, & quam necessarius sit peculiaris e cælo favor ad illos sustinendos ac perfringendos una cum omnibus difficultatibus, quas suggerunt dæmon ejusque ministri ad impediendum fervorem & sanctum desiderium boni præsulis, qui serio conatur recte perfungi officio, multo magis [orationi studebat.] Quoniam sciebat, ad obtinendas vires, quas exigit onus tantum, quantum est cura animarum, atque virtutes & dotes nomine [archiepiscopi] comprehensas, remedium esse efficacissimum recurrere ad Dominum Deum nostrum in humili ac fervida oratione.
[275] Ad eam refugiebat tamquam ad portum tutissimum ad propulsandas tempestates & molestias, [nihil statuit, ea non prævia] quæ misero præsuli necessario perferendæ sunt, utpote qui agere teneatur cum tot diversi generis & ingenii subditis. Hæc schola erat, in qua cælestis ille ac divinus magister Jesus Christus Redemptor noster edocebat illum, quid agendum, respondendum dicendumque esset in negotiis ipsi occurrentibus. Res nulla ipsi obveniebat, quin mox tamquam alter Moyses confugeret ad tabernaculum oratorii sui, ad illam cum Domino communicandam & consilium efflagitandum. Et sane referunt, qui ipso familiariter usi sunt, quod, licet sanctus Præsul præditus esset insigni eloquentia, judicio admodum perspicaci, multa experientia ac scientia, tam parum sibi ipse fideret, & in oratione ac divina providentia fiduciam suam ita reponeret, ut negotium nullum a, quantumcumque leve, umquam extemplo decerneret, at vero diceret, (& hæc vox illi erat usitata,) Ora diligenter, faciemus & nos super ea re Missæ sacrificium, ac Domino commendabimus, atque is pro magna sua bonitate ac misericordia nos diriget.
[276] Adeo assiduus erat orationi, ut maximam atque optimam temporis tam diurni quam nocturni partem illi impenderet b, [in oratio suo; hinc omnia illi prospere succedunt,] & certissimus ad illum reperiendum locus esset ipsius oratorium. Istuc plerumque famuli abibant quæsituri ipsum, dum res aliqua occurrebat. Inveniebant illum nonnumquam (non optantem id quidem, sed contra valde invitum) raptum in ecstasim, & alienatum a sensibus totumque defixum in Deum; alias autem perfusum lacrymis; alias humi extensum, corpore in crucis formam composito. Nec tamen idcirco partes officii sui prætermittebat. Mox enim, cum vocaretur ad rem quamlibet necessariam, & ad personam quamcumque ejus indigentem, oratorio exibat visurus, quid rei ageretur. Rescindebat prolixos sermones ac verba superflua, ne fieret temporis dispendium, quod magni æstimavit semper; re autem, quam pertractari congruum fuerat, peracta, valedicebat & mox repetebat oratorium. Ad hoc propositum famulis suis dicebat sæpius: Habete curam, ut extemplo me appelletis, quæcumque advenerit persona & meum alloquium poposcerit, neminem moremini; excepta enim molestia, qua afficiuntur exspectando, exacturus est a nobis Deus rationem temporis, cujus nostra culpa jacturam fecerint proximi nostri. Neque attendite, utrum studiis occuper, an solitudini vacem; nam quamvis malim interpellari a nemine; tamen, cum episcopus sim, mei juris non sum sed ovium mearum.
[277] Quemadmodum omnes suas curas omniaque negotia commendabat Deo, [seu domesticos sibi eligit,] ejusque per humilem orationem committebat manibus, ita quoque rem nullam seu privatam domus suæ, seu publicam officii aggressus est, quin recte succederet. Ne unum quidem ex omnibus, quos in domum suam recepit, toto tempore, quo fuit archiepiscopus, dimisit famulum, nulliusve ministrorum in eamdem admissorum officium permutavit, nisi ut concederet melius. Ita prospiciebat Deus, ut idonei essent, quoscumque in obsequium suum assumebat. Per eamdem humilitatis & continuæ orationis viam Spiritus sanctus præter multa alia sua dona elargitus ei est [donum,] quod vocant Consilii, id est, facultatem dandi cuilibet consulenti consilium, temporis ac rerum statui magis congruum. Nam qui constanter per humilem ac devotam orationem recurrit ad Dominum, is & sibi & proximis suis lumen, scientiam & consilium adipiscitur.
[278] [seu dat aliis consilia,] Sæpenumero accidit, ut ad ipsum accederent rectores aliqui vel vicarii ecclesiarum ira succensi, aliquando de clericis nonnullis, aliquando de ibidem absurde factis querelas deposituri. Aures illis præbebat magna cum mansuetudine ac patientia, & eodem tempore, quo aures præbebat, corde rogabat Dominum, ut conquerentem illum sacerdotem illuminaret, ne per iracundiam, qua percitus advenerat, ipsum offenderet, utque lumen concederet, quo ille animo placaretur, &, quod æquum erat, ediceret. Prætextu autem ac titulo, acsi aliquid adverteret in suo cubiculo, oratorium suum ingrediebatur, ut majori intensione ac ferventiore precatione Dominum illic oraret. Contigit quoque iisdem in casibus, ut orationi diu insisteret, & a magistro Porta, istic tum temporis degente, atque intrante ad vocandum ipsum, ut eos absolveret, qui præstolabantur, repertus sit humi prostratus, lacrymis perfusus præ fervore, quo a Domino super re in istis ecclesiis peracta consilium & remedium expetebat. Egressus tale dabat [consilium,] ut stuperent audientes omnes, &, qui idem admittebant ac sequebantur, prosperum obtinerent successum. Juris periti * qui cum ipso negotium aliquod pertractabant atque ii, quos ipse in concilia sua adhibebat, dicebant & jurejurando affirmabant, quod communiter, quando ad illum recurrebant, vel ab ipso ad consultationem aliquam vocabantur, audita Archiepiscopi sententia, nihil sibi, quod dicerent, superesset. Quia legis periti omnes atque etiam in jure canonico versati, causarumque actores doctissimi, eruditissimi & exercitatissimi nihil noverant aut in medium proferre valebant in eo casu firmius ac solidius.
[279] [episcopis etiam ad concilium] Tempore Pauli Pontificis tertii, dum convocatum fuit sanctum concilium Tridentinum, Castellani aliquot episcopi per hanc civitatem iter instituerunt, & hos omnes ipse magna caritate ac voluptate hospitio excepit: rogabat autem ipsos enixe, ut ingenti solicitudine adverterent, quid conduceret in commune bonum Ecclesiæ; inculcans ipsis, quod, quamvis convocatio sancti illius concilii facta esset potissimum ad exstirpandos excidendosque errores & hæreses, in Germania exortas, nihilominus tamen necessarium esset prospicere emendationi & morum restaurationi, qua tantopere indigebant omnes [hominum] status. Dolebat multum, non posse se propter infirmitates, quibus affligebatur, istuc proficisci & interesse concilio. At litteras dedit ad omnes sibi notos episcopos, ut Valentiam venirent, communicaturus cum ipsis sua consilia ac desideria, & quid ipse esset præstiturus ac tentaturus, si adire & coram assistere valeret. Tradidit omnibus scriptam seriem capitum & quæstionum præcipuarum, quæ pertractanda sibi videbantur, atque hortatus eos est vehementer, ut firmam in Domino ejusque divina bonitate ac providentia fiduciam reponerent. Quia certo noverat, fore ut a sancto isto concilio multum boni & utilitatis proflueret in omnes Ecclesiæ status, ecclesiasticum præsertim ac religiosum.
[280] [Tridentinum abeuntibus (ubi omnia)] Plures eorum (quia post inchoatum [concilium] & celebratas aliquot sessiones procedere ulterius tunc non licebat, ob grassantem in istis partibus, Deo permittente, pestilentiam) hac redierunt, ingentesque ei gratias retulerunt de traditis sibi monitis, asserentes præscriptam illam capitum seriem a patribus Tridentinis valde fuisse comprobatam, ac concilio in omnibus, quæ hactenus pro reformatione fuerant constituta, ducem exstitisse ac stellam polarem *, imo omnia vel saltem pleraque, illis comprehensa, decreto sancita fuisse, duobus exceptis capitibus. Eapropter infinitas Deo gratias egit sanctus Antistes. Quod autem non decrevissent omnia, pro humilitate sua ac modestia dixit: Quamquam super istis binis capitibus alia fuerit dominorum istorum sententia; nos tamen in omnibus recte consulere desideravimus: alia occasione fieri poterit, ut attentius considerantes, etiam ista approbent.
[281] Duo autem, quæ rogaverat, nec recepta fuerant ab omnibus (uti ipse post declaravit familiaribus suis) hæc erant. [præter duo, hic exposita, fuerunt comprobata,)] Primum, ne episcopi ab una ecclesia transirent ad aliam, nisi in tam grandi atque maxime urgente necessitate, qua alio modo consuli ipsi recte non posset. Quia sic, in ea, quam habent, permanendum sibi esse, attendentes, omnem suum amorem ac solicitudinem ipsi applicarent. Secundum, ut regimen parœciarum ac beneficia, quibus annexa est cura animarum, conferrentur eorumdem locorum indigenis, cum & idonei & numero sufficientes reperirentur. Quia ea ratione ac spe ista in locis ac vicis singulis filii a parentibus litterarum studio applicarentur, quamvis autem non omnes evasuri essent capaces ad curam animarum, multi saltem hac via in locis omnibus essent clerici, idonei ad ecclesiarum obsequia aliaque chori atque altaris ministeria.
[282] Donum istud consilii, quo Dominus propter orationis frequentiam Servum suum impertivit, [& Carolo V cæsari,] cuilibet cum ipso agenti probe erat perspectum. Sane dum ex ejus scrinio, sicut ipsemet jussit, antequam moreretur, extractæ sunt litteræ omnes eidem inclusæ (sicut retuli libro primo) multæ eas inter repertæ sunt a Carolo V cæsare [ad illum destinatæ,] in quibus gravia admodum negotia cum ipso communicabat ac breve omnino cum eodem cursore responsum expetebat, significabatque sua majestas, nihil ea in re se decreturam, donec illius intellexisset judicium & consilium. Quando autem obiit, non adeo mortem ejus persenserunt ac deplorarunt episcopus Segrian, visitatores, magister P. F. Petrus de Salamanca, P. F. Jacobus Montiel confessarius, magister Thomas Real ac familiares reliqui (sicut mihi referebant dicti P. Montiel & magister Porta,) quia ipsi illius solatio destituebantur, pauperes vero ingens damnum patiebantur, quam quia perspiciebant, ecclesiam hanc & regionem universam privari fonte (ita enim appellabant) consiliorum & remediorum in casibus omnibus ac necessitatibus tam temporalibus quam spiritualibus, quæ cum ipso communicabantur.
[283] Et licet oratio ipsius esset assidua atque ad horas singulas, [seu concioratur vel delicta corripit.] nam semper tum quando cum accedentibus agebat & negotia pertractabat, tum quando per aliquod tempus studiis vacare poterat, animam Deo præsentem habebat, in eumque cor & cogitationem suam [dirigebat] commendans illi actiones suas omnes, & animas ac necessitatem suarum ovium; de nocte præsertim, antequam cubitum concederet, habebat horas, & mane alias, absque ulla umquam prætermissione, huic sancto exercitio destinatas. Si res autem die postero pertractanda vel exsequenda magni erat momenti, noctem illam totam, nihil somno concedens, meditationi tribuebat, magna devotione & lacrymis, comitante non raro sanguine ex humeris [elicito] Domino illam commendans, maxime cum vel dicendum esset pro concione, vel aliquis ob improbam vitam corripiendus. Hinc cum præcipuum ejus studium & præparatio, qua sese accingebat ad conciones vel reprehensiones aliquibus faciendas, fieret in oratorio ante sacram Crucifixi imaginem, quæ modo exstat in altari juxta ejus sepulcrum, & coram qua, sicut videbimus, a divina manu extraordinarias aliquot gratias ac favores impetravit, concionaturus inde egrediebatur tanto fervore spiritus, tanta vehementia & efficacia verborum, ut, tamquam flammæ igneæ, ac sagittæ e Spiritus sancti officina profectæ, incenderent & transfoderent audientium corda, utque hi ab ejus sermonibus abirent attoniti, perspicientes ardentem in ipsius anima zelum divini honoris & salutis animarum, dicentesque alta voce non hominis doctrinam & verba hæc esse, sed cælestis sub humana forma seraphini. Eadem efficacia pulsabat cor ejus, quem seorsum corripiebat, &, quantumcumque durum id esset ac obstinatum, emolliebat ac permovebat, ut videbimus cap. XIII & XIV hujus secundi libri, ubi agemus de caritate, qua corripiebat, & lucrifaciebat plures animas deperditas.
ANNOTATA.
a Coccinus pag. 588: Don Federicus de Borgia, archidiaconus major & canonicus ecclesiæ Valentinæ … in processu Valentino … deponit de publica voce & fama, illum, quotiescumque aliquem Deo commendandum susciperet, tota nocte in oratione persistere solitum; & Fr. Joannes de Astudillo, Ordinis sancti Benedicti … in processu Castellæ … deponit, audivisse adeo ferventem fuisse in oratione, ut nullum grave negotium proprium aut alienum ageret, quod non diriget [Note: ] [dirigeret] mediate oratione & communicatione cum Deo petita.
b Mariana de Sottomajor, ita Coccinus pag. 584, … ætatis LXXX annorum … deponit per hæc verba: Quod prædicto sancto domino Archiepiscopo mos erat in noctibus vacare recollectioni, & orationi multis horis, in processu Valentino … & ista testis deponit de vera scientia, cum commorata fuerit in palatio archiepiscopali usque ad obitum: idem deponit Mariana Cabanillas … ætatis LXX annorum … in eodem processu Valentino … dicit enim, quod qualibet nocte includebat se oratorio hora sexta, in eoque permanebat usque ad decimam, & quod ipsa testis multoties illum vidit, cum per januæ rimas prospiceret, genuflexum ante imaginem Crucifixi.
* los letrados
* el norte
CAPUT VII.
Orans, occulta a Deo edocetur.
[Oranti Deus] Erat etiam a Servi Dei oratio tam grata & accepta oculis divinæ Majestatis, ut non tantum ipsi concederet, quod expetebat, sed & aperiret atque edoceret nonnumquam necessitates temporales aut spirituales, quibus idem Dominus cupiebat ipsum subvenire; sicut patuit in casibus, hic a me referendis, & sicut in his, ita & in multis aliis similibus, de quibus constat in processibus. In conventu beatæ Mariæ de Jesu Ordinis sancti patris Francisci prope hanc civitatem, die quodam ad horam, cibo sumendo de more constitutam, religiosus, cui ea cura imposita erat, ære campano signum dedit. Guardianus & monachi advenerunt, ut, quemadmodum fert consuetudo, simul sese sisterent in loco, quem vocant De profundis; egressus refectorii curator quæsivit, quem in finem datum esset signum, & ipsi convenissent; quippe panem deficere, & eum, quem attulerant eleëmosynarum collectores, non sufficere monachis decem. Obirent itaque ad mendicandum villas istas & loca aliquot. Interim ad januam tintinnabulo festinanter dari signum perceperunt: accurrit janitor visurus, quis vocaret, comperitque esse mulionem domesticum patris D. Thomæ cum duplici panis sarcina, quam hic in eleëmosynam destinabat, ut comederent monachi.
[285] Sub vesperam cum adiisset ipsum Guardianus acturus gratias de insigni caritate ac eleëmosyna illis facta in tanta egestate, [occulta aperit:] rogavit, qua via hanc inaudivisset sua Dominatio, quoniam nemini e suo monasterio nota ea fuerat, præterquam uni triclinii curatori paulo ante horam prandii, cum rediissent eleëmosynarum collectores. Respondit: A primo mane prænuntiavit mihi cor meum fore, ut hodie ea domi vestræ esset penuria, ac me valde solicitum habuit, meque obligatum existimavi ad subveniendum: nec plura scire desideres. Procul dubio rem illam ipsi aperuit Dominus in oratione matutina, & hinc panis mittendi curam habuit. Cum enim nemini usque ad horam prandii vel paulo ante comperta fuerit ista penuria, nequivit de ea commoneri a quopiam, vel mane eam novisse via humana, sed ex solo instinctu divino in oratione matutina.
[286] Contigit in loco haud procul ab hac civitate, ut homo alterum occideret adeo latenter & caute, [Homicida, ex confessione] ut nemini notum fuerit aut compertum, quis, quave hora aut modo interemisset. Erant defuncto fratres bini, quorum alter eumdem locum inhabitabat agricola ac notus homicidæ; alter sacerdos, gaudens beneficio ecclesiastico, & sacræ Pœnitentiæ administer in quadam ecclesia Valentiæ, quem ille non noverat, & ignorabat esse demortui fratrem. Cum advenisset Quadragesimale jejunium, Valentiam accessit homicida ille, sacra Confessione delicta expiaturus, & plane accidit, ut ad eam ecclesiam se conferret, ubi sacerdos ille demortui frater, publice in sacello confitentibus aures præbebat; ignoto delicta aperuit, atque inter alia occisum a se esse hominem in vico suo. Percunctatus cum est sacerdos, cujus loci esset incola; quem cum ille assignasset, agnovit hic, fratrem suum ab eo occisum esse. Percunctatus eum est denuo de nomine, quo & ipse & defunctus appellabantur, de modo & hora, quibus interemerat, deque omnibus rei factæ adjunctis. Miser, quamvis non sine ingenti perturbatione obstupescens, cur tot sibi fierent interrogationes, rem omnem declaravit; complevit, quo modo potuit, confessionem & abiit.
[287] Post dies non multos fratrem suum laïcum arcessivit sacerdos, [sacramentali] dixitque: Talis occidit fratrem nostrum; neque est, quod dubites: via quippe certissima id assecutus sum; occidit autem tali hora; [dein explicabat] adjuncta omnia, sibi ab altero declarata in confessione. Sine, (inquit,) prætereat mensis unus & alter, ac tum comprehendi jube & interrogari de adjunctis rei omnibus, iis enim vel assentietur, vel ita perturbabitur, ut visurus sit judex, [crimen] ab illo admissum esse, habiturusque sufficientia indicia & argumenta ad ipsum equuleo applicandum. Etenim a me, cui ignoto peccata confessus est, de iisdem interrogatus, usque adeo perturbabatur, ut responsum reddere non valeret, & ad verba singula secum ipse pugnaret. Hinc cogita, quid facturus sit coram judice.
[288] [accufatus & damnatus, sacra confessione] Ita rem exsecutus est frater; illo autem capto, accusationis libello ad habendam ex juris forma quæstionem, singula illa rei factæ adjuncta inseruit. Infelix homo, dum eum interrogavit, ac de singulis separatim percunctatus est judex (advertens patefacta esse per sacerdotem, quæ in sacra confessione declaraverat, atque hinc tot sibi fieri interrogationes, quia hæc nemo præter ipsum noverat vel humano modo novisse poterat,) tanto mœrore correptus fuit, ut animo vehementissime perturbaretur, responsum reddere nequiret, & a se ipse dissentiret ad vocem quamlibet. Adeo ut judicibus absque dubio reus esse visus sit, atque ea perturbatio ac dictorum discrepantia sufficientia esse indicia & argumenta, ad eum quæstioni per tormenta legitime subjiciendum, sicut factum est. Primo tentamine fassus est aperte homicidium, quomodo fuerat decretum, & qua cautela [exsecutioni mandatum;] atque juxta propriam ejus confessionem tulerunt mortis sententiam. Denuntiata illi sententia, & adducto confessario, qui eum consolaretur, confitentem sua peccata audiret, & ad mortem disponeret, dixit: Quid ego confessionem instituam? A nomine ejus ipso abstinete: quippe ob confessionem mihi vita aufertur non ob delictum. Nec erat, qui aliter persuadere, vel ab hoc dicto dimovere posset. Considera, inquiebant, Sacramentum pœnitentiæ fuisse a Christo institutum in remedium & remissionem peccatorum nostrorum & animæ vitam. Et ego non credam, (reponebat,) a Christo pro animæ vita & tamquam Ecclesiæ Sacramentum institutam fuisse rem, quæ me ad patibulum deducit.
[289] [animam expiare renuit; hoc divinitus edoctus Sanctus,] Ita constituto misero isto homine, vicarium suum generalem advocavit pater D. Thomas, & dixit: Intellexi, hominem miserum esse in carcere ad mortem condemnatum, & toto tempore matutino insusurratur mihi in aurem, non velle illum per sacramentalem confessionem animam noxis expiare, quod se ob confessionem ad patibulum deduci asserat. Non dubito, quin infelix ea in anxietate versetur ex eo, quod aliquis confessarius crimen ejus, in Sacramento intellectum, prodiderit: (rem hanc, quamvis reipsa ita se haberi dein compertum sit, a nemine didicerat præterquam a solo Deo in oratione.) Istuc te conferas dicasque judicibus, me rem hanc esse edoctum, & [munere] obstrictum curare, ne anima ista, cujus equidem rationem reddere teneor, eat perditum: dignentur eum mittere huc ad me; nam fidem meam obstringo, fore ut, si morte dignus sit, restituam, nec judicii exsecutionem impediam. Eo se contulit vicarius generalis; judices vero tum pro reverentia ac veneratione, qua in sanctum Antistitem ferebantur, tum quod scirent, quam verax & fidelis esset in adimplendis promissis, mandarunt ministris suis, ut hominem ad dominum Archiepiscopum deducerent.
[290] [miserum ad se adductum interrogat,] Adductum vocavit seorsum in oratorium, & ante sacram Christi crucifixi imaginem obtestatus est, ut indicaret, quam ob causam nollet per sacram Confessionem delictis expurgare animum, assereretque, se ob confessionem pertrahi ad patibulum. Ediceret sincere promittenti fore, ut experiretur, confessionem peccatorum, sacerdoti Dei ministro factam, non afferre mortem sed vitam. Animum erexit infelix homo, narravitque Antistiti suo totam, hic a me relatam, rei seriem. Quod nempe de homicidio per ipsum patrato, de tempore ac modo vel de minimo ex ejus adjunctis nemo fuisset conscius, præter solum Deum, qui cuncta intuetur, & sacerdotem illum, cui tempore Quadragesimæ peccata aperuerat, quemque dum aperuit, non noverat, sciebatve esse defuncti fratrem, donec id didicit ex schedula, quam idem sibi dedit [exhibendam] loci sui parocho. Fieri non potuisse, ut humana via proderetur, nisi sacerdos iste indicasset fratri suo & hic judicibus; hinc natum sibi esse omne infortunium, comprehensionem, equulei tormentum, supplicium: hinc abhorrere sese a Confessione, hinc mente defici, audito ejus nomine. Esto tranquillus, inquit sanctus Præsul, si enim alia via in delicti tui notitiam non devenerint judices, confessio tibi vitam non tollet.
[291] Mox vocari jussit sacerdotem, confessionis proditorem, [confessarium accersit; rogat judices, ut sibi] ac includi cubiculo, ubi cum illo loqui nemo poterat; dein etiam judicem cum suo assessore, & accepta prævie licentia a misero homine, ut de ejus delicto tractaretur absque eo, quod peracta ei essent detrimento, dixit: Domini, casus hic est e gravissimis, qui obtingere queant judici, & in quo magna circumspectione procedendum nobis est. Hominem hic teneo bene custoditum; apponite satellites vestros, qui eum oculis observent, [addantur] & vincula & compedes, ut lubitum vobis est, sed oportet eum hic manere, donec probe comprobatum sit, quod mihi indicavit; quoniam plurimum interest Sacramenti pœnitentiæ, & quidem hoc tempore, quo illud tantopere exagitant hæreses. Estote prorsus securi, quod, si meruerit affici supplicio, nullum interpositurus sim impedimentum, sed restituturus ipsum fideliter. Sed primum experiri debeo, (Deus autem lumen præbebit) quo pacto & per quem accusatorem ad juridicam dominationum vestrarum ac fisci procuratoris notitiam pervenerit, ab homine hoc patratum fuisse homicidium. Nam si ea notitia humanis modis & commonitionibus obtenta sit: legitima fuit vestra agendi ratio, & [jure] pœna in ipsum animadvertetis. At vero si ex Sacramento pœnitentiæ & ex eo solo nata sit delicti hujus notitia, qui prodidit, grande sacrilegium admisit contra secretum ac sigillum Confessionis, & acerba pœna dignus est, at quidquid ex tali principio profectum est, nullius ponderis est nec ad judicium humanum deferri ac produci potest, non secus ac si nullo modo homini ulli esset cognitum. Res clara hæc est, & omnium theologorum doctrina, consulite quoscumque volueritis.
[292] Homo itaque iste sub mea potestate manere debet, [causæ examinandæ tempus concedant & accusatorem comprehendi] donec res ista comperta mihi fuerit; vos autem domini mei, tamquam judices Christiani, quibus incumbit favere reverentiæ ac sigillo, quod exigit Sacramentum confessionis, uti præcipit Ecclesia sancta & instituit Dominus noster Jesus Christus, mihi hoc in negotio vestrum auxilium debetis, & equidem [daturos] confido. Quem in finem opus est, & id quoque vos rogo, ut mox, antequam quis moneat vel noverit, quid hic pertractemus, comprehendendum ac mihi sistendum [curetis] demortui fratrem, qui accusationem instituit: id quippe valde necessarium est ad casus hujus investigationem. Attendentes judices, quam esset justum, quod dixerat Archiepiscopus, recesserunt, ac statim fratrem istum, qui accusationem instituerat, comprehendi jusserunt, atque ipsi tradiderunt. Interim dum frater iste judicum jussu comprehendebatur, & trahebatur e vico suo atque ad sanctum Antistitem adducebatur; degebat hic pro majori temporis parte solus in oratorio ante Christi crucifixi imaginem solo prostratus, magna devotione ac multis lacrymis orans, ejus cælesti favore ac gratia sibi subveniri, ad assequendam veritatem facti istius, adeo pertinentis ad reverentiam & secretum Sacramenti tam necessarii ad salutem animarum, a benigna ejus manu instituti in remissionem omnium delictorum, & per quod tam abundanter peccatoribus impertit insignem suam misericordiam, virtutem ac merita sua passi in Cruce, & Sanguinis tanta caritate & amore in ea profusi. [Orabat similiter,] ut sacerdoti ejusque fratri concederet lumen, quo culpam agnoscerent, verum, pro eo ac debebant, faterentur, atque [ita] remedium afferretur casui tam inusitato ac pernicioso piæ æstimationi, in qua est apud omnes Catholicos Sacramentum pœnitentiæ.
[293] [curent, accusator verum fatetur,] Exauditus fuit a Deo; nam fratrem laïcum, qui accusationem intentaverat, ad se deductum ac potestati suæ permissum, oratorio suo inclusum detinuit, priusquam cum aliquo sermonem conferret, sciretve in custodiam datum esse fratrem sacerdotem, & ante sacram illam imaginem oravit illum atque obtestatus est, ut vere ediceret, quis sibi indicasset, vel qua via didicisset, ab illo [homine] occisum fuisse fratrem suum. Rei totius jam se conscium esse [addidit,] fidemque dedit, fore ut ipsum ab omni damno immunem præstaret, si modo verum ediceret: sin minus certum esse [jussit] fore, ut [aliunde] innotesceret, atque ipse puniretur severe. Exposuit ipsi, quantum dicendo obsequium esset Deo præstiturus, quantam occultando illaturus offensam, propter quam & in hac & in futura vita a Deo esset plectendus. Hæc autem [proferebat] tanto spiritu, ac verbis tam fervidis, ut homo ille tremens se ad ejus pedes projiceret, ac totam rei seriem candide confiteretur b. Hanc hominis confessionem scripto accipere, eumque palatii sui cubiculo inclusum esse voluit, ut, cum opus esset, vocaret iterum: sic factum est; atque idipsum die postero [idem primus accusator] ratum habuit, in custodia permanens usque ad finem totius eventus.
[294] [uti & confessarius] Accepta confessione fratris laïci, aliquot dierum moram interjecit, priusquam allocutus est sacerdotem: toto illo intervallo, quod eidem dicturus erat, vehementi nisu Deo commendans, & orans multis cum lacrymis, nec non aliquot corporis per flagella afflictationibus, ut & illi lumen concederet, quo vocatus verum fateretur. Exauditus hic quoque a Domino est. Itaque arcessivit illum & oratorio secum inclusit & ante eamdem imaginem obtestatus est per Dominum in ea sancta effigie expressum, perque ejus Sanguinem, ut vere ediceret, quomodo novisset, interfectum esse fratrem suum ab isto [homine] & iis cum [rei gestæ] adjunctis, quæ ad hunc apud judices accusandum suggesserat fratri. Si vellet sibi condonari a Domino & ejus impetrare misericordiam, verum diceret, culpam agnosceret, & confiteretur. Sin' minus; sciret, rem [aliunde] comprobatum iri, quandoquidem frater ipsius, quem ad se vocaverat, cui idem significaverat, suaseratque, ut sese accusaret, jam fuerat confessus. Hinc nisi verum diceret, a Deo in hac & altera vita puniendum ipsum [aiebat,] & [hic] ad exemplum aliorum publico ac severo supplicio afficiendum.
[295] [ingenti sceleris sui horrore correptus;] Proferebat id tanto ardore ac sensu animi ob offensam Deo, Ecclesiæ & reverentiæ Sacramenti pœnitentiæ illatam, ut sacerdos (sicut ipse postmodum retulit) contremiscere inciperet & instar mortui sine spiritu & colore ad pedes ejus prolaberetur. Erexit illum suis manibus [Archiepiscopus,] ille vero in genua procumbens & pectus percutiens, multumque illacrymans clamare cœpit: Domine misericordia, misericordia: vera locutus est frater meus, reverendissime Domine; ego vocavi ipsum, edocui, & persuadendo induxi ad omnia, quæ retulit tuæ Dominationi. Ego sacerdos improbus & homo perversus, absque metu Dei & reverentia Sacramenti prodidi, quod fratris interemptor mihi erat confessus. Ex ira & dolore de fratris interitu tantum nefas & sacrilegium admisi. Hic adsum paratus ad pœnam omnem, quam mihi vestra Dominatio infligere voluerit: sed misericordia, Domine, misericordia! Tum denuo in animi deliquium recidit & tamquam sensibus destitutus ad pedes benedicti Præsulis. Tremenda res erat *, reum intueri humi pallidum, sensu quasi defectum, toto vultu lacrymis perfusum, & judicem ad pedes Crucifixi genuflexum, abundantes [lacrymas] effundentem, atque gratias eidem [Domino] agentem de misericordia, quam sacerdoti illi exhibuerat, concedens illi, ut & culpam agnosceret & tam aperte fateretur.
[296] Qui foris existebant, animo utcumque commoti sunt propter suspiria & singultus, [Sanctus post ferventes ad Deum preces] qui in oratorio percipiebantur, intrarunt exploraturi, quid rei esset, & in spectaculum inciderunt, quod affecit omnes commiseratione & dolore. Tunc inde se recepit pater D. Thomas oculos suos detergens & sacerdotem a solo attolli jussit, referri in cubiculum, in quo clausus tenebatur, cibo refici ac recte curari; quia valde debilitatus erat. Sumpsit & ipse cibum benedictus Pater, sed valde exiguum: etenim tristis erat admodum propter offensam per sacrilegium sacerdotis istius Deo factam contra reverentiam sacramenti pœnitentiæ, & quod in conscientia ad exemplum aliorum sese obligatum cerneret ad ipsum severe puniendum. Surgens a mensa in oratorium, locum refugii sui & consolationis omnis, se recepit, ubi toto tempore vespertino substitit ante sanctam illam Christi crucifixi effigiem, supplicans, ut sui dolentis miseresceret, & lumen concederet tum sacerdoti ad perseverandum in agnitione culpæ ac præstandam veram pœnitentiam, tum judicibus, dum vocarentur, ad comprehendendum, quam, quod dicturus illis erat, justum esset ac necessarium ad reverentiam debitam Sacramento confessionis: atque in eo transegit totum tempus vespertinum & nocturni partem magnam.
[297] Sequenti die Missam celebravit idem postulans a Domino: [coram judicibus homicidæ] ea finita, vocari jussit judicem cum assessore, atque eodem in oratorio [sic] eos affatus est: Ante istam imaginem, quæ verum ac supremum universorum hominum Judicem repræsentat, edoctus sum, domini mei, quidquid peractum est in causa [hominis] per vos ad mortem condemnati: atque ita se res habet, sicut ego verebar. Demortui frater, qui illum accusavit, non noverat modo aliquo humano, quod ille interfecisset, sed eo tantum, quem suggessit frater sacerdos prodendo sacram condemnati confessionem. Constat hoc tam ex eo, quod in hac schedula mihi confessus est frater iste, quam ex eo, quod similiter fassus mihi est idem sacerdos. Adeo ut accusatio, comprehensio & reliquæ omnes actiones judiciales & criminales institutæ adversus hominem istum, nullo nitantur principio aut fundamento alio, nisi eo, quod ipsemet in Sacramento pœnitentiæ declaravit sacerdoti, demortui germano fratri, & ex hac confessione omnis, quæ habetur, illius delicti notitia originem duxit.
[298] [causam agit, & liberum dimittendum] Ea notitia (quemadmodum jam dixi) nec adhiberi nec ullius efficaciæ esse potest in ullo judicio vel tribunali humano, non secus ac si numquam fuisset obtenta. Interrogate, quotquot volueritis, theologos, nullus contrarium dixerit vel dicere potest. Atque ita omnes actus judiciales seu pro ipso seu contra ipsum instituti, ac lata mortis sententia, irrita & nullius roboris sunt; delenda & eradenda sunt, ne ulla eorum maneat memoria, quoniam profecta sunt ex notitia & proditione Sacramenti pœnitentiæ: ac proin miser iste homo, tam iniquo modo accusatus, integræ libertati restituendus est. Ego monebo ipsum, nam id congruit ejus tranquillitati, suadens, ne remaneat hoc in loco, nec illuc redeat, utque, si quam domum resve alias possidet, divendat universas & procul hinc vitam transacturus abeat; ut demortui fratri & consanguineis, qui eum quotidie præ oculis haberent, eripiat occasionem aliquando cogitandi de vindicta. Certum est, ita facturum ipsum. De sacerdote ego, quod congruum fuerit, statuam; id quippe mei muneris erit.
[299] [evincit; eo dimisso,] Judex, & ejus assessor tum propter venerationem, qua ferebantur in patrem D. Thomam, ingentemque de ejus scientia ac doctrina opinionem, tum quod & ipsi intra dies istos consuluissent super eodem casu aliquot e præcipuis theologis, de ipsius asserto minime dubitarunt, sed id comprobarunt valde. Itaque solverunt hominem vinculis & custodia, qua tenebatur in palatio Archiepiscopi, integræ libertati restituerunt, consolati sunt, atque omnia actionis eidem intentæ instrumenta combusserunt, nulla ejusdem eventus relicta memoria. Vir autem, prout persuasit ipsi & commendavit Archiepiscopus, abiit vitam transacturus alio in loco, procul ab eo, quem incolebat ante, vendidit omnia, quæ ibi possidebat, & fratri ac consanguineis defuncti omnem sui istic videndi occasionem præripuit.
[300] [Sanctus confessarium plectit.] Sacerdotem, quoniam delictum ipsius erat tam grave ac perniciosi exempli, juxta pœnas in jure præscriptas, privavit beneficio, auditione sacræ Confessionis & celebratione Missæ illi interdixit per vitam integram, & ad perpetuum carcerem in arce de Chullilla condemnavit. Priusquam illuc deduceretur, sermonem ad ipsum habuit, adhortans, ut culpam suam consideraret, magna cum patientia pœnam susciperet, nec severam esse arbitraretur, meritus ob tantum sacrilegium orbari sacerdotii dignitate & insignibus, ac damnari ad triremes perpetuas. Probavit magna cum humilitate sententiam sacerdos, & tanta patientia pœnam illam toleravit, ut post triennium ipsi concedi jusserit [Sanctus,] licentiam frequentandi ecclesiam istius loci, assistendique divinis Officiis, non tamen excipiendi confessiones, aut Missam celebrandi; atque ita ibidem vitæ cursum absolvit, præbens omnibus bonum animi ad cælestia conversi, probitatis & pietatis exemplum. Atque ex relatione casus tanti momenti cernitur, quid Dei Servus impetraret a divina Majestate orans, ut lumen sibi concederet, sese dirigeret, atque edoceret, quid faciendum in rebus arduis ac difficilibus.
[301] [Orans intelligit, clericum sibi laqueum injecisse,] Patuit similiter, quam oratio ejus grata esset Domino Deo, in alio valde notabili casu clerici alterius, quem in custodia detinebat, quia multis vicibus reprehensus de improbis moribus ac pravis exemplis, quæ dabat notis omnibus, nolebat redire ad frugem. Eo itaque in custodia detento, cum mane quodam Dei Servus staret pro more suo ante illam crucifixi Domini sacram imaginem, cœpit hæc sudare sanguine; unde perculsus ac magno dolore correptus fuit, metuens & suspicans, ne eadem nocte grande crimen adversus Deum esset commissum, sed & hunc orans magna animi affectione, ut pro immensa sua bonitate & clementia ei modum poneret ac remedium afferret. Eodem tempore, quo hoc a Domino petebat, ascendit carceris custos, omnino perturbatus, dicens, sacerdotem illum, quia timebat, ne [arci] de Chullilla includeretur, vel severe puniretur, a triduo comedere noluisse & eo mane in laqueum se dedisse. Eodem temporis momento bonus Præsul summa celeritate descendit ad carcerem, invenitque, disrupta enim fuerat restis, solo extensum, stupefactum, sensibus orbatum, & mortuo similem. Tolli eum, ac in cubiculi lecto collocari, &, quoniam per triduum cibo abstinuisse dicebatur, remedium cordi subsidiarium * ac cibum illi præberi jussit.
[302] Ipse [interim] in angulo orationi se dedit, ut Dominus ejus miseresceret; [eumque accurrens liberat.] nam omni sensu destitutus ille videbatur. Absoluta oratione, rediit ad illum sensibus restitui inchoantem & dixit: Fili, nescis, quo pretio constiteris Jesu Christo, qui suo te Sanguine redemit? Comede, & age ipsi gratias, quod non omnino exstinctus sis. Tum ipsi bene precatus est: unde ille plane ad mentem rediit, ad pedes se projecit, veniam petens ac dicens: Pater bone, parce mihi & adjuva me coram Deo, ut fecisti. Nam preces tuæ magnis, in quibus versabar, tenebris me eripuerunt, & modo memet comperio in loco luminoso. Id silentio supprimi jussit sanctus Antistes, & curari vehementes vertigines, quæ illi adhæserant ex agone & sanguinis perturbatione, quam passus est, dum se suspendit.
ANNOTATA.
a Totum hoc caput 7 pertinet ad Salonii sextum, quod ob prolixitatem in bina divisi.
b His subdit auctor hominis confessionem, qua repetit rei gestæ modum, ante enarratum, quamque ut supervacaneam rescidi.
* fue un juyzio final
* un cordial
CAPUT VIII.
Humilitas sancti Præsulis & comitas erga omnes præsertim pauperes.
[Humilis] Cum egerimus a præcedente capite de benedicti patris D. Thomæ frequenti oratione, & de favoribus ac donis, quæ per illam ei a Domino Deo concessa sunt, congruum erit hic agi de profundissima ejus humilitate: in qua licet benedictus Pater, uti libro primo vidimus, adeo perfectus fuerit tam ante ingressum in religiosum Ordinem, quam dein in eo vivens; tamen multo magis [excelluit] postea, dum fuit Archiepiscopus. Magni faciebat dignitatem, in qua a Deo constitutus erat, ut consideraret semper, ad quid obligaretur: sed sui ipsius etiam non concipiebat opinionem majorem quam pauperis religiosi, qui ea dignus non esset. Ex candore ac suavitate, qua agebat cum omnibus, perspectum fuit, quam animo impressum servaret dictum illud & consilium Sapientis: “Quanto magnus es, humilia te in omnibus b.”
[304] Eadem suavitate & comitate, qua suscipiebat nobilem, [& comis erga omnes] locupletem & potentem, admittebat & pauperem & male vestitum. Cum quolibet versabatur juxta illius conditionem, eoque utebatur loquendi modo, quem prudentia præscribit, atque exigit ratio; servans tamen apud omnes eam æqualitatem, quam in excipiendo, audiendo & agendo cum illis poscit Christiana charitas. Non habebat (sicut referunt, quotquot familiares ipsi fuerunt vel famulati sunt) janitores, qui [homines] negotiorum causa ad ipsum venientes morabantur. Uno dumtaxat utebatur [janitore] non quia id conditioni congruebat, sed ut moneretur quam mox, dum quisquam adveniebat, & ipse erat in solitudine vel vacabat studiis. Ad ejus cubicula nec vestibula erant, nec aulæ plures transeundæ, ut ad ipsum fieret accessus. Sed communiter aulam amplam, in qua erat sacellum palatii archiepiscopalis, quæque erat magis obvia & frequentata, obambulabat, apertis omnium graduum in eam incidentium januis. Hæc ordinaria ejus erat commoratio ad horas rebus agendis [præstitutas,] ut cuilibet facilis pateret aditus, utque paratus inveniretur ab iis, qui ipso indigebant.
[305] [cum pauperibus longos sermones confert,] Accedebant nonnumquam pauperes, vetuli, cæci & hujus generis homines aliquot ad exponendas molestias suas & calamitates; ipse vero inde non modo non afficiebatur molestia vel tædio, sed multa voluptate ac benignitate recipiebat illos. Atque ut intentiore animo eos audiret, excitaretque ad detegendas suas molestias majore libertate ac spe remedii, in humili sede, quam eum in finem habebat in ea aula, sese collocabat, ipsosque (quamvis id minime cuperent) jubebat ad latus suum occupare aliam; & si non apte collocati essent, tollebat & attrahebat ipse suis manibus; neque offendebatur, quantumcumque sordidus accederet mendicus, & tanto amore ac candore cum ipso agebat, ut aliquoties horam integram imo duas audiendo & consolando insumeret.
[306] [ac famuli instar subservit,] Cum ab aula ista, in qua degebat passim, dum orationi vel studiis non vacabat, per porticum esset aditus ad cubiculum, quod incolebat visitator ipsius magister Porta, quo ministro multas etiam eleëmosynas erogabat, accidit frequenter, (uti ipse narravit magister Porta,) ut pauperes nonnulli illum quærentes in eadem aula inciderent in Archiepiscopum, & huic, quem non noverant ac solum in pauperi vestitu conspiciebant, dicerent: Pater, ubi est dominus visitator? Ipse vero respondebat: Manete fratres; ego enim vocabo ipsum; & absque mora adibat cubiculum visitatoris, appellabat illum & aiebat: En, adsunt, qui te volunt; statim & cum charitate, obsecro, rem ipsorum confice: pauperes quippe homines videntur, & nefas est temporis, ad res suas comparandas necessarii, ipsis afferre detrimentum. Accidit similiter quandoque vesperi, dum aliquem, quocum negotia pertractaverat, dimittebat, nec præsto aderat famulus, qui abeunti lucem præferret, ut ipse candelam assumpserit atque præiverit; donec accurreret famulus, qui manibus eriperet.
[307] [promptus semper ad eorum colloquium,] Die quodam canonici aliquot ipsi familiares aiebant, non esse satis commodam aulam istam, in qua commoraretur passim sua dominatio, quoniam tot portæ & tot gradus in ipsam incidebant, ac potius videbatur esse via aut forum, quam cubiculum. Subridens respondit: id, quod inconveniens vos arbitramini, Domini mei, optimum est, quod habet aula ista, quodque me invitat, ut in ea plerumque commorer. Is quippe Pastori est locus proprius, in quo oves ejus ipsum in promptu habeant, atque, ubi indigent, semper brevi ac facili labore reperiant. Non erat, quod ad hæc reponerent; sed contra tacti sunt valde exemplo insignis humilitatis & caritatis, quod ex verbis istis elucebat.
[308] Contigit etiam aliquando, ut cum aliquo canonico aut quolibet alio viro honorato aulam istam obambulans, [dimisso prandio,] egenum conspiceret præstolantem, & quantumcumque pauper ac male vestitus videretur, insigni sua humilitate & candore adiret ac diceret: Paululum, amabo, exspecta frater, dominus iste & ego paucis absolverimus, & quid afferas, videbimus. Contigit item aliquoties, ut præ amore, quo afficiebatur erga pauperes, dum tempore prandii ex iis aliqui adveniebant tristes & anxii, a mensa surgeret (monens convivas, ut pergerent edere, nec exspectarent sese) & ore esca repleto accurreret, ut ipsis solatium afferret, ac bene faceret. Nec ad mensam revertebatur, donec ipsis solatium & auxilium attulisset. Etenim adventum talis pauperculi reputabat optimum, quod apponi poterat, ferculum. Res sane notatu digna est, quod numquam dixerit vel passus fuerit, ut famuli morarentur quempiam, donec a mensa exsurgeret: verum, dum videbatur persona [ad ipsum accedens] calamitate quadam afflicta, mensam & cibum deserebat; adeo quidem ut ex ipsius judicio [cibus] nec gustui esset placiturus, nec profuturus [sanitati,] nisi prius accurrisset in remedium necessitatis, & solatium afflicti [hominis] quamvis tali hora advenientis.
[309] Sub idem tempus advenit die quodam homo pauper cum filiolo, [ad eorum obsequium accurrit;] ut hunc sacro Confirmationis oleo inungeret, infirmitate oppressum dictitans. Mox, eo audito, cibum reliquit, perrexit ad sacellum, Sacramentum confirmationis illi impertivit c & dein reversus est ad mensam. Ea erat erga pauperes & calamitosos insignis hujus Dei Servi humilitas & caritas. Cum invisissent ipsum viri aliqui seu ecclesiastici seu seculares, quibuscum agebat familiariter, dimittens e cubiculo, dicebat abeuntibus; Videte pro amore Dei, num hic non exspectent foris mendici aut homines aliqui, qui non ausint intrare; monete, ut intrent, quia id licitum ipsis est. Vereor enim, ne famuli ipsos ingressu prohibeant, licet oppositum a me mandatum habeant; ne [scilicet] pauperem aut personam, mea opera indigentem, dimittant, sed ut intromittant, quando non occupor oratione vel studiis, & si his occupor, me extemplo moneant.
[310] Dum construebatur collegium, quod fundavit juxta [scholas] universitatis in hac civitate, [familiariter agens cum famulis & pueris] sæpius illuc se conferebat inspecturus opus. Laudabile autem est coram Domino (etiamsi quidquid [egit] ejusmodi sit) quod referunt testes nonnulli de simplicitate, affabilitate ac benignitate, qua agebat non solum cum magistris & viris ætate provectis, sed & cum famulis ac pueris, operi inservientibus, tyronibus lapidariorum & lignariorum fabrorum aliorumque opificum, non secus acsi cum propriis filiis versaretur. Idem opus conspecturi introibant multi studiorum alumni, eo die præsertim, quo noverant, adesse istic Archiepiscopum; nec abire eos vel abigi jubebat; sed contra vocabat ad se, & paterna caritate ac benignitate interrogabat, unde locorum essent, quibus studiis & quibus magistris operam darent; exhortabatur ad virtutem ac timorem Dei; & nominatim ad obedientiam parentibus; si autem in externis domibus degebant, ad honestatem ac fidelitatem in iis servandam: ut magistris multam observantiam ac reverentiam exhiberent; ne tempus male contererent, aut negligerent prælectiones; ut magna cura caverent sibi a consortio juvenum improborum, & a nocturnis excursionibus; sed tum prælectiones repeterent.
[311] [ad virtutem documenta præscribit;] Multa iis dabat documenta, quibus proficerent in virtute & litteris, & hæc quidem eo modo, ut affectione raperentur in leges ab illo præscriptas ad excellendum in studiis. Cum dimitteret, ejus illi manus ac vestem deosculabantur, ipse vero bene precabatur, & oris ac sermonis urbana comitate eos prosequebatur, [monens] ne dictorum suorum essent immemores. Promittebat fore ut iis, qui in studiis, virtute ac pietate futuri essent præstantes, in qualibet occasione, ubi opus esset, favorem suum perhiberet. Egenos invitabat, ut ad ædes suas accederent, fore, [addens] ut ipsis vestes, libros & res quaslibet necessarias subministraret; idque præstabat cumulate iis, quos, referentibus magistris aliisve personis fide dignis, audiebat probos esse studiorum alumnos.
[312] [pauperes consanguineos] Virtuti humilitatis, si attente consideremus effectus, quos passim producit & operatur in personis vere humilibus, tria sunt admodum propria. Primum est, suos non dedignari vel erubescere sed agnoscere consanguineos, ut ut abjecta sit ac depressa eorum conditio, atque altior & honoratior ea, qua gaudet humilis. Alterum est, omne id evitare, quod auctoritatem, fastum aut excellentiam spirat. Tertium est, ut, qui humilis est, sit affabilis, mansuetus & valde patiens d. His omnibus veræ humilitatis conditionibus & effectibus multum eminuisse fertur sanctus Antistes. Primo enim, licet parentes ejus ac majores omnes essent nobiles, homines præcipui & inter populares suos divites, sicut cap. 1 libri præcedentis vidimus, nihilominus inter cognatos ejus & propinquos, (ut in multis familiis accidit,) erant aliqui agricolæ & pauperes; dignitas tamen archiepiscopalis vel reverentia, qua colebatur per universam Hispaniam, minime effecit, ut eos vel non agnosceret vel molesto animo exciperet; sicut cum cognatis suis agunt homines aliquot superbi & immemores cælestium gratiarum, cum sese in honore constitutos conspiciunt; contra vero ipse eorum conspectu lætabatur, Valentiam adventantes magno amore recipiebat, accipiebat hospitio, atque eadem simplicitate cum ipsis versabatur, qua versatus fuisset, si in prima conditione ipsis cohabitasset Villanovæ; consanguineos suos esse declarabat omnibus, idque honori & gloriæ sibi ducebat.
[313] [etiam coram aliis honorat,] Aliquando magni momenti rem ad hoc regnum pertinentem in cubiculo suo pertractanti cum episcopis Dertusensi e ac Segobrigensi f adfuit avunculus ejus, linteo ad collum [alligato,] quo modo incedunt in vicis Castellani agricolæ; gavisus fuit ejus aspectu, statim salutavit dicens: Bene adveneris domine avuncule, sedem occupa: &, petita licentia ab episcopis, cœpit interrogare de adventu, patria, matre sua ac cognatis, tanta voluptate & oblectatione, ut omnibus admirationi esset. Post aliquod temporis intervallum vocavit œconomum, qui hospitem susciperet, ac bene tractaret, dicens avunculo: Eas modo, quietem sumas: etenim defessus es; ubi cum dominis istis rem, quam tractamus, confecero, revisam te mox: & reversus ad episcopos, lætus admodum de adventu boni hominis dixit: Est avunculus noster, proximus a parte matris consanguineus.
[314] Alia vice invisit ipsum patruelis suus, tum ut ejus aspectu frueretur, [& letus suscipit.] tum quod existimaret, impertiendum sibi grande donum. Excepit & hunc ingenti cum voluptate & animi candore, pleno ore dominum patruelem illum appellans & integro mense, quo domi suæ retinuit, laute habens. Sub finem mensis interrogavit, quo loco res ejus essent in patria. Molesto, respondit ille: quia interierat unus e binis bobus, quibuscum colebat agrum. Domine patruelis, inquit, bonus Antistes, quod necesse est ad comparandum bovem alterum ac demortui loco substituendum, ego præstabo: non quia mihi patruelis es; sed ut necessitati tuæ subveniam: at nihil ultra a me exspectes. Nam quod possideo, nec meum est, nec consanguineorum [usui erogandum] sed pauperum hujus loci, ubi ecclesiæ hujus fructus colliguntur. Similia sæpe ipsi contigerunt cum consanguineis: admittebat ipsos, multo cum amore excipiebat, agnoscebat profitebaturque tales esse, quamvis pauperes: sed cum hisce & cum omnibus (sicut capite sequenti videbimus) servabat ordinem, quem exigit caritas & justitia in distributione bonorum ac reddituum ecclesiasticorum.
[315] Quod spectat ad fugam rei omnis, spirantis fastum & magnificentiam, [Alienus ab omni fastu,] celebrare illam non cessant, quotquot noverunt illum aut cum ipso egerunt. Patuit abunde in simplicitate ac paupertate vestimentorum ejus & supellectilis domesticæ. Nam sicut vestes magnificæ & ornamenta vanitatis ac superbiæ signa sunt, qualia vocavit sancta Esther regina Signa superbiæ, ac vexilla tumoris & arrogantiæ, atque per hominum tumidorum arrogantiam & vanitatem introducta; ita etiam insigne humilitatis ac simplicitatis testimonium est, pauperibus vestibus uti & domi suæ solo necessario contentum esse absque ornamentis sumptuosis & exquisitis; quando id non fit ex avaritia, ex qua minime faciebat Antistes adeo munificus ac liberalis, qui (sicut videbimus) quidquid haberet, erogabat pauperibus.
[316] Ostendit id plenius, quando concionabatur; nam ejus temporibus necdum Romanus Pontifex jubebat, uti nunc jubet, [concionaturus nullum in pulpito] episcopos concionari indutos pontificali habitu, posito ante throno, ac stipatos ministris & assistentibus suis, ut populus, qui non movetur nisi per exterius visa, pluris faciat ac majori reverentia, ut æquum est, excipiat doctrinam antistitis sui & vocem proprii pastoris. Pater D. Thomas pro vehementia humilitatis, in cor suum dominantis, numquam cupiebat vel umbellam in pulpito, vel thronum in ecclesiis, in quibus verba faciebat. Ad primum sermonem, quem habuit in templo principe hujus civitatis, affixerunt pulpito umbellam ex panno floribus interstincto *, & pannum alterum pretiosum [eidem imposuerunt,] ipso ignaro, nec conscio usque ad ipsum temporis momentum, quo erat ascendendum; quando nec deponendis spatium nec locus erat: ubi conspexit, multum doloris persensit; sed vel tolerandum id fuit, vel, quod ipsi videbatur magis fore inconveniens, omittenda concio.
[317] Itaque cum alio die Dominico esset dicturus ad populum, [ornatum patiebatur,] præcedente Sabbato arcessivit magistrum Clara, id temporis ædituum secundarium, quem passim magistrum ecclesiæ cathedralis appellant, & obnixe illi injunxit, ne panni illi floribus interstincti suggestui apponerentur, neve major ornatus, quam qui pro aliis concionatoribus apponi consuevit: quod ipse, quamvis Episcopus, pauper esset monachus, nec suggestum conscenderet, quærens splendorem, sed fervorem desiderans & doctrinam ad lucrifaciendas animas. D. Hieronymus Carroz de Eslava, canonicus hujus sacræ ecclesiæ, quem ipsemet pater D. Thomas huc veniens vicarium generalem capituli constituit, accessit ad illum, ut diceret, conveniens esse, apponi illos pannos, hoc exigere ejus dignitatem, imo, si eorum appositio prætermittatur, ingens fore dedecus & sibi tamquam capituli vicario culpæ vertendum. Numquam id ipse sibi persuadere potuit, eamdem semper rationem repetens, quam proposuerat magistro Clara. Id ad summum consecuti sunt, ut omitteretur umbella cum panno floribus interstincto, sed apponeretur velum seu aulæum pro aliis concionatoribus apponi solitum, & (quod sufficiebat, ut populus intelligeret, verba facturum esse Præsulem,) ad oram pulpiti applicaretur fasciola quædam serica, nec quidpiam aliud adderetur, quoniam id ægre laturus erat, & propriis manibus depositurus.
[318] [communi in ecclesiis] Ad celebrandum Missam ritu pontificali in festis aliquot solemnioribus nullam habebat sacram supellectilem sibi propriam, sed omnino pertinentem ad ecclesiam. Ad celebrandas autem ritu ordinario, dum celebrabat in sacello ejusdem ecclesiæ, consecrato S. Ludovico, quod, ut post dicemus, fiebat bis singulis hebdomadis, sacra supellex similiter & calix pertinebant ad ecclesiam; cum vero in sacello suo domestico, omnem apparatum & suppellectilem habebat propriam, sed pauperem, absque ullo splendore vel ornatu, mundam tamen: sicut patuit in iis, quæ moriens ad collegium deferri præcepit. Dum visitando obibat [diœcesim,] quoniam moris est, ut [episcopus] indutus superpelliceo ac veste pluviali inspiciat primo sanctissimum Eucharistiæ sacramentum, deinde sacri Baptismatis fontem, nullum ad id ministerium habebat ornatum vel apparatum proprium; sed eum accipiebat in ecclesia, quam visitabat, minime respiciens, utrum is vetus esset an novus, pretiosus an pauper; quem offerebant, ipse induebat.
[319] [supellectile sacra utebatur;] In exiguo quodam vico induit superpelliceum vicarii [parœciæ] vetus ac lacerum, & ad præcinendum responsorium, in visitationibus cantari solitum pro animabus defunctorum, superimposuit vestem pluvialem ex linteo nigro per fullonem subacto * satis antiquam, tam contentus, acsi fuisset valde pretiosa: neque enim pro insigni sua humilitate ad similia animum attendebat. Certum autem est, quod, licet ad hos ac similes actus supellectile careret & apparatu, quem habere consueverunt episcopi alii, id non procederet (ut dixi) ex avaritia: cum tam serio amaret paupertatem Euangelicam, quam fuerat professus; neque ex negligentia aut incuria eorum, quæ exigebat officium: cum a Domino ornatus esset tam insigni judicio ac prudentia: sed [ex solicitudine] colligendi pauperibus, quantum posset, & ex ingenti suo amore erga virtutem humilitatis. Atque hinc providebat Deus, ut ea omnia, quæ aliis irrisionem ac contemptum conciliarent, in ipso fuerint exempla virtutis & incitamenta ad pluris eum æstimandum ac reverendum; dum tam sublimis dignitas cum tanta humilitate, & ea, quam servabat, semper, religiosa gravitas cum tanta simplicitate conjuncta cernebatur.
[320] [varia] Tertium, quod humilitati proprium esse diximus, non minus perfecte comperiebatur in Servo Dei, quemadmodum ecclesiastici viri, qui ipsius morti multos annos superstites fuere, palam declararunt & testati sunt. Nam, sicut referunt, non tantum ipsos ingenti cum amore atque humanitate excipiebat, jubendo eos sedere, si sacerdotes erant, vel, si stabant ipsi, non considerans, suos esse subditos, stans etiam ipsos alloquendo, verum etiam rationes eorum admittebat, & dum in negotio, quod agebatur, jus obtinebant, magna cum facilitate & humanitate eas approbabat semper ac suis præferebat. Nec mirum est, eum tanta sinceritate & comitate usum fuisse erga sacerdotes, qui idipsum servabat cum secularibus, quamvis pauperibus operariis & agricolis.
[321] Carpesæ, qui locus est non magnus in hoc Valentino territorio, [animi demissi] contentio fuit inter juratos, & parochum, quia hic occasione festivitatis cujusdam advenire cupiebat concionatorem amicum suum, illi vero, quorum expensis celebrabatur festivitas, alium advocaverant: judicantes igitur, suam, non parochi, justam esse voluntatem, accesserunt ad sanctum Præsulem, degentem in suo cubiculo; eos jussit ingredi: cum autem sedes in eo deficerent, vocavit famulos, qui depromerent ex altero interiori. Tergiversari illos aliquantulum perspiciens, ingressus ipse est, & trinas propriis manibus alteram post alteram eduxit, ut sederent omnes; ipsi autem, quamvis operam darent, impedire id non valebant aut [sedes] eripere ex ejus manibus. Sedentium [itaque] secum duorum juratorum sermonem excepit magna benignitate, & dimisit illos dicens: Celebrate istam festivitatem multa cum devotione, &, cum vestro sumptu fiat, arcessite vestrum concionatorem. Ego, quod convenit, parocho significavero. Et vero advocari eum jussit, interrogans, quis festivitatem institueret ac sumptus subministraret: respondenti illi, [fieri] ista a juratis ex populi pecunia, dixit: Quoniam ipsi solvunt, non habes jus vocandi concionatorem præter eum, quem ipsi vocarunt, qui solvunt; tum quia id æquum est, tum quia tibi incumbit tollere omnem occasionem molestiarum cum iis, qui de parœcia tua sunt, quamvis id fieret cum aliquali juris tui detrimento, quanto magis hic dum nullo fit.
[322] Veram ejus ac profundam humilitatem & mansuetudinem magnopere declarabat, [exempla] quod referunt testes nonnulli. Cum aliquoties ob ea, quæ a personis fide dignis ad se delata fuerant, sacerdotes aliquos reprehendens severius castigasset, & hi expurgarent sese sufficienter, non dubitabat veniam deprecari, atque ipsis abunde satisfacere. Et licet aliqui, dum reprehendebat, non expurgarent se, si deinde intelligebat errasse eos, qui ita denuntiaverant, ac sese ab his in errorem inductum, advocari jubebat eum, quem corripuerat atque idem præstabat, quamvis ipse justissimam viam iniisset. Theologum ecclesiæ majoris sinistre ad ipsum detulerunt homines malevoli, a quibus judicabat sibi non imponendum. Noluit tamen ipsum mox advocare, quod vir boni exempli ac pius audiret; sed opportunam occasionem exspectavit; hanc nactus, deduxit seorsum in oratorium suum, exposuit, quæ sibi dicta fuerant, eum graviter corripiens. Theologus obtenta respondendi facultate, quam ipsi perlubenter concessit sanctus Antistes, optans, ut veram afferre posset expurgationem, tam justam attulit, ut [Sanctus] clare intelligeret, probe eum vivere, ac rem totam ex malitia ortam esse. Arripuit manus ejus magno cum amore & gaudio, ac quasi eas deosculari volens dixit: Dominus te consoletur, sicut per ea, quæ protulisti, me consolatus es. Rem ita, ut dicis, se habere intelligo, errasse alios, & me ab iis injuste fuisse monitum. Per amorem Dei mihi veniam concedito; nam [sancte] assevero, monitum me fuisse ab hujusmodi hominibus, ut ipse judicares, si modo nominare fas esset, legitimam mihi fuisse rationem, ut fidem haberem, teque commonefacerem ac corriperem.
[323] [recitantur.] Fuit concionator, qui [productis] licentiæ litteris, in quibus chirographum patris D. Thomæ tam accurate effictum erat, ut quilibet iis fuisset decipiendus, promulgabat in locis quibusdam indulgentias, quarum nulla erat auctoritas, fundamentum nullum. Eo intellecto, sanctus Præsul maximo dolore correptus fuit; nam licet quolibet peccato offenderetur vehementer, nullo tamen adeo quam mendacio ac fraude, præsertim in rebus tam gravibus. Advocari jussit parochos locorum, in quibus homo improbus promulgaverat fictas illas indulgentias, eosque, dum in conspectum advenerant, acerbitate quadam ac doloris sensu reprehendit, quod illud permisissent. Parochus, qui inter ceteros præcipuus erat, & quasi generalis eorum vicarius ruralis, rem ita dirigente Domino ad excusationem eorum, qui culpa expertes erant, sibi retinuerat litteras facultatis, a falso isto concionatore exhibitas, & dixit: Illustrissime Domine, si mihi feceris loquendi potestatem, videbis, quam parochi hi omnes & ego remoti simus ab offensa seu Domino Deo, seu vestræ dominationi illata in eo, quod factum est. Etenim concionatur ille adveniens mihi, tamquam vicario rurali dominationis tuæ in isto tractu, facultatis litteras exhibuit, chirographo dominationis vestræ [munitas,] ob easque illi licentiam concessi concionandi in locis omnibus, quibus dominationis vestræ præsum vicarius. Inspexit eas sanctus Præsul & attonitus dixit: Equidem certo non dedi hujusmodi facultatem, fateor tamen, fore neminem, qui characterem meum norit, & chirographum hoc viderit, quin meum esse judicet; nam ipse ego, nisi evidenter ac certo constaret, sicut constat, de fraude, meum esse censerem. Per amorem Dei, fratres, ignoscite molestiam ac solicitudinem, quam, dum huc venire jussi, creavi vobis. Neque enim vos peccastis concedendo veniam concionandi, post exhibitas vobis facultatis litteras, munitas chirographo, ad scriptionem meam ita conformato, neque ego convocando vos, donec edoctus essem casus tanti momenti veritatem. Mox ærarii sui custodi præcepit, ut traderet ipsis, quidquid sumptuum fecerant in adventu ex parœciis suis, ac diebus, quibus Valentiæ commorati fuerunt, & quidquid faciendum erat in reditu ad sua domicilia.
[324] [Offensus] Ea humilitate atque æquitate versabatur cum subditis suis beatus Antistes; nonnumquam etiam, ut animam lucrifaceret, juris sui detrimentum patiens, sibique attribuens & imputans culpam, non a se, sed a subdito commissam. Omnino publicum fuit per universam Valentinam civitatem, quod, cum canonicum istius ecclesiæ propter delicta aliquoties magna cum caritate corripuisset, nec ea ipse corrigeret, die quodam, conscientia, muneris obligatione ac dolore, quo ob Dei offensas afficiebatur, compulsus eum severius castigaverit. Superbus erat ille canonicus, & quoniam ei videbatur modum excessisse sanctus Præsul, exuit [debitam] illi reverentiam dicens, se esse de sacro Officio, nec ipsum sibi habere judicem, nec esse, cur illum timeret, & [hæc proferebat] verbis tam inurbanis, ut iis offensus ærarii custos, qui ea occasione istuc accessit, vellet ipsi manus injicere. Sed mox pater D. Thomas pro canonico, non attendens ad inurbanitatem ejus, favorem suum interposuit, & mandavit ærarii custodi ut liberum illi abitum concederet inquiens: Mitte ipsum; nam ipse certo culpam non habet, sed ego, qui occasionem præbui, dum ultra modum progressus sum: quamvis noverit Dominus, me aliud nihil intendisse, quam vitæ ejus emendationem.
[325] Simul ac casum edocti sunt inquisitores, propter amorem ac reverentiam, [a canonico,] qua erat apud omnes, acciverunt canonicum, incluseruntque cubiculo ejusdem Inquisitionis, & clericum miserunt ad Archiepiscopum, qui ipsorum verbis illi significaret, correptos eos fuisse ingenti ægritudine, intelligentes, quam canonicus iste sese irreverenter gessisset erga dominationem suam, & clausum detineri illum apud ipsos; quod si castigare illum cuperet sua Dominatio, missuros se eum, ipsiusque potestati subdituros, sin' minus, ab ipsis castigatum iri illum, uti decebat, ac delictum promerebatur. Quandoquidem nec vellet nec passurum esset umquam sacrum Officium, a quoquam usurpari nomen aut favorem suum ad opprimendum aliquem, nedum proprium superiorem & episcopum.
[326] Tempus erat accedendi ad mensam, dum advenit ille nuntius ad patrem D. Thomam, [culpam in se transfert,] quem tanto doloris sensu affecit, ut extemplo mulos insterni jusserit, & comitantibus confessario suo ac binis famulis, (neque enim, domo quandoque egrediens, ampliorem comitatum assumebat,) ad Inquisitionem perrexerit ac rogarit inquisitores, ut mox dimitterent canonicum, inquiens: Non ille, domini, culpam habet, sed ego, qui modum correptionis excessi, & ei occasionem præbui ad ea, quæ dixit mihi: hinc, amabo vos, res ista involvatur silentio. Difficiles se exhibuerunt inquisitores ad illum tam cito & impunitum prorsus dimittendum, judicantes casum esse gravem, & quidem adversus Antistitem tantæ sanctitatis, tantæque æstimationis apud cæsarem ac per universam Hispaniam. Verum ob urgentem efflagitationem, qua id contendebat Dei Servus, affirmans ac protestans, non abiturum se illinc absque suo canonico, hunc exemerunt &, illi ut satisfacerent, liberum tradiderunt.
[327] Ovem suam intuitus, (non secus ac Euangelii Pastor bonus, [illiusque honori consulit.] qui, dum illam reperit, lætitia abripitur, desideratque omnes gaudii sui esse participes,) accurrit complexusque illam est, fluentibus utrimque lacrymis, ac jussit velociter adiri domum canonici, ejusque confestim adduci mulum, deducturus eum ad ædes suas, ut pranderet secum. Et (quod jure optimo admirationi atque bono exemplo fuit toti civitati,) quia Valentiæ disseminatus erat sermo, canonicum illum captum detineri in carceribus Inquisitionis, quia irreverenter se gesserat & sermone quidem valde improbo in Archiepiscopum; priusquam [Sanctus] domum rediret ad prandium, eum lateri suo junctum circumduxit per universam civitatem colloquens cum ipso atque sermones conferens tanta familiaritate, quanta potuisset cum amicorum optimo. Neque enim studebat solum sanctus Antistes subditos suos subtrahere calamitatibus, verum etiam servare eorumdem æstimationem ac honorem, imo & restaurare, si quando ejus aliqualem jacturam fecissent.
ANNOTATA.
a Meminerit lector Salonii hoc esse caput 7: sed & hujus exordium, quo docet orationi conjungidebere humilitatem & fidem, omissum hic est.
b Verba ipsa Scripturæ sacræ Eccl. 3 ℣ 20 verbis Hispanicis substitui; hæc enim ita sonant: Quanto te majorem & dignitate ac statu magis elevatum videris, tanto major sit tua humilitas ac simplicitas.
c Ad ista Coccinus pag. 650. Si necessitas, inquit, exigeret, extemplo Sacramentum Confirmationis administrabat, benigne cum pauperibus agebat, comem se omnibus exhibebat, ad omnem populi sui indigentiam præsto erat, & quamcumque exercendæ humilitatis occasionem amplectebatur, ut probant testes in dicto processu Valentino, videlicet dictus tertius & Vincentius Grau… Joannes de Panagos… Baldasar Apparitius… Michaël Vincente… Franciscus Joannes Fores… Matthæus Joannes Lopez… Joannes Feris… Basilius Vich in processu Castellæ… Petrus Valentinus … qui sex postremi testes præter Basilium Vich sunt examinati authoritate ordinaria.
d Tria illa firmat auctor allatis exemplis e sacra Scriptura & auctoritate S. Augustini, quæ, si lubet, apud ipsum videantur.
e Hispanice Tortosa, civitas Cataloniæ episcopalis sub archiepiscopo Tarraconensi, quatuor milliariadistans a confinio regni Valentiæ.
f Vulgo Segorve vel Segorbe civitas episcopalis sub Valentino archiepiscopo.
* de brocado
* Hisp. de bocasi
CAPUT IX.
Consanguineis egenis parce admodum succurrit, ac cæsari pecuniam mutuam petenti diu resistit, ne pauperibus subtrahat.
[Archiepiscopus parce subvenit] Quamvis a [S. Thomas] esset tam benignus, sincerus & humilis, erat tamen abstractus admodum a consanguineis & amicis, ac valde alienus ab omni respectu humano, semperque utebatur Euangelica libertate. Quantum a consanguineis esset [abstractus] patuit ex eo, quod parum aut nihil ipsis elargiretur. Propriæ parenti, quamvis amaret eam ac honoraret, ut probum filium decet, quia tamen propriis bonis fruebatur, quotannis solum mittebat centum scuta, tamquam filii [erga matrem] agnitionis tesseram: & eadem ex causa binis, quos habebat, fratribus alteri centum, alteri, cui plures liberi erant & pauciores divitiæ, ducenta. Quadam vice famulum misit Villanovam, qui matrem inviseret; huic illa in reditu mandavit renuntiare Filio, quod cum istic notum esset, se matrem esse Archiepiscopi, atque circumferretur, ab eo quotannis destinari ad se aliquam pecuniæ summam, tot accurrerent ad ædes suas non tantum ex Villanovano oppido, verum etiam ex vicinis locis, mendici, ut, quod ipse mittebat, minime sufficeret, imo nec duplum & amplius, quod illa adjiciebat ex bonis domus suæ. Dignaretur itaque multo ampliorem summam destinare, cum non sibi ipsa desideraret sed pauperibus. Atque ita res erat: nam, cum ista Dei famula similiter, ut vidimus cap. 1 lib. 1, pia esset ac liberalis in pauperes, non solum erogabat, quod mittebat Filius, sed & duplum ex bonis domus suæ.
[329] [matri, fratribus] Famulus Valentiam redux retulit, quæ sibi ab ejus parente commissa fuerant, & quæ ipsemet diebus illis, quibus domi ipsius Villanovæ substiterat, suis oculis compererat. Respondit [Sanctus:] Jam equidem ad parentem destino quotannis centum illa scuta, tamquam filii, qui nequit amplius, [erga matrem] agnitionis tesseram. Si hæc bona mea forent, licet mille vel bis mille impertirem, valde id exiguum esset pro meo erga ipsam debito: at mea non sunt, sed loci hujus pauperum, & illud exiguum, quod destino ad ipsam, his subtrahitur. Quamvis autem optime noverim, quod & ipsa impendat in pauperes, attamen non licet mihi ea subtrahere illis, ad quos pertinent, ut ipsa distribuat in alios. Ex bonis suis eroget, quantum libuerit; sed quod ex hisce mitto, id sufficit. Id ipsum querebantur fratres, parum sibi concedi existimantes, scripseruntque ac supplicarunt, ut concederet amplius, sed assensus illis non est. Id solum impetrari potuit, ut fratri, cui ob majorem liberorum numerum dabat quotannis libras ducentas, unica vice concederet pro annis decem, ducatos scilicet bis mille, ex quibus in patria sua fundo alicui applicatis, si moreretur Archiepiscopus, illi ac filiis superesset census annuus. Hoc itaque pacto concessit, & beneficium contulit pro toto vitæ spatio. Id unum fratres impetrarunt, id ipse sibi licitum existimabat, quandoquidem eædem nummorum summæ jam in singulos annos essent designatæ. Dedit autem, commonens ipsos, ut nihil amplius, ne unum quidem regalem, sibi dandum sperarent b. Eumdem modum servabat cum cognatis aliis, aliqua necessitate pressis, re exigua, & ad indigentiæ normam bene exacta, ipsis tamquam pauperibus succurrens.
[330] Adfuit [aliquando] consobrinus ejus, tum ut illum inviseret, [& consanguineis,] tum ut indicaret, a se filiam, (cui infanti multum amoris exhibuerat pater D. Thomas) nuptui traditam esse alicui viro litterato. Hinc ille valde succensuit, quod displicerent conjugia inita absque æqualitate conditionis, & objurgavit eum, sæpius hunc sermonem repetens: Filia agricolæ cum litterato! imprudenter egistis. Aderat eodem tempore custos ærarii, & tam ut placaret ipsum, quam quod consobrinum magno pudore correptum cerneret, dixit: Cum filia sit consobrini vestræ dominationis, haud magna fuit inæqualitas, æqualitati consulere poterit vestra dominatio [conferendo] dotem. Id nec ego fecero, nec Deus permittit, (reposuit sanctus Præsul;) neque enim redditus episcoporum [destinati] sunt ad ditandos vel statu provehendos consanguineos, sed ad subveniendum & succurrendum pauperibus diœcesis suæ. Jussit illi dari quinquaginta dumtaxat scuta, dicens: hoc accipe pro sumptibus itineris, nec a me amplius exspecta; quod enim possideo, non est meum, sed pauperum hujus loci.
[331] Similiter in Natalitiis Domini advenerunt sororis Servi Dei maritus & cognatus alter apprecaturi felicia festa ac spe freti, [quibus benigne] fore ut ipsos notabili pecuniæ summa donaret in strenam. Excepit eos magno cum amore, gavisus fuit eorum aspectu, domi suæ retinuit per dies festos atque laute tractavit; sed, illis elapsis, monuit expedire, ut domum reverterentur. Dedit, quod expenderant in adventum & quod necesse erat, in reditum; & nihil ultra exspectarent, [adjecit,] quoniam nihil præterea elargiri eis poterat, eamdem afferens rationem, quam solebat, [nempe] bona ista non esse sua, sed pauperum illius loci. Mulos, quibus in agro suo utebantur ad labores, deperiisse sibi, aiebant, atque opus esse aliis. In eo, inquit, quia necessitas est, nec vobis commodum, eam tollere tam cito, ego vobis subveniam, ubi abieritis. Quod præstitit, eo tamen modo, ut noluerit ipsis tradere pecuniam, ne in res alias insumerent, sed, dum dies aliquot illinc discesserant, emi jusserit utrique par mulorum, ad eosque destinarit, eleëmosynam ipsis elargiens ob egestatem, in qua versabantur, & qua vere eos premi agnoscebat.
[332] [exceptis, ait,] Alio item casu advenit cognatus ejus alter eo animo, ut in domo atque obsequio ipsius permaneret, & ea via obstringeret ad victum & bona sibi concedenda. Suscepit eum caritate ac benignitate solita & per dies aliquot domi suæ retinuit; at vero cum jam ab itineris fatigatione recreatum judicaret, jussit redire in patriam, tribuens ipsi, quod opus erat ad reditum. Audiens, id ei parum videri, & conqueri, ad se vocato dixit: Quod tibi traditum est, exiguum tu existimas, ego vero metuo c, ne etiam ejus a me Deo reddenda sit ratio, quia subtraho pauperibus hujus loci, ad quos pertinet. Neque etiam tibi darem, nisi perspicerem deesse tibi, quo revertaris in patriam. Eas, Deo propitio, neque huc deinceps ad me venias, atque istic moneas cognatos, ne & ipsi huc in posterum ad me veniant: quia quod habeo, nec meum est, nec illis [servatur,] sed hujus loci pauperibus.
[333] [bona archiepiscopatus] Ad eumdem modum se gessit erga sobrinum suum, nomine Bonillo, notum multis Valentinis incolis. Hic ipsum invisit, eadem, qua alii, spe [fretus] fore ut dives patriam repeteret. Excepit eum [Sanctus] cum gaudio ac per mensem domi habuit, eo autem exeunte, cernens ipsum indigere aliquo subsidio ad commode vivendum, emit illi carrum cum binis mulis & ducenta scuta tradidit, ac dimisit eum, dicens: Hoc tibi trado, indigentiam tuam considerans, ut eo [fruens] ac simul laborans, honeste vitam transigas: nec amplius a me exspectes; quoniam vel sic plus elargior, quam possim. Sobrinus iste, cum e patria discessisset, fore existimans, ut dives reverteretur, & secus evenisset, præ pudore istuc noluit reverti, sed vitam acturus abiit ad locum, tertio milliari Valentia [dissitum] vocabulo Benifayo; ubi ipsum noverunt & allocuti sunt multi. Quamvis autem didicerit sanctus Præsul, istic illum degere, & carro ac mulis labores suos peragere, id ægre non tulit, sed gavisus est, ut quilibet intelligeret, quam parum conferret consanguineis.
[334] [pertinere ad pauperes diœcesios.] Idem hic referre possem de aliis ejus consanguineis, qui eadem spe inviserunt ipsum, quibusque nihil contulit præter viaticum, & ad summum par mulorum aut boum ad colendos agros. Tantum in conclusionem hujusce materiæ adjiciam, quid concesserit causa nuptiarum duabus sobrinis suis, filiabus fratris sui natu minoris. Oculos in ipsas conjecerant duo equites Villanovani, quod sobrinæ essent Archiepiscopi, & de iis sibi matrimonio jungendis egerunt, si modo Patruus dotem subministraret conformem statui maritorum, quos erant accepturæ. Perscriptum ad ipsum, quid rei ageretur, & quam honorabile futurum id esset conjugium cognatis omnibus; suppeditante sua Dominatione dotem sobrinis suis, quæ duobus nobilibus matrimonio copulandæ erant, convenientem. Respondit, se communiter pauperibus puellis aut pupillis Valentinis succurrere [dando] cuilibet triginta, aliquoties sexaginta libras; nobilibus vero juxta conditionem suam; ac proin sobrinas suas, quæ nobiles non erant, sed filiæ agricolæ, a se juvandas esse eodem ordine, singulas nempe libris sexaginta. Nec ultra exposcerent, quoniam id ipse multum esse censebat ac subtrahebat pauperibus Valentinis; [addens] nequaquam opus esse, ut sobrinæ suæ nuptui tradantur viris nobilibus; sed sui æqualibus d.
[335] Adeo abstractus fuit Dei Servus a consanguineis & a quolibet ad carnem ac sanguinem pertinente; [Ad cæsarem, licet rogatus, non accedit,] imo ad eumdem modum ab omni humano respectu, ac officiosa erga homines indulgentia, utens apud singulos (quamvis debita semper cum comitate & humanitate) libertate Euangelica ac religiosa, atque animo Christiana fortitudine [armato,] qualem desiderabat in discipulo suo Timotheo S. Paulus apostolus; idque tum ante tum post aditum archiepiscopatum. Cum a concionibus esset, uti dictum est, imperatori Carolo quinto, a quo multum amabatur & colebatur, ut vidimus capite decimo sexto libri primi, dixerunt ipsi præfectus toti militiæ Castellanæ, commendator major Legionis atque familiares alii, aliquoties sibi a sua majestate significatum fuisse amorem, quo erga ipsum afficiebatur, & gratum fore, si inviseret illam, idque debere illum facere [aiebant,] nec tam raro; quia toto tempore, quo fuit Vallisoleti, ter tantum, quaterve invisit.
[336] Respondit ille: Quando suæ majestati placuerit uti opera mea in re aliqua, [nisi urgente caritate in proximum,] novit optime, quam ego paratus sim, & quam lubenter sibi obsequium impensurus, quidquid præceperit; at vero piaculo mihi ducerem, personam, qualis est sua majestas, occupatam tot tantique momenti negotiis, interpellare accessibus, quando nec aliqua necessitas exiget, nec obligabit caritas. Hoc adeo religiose servabat, ut, cum Prior esset Burgis, venerit Vallisoletum tempore quadragesimalis jejunii conciones habiturus coram cæsare. Cum iis habendis finem imponeret, mox ad conventum suum reversus est, absque eo, quod visisset majestatem suam, aut ei valedixisset, aut aliquod salutationis officium exhibuisset, dicens, ita se abscedere, quoniam nihil occurrebat, propter quod obligaret caritas ipsum invisere.
[337] Dum Prior erat Vallisoleti, ubi imperator, degens in Hispania, [concionaturus ejusdem alloquium renuit:] commorabatur, in mandatis habebat hujus sacellanus major commonere eum, quando [S. Thomas] erat dicturus ad populum in suo monasterio; nam paucas admodum ejus conciones prætermittebat imperator. Monitus quodam die Dominico, mature ad ecclesiam se contulit, priusquam inchoaretur officium; &, facta oratione coram sanctissimo Sacramento, monasterium ingressus est, ac dixit ædituo: Commonefacito patrem Priorem, me, hic adesse. Ascendit mox ad ejus cubiculum ædituus, ubi studebat concioni suæ, ut indicaret, adesse cæsarem in monasterio, ac jussisse moneri ipsum. Respondit ille: Abi pater & dic suæ majestati, me studiis intentum esse, ac, si velit me descendere, incapacem fore ad concionandum; si autem concionandum sit, non posse descendere. Hac cum responsione rediit ædituus ad imperatorem, metuens, ne ea hic offenderetur, quoniam abjecta sibi videbatur. Et eam non modo non ægre tulit magnus imperator, sed comprobavit, & religiosam adeo censuit, ut conversus ad magnates & familiares suos, qui ibidem aderant, dixerit læta fronte: Omnes monachos adinstar hujus oporteret adeo esse liberos.
[338] Sermonem similiter die quodam Dominico instituens coram eodem cæsare, [e suggestu ad ipsum sermonem dirigit;] quo tempore in Castella tantopere disceptabatur, an fas esset divendi magistratus * aliaque reipublicæ officia, idonea se offerente occasione per decursum ejus, quod proponebat, pertractandi istam materiam, dixit: Supplico majestati tuæ, dignetur mandare, ut vela ista removeantur: quia non nihil jam dicere desidero super difficultate, quæ agitatur; an licitum sit divendere officia publica. Ingentem gratiam atque insigne beneficium impetravero, id si dixero, intuens vultum majestatis tuæ. Removeri ea mox jussit princeps Christianissimus, & [Sanctus] oculis in ejus vultum intentis dixit: Rogant nonnulli, ut, quod de ista officiorum venditione sentio, expromam. Unicum super hac re verbum proponam vestræ majestati; scilicet: rogo eam suppliciter, ut pro insigni sua prudentia ac studio boni communis regnorum suorum consideret, an is, qui pecunia sua sibi comparat regimen & munus publicum, a quo [homines] considerati & Deum timentes, quamvis etiam mercedem obtineant, tantopere refugiunt, [an is inquam] id sibi comparet in favorem reipublicæ, an in proprium domus suæ commodum. Nihil est, quod addam præterea de hac re: jubeat vestra majestas vela denuo obtendi. Ea patris D. Thomæ libertas visa est cæsari adeo apostolica & Euangelica, atque eam ita comprobavit, ut, qui hactenus magnam de eo existimationem conceperat, multo majorem conceperit deinceps. Ex hac libertate cum tam magno ac potenti principe, facile potest colligi, quanta uteretur cum reliquis omnibus: sicut pluribus in occasionibus patuit, in quibus, dum erat Archiepiscopus, principes ac domini res aliquas eum rogabant per litteras. Nam, licet has magna cum humanitate reciperet, eadem tamen respondebat: Volupe quidem esset mihi posse servire ac satisfacere dominationi tuæ in re, quam a me exigit; at non possum; quia per legem Dei non licet.
[339] [magnam pecuniæ summam roganti] Totam hanc [materiam] claudere possumus per id, quod contigit, dum Ebusense castrum erigere meditabatur imperator. Serpente rumore, numerosam Turcarum classem adventare ad invadendas istas plagas, gubernatores insulæ, metuentes præsertim Ebuso e, oraverunt cæsarem, ut in hac dignaretur arcem erigere, quoniam ingens ac urgens admodum ejus illic esset necessitas. Justam esse ac necessariam eorum petitionem perspexit sua majestas, decrevitque ejus construendæ edere præceptum. Verum cum hunc in finem parata non esset pecunia, visum est mutuam petere ab Archiepiscopo Valentino. Itaque per eosdem, qui arcis illius negotium susceperant, legatos Ebusenses rogari eum jussit vigesies mille ducatos mutuos ad subveniendum illi operi. At reposuit pater D. Thomas, [orans,] ut ignosceret illi majestas sua; quoniam nihil habebat proprium, nec facultatem præstandi mutuum, quia bona archiepiscopatus omnia ad pauperes pertinebant, nec iis illos privare ipsi licebat.
[340] [mutuam, primum negat, ne pauperes patiantur,] Eo super negotio postulata aliquot & responsa facta sunt ipsum inter ac cæsarem; quia advertebat majestas sua periculum, cui exponeretur insula, nisi tempori subsidium afferretur. Cum autem instaret vehementer per litteras, significans, id non nisi mutuum a se flagitari, atque insuper opus etiam esse pium & in commune bonum, & in necessitate ita urgente; respondit bonus Pater, probe se id perspicere atque etiam intelligere, at sibi a Deo commissam non esse Ebusum sed Valentiam, & ad similia opera nec necesse nec fas esse impendere pecuniam pauperum, sed regnorum, cum in his ad hujuscemodi res instituta essent æraria generalia. Quod si igitur suæ majestati lubitum esset, tollere redditus [archiepiscopatus,] id [faceret,] felici coatu, neque enim se vel restiturum vel eos defensurum: at licitum sibi non esse pecuniam, quam exigebat, concedere, quamvis tantum mutuam, atque [vel sic pati,] ut pauperes interim fame perirent; quandoquidem sciret, adversari id divinæ voluntati, & obligationi muneris sui.
[341] Qui negotium id pertractabant (ut dein ipsimet prolixius enarrarunt personis variis) suggesserunt ipsi, [tandem tuta sub conditione partem concedit.] ut insulæ istius commiseresceret, ac præcaveret, ne offenderetur imperator, cernens ipsum tam constantem in voluntate non subveniendi necessitati adeo urgenti: reposuit: Pigebit me, offendisse ipsum, at pejus esset offendisse Dominum Deum. Si autem offendatur [cæsar,] hic habeo clavem cellæ nostræ, quam etiam adhuc cingulo suspensam gesto: ac vobis vere assero, fore ut libentius in ea moriturus revertar, quam vivam in palatio hoc. Ad hoc, quod petitis, ut me patriæ vestræ miserescat: novit Dominus, optare me vobis proprio sanguine subvenire. Sed hoc pacto fiet. Rogat me sua majestas vigesies mille ducatos, tot illi mutuos dare non possum tuta conscientia, quia magno id esset pauperibus detrimento. Rem partiamur; hisce decies mille serventur, ac decies mille alii [dentur] mutui imperatori sub obligatione refundendi mihi, & designatione, unde eos stato tempore absque ullo impedimento vel difficultate recipiam; alioqui enim præstare id nequeo absque gravi animæ detrimento. Hoc modo & his conditionibus concessit decies mille. Ex hisce autem conformiter ad factam designationem septies mille recuperavit vivens, post obitum vero ter mille [reliqui] recepti sunt, & applicati operibus piis, ab ipso demandatis. Etenim a Sede Apostolica facultatem ac libellum habebat, ut moriturus in ea [opera pia] impendere posset ac statuere de omnibus, quæ sibi deberentur, vel suo tempore cessissent ex redditibus. Ea fortitudine eoque animo, dum adhibendi ac demonstrandi congrua erat ratio, ornaverat Dominus sanctum Antistitem, etiamsi tam benignum, mansuetum ac humilem.
ANNOTATA.
a Prolixam hujus capitis, quod Salonii est octavum dumtaxat, præfationem, qua disseritur devirtutibus, per Apostolum in antistite requisitis, prætergressus sum.
b Varia ad eamdem materiam pertinentia profert testimonia Coccinus pag. 598, quæ, quia facile dividi non possunt, reliquis Salonii exemplis præmitto: Cum accessisset ad ipsum ejus frater, postquam illum per paucos dies domi recepit & aluit, ad patriam remisit dando illi, tamquam uni ex pauperibus, currum cum duobus mulis & centum vel ducenta scuta, quæ summa conditioni fratris conveniebat: sic deponunt testes in processu Valentino … videlicet Fr. Joannes Alphonso … Philippus Adell … Michaël Vincente … Don Petrus Moncada … qui quatuor sunt examinati authoritate ordinaria. Bartholomæus Escola … Mariana de Sottomajor… Quodque duabus neptibus eam dotem tribuerit, quæ agricolis, ut erant, conveniret, quodque subvenerit matri, prout ejus conditio exigebat, deponit Don Petrus de Moncada … cum quo concordat in processu Valentino [Note: ] [forte Castellano] Gundisalvus Camero, … dicens, eum consanguineis visitantibus in quatuor vicibus solummodo dedisse XXV marapetinos, & de auditu a rectore de Villar Jacobus Ferrando in processu Valentino examinatus authoritate ordinaria … deponit, quod parce & cum Christiana moderatione matrem sustentaverit, quodque matri & fratri se invisentibus centum scuta dederit, duobus vero nepotibus quinquaginta. Hactenus Coccinus in aliquibus consonus Salonio, in aliis discrepans, quoad personas & rei factæ modum; sed cum Salonius infra insinuet, plura exempla a se fuisse prætermissa, ex his verisimiliter aliqua retulere testes apud Coccinum.
c Apud eumdem Coccinum pag. 599 modus explicatur, quo se illo metu liberaverit sanctus Antistes: Subdit iste testis (Jacobus Ferrando) eundem rectorem (de Villar; vide litt. præcedentem) sibi dixisse, qui certo sciebat, eleëmosynam illam, quam dederat extraneis, sanctum Præsulem extraxisse ex victu suo & aliis, quibus habebat opus, ita ut, cum posset vesci perdice, quæ duobus solidis veniret, non vesceretur, sed carnes unius solidi sibi emi juberet, ac alium solidum poneret ad computum & in rationem recompensationis: depositio istius testis de auditu multum coadjuvatur ex depositione Gundisalvi Camero … in processu Castellæ; deponit enim, se præsentem audivisse quendam venerabili Viro hæc verba dicentem: Miror non parum, quod Dominatio vestra non subveniat suis fratribus & consanguineis in suis indigentiis & egestatibus. Ad quæ sanctissimum Archiepiscopum respondisse: Redditus mei archiepiscopatus dividuntur in tres partes; prima est fabricæ ecclesiæ & de hac ne quidem marapetinus detrahi vel minui potest. Secunda est pauperum naturalium terræ. Tertia est pro meo sumptu & sustentatione & ex ista parte opus est detrahere sumptus, quos possum pro pauperibus naturalibus; & ideo non est, cur amplius mihi dicas, ut succurram & faveam meis consanguineis, quia eleëmosyna est pauperum naturalium hujus civitatis, non autem extraneorum. Ceterum cum consanguineos vere pauperes esse agnoverit Sanctus, timide admodum hic processit: tenentur quidem episcopi sicut & clerici alii bona ex reditibus beneficiorum honestæ sustentationi superflua expendere ad causas pias; sed neque theologi neque canonistæ has ita restringunt, ut pauperes extraneos absolute excludant, nedum consanguineos: contra passim, ubi explicant, quid nomine causarum piarum veniat, speciatim exprimunt consanguineos vere indigentes.
d Quæ hic referuntur in speciem pugnantia de nobili prosapia S. Thomæ discussa sunt in Comment. præv. § 2.
e Vulgo Yviça seu Iviça: Insula est, inquit Baudrandus, parva Hispaniæ & regni Majoricæ pars … castrum habet Ebusum, Iviça etiam dictum.
* veyntiquatrias
CAPUT X.
Solicite domui suæ invigilat, famulos ad virtutem stimulat doctrina, præmio, amore, exemplo.
[Famulis in obsequium suum admittendis] Quoniam nunc describendum venit, quam recte sanctus Antistes gubernaverit ecclesiam & oves, sibi a Domino commissas, valde congruens ad propositum erit, referri prius, quam religiose ac sancte gubernaverit domum & familiam, quia, sicut ait S. Paulus apostolus Epistola prima, quam dedit ad Timotheum, inter dotes bono episcopo necessarias una est novisse regere familiam, atque ejus causam reddit: quia si quis domui suæ præesse nescit; quomodo Ecclesiæ Dei diligentiam habebit? Adeo Christianæ [pietati conformis] atque adeo recte constitutus erat ordo ac modus, quem domi suæ servavit pater D. Thomas, ut etiam nunc ab iis, qui noverunt, appelletur speculum episcoporum ac dominorum, & exemplar patrum-familias. Ac primo quidem hac super re memorant, nullum umquam domum ejus ingressum esse famulum, quin subiret censuram ipsius, inquirentis primo diligenter in ejus conditionem, mores ac vivendi normam, propriis oculis illum examinantis, seorsum per dies aliquot cum ipso colloquentis ad detegendum, quo esset ingenio, & qua dignus fiducia. Atque ita numquam in eo deceptus fuit, nec ullum, in obsequium suum semel admissum, dimisit toto suo tempore.
[343] Intrantibus leges exponebat domi suæ observandas, atque eas inter multum commendabat hasce quatuor: [leges domi suæ] primo, ut magno studio conarentur amari ab omnibus; nam, inquiebat, errata & neglectus, quæ commiseritis in obsequio mei ipsius, facile perpetiar, dummodo non interveniat aliqua Dei offensa, aut res, quæ noceat tranquillitati ac paci domus meæ. Eum in finem mandato sanxerat, ne quis immisceret se alieno officio, nisi ad hoc requisitus ab eo, cujus id curæ commissum erat. Secundo, oportere, eos esse peramantes solitudinis; quod nollet vagari famulos suos per civitatem, vel domo pedem efferre absque sua facultate: atque ita dicebat ipsis: Non cernitis, me esse monachum, cœnobii solitudini assuetum? Cum igitur ego monachus sim, clarum est oportere eum, qui domum meam inhabitabit, vivere tamquam in monasterio, vel ad eam non ingredi. Hac de causa, exceptis tribus clericis, duobus [scilicet,] qui ipsi assisterent in dicendis Officio & Missa, ac tertio, qui magister esset ephebis, honestorum ac pauperum hominum filiis, quos apud sese habebat, quosque servabat potius ex caritate & eleëmosynæ [faciendæ animo] & ut studio litterarum, quam ut suo obsequio applicaret; ceteri omnes famuli erant juncti matrimonio, & intra palatium habitabant cum uxoribus ac filiis: quia cum servo nullo uteretur ad [conciliandum] sibi auctoritatem & reverentiam, sed iis dumtaxat, quibus absolute indigebat ad obsequium suum, iis omnibus intra domus ambitum locus erat sufficiens & habitatio commoda. Hoc autem faciebat, ut omnes essent segreges magis & honesti, utque, attendentes ad liberos & uxores, aliis sese curis non impenderent. Eadem de causa præceperat, ut, dato signo ad orationem, omnes domi se concluderent, nemo foris emaneret, aut noctu pedem unum emitteret, ne incideret occasio offendendi Deum, aut cuiquam concitandi molestiam.
[344] Tertio, silentii valde observantes esse debere, res novas neque inter sese [pertractantes] neque ad ipsum [Sanctum] deferentes: [servandas præscribit,] Quia si secus fiat, inquiebat, impossibile est, servari in ædibus meis pacem & fraternitatem, quam ego desidero. Atque hoc præsertim curabat solicite, & præ ceteris commendabat. Postremo, ut orationi essent dediti, & addicti Sacramentis. Iis, qui legere norant, injungebat, ut horas sibi præfigerent, & quotidie Officium parvum beatæ Mariæ, aut alias devotas preces recitarent; qui autem non norant, globulos precatorios orando pervolverent. Si quis autem in hoc defecisset, vocabat, & tamquam pater corripiebat. Mandaverat quoque, ut omnibus festis præcipuis Domini nostri Jesu Christi, ejus sanctissimæ Matris, & Apostolorum singuli peccata confiterentur & ad sacram Mensam accederent: adeo ut quolibet mense semel aut iterum conscientiam noxis expiarent, ac Sacramenta susciperent. Et nemini id prætermittere concessum erat.
[345] [bono eorum spirituali] Summa cura in religiosa ista familia, (sic enim appellari digna est,) servabantur leges illæ omnes. Ad hoc obligabat, (ut referebant, qui in ejus obsequio vixerunt famuli,) primo solicitudo ac vigilantia, quam eo conferebat bonus Dominus ac probus Pater-familias, magno studio attendens ad [puritatem] conscientiarum, & salutem spiritualem famulorum, non secus ac filiorum suorum. Convocabat frequenter omnes, sermones ad eos habebat, ac monitis * [in illos animadvertebat,] tamquam in religiosos: excitabat ac stimulabat, quos via recta incedentes noverat; debilibus dabat animos, monebat negligentes, corripiebat reprehensionem promeritos. Et hæc quidem omnia [exsequebatur] tanta caritate ac mansuetudine, ut, sicut affirmabant universi, numquam visus sit iracundia [commoveri,] vel verbo acerbo aut vultu irato alloqui famulum, etiamsi objurgaret.
[346] [& corporali paterne invigilat,] Impellebat ipsos pariter caritas ac benevola agendi ratio, quam in eo experiebantur semper. Nam, etsi tot occupationes & curas sibi adjunctas habeat officium archiepiscopi, non eapropter prætermittebat invigilare omnibus famulorum suorum necessitatibus: an nihil deesset cujuslibet portioni, an cuilibet convenienter esset provisum, monebatque œconomum tanta solicitudine, acsi ab omni alia fuisset liber. Nec mirum id est, cum vera caritas oculos suppeditet ad singula & operetur attentionem ad omnes minoris momenti res ad bonum proximi pertinentes. Si cui eorum infortunium obtigisset, persentiscebat animo, &, dum notabile erat, visus est non raro ea de causa affligi vehementer ac lacrymas profundere; præsertim dum famulorum quis ægrotabat & in vitæ periculum incidebat, eadem teneritudine, qua, si ipsum progenuisset. Non solum tali sensu afficiebatur, quando infirmitas eo usque eum deduxerat, verum etiam quando hujusmodi erat, ut eo posset deducere; licet foret mulio aut infimus totius domus, invisebat & consolabatur; imo medicum, quotiescumque visurus infirmum accedebat, vocabat ad se, indagabat, quomodo se haberet, commendabatque enixe, ut ejus tamquam sui ipsius curam gereret. Infirmum vero interrogabat quotidie, quomodo illi inservirent, an comederet hora a medico designata, an subministraretur id prorsus omne, quod ille præscribebat, majori solicitudine, quam proprius faceret ægrotantis pater.
[347] [noctu domum obiens solatur famulum] Solebat singulis noctibus, cum jam serum esset, cum ephebo, facem præferente, obire totam domum suam ac cubiculorum tum superiorum tum inferiorum portas omnes, inspecturus, an, ut oportebat, se recepissent omnes. Hanc autem lustrationem peragebat, sicut solent singulis noctibus Priores per monasteria, dato signo ad silentium. Eo munere fungens, nocte quadam sub horam decimam ingressus est cubiculum inferius, ubi mulio infirmus cum morte luctabatur, exspectantibus, qui aderant, ipsius exitum. Accessit ad lectum, nomine suo ipsum compellavit, ipse vero compellatus oculos aperuit, conatusque est in ipsum conjicere se ad deosculandas ei manus: at ne movere quidem se valuit. Hortatus illum est [Sanctus,] ut infirmitatem hanc patienter ferret, in Domini voluntate prorsus acquiesceret, ac magna fiducia de divina ejus clementia, & virtute Sacramentorum, quæ susceperat, ejus se manibus committeret. Substitit notabili temporis spatio ad ægrotantis cervical, consolans & adhortans ad mortem.
[348] Cum [sufficere] visum est, prælegit Euangelia, & ipsi bene precatus ad cubiculum suum ascendit. [incribundum, isque eadem nocte sanatur;] Eadem nocte ægrotum, qui, sicut dixi, ad extrema deductus erat, deseruit febris lethifera cum omnibus, quæ illam comitabantur, symptomatis. Medici, cum mane reviserent, mortuum illum reperturos se arbitrantes, sanum & integrum offenderunt absque ullo morbi vestigio, & ita quidem, ut, nisi adeo debilis fuisset, lecto surgere ac vestes induere potuisset. Summopere id mirati sunt, quia, ut ipsimet asseruerunt, naturaliter impossibile erat, febri atque ægritudine adeo lethifera, quali correptus erat homo ille, liberari & quidem tam brevi temporis, horarum scilicet sex aut septem, intervallo. Atque idcirco sanitas ejus attributa est benedicti Præsulis accessui ad visendum, & recitatis ab eodem Euangeliis ac orationibus.
[349] Præterea tam gratus erat in amantes virtutem ac bene famulantes, [eosdem famulos præmio] ut præter statutam mercedem, identidem ad ipsos impellendos ad majorem virtutis affectum, curamque servandarum regularum, quas præscripserat, alterum donaret veste, alterum pecunia a. Die quadam ærarii custos servum sancti Antistitis, probe famulantem, vocavit, dixitque: Jussit me Archiepiscopus supra mercedem tuam numerare tibi scuta quinquaginta, quandocumque volueris, scribe apocham, ea tibi tradam. Sub noctem [ad Sanctum] accessit famulus grates acturus de beneficio. Respondit bonus Pater: Fili, modo istud accipe; plura enim jam non possum; nam cum ærarii custode rationem inivi, meque sibi debitorem habet. Sed perge te præstare, qualem oportet, & obire famulatum, Domino Deo præsertim, ea caritate & cura, quam in te experior: alia quippe opportunitate poterimus largiore manu tibi benefacere.
[350] Tempus matutinum eo ordine distribuebat, ut æstate ad horam nonam, [amore,] hyeme vero ad decimam [cubiculo] egrederetur seu ad celebrandum seu ad audiendum Missæ sacrificium. Eo autem, quod erat inter cubiculum, ab ipso occupatum & sacellum, [loci intervallo] præstolabantur ipsum tam in aditu quam in reditu homines multi, alii eleëmosynam flagitantes, alii libellos supplices offerentes, quisque pro necessitate & negotio, cui implicabatur. Quoniam vero, finita Missa, & aures præbebat, & responsum reddebat omnibus, sæpenumero accidit, illum tamdiu hisce immorari, ad dimittendos omnes contentos, [præcavendumque,] ne sæpius redeundum ipsis esset, ut hora prandii præterlaberetur. In hujusmodi casibus Dei Servus tam bonum se patrem exhibebat famulis, ut sui ac prandii sui incurius, eorum esset solicitus, juberetque œconomum, cibos ipsis apponere, nec præstolari se. Absolutis negotiis & omnibus convenienter dimissis, comedebat non curans, serum esse, & statam horam præteriisse. Aiebat quippe, sua, utpote Antistitis, pluris interesse, audire & expedire causas venientium ad se propter negotia, quam comedere; imo fore, ut cibus nec saperet nec prodesset sibi, si quis, postquam exspectasset, absque solatio & convenienti responso recederet. Adeo ut tamquam bonus Præsul invigilaret necessitati ovium suarum, earumque negotiis se non subduceret, & tamquam bonus Pater-familias majorem curam haberet de victu & refectione familiæ suæ, quam propriæ personæ.
[351] [exemplo ad virtutem allicit:] Hoc amore hisque beneficiis famulos omnes ad probitatem impellebat, maxime tamen insigni exemplo, quo ipsis prælucebat. Sane heri benigna agendi ratio ac remuneratio multum valet, ut famuli probe illi serviant; verum ut simul cælorum Domino serviant, curentque placere & Dei oculis & heri sui, nihil adeo persuadet, quam pia ac sancta vita in hero comperta. Hinc (humano more loquendo) res quasi erat impossibilis, exsistere in Domo sancti Præsulis servum nequam vel moribus corruptum; ubi herus tanti exempli vir erat & tam egregius Dei Servus. Præ oculis habebant ad horas singulas speculum istud universæ virtutis; religiosam illam animi in Deum conversionem, personæ gravitatem ac modestiam tantæ humilitati ac simplicitati conjunctam; benignitatem & humanitatem, qua agebat cum omnibus, præsertim pauperibus; devotionem, qua divinum officium recitabat & celebrabat sacrificium Missæ; pectus illud tanta pietate Christiana diligentis omnes, omnes tolerantis, sufferentis tanta patientia ac mansuetudine singulorum imperfectiones ac molestias; monita & consilia, quibus, ex prudentia plusquam humana profectis, ipsos imbuebat. In ejus colloquio verbum nullum vel noxium vel inutile; sed sancta erant omnia ac religiosa & ad virtutem incitantia. Quales oportet fuisse eos, quibus continuo ante oculos obversabantur tot tamque cælestia exempla? Earumdem sane virtutum ac sanctorum Domini sui morum amatores, & quamvis conditione seculares, vivendi tamen ratione valde religiosos.
[352] [longiores sermones devitat,] Duo sunt, per quæ domini plurimum nocent famulis; primum per vitæ rationem non satis compositam ac morum levitatem, secundo per intemperantem ac liberam linguæ licentiam: ex prima quippe discunt audenter & inhoneste vivere, ex altera nemini parcere. In his præsertim bono admodum exemplo erat pater D. Thomas; adeo ab hominum consortio avocatus (uti referunt universi,) ut, si tempus excipias, quo ex caritate & officio obligabatur commorari in ea, quam diximus, aula ad pertractanda negotia, reliquum omne in solitudine impenderet seu orationi seu libris. In negotiis vero occurrentibus, quod poterat stans, minime sedens conficiebat ad præscindendos prolixiores sermones. Ubi autem, quod res exigebat, dixerat ac peregerat, sermonem abrumpebat mox & dimittebat, inquiens: Agedum, nihil hic reliquum est, vade, comite Dei gratia. Affirmant, qui ei familiares exstiterunt & convixerunt, numquam toto tempore, quo hanc regionem inhabitavit, ipsum exivisse animi aliquantisper recreandi gratia, vel domo egressum esse, præterquam ad ecclesiam diebus Mercurii & Veneris ad Sacrum peragendum, ut dicemus, & Dominicis ac festis [ad assistendum] officio divino ac concioni; aliquoties ad xenodochium & similiter ad collegium suum ad inspiciendum promovendumque opus, &, licet raro, ad aulam invisurus Calabriæ ducem atque acturus de negotio pertinente ad bonum hujusce regionis: numquam egrediebatur ad locum alium.
[353] [domo non exit nisi ad pia opera] Invitabant, imo rogabant nonnumquam aliquot canonici, ut sanitatis & recreationis causa rus peteret; respondebat ipse: Gratias habeo vobis de bona voluntate, & quo sanitatis meæ desiderio afficiamini, agnosco; id quidem iis, qui præsunt, plane licitum est ad levamen laborum ac molestiarum, quas sibi junctas habet regimen, obnoxium tot tamque variis [hominum] ingeniis ac conditionibus: ast abunde novistis proverbium: Consuetudo est altera natura. Equidem toto vitæ meæ cursu ab ipsa pueritia ita assuevi servare solitudinem domus meæ, ut id mihi jam quodammodo naturale sit ac dulce admodum. Compluti in studia incumbens, eram vel in cubiculo vel in schola, ubi magistrum audiebam, vel ipse, postea ad cathedram promotus, docebam. Numquam me ambulandi incessit desiderium, vel res alia quam libri oblectamento mihi erat: (naturali illa propensione donavit me Deus.) Strictius [id servavi] religiosus; adeo quidem ut etiam Prior numquam cella egrederer, nisi dum officia communitatis exigebant, vel concio habenda aut cujusquam confessio [excipienda] aut res alia [præstanda erat,] ad quam obligabat caritas; idque raro admodum. Hinc habitus & consuetudo mihi remansit commorandi domi; eoque ita delector, ut ea egrediendi cupido nulla mihi incidat, nisi dum cogor, vel excusare me nequeo. Quam sancte quantoque exemplo honestatem & castitatem b coluerit, docebimur sequenti capite.
[354] Res notatu digna est, quam referunt, quotquot ei familiares exstiterunt, [linguæ licentiam,] quantopere [scilicet] inter loquendum alienus esset a sermonibus & colloquiis vanis ac inutilibus, uti & a murmurationibus, quantumcumque levibus. Hic præsertim sese optimum exhibuit filium sancti patris nostri Augustini, qui, scribente Possidonio c, ab illis usque adeo abhorrebat, ut domus suæ parietibus inscribi jusserit versiculos, hunc sensum complexos:
Quisquis amat dictis absentum rodere vitam,
Hanc mensam indignam noverit esse sibi.
Si autem casu in aliquo communi colloquio aut supra mensam, (ubi nonnumquam cum minore Dei metu lingua solet esse liberior,) hujusmodi sermo incideret; mox aiebat Doctor egregius: vel sermo iste abrumpatur, vel ego delebo versus istos d. Ad eumdem modum Dei Servus, ut tanti parentis filius, nolebat novi quid de quopiam ad se referri, nec permittebat, aut sufferre poterat, coram sese dici quidquam, quod vel levissime læderet honorem vel famam cujuscumque. Si vero casu audiret, corripiebat graviter, tuebatur honorem absentis, conabatur persuadere contrarium ac dicebat: Vos eo sensu interpretamini, sed temere, nec æquum dicitis; quia ob finem alium res ea potuit esse licita ac bona, talemque existimare debetis, qualem & ego quidem existimo.
[355] Hoc autem vere & ex animi sententia proferebat pater D. Thomas: [maxime, qua læditur proximus,] neque enim umquam cujusquam delicto fidem habebat, nisi evidenter sibi constaret, vel [accepisset] ex relatione hominum fide dignorum, idque a se visum esse asserentium. Et eo quidem casu, dum opus ipsum non poterat, excusabat intentionem; ubi vero neque huic locus ullus supererat, aiebat: Res ista silentio supprimatur: mittat quisque manum in sinum suum, spondeo equidem fore, ut omnes proferamus leprosam e: quicumque autem aut simile aut pejus numquam admisit, is Deum laudet, cui acceptum referre debet, & misereatur proximi sui, consideretque, quid eidem occasioni exposita sua fragilitas esset præstitura. Sane ut assequamur, quam alienus fuerit benedictus Antistes ab omni detractionum specie, quemque ex illis dolorem conciperet, suffecerit id, quod egit aliquando Vallisoleti in aula Caroli quinti imperatoris.
[356] Die quadam ad illum accedens rem necessariam postulaturus, [odit vehementer.] dum janitores cæsarem monebant, ut illi accessum concederet, anterius conclave ingressus est, ubi erant magnates aliquot. Hi pro affectu & amore, quo in ipsum ferebantur omnes, assurrexerunt confestim & ad considendum compulerunt. Inter colloquendum incidit sermo de quodam absente; mox autem ad secundum verbum bonus Pater surrexit, inquiens: Obsecro vestras dominationes, vel hanc rem missam faciamus, & transferamus alio sermonem, vel mihi veniam concedatis abeundi hinc; neque enim absque Dei offensa fieri poterit, si protrahatur iste sermo. Vocatus fuit interea, ut ad cæsarem ingrederetur, &, ipso recedente, præpositus toti militiæ Castellæ, qui ex præsentibus unus erat, dixit reliquis; Ubicumque demum sit pater F. Thomas a Villanova, religiosus est, nec esse desinit ex cujuscumque respectu; ac plura addidit in magnam ipsius commendationem, Sanctum illum compellans ac verum Dei servum. Et merito quidem. Quandoquidem, qui tantam curam gessit linguæ, in cujus, utpote moderatu tam difficilis, custodia ac regimine S. Jacobus apostolus in Epistola sua Catholica tantam Christianæ perfectionis partem constituit, is certo eamdem gerebat reliquorum sensuum, animæ potentiarum, atque actionum suarum omnium, ne vel ad punctum unum deflecterent ab eo, quod & lex divina & ratio exigit ac præscribit.
ANNOTATA.
a Immiscet hic nonnulla biographus, quibus docet, virtutem quidem per se amabilem esse ac desiderabilem; verum spe præmii homines in eam ferri animosius.
b Quoniam de cura domesticorum sermo hic est, operæ pretium videtur commemorare, quam in illis non tolerabat Sanctus, quidquid angelicæ isti virtuti adversabatur: id autem colligitur ex depositione Petri Garziæ Castellani parochi, ita Coccinus pag. 561, examinati authoritate ordinaria, qui venerabili Viro inservivit … in processu Castellæ … dicentis, quod castissimus Archiepiscopus nepotem ex fratre ejecit e domo, præcipiens, ne imposterum suo se conspectui sub pœna suæ indignationis offerre præsumeret, ac similiter alios domesticos, inter quos a secretis, quod caste non viverent, expulit: & quemadmodum severe improbos castigavit, sic erga probos & publicos [Note: ] [pudicos] , placidum, disertum, comem, affabilem, remuneratoremque se gessit. Posteriora hæc consona suntdictis Salonii num. 349, at priora plane opposita apparent ejusdem Salonii verbis tum num. 342, tum supra num. 277 recitatis: utrobique enim dicitur, nullum umquam famulum in domum suam vel in obsequium suum admissum dimisisse: hic autem dicitur domo expulisse non tantum nepotem, sed & domesticum sibi a secretis & alios item domesticos. Equidem, cum uterque auctor usus fuerit processibus, ita rem componi posse existimo, ut Salonius eos solos famulos, quos inter nepos recensendus non est, intellectos voluerit, qui a Sancto jam tum Archiepiscopo in obsequium admissi sunt, non autem eos, quos Valentiam adveniens in palatio reperit, quosque propter mores minus probos emisit; atque hi designantur fortasse a teste per Coccinum allegato.
c Imo Possidio. Porro ipsos versiculos, quorum sensum dumtaxat dat Hispanice Salonius, transcripsi ex Vita S. Augustini a S. Possidio composita, & apud nos data tom 6 Augusti pag. 435.
d Possidius rem ita enarrat, ut commotus diceret S. Augustinus, aut delendos esse illos de mensa versus, aut se media refectione ad suum cubiculum surrecturum.
e Alludit Sanctus ad historiam Moysis Exod. 4 ℣ 6.
* Hisp. capitulos
CAPUT XI
Castitatis tota vita amantissimus, eamdem virtutem etiam impetrat aliis.
[Castitas in pueritia,] Visum mihi est ad majorem confirmationem boni exempli, quo beatus pater D. Thomas famulis suis præibat, eosdemque, ut essent honestatis ac virtutis cultores, impellebat, seorsum hoc capite tamquam appendice præcedentis, pertractare honestatem ac puritatem, quam tota vita servavit. Hac in virtute tum in tenera ætate tum per totum vitæ cursum admodum fuit perfectus. Nam Puer, ut vidimus libro primo, fugiebat societatem puerorum, quos in malum propensos & vitio alicui addictos conspiciebat: præterea pius erat valde, in pauperes liberalis, devotus, ad cælestia conversus, ac Deum timens adeo, ut in tenera ista ætate exemplo esset provectioribus atque hi dicerent: Puer iste evadet vir insignis, & egregius Dei servus. Eadem in ætate pœnitentiæ operibus deditus, jejunia frequentabat, flagellis aliisque corporalibus asperitatibus carnem vexabat. Quæ virtutes in puero castitatis fundamenta sunt, & cum ætate provectior est, antemurale & custodia ejusdem excellentissimæ virtutis a.
[358] Deinde dum litteris operam dabat Compluti, atque ejusdem universitatis inhabitabat collegium primarium, [in adolescentia,] duo erant, ex quibus elucebat, quam insigni esset castitate b. Primo ex cura ac metu aliorum collegii alumnorum, ne coram ipso proferrent verbum ullum non plane honestum & ab omni levitate alienum: noverant quippe, quam pro suo in castitatem amore moleste ferret qualemcumque verbi licentiam. Secundo ex dictis capite tertio libri ejusdem, ac relatis a domino Joanne Mugnatonio episcopo in brevi narratione, quam scripsit de vita ac sanctitate patris D. Thomæ; quod [scilicet] magister Joannes de Vargara, vir inter eos, quos habuit illa universitas eruditione ac dicendi præstantia celeberrimos, quique eadem tempestate isto in collegio degebat, suis ipse oculis cernens Servi Dei insignem animi ad cælestia conversionem, pietatem, honestatem & vitæ sanctitatem, has publice in concionibus prædicaverit & proposuerit ad exemplum, non secus ac si verba faceret de aliquo jam tum in Sanctorum album relato.
[359] Qui autem secularis adhuc & in studia incumbens corpore & anima tam castus & honestus exstitit, [in Religione & archiepiscopatu.] is certo, jam in religioso Ordine Deo consecratus, & mox sacerdotio initiatus ac die quolibet tanta devotione totque lacrymis Missæ sacrificium peragens, tam pretiosum castitatis thesaurum studiosius ac perfectius servaverit. Idipsum colligi potest ex tot donis illi, sicut vidimus, concessis a Spiritu sancto: si enim, ut hic ipse ait libro Sapientiæ, in malevolam animam non introibit sapientia, nec habitabit in corpore subdito peccatis, tot dona beato Patri concessa, scientiæ & doctrinæ, prudentiæ & consilii, humilitatis & mansuetudinis, pietatis & misericordiæ, fortitudinis & magnanimitatis, ardoris ac desiderii adeo fervidi divinæ gloriæ ac salutis animarum, spiritus & efficaciæ verborum, quibus tot fructus retulit, ubicumque concionatus est & apud omnes quibus vel in sacra Confessione aures præbuit, vel conversatus est, nec non, ut vidimus, tot virginum religiosarum monasteria restauravit, certa admodum ac evidentia argumenta sunt, quantum servaverit Dei Servus animam & carnem illæsam ab omni turpitudine & sensuum corruptela. Non minus [diligenter hasce evitavit] Archiepiscopus, quando strictius obligabat sua dignitas, & exemplum subditis exhibendum, nec non cura, qua laborabat corrigere ac refrenare ecclesiasticorum vitia omnia, & potissimum ista.
[360] [Remedia illi conservandæ ab ipso usurpata;] Tria sunt, quæ magnopere conducunt ad castimoniam & continentiam. Primum est humilis & devota oratio; alterum, pœnitentia, jejunium & afflictatio carnis; tertium ac præcipuum amolitio occasionum omnium, quibus homo exponitur periculo incidendi in laqueos vitii [illis oppositi] c. Hinc inferri potest, quam cumulate Dominus eximia illa castitatis virtute donaverit patrem D. Thomam, utpote virum orationi tam assiduum, in corporis alimento tam sobrium, jejuniis tam addictum, tam alienum ab omni fomento carnis; indutum cilicio, exigua noctis parte, quam quieti concedebat, sarmentis incubantem. Quantum fugerit occasiones, quantaque semper vixerit circumspectione, patuit etiam ante archiepiscopatum locis omnibus, in quibus degit, uti Salmanticæ, Vallisoleti & Burgis. Numquam enim, licet plurimum amaretur ab omnibus, invisebat mulierem, quantumcumque primariam; nec matronarum, sibi in sacris etiam discipularum, ædes subibat, nisi raro admodum & impellente caritate ad subveniendum alicui necessitati; imo nonnisi coram socio ac pedissequis vel ancillis earumdem matronarum. Numquam similiter in templo aut in tribunali pœnitentiæ conspiciebant ipsum, nisi cum in sacra Confessione audiendæ essent aut juvandæ consilio; & hoc quidem, quanta fieri poterat brevitate.
[361] [præsertim fuga congressus cum mulieribus;] Archiepiscopus numquam matronam ullam invisendi causa accedentem admisit; solæ accedebant ad ipsum, (ut narrabimus,) festis solemnioribus nutrices, quæ infantes [exposititios] ipsi educabant, ut, quo pacto enutrirent, & educarent, perspiceret. Dum vero domi suæ absolveret Missæ sacrificium, feminæ pauperes multæ sistebant se in ampla illa aula coopertæ, ipse autem vultum earum minime intuitus eleëmosyna eas donabat & adhortabatur ad timorem Dei, fiduciamque in ejus divina providentia, si modo ipsi recte servirent. In gratiam aliarum feriis quarta & sexta, aut si festum concurreret, pridie aut postridie ad primariam ecclesiam se conferebat, Rem divinam peragebat in sacello S. Ludovici, atque ea peracta, una cum gratiarum actione in sacelli ejusdem sacrario, egrediebatur, parvum sedile juxta aram principem collocatum occupabat, ibidemque aures præbebat mulieribus omnibus, quæ, tecto capite ac vultu, ad ejus pedes accedebant exposituræ molestias & necessitates; hæ si spirituales erant, solabatur eas, & juvabat consilio, quomodo [nimirum] se gerere deberent ad Domini favorem sibi conciliandum & iisdem [calamitatibus] remedium impetrandum: si temporales erant, earum, (promittens secretum tamquam si [dicta] fuissent in pœnitentiæ tribunali,) nomen postulabat & ejus, apud quem animæ noxas in confessione expiabant, atque hunc ad se mitti [jubebat,] fore [addens,] ut per eumdem, salvo similiter secreto, eis succurreret.
[362] Ex modo dicendis apparebit religiosus & castissimus benedicti Antistitis animus. [matrem a Valentiæ ingressu cohibet,] Cum ab annis ejus conspectu gavisa non fuisset mater, eo fruendi desiderio, voluit invisere Valentiæ; nec, quoniam indolem noverat, monuit ipsum [de adventu,] nec ipse hujus notitiam accepit, priusquam Lyriam d pervenisset, qui locus est quarto milliario distans Valentia. Hoc inaudiens, mox misit famulum domesticum, qui eam Lyriæ detineret, atque illinc deduceret in Villar, vicum pertinentem ad episcopatum, ac [nuntiaret] fore ut istic invicem viderent. Istic eam invisit, &, ut probus Filius, excepit liberaliter, multoque solatio affecit per mensem; quo elapso, in patriam debito cum comitatu ac honore reduci jussit.
[363] Commorans illa in Villar significavit ipsi, gratum fore sibi lustrare Valentiam, [ne ea occasione mulieres aliæ ad palatium accedant.] quoniam intellexerat, civitatem esse pulcram & amœnam. Sed dissuasit hoc ipse, inquiens: Si Valentiam concedas, certe in ædibus meis diversandum tibi erit, atque ea occasione matronæ Valentinæ, ut me sibi hac gratia devinciant, volent invisere te, deducere ambulatum, comitari ad hortorum suorum ac maris conspectum; & ego, quamvis ex causa tam legitima, non desidero mulierum in ædes meas accessus. Ostendebat sane se verum Filium sancti patris nostri Augustini, de quo scribit Possidonius *, numquam voluisse permittere, ut intra domum suam manerent propriæ sorores ac sobrinæ, allegata ratione, quod, etsi illæ sanctæ ac Dei cultui addictæ essent, nec earum ulla suspecta haberi posset; tales tamen haberi possent feminæ, quæ colloquendi & visitandi gratia ad illas accederent.
[364] Adhæc beatus pater D. Thomas quantum ad propriam personam adeo honestus erat ac verecundus, [Splendor in ejus vultu emicat;] ut ne vel pedes ejus nudos umquam conspexerit famulorum aliquis: ipse sibi solus vestes induebat ac exuebat nec non tibialia detrahebat propriis manibus. Hunc in finem tibialium concinnatori aiebat: Curato, magister, ut a medio crure deorsum valde lata sint, utque ego ipse, dum videbitur, vel ad manus non erit servus, mihi detrahere facile illa queam. Non solum familiaribus ejus omnibus plane comperta fuit insignis ipsius castitas, verum etiam certo creditum est, Virginem illum [permansisse,] quemadmodum [fuerat] in ipso natali. Hæc eorum opinio confirmata fuit per claritatem ac splendorem, quem emitti ex venerando ejus vultu conspiciebant, dum alloquebantur. Testis est, qui affirmet, quod die quadam, dum Dei Servum a peracto Missæ sacrificio redeuntem, alloquebatur, splendor ille & claritas tales fuerint, ut caliginem sibi offunderent, & demittere oculos oportuerit: quemadmodum vultus Moysis, a Dei alloquio descendentis e monte, perstringebat oculos filiorum Israël adeo, ut intueri ipsum non sustinerent revelata facie.
[365] Quamvis autem lumen, quod e vultu patris F. Thomæ erupisse testantur, [Virgo obiisse creditur.] nec tantum nec tam splendens fuerit, quam lumen faciei Moysis; ejusmodi tamen erat, ut satis dignoscerent emitti illud e vultu ipsius, adscriberentque puritati tota vita [ab ipso conservatæ.] Compertum id fuit peculiarius ac certius, dum e vivis abiit. Eadem quippe die, qua a Domino ereptus fuit ex hac ad æternæ vitæ tranquillitatem, id palam fecit ejus confessarius, qui in postrema infirmitate generalem totius vitæ ipsius confessionem exceperat, in ipso palatio coram frequenti populo dicens: Nunc sanctum Virginem habemus in cælis e. Edicere id modo licet, cum mortuus sit. Propter hoc confessarii testimonium, atque indubiam opinionem, quam, quamdiu vixit, habuerunt de ejus virginitate & castitate, corpus, dum ad sepulcrum detulerunt, multis floribus consperserunt, & ex iisdem contextam coronam mitræ adjunxerunt.
[366] [Varii, ejus implorato auxilio,] Eamdem opinionem videtur confirmasse Dominus per favores, quos divina Majestas confert in eos, qui adversus tentationes & lapsus carnis huic ejus Servo se commendant. Reservans in cap. XIII & XIV * eos, quos vivens suis orationibus hoc peccato exemit, hic referam dumtaxat nonnullos, qui post obitum ipsi se commendarunt, quique per ejus interventum eo vitio, ac magnis & urgentibus tentationibus ac periculis pereundi a Domino liberati sunt. Vir primarius, quem multo tempore malus dæmon vinctum tenebat amore mulieris cujusdam, die Dominico audiens nostri Ordinis concionatorem in ecclesia majore verba facientem de patre D. Thoma, [& exponentem], quam egregius fuerit Dei cultor, quamque succurreret iis, qui exposcunt ejus subsidium ad expediendos sese pravo vitæ instituto ac præsertim luxuriæ peccato: hunc [inquam] audiens, eodem temporis momento corde permotus fuit, atque ibidem extemplo magna devotione illum invocavit & tacitus dixit: Vir sancte, miserere animæ meæ, & ora pro me apud Dominum, ut gratiam & vires concedat ad deserendum improbum hunc amorem. Sub vesperam invisit ejus sepulcrum, & qua potuit devotione, repetiit orationem. Eodem autem ipso loco, acsi cor ejus vinculo exsolveretur, decrevit firmiter ac serio non videre posthac mulierem, confessione generali noxas expiare, & ut homo vere Christianus Domino servire: uti reipsa præstitit: etenim a mulieris conspectu abstinuit, confessionem generalem instituit apud patrem hujus domus beatæ Mariæ de Succursu, Deum coluit, frequentans Sacramenta ac vitam ducens optime Christianam.
[367] [ab impuritatis vitio] Vir alter dives, captus & obcæcatus amore impuro, condixerat mulieri, quæ illum peccato obstrictum tenebat, fore ut eam stata die ac hora in rheda præstolaretur ante valvas templi hujus beatæ Mariæ de Succursu. Designata hora præstolabatur ipsam vir iste, atque, dum exspectabat, substitit ad valvas ecclesiæ. Stabant & ibidem eadem hora clerici duo, qui ad sepulcrum Sancti preces suas fuderant, colloquentes de insigni hujus humilitate & caritate, & quomodo faveret apud Deum suis clientibus. Atque alter eorum dixit: Sanctus iste hactenus ignotus est; sed dies aderit, quo agnoscatur, & ipsum honorificet Deus. Hoc inaudiens vir ille, statuit ingredi templum, seque ipse commendare illi ad sepulcrum. Ita fecit, & prosternens sese in genua, animo immutatus est ac magna devotione [multisque] lacrymis se ei commendavit & supplicavit, ut impetraret sibi a Domino [robur,] quo plene ac radicitus evelleretur sibi ea animi propensio, qua tantopere fuerat obcæcatus, ac gratia præstaretur, ne eum deinceps offenderet. Istic prostratus, priusquam se erigeret, persensit horrorem magnum ejus, quod amaverat ante, ac dolorem valde acerbum offensæ erga Deum, una cum firmo proposito vitas mille, si tot haberet, amittendi potius quam offendendi ipsum; expiandi animam noxis per Confessionem ac novam vitæ normam assumendi; uti fecit.
[368] [ad castimoniam] Subsistente viro illo ad sepulcrum, adfuit mulier, & accessit ad alloquium. Surrexit ipse & intrans sacellum beatæ Mariæ atque hinc oculos conjiciens in sepulcrum patris D. Thomæ, dixit: Soror, Deus per intercessionem hujus sancti Archiepiscopi oculos, quorum lumine tamdiu orbatus perstiti, mihi aperuit; perspexi animæ ac domus meæ perniciem, ac Deo pollicitus sum, fore ut non offendam de cetero: proinde rogo te, ut mei [deinceps] non recorderis magis, quam si cognovisses numquam. Memineris, nos esse Christianos, moriendum nobis esse, ac reddendam Domino Deo vitæ nostræ strictam admodum rationem (hoc totum illi dixit, ac dixisse se narravit ipse patri hujus domus, apud quem paucos post dies sacra confessione animum perpurgavit.) Hoc audiens illa, plorare occepit; ipse vero dixit: Has lacrymas funde coram Dei Genitrice Maria, ac dein ad illud sepulcrum, orans sanctissimam Virginem & sanctum Archiepiscopum, ut postulent tibi a Domino lumen, quale mihi ab ipso concessum est. Secuta est consilium ejus, non hominis jam tunc, sed animæ suæ angeli. Primum qua potuit devotione preces fudit ad beatissimam Virginem, dein ad Sancti sepulcrum, atque hic similiter instillavit ei Dominus eumdem horrorem amoris improbi, dolorem delictorum, ac firmissimum propositum eluendi crimina per sacram Confessionem, nec imposterum offendendi divinam Majestatem: quod & opere præstitit: neque posthac viderunt invicem, sed uterque domi suæ vitam peregit valde piam.
[369] Die quadam clericus voluptatis vitio similiter multum irretitus, [reducuntur;] ad ecclesiam accessit, & flexis genibus coram sepulcro patris D. Thomæ binas horas circiter, aut etiam diutius, permansit magna devotione lacrymas profundens. Advertit autem, quod in se oculos conjiceret aliquoties ædituus: cum [itaque] illinc surgeret, adiit ipsum, dixitque: Noli mirari, pater, quod me coram sepulcro isto illacrymantem conspexeris: huic enim sancto Antistiti animæ salutem acceptam refero; is me inferno exemit. Equidem plures annos flagitiose vixi, captus amore improbo ac turpi. Memoria recolens sacerdotes, quos Sanctus ille vivens ad frugem reduxit ac peccato subtraxit, & pie credens, illum ob sanctitatem vitæ & caritatem insignem in cælo degere, nec deficere ipsum istic in gloria eam, quam hic habuit, pietatem & commiserationem erga peccatores, imo perfectiore esse præditum, ipsius me patrocinio commendavi, supplicans, ut oraret pro me Dominum, ut me ex flagitioso hoc statu eriperet, & gratia donaret, qua odium conciperem mulieris, quæ obcœcatum ac perditum me retinebat: promisi autem fore ut, si mihi hanc a Domino gratiam obtineret, ejus sepulcrum inviserem, atque in laudem & honorem ejus festive exhiberi curarem dramaticum poëma. Intra novem dies, quibus memet ipsi commendavi, mulierem istam odisse cœpi vehementer ac verum concipere dolorem scelerum meorum cum firmo proposito numquam in Deum delinquendi. Idcirco in absolutionem ejus, quod promisi, huc veni sepulcrum ejus invisurus, gratias acturus de beneficio, per ejus intercessionem mihi divinitus collato, generalem scelerum totius vitæ instituturus confessionem, & cum Priore hujusce domus consultaturus, quo pacto exhibeatur in laudem ipsius dramaticum istud poëma. Exhibitum id fuit, cum prima vice ego hujus conventus Prior essem, anno millesimo quingentesimo octogesimo tertio.
[370] Clericus alter primarius & eruditus vehementes carnis tentationes patiebatur, [ac tentationibus liberantur.] eaque cupiditate magnopere affligebatur. Intelligens nonnullos, qui eadem calamitate vexati fuerant, invocato patris D. Thomæ patrocinio, ipso intercedente, adjutos fuisse a Domino & vires impetrasse adversus hostem adeo potentem, ac sedatas fuisse in ipsis tempestates istas, decrevit eodem uti remedio, recurrere ad Dei Servum, eumque Patronum assumere infirmitatis suæ. Itaque novendiales preces ad ipsius sepulcrum instituit orans, ut a Domino sibi in hac calamitate misericordiam exposceret, viresque adversus tentationes istas: expletis novendialibus precibus, Dei mox favorem expertus est, in virum alterum immutatum se comperit magna pace & tranquillitate animæ & carnis, cognovitque, eum sibi a Deo favorem concessum esse meritis & interventu patris D. Thomæ: ut vero magis exploratum haberet, a Domino collatam esse sibi illam gratiam intercedente Sancto, cum die quadam particulam reliquiarum ejusdem Servi Dei, quam penes se gerebat, reliquisset in ædibus artificis, qui eam gestandam decentius thecæ includeret, contigit, ut eadem ipsa die, qua reliquerat, vehementem in sese conflictum experiretur, vexareturque carnis tentatione, qua in ingens discrimen adducebatur. Perculsus tamquam re nova & extraordinaria, quod post tantam tranquillitatem & pacem, quanta per invocatam patris D. Thomæ intercessionem in anima & carne gavisus fuerat diebus illis omnibus, rediisset tentatio adeo molesta & acris, animadvertit, non esse penes se reliquias, aurificis in ædibus relictas; judicans autem, hanc esse molestiæ affligentis causam, mox aurificis domum adiit, reliquias recepit, pectori apposuit, & eodem temporis momento a libidine se liberum comperit, quietum ac tranquillum; talisque permansit deinceps beneficio ac patrocinio sancti Antistitis, eas reliquias penes se gestans, illi se commendans diebus singulis ac sæpe invisens ipsius sepulcrum. Hoc ipsum scripto referri posset de aliis nonnullis tam laïcis, quam ecclesiasticis ac religiosis, affirmantibus, quod, cum in similibus versarentur molestiis spiritualibus, magna devotione beato patri D. Thomæ commendarint sese, a Domino liberati fuerint, atque manifeste eum favorem impetraverint a divina manu per illius intercessionem ac merita. Sed hic memorati sufficiunt.
ANNOTATA.
a Similia habes lib. I cap. 2; quæ, & alia hic de castitate addita sic testibus comprobantur apud Coccinum pag. 617: Duo testes incolæ Villanovæ de vera scientia deponunt mirabilia in venerabili hoc Viro ab ipsa infantia honestatis, compositionis, nitoris & sanctitatis eluxisse documenta, eumque in omnibus actionibus suis puritatem, pudicitiam, castitatem & honestatem, quibus egregie præditus erat, ostendisse, & hanc de eo viguisse publicam opinionem & famam, talemque non ab ipsis modo testibus, verum etiam e reliquis omnibus, quo vixit tempore, habitum fuisse; Joannes videlicet Gallego, primus testis ætatis XCV annorum … in processu Castellæ … & eodem loco Ludovicus Feo ætatis XC annorum … & insuper de auditu a majoribus & de communi reputatione circa omnia & singula prædicta eisdem locis deponunt Catharina Gonzales vidua ætatis LXXX annorum,… Gundisalvus Camero ætatis LXXXVIII annorum… Petrus Garzia ætatis LXXVIII annorum … & Matthias Pallas in processu Valentino, … qui deponunt etiam in specie, dum fuit in collegio sancti Ildefonsi, … qui omnes fuerunt examinati authoritate ordinaria.
b Vide litt. præced. sub finem.
c Rationes & auctoritates, quibus hæc tria confirmat Salonius, prætermisi.
d Locus est quarto circiter milliari distans Valentia ad Duriam amnem.
e Coccinus pag. 619: Ulterius etiam ex testibus probatur, eum ex publica voce & fama, atque concordi omnium reputatione obiisse Virginem, ideoque & floreum ei sertum fuisse contextum, & totum corpus floribus coopertum … ita deponunt … in processu Valentino Joannes Baptista Alatar chirurgus examinatus authoritate ordinaria … Bartholomæus Escola … Mariana de Cabanillas … Vicentius Roca … examinatus authoritate ordinaria … Franciscus Dymas … Joan. Baptista Calbet … Petrus Valentinus … Don Joannes Boyl… Don Matthias Pallas in processu Valentino … qui tres supradicti sunt examinati authoritate ordinaria; Mariana de Sottomajor, … quæ & deponit de auditu ab ejus confessario.
* Possidius
* hic XIV & XV
CAPUT XII.
Boni Pastoris munus exsequitur.
[Ovium saluti solicite intentus,] Cum jam narraverimus, quo modo, quanta pietate & quanto exemplo præesset domui ac familiæ suæ Dei Servus, expedit modo, nos agere de cura ac vigilantia, circumspectione ac prudentia, insigni caritate & misericordia ceterisque virtutibus, quibus, ut bonus Antistes & sanctus ac perfectus animarum Pastor, fuit præditus a. Propter ingens, quo flagrabat semper pater F. Thomas, desiderium salutis proximorum, præsertim dum ex officio ad hoc obligabatur, magnam quoque adhibuit solicitudinem & diligentiam ad invigilandum subditis, sibi a Domino commissis. Hinc laborabat multum ad dignoscendum eorum vivendi modum atque spirituales infirmitates, & iis applicandum medicamen ac remedium, quod pro sancto ardore suo & insigni judicio perspiciebat tempori esse congruum. Hunc in finem librum habebat, cui, nullo vidente aut conscio, clericorum, qui de aliquo vitio accusati fuerant, & ecclesiarum, quibus inserviebant, nomina inscribebat ad ipsos corripiendos: alium vero, cui cum nomine & loco habitationis inscribebat seculares concubinarios, ab uxoribus digressos, fœneratores, aut notatos alio quovis vitio, ut juxta regulam caritatis operam ipsis adhiberet emendationi congruentem. Per hanc notitiam magna ipsi erat cura uniuscujusque. Hoc capite de solis laïcis agemus, de clericis dicemus postea.
[372] Laïcum, quem flagitiose vivere intelligebat, seorsum vocari jubebat ad se, [in improbos inquirit & animadvertit;] ac consueta sua caritate & spiritu corripiebat semel ac sæpius. Dum autem eo remedio non frangebat duritiem, quamvis (ut referunt omnes) valde aversaretur excommunicare vel censuris implicare animas, & similiter [homines] plectere mulcta vel carcere, nihilominus concubinariis nonnullis vel ab uxoribus disjunctis, quibus noverat id profuturum, ac remedium fore idoneum, ut a peccato abstinerent, (quod unum animo proponebat,) mulctam irrogavit, mulctæ [pecuniam] semper applicans fabricæ nosocomii. Alios carcere plectebat, (etenim etiam tum fas erat archiepiscopis ea punitione uti in concubinarios & sejunctos ab uxoribus suis.) Cum neque per reprehensionem ejus neque per castigationem laïcus improbus ad frugem rediret, indicem inemendabilium tradebat proregi, qui eos in exsilium pelleret; hoc autem faciebat, ut vel ex eo metu se corrigerent, vel ne oves adeo scabiosæ & corruptæ inficerent sanas & bonas.
[373] [quod ut fiat facilius, divisionem diœcesios exoptat;] Optasset novisse speciatim, quotquot degebant in suo archiepiscopatu; & hunc dolebat esse tam amplum. Operam navabat apud imperatorem Carolum quintum, ut ex civitate Xativensi b ac reliqua montium parte episcopatus conficeretur, utque Valentia cum medio Almenaram c & Enovas d usque terræ spatio atque ora maritima sufficeret metropolitæ; fore [addebat,] ut ipse assensum suum præstaret, ac scripto significaret summo Pontifici, quantopere id congrueret; ut, dum essent majori numero episcopi & arctiores diœcesium fines, pastor quilibet novisse oves suas, iisque invigilare posset melius e.
[374] [conjuges dissidentes] Solicitus erat admodum, ut matrimonio juncti pacifice viverent, & invicem amarent, prout lege divina & conditione sua obligantur. In hoc multum laboris contulisse ipsum, memorant universi. Dum dissidium esse aliquod intelligebat maritum inter & uxorem, utrumque seorsum arcessebat primum, corrigebat, querelas excipiebat, ac partem alteram defendebat; dein ambos simul convocabat, pacem & concordiam restaurabat, re prius Domino enixe commendata. Si divites erant, minabatur pœnam visibilem & jacturam in bonis suis, nisi in caritate sufferrent invicem, atque, ut tenebantur, diligerent: si vero pauperes, reprehendebat ac pollicebatur, se juxta necessitatem subventurum ipsis, idque etiam perficiebat, addita declaratione, fore ut eleëmosyna privaret, nisi viverent pacifice. Ego quippe [aiebat,) quantumvis infelix peccator, hic Dei locum occupo; Deus vero favorem suum non impertit discordibus ac divisis.
[375] [conciliat;] Divortia oderat summopere, & ingenti solicitudine laborabat, ut remedium illis afferret, utque mariti reverterentur ad uxores. Quamquam autem id ipsi multis admodum & magnis laboribus constiterit, quoniam eos inter multæ erant personæ primariæ; sancto tamen ejus ardori ac piis studiis aspirante Domino, plures ad suas conjuges redierunt, vixerunt deinceps ac Domino servierunt pacifice. Hæc omnia comperta fuerunt ex eo, quod ipsi conjuges narrarent, quo amore ac studio ipsos corrigeret, quos sermones cum ipsis haberet, quam adhiberet operam ad ipsos pravo statu eximendos, &, si discordes essent, ad concordiam reducendos. Nam quod ad ipsum spectabat; altum semper servavit silentium, prospexitque, ne quis detegeret vitia & calamitates, quæ inter matrimonio conjunctos comperiebat & corrigebat, quamvis plures numero fuerint (depravata quippe erat hæc regio) quos ad se vocavit, corripuit, & in gratiam restituit. Ut vero res omnis majori secreto committeretur, ac melius conservaretur fama uniuscujusque, maxime feminarum, mandaverat generali suo vicario ac provisoribus, ut lites omnes & causas conjugiales ad ipsum remitterent, illas inspecturum se [asserens,] nec velle, ut aliorum manibus subjicerentur: & licet nec in civili nec in canonico jure, sed in theologia dumtaxat exercitatus esset, a Deo, quoniam Antistitem constituisset, sibi lumen concessum iri [aiebat:] fore [tamen] ut ipsos consuleret, ubi opus esset, vel quæstio mere pertinens ad juris prudentiam.
[376] Magno desiderio ferebatur in conversionem Maurorum hujusce regni, [Maurorum curam habet peculiarem] tantumque dolorem hauriebat ex cœcitate ac pernicie istius nationis, ut hac speciatim de causa fortiter conatus sit abdicare se archiepiscopatu, scripserit, ac sæpius, ut post videbimus, imperatorem enixe admodum rogaverit, ut renuntiandi potestatem sibi faceret. Et quoniam hoc ipsi non succedebat f, pluribus vicibus scripsit, mandaret sua majestas, ut in eorum partibus constituerentur parochi boni exempli & studiosi gloriæ divinæ ac salutis animarum istarum, quæ sacro fonte regeneratæ erant & admissæ in gremium sanctæ matris Ecclesiæ, utque illis [parochis] assignarentur fructus aut redditus, ex quibus eleëmosynas ipsis possent elargiri. Certo quippe sibi persuadebat fore ut, cernentes bonum parochorum exemplum, & conciliata beneficiis ac piis operibus voluntate, corde inflecterentur in melius, multi eorum converterentur, forentque principium conversionis aliorum.
[377] Hac de re, utpote quæ ipsum tanto desiderio ac mœrore afficiebat, [& ob eorum perversitatem valde angitur.] frequenter agebat cum familiaribus, præsertim cum episcopo Segriano, cum confessario & visitatoribus, iisque declarabat, unam e rationibus ac causis præcipuis, cur nullo modo voluerit admittere archiepiscopatum Granatensem, curve renuisset Valentinum, nec accepturus fuisset, nisi provinciæ suæ præpositus ex obedientia & [sub pœna] censurarum præcepisset, eam fuisse, quod tam in hoc quam in isto tot Mauri degerent, qui per Baptismum erant filii Ecclesiæ, gestabantque signum Jesu Christi, quem corde & operibus tanto odio prosequebantur, quemque sacrilegis dictis, non secus ac inimicos suos infensissimos lacessebant. Hac occasione narrabat ipsis, se inter alias epistolas a religiosis nonnullis, familiaribus suis, dum noverant, acceptasse ipsum archiepiscopatum Valentinum, conscriptas, accepisse unam a patre magistro F. Dominico Soto, in qua diceret, magnopere miratum fuisse se, quod admisisset, ubi noluerat admittere Granatensem; quia in ea diœcesi tam frequentes erant Mauri; cum tamen nec minus frequentes essent nec meliores in hac [Valentina.] Dolere se [subjiciebat Sotus] ob molestiam, qua ab illis afficiendus erat is, quem ut patrem ac magistrum suum diligebat. Idque (inquiebat pater F. Thomas,) perscripsit ignorans, quam invitus acceptaverim, ex mera videlicet obedientia. Etenim deinde ex meo responso rem edoctus rescripsit, solatium sibi attulisse, quod acceptassem hoc modo; quandoquidem, ubi tantum erat obedientiæ, & nihil voluntatis propriæ, Dominus esset amoturus difficultates omnes, gratiamque ac robur largiturus adversus molestias universas.
[378] Tempore Quadragesimæ, propter insignem de salute ovium suarum solicitudinem, [Concionatores, quid e suggestu dicendum] singulis annis convocabat concionatores & confessarios in ecclesia S. Stephani & S. Thomæ; ac prolixum ingenti eruditione & fervore sermonem instituebat, indicans ipsis & præscribens methodum, qua sacro isto tempore munus suum obire tenerentur; quantum coram Deo promerituri essent, si obirent recte; quantopere ab eodem puniendi, si minus debito satisfacerent. Et, sicut referunt plures, qui præsentes adfuerunt, concionatoribus exponebat peccata tempestate ista magis dominantia ac præ ceteris perniciosa, magnoque animi affectu orabat, ut omnes uno consensu in suis sermonibus in ista inveherentur, quæsita occasione opportuna, quæ non deficeret, dummodo studia sua conjungerent cum frequenti oratione, peterentque a Domino, ut dirigeret, &, quid pro concione dicendum, edoceret, ac Spiritum suum impertiretur. Scirent autem, se ad suggestum non conscendere, ut ostentarent eruditionem suam, & conciliarent sibi existimationem & applausum populi, sed ut tamquam milites Jesu Christi verborum suorum acumine bellum gererent adversus peccata hominum, atque hos dæmonis unguibus eriperent.
[379] [& confessarios, quomodo cum pœnitentibus] Confessarios sic alloquebatur: En vobis modo, patres, tempus ad lucrandas animas: accedent ad pedes vestros peccatores insignes: nolite prodigere sanguinem Jesu Christi, absolventes quemcumque inconsiderate, ac clavibus, manibus vestris a Domino concreditis, abutentes. Advertite, Redemptorem nostrum, dum pœnitentiæ Sacramentum, cujus vos estis administratores, instituens dixit: Quorum remiseritis peccata, remittuntur eis: (peccata [nempe,] a quibus confessarius rite fugens munere suo, absolvit, vere esse remissa,) simul dixisse: Quorum retinueritis, retenta sunt. Eum [scilicet,] quem vos, debite similiter munus obeuntes, non absolveritis, nec fore absolutum nec venia donatum. Verumtamen, etsi non oporteat absolvere omnes, sed eos, qui recte dispositi advenerint, ut ut magna imo gravissima sint crimina, quæ vobis in confessione patefient, nolite obstupescere, offendi aut dicentem perturbare, sed auscultate cum patientia & caritate.
[380] [agendum, docet.] Hoc autem consilium sequimini: Ubi se vobis stiterit peccator insignis, & frigidus adeo, ut frigore suo horrorem vobis esset incussurus, quamvis absolvere ipsum non oporteat, neque id licitum vobis sit, cernentibus adeo expertem dispositionis ad absolutionem requisitæ; ne tamen dimittite aut abigite, neve ad finem usque auscultate; sed allegata, in quo tamen absit mendacium, excusatione impedimenti cujuspiam, aut negotii peragendi, dicite: Mi homo digneris per dies tres quatuorve animum avocare a negotiis, & vel domi tuæ vel in templo, qua poteris devotione, & dolore peccatorum, [sic] Deum alloquere: Domine offendi te, neque id sentio, ut debeo: miserere animæ meæ, & per insignem tuam clementiam ac merita sacrosancti Sanguinis tui mihi tribue notitiam ac dolorem peccatorum meorum. Vos autem per eosdem dies id ipsum Sacrificiis ac precibus vestris a Domino exposcite, experturi manifeste, quid hac via operaturus sit in illis Dominus. Nam ego ipse (aiebat) dum religiosus in Castella aures præbebam confitentibus, eadem [via] duxi frequenter graves aliquot peccatores, qui doloris expertes se mihi sistebant, & successit feliciter.
[381] [In ecclesia instituit nova beneficia,] Non tantum invigilabat digna bono Præsule solicitudine in salutem animarum, quod præcipuum est; verum & in id, quod illi non cedit, nempe in cultum divinum, ornatum domus Dei, imo & in rem temporalem sui capituli. In templo principe instituit aliquot beneficia cum obligatione Missam celebrandi primo diluculo g, ut operariis, sub initium diei in forum convenientibus, ad lucrandam apud eum, qui conducturus est, diurnam mercedem, copia esset Missæ sacrificio assistendi & sese Domino commendandi, priusquam ad labores suos se conferrent. Atque ita plures ex istis pauperibus operariis solito maturius ad forum accurrunt, ut, priusquam elocent suam operam, Sacro intersint, atque tanta fruantur consolatione, quanta est homini Christiano vidisse Dominum in sancto Missæ sacrificio, antequam rei cuipiam manum apponat.
[382] Ad ornatum ejusdem templi principis confici jussit in Flandria novem h ex bombyce & lana subtiliore tapetes, [& pretiosum ornatum procurat.] gaudia beatæ Mariæ & ea inter ejusdem Virginis in templo oblationem exhibentes, qui ipsi multis ducatis constiterunt. Confecti fuerunt singulari artificio, figuræ [erant] admodum formosæ & colores splendidi, ita quidem, ut hodiedum æque lucidi sint ac pulcri, quam primo die, quamvis septuaginta circiter anni præterlapsi sint, atque in templo adhibeantur omnibus diebus solemnibus & festis præcipuis. Archetypos autem imaginum in iis exprimendarum hinc misit in tela depictos per pictorem hujus civitatis valde celebrem, nomine Joannem, tam peritum ea arte & industrium, ut, eruditos oculos habentium judicio, quæ ipse pinxit, quæque servantur in multis hujus civitatis ac regni ecclesiis, de præmio certare queant cum picturis a Michaële Angelo Romæ concinnatis. Sed, licet eæ in tapetibus perbene imitando expressæ fuerint, cum tamen indicari non jusserit, qua altitudine conficiendi illi essent, ea tantum confecti sunt, qua solent tapetes communes, huc e Flandria adventantes; quam ferunt [nimirum] usitatæ illic textoriæ machinæ. Hinc quando allati & appensi fuerunt pannis ecclesiæ principis bombycino & aureo filo contextis *, comperitque [Sanctus,] illos non habere horum pannorum altitudinem, magno, (sicut narrabant ecclesiæ æditui,) mœrore correptus fuit, & innata sua modestia ac mansuetudine dixit: Non apte confecti sunt; etenim cupiebam eadem eos esse altitudine, qua pannos hosce intertextos. Nunc tamen hoc modo erunt usui; quod si Deus vitam concedat, alios conficiendos curabimus, hisce pannis æquales; illi vero deservient ecclesiæ, in qua sepeliendus sum. Confici non curavit, quia dein in vivis superstes non fuit, nisi ad annos circiter tres, &, ne pauperibus deficeret, confici nolebat, priusquam collegisset singulis annis exiguam pecuniæ summam, donec obtineret pretium pro iis solvendum.
[383] De bono temporali capituli sui curam similiter habebat paternam. [Proventus] Etenim primarii ecclesiæ capitulares, ut essent magis expediti ad assistendum divinis officiis & ecclesiasticis ac spiritualibus ministeriis, canonicorum fructuum & proventuum collectionem administrationemque commiserunt duodecim personis laïcis tamquam collectoribus & administratoribus suis, ita ut singuli singulis mensibus acciperent partem ex istis redditibus sibi obtingentem. Designati autem sunt cuilibet [administratori] fructus loci determinati in laboris mercedem. Considerantes dein, bona ista esse ecclesiastica, consultius judicarunt, collectionem & administrationem fieri non a laïcis, sed ab ecclesiasticis. Eapropter duodecim clericos fructuum collectores & administratores denominarunt eadem conditione, ut hi quolibet mense partem reddituum singulis darent, quam dabant priores.
[384] Ex hisce officiis crearunt beneficia, [statueruntque,] ut qui [ea obirent] iisdem distributionibus gauderent in templo primario, [canonicorum] quibus alii beneficio ecclesiastico præditi. Clericos ea obtinentes vocabant præpositos fructuum mensæ canonicæ, eorumdemque beneficia præposituras, vulgo pavordias. Lapsu temporum locus ille seu pars singulis præpositis & reddituum canonicorum administratoribus designata ut laboris merces, adeo fructifera evasit, tantasque decumas protulit, ut, notabili discrimine & emolumento valde manifesto, ampliores essent fructus & proventus, quos ex suis officiis percipiebant præpositi, quam ipsi fructus & redditus canonicorum. Hæc fuit occasio canonicis, ut ipsimet, mortuis clericis, præposituras istas obtinentibus, operam navarent ad eas vel via Romana vel alia quavis congrua sibi acquirendas. Hinc factum, ut plures simul essent canonici ac præpositi, atque una duobus beneficiis gauderent, utpote invicem non repugnantibus. Qui utroque gaudebant, divites erant ac potentes: quia inter præposituras illas aliquæ valuerunt ducatis bis mille, aliæ ter mille, imo & sexies mille, annuis. Canonici vero, solo canonicatu gaudentes, ad summum recipiebant ex redditu scuta quadringenta aut quingenta.
[385] [ad justam æqualitatem] Patri D. Thomæ templum princeps visitanti, & capituli fructus ac proventus eo in statu comperienti visa est res iniqua, atque aliena a ratione ac justitia, canonicis, propriis ac legitimis dominis fructuum ac decumarum, ad mensam canonicam pertinentium, nihil amplius obtingere, quam quod jam dixi; præpositos vero, eorum collectores, administratores & quasi famulos, tantam imo majorem ac meliorem bonorum illorum partem sibi retinere. Hinc dixit: Res ista exigit remedium: quod & reipsa procuravit. Nam mox perscripsit ad Pontificem Paulum III inæqualitatem a se compertam inter canonicatus & præposituras, modum & finem, in quem hæ fuerint institutæ, totamque rei seriem, hic a me relatam; ac rogavit suppliciter tamquam rem æquissimam, ut Sanctitas sua per Breve Apostolicum mandaret, dictas præposituras, defunctis, qui tum possidebant (nam viventibus, quoniam collata erant beneficia, incongruum id fuisset & dissidiorum occasio,) supprimi ac fructus mensæ canonicæ reverti ad legitimos & veros dominos.
[386] [reducendos curat.] Memoratus Pontifex propter eam, quam de illo tamquam docto admodum & insigni Dei Servo habebat opinionem, statim annuit petitioni boni Præsulis, &, quo petiit modo, Bullas expedivit. His allatis, advocavit canonicos, dixitque: Visum mihi est incongruum & injustum, tantam a præpositis ex fructibus ac decumis mensæ canonicæ referri partem, & tam exiguam [vobis] relinqui ex canonicatibus tam amplis. Nunc a Sanctitate sua (sicut ego rogavi suppliciter) allatum est remedium per Bullas istas, quibus præposituras, simulac obierint, qui occupant, exstinguit ac proventum loco suo & dominis suis restituit. Accipite & servate illas, jam nunc enim pro iis pretium persolutum est, & tum pro Sanctitate sua, quæ hoc beneficium & hanc gratiam vobis præstitit, tum pro me, qui procuravi, orate Dominum. Atque ita eas ipsis porrexit, &, uti æquum erat, exstinctæ sunt præposituræ, suisque bonis fruuntur canonici, ea parte excepta, quam a Februario nuncupant, quamque ad preces civitatis Sixtus V applicavit huic Valentinæ universitati: reliqua omnia jam nunc redierunt ad mensam canonicam i. Hanc [gratiam] debent canonici sancto Antistiti, imo & agnoscunt & profitentur, gratoque animo se agnoscere demonstrarunt in solemni beatificatione ejus, ac die, qua ejus festivitas celebrata fuit; [demonstrant etiam nunc] per reverentiam, qua verticem ipsius conservant, ut & per devotionem, qua ipsum prosequuntur, tamquam gratias referentes de hoc & aliis multis beneficiis, quæ vivus in ipsos contulit.
ANNOTATA.
a Interjicit hic nonnulla auctor, quibus boni pastoris esse probet saluti subditorum solicite intentum esse.
b Xativa etiam incolis appellatur, estque, teste Baudrando, urbs parva Hispaniæ, distans Valentia septem milliaria Hispanica.
c Almenara, ut scribit Colmenar in deliciis Hispaniæ, urbs exigua est medio milliari a mari remota & titulo comitatus insignita.
d Apud Blavium in tabula regni Valentini Enoves notatum invenio haud procul Xativa Valentiam versus.
e His subdit auctor, sanctos olim antistites desiderasse exiguos episcopatus, quo oves suas melius cognoscerent ac gubernarent.
f Escolanus lib. 10 cap. 35 Historiæ Valentinæ eadem paucis commemorat, additque, Sanctum, cum non audiretur, ad exonerandam conscientiam suam ex redditibus archiepiscopatus designasse pensionem bis mille ducatorum pro educandis in collegio cæsareo Valentino Maurorum conversorum filiis, & augendisproventibus parochorum, quorum curæ commissa erant loca ab hujusmodi recenter conversis inhabitata.
g Hispanice additur, & ad horam, quam vocant el Alva. Ceterum ad hunc locum etiam spectant, quæ tradit Coccinus pag. 595, nimirum, quod venerabilis Præsul duas capellanias in ecclesia Valentina a fundamentis extruxerit, easque dotaverit pro duobus cantoribus, suprano scilicet & basso, ut vulgo vocant, quemadmodum probant in processu Valentino … Don Michaël Hieronymus … Petrus Joannes Assentio … Franciscus Dymas Pellicer.
h Octo tantum memorantur in constitutione, quam recitat eminentissimus Aguirre tom. 4 Conciliorum Hispaniæ pag. 192 his verbis: Fratre Thoma archiepiscopo, vicarius generalis & reverendum capitulum statuerunt & ordinarunt, quod tapetes seu panni de raz octo, quos idem illustriss. D. Thomas de Villa-nova archiepiscopus in honorem septem gaudiorum cum octavo mysterio, apud Flandros suis propriis sumptibus fieri curavit atque ecclesiæ suæ Valentinæ, tamquam sponsæ, perpetuo dono dedit, pro eorum consuetudine nequaquam de cætero detrahi neque commodari cuiquam possint extra ecclesiam, sub gravissima excommunicationis pœna in contra facientes, aut ullo modo procurantes. Quæ constitutio jurata est atque uno contradicente irrevocabilis. Act. die vicesima Junii MDLIV.
i Exstat & super hac re constitutio apud laudatum mox Eminentissimum pag. 164 hoc titulo: Constitutio, qua supprimuntur omnes præposituræ ecclesiæ Valentinæ, cum primum vacaverint. Hoc autem ejus initium est: Frater Thomas de Villa-nova archiepiscopus, una cum admodum reverendo capitulo &c. Ista conclusio: Act. Valentiæ ultima Octobris MDLIII, Balthassare Abella notario & scriba. Quæ constitutio confirmata est per Bullam Julii Papæ III de verbo ad verbum. Sub dat. Romæ apud S. Petrum anno Incarnationis Dominicæ MDLIV. Hinc colligo, nisi forte in nomine Pontificis erraverit Salonius, primo super eo negotio egisse Sanctum apud Paulum III PP., & obtinuisse Bullam; dein cum capitulo confecisse illam constitutionem, misisseque Romam ad Julium III Pauli successorem, qui illam altera Bulla confirmavit.
* brocados
CAPUT XIII.
In corripiendis delictis mansuetudinem severitati prudenter præponit.
[Insigni prudentia ornatus] Vigilantia ac solicitudo, a sancto Præsule adhibita, ad subministrandum remedium tot criminibus, quot infecta erat hæc regio, tanto, ut cap. præced. retulimus, bono exstitit tantæque utilitati, quia comitem habebat circumspectionem & prudentiam a. Hanc virtutem pro sua clementia Dominus ad eum gradum communicavit cum patre D. Thoma, ut, licet excelleret omnibus, nullam tamen tantopere laudarent ac celebrarent, quotquot noverunt ipsum, & cum ipso egerunt. Manifestavit eam, (ut libro primo vidimus,) ante archiepiscopatum in omnibus, quæ dabat, consiliis, & in omni dicto & facto. Neque enim umquam rem peragebat non valde consideratam, nec proferebat verbum non valde ponderatum. At factus Archiepiscopus supra modum in eo excelluit, prout patuit in omni re, quam fuit aggressus. Atque ita esse oportuit: nam si (juxta ac docet S. Paulus) Deus cuicumque vocato ad munus aliquod, atque hujus cura onerato, suppeditet sapientiam, facultatem ac dotes necessarias ad debite obeundum; cum vocaverit Dominus patrem D. Thomam ad archiepiscopatum absque ulla ejus opera, & absque humano auxilio, sed, ut constat ex capite ultimo libri primi, ex sola sua voluntate divina, & ita quidem, ut illius, non secus ac Aaronis, vocatio fuerit cælestis, omnino certum est, non potuisse non ipsi concedere omnes, quas archiepiscopi dignitas & officium exigit, virtutes, atque has inter circumspectionem singularem, & infusam prudentiam, quæ perficeret eam, qua jam tum præditus erat, quamque a natura quasi obtinuerat bonus Antistes. Dixi, vocationem ejus fuisse cælestem, quia vere prodigiosa fuit ejus per cæsarem facta electio, &, obnitente prorsus voluntate, ad acceptandam ex mera obedientia ejus ortus est consensus.
[388] [nihil temere aggreditur,] Tres præter alios effectus operatur in superioribus virtus ista. Primus est, ne quid leviter credant vel moliantur, sed lento gradu. Alter, ut aversentur omnia dissidia. Tertius, ut sciat prudens indulgere pusillo, ignaro ac debili; & reperire vias ac modos tum ad emolliendam duritiem, tum ad conciliandam sibi voluntatem reluctantis ac pertinacis b. Horum omnium præclara testimonia & exempla reliquit bonus Pater noster. Nam quoad primum, (ut referunt omnes ejus familiares,) quantumcumque leve esset negotium, numquam illico decernebat, sed cohibebat sese; ac dilationem exposcebat tempusque perpendendi ac Domino commendandi, illud tam solemne sibi dictum usurpans: Missam pro eo celebrabimus ac Domino commendabimus, ipse nobis lumen præstabit. Proximi delictum non credebat, quantacumque delator polleret auctoritate, sed judicium inhibebat, donec vel ex propria rei confessione, vel ex relatione testium oculatorum & fide dignorum de eo sibi constaret tamquam de re evidenti. Animi perturbationi & errori id attribuebat communiter; donec ipsemet experiretur, adhibita debita diligentia, ut res, ubi obligabat officium, examinaretur & comprobaretur. Adeo ut tamquam vir sanctus & prudens non leviter crederet, & tamquam solicitus ac studiosus pastor operam navaret ad pernoscendum & comprobandum id, quod vel impedire vel corrigere tenebatur.
[389] Ad secundum quod pertinet, sæpe ad evitandos tumultus jure suo cedebat, [a novis mandatis & censuris abstinet,] ac dissimulabat res, quas alii, minore auctoritate præditi, ægre admodum tulissent. Hac eadem de causa alienus erat a novitatibus [introducendis] & ab edendis mandatis, nisi quæ, obligante conscientia, prætermittere non poterat; nec editis censuras ecclesiasticas annectebat: aiebat quippe, dum novitates introducuntur, & cumulantur mandata, turbas excitari, paucis utiles & pluribus perniciosas; per censuras vero implicari animas, darique occasiones, ut delicta fiant graviora; quoniam is, qui non terretur lethifera Dei offensa, & damno, per mortiferum peccatum animæ illato, nihilo magis terrebitur censuris.
[390] Primis annis, quibus fuit Valentiæ, intelligens, plures istic esse concubinarios & valde publicos quidem, [quia sæpe tumultus inde oriuntur;] operam dedit ad corrigendum id crimen, redarguens id vehementer in suis concionibus; licet autem apud nonnullos fructum retulerit, hi tamen pauci fuerunt numero. Ceteris minatus est pro concione dicens, sibi notos esse, & nisi ad frugem redirent, fore ut cogeretur adversus ipsos, nominatim exprimendos, edere decretum cum censuris & excommunicatione, imo fore, ut, cum cœpisset, non desineret agere adversus illos speciatim omni rigore ac severitate. Cernens, plures nihilominus perseverare in peccato, prelo subdi jussit edictum, graves [complectens] censuras ac pœnas in omnes concubinarios. Mox ut palam id fuit, exortus est tumultus ingens per universam civitatem, quoniam illi peccato obnoxii erant plures, atque hos inter non paucæ personæ primariæ. Adiere ipsum rogantes, ne promulgaret, quia, prout ea tempestate res constitutæ erant, paucis utile id erat futurum, multis vero perniciosum. Ipse autem apud eos, qui ad alloquium accesserant, purgavit sese, inquiens: Ipsorum ex culpa, non ex mea, damnum illud orietur; equidem, cum per conciones & exhortationes emendare se nolint, quod mei muneris est, fecero. Detur opera, ut peccatum istud cesset esse publicum, utque aliquam emendationem deprehendam, cohibebo rigorem censurarum. Plures abstinuerunt ab isto crimine, alii vero, etsi non omnino desererent, sustulerunt tamen malum, quod præbuerant, exemplum; itaque, ne magis implicaret conscientias, prætermisit [edicti] promulgationem.
[391] Haud recte factum censuit quidam theologus, non promulgari & exsecutioni mandari edictum, [& exigui fructus] ac die quadam occurrens magistro Porta: Vos, inquit, & Archiepiscopus, atque hujus ministri omnes peccato mortifero obstricti estis, quia, cum in hac civitate tot degant concubinarii, nec per conciones, exhortationes ac minas Antistitis sui corrigantur, vestri muneris est obligatio, arcere eos ab ecclesia & communione proborum, ac denuntiare nominatim e pulpitis; neque id adimpletis. Magister Porta, ut erat vitæ integer, hoc audiens perculsus fuit, ac mox adiit Archiepiscopum, rem edocturus. Subridens sanctus & prudentissimus Antistes, respondit: Oportet, virum hunc esse bonum; at ex iis, quos æmulationem habentes compellat sanctus Paulus, sed non secundum scientiam: & jussit afferri illuc textum Decreti * ac prælegi canonem Non potest, causa XXIII, quæstione IV, depromptum ex capite tertio libri secundi c sancti patris nostri Augustini contra Parmenianum, ubi tam prudenter ac sapienter egregius Doctor erudit antistites & præpositos Ecclesiæ, securius esse, dum peccatum aliquod late irrepsit ac sese extendit ad majorem ac potiorem reipublicæ partem, recurrere ad Dominum per preces & lacrymas, atque in illud invehi ardenter a concionatoribus, quam contorquere in id censurarum aciem, & excitare tumultus per anathemata.
[392] [producuntur.] Recitato capitulo ac textu, dixit: Probe novisti, quantas adhibeamus diligentias, quomodo vocemus eos ad nos, quomodo admoneamus, quomodo deferamus ad proregem & gubernatorem seriem eorum, quos inemendabiles comperimus, ut ab ipsis comprehendantur; legisti, quid doceat in textu sanctus pater meus Augustinus. Noli perturbari dicto istius theologi. Novit perbene regendi methodum S. Augustinus, neque [tamen] umquam ex diœcesi sua evellere valuit ebrietatem. Tam insignis exstitit antistes S. Chrysostomus, ut novimus omnes, & numquam Antiochiæ jurisjurandi abusui ac vitio remedium afferre potuit: nec tamen idcirco excommunicationem in delinquentes contorquere lubuit: quia, ut viri sapientes ac prudentes, noluere ad medendum uni plagæ, præbere occasionem majori, ac sese odiosos reddere per rem non profuturam. Equidem, si per Deum liceret vel in minimo accedere ad istos Sanctos, felicem me reputarem. Consultius est, uti facimus, advocare ipsos ac seorsum corripere; quia hac via, quamvis verum sit, magno numero esse concubinarios, multis prosumus, alia autem multis detrimentum, paucis admodum utilitatem afferremus.
[393] [Canonicum liberius viventem] Insignem suam prudentiam etiam prodidit ex modis, quibus sæpenumero, absque dolo aut mendacio, usus est ad abstrahendas a peccato personas præstantes, quibus nec publicæ in concionibus reprehensiones, nec privatæ objurgationes proderant. Unum memorabo, cujus animam (secundum relationem eorum, qui certo compererunt) lucratus est singulari industria & sermonis [subtilitate;] ex hoc autem cognoscetur quam divinis modis & artibus uteretur apud ceteros. Pluries canonici cujusdam vitam flagitiosam & pravum exemplum coarguerat, & hac via nihil apud ipsum proficiens, meditando cognoscere studuit, quo pacto ejus sibi amicitiam & benevolentiam conciliaret. Duorum annorum spatio tot eum beneficiis ac favoribus prosecutus est, ut canonicus ille cœperit numerari inter benevolentiores ac familiariores, quos habebat pater D. Thomas. Quando ejus voluntatem jam sibi probe conciliatam atque obstrictam persensit, die quadam ita allocutus est: Novi, domine mi, te mihi in omni re gratificari velle: dic autem, susciperesne mei causa laborem in negotio, cujus mea [pluris] interest? Offerenti se canonico ad rem quamlibet sibi injungendam ut ut difficilem ac laboriosam, dixit bonus Antistes: Est mihi Romæ negotium, cujus successum desidero, & licet istic non desit, cui committam, velim, ut ad hoc pertractandum tu ipse illuc proficiscaris, quia si talibus manibus commisero, de pleno successu securus fuero. Susciperesne mei causa laborem istum?
[394] [mirabili] Nec mentiebatur; nam eo tempore magna solicitudine dabat operam ad obtinendam Romæ bullam, qua monialium sibi tum subditarum asceterium aliquod ad pristinam disciplinam revocaret, atque claustri observantiam istic induceret; quod quidem necesse erat, sed nonnulli repugnantiæ obnoxium. Hæc ipsi visa est oportuna occasio ad lucrifaciendam canonici animam. Is, audito patris D. Thomæ desiderio, perculsus fuit, sed pro benevolentia & obligatione, qua ei devinciebatur, generose respondit, se, obsequii præstandi gratia, lubenti animo Romam & quocumque missurus esset, profecturum. Itaque, inquit bonus Pater, res tuas omnes ac domum ordinate dispone, quoniam via longa est & periculosa, convenitque, ut omnia ad eum modum constituta relinquas, acsi moriendum tibi sit, & intra breve quidem tempus; nam hujusce negotii tanto desiderio teneor, ut mora quælibet mihi molesta sit.
[395] Ita præstitit canonicus; monenti autem Archiepiscopum se jam paratum esse ad iter assumendum, [industria] cum Dominationi suæ id placeret, reposuit bonus Pater: Itaque, salutatis omnibus, hac nocte domi meæ degas, quid facto opus sit, una deliberabimus; cœnabis hic & quiesces, & mane ante auroram te dimittam: nullum famulum adducito, missos facito universos, quia ex meis ego tibi tradam, qui melius tibi serviat, quam quis tuorum omnium. Canonicus, dum valedixerat amicis & consanguineis, perrexit ad ædes Archiepiscopi sub noctem, ibidem cœnam ac somnum sumpsit, mane discessurus. At vero bonus Antistes, qui isto itinere magis animo intendebat ac desiderabat lucrari Deo animam ovis suæ, quam totum negotium; majorem noctis partem in oratione transegit, Dominum rogans suppliciter, ut manu sua dirigeret, quod persuadere illi canonico, jam apud sese constituerat. Imminente diluculo, contulit se ad cubiculum, ubi quiescebat, dixitque: Domine canonice, quod optimum est, faciendum restat: ordinate disposuisti domum, bona & negotia tua omnia, imo, sicut indicasti, tamquam moriturus fecisti testamentum; in eo quidem & quod debes & quod tam longum ac periculosum iter exigit, præstitisti; at, quantum perspicio, non est factum a te, quod magis obligat, quodque consistit in ordinata animæ dispositione, qua [nempe] noxas rite confitearis ac reficiaris epulo Eucharistico, ut istud iter arripias, Deumque, qui te conservet ac ducat, habeas propitium.
[396] Unum equidem animo pervolvi, neque id te cruciet, [ad peccatorum confessionem,] certo enim ita factum oportet. Negotium meum (etiamsi vehementer desidero) non adeo urget, quin discessus differri queat per mensem. Minime autem deceret, te domum reverti vel obambulare civitatem; quoniam jam valedixisti omnibus: in hoc itaque cubiculo te contine per mensem illum; nemo id noverit præter servum unum, qui cum amore ac secreto tibi serviet: spargetur rumor d, jam te profectum esse. Hoc autem mense recole memoriam, discute conscientiam, & cogita, cui peccata in sacra confessione velis patefacere, ego enim, nemine conscio, ipsum arcessam. Animam sordibus elue, tamquam eques Christianus & probus ecclesiasticus, pridie vero discessus valde mane tibi ego in sacello meo sacram Eucharistiam porrigam, atque ita favente Domino proficisceris.
[397] Nihil ille quidquam reposuit; contra vero, acsi Spiritus sanctus ad cor ejus loqueretur, [pœnitentiam] uti vere loquebatur per os Servi sui, æquo animo suscepit, dixitque, lubenter se illic permansurum illo mense, discussurum conscientiam, per confessionem noxis animam expiaturum, atque facturum, quidquid suaderet Archiepiscopus; uti reipsa præstitit, & quidem amplius; quoniam sub finem mensis confitenti persuasit confessarius, ut moraretur istic altero mense, persoluturus pœnitentiam sibi impositam & [ulteriorem facturus] animæ expurgationem, peteretque ab Archiepiscopo facultatem differendi suum discessum. Atque ita petiit, nam jam Dominus cor ejus immutaverat, & hominem impium converterat divina gratia in vere pœnitentem & ita secessui addictum, ut claustrum istud sibi paradisum reputaret. Lubenti animo annuit ipsi eam [facultatem] bonus Antistes; nam hoc ipsum peroptabat, & rogabat Dominum quotidie.
[398] [ac vitæ emendationem] Sub finem duorum mensium dixit ipsi, nec falso, Roma exspectari oportere litteras aliquot & responsa ad negotium pertinentia, ac gratum sibi fore, si illic moraretur, donec afferrentur; audivisse se, non post multum temporis adfutura. Quoniam autem Deus rem totam dirigebat in utilitatem animæ ipsius, perlubenter consensit canonicus remanere, quamdiu ipse cuperet. Atque ita hunc [Sanctus] clausum tenuit medio anno, peccata sua deplorantem, præstantem opera pœnitentiæ, expurgantem animam, nullam ex ea custodia molestiam sed contra gaudium percipientem. Ita autem rei prospexit Dominus, ut neque canonico ulla itinera suscipienda essent, quoniam jam id ingressus erat, quod ejus pluris intererat, vitæ scilicet immutationem ac emendationem, neque Archiepiscopo exspectandæ litteræ, aut mittendus aliquis, qui Romæ conficeret negotium. Nam sub finem medii anni, allata est Bulla, quæ exspectabatur, iis omnino clausulis iisque modis accurate [composita,] quibus ipse petierat.
[399] [allicit.] Tum ita canonicum allocutus est: En, Domine mi, quam benignum nobis Deum habeamus; pro monitis ac responsis ad te dimittendum, a me Roma exspectatis, ipsa bulla, quo exoptabam modo, advenit, ut opus non sit suscipi a te iter adeo molestum: verumtamen ego non minus tibi obstringor, quam si fuisset susceptum: quin & compensabo ac gratum me exhibebo in quacumque re potuero. Spargetur rumor e, hac nocte reversum esse te: confectumque jam esse negotium, quod ego desiderabam; mane vero ad ædes tuas & ad ecclesiam redibis: nam felix Roma animæ tuæ exstitit [domus ista.] Egressus est ex isto conclavi ac salutis suæ officina emendatus adeo ac immutatus, ut numquam ad pristina vitia redierit, sed serio plane Deo servierit ingenti cum admiratione familiarium, ac bono omnium exemplo. Hoc factum, hic [pius] dolus præstantissimum sane testimonium [fuit] tum desiderii, quo sanctus Præsul ferebatur in salutem subditorum, tum magnæ circumspectionis ac prudentiæ, quam cum unoquoque servare noverat.
[400] [Viri imperiti facinus temerarium benigne corripit.] Eadem [prudentia] noverat servire [ingeniis] imperitorum ac simplicium, eorumque sufferre ineptias, quando ex bono zelo procedebant, etsi peccaretur in modo. Die quadam cum nubes ingens cum ingenti tonitru ac fulgure appropinquaret atque vehementes ictus minitaretur Mislatæ, loco prope Valentiam, plures Catholici incolæ ad templum accurrerunt, [rogaturi] parochum, ut sacrum Crucis lignum, aut sacrosanctum Eucharistiæ sacramentum exponeret, quo ea in necessitate salvi forent. Cum vero loco abesset parochus, senex quidam induit superpelliceum, ac [sumpto] velo ecclesiæ atque aliis faces præferentibus, vas sanctissimum, Eucharistiæ Sacramentum continens, manibus suis deprompsit e sacrario, ac perrexit ad templi valvas, monens omnes, ut magna pietate a Domino flagitarent misericordiam. Et licet senis hujus facinus temerarium esset & castigatione dignum, faciente illo signum Crucis cum illa sacra Eucharistiæ theca, quam tenebat manibus, per virtutem supremi Domini, in illa exsistentis, & propter reverentiam sanctæ Crucis, ac pium zelum & devotionem simplicis populi, placuit Domino, ut nubes manifeste recederet, nullo illato damno per universum Mislatense territorium. Temeritatis suæ insimulatus est senex apud Archiepiscopum; hic eum advocari jussit, &, cum adesset, coram magistro Porta, (qui id retulit,) magna benignitate & caritate corripuit, laudans fidem ac pium fervorem, quem tum exhibuerat, sed & commonens ipsum ignorantiæ suæ & irreverentiæ, qua affecerat sanctissimum Sacramentum, manibus contrectando vas, ad quod solæ attingere possunt [manus] sacerdotum. Cum autem vir esset utcumque dives, in pœnam injunxit illi, ut confici curaret cereos albos duos grandes, qui per annum integrum singulis diebus Dominicis arderent ab eo tempore sacrificii Missæ, quo sacerdos se parat ad conficiendum Corpus ac Sanguinem Domini, usque dum eumdem divinum cibum sumit.
ANNOTATA.
a Denuo interserit aliqua biographus, quibus ostendat, prudentiam præsulibus esse necessariam.
b Singulos hosce prudentiæ effectus etiam ratiocinio & auctoritate firmat auctor.
c Imo potius ex cap. 2 lib. 3.
d Hispanice echaremos boz, quod proprie sonat spargemus rumorem, vel spargetur a nobis rumor, quodque difficile est pro rei gestæ circumstantiis ita exponere, ut omnino vacet mendacio. Quapropter ita locutum esse Sanctum existimo (neque enim mihi verisimile est, ab auctore, ubicumque eum loquentem inducit, ipsa prorsus ipsius verba exprimi,) ut tantum indicare voluerit, quod homines ex iis, quæ præcesserant, judicaturi essent, canonicum vere Romam esse profectum, quem errorem ob justas causas non erant dedocendi: atque hujuscemodi expositionem patiuntur voces spargetur rumor.
e Hisp. rursus echaremos boz. Vide lit. præced. Porro rem hic narratam sic perstringit Coccinus pag. 520. Quemdam canonicum dissolute viventem ad se vocavit, eique injunxit, ut res suas componeret & noctu ad se accederet, quasi mane Romam profecturus: quod cum ille perfecisset, per mensem integrum cubiculo detinuit, totoque illo tempore ad meliorem frugem & generalem peccatorum expiationem hortatus est; cumque post sex mensium retentionem verus Christi miles evasisset: Necesse non est amplius, inquit, Romam proficisci; cum te in cælestem civitatem hac ratione proficisci decreverim; quibus dictis, eum dimisit, & universa civitas a Romana curia reversum fuisse credidit: & sane magnam hujusmodi correctio peperit in canonico vitæ mutationem, ut deponunt de auditu in Processu Valentino … Petrus Moncada … Michaël Hieronymus Vinaron … & generaliter de hoc facto deponit Petrus Valentinus … examinatus authoritate ordinaria.
* Gratiani
CAPUT XIV.
Eximia caritate subditorum necessitatibus occurrit, & improbos clericos ad frugem revocat.
[Vehementi caritate incensus] Etsi munus Antistitis virum requirat valde perfectum & omni virtutem genere cumulatum, uti indicavit Redemptor noster, comparans illum in Euangelio tot tamque diversis rebus, ut sali, luci, civitati supra montem positæ & lucernæ positæ super candelabrum, ut luceat omnibus, qui in domo sunt. Oportet tamen inter omnes eam reperiri in ipso atque elucere, quæ magis præcipua, quæque reliquas omnes perficit ac verum Dei servum & amicum constituit, nempe caritatem a. Ex iis quæ hactenus vidimus, facile intelligitur, quam intima caritate oves suas diligeret benedictus ille Pastor. Etenim si in ipso cum dignitate ac sacro principatu omnes (uti constat) virtutes incrementum ceperint, quantum [putabimus] eam, quæ inter omnes palmam obtinet, quamque usque adeo in antistite desiderat Dominus noster, accrevisse in ejus anima, videntis se Episcopum cum nova obligatione diligendi amplius suos subditos, quos jam, (ut aiebat ipse,) diligere necesse erat non ut proximos suos tantum, sed ut proprios filios? A fructibus, ut ait Dominus in Euangelio, cognoscenda est cujusque caritas; & ab illis videbitur, quam ingenti ac præcellenti [præditus] fuerit beatus pater D. Thomas.
[402] [ex proximi miseriis multum affligitur,] Hujus virtutis (prout docet S. Paulus) fructus principales sunt, sentire fratrum calamitates tamquam proprias, indolere ipsorum lapsibus, procurare emendationem, honori ipsorum consulere, deplorare delicta, & lacrymas imo sanguinem pro iis effundere, tolerare eorum molestias atque omnium sustinere ingenia, ut omnes lucrifaciamus, miserescere ipsorum in necessitatibus ac defectibus, iisque, quo possumus modo, subvenire. Mirandum sane est, quantum in hisce omnibus enituerit benedictus Pater, secundum id, quod omnes testes referunt de insigni ejus pietate, commiseratione, clementia reliquisque, hic mox recensitis a me, veræ caritatis effectibus. Subditorum suorum tam spirituales quam temporales miserias adeo sentiebat, ut, quemadmodum affirmant, qui eadem in domo ipsi convixerunt, sæpius, cum accederet pauper manifestaturus egestatem suam, vel persona alia afflicta ex ejus [alloquio] haustura consolationem, abundantiores essent lacrymæ, ex piissimi Patris ob sensum & commiserationem, qua afficiebat ipsum istius personæ miseria & necessitas, oculis profluentes, quam quas ipsa effundebat persona afflicta. Ex eadem caritate & commiseratione noctes, quibus homines ad sublevandas molestias in stratum se projiciunt, transigebat ad pedes [imaginis] Crucifixi, quam servabat in oratorio, orando ac plorando pro [molestiis] proximorum. Accidit pluribus vicibus, ut sub horam decimam aut undecimam orare Dominum inciperet pro necessitatibus ac molestiis, secum pridie communicatis, atque dies elucesceret, cum nondum recessisset a pedibus Jesu Christi, tamquam alter Jacob; quippe, licet lux appropinquaret, dimittere nolebat cælestem illam exercitationem & luctam cum Angelo [novi] Testamenti, ad cujus pedes prostratus erat, donec loco benedictionis concederet remedium ac solatium personis, pro quibus orabat.
[403] Lingua communiter clara est interpres & testis manifesta ejus, [remedium iis quærit,] quod continetur ac sentitur in corde hominum præsertim sincerorum, simplicium ac fraude expertium, qualis erat Dei Servus. Hinc, sicut referebant episcopus Segrianus & magister Porta, in prandio ac vesperi & quandocumque erant apud sanctum Antistitem, hi erant sermones ejus, nec de re alia agebat, quam de hujuscemodi: Quo pacto huic subveniemus? Ite, consolamini istum; cui pauperis illius viduæ miseriam commendabimus, ut litem ejus defendat? Nec hujusmodi [sermonum] umquam tædebat ipsum. Quotcumque & quacumque hora ad ipsum recurrebant, nullus molestus ei videbatur, nullum tempus importunum, nulla necessitas immedicabilis. Idcirco mandaverat famulis suis, nominatim janitori, ut neminem dimitterent, nemini molesti essent, omnes exciperent cum amore & humanitate, ac se vocarent & monerent extemplo: quod hæc sua esset consolatio, sua voluptas, & pars vitæ optima, dum oves suæ adveniebant petituræ consilium in negotiis vel solatium & subsidium in miseriis.
[404] Mandavit Dominus, ut Aaron summus sacerdos nomina filiorum Israël scripta gestaret in pectore & super humeros, [ac subministrat.] docens præsulem debere subditos pectori inscriptos habere per amorem, eosque humeris suis gestare succurrendo in necessitatibus, juvando in calamitatibus, sustinendo eorum imperfectiones, indolendo ipsorum lapsibus, ac manum porrigendo, ut surgant. Hæc omnia cumulate explevit bonus Pater, subditos suos omnes ex corde diligens, magna pietate & liberalitate, ut videbimus, adjuvans in necessitatibus, condolens lapsis, magna benignitate & clementia opem ad surgendum conferens, odio prosequens delicta, & amans personas, emendationemque procurans absque honoris detrimento. Ut grandem insignis hujus Servi Dei & magni Præsulis caritatem perspiciamus, initium ducemus a singulari commiseratione, qua affectus fuit erga lapsos in aliquot delicta, & a pietate, qua usus est ad eos erigendos, tamquam a primario ac præcipuo excellentissimæ hujus virtutis effectu. Dein sermonem instituemus de ea [pietate,] qua ferebatur in pauperes ac temporali necessitate pressos, magna liberalitate & largitate ipsis succurendo & subsidium afferendo.
[405] Animas damnationi eripuit, cælo lucratus est homines flagitiosos, [Clericorum emendationi intense studet] præsertim clericos, (nam de secularibus locuti sumus cap. XIII & XIV b,) quos a vita licentiore ac pernicioso exemplo deduxit ad veram pœnitentiam tam insigni emendatione, ut non tantum e perdito suo statu emergerent, verum etiam multi vitam religiosam, & nonnulli Carthusianam amplecterentur, ad eum modum, ut si de singulis scribendum esset, referendumque, quod in depositionibus suis declarant testes, hæc una materia sufficeret conficiendis multis libris. Tam singulari cura aggressus illud est, tamque multos exemit e luto vitiorum, ut lectu mirabile sit, quod hac super re testantur illi, quodque per cæleste illud instrumentum operatus est Spiritus sanctus. Ut ecclesiasticos, quia aliorum omnium multum interest exemplum ipsorum, peccato subtraheret, nulli labori parcebat, nulla re cruciabatur, respiciebat nullam; quamtumvis intercederet sui juris dispendium, dummodo animam unam lucrifaceret, deduceretque ad danationis suæ agnitionem ac peccatorum odium. Si eum in finem opus erat impendere pecuniam, perlubenter impendebat; si meditari artes & dolos, meditabatur ac reperiebat; si effundere proprium sanguinem, effundebat. Denique in hoc cælesti Seraphino (nam sic vocari meretur anima adeo accensa amore divinæ gloriæ & salutis proximorum,) effectus omnes ac proprietates benignitatis, commiserationis, mansuetudinis, zeli salutis animarum, & quidquid præterea in pectore pleno veræ caritatis reperiri docet S. Paulus apostolus, conspecta sunt. Loquemur de nonnullis, a minoribus exordium sumentes.
[406] [flagitiosos benigne] Dum in parœcia quadam hujusce civitatis feria sexta, qua Christi patientis mysteria recoluntur, officium celebrabatur, unus e primariis ejusdem sacerdotibus stans in altari coram sanctissimo Sacramento, quod ipsemet e Sepulcro detulerat, tanta ira incensus fuit, quia aliquid in choro canentes prætermiserant, ut sui impos alta voce in blasphemiam eruperit, cum ingenti omnium in ecclesia præsentium offensione. Delatus est ad Archiepiscopum; hic ipsum accivit, & pro meritis corripuit, cogitans castigare severius; at conspiciens ejus lacrymas, easque ex vero cordis dolore prorumpentes, dixit: Sane blasphemia a te prolata ac datum inde scandalum digna erant, ut, sicut animo conceperam, severe te castigarem; tamen vices hic gero illius misericordis Domini, qui peccati reum, cernens dolentem ac profundentem lacrymas, amplectitur & venia impertitur. Atque idcirco quoniam culpas agnoscis ac sentis & deploras ut [bene] Christianus, ego tibi condono & clementer te habebo. Triduanum servato jejunium, & per idem eleëmosynas in pauperes tuæ parœciæ erogato: quia vero facinus fuit publicum & exemplo perniciosum, adito ecclesiam ac videant te in choro, at Missam ne celebres intra dies quindecim, ut intelligant omnes, quod is non ausit ad Dominum ejusve altare accedere, qui illum in altari tantopere offendit.
[407] [ac prudenter corripuit,] Accusavit Laïcus clericum, quod mulierem haberet & triplicem ex ea prolem. Bonus Antistes, quo modo melius potuit, defendit clericum, cupiens honorem ejus illæsum servare: at laïcus adeo ægre id tulit, ut in hæc verba prorumperet: Tua Dominatio usque adeo bona est, ut velit etiam tueri improbos. Non idcirco ille succensuit; sed allegans rationem suam, dimisit illum, ac mox arcessivit clericum. Hunc oratorio suo inclusum ita corripuit, ut, quamvis improbus amor esset acer ac vetus & liberorum pignore [firmatus,] decreverit ille numquam posthac oculis intueri mulierem istam, atque omnem præscindere Dei ultra offendendi occasionem. Hoc autem tam pie servavit, ut sanctus Archiepiscopus, tum quia cernebat insignem ejus emendationem, tum ne, muliere ac liberis in egestate relictis, illi superesset occasio redeundi ad pristinos [mores,] illam nuptui tradiderit, liberos autem, qui erant parvuli, educandos dederit. Ex hisce duos pueros collocavit apud artifices, horum artem edocendos, puellam, quæ ætate major erat, apud matronam; ubi vero illa nubilis evasit, dotem concessit, & matrimonio junxit.
[408] [ac, præmissa ad Deum prece.] Certior factus est, duos alios clericos vitam ducere flagitiosam, ita quidem ut alter domi suæ clam mulierem haberet, alter in propinquo domus suæ cum secreto transitu, facilem crimini viam aperiente, advocari jussit utrumque seorsum, obtestatus ante enixe Dominum, ut linguam suam dirigeret, atque ovibus istis perditis lumen impertiretur, quo reprehensionem & doctrinam suam, ut debebant, acciperent, improbum suum vivendi modum agnoscerent & ad frugem redirent. Cum advenissent, ambos alternatim in oratorium suum, ut solebat, conduxit, & prostratus ante sacram Crucifixi imaginem, eo spiritu ac sensu de damnatione animarum ipsorum reprehendit, ut, quemadmodum ipsi postea narraverunt, vox quælibet ipsis esset sagitta ardens, cor transfodiens & incendens. Recesserunt illinc ambo ita permutati, ut numquam ad peccatum redierint; contra vero per dies aliquot abscedentes a civitate ad deflendam melius Dei offensam, ac discutiendam conscientiam, generalem totius vitæ confessionem instituerint, atque omne, quo dein in vita superstites fuerunt, tempus impenderint multis veræ pœnitentiæ operibus. Et quia bonus ille Pastor, qui subveniebat omnibus, intellexit, clericos illos pauperes esse, & ex paupertate defectum rei necessariæ, occasionem fuisse lapsui ipsorum cum istis mulierculis, quæ bonis aliquot gaudebant, vocavit ambos ad se, jussitque ærarii sui custodem utrique mense quolibet tribuere statam pecuniæ summam, qua domum suam sustentaret congrue & absque animarum suarum periculo. Curavit autem, ut mulieres matrimonium inirent, iisque quo honorificentius id fieret, ac Domino servirent matrimonio junctæ, opitulatus est.
[409] Fuit clericus alter magis immemor divini timoris & obligationis status sui: [criminum turpitudinem] is nocte quadam armis ac romphæa probe instructus habituque, quales erant & mores & vita, a conditione sua valde alieno, per civitatem hanc incedens, incidit in ministrum justitiæ, & quamvis sese, non sine gravi omnium illum comitantium scandalo, defendere conatus sit, captus tandem est & deductus ad Archiepiscopum. Magno animi dolore correptus fuit bonus Pastor, tali habitu & incessu talique hora virum ecclesiasticum conspicatus; mandavit mox ministris, qui captum adducebant, ut & ipsum & arma ipsius ibidem relinquerent. Dimisit ipsos, jubens mercedem ipsis persolvi, hanc debitam esse, inquiens, ob [susceptam] laborem; ceterum abirent in nomine Domini, sui muneris esse prospicere ovi suæ. Cum recessissent omnes, in proprio cubiculo, ubi lectus ejus erat, binas culcitas mattæ impositas cum stragulo collocari & clerico lectum sterni jussit. Ita factum est; dum autem is, qui ferro onustus conjici in tenebrosum antrum promerebatur, cubitum iverat, pater F. Thomas in oratorium se contulit, oraturus Dominum magno doloris sensu multisque cum lacrymis, ut animæ istius miseresceret, nec permitteret perditum ire Sanguinem, quem pro ipsa effuderat in Cruce. Detinuit illic sese longo temporis spatio, ut divinam pietatem petitioni suæ propitiam redderet.
[410] Elapsa media nocte, cubiculum suum, ubi jacebat clericus in lecto, [iis proponit,] quem ipsi sterni jusserat, repetiit, &, non depositis vestimentis, suo [lecto] se imposuit, atque hinc per reliquam noctis partem ingenti de infelicitate ipsius sensu cœpit corripere & exhortari, ob oculos ei ponens, quid pro ejus salute egerit Jesus Christus, quam exactam rationem sit petiturus; quid animæ ejus obventurum fuisset, si eo in statu mors corripuisset: & minas intentans: Imo vero corripiet, nisi ad frugem redeas, [inquiebat] & hujuscemodi alia, (sicut ipse narravit clericus) tanto spiritu ac fervore, ut clericus, etiamsi profligatus ac perditus erat, vixeratque hactenus omnis expers Dei timoris, perpendens Antistitis sui caritatem & benignitatem, ejusque ibidem dicta, aperire cœperit mentis oculos, & ob ante actam vitam pudore suffusus, eo ipso loco & serio prorsus decreverit vitam novam instituere. Ubi dies advenerat, dimisit ipsum, dicens: Vade felici gressu ac favente Deo in domum tuam, & quas gratias Deo acceptas referre debeas, agnosce, eumque ora suppliciter, ut det tibi [facultatem] comprehendendi ac perspiciendi dicta mea, nihil a te requiro ulterius. Repetiit domum suam clericus, ibique in solitudine continuit sese diebus aliquot ad instituendam confessionem generalem; quod & exsecutioni mandavit, vixitque dein adeo immutatus ac dispar sui, ut notos omnes in admirationem conjiceret. Eventus sane notabilis est, dum attendimus, qua via statu tam improbo ipsum exemerit, ac probum ecclesiasticum & Dei servum reddiderit, qualis post exstitit toto vitæ cursu.
[411] [ut pœnitentes] Alium clericum flagitiosæ vitæ accusatum advocari jussit per servum domesticum (quod refugeret vocare per apparitorem, diceretque, notam inuri sacerdoti, dum vocatur per apparitorem.) Cum advenisset, dixit: Præstolare paulisper. Ingressus est, ut ipsi mos erat, oratorium commendaturus illum Domino; paravit accusationem adversus illum institutam, vocari jussit, & in genua provolutus ante sacram Crucifixi imaginem, affatus illum est: Ecce hic teneo accusationem adversum te. Nolo equidem eam evocare ad justitiæ tribunal, quia oportet in sacerdote plus roboris habere timorem Dei, quam quemlibet alium humanum respectum vel metum. Hic consistimus coram Jesu Christo crucifixo, qui & te & me judicaturus est: nec scimus, an fortasse ante diem crastinum: vere mihi dicito, quam vitam agas: equidem nec jubeo hoc te, nec censuras ecclesiasticas intento, sed rogo ob rationem, quam reddere debemus Christo crucifixo, ut ego medicinam ac remedium tibi applicare queam, conducens ad salutem tuam. Tantum valuerunt verba ista in corde clerici, ut, non secus acsi in Sacramento pœnitentiæ peccata apud ipsum expiaret, vitam suam illi aperuerit.
[412] [ad frugem redeant.] Audito ovis istius perdito statu, Pastor bonus infelicitatis ejus tanta tactus est commiseratione, ut mox ex oculis erumperent lacrymæ, per quas & per reprehensionem sibi factam, omnes ille cogitationes mox alio convertit, & illinc recessit adeo immutatus tantoque tactus mœrore ac dolore offensæ in Dominum commissæ, ut domum repetens in plateis lacrymas cohibere non valeret, & vitæ improbe peractæ pœnitentiam egerit adeo sinceram, eamque ita emendarit, ut omnibus bono esset exemplo, quos ante pravo exemplo læserat. Idem, quod de isto memoravi, narrant testes de pluribus aliis, quos eadem via commiserationis ac paternæ reprehensionis, comitante frequenti ad Deum pro illis oratione, peccato surripuit, & veros perfecit pœnitentes ac Dei cultores. Mitto hic enumerare illos, esset quippe repetere eumdem modum, quo animas, hic a me memoratas, lucratus est, ac lectori tædium crearetur. Hoc certum, innumeros esse clericos & seculares, quos per eam caritatis & misericordiæ semitam cælo lucratus est, ac dæmonis unguibus subtraxit; id peculiarius perspiciemus sequenti capite.
ANNOTATA.
a Hujus doctrinæ testimonium repetit biographus ab exemplo Christi Joan. 21 ℣ 15& seqq. Petrum ovium suarum pastorem declaraturi ac de sola dilectione interrogantis, atque ei diu inhæret, ut apud ipsum videre est: neque enim istud ad historiam nostram proprie pertinet.
b Irrepsit error in numeros Salonii, nam præsens caput apud ipsum est tantum decimum tertium: lege itaque cap. XI & XII, quæ apud nos, quia unum in bina divisimus, sunt XII & XIII.
CAPUT XV.
Ejusdem materiæ prosecutio.
[Ad ejus verba tremunt improbi.] Cum perspiceret apud aliquos ob duritiem ac pertinaciam non sufficere modum [supra memoratum,] a adjiciebat proprii corporis, nihil tale promeriti, castigationem, atque profusionem sanguinis ad emoliendam eorum duritiem, & eos convertendos. Hisce duobus modis plures jam perditas animas inferno exemit, & uterque ingenti ejus caritate ac prudentia adhibitus, magnos effectus protulit, vimque habuit insignem. Ad primum quod spectat, puta reprehensionem, referebant multi, per eam ad frugem reducti, quod summa pœna, qua sani judicii clericus affici poterat a sancto Antistite, esset comparere coram ipso & ex ore ipsius excipere castigationem: quoniam verba ipsius erant adeo fervida ac lacrymæ, quas interea profundebat, adeo vehementes, ut castigati anima trepidaret, videreturque sibi versari in judicio divino; imo istinc abiens ita, quod audierat, cordi impressum servaret, ut nec oblivisci posset, nec eo non uti ad profectum suum. Multi affirmabant, se, etiamsi ad frugem redituri non fuissent propter timorem Dei & proprium animarum suarum commodum, peccata tamen relicturos fuisse, ne (ut aiebant,) alteram ab Archiepiscopo reprehensionem exciperent & ne secundo coram ipso interessent divino illi judicio.
[414] Vicarius in una ex præcipuis civitatis hujus ecclesiis accusatus fuit, [Sacerdos primum rebellis, ita reprehensione movetur,] quod flagitiose admodum viveret. Vocavit ipsum, ut corriperet: erat ille homo superbus, & ad primas corripientis voces acerbo animi sensu permotus, cœpit exuere reverentiam. Jussit [Sanctus] intrudi in carcerem; verum cum jam essent abducturi, doluit ovis suæ vicem, revocavit, & cum ipso sese oratorio includens, tamquam Pater objurgavit, exponens ipsi, sacerdoti & animarum rectori, status sui obligationem, pravum exemplum & occasionem, quam parœciæ subditis præbebat, vitam, qualem ipse ducebat, ducendi [improbam,] exactam rationem in supremo Dei judicio reddendam, aliaque, per quæ ei aperti sunt oculi ad dignoscendam animæ suæ perniciem. Ita [permotus] ille fuit, ut ad pedes se projecerit, multis lacrymis orans, ut veniam sibi concederet ac manus [deosculandas] porrigeret. Erexit eum [Sanctus] inquiens: Equidem confido divinæ misericordiæ & huic, quem in te adverto, doloris sensui, fore ut te emendes, imo lubenti animo in pace te extemplo domum remitterem; attamen tam propter eos, quibus improbo tuo exemplo offensioni fuisti, quam propter irreverentiam mihi, Dei vices gerenti, coram aliis exhibitam, & partim in pœnitentiam delictorum tuorum, per dies aliquot in carcere detineberis: hoc patienter sustine, attendens quantillum id sit ei, qui promeritus est morte corripi in peccatis ac detrudi in perpetuum inferorum carcerem.
[415] [ut sponte in carcerem abeat,] Ea reprehensio tanto amore facta adeo felicem sortita est effectum in sacerdote, ut illinc e conspectu Archiepiscopi abscedens, ad carcerem perrexerit, atque in obscurum [antrum] se receperit; & quantumvis id intelligens pater D. Thomas, mandarit, ut inde exiret, ac pro custodia sua assumeret superiora conclavia, utque diebus, quibus illic degeret, honeste exciperetur, ipse pudore suffusus ex offensa in Deum commissa, & injuria illata Antistiti suo, tam sancto (ut loquebatur) tamque digno omni veneratione, rogari jusserit suppliciter, ut istic manendi veniam daret: quandoquidem probe novisset sua Dominatio, quam exigua esset pœna qualiscumque [comparata] ad eam, quam promeruerant sua delicta. Perstitit in obscuro illo carcere duorum mensium spatio, neminem videre desiderans, nec alia re vesci volens, quam pane & crudis herbis in modum asceterii, diu noctuque lacrymas profundens cum viva gravitatis criminum suorum agnitione ac vehementi dolore, quod tantopere læsisset Deum creatorem suum.
[416] [nec inde recedat, nisi ex obedientia jussus ab Antistite;] Durantibus illis duobus mensibus pœnitentem inter & Antistitem sancta fuit concertatio; mandante Antistite, ut domum repeteret, quoniam istic posset agere pœnitentiam, sibi a Deo suggestam; pœnitente vero ipsum orante suppliciter, ut se illic sineret consummare vitam in pane doloris & amaritudine animæ suæ. Infinitas pater D. Thomas Domino Deo gratias egit pro eo, quod divina manu sua operatus erat in ovicula ista. Sed expletis mensibus duobus, non sustinuit, eum istic diutius persistere, jussitque absolute & ex obedientia redire in domum suam & ecclesiam, ac proficere ex tantis gratiis, quantis ipsum donaverat Deus. Tum obediens mandato Antistitis, carcerem deseruit, & reliquum vitæ tempus sanctissime transegit cum tanta a mundanis rebus mentis avocatione tamque bono exemplo, ut, qui noverant, obstupescerent, tam insignem in moribus ac vita cernentes immutationem.
[417] [alterum post primam correptionem relapsum] Sacerdos alter venit aliquando in ecclesiam beatæ Mariæ de Succursu, & postquam flexis genibus ante sepulcrum sancti Præsulis sæpius deosculatus fuerat pedes ac manus statuæ marmoreæ, eidem sepulcro impositæ, cœpit lacrymas profundere tanta abundantia, ut ædituo id advertenti post aliquod temporis intervallum visum sit adire ipsum, ac rogare quid animo persentisceret. Sacerdos, ab iis temperare nequiens, respondit; Noli mirari, pater, quod conspicis in me: nam sanctus ille Archiepiscopus me ex inferis eripuit, & Christianum fecit, quia juxta vitæ institutum, neque talis eram, imo neque homo ratione præditus, sed bellua. Vitam agebam adeo dissolutam, ut apparitores ejus, pessimis exemplis meis offensi, absque ejus mandato vel jussu me comprehenderint, & die quadam in ejus conspectum produxerint, ubi me increpuit vehementer, attamen restitui me jussit libertati, quoniam pollicitus sum fore, ut ad frugem redirem.
[418] [verbis, prece & lacrymis] Ast ego utique nequam & immemor misericordiæ, ab ipso mihi exhibitæ, mox ad pervicaciam redii. Ejus certior factus, jussit me secundo apprehendi ac perduci ad se. Explicare nequeo, qualis hac secunda vice ad ipsum accesserim, quam animo contremiscerem; quoniam certus mihi eram, præ delictis meis ac pravis exemplis parum fore, triremibus in perpetuum addici, atque etiam sacerdotii dignitate & insignibus orbari. Ubi me in conspectu habuit, apparitores relinquere me istic ac recedere jussit, & sese mecum oratorio includens, sic affari cœpit: Credis tu, Deum esse, qui videat ac norit tua scelera? Credis, Judicem esse in cælis, qui de illis a te & a me rationem exacturus sit? Oportet, te nec Christianum esse, nec credere alteram esse vitam, esse judicium, pœnam, imo esse infernum tibi [paratum] in sempiternum. Infelicem me pastorem, cui incumbit reddere rationem ovis adeo perditæ atque hominis adeo flagitiosi, qualis es tu! Et conversus ad piissimam imaginem Crucifixi, quam istic habebat, dixit: Supreme Pastor, miserere ovis tam perditæ, qualis ista est, & pastoris adeo infortunati, qualis sum ego. Et hoc proferens, singultire cœpit ac plorare tam acriter, ut vel solus ejus aspectus tremorem cordi meo injiceret, & tanto dolore corriperet animum, ut me vita defungi istic existimarem; & id quidem mihi gratum fuisset, ut isto conspectu liberarer. Et sane sola perceptio eorum, quæ dicebat, solusque aspectus doloris, quo perniciem meam deplorabat, erat sufficiens ad exanimandum mortalium fortissimum ac robustissimum, qui coram adfuisset.
[419] Vires utcumque collegi, ac me pariter plorans projeci ad pedes ipsius, [adeo percellit, ut ad quamcumque pœnam se offerat] supplex orans, ut quamlibet mihi pœnam infligeret, & ut ipsum propter mea delicta tanto mœrore afflictum ne contuerer, quoniam [pœna] quælibet futura esset levis ad eam, quam promerebar. Ingenti autem cum dolore & animo firmissimo ibidem statui vitam immutare, idque illi promisi, quanta potui sinceritate, non quo mihi veniam impertiret, nam pro notitia, quam mihi per merita boni Pastoris eodem in loco instillaverat Dominus, delictorum meorum & gravitatis criminum, levis videbatur pœna qualiscumque; sed tantum quo cessarent lacrymæ per venerandam illam faciem defluentes. Adeo benignus mihi fuit, ut fidem habuerit, verbis confisus sit ac dixerit: Nolo te ad triremes damnare, sicut dignum te esse novisti ac fateris ipse, vel in carcerem conjicere vel, ut æquum foret, castigare: at rem unam flagito, quam si præstiteris, ignosco. Nimirum: domi tuæ te contineto per mensem, &, quanta poteris cura & diligentia, vitam scrutator, acsi statim mori debeas & sistere te divino judicio; dein totius [vitæ] generalem confessionem instituito apud confessarium a me tibi designandum, & a Missa celebranda abstineto, donec id expleveris: aliam a te pœnam non requiro. Hoc audiens (inquit sacerdos) humi me projeci ad pedes ejus & ad ipsa etiam vestigia, si licuisset, deosculanda millenis vicibus; at passus id non est; sed mihi brachia imponens: Satis est, inquit, vade feliciter, ac Dominus per suam misericordiam cordi tuo dicta mea imprimat.
[420] Illinc egressus (inquit sacerdos) mandatum ejus implevi, [& serio pœniteat;] atque ita mihi impressa fuerunt beati Antistitis verba ac lacrymæ, ut numquam memoria excidant, talemque me comperi, qualis est homo, qui, obscuro carcere detentus, eductus est ad perfruendum cæli conspectu ac solis lumine. Visus mihi sum tunc cœpisse aperire oculos, ut revera tunc aperui, factusque mihi est mundus alter; cœpi Christianus esse & sacerdos, qualis non fueram ad illud usque tempus. Nec dubito, quin, sicut Sancti verba & lacrymæ principium fuere conversionis ac pœnitentiæ meæ, ita etiam nunc ob ejus in cælo preces mihi a Dei misericordia concessa sit perseverantia, quoniam ipsi commendo me die quolibet. Ea est ratio (dixit) pater, cur hunc lapidem intueri & ad sepulcrum illud accedere nequeam, quin cor mihi mollescat, & modo, quo conspicis, erumpant ex oculis lacrymæ. Si possibile mihi ac licitum sit, nolim umquam recedere ab hoc sepulcro, in quo quiescit is, qui me inferno surripuit, & animæ vitam dedit. Hæc omnia magno animi sensu ac multis cum lacrymis sacerdos ille retulit supra memorato ædituo.
[421] [coram alio frustra sæpe monito] Nec hic stetit caritas sancti Antistitis; pluris quam lacrymis constitere ipsi oves nonnullæ; imo proprium sanguinem ipsis nonnumquam impendit, flagris acriter in se sæviens, ut exaudiret illum Deus, ac per misericordiam suam lumine perfunderet eum, quem convertere cupiebat. Sæpe clericum improbæ vitæ ac pravi exempli, quod præbebat in vicinia, coarguerat; intelligens autem, non redire illum ad frugem, sed abuti sua misericordia, advocari jussit per apparitorem; non tamen apparitore illum comitante, ut sequenti capite memorabimus. Dum advenerat, ingressus est oratorium, obserans probe januas ac jubens famulum servare eas, ne quis accederet. Cum soli essent, (ut ipsemet deinde narravit clericus,) graviter illum increpuit, sibi ipse culpam adscribens ac dicens: Tua pertinacia mihi culpæ est, non tibi: mihi, quod tanta misericordia adversum te usus sim, reprehendendo te toties, nec secunda aut tertia vice te puniendo, existimans fore, ut flecterem per hanc pietatis semitam: ego culpam admisi, & quoniam admisi, æquum est, ut & ego pœnitentiam agam. Hæc dicens plures inter lacrymas, prostratus ante Crucifixum, exuit scapulare & cucullum, veste exeruit brachia, & denudata parte humerorum, flagris ibidem paratis, cædere se cœpit atrociter, plorans assiduo oransque Redemptorem nostrum Jesum Christum, ut sibi condonaret perniciem istius animæ, quæ ex ejus culpa tamdiu flagitiis inhærebat. Tales autem sibi ictus infligebat, ut vestes postea sanguine conspersæ apparuerint.
[422] [flagris in se acriter sævit, & emendationem impetrat.] Perculsus stetit atque exanimatus clericus, cernens, quam de se pœnam sumeret sanctus Antistes. Et projiciens se ad pedes ejus, plorans amarissime, rubore perfusus ac delictorum suorum plenus pudore, supplex oravit, ut pro amore Dei sibi porrigeret flagella, suum esse enim præstare pœnitentiam, quoniam abusus fuerat ejus misericordia. Spopondit autem coram eadem sacra Crucifixi imagine, tam seriam instituturum se emendationem, ut & suæ dominationi & mundo universo ad oculum pateret. Itaque complevit corporis sui castigationem bonus Pater, &, resumptis vestibus, verbis admodum ferventibus, & magno animi affectu cohortatus illum est ad emendationem: ita ut clericus illinc abscederet corde immutatus, nec valens fletum comprimere. Domum perrexit, in eademque se conclusit, ad dies aliquot neque exiens, neque agens cum quopiam, crimina sua & tempus, quo iis immersus fuerat, deplorans. Deinde tantum languorem ac pallorem contraxit ex terrore sibi inflicto per ea, quæ spectarat in oratorio Archiepiscopi, ut ultra medium annum recuperare non valuerit colorem naturalem; tantum autem incessit ipsum emendandi se, ac Deo serviendi desiderium, tamque id perfecte explevit, ut toto tempore, quo post in vita superstes fuit, egregium sese exhibuerit Dei cultorem, & occasio fuerit in sua ecclesia, cur etiam alii ad pium ejus exemplum levitatibus valedicerent, ac solicite eniterentur vitam probis sacerdotibus convenientem instituere.
[423] Sacerdos alter, (& horum ipsemet mihi auctor fuit,) in juventute sua perdite vivebat cum muliere, ejus amore incensa, lucro sibi apponente diabolo illius [sacerdotis] egestatem, & hujusce [mulierculæ] divitias, [Pro alio, quem prius in custodiæ tenuerat,] quodque hæc illi dabat, ut firmiore ac obcœcatiore nodo ambos constrictos possideret. Accivit illum beatus Antistes ac frequenter corripuit solita sua caritate; verum cum non resipisceret, comprehendi jussit & in carcerem conjici vinculis onustum, experturus, an per castigationem ad frugem esset rediturus, qui ad eum modum benignitate & misericordia abutebatur. Elapso octiduo, sat diu captivum fuisse ratus, eximi & ad se perduci jussit. Nec miror, longum ei visum fuisse octiduum; quandoquidem, dum ex mera caritate oritur castigatio, pœnam magis persentiscat, qui infligit, quam qui subit & qualicumque protrahitur temporis intervallo, id diuturnum appareat.
[424] Adductum ad se sacerdotem oratorio inclusit ac magno candore animi affatus est: [& crimen fatentem] Equidem reprehendi te, minatusque sum sæpius fore ut, nisi deserens omnino istam mulierem, vitam emendares, te castigarem severe: tu vero id tibi nec integrum nec possibile esse ais: quid te ipsi obstringit cum tanta Dei offensa ac pravo tot hominum exemplo? Id mihi, quæso, dicito, & animum tuum aperito. Imaginare, te esse hic non cum archiepiscopo, sed cum omnium, quos habes, amicorum optimo: nam firmiter tibi assevero, non esse secundum Deum animæ tuæ meliorem nec commodi tui studiosiorem quam me. Tantam Antistitis sui benignitatem & caritatem cernens sacerdos, sincere fassus ipsi est crimen suum, tempusque, quo duraverat improbus ille amor, & occasionem ejus præcipuam fuisse, quod ipse egeret, mulier vero dives sustentaret. Hoc inaudiens Archiepiscopus, acsi quis sicam in corde ipsius defigeret, ad imaginem Crucifixi, illic collocatam, conversus est magna afflictione & multis lacrymis inquiens: Te meorum aliquis ex egestate lædat Rex gloriæ! Sacerdos mihi subditus peccato serviat ob defectum alimenti? Illius hæc, mi Deus, culpa non est, sed mea. Supplex te oro, Domine, per Sanguinem, ista in Cruce a te profusum, miserere hujusce animæ ac lumen præsta, quo infelicem conditionem suam agnoscat, & ad te Creatorem ac Redemptorem suum revertatur. Nam pro ejus peccato, cum ego non succurrendo ipsi reus sim, ego, Domine, pœnitentiam persolvam. Sane ex eo, quod non succurrisset, culpæ reus non erat pater D. Thomas, quoniam ad illud usque tempus [indigentiam] ejus ignoraverat: sed vera caritas & humilitas qualemcumque proximi culpam sibi imputat.
[425] Conversus dein ad sacerdotem, gravissime increpuit de peccati fœditate ac de exigua fiducia, [domum remiserat,] quam habuerat in Dei providentia, hortatusque est longo temporis intervallo ad timorem Dei & fiduciam in misericordia Patris cælestis, tanta cura nutrientis aves cæli, ac tanta pulchritudine & amœnitate vestientis agros: dimisit dicens: Vade in domum tuam, neque exeas usque in diem crastinum, nec videas mulierem istam, nec quidquam ab ejus manu admittas: ego de qualibet re necessaria tibi prospiciam: recita quanta potes devotione Officium, Domino te commenda, & mane huc redi sub horam septimam. Cum vero a te, promerito insignem castigationem, tam parum exigam, fac, ne ad unum quidem punctum ab eo, quod dico tibi, recedas. Domum abiit sacerdos, in eamdemque se conclusit, observans, quidquid ab Archiepiscopo præscriptum sibi fuit.
[426] Cum nox advenisset & hora quietis, omnesque jam ivissent cubitum, oratorium suum ingressus est bonus Antistes, sacerdotis illus emendationem commendaturus Domino. [noctu se ferit atrociter,] Deprecatio autem in eo consistebat, ut denudaret dorsum ac flagellis feriret atrociter, obsecrans divinam Majestatem, ut miseresceret animæ illius sacerdotis ac suæ, cui ille commissus erat. Ex numero verberum & ardore, quo ea sibi inflixerat, non modo dorsum sed & humeros ac partem pectoris contusionibus ac sanguineis plagis referta habuit, quæ ipsi diebus aliquot acres doloris morsus intulere. Nam licet frequentes, quibus pro salute ovium suarum se afflictabat, verberationes [chirurgi] opera indigerent, tamen ad servandum secretum & corporis sui pudorem, ea non utebatur, atque ita dolor, quem sustinebat, donec sponte sanarentur plagæ, erat acerbior, quam quem sentiebat ipso tempore verberationis.
[427] [illi mane plagas ostendit,] Die postero sub horam septimam matutinam, uti præceperat, reversum ad se sacerdotem, denuo secum oratorio inclusum tenuit, magnoque spiritu ac fletu, (quippe viscera habebat tenerrima, & mox [lacrymæ] in oculis ejus apparebant,) resumpsit adhortationes, & quamquam toto vitæ cursu caverit sibi, ne detegeret peculiaria pietatis exercitia; tamen ut ipsi prodesset magis, ac [strictius] obligaret ipsum emendationi & divino obsequio, sustulit scapulare & cucullum, ac vestem paululum aperiens, ostendit in unius humeri parte, & in pectore plagas flagellorum, quas sibi ipsius causa ea nocte inflixerat, dixitque: Hanc ego tuorum peccatorum a me pœnam exegi; si ad illa redieris, & usque adeo ingratus & pertinax fueris, ut nec Dei misericordia, nec mei, vicarii ipsius, conatus tibi profuerint, certus esto, non dilaturam diutius divinam justitiam, sed te excisuram inferorum igni pabulum, tamquam arborem siccam, cui nullum prodest remedium.
[428] [sceleris horrorem ac vitæ emendationem ingerit.] Sacerdos plagas istas in Antistite suo conspiciens, tanto pudore correptus fuit, tantoque terrore perculsus per comminationes, eo spiritu & efficacia prolatas, ut, quasi impos animi, se in illum projecerit ad deosculandas cicatrices, ad pedes ejus prolapsus sit & magno animi affectu ac proposito promiserit fore, ut & a muliere & ab omni peccato secederet, ac prius fame interiret, quam ut in eam umquam oculos conjiceret. Retulit sacerdos idem, quod quamvis summo, qui excogitari queat, amore ipsi obstringeretur tam propter peccatum, quam propter ipsius dona, ita isto tempore ex memoria ac voluntate eam deleverit Dominus, ut post nec viderit umquam, nec ejus recordatus fuerit, acsi novisset numquam. Ne autem occasione indigentiæ ad Dei offensam rediret, ac mulierem deinceps viseret, dixit ei bonus Pastor: Sevoca animum a negotiis, ac discutiens diligenter vitam & conscientiam, generalem confessionem institue, qualem decet ad perpurgandam [animam:] ego vero jubebo tibi diebus singulis in quadam ecclesia Missam assignari, & ab eleëmosynarum mearum dispensatore mense quolibet elargiri regales triginta, ut honeste vivas: vide, num id sufficiat. Affirmanti sacerdoti, (nam id temporis comparate ad rerum pretium regalis unus ac medius plus valebant quam hodiedum quatuor,) contulit istam eleëmosynam multo tempore, donec idem sacerdos aliam occasionem assecutus, unde sibi prospiceret, recipere deinceps renuit; iniquum id esse [ratus] ac subtrahi pauperibus aliis.
[429] [Simili modo] Alius sacerdos, loci cujusdam parochus, accusatus fuit, quod in propriis ædibus aleret concubinam cum magna loci totius offensa; accivit, ut corriperet, & inter corripiendum, jussit ipsum mox domo deturbare mulierem: promisit ille, at non perfecit. Secundo accivit, & oratorio suo inclusum ita est allocutus: Sanusne tu es? Cogitasne esse Deum in cælo, & antistitem in terris, cujus est plectere scelera tua tam publica & ob exemplum tam noxia propriis tuæ parœciæ subditis? Ad istum modum vivens, quo ausu Rem divinam peragis? Quo pacto corripies tuos subditos, ad quod obligaris, utpote animarum rector? Penes te culpa non est; sed penes me, qui te istic constitui, & rectorem esse volui hominem tam impium, ac tu es. Cum itaque erraverim te rectorem constituens, & amplius, dum te accitum & reprehensum abire passus sum, nec in carcerem conjeci: Ego Domine, dixit ad Crucifixum conversus, culpæ reus sum, æquum est, ut & ego supplicium feram. Hæc verba plures inter lacrymas repetens, detexit humerorum partem, cœpitque tam atrocitur se cædere, ut extemplo prosiliret cruor.
[430] Obstupuit parochus videns, quo rigore pœnas sumeret de peccatis suis sanctus Antistes, [alios] rubore ac pudore perfusus projecit se ad pedes ejus, lacrymisque ex oculis profluentibus, promisit, testem appellans Jesum Christum cruci affixum, atque expressum in ea sancta imagine, fore ut mulierem mox domo exigeret, non videret ultra, ac tales in ecclesia sua præstaret actus pœnitentiæ, ut ad frugem excitaret omnes, quos in plebe sua malo exemplo offenderat. Complevit flagrorum pœnam bonus Antistes, & pro insigni benignitate sua fidens promissis sacerdotis dixit: Credo, te ex corde loqui, ac spem meam repono in eximia Domini nostri misericordia: futurum [scilicet,] ut, non attendens ad tua & mea delicta, tibi gratiam largiatur ad perficiendum, quod hic coram ista Crucifixi imagine pollicitus mihi es: quidquid peractum est, ignosco. Tu, ipso propitio, domum redi, confessionem generalem & novam vitam institue, ac Domino qualibet die gratias age, quod in statu tam improbo vitam tibi non eripuerit. Abiit sacerdos & mox mulierem domo sua abigendam curavit, ejusque ita amisit memoriam, acsi novisset numquam. Vixit deinde insigni populi exemplo ac documento ad probitatem, continuis vacans pœnitentiæ actionibus, ac multos ex eadem parœcia, qui nequiter vivebant, concitans ad vitam commutandam & serviendum Domino.
[431] Alter sacerdos, vir præstans ac primario quodam officio fungens in templo principe, [a pessima vivendi norma] impie vivebat similiter, & magna omnium, qui norant, offensa: atque eo devenit vivendi licentia, ut e monialium cœnobio novitiam subduxerit, ac servarit domi suæ. Summo mœrore correptus est id intelligens sanctus Antistes. Simulac autem intellexit, vocari jussit, & introduxit similiter in oratorium coram sacra illa Crucifixi imagine. Tam vehemens erat ipsi doloris sensus, tanta animi afflictio, ut volens inchoare reprehensionem, in lacrymas prius eruperit & (sicut sacerdos ipse post narravit amicis suis) in singultus ex imis visceribus procedentes. Cohibuit, quantum valuit, sensum istum, cœpitque corripere ipsum, exponens flagitii turpitudinem, ac rem ipsi declarans verbis adeo fervidis, ut fateretur sacerdos, maluisse se tum vita functum esse aut in carceribus Chullillensibus b detentum, quam in isto oratorio auditorem eorum, quæ in objurgatione ille proferebat. Denique [Sanctus] sic alloqui ipsum aggressus est: Propter mea delicta permisit Deus, ut tu ad tantum flagitium deductus sis, quantum est, subtrahere ipsi virginem, jam paratam, quæ professionem emitteret & ipsi sponsa evaderet. Si equidem bonus antistes exstitissem, haud permissura fuisset divina ejus benignitas tantam perfidiam, quantam tu illi exhibuisti: quia ego sum pastor improbus, tu ovis es adeo flagitiosa, & multis lacrymis ad Crucifixum conversus dixit: Domine, tam grande crimen ab homine isto commissum, & injuriam tibi ab eodem illatam, permisisti ob mea delicta. Ipsum, Domine, lumine tuo collustra; da ipsi suorum peccatorum notitiam, da spiritum veræ pœnitentiæ & emendationis; & quoniam ob delicta mea te læsit tam graviter, justum est, Domine, ut ego luam.
[432] [ad pœnitentiam & ad frugem perducit.] Hæc pronuntians, cœpit denudare humeros ac flagellis ibidem ad hoc præparatis, cædere se tam vehementer, ut foris ictus perciperentur, & cruor erumperet. Usque adeo exhorruit sacerdos, cernens quam atrociter flagris in se sæviret Præsul tam sanctus, ut ad pedes ejus se projecerit, & flagella manibus eripere, detegere [humeros] ac ferire se ipse voluerit; abnuit tamen pater D. Thomas, & hoc unum dixit: Cum crimen tam grave, tamque pernicioso exemplo exstiterit, manebis hic inclusus cubiculo; donec curavero, ut puellam istam recipiant cognati, atque ipsi prospectum sit; tum vero pœnitentiam per me tibi imponendam exsolves. Remansit illic sacerdos cum desiderio emendandi vitam ac persolvendi pœnitentiam. Ad se vocari jussit sanctus Præsul unam e propinquis illius puellæ, quæ tum propter ejus persuasiones, tum propter subsidii pollicitationes illam in ædes suas deduxit, & [a conspectu hominum] remotam servavit; deinde vero post annos aliquot ipse nuptui tradendam curavit. Sacerdotem jussit segregem degere in collegio Societatis Jesu Gandiæ c, instituere confessionem generalem, nec Missæ sacrificium celebrare, donec id visum foret patri, apud quem depositurus erat peccata sua. Ita complevit dictus sacerdos, & Valentiam ad munus, quo fungebatur in ecclesia principe, rediit, præbens deinceps incolis omnibus optimum exemplum, & prædicans tum studium, quo ferebatur sanctus Antistes in Dei gloriam & salutem animarum, tum quæ viderat ac audiverat in oratorio isto d. Diebus autem plurimis visebat ipsum, & ad pedes ejus deosculandos se prosternebat, compellans animæ suæ Redemptorem. Hac eadem methodo lucratus est bonus Pastor plures alias oves perditas & ex inferni semita reduxit ad Domini obsequium per reprehensiones plenas caritate, fervidas non tantum profundens lacrymas, sed & cruorem per verberationes flagellorum valde acres e.
ANNOTATA.
a Puta benignitatis & reprehensionis verbotenus factæ: nam hic denuo prætermisi totum capitis prolixum exordium, quo auctor docet, boni pastoris esse ad exemplum Christi & sanctorum episcoporum martyrum pro ovibus suis sanguinem profundere, atque id præstitisse S. Thomam, dum prece, verbis & lacrymis non proficiebat.
b Escolanus lib. 8 cap. 21, num. 2 Historiæ Valentinæ Jullilla scribit, &, eodem teste, locus est pertinens ad archiepiscopatum, situs ad Duriam flumen, habensque arcem munitam, cui includi solent ecclesiastici, dum exigit delictorum gravitas.
c Civitas regni Valentini, ducatus titulo insignis, sat nota est.
d Coccinus pag. 518 ex jam narratis exemplis verisimiliter unum memorat & testimoniis firmat pag. 518 & seq. Reprehenderat, inquit, pluries sanctus hic Præsul amantissimis verbis sacerdotem, munus quoddam in ecclesia Valentina obeuntem, visaque tandem ejus protervia, ad se vocatum proprio cubiculo, ubi sanctissimi Crucifixi imago aderat, inclusit; ad quem: Meis, inquit, peccatis factum est, ut tam pertinaciter in male agendo perseveres; cum mea tot monita nihil hactenus profecerint; & fluentibus ubertim lachrymis, ac denudato corpore, flagellis coram sacerdote verberare se cœpit: quo ille spectaculo commotus, ad pedes sancti Archiepiscopi, rogans, ut desisteret, se projecit, & meliorem vitæ rationem se imposterum secuturum spopondit. Ita deponunt de publica voce & fama in processu Valentino … Carolus Joannes de Torres … Petrus Guttierez … ætatis XCI annorum, … qui ultra publicam vocem & famam deponit de auditu a Bernardo Simon, cui hoc de vera scientia innotescebat; Ludovicus Nadal & Franciscus Dymas Pellicer … qui fuit filius dicti sacerdotis, qui etiam ultra publicam vocem & famam deponit [de] auditu ab ipsomet sacerdote suo patre, qui multis cum lachrymis factum hoc, ob quod aliam vitam instituerat, enarrabat.
e Totum hoc denuo confirmat Coccinus pag. 515 & seq. verbis sequentibus: Priusquam ad correptionem fratris accederet ante imaginem sanctissimi Crucifixi in oratione pernoctabat, unde divino spiritu plenus blando colloquio alios ad pœnitentiam reduxit, alios, indurato pertinaces animo, se in eorum conspectu flagellis acriter percutiendo ad relictam vitæ melioris semitam revocavit; ita de auditu & publica voce & fama deponunt in processu Valentino … Don Federicus de Borgia … Michaël Hieronymus de Vinaron, … Frater Franciscus de Molina … & Mentia della Torre … in processu Castellæ: qui omnes examinati fuerunt authoritate ordinaria. Addamus & testimonium domesticum, quod allegat idem Coccinus pag. 521 & seq. Mariana de Sottomajor ætatis octuaginta annorum … in processu Valentino … deponit, quod sanctus Vir in reformatione usus fuit modis exquisitis & prudentibus, magno fervore & charitate plenis: & subjungit particulariter, se meminisse cujusdam nobilis & eximii civis Valentini, & cujusdam ecclesiastici sibi cogniti, coram quibus aspere se pro illorum culpis atterendo flagellis, perditos eorum mores, inusitata hac ratione coërcuit.
CAPUT XVI.
Suorum præsertim ecclesiasticorum honori consulit; facilis est ad ignoscendum & in reos pœnitentes benignus.
[Subditorum famæ studiose consulit,] Sicut vera caritas, etiamsi odio habet peccata, amat tamen personam, ita præpositus, præditus ista virtute tam propria muneri suo, corripit ac punit subditorum suorum culpas eo modo, ut miserescat personarum &, quantum potest, consulat earum honori & famæ a. Doctrinam hanc frequenter exposuit ad concionem, ac sedulo ipse servavit pater F. Thomas. Eapropter, ut post obitum ejus narraverunt visitatores, habebat album, cui inscripta erant nomina & accusationes clericorum, & ecclesiarum, quibus inserviebant, quasve frequentabant. Eum quippe ordinem servabat, ut visitatores ipsi visitationes instituerent, commentarios suos conficerent, &, illis finitis, ad ipsum recurrerent, reos deferrent, ac rem ipsum edocerent. Ipse vero, quæ ex commentariis istis consequebatur contra quemlibet, transferebat propriis manibus in album suum, idipsum observans, si quis extra visitationem accusabatur. Commentarios, dum inde decerpserat, quod [necesse] videbatur, atque albo suo inseruerat, cremari, & exactum a visitatoribus servari silentium jubebat. Atque ita accusatorum vel reorum honori consulebat, per se ipse conficiens, quidquid pertinebat ad mores & vitam ecclesiasticorum, nullo seculari homine vel scriba ejus conscio. Hoc peracto, eos, quos reprehendere vel castigare opus erat, congruo tempore vocari jubebat seorsum, & secundum annotata in libro reprehendebat aut castigabat, sicut dictum est capite præcedente. Consecutus finem, quem unice intendebat, puta ovium suarum emendationem, inserta libro suo expungebat aut lacerabat ita, ut numquam patefierent.
[434] [delatoribus non facile credit;] Ex eadem cura ac cupiditate conservandi honorem clericorum suorum oriebatur, ut raro fidem haberet delationibus contra illos instructis per homines præsertim laïcos. Vicarius perpetuus Lyriæ b aliquando accusatus fuit a parœciæ suæ incolis: nequiens [Sanctus] in animum inducere [ut crederet] quod adversus illum referebant, dimisit eos comiter, fore aiens, ut rei prospiceret. Vocato magistro Porta narravit relata sibi ab istis hominibus, & credere se [subjecit] rem omnem [ortam] esse ex prava animorum affectione. Verumtamen (inquit) ut securi simus, cum Lyriæ palam sit, venisse illos huc accusatum, vade istuc, & visita ecclesiam; in inquisitione autem super vicario ordinem a me tibi exponendum serva, ac Deo rem commendemus; ipse enim lumen nobis præferet, & aperiet veritatem. Exposuit ipsi ordinem huic vicarii causæ particulari convenientem ac dimisit. Cum illuc advenisset magister Porta, & visitationem perageret, manifeste comperit, rem omnem [natam] esse ex prava animorum affectione & malitia, & eo modo, quo fuerat arbitratus Archiepiscopus.
[435] [acerbum accusatorem] Die quadam clericus, qui se a rebus mundi valde remotum, & honestum profitebatur, (eratque reipsa talis, ut referunt testes,) alterum ejusdem parœciæ [clericum] accusatum venit, quod improbam nec sine pravo exemplo vitam ageret; & ex zelo, quo ferebatur, licitum sibi existimans, ea de re uberius disserere, multum aggravavit absentem: unde non exiguum dolorem sensit ac vultu prodidit pater D. Thomas, & inconsultum conquerentis zelum comprimens, dixit: Per amorem Dei, pater, ad animi tranquillitatem redi; iræ, qua huc venisti, & quæ magna est, moderare atque attende, eum, de quo loqueris, fratrem tuum esse, & quem, licet peccatis obnoxium ac fragilem, sanctum efficere potis est Dei manus. Tu vero si in similem humanæ fragilitatis [noxam] delapsus non sis, Dei misericordia est, non tua virtus; quoniam ex te ipse æque debilis es & miserabilis quam ille, talesque sumus omnes.
[436] [acriter corripit] Præterea etiamsi illa culpa careas, putas te aliarum esse expertem? Iracundiam illam, qua huc venisti accusaturus proximum, non prius correptum inter te & ipsum solum, nec secundum legem in Euangelio præscriptam, non arbitraris peccatum esse & quidem lethiferum? Per amorem Dei cohibe te paulisper, & attende, utrum fortasse [beneficio] quod obtines in ecclesia, immixta non fuerit simonia aliqua occulta, quam modo non perspicis, sed cui larva deponetur in hora mortis: [attende,] an nummos aliquot [inique] collectos non teneas in arcæ angulo, aut improbam voluntatem in arcano pectoris; quodlibet enim ex iis nec minus peccatum est, nec minus concubina, quam quæ, dicente te, alitur a fratre tuo. Si prius seorsum ac debito ordine corripuisses illum, & ea via nihil proficiens, ac desiderans ejus emendationem cum caritate ad me recurrisses, ego sane tibi gratias egissem, tuque sic fuisses bene meritus; at quod huc veneris, ut querelas deponas & iniquo dente mordeas fratrem, hoc male me habuit.
[437] Ita eum, qui proximum prætextu pii zeli accusatum veniebat, [accusatum clam examinat & ad frugem revocat;] corripuit & absentem defendit. Dimisso illo clerico, arcessivit alium, ac oratorio suo inclusum reprehendit cum amore ac doloris sensu, qualem exigebat & Dei offensa & damnum spirituale istius oviculæ, ac modo agendi usitato secundum ea, quæ præcedente capite retulimus; ita quidem ut uterque inde egressus sit oculos perfusus lacrymis. Testimonium certissimum, quod & bonus Antistes inter corripiendum hunc clericum plorasset, & hic correptus ad agnitionem perniciei suæ & ad exemplar Præsulis flevisset similiter. Tam felix per Dei misericordiam ejus fuit eventus, ut, quemadmodum dein patuit, clericus ille vitam valde correxerit ac immutaverit, nec ullum in honore detrimentum passus fuerit.
[438] Servandi hujus adeo studiosus erat [Sanctus,] ut apparitoribus suis in mandatis dederit, [cavet, ne sacerdotes] ne si forte aliquis ita diceret: Hac nocte vobis prodam clericum in domo mulieris, vel mulierem in illius domo, ne [inquam] etiamsi talia dicens vir præstanis esset ac pecuniam offerret, eo se conferrent vel loco se moverent, nisi vel ipsemet vel vicarius suus generalis diserte præcepisset. Quia, inquiebat, talis vel peccat ex fragilitate & clam, vel ex malitia absque pudore & palam: si palam, hoc & nos noverimus, ac vobis mandatum dabimus; si ex fragilitate & clam, non est quod ipsum intercipiatis vel comprehendatis cum tumultu & ignominia, sed vocabitur a nobis, & permittet Dominus, ut per nostram reprehensionem ad frugem redeat. Si autem quis ita erat accusatus, ut expediret vocari per apparitorem, huic aiebat: Talem hominem vocato ad me; ne tamen ipsi te comitem jungito, sed ducentis passibus vel ante vel post ipsum [incedito] ne quis intelligat, eum adduci per te; magni quippe momenti ac pretii res est fama & honor hominis ecclesiastici c.
[439] Magister Joannes Baptista Caro diœcesim visitans, [palam comprehendantur, sed vocatos] comperit in loco quodam, parochum domi suæ alere mulierem ac plures utrique communes liberos, pauperes omnes ac nudos; commiseratus illius, noluit captivum abducere; præcepit tantum, ut domo exigeret omnes matrem ac liberos. Valentiam redux exposuit sancto Præsuli perversam vivendi rationem, & grandem egestatem parochi. Magno ille tactus sensu doloris, dixit: Tu scribe tuo nomine, ut veniat Valentiam, & cum hic fuerit, mihi eum tu præsens siste corripiendum. Quamvis autem non possim non increpare ipsum atrociter, meque iratum conspicias, si tamen in ipso comprehendamus culpæ agnitionem ac emendandi desiderium, tu pro ipso intercede ac perge intercedere, quamtumvis ira incensus videar. Scribe etiam, ut adducat mulierem ac liberos, ne istic maneant; at nesciat, te scribere meo juslu. Ita fecit, scripsitque magister Caro, prout mandaverat Archiepiscopus. Adfuit cum familia parochus: adventanti dixit magister Caro: Innotuit Archiepiscopo tua vivendi perversitas: attamen conferamus nos ad ædes ipsius, & dum in conspectum ejus veneris, projice te ad pedes ejus, pete veniam, & ex imo corde promitte fore, ut posthac Dominum non offendas.
[440] [corripit & pœnitentibus] Perrexerunt ad palatium: cubiculum, ubi erat pater D. Thomas, prior ingrediens magister Caro dixit, audiente ipso sacerdote: Domine, adest parochus loci illius, qui veniam ac misericordiam Dominationis tuæ imploret. Quis parochus? subjecit Sanctus. Intret: & illum intuitus: Is est, qui mulierem & ex ea tot liberos domi suæ detinet: proripe eum hinc, ne maneat hic coram me, deduc in carcerem. Tum cœpit intervenire pro ipso magister Caro, & sacerdos ad pedes ejus provolutus multis cum lacrymis veniam deprecari, ac serio admodum polliceri fore, ut corrigeret sese: ita quidem ut misericordia commoto benedicto Patri pariter ex oculis [lacrymæ] profluerent, & has inter diceret: Si culpam agnoscis, & ex animo spondes, non offensum iri a te Dominum posthac; mox ignoscam; at vero si quid adversus tuam vivendi rationem in posterum delatum fuerit, lues una vice omnia. Emenda te, ut debes; cura ut Christianus sis & sacerdos, atque ut talis vivas; a Deo inibis gratiam & a me. Solo se prostravit sacerdos ad deosculandos pedes; id tamen passus non est, at brachia ipsi injecit, enixe commendans, ut staret promissis.
[441] [facilem ac liberalem se præbet:] Non suffecit caritati Servi Dei donasse ipsum venia, ac tantopere excitasse ad emendationem: verum etiam conspiciens lacerum, pauperem & misere constitutum, præcepit magistro Caro, ut ipsi & similiter mulieri ac liberis vestes compararet; ærarii vero custodi, ut sumptus persolveret. Iis vestitis, parocho licentiam concessit redeundi domum & ad ecclesiam suam; mulierem ac liberos morari [jussit] Valentiæ, & alimenta subministravit, donec illius jussu ipsa se matronæ cujusdam servitio addixerit. Ex liberis juvenes, aptam famulatui ætatem habentes, apud heros, puellas apud heras; & pueros apud artifices, qui artem edocerentur, collocavit: infantes vero nutriendos dedit, donec similem ætatem attigissent.
[442] [misertus captivi sacerdotis,] Alterius loci sacerdos, flagitiosam vitam agens, reprehensus fuit sæpius a sancto Antistite, & quoniam se non emendabat, venire jussus est Valentiam, adveniensque conjectus in carcerem. Advertens [Sanctus] elapsos esse dies aliquot, nec interpellare aut intercedere pro ipso quempiam, dixit magistro Porta: Quantum video, misero illi sacerdoti, in carcere detento, nec amicus est nec familiaris: tu, amabo, cura, ut, ipso inscio, aliquis apud me interveniat; fortasse per ea, quæ toleravit in custodia & per nostram reprehensionem redibit ad frugem. Induxit ad id magister Porta magistrum Petrum Maça, theologum valde doctum & Archiepiscopo familiarem: licet autem hoc ipsum exoptaret sanctus Præsul, ut tamen negotium meliorem effectum sortiretur, simulac deprecari cœpit magister Maça, difficilem se præbuit & ad speciem iratum, Mene, inquiens, pro ipso rogitas, pro eo inemendabili ac pernicioso, & ad remum dari promerito; noli rogare me pro homine tam obstinato. Prosequente tamen suas preces magistro Maça, (quod & ipse cupiebat,) e carcere deductus est.
[443] Dum in conspectum venit, sancte dissimulans [Antistes] nec alias quam ut prodesset illi animæ; [ipse, ut parcendi occasionem habeat, intercessorem excitat;] Reducite, inquit, reducite; neque enim emendabit se, nolite pro ipso interpellare: cum autem abducerent, dixit magistro Maça: Jube huc reduci; ut precibus tuis & caritati, qua ad hoc incitatus fuisti, morem geram, non puniam secundum merita. Protractum ad pedes suos Archiepiscopus tali sermone perstrinxit, ut sibimet ipsi enuntianti, reo ad pedes ejus provoluto, ac circumstantibus omnibus lacrymas expresserit, & remedium medicinamque attulerit miseræ sacerdotis illius animæ. Namque ibidem decrevit ac promisit corrigere vitam, idque opere complevit, reliquum vitæ probe admodum transigens. Non in hoc uno misericordiam beati patris D. Thomæ expertus est idem sacerdos, sed & in re alia æstimatione digna. Nimirum videns illum [Sanctus] lacerum ac misere vestitum, cum abiissent omnes, dixit magistro Maça: Adverti, sacerdotem illum misere vestitum & compositum esse. Id mihi dolorem incussit: tu ei pallium & talarem tunicam mox confici curato, nec indices, a me pretium persolvi, sed oret pro eo, qui hanc ipsi eleëmosynam largitur.
[444] Captivis omnibus tam clericis quam laïcis, quos ob culpas detineri in carcere suo erat conveniens, [captivos benigne haberi jubet.] alimentum subministrari jubebat. Eamdem caritatem exhibebat secularibus tonsura insignitis, quos ob delicta mittebat ad arcem & carceres Chullillenses d, omnino ipsos alens, quamdiu pro ratione criminis detineri istic jubebat. Dixi: Secularibus tonsura insignitis; quia, uti referunt omnes, toto [archiepiscopatus] tempore duos dumtaxat sacerdotes destinavit Chullillam, alterum, qui patraverat homicidium, & hunc tantum partim ut pacem servaret in Biar, ubi patratum fuerat, partim quia [abunde] merebatur, alterum, qui prodiderat [arcanum] sacræ confessionis [sibi factæ] ab homine homicidii reo, de quo egimus capite præcedente *. Carcerum custodi dicenti, quod ex custodia pauperum captivorum damnum pateretur, quidquid damni patiebatur, rependebat, tum ad hujus levamen, tum ne iis, quia pauperes erant nec illi quæstuosi, servire & cum caritate succurrere negligeret.
[445] Fisci quoque procuratoribus & apparitoribus ipse similiter pretium ad vitam sustentandam sufficiens solvebat, [Ministris suis prohibet, ne dona accipiant,] ac præcipiebat, ut ne unum quidem nummum regium a quopiam admitterent. Curabat diligenter, ne quis e ministris suis a quoquam vel nummum unum acciperet, aut vel proprii commodi vel necessitatis causa rem indecentem perageret. Ipse succurrebat perfecte omnibus eorum necessitatibus, dicebatque: Nolo recipiatis pecuniam a quoquam, nedum a clericis: si occurrat necessitas, me monete, ad me accurrite, nihil quippe ex necessariis vobis deerit. Singulis festis solemnioribus cuilibet apparitorum, fisci procuratorum & custo dum carceris porrigebat quatuor scuta tum in eleëmosynam tum in strenam & gratiam fidi obsequii. Itinerum labores & quidquid eis extraordinarium injungebat, plenissime rependebat: si autem iis damnum aliquod vel infortunium obveniret, id animo ipse persentiscens, succurrebat, & necessaria suppeditabat.
[446] Apparitorum unus rediens Enguera, quo ejus jussu & procuratione fuerat profectus, lapsus est in via & læsus graviter. Adventans Valentiam, adiit illum, peracti negotii redditurus rationem. Intellexit bonus Antistes infortunium, [&, ut fidi sint, ipse abunde subvenit.] quod incurrerat, & quam defessus adveniret, jussitque eum domum se conferre. Mox eam ingressus, ad se adventantes conspexit medicum & chirurgum, qui ejus curam susciperent & applicarent [remedia,] qualia exigebat damnum ex lapsu [acceptum.] Die postero mane eumdem invisit patris D. Thomæ eleëmosynarum distributor [afferens] gallinas duas ac centum regales monensque nomine Archiepiscopi, ut animo forti esset, nec de re qualibet esset solicitus, nihil ipsi defuturum ex iis, quæ in infirmitate ejus forent necessaria. Post dies quindecim rediit idem cum duabus gallinis aliis, aliisque regalibus centum, atque ad eumdem modum ei semper subventum est, donec plenam sanitatem recuperavit, valuitque denuo suo apparitoris officio sustentare familiam.
[447] [duorum successorum de ejus regimine opinio.] Eamdem caritatem exercuit sæpius in hujuscemodi casibus seu infirmitatis seu necessitatis cujuscumque erga reliquos in ipsius obsequium munere aliquo fungentes: idque unice tum ut iis tamquam egenis subveniret, tum ut occasionem præriperet faciendi aliquid in officio suo ab æquitate alienum, tum ut [animaret] ad tractandos reos & captivos, ea caritate & humanitate, qua ipse cupiebat e. Hinc dominus Franciscus de Navarra, qui illi subrogatus fuit, audiens insignem benignitatem & caritatem patris D. Thomæ, ac præclara heroïcarum virtutum ejus exempla, dicebat frequenter: Quis valeat insistere vestigiis tam magni Gigantis! Dominus vero Martinus de Ayala archiepiscopus f, qui inter eximios theologos & insigniores, quos nostris temporibus possedit Hispania, locum tenuit, intelligens divinum patris D. Thomæ regimen & quam frequenter ei conversatus fuerat Michaël Real, suo tempore [aulæ archiepiscopalis] judex ecclesiasticus, hunc arcessivit, ab eoque edoceri conatus est, quo pacto [Sanctus] clericos corrigeret, quo delicta eorum castigaret & præsertim, quo se gereret, dum accusabantur a laïcis: cupidus ejus exemplis ac vestigiis inhærere in re qualibet g.
ANNOTATA.
a Hoc suum assertum illustrat auctor exemploDei Gen. 3 primos homines emittentis de paradiso & ad tegendam eorum nuditatem facientis illis tunicas pelliceas, ac induentis: item verbis Christi Matth. 18 ℣ 15: Si autem peccaverit in te frater tuus, vade & corripe eum inter te & ipsum solum &c.
b Distat Valentia quarto circiter milliario.
c Hic auctor, allata doctrina S. Gregorii, hypocritis proprium esse subdit indignari peccatoribus, & ægre ferre, si quis mitius cum ipsis agat, adinstar scribarum & Pharisæorum; at vera caritate præditos dolere quidem ob offensam Dei, sed misereri peccatorum.
d Vide Annotata ad cap. præcedens lit. b.
e His subjicit nonnulla biographus, quibus Sanctum laudat ut verum imitatorem Dei, bonos excitantis, ut pro malis interpellent; adducit exemplum in Abrahamo Gen. 18 ℣ 17, & alia superius allata repetit.
f De his archiepiscopis vide Annotata ad cap. 5 hujus libri 2 litt. e & f.
g Salonius huic capiti, quod ipsi decimum quintum est, duo subjicit, a me prorsus omissa. Primum exordiens a caritate erga pauperes, asserit, præsules omnes ex justitia teneri ad stipem illis impertiendam, eamque sententiam esse S. Thomæ a Villanova, probat afferendo verba, quæ ad concionem protulit Dominica secunda post Pascha super Euangelio Joannis 10 ℣ XI: Bonus pastor animam suam dat pro ovibus suis. Sermonem istum non reperi inter conciones Sancti nostri; verba autem Hispanica Latine ita sonant: Nemo se ipse decipiat: episcopus & quilibet ecclesiasticus, habens fructus & redditus Ecclesiæ, obligatur ad multas eleëmosynas erogandas in pauperes, non tantum quia ipsum sicut divites alios obligat caritas; verum etiam quia pauperibus debemus, quidquid honestæ ac decenti sustentationi superfluum est: contrarium facientes, non modo infringemus caritatis præceptum, sed & legem justitiæ, quemadmodum qui, invito domino, retinet rem alienam. Dicant alii, quod ipsis videbitur; equidem non dubito, quin certa veritas sit, petiturum a nobis Deum rationem, & quidem exactam admodum, de bonis Ecclesiæ, tamquam commissis, ut distribuamus in pauperes, & tamquam domino suo subtractis, si in rem aliam, quam in eorum subsidium impendamus. Tum, teste Salonio, subjecit Sanctus: Domini mei, si, cum obiero, nummum regalem unum apud me repereritis, animam meam deperditam esse judicate, nec in sacra humo me sepelite. Hæc se accepisse, ait, a magistro Porta, episcopatus visitatore, qui concioni adfuit. Dein toto hoc ac sequenti capite de ea sententia disserit, eamque authoritate & ratiociniis fuse propugnat, ut apud ipsum videri potest; nam cum mere theologica hæc sint, vix aut ne vix quidem ad Historiam nostram spectant.
* sexto hujus libri.
CAPUT XVII.
Sancti caritas ac liberalitas erga mendicos & egenos pudibundos.
[Præ caritate erga pauperes] Tum ex eo, quod judicabat pater D. Thomas super obligatione, qua tenentur Antistites esse valde liberales in pauperes, tum ex insigni nomine & fama, quæ propter eleëmosynas suas obtinuit semper, & obtinet etiam hodiedum, intelligi facile poterit, qua munificentia ac largitate succurreret pauperum necessitatibus. Quippe cum tam certam judicaret opinionem & doctrinam duobus præcedentibus capitibus a a nobis expositam, ac tantopere studeret placere Domino, uti constat ex iis, quæ hactenus nobis declaravit hæc Historia, minime dubium est, quin, retentis dumtaxat sibi, domui suæ ac condecentiæ status sui plane necessariis, reliquum omne in eleëmosynas erogaverit. Neque ad id vel [pauperum] molestia vel repugnante animo ducebatur, sed voluntate & caritate magna; quoniam iis solis eleëmosynis immortalem ac perennem memoriam Deus attribuit, quæ proficiscuntur ex corde pleno veræ caritatis & misericordiæ, non iis, quæ (uti contingit nonnumquam) erogantur propter alicujus preces ac molestias, aliosque respectus humanos. Fuit beatus Antistes corde adeo propenso in eleëmosynas, tantaque pietate & misericordia in egenos, ut non sufficeret ipsi erogare, honesto suo victui superfluum, (in quo sita est omnis obligatio boni ac Deum timentis antistitis,) verum etiam (ut mox videbimus) se ipse privaret necessariis ad illis succurrendum, atque animo doleret, non suppetere multo plura, illis concedenda.
[449] [dolet ampliores non esse archiepiscopatus] Simulac declaratus fuit archiepiscopus Valentinus, & in hac civitate notum, quod acceptasset, missi sunt ex hac ecclesia D. Michaël Vique canonicus & canonicus Pellicer cum aliquot sacerdotibus, qui ipsi congratularentur, ac ejus [ecclesiæ] nomine salutarent. Hos inter fuit magister Jacobus Messeguer, doctor theologus, id temporis in eadem ecclesia beneficio fruens, ac dein scholarum præfectus Orceli b. Adventantes multo cum amore suscepit & in ipso conventu hospitium præbuit. Commorantem istic die quadam interrogavit seorsum theologum illum, quantum reddituum proferret archiepiscopatus, & cum reponeret ille, tunc proferre circiter decies octies mille ducatos, dolere idcirco visus est, & aliquali sensu animi dixit: Fefellerunt me, putabam pluris eum valere: & conversus ad dictum magistrum Messeguer, (qui id ipse mihi narravit:) Magister, inquit, noli mirari, quod audiens, non pluris valere, dolore correptus fuerim: neque enim id mei causa facio, nam mihi ac domui meæ mille abunde sufficiunt; sed intelligo, plures illa in regione inveniri pauperes, doleoque tam parum produci pro tot [pauperibus] quot [illic reperiri] mihi perhibuerunt. De re alia (inquiebat magister ille) eum solicitum non vidi, quam de hac sola; an multum esset, quod illis erogare posset.
[450] [redditus, quos pene omnes erogat.] Cum Valentiam pervenisset, & absolvisset visitationem, ac eam, de qua locuti sumus, diœcesanam synodum, ut recto ordine disponeret, quidquid pertinebat ad mores & vitam ovium suarum, utque subsidium afferret spiritualibus animarum necessitatibus, quæ, ut æquum est, prima [cura] fuit; mox omnes cogitationes convertit, ut remedium afferret rebus temporalibus pauperum: ad eum modum in gratiam illorum aliorumque operum piorum bona sua dispertiens, ut, quemadmodum referunt, qui plenam hujus rei notitiam habuere, exceptis bis mille ducatis, qui decessori domino Georgio Austriaco solvebantur c, ac ter mille, quos impendebat domus suæ & familiæ usibus, ac mercedi jurisconsultorum, ministrorum & procuratorum (quod tam ordinate ac moderate fiebat, ut etiam ad anni exitum superesset) reliquum omne eleëmosynis impenderet. Nam bis milleni [ducati] quos præstabat collegio & parœciis recens conversorum [ad fidem d] recensendi sunt pariter inter eleëmosynas; quandoquidem opus tam pium esset & pertinens ad obsequium Domini. Adeo ut mox adventans, producente archiepiscopatu octodecim millia ducatorum, in eleëmosynas expenderet millia tredecim: dein ut primum pervenit redditus ad millia duo supra viginti, millia septemdecim erogaret, dum vero lapsu temporis ascendit ad triginta millia, elargiretur millia viginti quinque annis singulis, ne obolo quidem sibi relicto in annum sequentem e, quod, ut aiebat ipse, id sacrilegio verteret.
[451] [Indies statas eleëmosynas distribui jubet] Ut autem perspiciatur, quam ingenti cura attenderet & prospiceret omnibus pauperum necessitatibus, hunc in [erogandis] eleëmosynis ordinem servabat. Pauperibus ostiatim mendicantibus die quolibet peculiari in olla concoqui jubebat carnem vel, secundum diei exigentiam, piscem, ac singulis ab hora decima ad ædes ejus adventantibus impertiri panem unum, scutellam pulmenti, haustum vini & nummum unum; iis autem, qui infirmitate aut debilitate quadam pressi videbantur, dari [volebat] præter panem & pulmentum portionem vervecinæ carnis & nummos duos. Tantus autem ad stipem illam accurrentium erat numerus, ut atrio, ubi ad eam recipiendam ex ordine collocabantur, eos non capiente, nam aliquando quadringenti aderant, aliquando quingenti & amplius, opus esset, ut alii alios præstolarentur, & dimissis prioribus, ut fit dum secundam mensam quis instruit, subirent alii, & hisce egressis alii succederent. Hoc vero tanta [fiebat] caritate, ut, quantumcumque serius ventitarent, nullus absque eleëmosyna ab ædibus recederet; mandaverat quippe, ne quisquam vacuus dimitteretur, qualicumque hora accederet; moneretur tamen imposterum adesse maturius.
[452] Non defuit, qui ipsi objiceret: Advertat vestra dominatio, [ostiatim mendicantibus; secundo redeuntium] plures hosce inter esse fugitantes laborem, alios, qui ex eo, quod hic comedant, nummos ostiatim collectos seponunt, & ex eleëmosynis lucrantur; alios, quoniam tanto numero accurrunt, qui binas & tres quandoque portiones auferunt, non observantibus, quos decipiunt, famulis. Sed ad has ac similes rationes, per quas frequenter sub specie zeli defervescere solet caritas, reponebat sanctus Eleëmosynarius; Si ignavi sunt in hac civitate & homines nequam, invigilent gubernator & curatores urbis, id ad me nequaquam pertinet, sed [meum est] subvenire necessitatibus eorum, qui se sistunt ad fores domus meæ. Si vero ex modico, hic a nobis obtento, eleëmosynas reliquas seponunt, vel plures portiones accipiunt, nosque decipiunt, quid inde nobis detrimenti afferunt? Deus per suam misericordiam avertat, ut nos fallamus pauperes; nam dum ab ipsis fallimur elargientes bona fide, corde sincero & in nomine ejus, qui, ut nos divites efficeret, egere voluit, ac tanta in paupertate mori in Cruce, ea eleëmosynarii corona est.
[453] Die quadam per fenestram amplæ istius aulæ, [dolos benigne interpretatur.] quam obambulabat communiter, observans, quo pacto alimenta dispertirentur pauperibus, conspicatus est unum, qui, accepta portione, paulo post transiret in latus alterum, recepturus aliam; afferentium istuc canistrum & ollam famulorum unus agnovit illum, & increpare cœpit; contendentibus illis inter se, ac dicente famulo jam datam illi fuisse [portionem,] & negante id mendico, Archiepiscopus rem totam conspiciens, misit, qui juberet illi dari eleëmosynam, atque dimitti omnem altercationem. Egressis omnibus pauperibus, vocavit famulum & interrogavit, cur illi [eleëmosynam] impertiri renuisset: huic respondenti, quod jam tum recepisset ille portionem, quodque fraudulenter transiisset in latus alterum, secundam accepturus: Hanccine, (inquit Dei Servus,) fraudem nuncupas? Haud multum pauperes novisti; noli deinceps te hujusmodi altercationibus immiscere, sine te ab ipsis decipi. Etenim pauper iste, a quo te deceptum autumas, fuisse potuit e cœlo missus ad explorandam caritatem tuam & patientiam: ita quippe legimus de pauperculo, qui immutans vestem & formam sæpius eodem die stipem flagitavit a beato Gregorio: erat autem angelus, destinatus a Deo ad tentandam sancti Pontificis pietatem & misericordiam.
[454] In pauperes, quos pudibundos compellamus, quales sunt opifices multi & ex media plebe tum viri tum mulieres, [Pauperibus pudibundis,] labore manuum suarum victum sibi comparare non valentes, atque ingentem in domiciliis suis tolerantes egestatem, magna commiseratione tangebatur, iisque subveniebat non modo per eleëmosynarum dispensatorem, verum etiam suis ipse manibus. Eleëmosynarum dispensatori injunctum erat indagare apud rectores parœciarum & pauperum curatores, qui in annos singulos in iis designantur, quot in qualibet pauperes pudibundi versarentur, & quo loco habitarent, iisdemque, ut cuilibet accomodate ad egestatem subvenirent, quovis mense numerabat ærarii custos ducentos ducatos. Si vero plures exigeret necessitas, ac ducentos non sufficere significaret eleëmosynarum dispensator, etiam illi numerabantur. Præter ordinariam istam stipis erogationem, quæ fiebat per dispensatorem, aliam præstabat suis ipse manibus pater D. Thomas pluribus, quibus numerofior erat familia, seu quorum conditio erat honoratior, & stipis amplioris necessitas.
[455] [quorum indicem habet,] Hunc in finem habebat libellum memorialem & indicem similium in qualibet parœcia commorantium, decrevitque, ut prima hebdomade adessent unius [parœciæ pauperes] hujuscemodi, ac secunda alterius; atque ita trium mensium circulo iidem ex eadem parœcia revertebantur quasi per partes stipem illam ex ejus manu accepturi. Stipem hanc exiens ad Rem divinam peragendam, porrigebat unicuique [involutam] chartæ; ac singulis diebus ad eam recipiendam ventitabant communiter homines quindecim vel octodecim, aliquando etiam plures. Unicuique ad minimum tribuebat quindecim regales, & multis plures, pro necessitate cujusque subsidium afferens. Nam cum indicem haberet & nomina cunctorum, ac peculiarem notitiam indigentiæ singulorum, secundum exigentiam succurrebat. Eo modo adjumento erat omnibus; nonnullis vero quibus laborandi deerat facultas, statam die quolibet stipem, unde viverent, concedebat.
[456] [& operari non valentibus liberaliter succurrit:] Juvenis quidam pauperculus agricola, qui labore manuum victum sibi comparabat, casu amisit omne manus dexteræ robur, ac laborandi potentiam. Audiens quam pius ac liberalis erga inopes esset pater D. Thomas, accessit, stipem flagitaturus. Ille flagitantis infirmitatem ac egestatem percipiens, præcepit eleëmosynarum præfecto donare ipsum in singulas hebdomades septem regalibus. Dedit hos per hebdomades aliquot præfectus; sed existimans deinde, juvenem esse ac robustum, monuit, ut labori alicui se applicaret, nec ulterius rediret stipem [recepturus.] Pauperculus ille accessit ad patrem F. Thomam, indicaturus, quo pacto sibi subtraxerant stipem, a dominatione sua constitutam. Extemplo vocari jussit eleëmosynis præfectum & cur illi stipem ademisset, exquisivit. Respondenti illi, quod visus sibi esset juvenis & robustus atque ad laborandum idoneus: Et quid prodest, inquit bonus Pater, juventus & sanitas pauperi agricolæ, qui arare ac fodere novit dumtaxat, si manus ei dextera, qua laborandum est, officium neget, & viribus [destituta sit?] Redde, redde ei mox stipem, & una supple hebdomades, quibus non dedisti. Ita juvabat plures alios, suas artes exercere non valentes.
[457] [Variis opificibus] Iis, qui ad exercendas erant idonei, domi tamen necessitate premebantur, atque huic mederi poterant exercendo artem suam, si modo summam aliquam pecuniæ f obtinerent, ipse subministrabat, unde necessaria [ad artem exercendam] compararent. Neque id tantum dum ipsimet indigentiam suam declarabant, verum etiam non declarantes, qualicumque demum via eam intelligeret, ad se vocari jubebat, dabatque, unde acquirerent, quo artem suam exercendo familiam alere possent ac vivere commode & honeste. Ita vocari jussit variis occasionibus textores aliquot panni serici & villosi, ac magna liberalitate in eumdem finem adjuvit. Horum uni ad se vocato dixit: Audivi, premi te necessitate, quod desit copia [exercendæ] artis: si foret tibi propria bombyx texendo [panno,] possesne te ac familiam alere? Respondit artifex: Si modo, Domine, sint mihi centum ducati, quibus bombycem præparatam emam, & in proprium lucrum texere incipiam, in Domino fiduciam repono, fore ut per hos ac per stipem, qua tertio quoque mense me impertitur vestra Dominatio, & familia mea & ego commode vivamus. Itaque, inquit, ærarii custodem advocato. Adventanti præcepit: Dabis honesto illi viro statim centum quinquaginta libras, nec dies crastinus elabatur, quin dederis.
[458] Prostravit se homo ille ad deosculandos ejus pedes, [defectu materiæ] sed cohibuit sanctus Antistes, dicens: Frater, Domino gratias agito, cujus illa bona sunt, non mea, sed mihi commissa, ut tibi subveniam; bombycem tibi mox coëmito ac texere incipito pannos tuos: curato autem, ut & tu & domestici tui omnes pie Dominum colatis; quem si colueritis, per hæc primordia & laborem tuum ipse vobis auxiliabitur, & vos honeste vitam transigetis. Me autem invisas nonnumquam; etenim volupe erit intelligere, qui tibi succedat; ego te Deo commendabo, &, ubi necesse fuerit, juvabo. His centum & quinquaginta libris bombycem comparavit vir bonus, textoriam machinam instruxit, ipseque ac domestici ejus operari cœperunt. Per hæc primordia, per Sancti orationem, ac per laborem familia ejus in dies singulos profecit ac lucrata est ad eum modum, ut intra paucos annos bona multa possideret, ac ipse brevi desisteret ab eleëmosyna, quam impertiebat Sanctus tertio quoque mense.
[459] Alios eamdem artem [exercentes] quorum necessitas illi innotuit, [artem exercere nequientibus] vocari similiter ad se jussit, eodemque modo adjuvit, quibusdam eamdem centum quinquaginta, quibusdam, quod numerosior esset familia, ducentarum librarum summam elargiens applicandam eidem bombycis comparandæ negotio; atque hisce aiebat: Attendite: si panni ex propria vestra bombyce conficiendi, seu quia non floret commercium, seu quia deficiunt emptores, distrahendi sunt cum aliquali jactura aut damno vestro, nolite id facere, servate, donec venumdari possint commode, atque ut saltem obtineatis bombycis & laboris vestri pretium: interim accedite ad me, ego enim vestræ indigentiæ non defuero. Eorum unum peculiariter, qui ipsum adibat aliquoties, interrogavit die quadam: Qui se res tuæ habent? Estne aliqua tibi necessitas? Est, Domine, respondit: textilia quippe non distrahuntur, & durum hoc mihi est. Igitur candide mihi edicito, inquit sanctus Præsul, qua re jam indigeas, ut sine ullo detrimento divendas: ejus quippe me pœniteret. Viginti scuta, Domine, reposuit ille, remedio mihi esse possent, donec adveniant negotiatores aliqui Toletani, qui æquo pretio empturi sunt.
[460] Hoc audiens, accivit ærarii præfectum, ac triginta illi dari [præcepit] addiditque: [notabilem pecuniæ summam subministrat] Si interea temporis, quo jam accepta insumis, non venerint negotiatores illi Tolletani aliive, qui justum pretium impertiant, ad me rediens indicato, qua re opus tibi fuerit; neque enim ego tibi deero; ne igitur cum jactura distrahito, quia non tædebit tibi subvenire; quandoquidem norim, te ac uxorem tuam pie Domino servire ac pro viribus laborare: & revera quotiescumque revertebatur, magna liberalitate ipsi succurrebat. Id ipsum experti sunt reliqui, quos, dum mercem suam commode distrahere non poterant, juvabat, donec congruo pretio divendendi esset copia. Hoc pacto per id, quod conferebat Dei Servus, ut requisita ad artem exercendam sibi compararent, atque adjiciebat, ne mercem infra justum pretium divenderent, perque orationes, quibus labori ipsorum aspirabat, bona acquisiverunt, evaseruntque in artis suæ exercitio primarii.
[461] [verus pauperum Pater] Erat tam verus Pater pauperum, ut, quemadmodum naturalis parens non tantum prospicit, quo pacto alendi sint filii hodie & cras, verum unde etiam habituri, quo vivant in futurum, ne victus deficiat statui suo congruus, ideoque curat, ut arte vel opificio aliquo imbuantur, vel si nobiles sint, ut divitæ eis maneant ac redditus aut possessiones &, ut loquitur S. Paulus, ipsis thesaurizat; ita beatus pater D. Thomas non tantum dictas eleëmosynas erogabat vel qualibet hebdomade per eleëmosynarum dispensatorem, vel per se ipse tertio quoque mense indigis opificibus, vel extraordinarias hic relatas ad comparandas res arti exercendæ congruas, verum etiam prospiciebat & inquirebat, qua ratione ac via pauperes pudibundi, una cum eleëmosynis, quas dabat, occupare se possent aliquo exercitio ad eorum levamentum idoneo.
[462] [mulieri viduæ, quo liberos alat,] Mulier quædam pauper marito orbata & cum multis liberis admodum parvulis relicta fuit. Sanctus, cognita ejus indigentia ac virtute, stata stipe quolibet mense succurrebat; sed observans, per hanc solam non eximi illam difficultate, scire desideravit, quod illa nosset exercere artificium, ut per eleëmosynam atque una per lucrum labore manuum comparatum, commode enutriret filios. Hoc Deo negotium commendabat & solicito animo pervolvebat. Aiebat quippe frequenter, eleëmosynam in eo sitam non esse tantum, ut detur aliquid, sed ut egens eximatur necessitate, &, quantum fieri potest, liberetur; imo hominem Christianum esse indignum nomine eleëmosynarii, qui proximum egestati surripere valens, id prætermittit, vel saltem ad ipsi remedium obtinendum viam non sternit ac studiose incumbit. Hoc ipsum esse, quod ait Spiritus sanctus versu primo psalmi quadragesimi his verbis: Beatus, qui intelligit super egenum & pauperem &c. Neque enim, sermonem inferens de vero eleëmosynario, dicit: Beatus, qui dat egeno & pauperi, sed: Qui intelligit: id est; Qui prospicit, cogitatione pervolvit, intellectu inquirit, quo pacto remedium obtineat pauper, & egestate eximatur.
[463] [domum & officinam instruit.] Itaque verus ille Eleëmosynarius prospexit ac mente recogitavit, rem Domino commendans, qua ratione vidua illa inops una cum eleëmosyna sibi data filios suos alere & honeste educare posset. Ductore Deo, vocavit eam & dixit: Soror, ægre admodum me habet necessitas & molestia, quam pateris parvulorum liberorum causa: velim intelligere, an artem aut opificium aliquod noveris, unde lucrari queas & una cum eleëmosyna mea remedium assequaris. Ego necessaria ad id, quod conficere novisti, suppeditabo ac juvabo te. Respondit mulier, notum sibi esse similaginem, farinam hordeaceam, resque hujuscemodi præparare. Gavisus vehementer, jussit mox ei comparari omnia ad hoc opificium necessaria. Itaque protinus confectæ illi sunt molitrina exigua, arcæ, & mensæ requisitæ, asellus item coëmptus illi est, ac, ut [Sanctus] præcepit, suppeditatum triticum, hordeum & quodlibet necessarium ad instruendam domum ac officinam. Hoc opificio, & subsidio, quod inde retulit, ac menstrua eleëmosyna plane restaurata fuit paupercula mulier & commode educavit liberos. Eamdem caritatem ac solicitudinem exhibuit aliis multis qualibet arte peritis, (quos hic non recenseo, quoniam ad id unum opus foret alio & quidem prolixiore libro) elargiens præter constitutam eleëmosynam, nummos ad comparanda artis suæ instrumenta ac materiam, ac præterea summam aliquam, unde ipsi ac domestici laborantes honeste sustentarentur.
[464] Non sufficiebat sancto Antistiti ex bonis suis erogare stipem, [Aliis, ut similiter faciant,] sed, ut pater pauperum, qui corde & animo ipsis prospiciebat, accedentes & secum agentes, quos noverat auxilium afferre posse, conabatur inducere ad eamdem solicitudinem ac pietatem. Hinc referunt testes nonnulli, qui ejus temporibus pauperum in parœciis procuratores fuerant, quod, quotiescumque illum viserent, omnes ejus sermones versarentur circa pauperes eorum; quem [scilicet] proventum, quam stipem obtinerent. Prima vox, dum accedebant, hæc erat: Quid agunt pauperes vestri? Atque in omni reliquo colloquio commendabat hos illis impense, monebatque, acsi de proprio suo commodo ageretur, ut operam navarent ad conservandos & quantum fieri posset, augendos redditus ex legatis aliquot ac eleëmosynis fidelium pro ipsis constitutos. Sic enim, aiebat, in parœciis vestris reperientur viri honorati, qui pauperum administrationem suscipiant, & quos non pœniteat aliquid ex suo adjicere, ut ipsis vel bonum vel saltem mediocre alimentum suppeditent: pro affectu, quo in hanc rem ferebatur, illos dimittens aiebat: Attendite: de ea re frequens nos inter sermo habendus est, imo super ea omne colloquium nostrum versetur necesse est.
[465] Die quadam uni ex istis procuratoribus, nomine Ludovico Camarena, [impense commendat.] monitum dedit, dignum prudentia ac caritate tam sancti Præsulis, dicens: Audi; pro voluntate, qua erga te afficior, quia adeo propensum te experior ad fovendos pauperes, hoc tibi consilium dare cupio: Quod de bonis tuis, quoniam a Deo tibi concessa sunt, nec liberi supersunt, factum oportet, hoc in vita facito, fiatque omnino in gratiam pauperum pudibundorum & honestarum personarum, quæ occulte domi suæ premuntur necessitate. Noli differre, ut testamento inscribas danda pauperibus postea futuris: neque enim abbreviata est manus Dei, qui succurrat, quique moveat cor fidelium tunc futurorum ad ferendum auxilium & elargiendam pauperibus sui temporis eleëmosynam. Deus quippe a te rationem non exiget egenorum, qui post vitam tuam exstituri sunt, sed eorum, qui nunc, dum vivis, egestatem tolerant, & quibus, dum potes bene facere, non adfers opem. Perpende, quid jam tempore quadragesimalis jejunii ad concionem dici audieris super Euangelio de divite epulone & paupere Lazaro: Dominus enim diviti aliud nihil imputat, nisi quod pauperis Lazari, tum præsentis & præ foribus jacentis, miseriæ non succurrisset. Pauperibus jam existentibus sunt divites jam existentes, & pauperibus futuris, futuri divites. Hoc autem innuitur verbis Spiritus sancti Proverbiorum capite vigesimo secundo: Dives & pauper obviaverunt sibi: atque ita ordinavit Dominus g: Manifestum sane est, non obviare sibi hominem jam natum, & alium post nasciturum, sed duos, qui jam nati sunt & eodem tempore vita perfruuntur.
ANNOTATA.
a Duo ista capita non dedi ob rationes allegatasin Annotatis ad cap. præcedens: meminerit etiam lector, præsens caput apud Salonium esse 18.
b Brevem hujus loci notitiam dedi in Annotatis ad cap. 15 lib. 1, lit. c
c De hoc antistite mentionem feci in Annotatis præcedentibus nominatim ad cap. 5 lit. b
d Repete Annotata ad cap. 12 hujus lib. 2, lit. f.
e Coccinus pag. 538 agens de caritate S. Thomæ erga proximum, Fuit, inquit, adeo excellens, ut omnes redditus sui archiepiscopatus (licet in regnis Hispaniarum sit facta divisio reddituum, ut dicit Molina de Justitia & Jur. tract. 2, disputatione CXLIV num. XIV) pauperibus, nihil sibi observando, erogaret: ita de vera scientia deponunt … in Processu Valentino don Carolus Joannes de Torres… Mariana de Sottomajor … & de publica voce & fama Petrus Guttierez ætatis XCI annorum… Ita ut neminem unquam ullius rei indigum, ad se venientem, dimiserit vacuum. Hic repetitis testium eorumdem nominibus, addit ex eodem processu testem don Petrum Moncada, & ex processu Castellæ Petrum Garzia, qui subjungit, quod sanctus Vir habebat catalogum omnium pauperum civitatis Valentiæ.
f Hispanice: Si tuvieran algun caudal. Vox caudal, quæ proprie sortem seu, ut vulgo dicimus, summam capitalem innuit, non semel recurrit infra, & a me exposita est Latine, prout sensus exigere visus est,
g Sic sonant verba Hispanica: textus Scripturæ Proverb. 22 ℣ 2 is est: Dives & pauper obviaverunt sibi: utriusque operator est Dominus.
CAPUT XVIII.
Caritas in omnes cujuscumque conditionis homines ac primo in ecclesiasticos pauperes.
[In omnes se extendit munifica ejus caritas,] Bono eleëmosynarum a largitori, sicut ipse favet ac succurrit omnibus, ita etiam benedicunt omnes vivo, mortuo, &, quamdiu mundus exstiterit, [benedicent:] ubi vero hic desierit, cælesti illa ac divina super benedictiones omnes benedictione gaudebit, audiens ex ore supremi Judicis coram angelis ejus omnibus: Venite benedicti Patris mei, possidete paratum vobis regnum a constitutione mundi. Hos inter unus est benedictus pater D. Thomas, quem in vivis superstitem nemo familiarem habuit, nemo novit, quin millenis vicibus ipsi benediceret; cujusque post obitum nullus nomen ore usurpavit vel aure excepit, quin benediceret. Ut vero securi simus, fruiturum illum benedictione illa in die judicii impertienda, jam nunc indulsit sancta & Apostolica Sedes, ut Beati nomine appellemus ac veneremur, eidemque gloriosum Eleemosynarii titulum & cognomentum attribuit, dicens: Beatus Thomas a Villanova, cognomento Eleemosynarius b: titulum plane justum, & caritati ac misericordiæ ipsius debitum, quandoquidem nullum fuerit egenorum genus, cui auxilium non tulerit ac succurrerit, prout constat ex hactenus relatis: quo autem peculiarius id pateat, hoc capite visum est distinctis titulis discurrere per omnes hominum ordines c, quibus magna largitate adjumento fuit.
[467] Abunde constat ex capitibus decimo tertio & quarto d, quomodo præ ceteris in re spirituali juverit multos viros ecclesiasticos, [ac primum in sacerdotes, quibus spirituale] sanctis reprehensionibus suis, orationibus & corporis afflictationibus animas eorum lucrifaciens, improbo statui subtrahens, ac Dei servos efficiens: dein quomodo pluribus eorum, rei temporalis egentium, subsidium attulerit, vestes procurans & elargiens, unde honeste viverent. Præter illic a nobis recensitos, memorant testes in processu plures alios, quos ex reprehensionibus suis nihil proficere perspiciens, per dies aliquot in custodia detinuit, ut per castigationem emendarentur. Dum autem [e custodia] eximebat, Patris instar increpabat, si pauperes erant, etiam vestiebat, & eleëmosynis juvabat, ut in posterum fortius divino obsequio obstringeret.
[468] Unum eorum, quibus, sicut & aliis, opitulatus est, [ac temporale,] hic tantum adjiciam. Die quadam quæsivit, utrum quispiam sacerdotum esset in custodia; nam propter curam, quam gerebat, ut eximerentur, dum videbatur ipsi tempus, quo in carcere degerant, sufficere ad emendationem, neminem jam superesse arbitrabatur. Dictum est, unum superesse tantum. Tum: Miser sacerdos, (inquit,) cui non contigit liberari sicut aliis! Eximatur & ad me adducatur huc. Adductum magna caritate increpuit, ac monuit, nisi emendaret se, uti pollicebatur, fore, ut in carcerem remitteret & severe castigaret. Quamvis autem ore minitaretur in bonum ipsius, oculis tamen contemplabatur attente paupertatem ac nuditatem, & corde ita ejus commiseratus est, ut sine mora vocaverit magistrum Porta, jusseritque eodem die petere ab ærarii præfecto pecuniam, & [curare, ut] illi conficerentur pallium, vestis talaris, indusium, thorax, atque integrum indumentum. Abeuntem, ut vestimenta confici præciperet, visitatorem revocavit, dixitque: En, uti intelligo, non nisi unum, quod gestat, habet indusium vetus, lacerum ac sordidum: unum dixi indusium conficiendum, præter hoc duo altera conficiantur, ut variare valeat. Similiter, quia pauperem esse novit, nec habere quidquam præter Missæ stipendium, pecuniam porrigi jussit, qua procuraret sibi necessariam domus supellectilem. Sed & ipsi dixit: Pie Dominum colas, ac me revisas; quia mense quolibet triginta regales tibi conferre desidero, ut eo subsidio una cum Missæ stipendio te sustentes: at vero si revertaris ad offensam Dei, quod equidem rescivero quam mox, te eleëmosyna privabo, & peculiare punitionis exemplum in te statuam. Ita in re spirituali ac temporali opitulatus est sacerdoti, qui deinceps pie Deum coluit.
[469] Certior factus, aliquos in ecclesiis quibusdam Valentiæ sacerdotes magna premi egestate, [unde & ipsi boneste] quoniam non alio gaudebant beneficio, quam Missæ stipendio, dimidio scilicet circiter regali, & altero dimidio, quem ex distributionibus, aliorum vices supplentes, obtinebant in dies singulos; imo etiamsi eorum nonnulli gauderent beneficio, hujus fructus erant valde tenues, ac præterea vel mater vel sorores pauperes erant alendæ, eadem caritate ad se vocatis succurrebat propria manu per partes in singulos menses divisas, juxta cujusque necessitatem tribuens aliis triginta, aliis quadraginta, aliis quinquaginta & plures libras annuas. Eosdem vel eorum matres aut sorores ægrotantes adiri jubebat a sacellano suo, &, nihil quidquam detrahens ex eleëmosyna dari solita, medicum, remedia & quælibet necessaria subministrabat. Similiter occurrentibus casibus aut necessitatibus extraordinariis, quibus non sufficiebat consueta eleëmosyna, subveniebat ipse juxta casus aut necessitatis exigentiam.
[470] [vivant & pauperes parentes] Alebat domi suæ pauper sacerdos matrem ac sororem indigentes, magnaque premebatur necessitate, quia, quod in dies singulos tum ex Missæ stipendio tum ex distributionibus recipiebat in ecclesia, non superabat regalem unum. Noverat is pannos bombycinos texere; itaque, expletis horis officii in ecclesia, habens domi textoriam machinam, tempus reliquum diebus omnibus etiam Dominicis ac festis texendo insumebat; & sic ex acquisitis in ecclesia & per artem textoriam sustentabat familiam, cui absque noti opificii exercitio impar erat. Accusatus est a vicinis, quod, præbens illis pravum exemplum, instar laïci, deposita veste talari, pannos texeret, ac diebus Dominicis & festis laboraret. Causam ipsius defendens [Sanctus] inquit: Quid si fortasse pauper sit, nec sufficiant ipsi fructus in ecclesia percepti? Nihil est, quod vobis offensioni sit, sed est, unde tangamini exemplo virtutis, quoniam S. Paulus horis, quibus licebat, laborabat operans manibus suis & ex lucro inde acquisito sibi & iis, qui cum ipso erant, victum ministrabat. Iis dimissis, accivit sacerdotem, querelam, adversus eum depositam, declaravit, rogavitque, ut, an verum id esset, clare ediceret.
[471] [alant] Reposuit sacerdos, rem ita se habere: quod [scilicet,] finitis horis obsequii sui in ecclesia, reliquas per dies singulos etiam Dominicos impenderet texendo panno serico; quem in finem deponenda erat vestis talaris, ac habitus laïci assumendus: sed hoc fieri domi suæ clauso ostio. Quod in ecclesia in dies singulos non perciperet ultra regalem unum, quodque eo regali & lucro ex texendi arte (quia aliam non noverat) acquisito aleret matrem & sororem suam, suæque necessitati consuleret; quod [denique] ea esset pura veritas. Brachiis complexus illum est [Sanctus] inquiens: Si fas mihi foret, manus illas operi tantæ pietatis ad alendam matrem & sororem inservientes deoscularer. Noli ab eo desistere; grande enim Domino obsequium præstas. Utinam plures sacerdotes, qui e templis egressi deambulatum abeunt, & tempus terunt, se domi suæ concluderent, & operi manuum applicarent; utinam qui nesciunt, ediscerent, indeque obtentum lucrum, dum ipsi non indigent, in pauperes dispertirent! o quam dives foret talis eleëmosyna! Attamen etsi vere tibi licitum sit, dum in ecclesia absolveris, clausis foribus, laborare etiam diebus Dominicis & festis ad occurrendum necessitati parentis & sororis: noli tamen id facere diebus istis; ego tibi succurram, mea eleëmosyna supplebit, quod iisdem diebus eras lucraturus. Accede ad me cujusque mensis initio, qualibet vice tradam tibi viginti nummos regales. Gaudebat vehementer sanctus Antistes, quotiescumque ille accederet, & [nummos] quamdiu vixit conferebat magna caritate, festis vero solemnioribus duplicabat stipem.
[472] [subsidiam] Cantor musicus in ecclesia majori, patria Guadalaxarensis, intellecta matris, illic habitantis, adversa valetudine, statuit invisere, & ad [Sanctum] accedens rogavit, ut sibi ante discessum bene precaretur, ac pro ipsa oraret Dominum. Pollicitus fore, ut ipsam apud Deum commendatam haberet, interpellavit ipsum: Quantum pecuniæ itineri tuo comparasti? Quadraginta, inquit ille, libras habeo, mi Domine. Parum id est (dixit beatus Pater:) nam præter expensas itineris in itu ac reditu, nihil ægrotanti matri afferes cupediarum, & deliciarum rerumque civitatis Valentinæ, quo recreetur? Itaque pro ingenti sua caritate nihil non considerans, jussit ipsi dari alias quadraginta libras, ac mulum unum ex suis, (licet paucos haberet,) ut parceret sumptui alterius conducendi, utque illic diutius matri servire ac solatio esse posset, haud solicitus, quanti constaret conductio, si diu erat substiturus.
[473] Ad istum modum multis clericis non solum Valentiæ, [confert; eamdem liberalitatem] sed & in aliis diœceseos suæ locis opem ferebat, commendans visitatoribus visitandi causa exeuntibus, ut in locis omnibus magnis ac parvis inquirerent in clericos paupertate laborantes, utque iis succurrerent, imo indicem eorum sibi afferrent ordinaturo, quo pacto per anni decursum necessitati eorum occurreretur. Subveniebat similiter nonnullis pauperibus religiosis, quibus monasteria convenienter subvenire non valebant; dum [enim] non ignari ab ipso medelam afferri omnibus, egestatis suæ certiorem faciebant, ingenti amore præbebat auxilium. Similiter & majore quidem largitate ad moniales, quas Deo devotas & a rebus mundi avocatas, ac parentibus, cognatis & amicis orbatas noverat, eleëmosynas per sacellanum dirigebat, hortans, ut intra claustra continere se pergerent remotæ a personæ cujuslibet consortio; quoniam ipse illis, maxime in infirmitatibus suis, non erat defuturus: atque hoc opere etiam complebat.
[474] Præterea auxiliabatur indigis quibusdam bene ordinatæ disciplinæ monasteriis & quidem notabilibus eleëmosynis; [exercet erga religiosos.] ordinariæ erant quinquaginta libræ sub festum S. Joannis Baptistæ & aliæ quinquaginta circa Nativitatem Domini. Dum Patres Societatis Jesu Valentiam advenerunt, perspiciens, quantæ utilitati essent futuri animabus, juxta institutum suum concionando, administrando Sacramenta, & explicando Doctrinam Christianam, adjuvit ad fundationem collegii S. Pauli insigni bis mille & quingentarum librarum stipe, ac multis deinde aliis, fovitque eos in omnibus occasionibus e. Huic domui nostræ beatæ Mariæ de Succursu in stipem impertiebatur libras quotannis centum, velut uni ex bene ordinatæ disciplinæ pauperibus. Cum autem unico dumtaxat instructa esset dormitorio, eoque supra ecclesiam, quingentas libras donavit, quibus novum construeretur supra refectorium. In ornatum vero sacristiæ necessarium aliquot vicibus, & quidem singulis quinquaginta librarum, auxilium contulit. [Demum] quotiescumque confessarius, hujusce domus religiosus, indicabat necessitatem aliquam, arcessebat Priorem, conquerebaturque, cur non statim advenisset significaturus, qua re opus esset, ac magna caritate porrigebat.
ANNOTATA.
a Salonius hoc caput, quod ipsi est 19, exorditur ostendendo tum ex Veteris tum ex Novæ Legis doctrina, talem esse veri eleëmosynarii pietatem, ut sese extendat absque ulla personarum exceptione in omnes cujuscumque conditionis homines cum necessitate luctantes.
b Eum titulum jam dudum sibi comparaverat Sanctus per universam Hispaniam, uti constat ex testimoniis a Coccino prolatis pag. 548, ubi ad calcem eorum, quæ ad hanc materiam pertinentia hactenus recitavimus in Annotatis & suo loco recitabimus in sequentibus, ita loquitur: Propter quæ merito, tanquam alter Joannes, nomen Magni Eleëmosynarii tam in civitate Valentiæ, quam in regnis Hispaniarum, sibi Thomas comparavit, ut deponunt in Processu Valentino … Petrus Guttierez … Mariana de Sottomajor … & Don Matthias Pallas … testis in examine generali … hoc ita verum esse subjungit, ut imago venerabilis Viri fuerit in archivio ecclesiæ Valentinæ inter alias præsulum imagines depicta in actu distribuendi in eleëmosynam nummos aureos pauperibus; & subdit, quod cum in illud gloriosæ memoriæ Philippus secundus rex Hispaniarum una cum filia Isabella Clara Eugenia ingrederetur & imaginem Viri sancti respiceret, singulares in cordibus fidelium devotionis affectus excitantem, filiæ dixerit: Iste est sanctus Archiepiscopus, qui eleëmosynam abunde propriis manibus elargitur, cujus præclaras virtutes, totoque orbe notissimas tibi sæpius commendavi.
c Reliqua hujus capitis in quinque partes divisit. Primæ hunc titulum adscripsit: De personis ecclesiasticis, quos juvit; alteri: De viris nobilibus ac personis primariis, quibus succurrebat: tertiæ: De feminis ac matronis principalibus, quibus succurrebat & quali industria ac secreto: quartæ: De virginibus pauperibus, pupillis & non pupillis, quas [per dotem] ad nuptias [contrahendas] adjuvabat: quintæ: De pietate & alacritate, qua recipiebat & enutriri mandabat pueros, qui ad januas domus suæ exponebantur. Ego omissis, seu potius in marginem rejectis titulis, partem primam jam præmissis annexui, ex duabus sequentibus caput 19, & ex duabus posterioribus caput 20 confeci.
d Etiam decimo quinto apud nos.
e Sancti Antistitis eximiæ in Societatem nostram pietatis ac munificentiæ viget etiam nunc, ut æquum est, grata apud nos memoria: audi Orlandinum part. 1 Historiæ Societatis Jesu lib. 15 num. 78; Id vero (collegium Murcianum) dum prospere oritur, Valentinum sancti Antistitis ex Augustiniana familia Thomæ Villanovæ studio roboratur; qui cum vivus, ut ante significatum est, paterna socios indulgentia complexus esset; adeo ut, si quem amoveri Valentia cerneret, amanter expostularet, sibi auxilia detrahi, moriturus cum quandam haberet in nominibus pecuniam (nam fere arcam aliam non habebat quam pauperum manus) ejus partem ampliorem collegio legavit. Aliud favoris erga nostros exemplum producit lib. 8num. 60, ubi contra adversarios, improbantes frequentem Sacramentorum usum, ad duas horas e superiore loco verba fecisse Sanctum memorat.
CAPUT XIX.
Munificentia erga viros ac matronas nobiles pro statu suo indigentes.
[Viris nobilibus] Asserunt testes, verbis non posse exprimi, neque extolli [satis] opem & grande subsidium, quod experti sunt in sancto isto Præsule viri nobiles ac primarii, quibus secundum dignitatem personarum, ut status sui decorum ac honorem servarent, nec ex necessitate deprimerentur ad res [vel actiones] humiles, viles, se indignas & conscientiis perniciosas, multis ac largis admodum eleëmosynis succurrebat; sed, quod notatu dignum est, curabat etiam, ut nemini innotesceret munificentia & largitas, qua erga ipsos utebatur, neve inde famæ ipsorum quidquam deperiret. Adiit ipsum vir nobilis, declarans necessitatem suam, oransque, ut dignaretur auxilio sublevare: ad solum ipsius verbum id præstitit, &, quia vir erat præcipuus, notabili summa, promittens similem ipsi concedendam, quoties accederet. Nihilominus admirans, nobilem illum tanta premi necessitate, quantam indicaverat, homini familiari suo negotium dedit, ut clanculum de re inquireret. Ille, quæsito titulo, domum nobilis lustratum accessit, ac bene admodum exornatam comperit: adeo ut non videretur ipsi necessitate premi is, cui domus erat tam bene ordinata.
[476] Ad patrem D. Thomam reversus, hoc detulit responsum: [pro conditione sua] Vere, inquit, Domine, ut domus viri istius nobilis disposita est, non credo equidem, indigere ipsum; ornamenta quippe in ea habet meliora, quam in hac sua vestra Dominatio. Recte, inquit Dei Servus; at de redditibus ac possessionibus, unde honorifice vivat, quid percepisti? Hac de re nihil mihi compertum est, dixit ille. Tum sanctus Antistes, quoniam, inquit, frater, hoc scire desiderabam, & incompertum manet, certus esto, virum honoratum, qualis nobilis iste est, non venturum fuisse ad me, qui, ut fecit, auxilium peteret, nisi exposita mihi necessitate affligeretur. Neque refert, domum ejus pulchris instructam esse ornamentis; contra gaudeo, hæc ab illo non fuisse deposita ac divendita, quia sic famæ suæ consulit. Exigit autem caritas, ut præcaveamus, ne vir nobilis ac honoratus nominis sui jacturam patiatur ex eo, quod domus ipsius destituta sit iis ornamentis ac supellectile, quibus instructas habent suas alii ejusdem conditionis homines. Itaque perrexit pius pauperum Pater sua eleëmosyna sublevare illum, per vices impertiens in annos singulos centum & quinquaginta libras; ubi vero occurrebat necessitas extraordinaria, etiam in hac sublevabat.
[477] Plures alios, quos hic referre ac recensere, si velim, [indigis,] longum sit, viros nobiles & honoratos adjuvit, aliquos quolibet mense scutis viginti, alios triginta & pluribus alios, pro cujusque stirpis conditione ac familia domi sustentanda. Duos dumtaxat memorabo, unde eluceat magna Servi Dei caritas & misericordia. Degebat hac in civitate cum filiabus præstantibus ac nubilibus vir ex primaria ac illustriore nobilitate regni hujus Aragonici, at pro statu suo magna in egestate. Auxilio ipsi esse desideravit [Sanctus:] sed pudore suffundendum cognoscens, si de pecuniaria eleëmosyna illi præstanda institueretur sermo, istum excogitavit modum: cum elocandi essent fructus, advocavit illum, dixitque: Estne tibi, mi domine, minister intelligens ac fidus? Asserenti illi subjunxit: Jube itaque ipsum licitari in tali parte elocationis hodie faciendæ, & quamvis, sicut intellexi, quotannis inde lucro percipiantur ducati bis milleni, certi nullique controversiæ obnoxii, non offerat pro ista parte seu terræ spatio ultra millenos; reliquos millenos lucro tibi adscribas desidero, & a te mihi beneficium exhibitum reputabo: nemo autem noverit, conductam fuisse [illam terræ partem] tuo nomine.
[478] Res ita exsecutioni mandata est. Nonnulli partis istius seu terræ notitia præditi, [ipsorum honori consulens,] dixerunt, daturos se fuisse pro ea ultra bis millenos, imo bis millenos & quingentos, idque ipsi deperire. Reposuit ille, quoniam bona ista sua erant, hac de re ne essent soliciti; scire se, quid ageret, atque isto detrimento gaudere. Sic conduxit vir nobilis [illam terræ partem,] eaque, soluto conductionis pretio, deductisque sumptibus faciendis, protulit illi ex residuo lucro ducatos ultra millenos annuos, & aliquando millenos ac quingentos. Ita familiam suam honorifice sustentavit, quamdiu in vivis superstes fuit pater D. Thomas; quemadmodum ejusdem viri nobilis filii, rei totius notitia imbuti, ipsimet testati sunt. Quoad alios conditione similiter præcellentes, qui titulo eleëmosynæ nihil erant admissuri, aliis artibus & modis utebatur, ac magno secreto intellectæ eorum indigentiæ medelam afferebat.
[479] [insigni liberalitate] Vir nobilis, cui initio cujusque mensis tribuebat scuta viginti, occurrente necessitate extraordinaria, accessit eleëmosynarium sancti Præsulis, nomine dominum Joannem, cui eam significaret: dixit, venire se quidem rubore suffusum, quod a paucis diebus recepisset portionem menstruam, attamen urgeri necessitate ad flagitandum auxilium. Subiit eleëmosynarius cubiculum, in quo degebat pater D. Thomas, certiorem fecit necessitatis viri nobilis, & juxta ipsius dicta, contentum fore [addidit] centum regalibus. Hos, mox ubi res sibi proposita fuit, dari præcepit. Recedenti e cubiculo eleëmosynario dixit: Audi: etiamsi centenos tantum flagitat, (forte flagitare plures non audet, quia considerat, dari sibi a nobis mense quolibet viginti libras:) trade regales ducentos. Eleëmosynarius tantam benignitatem ac pietatem perspiciens, lætatus est vehementer. At e gradibus descendere instituentem revocari jussit [Sanctus.] Audi, inquit, vir honoratus & qui quovis mense stipem a nobis sibi concessam recipit, adest propter necessitatem extraordinariam, da trecentos regales; iis quippe omnino indigebit. Abiit eleëmosynarius eo mandato admodum contentus. Priusquam totam graduum seriem fuerat emensus, revocari denuo jussit [Sanctus:] Audi, inquiens, cum vir honoratus de nocte & hac hora ex peculiari necessitate accurrat, oportet hanc majorem esse, quam retulerit, numera quadringentos regales, & mone, ne idcirco singulis mensibus prætermittat venire huc [recepturus subsidium] ordinarium, sustentandæ domui necessarium, ac significaturus tibi qualemcumque aliam [necessitatem] præter solitum incidentem; fore [adde,] ut nec te tædeat ad me referre, nec me subvenire singulis. Quippe non sufficiebat sancto Eleëmosynario dare liberaliter, sed ipsemet egestate pressos animabat, ut indicarent ac peterent.
[480] [ac prudenti industria] Peregre rediens juris peritus quidam ipsi perfamiliaris, mox accessit visendi gratia, & offendit in ampla aula, ubi pauperes, aliosque necessitatem aliquam significare desiderantes, præstolari solebat. Adfuit eodem tempore vir nobilis, cui prima die cujusque mensis tribuebat [Sanctus] regales sexaginta; & hos quidem, præsciens adventurum illum die isto, cartæ involutos, gerebat in manica. Cum simul ambo ingrederentur, hæsit bonus Pater solicitus, quo pacto misero viro nobili stipem porrigeret statim, ut neque hic exspectare cogeretur, nec adverteret jurisperitus; rem Domino commendavit, & stipem cartæ involutam manu dextera, scapulari supposita, assumens, accessit ad complexum jurisperiti, & brachium sinistrum humero ipsius injiciens, dicensque: Optato advenisti, [brachium] alterum extendit supra [humerum] alterum, &, illo non advertente, cartam porrexit viro nobili: mox vero manus suas scapulari supposuit: atque ita prudenter satisfecit urbanitati recens adventanti jurisperito exhibendæ, & caritati, qua prorsus occulte & nulla interposita vel unius momenti mora subvenire cupiebat nobili.
[481] Non his solum tanta & numquam defatigata pietate opitulabatur, [opitulætur;] verum ad instar cælestis illius Patris, cujus tam insignis & perfecta est bonitas, ut solem suum oriri faciat super bonos & malos & pluat super justos & injustos a, etiam egregius hic Eleëmosynarius auxilium & subsidium subministrabat omnibus, non bonis dumtaxat ac virtute præditis, sed & nonnullis propter delicta non promerentibus, ne pejores evaderent, vel se prorsus perditum irent. Monitus fuit, nobilem, quem quovis mense decem scutis sublevabat, nonnumquam lusui indulgere, atque abuti eleëmosyna, expedire autem, ut hac privaretur. Id equidem non fecero, subjecit bonus Pater; quia, nisi demus, fiet deterior, & si modo unicum committit malum, tum plura committeret. Ita absentem tutatus est. Dein vocari ad se jussit, & gravissime increpuit, exponens criminis turpitudinem, & minitans, fore ut eleëmosyna privaretur, nisi rediret ad frugem. Attendere (jubebat) bona, quæ dabat ipsi, pertinere ad pauperes, ac severe a Deo puniendum esse, nisi impenderet necessitatibus domus suæ. Tantum valuit ista reprehensio, ut numquam ad lusum redierit nobilis, neque ulli umquam rei sese implicaverit, qua vel notam sibi [inureret,] vel pravo exemplo esset.
[482] Plebeiæ sortis mulieribus tam viduis quam nuptis succurrebat, [item variis modis feminis,] intellecta earum necessitate, pro ratione indigentiæ; aliquibus per manus eleëmosynarii elargiens qualibet hebdomade vel quovis mense statam pecuniæ summam, aliis manu propria hoc modo: istis eleëmosynis binos per hebdomadam dies constituerat, quibus una hebdomade adessent [mulieres] unius parœciæ, altera alterius, & dum cubiculo egrederetur ad Missam celebrandam in sacello domestico, illæ omnes, velata facie, ordine essent dispositæ in ampla aula juxta dictum sacellum. Ita dispositas circuibat, donabat singulas eleëmosyna cartæ involuta, submissa voce adhortans, ut Domino pie servirent, ac firmiter confiderent, fore ut Pater cælestis pie colentibus numquam deesset.
[483] In gratiam mulierum altioris conditionis & æstimationis, [ac matronis,] quas non decebat cum plebeiis adire domum ejus, quæque non erant admissuræ isto modo eleëmosynam, singulis feriis quarta & sexta, in diem festum non incidentibus, ad templum princeps se conferebat ad celebrandam in sacello S. Ludovici Rem divinam, qua finita & expleta in dicti sacelli sacrario gratiarum actione, egrediebatur, & parvum sedile, juxta aram majorem collocatum, occupabat, ut matronæ primariæ & honoratæ, velata facie, ad ejus, tamquam ad confessarii, pedes accedere possent ac necessitatem suam & molestiam declarare: si hæc spiritualis erat, solabatur & consilium animæ bono congruum suggerebat; si vero temporalis; Mitte ad me, inquiebat, confessarium tuum: per ejus quippe ministerium opem tibi afferam. Ubi autem ex confessario peculiarius didicerat matronæ conditionem, virtutem & indigentiam, huic per illum dirigebat, quod necessarium esse intelligebat b.
[484] Hac via ingenti liberalitate succurrebat pluribus, [quarum illustrioribus clam summas] aiebatque ejusmodi eleëmosynam magni meriti esse coram oculis Domini; quia mulieres aliæ plebeiæ famulari possunt, & necessitatem suam prodere curatoribus pauperum in parœciis; sed matrona nobilis ac liberaliter educata, quæ id nequit, & necessitate premitur, magno versatur in periculo animæ & honoris. Atque hinc eleëmosynam & opem talibus exhibitam, ne in ossensam Dei incidant, spiritualem esse potius dicebat quam temporalem. Quod vero exemplum est & virtutis documentum insigne; accepta notitia indigentiæ quarumdam matronarum valde illustrium, & quarum dignitas ac genus inhibebat, quominus detegerent cuipiam, stipemve peterent aut acceptarent, hoc utebatur artificio.
[485] [mittebat tamquam occulti debiti persolutionem.] Nitebatur novisse, apud quos illæ noxas animæ expiarent; hos arcessebat, & sancte promittens, servatum iri a se secretum, [monensque,] ut & ipsi servarent, inquirebat in matronarum istarum indigentiam, ac percepta rei veritate, (neque enim ipsi, utpote confessarii ignorare valebant,) perpendebat, & cum ipsis consilium inibat, quantum juxta statum & indigentiam domus, iis concedere expediret; ac [tandem] dicebat: Itaque hoc, pater, nunc sumito, & deinceps singulis tribus mensibus huc redito, ut tantumdem [recipias,] dicito autem isti matronæ, (sed quominus erubescat, fac nulla via noverit, a quo sibi donetur,) mitti a persona, quæ ipsi debito aliquo obstricta est, nec totum simul exsolvere valet, sed tantum per partes, atque ita solutum iri debitum in singulos tres menses. Et verum pronuntiabat, cum juxta doctrinam supra relatam, & quam ut certam habebat sanctus Præsul, debitæ sint pauperibus eleëmosynæ ab episcopis factæ. Stupenda sane sunt intellectu artificia ac modi hujus egregii Servi Dei ad succurrendum & favendum universis. At non mirabitur, qui consideraverit, quam caritati Christianæ, in culmine suo ac perfectione constitutæ, proprium sit, ingeniosam esse ac reperire vias inusitatas ad benefaciendum opitulandumque omnibus.
ANNOTATA.
a Hunc sensum paulo prolixiorem contraxi ad ipsa verba Euangelii Matth. 5 ℣45.
b Contenta hoc numero eadem pene ad verbum habes etiam cap. XI hujus secundi libri.
CAPUT XX.
Liberalitas erga pauperes puellas matrimonio jungendas; cura infantium expositorum.
[Pauperibus puellis] In pauperes puellas magna commiseratione afficiebatur, atque insigni caritate & largitate opem ipsis præstabat: adeo ut toto archiepiscopatus tempore nullæ fuerint pauperum virginum nuptiæ, quin aliquid in subsidium contulerit. Ad agendum de earum conjugio aut addicendam dotem nec tempus nec diem designaverat; sed quocumque tempore rogabatur pro egena aut parentibus orba virgine, præstabat eleëmosynam. Filias e vulgo ad ædes suas vocabat cum patribus aut matribus ac multa benignitate alloquebatur, ut suam indigentiam proponerent & pro insigni prudentia, qua ornatus erat a Domino, mox dignoscebat, an sincere agerent. Quo autem securiorem se redderet, nomina earum & domicilia tabellæ inserebat, ac diem, quo redirent, designans, benevole dimittebat. Interim curabat per eleëmosynarium indagari clanculum in earum mores & vitam. Si relatio erat recta & congrua, ad nuptias conferebat, quod mox dicemus, sin' minus aliquam dumtaxat porrigebat stipem & [allata] justa ratione dimittebat; neque enim umquam ab ejus ædibus recessit aliquis expers subsidii.
[487] Amplam ad hunc effectum eleëmosynam impendebat. [ad ineundas nuptias] Nam egenis puellis, seu orbæ essent parentibus, seu non essent, quæ famulando mercedem aliquam acquisierant, communiter singulis subsidium conferebat librarum viginti aut viginti quinque; & hujus generis quotannis ut minimum octodecim aut viginti nuptui collocabantur; iis, quas parentes famulatui addicere non poterant, sed justa de causa, (ut contingit nonnullis pauperibus artificibus, & multis viduis honoratis,) domi suæ retinere cogebantur, suppeditabat quadraginta vel quinquaginta, quibusdam septuaginta vel octoginta libras pro statu personarum: & hujuscemodi similiter anno quolibet in civitate ac per diœcesim in matrimonium collocabat viginti quinque vel triginta. Priores, hoc modo per ipsum ad [ineundem] matrimonium adjutæ, fuere pauperes aliquot puellæ ex Villar & Chullilla, oppidis archiepiscopatus, quia hæ, utpote clientes suæ, præponendæ videbantur. Eamdem ob rationem cum primum loca ista inviseret, intelligens, plures esse pauperes Chullillæ, dedit ducenta scuta ad coëmendum triticum, præcepitque parocho & magistratui dispertire in pauperes secundum cujusque indigentiam.
[488] Filias parentum honoratorum & nobilium juxta earum conditionem juvabat, [dotem] alias centum libris, alias ducentis, nonnullas trecentis & pluribus; atque hoc tanta caritate tantoque affectu pietatis, ut, dum certa aliqua via necessitatem fuerat edoctus, opus non esset multis illum rogare aut [rem] exaggerare, quo manus [auxiliatrices] protenderet: ipse habebat curam computandi, quid virgini ejusce conditionis honorifice maritandæ necesse esset, quidve auxilii afferre possent parentes, ac juxta exigentiam succurrendi. Eo modo opitulabatur.
[489] Cogitatione etiam præcipiebat, qua re matrimonium contrahentes cum opificibus opus habituræ essent, [concedit,] tum ut mariti mox domum ordinare possent, tum ut artem suam exercerent, & victum commode compararent. Atque ita referunt testes nonnulli, quod, cum puella pauper matrimonio jungeretur juveni fabro lignario, rogatus, ut viginti librarum subsidio juvaret ad lectum aliamque supellectilem [coëmenda] concesserit liberaliter, & quo tempore eas elargiebatur, quæsiverit, quam novisset artem juvenis, cui nubebat puella pauper; responsum est, Lignariam. Unde igitur (inquit egregius Dei Servus) vivet ille, nisi habeat aliquam summam pecuniæ? Æquum non est, ut ei procuremus supellectilem domesticam, & nihil pecuniæ ad exercendam artem suam: conversus autem ad ærarii præfectum, Da ipsi, ait, libras quinquaginta, ut viginti postulatis domum ordine disponat, & ex triginta superadditis materiam sibi comparet ac domi suæ laboret: sicque datæ fuerunt. Projicienti se ad pedes ejus juveni & gratias agenti de tanta caritate dixit: Gratias, fili mi, redde Domino nostro Jesu Christo: ipse enim ex bonis suis auxiliatus est vobis, non ego: quippe hæc mea non sunt, sed ipsius, & vobis destinata. Hisce autem auspiciis, aspirante Domino ejus laboribus, lignarius iste deinde bona acquisivit & honeste domum [sustenavit a.] In eumdem modum juvit plures alias, non tantum impertiens, quod petebant ac ipse solebat, sed sæpe duplum & amplius. Si autem quibusdam, non ex vitio aut culpa, sed ex infirmitate aliave ex causa res domestica dilabebatur, indigentiæ succurrebat.
[490] [cujusque statui congruam.] Filias hominum nobilium & primariorum, sicut ipsis parentibus opem suppeditabat, ut juxta nobilitatem & conditionem honorifice viverent, ita etiam juvabat quoad dotem, ut nuptias inirent parentum honori consentaneas; addebatque sæpenumero ex proprio animi motu amplius quam exquierebatur, ac videbatur [necessarium] seu iis, qui de conjugiis agebant, seu ipsis eorum parentibus: quia veræ caritati proprium est, exiguum existimare semper, quod præstat in Domini obsequium ac proximorum utilitatem, & quantumcumque præstat, desiderat semper præstare amplius. Locus hic se offerebat memorandi, quid ipsum inter ac sartores aliquot contigerit occasione conjugii eorumdem filiarum: sed de hac materia agemus capite vigesimo b, quod sequitur, ubi sermonem instituemus de ipsius cura colligendi bona pauperibus.
[491] [Exposititios omnes] Quod ad infantes [exposititios] attinet, testimonium perhibent, quotquot ejus tempore versabantur in generali pauperum domo, fuitque vulgatissimum, quod, quamdiu in vita superstes fuit, curam assumpserit educandi omnes ibidem expositos ac solvendi mercedem nutricibus. Idcirco illi tum non ad [ostium] domus pauperum, sed præ foribus palatii ipsius, eademque aliquoties nocte bini vel terni collocari cœperunt. Hinc nonnumquam quinquaginta vel sexaginta, imo nonnumquam septuaginta vel octoginta hujuscemodi alebat. Nec defatigabatur, utcumque magnus erat numerus, neque ægre ferebat, exponi ad fores domus suæ, contra alacriore vultu & insigni pietate suscipiebat c.
[492] [alacri animo suscipit,] Nocte quadam expositus est infans ad portam palatii: observarunt famuli duo & mox accurrerunt; alter infantem sustulit, alter currendo insecutus est ad dignoscendum eum, qui exposuerat; & quamvis assecutus sit, dimittere illum ipsi visum est. Subierunt ambo cum infante cubiculum, in quo cœnabat pater D. Thomas, dicentes: Dominationi tuæ puerum afferimus, parentes simul adducere potuissemus, eos quippe assecuti sumus; verum id non placuit. Alacri mox fronte excepit eum brachiis, an sacro fonto tinctus esset perlustrans; esse comperiens, bene precatus illi est, & ad famulos conversus: Haud recte, inquit, egistis, dum parentes estis insecuti; quid enim illis, per vos adductis, eramus facturi? Ne fiat hoc deinceps; abunde enim eos affligit indigentia. Tradidit eum Segriano episcopo, quocum cœnabat, &, Mox, inquit, nutricem ipsi alendo quæramus, ubi quadraginta octo, quot habemus, nutriuntur, etiam quadraginta novem nutrientur & plures, si Dominus ad nos destinaverit. Numquam enim timebat, ne deesset, quo sustentaret pauperes.
[493] [nutricibus suo sumpta committit,] Quoniam caritas, quam exhibebat istis infantibus, comperta erat omnibus, & plures illi noctu afferebantur, sanctus Præsul (qui intento animo perpendebat omnia) tum propter damnum, quo affici poterant infantes, per totam noctem carentes nutrimento lactis, tum propter molestiam, quam per suos vagitus-creabant domesticis, curavit, ut duæ ex nutricibus habitarent prope palatium, ac domos ipsis conduxit, quæ infantes, quacumque tandem hora exponerentur, tollerent, lacte foverent ac servarent, donec illis nutrices, in quas mox die proximo inquirebatur magna diligentia, reperirentur. Et instar boni patris, qui identidem filium, foris enutritum, conspicari desiderat, atque experiri, qui valeat, primo cujusque mensis die jusserat domum suam convenire nutrices omnes cum infantulis.
[494] Ingressæ præstolabantur illum in ampla sacelli aula, [state tempore ad se deferri jubet.] ipse vero, finito Missæ sacrificio, obibat omnes duplici serie collocatas, singulos infantes examinans, [ut perspiceret,] quo modo enutriti & quo statu adducerentur. Adducenti nitidum, mundum ac recte comparatum præter mercedem impertiebatur auctarium aliquot regalium; at non ita [comparatum] afferenti nihil concedebat; contra corripiebat, ac negligentem compellabat, ut deinceps, tum ad gaudendum auctario tum ad evitandam negligentiæ correptionem, meliorem de infante curam gererent. Idipsum factitabat festis præcipuis & solemnioribus post prandium: meliorum quippe ac gustui sapidiorum bellariorum loco habebat d videre, quo modo infantes alerentur. Si quem languidum aut pallidum offenderet, dolebat multum, & cum nutrice conquerebatur, cur ita aleret. Siqua autem (ut fit) pauperem se esse reponeret, & ex data mercede sufficiens non obtinere alimentum, per modum eleëmosynæ dari ipsi auctarium jubebat clanculum, ne conquererentur aut ægre ferrent aliæ. Si remediis indigerent corrigendo lacti, suppeditari jubebat; omnibus quippe Dei Servus magna caritate succurrebat.
[495] Observabat quoque, quibus pueri fasciis & pannis, [& an solicite educentur examinat;] & quibus vestibus induerentur nutrices, & tam pueris quam nutricibus, quod necesse erat, præstari jubebat, ut & hæ congruis incederent vestimentis, & infantes bene compositi ac mundi essent, quoniam diligebat tamquam filios proprios. Dum adducebantur & ipse singulos examinabat, manu frontem ipsis demulcebat & blandiebatur; nutricibus autem, Si vobis, inquiebat, regis filius enutriendus committeretur, quam vos honoratas ac fortunatas existimaretis, qua solicitudine aleretis, quam mundum ac recte compositum servaretis! At Rex cælestis parvulos hosce suos esse reputat, hos mihi commissos voluit, hos ego vobis, sorores, ejus nomine committo; mundos servate & recte compositos, quidquid enim iis opus fuerit, nos omnino procurabimus.
[496] Quo facilius, qui infantes enutrire non valebant, [curat, ut facile ad ostium suum exponi gueant;] exponerent ad ædes suas, ostium æstate usque ad horam nonam, hyeme usque ad septimam vespertinam semiapertum servari jubebat, & domus aditum illuminari quidem, sed ita, ut ejus claritas non obesset afferre eos cupientibus, & quo non minus, clausis januis, valerent exponere infantes, appensum iis erat tintinnabulum e. Promiserat quoque famulis, ut [nempe] advertentes collocari infantem aliquem, mox magna diligentia ad tollendum & ad se deferendum accurrerent, se cuilibet infantem afferenti, concessurum regalem quadruplicem, atque ita simulac vel infantem vel tintinnabuli sonum persentiscebant, statim sublaturi & introlaturi celerrime advolabant.
[497] Inops muliercula matrimonio juncta infantem quadam nocte præ foribus ædium ipsius collocavit. [maler proprium filium expositum nutriendum accipit,] Die postero primo mane, convenit nutrices, juxta palatium habitantes ad subministrandum lac infantibus nocte expositis, rogans, an fortuito non haberent infantem, cui quærenda esset nutrix, fore ut ipsa enutriret; quia a se genitus obierat. Opportune advenis, dixerunt illæ, hac nocte enim allatus est unus; inspiciamus lac tuum, &, si sugere facile voluerit, puerum ea, qua alunt ceteræ, mercede poteris enutrire. Inspecto lacte, quod recens erat, quodque ex ejus uberibus facile admodum assumebat puer, rei certiorem fecerunt patrem D. Thomam, & juxta relationem istarum nutricum commissus ipsi est, ut aleret, &, ut moris erat, pars mercedis in antecessum collata. Ita mulier abstulit filium suum, pecuniam suæ necessitati, & novas fascias infanti; nam tam pauperes erant ac laceræ eæ, quibus, dum exposuit, involvebatur, ut usurpari non possent. Præceperat autem, ut nutrices, juxta palatium habitantes, fascias & pannos haberent residuos & idoneos infantibus, qui nudi aut vestibus pauperibus ac laceris & ad usum ulteriorem ineptis involuti afferrentur.
[498] [quod Sanctus intelligens, non minus mercedem solvit;] Quamquam mulier operam dederit, quam potuit maximam, ut res ista magno secreto involveretur, ita tamen latere nequiit, quin agnosceretur ipsa propria infantis patens, & quo dolo fuisset usa. Indicatum id [quoque] fuit Dei Servo, ut ei mercedem subtraheret, quamvis etiam ipsi remittere vellet, quæ per fraudem adepta erat. Id equidem non faciam, (reposuit Dei Servus,) estote memores, quid vobis dixerim aliis in occasionibus; caveamus a defraudandis pauperibus; nam dum ab ipsis defraudamur, nihil nobis detrimenti, imo sæpe multum utilitatis accedit, quale accedit ab ista muliere. Hæc enim nisi mater ejus esset, uni dumtaxat præstaremus eleëmosynam puero, nutrimentum subministrantes; cum autem ipsius sit parens, utrique beneficium præstamus, puero, procurando nutrimentum, mulieri, succurrendo egestati per mercedem, quam lucratur. Hoc ipsum, subjecit, factitavit genitrix Moysis, enutriens proprium filium, ac pro eo mercedem accipiens a filia Pharaonis sibi collatam: neque idcirco coarguit ipsam Scriptura sacra, neque nos coarguere debemus pauperem istam feminam, quæ dolum hunc excogitavit ad egestati suæ medelam afferendam, quæque mihi duplicis meriti usuram affert ex eo, quod rem edoctus promerear, duplicem faciens eleëmosynam; ac lubens facio.
[499] [malo laborantes chirurgo committit,] Ad chirurgum nomine Joannem Baptistam Alatar f (virum honoratum & bene Christianum, licet ex novis Christianis oriundum) quod peritus esset & manu expeditus ad persanandos eos, qui membro aliquo capti erant, vel brachium aut crus confractum luxatumve habebant, curandos mittebat [Sanctus] pueros vel pauperes, tali malo afflictos, una cum schedulis a secretario suo [exaratis.] Dictus autem Alatar, dum lubebat, colligens schedulas adibat patrem D. Thomam, qui curationum suo jussu factarum pretium persolveret juxta easdem schedulas. Inito computu, aiebat [Sanctus:] Frater Alatar, res ista pauperes respicit: eleëmosynam iis elargiamur; ac subtrahebat nonnihil, reliquum magna liberalitate & alacritate persolvens: ita quidem ut chirurgus perpendens caritatem sancti Præsulis, dato pretio valde contentus abscederet.
[500] [a quo non sine prodigio incurabiles sanantur:] Die quadam [præ foribus] Servi Dei collocata est puellula distortis in aversum pedibus: vocari jussit chirurgum istum, qui ad rectum situm deduceret ac curaret. Ut conspexit ille, dixit, id [suscipere] non audere se, quod simile malum numquam curasset, & immedicabile esse censeret; quandoquidem eo modo in lucem edita esset. Non deposuit idcirco fiduciam bonus Pater, sed brachiis eum stringens, dixit: Applica, quæ soles ad emolliendos nervos & articulos, ac fasciis obligans, spem in Domino defige; quoniam per fidem divina ipsius pietas medelam affert ei, quod homines omnino immedicabile esse censent. Chirurgus verbo ipsius credens (nam valde familiaris ipsi erat, & ut insignem Dei Servum suspiciens, magna devotione reverebatur) jussa patris D. Thomæ mandavit exsecutioni, atque intra paucos dies ita curavit, ut pedes in anteriorem partem reduxerit, & cruciatum vel dolorem nullum inferens, ita constituerit, acsi numquam simili [malo] fuisset affecta. Unde & ipse Alatar & qui viderant ante, ac conspexere postmodum, magna admiratione permoti sunt, judicaruntque miraculum esse evidens, propter preces & fidem beati Antistitis patratum a Domino. Asserit idem chirurgus, quod & alios infantes deinde, cum intelligeretur puellæ istius a se facta curatio, casu aliquo adductos, confisus meritis ac favore ejusdem patris D. Thomæ ob ingentem devotionem, qua ipsum prosequebatur, curandos susceperit, curaverit, & in singulis agnoverit patrari a Deo miraculum per interventum beati Patris.
[501] Non hos tantum infantes colligebat patris D. Thomæ caritas, [pupillos in palatium alendos recipit.] verum plures alios, qui, parentibus morte sublatis, pupilli & omni præsidio destituti relinquebantur. Obierunt hac in civitate pauper sutor atque ejus uxor, relictis tribus infantibus, quorum natu major ad summum erat annorum quatuor vel quinque: ut intellexit, in domum suam introduci illos jussit. Hic a proba provectæ ætatis & pii exempli femina, quam valetudinario præpositam habebat, enutriti sunt. Ibidem eos alens, tanto amore fovebat, ut pueri cum conspicientes accurrerent tamquam ad parentem proprium, qualem vere operibus se præstabat. Continuatum id est, donec grandiusculi evaderent; tum enim magistris opificium edocendos commisit. Eodem hoc modo alebat ac fovebat plures, parentibus & omni humano auxilio orbatos; & ea quidem cura succurrit omnibus, ut, quemadmodum ipsemet asseruit paucis ante obitum diebus, solverit mercedem nutricibus & puerorum alimentum ad duos annos post mortem.
ANNOTATA.
a Nonnulla hanc periodum præcedentia ac subsequentia recidi, quia tædebat recantare fere eadem.
b Apud nos vigesimo primo propter divisionem in Annotatis ad cap. 18 lit. c insinuatam. Ceterum dicta hoc capite generatim ita comprobat Coccinus pag. 541: Tanta enim & tam eximia charitate necessitati in dotantibus [Note: ] [forte indotatis] puellis succurrebat, ut nullus ad eum accederet parens bonorum egenus, nubiles tamen filias in matrimonium daturus, quin ipse præsto necessitatibus adesset, dotem constitueret, & omnes, quæ tamen innumerabiles fuerunt, honesto matrimonio collocaret: ita de vera scientia in processu Valentino deponunt Mariana de Sottomajor… Petrus Guttierez … & in processu Castellæ Petrus Garzias.
c Subdit hic auctor, hominibus crudelibus proprium esse sævire in parvulos, mitibus horum misereri; ac doctrinam confirmat allatis exemplis e sacra Scriptura.
d Pauca hic denuo, ne eorumdem fere dictorum fieret repetitio, rescindenda judicavi.
e Hæc illustrat Coccinus pag. 543 verbis sequentibus: Non minorem curam adhibuit in pueris expositis educandis, qui, cum prius in portas projicerentur, & ab nutrientium defectu vix nati interirent, in omnibus suæ diœcesis parochiis edici jussit, ut omnes ad sui palatii portam exponerent: dein paucis enarrat pleraque, quæ referuntur a Salonio num. 493 & duobus sequentibus, ac tandem subdit: Ita de vera scientia deponunt Petrus Garzia Castellanus ætatis LXXVIII annorum … in processu Castellæ … & in processu Valentino don Carolus Joannes de Torres ætatis LXXIII annorum… Petrus Guttierez … & Mariana de Sottomajor.
f Is ipse est, qui apud Coccinum pag. 619 inter testes de virginitate S. Thomæ comparet primo loco: verba dedi in Annotatis ad cap. XI lib. 2 lit. e.
CAPUT XXI.
Gaudium ejus, dum stipis erogandæ datur occasio; parcitas erga se, quo plus eroget; exstructio duorum collegiorum.
[Delectatur] Tanta fuit patris D. Thomæ in pauperes misericordia, ut quantacumque multitudine offerrent sese ac sisterent, defatigaretur numquam. Summa ipsius voluptas erat & consolatio, cognoscere pauperum necessitates & cognitis afferro remedium. Erat in hac civitate mulier sancta, quam ipse ob virtutem & pietatem Christianam, maxime vero ob caritatem & liberalitatem in pauperes, diligebat multum. Ad hanc, cum notum esset, quanto amore in eam afficiebatur pater D. Thomas, plures accurrebant personæ inopes, aliæ, ut pro se apud ipsum intercederet, aliæ, ut ad ipsius ædes deduceret, & quoniam frequentes erant, metuens ipsa, ne illi afferret molestiam, die quadam dixit: Vere, Domine mi, vi quasi adacta accedo, nec ullum amplius inde meritum obtinere me existimo, quod non dubitem, quin multum molestiæ afferam tuæ Dominationi. Subridens bonus Pater, Noli, inquit, id credere, sed multum inde promereri te [existima.] Nam quocumque modo venias, Deum ac pietatem, qua tangeris erga pauperes, ducem habes. Ne cesses illos adducere; nec ejus te tædium capiat, nullum quippe me capit, nec porro capiet, ut ut frequentes sint; nihilque aliud molestum mihi est, quam quod multo plura eroganda non suppetant.
[503] [dum pauperes] Pauperis opificis, qui debebat septem scuta, clericus pignerari cœpit bona, quia, licet multas dilationes concessisset, longoque tempore exspectasset, numquam obtinuerat solutionem, ac egebat ipsemet. Hoc sciens vicinus [opificis] suasit, ut ejus certiorem faceret Archiepiscopum, fore enim ut hic clerico præciperet desistere a pigneratione: quamvis autem præfatus debitor eo tendere abnueret, dicens, rationem stare cum clerico, quandoquidem tamdiu exspectasset, stimulavit vicinus & comitem se obtulit; simul itaque ipsum adierunt. Excipiens eos auscultavit valde familiariter, at clerici partes suscepit, inquiens: Nullam tibi injuriam intulit, quoniam exspectavit tamdiu, & amplius eo eget fortasse quam tu. Nihil in eo deliquit ipse, sed tu, quod, non habens, unde solveres, ad me non accesseris, qui extemplo tibi succurrissem; tu vero eam ex pigneratione molestiam non recepisses, ac mihi, egestatem tuam declarans, magnam attulisses voluptatem. Præcepit mox eleëmosynario, ut illi decem scuta traderet ad persolvenda septem, quæ debebat, & expensas, si quæ factæ erant in pigneratione. Ipsum dimittens, dixit: Si obtingat alias necessitas, accurre ad me, ego remedium subministrabo, idque mihi volupe erit: quod etiam præstitit alia occasione, quando propter debita venalis exposita est unica, quam vir idem tenebat, domuncula, eique opitulatus est.
[504] Eorum accessibus delectabatur, eosque magna cum voluptate excipiebat, [accedunt,] quos noverat eleëmosynis addictos & in pauperes benignos, quorumque sermones ac colloquia eo vergebant, ut illis præsidium subministrarent & indicarent ipsi, quos sciebant pressos necessitate. Tales personas, cum inviserent, expansis brachiis suscipiebat, & cum valedicerent, hortabatur, ut viserent sæpius, acturi de pauperum adjumento. Sicut patriarchæ Abraham explicans caritatem, refert sacra Scriptura, quod subsisteret ad ostium domus suæ, in locis editis & collibus, ut deprehensos illinc pauperes ac peregrinos deduceret in domum suam, ministraret ipsis, & mensam laute exstrueret: ita etiam beatus D. Thomas postquam Sacrum celebrarat, & confecerat negotia eum in finem expectantium, in ampla sacelli aula, patentibus tum aulæ ejusdem tum graduum valvis omnibus, notabili temporis spatio morabatur, opperiens, num quis adveniret, qui peteret eleëmosynam, aut necessitatem aliquam exponeret: atque hac de causa adventantem peramanter ac familiariter recipiebat & in ejus subsidium mox accurrebat. Similiter, advertente nemine, per fenestras aulæ ejusdem porticum domus suæ, & per cubiculorum fenestras forum oculis perlustrabat, an adventantem pauperem esset detecturus: vocari jubebat, ejusque edoctus calamitatem, extemplo adjuvabat. Prospexit autem Deus, ut, quamvis tantas tamque assiduas eleëmosynas præstabat, numquam, quod daretur, deficeret.
[505] Cum die quadam, sumpto prandio, omnem, (sicut ei contigit nonnumquam, [quos iuvare]) quam domi habebat, pecuniam in pauperes distribuisset, sub vesperam diei ejusdem accurrerunt nonnulli magna pressi necessitate. Nihil, quod daret ipsis, reliquum sibi esse comperiens, dolorem sensit vehementissimum, non quidem ex eorum adventu, nam hæc ipsius erat voluptas, sed ex eo, quod domi non haberet pecuniam ipsis impertiendam. Verbum nullum proferens, sacellum ingressus est, atque illic multis lacrymis supplex oravit Dominum, ut pauperibus istis esset propitius, ac benedicta manu sua sic prospiceret, ut ne ab ædibus suis abscederent solatii expertes. Dum hisce distinebatur, priusquam abiret eorum quispiam, (nam quoniam nihil significaverat, neque noverant, cur introgressus esset, præstolabantur,) adest mercator unus ex iis, qui bona archiepiscopatus conduxerant, cum binis famulis, portantibus in corbe mille ducatos, pro majori parte in argentea, pro reliqua in leviore moneta cartis involutos.
[506] Vocatus est, ut pecuniam illam acciperet: tantum autem ejus fuit gaudium, ut, sicut ante præ mœrore lacrymas profundebat, visa hac insigni Dei; & a se quidem exorati, misericordia, fleret præ lætitia. [queat; pallium egeno porrigit;] Confestim ex ea pecunia partem dedit pauperibus, qui exspectaverant, & infinitas Domino gratias egit, quod eo in casu subministrasset, unde illi juvarentur, nec abirent sine eleëmosyna, sine qua ab ejus ædibus nullus pauperum recessit umquam: ita quidem, ut, cum aliquando pecunia destitutus, danda egeno, quem media hyeme pene nudum conspicabatur, vocarit ipsum, &, quo se tegeret, porrexerit pallium a ex panno nigro, quod supra album vestimentum gestabat, ut solent religiosi nostri Ordinis, dum frigus est vehemens. Præterea monuit reverti die postero, quo eleëmosynarius subministraturus esset auxilium in vitæ alimentum.
[507] [plus creditur erogasse] Mirabantur nonnulli, quo pacto posset dare tam multis tantumque, quantum capitibus præcedentibus retulimus, & in hoc sumus relaturi, proferente id temporis archiepiscopatu ad summum viginti aut viginti quinque ducatorum millia. Nam juxta hactenus memorata, quamvis protulisset septuaginta aut octoginta ducatorum millia, fuissent sane necessaria ad juvandos, uti faciebat, universos, multosque tot tantisque eleëmosynis. At vero isthæc admiratio locum non reperiet apud eum, qui ex una parte intelligit, quantum valeat ac possit boni patris-familias industria; ut, bona præter ordinem & in res superfluas non expendendo, &, quod fieri potest absque defectu necessarii, colligendo, pauca æquivaleant multis: quique ex parte altera novit virtutem eleëmosynæ, & quam frequenter accidat, multiplicari a Domino panes in manibus eleëmosynariorum, ut solis quinque abunde satiari queant multa hominum millia.
[508] [quam recepisse e redditibus;] Res utraque juvit patrem D. Thomam, ut ex tam modico proventu erogaret tot tamque largas eleëmosynas, (quas certum est, si ratio & computatio iniri posset, multum excessuras omnia, quæ accipiebat.) Nam, ut mox videbimus, ex parte sua ipse curam magnam habebat parcendi sumptibus, quantum poterat, in gratiam pauperum, Deus vero ex sua augendi & amplificandi ipsius eleëmosynas. Tam erat solicitus ac rigidus in parcendo sumptibus pro pauperibus, ut equidem non putem, ullum patrem esse naturalem adeo parcum pro filiis quantumcumque dilectis. Nam eo parsimoniæ pervenit in gratiam pauperum, ut victum sibi ipse subtraheret ac propriis manibus resarciret vestimenta, ut vidimus hoc secundo libro capite decimo octavo b. Quo autem id pateat peculiarius, quid eum inter & aliquos sartores contigerit, memorabo hoc capite, pro sequenti reservans, quo pacto Deus pluribus casibus amplificaverit ipsius eleëmosynas.
[509] [sibi parcus est,] Cum essent ipsi bini thoraces valde laceri præsertim in manicis, resarciendos misit ad ædes sanctæ illius mulieris, cujus memini sub initium hujus capitis. Hæc illos conspicata, ipsi significatum abiit, usque adeo laceros esse, ut neque ipsa reficere valeret, neque deceret iis indui tantum Archiepiscopum; quandoquidem triginta nummis regalibus confici posset novus. Neque ego hoc faciam (dixit pater D. Thomas.) Nam, ubi assutæ iis fuerint manicæ, usui mihi esse poterunt, ac triginta illis regalibus juvabimus aliquem, qui careat veste tam nova quam sarta. Jussit itaque vocari sartorem, qui reficeret, & manicas annecteret: antequam traderet, pacisci voluit de mercede; & quamvis sartor semel ac sæpius diceret; Jubebit mihi dari tua Gratia, quod lubuerit, acquiescere nequaquam voluit, sed indicari sibi, quantum ille esset accepturus. Tum mercedem aliquam indicavit, sed æquo majorem ratus pater D. Thomas tamdiu disceptavit, ut, licet artifex tandem ei assenserit, quam æquam esse aiebat Archiepiscopus, recesserit offensus admodum & pravo quasi exemplo læsus, avarum ac sordidum illum esse reputaret.
[510] Probe id advertit sanctus Antistes, sed parum curavit: [ut pauperibus det,] plus enim potestatis in corde ejus obtinebat desiderium parcendi in gratiam pauperum, quam personæ suæ qualiscumque despectus, dummodo fieret citra suam culpam ac Dei offensam; confisus nempe futurum, ut divina bonitas, quæ noverat ejus animum, in gloriam id suam converteret, erroremque homines dedoceret: sicut contigit isti sartori. Nam eidem habenti tres filias nubiles, nec aliquid unde dotaret, suasit quidam clericus [ecclesiæ] S. Catharinæ martyris, adire Archiepiscopum, ac necessitatem suam declarare. Renuenti autem illi, quia memor, quid accidisset, dum thoraces resarfit, avarum arbitrabatur, ita persuasit clericus, ut decreverit adire Archiepiscopum, propositurus suam necessitatem ac flagitaturus auxilium. Mox agnoscens eum bonus Pater, peramanter auscultavit, ac filiarum nomen & apud quem confiterentur peccata, exquisivit. Hæc edoctus, Vade, inquit, frater, Deo propitio, huc veniat confessarius vester; tu vero & filiæ tuæ rem Deo commendate: ipse diriget, ac vobis adjumento veniet.
[511] Interrogavit confessarium, & intellecta tum puellarum virtute ac egestate, [uti ostenditur exemplis, uno,] tum opportuna occasione, quæ se offerebat ad eas nuptui tradendas, quæsivit, quæ dos futura esset congrua: respondente confessario: Si vestra Gratia dignaretur cuilibet suppeditare triginta libras, insignis esset pietas, & [grande] illis adjumentum; In nomine Domini, dixit pater D. Thomas, tu ac illarum genitor cras huc venite, syngrapham ipsi super illis exarabo, & post conclusum matrimonium numerabo. Adiit illum cum confessario parens, acturus gratias de beneficio sibi præstito; & quoniam tanta erat caritas sancti Præsulis, ut solicite admodum perpenderet & examinaret, an, quod concedebat pauperibus, eorum necessitati sufficeret, ea nocte cogitaverat, parum esse libras triginta, ac majorem partem fore necessariam in supellectilem domus; dixit itaque: Audi, pollicitus heri sum tuo confessario libras triginta pro singulis filiabus tuis, dum nuptui tradentur: ea de re cogitavi hac nocte, & modicum id esse comperi, quia pars major futura est necessaria ad instruendam domum supellectile: igitur dabuntur cuilibet quinquaginta; viginti [libris] poterunt instruere domum, reliquas vero impendere comparandæ materiæ artis suæ, ut operari incipiant. Sartor tantam pietatem & munificentiam cernens, humi se prostravit deosculaturus pedes ipsius, sed cohibuit Dei Servus, dixitque: Nonne tu is ipse es, mi frater, qui thoraces mihi restaurasti? Annuenti illi, subjecit: Scio, offensum te fuisse, cum videres me super mercede disceptantem: sed haud recte judicasti: nam tum conatus sum & conor semper, nihil cuipiam, quod justum esse censeo, detrahens, sumptibus parcere, ut hanc eleëmosynam præstare valeam, non ut mihi pecuniam coacervem; quia neque ea mihi opus est, neque, favente Deo, tempore obitus mei reperietur apud me. Res ista valde publica fuit in hac civitate; nam, licet pater D. Thomas secretum commendaret, nequivit tacere homo iste tantam pietatem ac largitatem.
[512] [altero,] Thoracibus ita corruptis, ut neque usui esse possent, nec denuo resarciri, coactus fuit novum sibi procurare: conficiendum mandavit alteri sartori; afferentem rogavit, quo constaret pretio. Dum autem respondit artifex, telam simul & operam constare nummis regalibus quatuor supra viginti c; Sume eum, inquit, frater, ac refer domum: neque enim mihi congruit thorax adeo pretiosus: quamvis autem ad hæc artifex multa reponeret, numquam eum sibi voluit, sed auferendus fuit & conficiendus alter ex tela viliore ac simpliciore, decem dumtaxat constans regalibus: unde & ille offensus fuit, ac sordidum judicavit. Post dies aliquot nuptui tradenda illi fuit filia, & instar alterius carens dote, suadente clerico ecclesiæ metropolitanæ, adiit Archiepiscopum petiturus eleëmosynam; hanc ille lubenti animo concessit, & sicut congruum esse censuit, septuaginta libras d impertitus est. Coram adstiterat œconomus, quando idem homo pro thorace rogaverat regales viginti quatuor, ac similiter præsens adfuit, quando hanc illi eleëmosynam elargitus est, eamque amplam esse opinans, dixit; Nuper vestra Gratia huic eidem homini tam parca fuit, & hodie tam liberalis. Ita est, respondit pius egenorum Pater, quia illo die mihi sumptum faciebam; hodie facio eleëmosynam: tum expendebam ex eo, quod mihi ad victum licitum est depromere tamquam meum, nunc do, quod ad pauperes pertinet. Mihi nolo, nisi quod valde necessarium est: hinc superfluum me ægre habet ac detraho; sed quod do pauperibus, cum eorum bona sint, nec ægre me habet, nec est quod habeat, sed quod succurram liberaliter eorum necessitatibus.
[513] [tertio,] Persuasum illi est a nonnullis, ut quadratum istud cubiculum altum, supra domus suæ portam principalem situm, exstrueret, dicentibus, locum esse valde necessarium, quo secederet vel ad studendum vel ad recitandum quiete Officium divinum, imo, cum opus esset, usui fore ponendo frumento, atque exiguo sumptu exstructum iri. Ejus constructioni assensus quidem est, at multo pluris, quam arbitrabatur, constare comperiens, vehementissime doluit, usque adeo ut canonicus ipsum invisens, cubiculum istud obambulantem, coronam Marianam manu [tenentem,] valdeque afflictum ac lacrymantem offenderit: causam ignorans & existimans, obtigisse grave incommodum, interpellavit: Quidnam est, quid accidit vestræ Gratiæ, quod ad ita lacrymandum compellat? Heu, domine canonice, respondit, quid ni lacrymer, ubi me induxerunt ad tantum huic cubiculo sumptum impendendum, subtrahendumque pauperibus? Hunc enim a me Deus exacte repetet. Artifex, operi faciendo præpositus, audiens tum hæc tum querelas multas adversum se deponentem, dicentemque, quod ab illo deceptus fuisset, dum de sumptu faciendo interrogaverat, quodque surriperet pauperibus, quidquid excedebat pretium ab illo indicatum; omnes operarios istic laborantes congregavit & coram ipso stitit inquiens: Per amorem Dei ne se cruciet tua Gratia, nec conqueratur de sumptu, qui isti operi impenditur: nam tantam in hoc præstat eleëmosynam, quantam in eo, quod dat pauperibus aliis. En homines isti omnes, pauperes omnes sunt, nec quidpiam sibi ac familiæ suæ habentes præter diurnam mercedem, quam hic lucrantur. Nisi hoc opus exstrueret tua Gratia, quoniam hyems est, plerique eorum, imo fere omnes non haberent pro majori dierum parte, ubi operam elocarent & regalem lucrifacerent: ex hoc autem opere obtinuerunt ac obtinent, ubi laborem impendant hac hyeme, ac diurnas mercedes lucrentur, quibus victum comparent, & sine quibus fame interirent. Hoc ingenti illi fuit solatio; demonstrante artifice magnam, quam præstabat, eleëmosynam, suppeditando illis occasionem laborandi & lucrandi diurnam mercedem. Ea opportunitate indagavit, quinam ex iis essent juncti matrimonio, & quot haberent liberos; quibus autem ad sustentandam familiam modicum esse perspexit, quod ex diurna mercede referebant, iis per eleëmosynarum præfectum singulis septimanis aliqua stipe subveniri jussit, &, cum hyems esset, quos comperit non habere vestem præter miseram ac laceram, quam gestabant indies, vestiri præcepit, eorum domos visitari, & non habentibus stragula & culcitas subministrari.
[514] Concinnabat faber argentarius in tabellis argenteis ex encausto imagines pulcras admodum ac pias, [quarto,] & existimans, patrem D. Thomam aliquas optime concinnatas coëmpturum, in sacello suo collocandas, quatuor ex hisce spectandas attulit, commodo pretio constituens. Aspectu earum delectatus Dei Servus tulit in sacellum suum, iisque altari impositis in genua se submisit, & orationem instituit; hac finita, retulit ad artificem, dicens: Plures tibi habeo gratias de benevolentia a te mihi exhibita afferendo eas huc, ac de consolatione a me percepta ex earum conspectu; at non est mihi, unde emam: quæ possideo, frater, ad pauperes pertinent; neque hæc mihi fas est illis surripere ad sumptus faciendos in res non necessarias, quamvis sanctas & pias, quales sunt istæ imagines. Ita eum dimisit. Abiit ille, admirans, ne rem quidem tam piam & ex qua multum solatii haurire posset anima, coëmere velle ipsum, quo parceret sumptibus in gratiam pauperum.
[515] Die quadam cum in cubiculo, ubi aliquoties propriis manibus vestimenta sibi resarcire solebat, [& quinto;] non probe clauso ostio, eidem exercitio vacaret, eo ipso tempore accidit, ut ad illud accederet homo, petiturus eleëmosynam: quoniam vero ipsum sibi vestes resarcientem deprehendebat, nihil quidquam rogans recessit. Observavit id Dei Servus, &, quid rei esset, conjiciens, vocavit illum quam mox, & cur recederet, non indicata adventandi causa, quæsivit. [Innuit] autem, ne, si forte ex iis, quæ viderat, offensus fuerat vel amiserat fiduciam, idcirco timeret vel prætermitteret significare, quid rei esset. Indicavit itaque ille, filiam sibi esse nuptui collocandam, nec suppetere, quod illi daret, nisi subveniret sua dominatio. Recedebas igitur, inquit pater D. Thomas, non indicata necessitate, quia me vestimenta mea reficientem conspiciebas. Haud recte judicasti: nam eapropter ego ipse reficio & quidquid possum servare studeo, ut habeam, quod dem, dum tu aliique ex hac & similibus necessitatibus ad me recurritis. Interrogavit eum de nomine ac loco domicilii, ut eleëmosynarum præfectus [de ipsius conditione] quæstionem institueret; hac valde secreto instituta, didicit, tam patrem quam filiam pios esse ac egenos, concessitque illi in subsidium dotis quadraginta libras. His hic narratis similes memorantur alii plures: omnes quippe, qui rogatum accedebant, juvabat, nec umquam ore proferebat ista: Non possum, vel, Redi alio die; nisi cum æquum esset prius rem indagare; uti [cum ageretur] de juvandis puellis ad ineundum matrimonium, de quibus præcedenti capite locutus sum.
[516] [pœnitet ipsum pii operis extra diœcesim facti,] Pro clausula hujusce capitis, quo pateat, quam pœniteret ipsum quidquam impendere rei alteri quam pauperibus suæ diœceseos, suffecerit intellexisse, quid moverit ad fundandum collegium, quod pauperibus studiorum alumnis in hac civitate juxta scholas ædificavit. Ex amore, quo prosequebatur universitatem Complutensem, ubi litteras didicerat ac docuerat, atque una ex desiderio favendi aliqua in re suo Ordini, illic fundamenta jecit collegio pro religiosis sancti patris nostri Augustini. Etiamsi opus esset tam sanctum ac pium, atque fas sit episcopis religiosis meminisse Ordinis sui, eidemque præstare aliquod beneficium, imo etiamsi exiguum illi collegio sumptum impendisset, (nam illi primordia tantum dedit e, idemque perfecit postea provincia [Ordinis] Castellana f,) ingenti deinde doloris sensu correptus fuit, quod expendisset quidquam extra diœcesim; quia videbatur sibi id subtraxisse pauperibus hujatibus, ad quos pertinet. Adeo ut pater F. Joannes Rincon, (quem socium sibi assumpsit, dum ad Valentinum archiepiscopatum venit,) istac rediens & intuens collegii parietes, diceret: O collegium, quot lacrymis constas sanctæ illi animæ degenti Valentiæ g!
[517] [& in compensationem] Idcirco in satisfactionem & pœnitentiam ejus, quod fecerat Compluti, uti ipse asseruit pater D. Thomas, fundavit Valentinum pauperibus suæ diœcesios studiorum alumnis, ad clericalem statum promovendis, voluitque, ut appellaretur, Collegium sacratissimæ Mariæ Virginis de Templo; quia (ut libro primo vidimus) die ejusdem sanctissimæ Virginis in templo præsentatæ induerat habitum nostri Ordinis. Numquam enim fuit immemor gratiæ sibi a Domino die isto concessæ, nec, etiamsi ad alium statum ac dignitatem [promotum] se cerneret, ejus umquam memoriam amisit. Hinc, ut perspiciant viri religiosi, a Deo ad altiora provecti & honoribus aucti, quanti æstimare debeant, quod fuerint [religiosi,] videntur mihi referenda ipsa verba, quibus religiosissimus Archiepiscopus auspicabatur collegii sui constitutiones.
[518] [collegium exstruit Valentiæ.] Ita loquitur: “Ad honorem & gloriam sanctissimæ Trinitatis, ac beatæ Mariæ Virginis Dominæ nostræ & ad fructum animarum, præsertim diœcesios Valentinæ: Ego frater Thomas a Villanova, Dei & sanctæ Apostolicæ Sedis gratia Archiepiscopus Valentinus, in præclara hac civitate Valentina exstruxi & fundavi collegium pauperibus studiorum alumnis sub invocatione Mariæ Virginis de templo; quia die ejusdem sacratissimæ Virginis, in templo præsentatæ, a Deo ejusque cælesti gratia adjutus, oblatus fui ad recipiendum habitum sancti patris nostri Augustini in conventu Salmanticensi; in memoriam autem tanti favoris & beneficii, quantum die isto consecutus sum, collegium hoc sacratissimæ Virgini dedicavi, cupioque, ut annis singulis festus ejusdem præsentatæ dies celebretur solemniter in dicti collegii sacello”. Hucusque verba ipsius sunt h. Hoc sanctum opus, hanc eleëmosynam præstitit pauperibus hujus diœcesios studiorum alumnis ob rationem a me memoratam; exiguum quoque ei proventum reliquit; quia, ne deesset pauperibus aliis, animo conceperat paulatim eum augere, quamquam exsequi non valuerit, ex hac vita evocatus a Domino. Ex eo, licet paupere, collegio prodierunt prodeuntque indies viri plures virtute & litteris insignes, atque homines, qui tam in hac universitate ac diœcesi, quam in aliis, magno fidelium bono in cathedris, in suggestu, & in administrandis dis parœciis Domino deserviunt.
ANNOTATA.
a Coccinus pag. 539: Tantaque fuit ejus charitas, ut dictus Petrus Guttierez (in processu Valentino) deponat de visu, quod (quasi alter sanctus Martinus) cuidam pauperi proprium pallium dederit.
b Cap. 18, quod apud nos est 17, agit quidem auctor de Sancti liberalitate in pauperes; sed de ejus parcitate in victu & vestitu proprie & fusius loquitur cap. 3 dicti lib. 2.
c Factum idem retulit auctor cap. 3 mox citato, sed triginta regales ab artifice petitos fuisse ait. Coccinus, cujus verba ibidem recitavi in Annotatis ad lit. d. etiam viginti quatuor tantum indicat, ac reliquam historiam sic enarrare pergit: Factum est igitur, Deo sic rerum ordinem suaviter disponente, ut Viri parcitas pauperum causa magis eluceret, quod sutor (vestiarius a verbo suere, ut ibidemobservavi,) nuptui tradidit filiam & cum vires non suppeterent pro dote solvenda, timebat eleëmosynam ab Archiepiscopo petere, quem illiberalem in emendo thorace cognoverat: post multas turbati animi cogitationes tandem ad eum accessit & provolutus ad pedes veniam petiit, & 7 regales sibi in eleëmosynam dari postulavit. Cujus precibus cum annuisset Archiepiscopus: Ob hoc, ait, parcitati studeo, ut pauperum necessitatibus, & nunc tuæ subveniatur. Ita deponunt testes in processu Valentino … Fr. Joannes Alphonsus… Don Petrus de Moncada… Joannes Baptista Alatar… Jacobus Ferrando. Ita Coccinus pag. 642. Vide lit. seq.
d Summa ista multum differt ab ea, quam exprimit Coccinus mox citatus, apud quem 7 regales typothetæ errore positum fuisse suspicor, pro 70 regalibus seu libris. Quid enim ad dotandam puellam septem regales, etiam ex iis, quos Hispani real de a ocho appellant & scutum conficiunt?
e Audienda hic & explicanda ad mentem auctorum Ordinis S. Augustini testimonia apud Coccinum pag. 528: Accedit, inquit, ad ea, quæ de charitate venerabilis Viri diximus, quod in oppido Compluten. religiosis sui Ordinis, ut inibi sacræ Theologiæ operam darent, collegium a fundamentis extruxit & annuos redditus ducatorum CCC assignavit, prout probant quamplures testes in processu Castellæ … videlicet frater Didacus de Guevara … doctor Gregorius Ruiz canonicus magistralis Salamantin … & in processu Valentino … Matthæus Joannes Lopez … frater Franciscus de Molina … Antonius Joannes Andreu … don Federicus Borgia … & Franciscus Dimas Pellicer. Hactenus ille, idemque fere repetit pag. 610: sed ita intelligendus, juxta Herreram in Alphabeto & Torellum in Annalibus Ordinis S. Augustini, ut fundamenta ejus collegii jecerit Sanctus diu ante archiepiscopatum, anno scilicet 1527. Compluti, vulgo Alcala de Henares, verba sunt Herreræ tom. 1 Alphabeti pag. 178, regale collegium S. Augustini provinciæ Castellæ inchoatum anno MDXXVII a Provinciali Bethico, ut tradit Centuria XII fol. CXVII Hieronymus Roman. Provinciæ autem Bæticæ præpositus fuit S. Thomas mense Majo dicti anni, uti ostendi in Commentario prævio num. 45: itaque collegium istud inchoavit quidem ipse, sed ex bonis sui Ordinis. Summam redditus annui nonexprimit Herrera, sic pergens: Et postea a B. Thoma de Villanova, dum esset archiepiscopus Valentinus modico censu dotatum; deinde a Joanna Austriaca, Castellæ infante & Lusitaniæ principe redditibus auctum & in regium patronatum assumptum. Consonat Torellus citato Opere tom. 8 pag. 152.
f Fortasse per ea, quæ subministravit juxta Herreram mox laudatum Joanna Austriaca, Caroli V filia & uxor Joannis Lusitaniæ principis, ante patrem Joannem III Lusitaniæ regem defuncti.
g Etiam hic, sicut observavi in simili materia inter Annotata ad cap. 9 lib. 2 lit. c, timidius processit Sanctus, atque idcirco virisimilius Coccinus pag. 611, post quam de collegii hujus exstructione meminerat, subjunxit sequentia: Et hoc potuit facere de redditibus ecclesiæ; nam licet episcopus teneatur erogare in pauperes, quod superest de portione sua, potest tamen erogare in pauperes extraneos. Navarrus de Redditibus eccles. quæstione 1 monit. 77; Molina de Just. & jure Tract. 2 disputat. 146, ubi alias refert, quorum appellatione veniunt ecclesiæ, monasteria, loca pia, ornamentis, luminaribus, ædificiis & aliis necessariis indigentia. Joan. Andr. in C I de Testam. in 6.
h Non indicat, quo idiomate conscripta sint; quapropter, si forte Latine primum exarata alicubi serventur, nec ad verbum conveniant cum jam recitatis, meminerint, qui conferre ad invicem voluerint, discrimen ortum esse ex eo, quod hæc ex Hispanico Salonii in Latinum transtulerim. Porro etiam hujus collegii exstructionem ita testimoniis comprobat Coccinus pag. 528: Aliud quoque collegium pro pauperibus theologiæ & artibus operam navantibus in civitate Valentina fundavit, dotavitque, ex quo viri tum doctrina tum sanctitate conspicui prodierunt; ut deponunt testes in processu Valentino, videlicet Franciscus Dymas Pellicer … Antonius Joannes Andreu … Don Felicianus de Figueroa… Vincentius Ferrer… Michaël Hieronymus Vich … Marcus Antonius Vernich … Petrus Joannes Assenno.
CAPUT XXII.
Sancti eleëmosynæ miraculis illustrantur.
[Mendicum membrorunt usu destitutum] Delectabatur a sæpe oculis contueri eleëmosynam, quæ dispertiebatur quotidie in pauperes omnes convenientes in area ac porticu palatii, cujus meminimus capite decimo octavo b hujus secundi libri; e fenestra itaque amplæ sacelli aulæ contemplabatur, quo pacto ea distribueretur. Die quadam inter pauperes, ad eam recipiendam accurrentes, unum vidit pedibus quasi inertem ac mancum & subalaribus scipionibus se sustentantem, & cum iis etiam difficuler molesteque incedentem c. Advertit autem sanctus Præsul, quod idem pauper attente oculos in ipsum figeret. Præcepit duobus famulis, ut eum adducerent ad se; illi brachiis suis [sublevantes,] nam pedes [ascendere] non valebat, adduxerunt: coram adductum sedere jussit in scamno ibidem collocato, ut sederent pauperes adventantes, utque detegerent suas molestias: beatus Pater pro insigni sua humilitate lateri ejus assedit, & dixit: Adverti, frater, ex fenestra, quod me attente admodum intuereris: quænam intuendi erat ratio? Fortasse non sufficit eleëmosyna, quæ tibi, ut pauperi infirmo, conceditur? Aperte edicito. Mihi quidem Domine, (dixit ille,) quod datur, sufficit: at uxor & liberi duo sunt; & dum hos inter illud dividitur, vehementem patimur egestatem.
[520] Nullam, respondit, novisti artem, ex qua & simul ex eo, [sanitati restituit;] quod tibi dari jubebo, te tuamque familiam sustentare queas? Reposuit pauper; Novi artem, Domine, sartor enim sum: sed advertat tua Gratia, quo statu sint manus meæ ac digiti; si valetudo mihi esset bona ad operandum, labore meo victum compararem, ut solebam, priusquam maligna fluxio me corriperet, qua manibus ac pedibus captus sum. Quid igitur malles, subjecit pater D. Thomas, sanitatem, an ampliorem stipem? O Domine, inquit pauper, si fruerer sanitate! Plura proloqui non sinens, surrexit & super ipsum ducens signum Crucis, dixit: In nomine Jesu Christi Nazareni crucifixi mitte fulcra, ac sanus vade domum ad opus tuum. Actutum sensit pauper robur ingens in manibus ac pedibus, surrexit sanus & erectus, atque ad pedes se prosternens, acsi tali [malo] non fuisset umquam correptus, manus ejus deosculatus est; ipse vero bene precatus illi est, ac dimittens dixit: Gratias age Jesu Christo; nam ipse & virtus sancti & gloriosi nominis ipsius te sanum reddidit d. Artem tuam exerceto & quavis hebdomade huc venito; nam & ego tibi subveniam. Abiit pauper lætus & palam declarans, sibi a Deo per verba a sancto Archiepiscopo prolata, sanitatem esse redditam. Permisit autem Dominus, ut multi, qui sublatum viderant brachiis famulorum Archiepiscopi, brevi post sanum, alacrem, propriis pedibus ac fulcris humero impositis eosdem gradus descendentem conspexerint, utque in vita superstites fuerint, qui testarentur e.
[521] Magna vis panis quotidie pinsebatur in ædibus sancti Antistitis, [farina multiplicatur,] tum ad eleëmosynarum distributionem tum ad usum domesticorum. Accidit, ut grandi & extraordinario incremento fluminis Valentini disrumperentur & cessarent molæ omnes adeo, ut opus esset frumenta molitum ferre Alziram f, Segobrigam g & ad loca alia. Cum vero multa die quolibet erogarentur in pauperes, & ob calamitatem accurrerent solito frequentiores, nec sat tempestive referretur triticum, quod domo ejus missum fuerat conterendum extra Valentiam; is qui mactræ curam habebat, perspiciens, non superesse ad duos dies, si more solito pinsendum esset, nec solis domesticis sufficere triticum, quod foras missum paulatim adducebatur, significavit sancto Præsuli, necessario dimittendos esse pauperes, ac præcipiendum, ut alio abirent, donec restauratæ forent molæ; ille homini valde succensens, ingenti animi sensu reposuit: Pauperes ego missos faciam? Avertat Deus! Prius vos omnes, quotquot habeo domesticos, dimittam. Hodie & cras, uti soles quotidie, pinsito, & universis egenis, utcumque sint solito numerosiores, elargitor. Quod si defuerit, nobis desit: quamvis nihil defuturum, confidam in Domino. Atque ita factum est: nam die isto ex ea farina tot panes concocti sunt, quot solebant; sequenti die, acsi nihil ex ea sublatum fuisset, concocti sunt similiter; tertia vero, qua secundum hominis istius judicium nihil erat superfuturum, tantum farinæ, quantum præcedenti, repertum est, acsi nihil etiam tum fuisset sublatum: atque hoc continuatum est per mensem circiter integrum, donec fluminis molæ essent refectæ. Licet autem tertio quoque die aliquid farinæ ab externis moletrinis adveheretur, non attingebat id ad tertiam partem ejus, quod indies coquebatur solis pauperibus. Hinc evidenter patuit miraculum a Deo patratum in farina, quam ad duos dies non sufficere aiebat homo iste, quæque duravit, donec Valentiæ adhiberentur moletrinæ omnes.
[522] [horreum tritico] Anno quodam messis tempore sanctus Præsul imminentem tritici defectum, & necessitatem a pauperibus tolerandam advertens, eique ut bonus Pater occurrere & tempestive remedium sufficere desiderans, pactum iniit cum villicis, ut triticum omne, quod illo anno ipsis contingeret, in deductionem summæ elocationum sibi traderetur eo pretio, quo erant vendituri ante Nativitatem Domini (nam, ut sub finem, hujus capitis referam, inter conditiones, quibus elocabat, ea erat, ut omne frumentum esset divenditum ante Nativitatis festum.) Inito hoc pacto, quod placebat omnibus, magnam tritici partem devehi jussit in domum suam pro hujus civitatis pauperibus, & reliquam distribui in partes alias pro pauperibus locorum præcipuorum diœcesis. Advecto ad palatium repletum fuit cubiculum illud altum, capite præcedente memoratum. Accivit pauperum in parœciis curatores, & prout necessarium ipsi visum est, assignavit determinatam pro singulis hebdomadis tritici portionem & pro festis præcipuis paulo ampliorem. Præcepit etiam œconomo, ut personis honoratis & primariis, quas communiter adjuvabat, pro parte eleëmosynæ triticum tribueret, sicut alter Joseph fratribus suis prospiciens omnibus, succurrens omnibus.
[523] [exhaustum] Quoniam eleëmosyna tam larga & generalis silentio tegi non poterat, die quadam sub vesperam convenerunt ad ædes ejus viduæ tres h, mulieres probæ, quæ olim & bona & domus satis commodas possederant, tum vero magna egestate premebantur, una præsertim, cui plures liberi erant ac pro majori parte parvuli. Provolutæ ad pedes ejus, miseriam suam declararunt singulæ, supplices rogantes, ut earum ac liberorum commiseresceret, dignareturque jubere, impertiri sibi parum tritici, quo modo intelligebant dari aliis pauperibus. Jussit mox famulum petere ab œconomo i clavem, & ascendere [atque afferre] triticum. Sed adveniens ipse œconomus dixit, jam exhaustum esse omne [triticum,] quia, cum tot premerentur pauperes ac universis porrigi præciperet sua Gratia, tamdiu suppetere non poterat, quamdiu ipsi visum fuerat. Obstupuit pater D. Thomas & dixit: Hoc ita esse nequit; revise, amabo, nam saltem aliquid egenis illis mulieribus erit reliquum. Appellavit œconomus famulos duos, qui eadem die scopis everrerant granarium, &, En, inquit, Domine, adsunt, qui hodie everrerunt granarium, ipsos roget tua Gratia, an vel granum unum supersit k. Affirmantibus illis nihil esse reliquum, surrexit atque iterato dixit: Ita esse id nequit l; ascendamus illuc, id equidem propriis oculis intueri volo.
[524] [divinitus repletur.] Ascenderunt ipse & œconomus cum duobus servis, ac dixit: Aperite: Deus quippe miserebitur pauperum mulierum, nobisque gratiam indulgebit, ut reperiamus, quod illis impertiamur. Aperuerunt, sicut jubebat, & cubiculum plenum tritico offenderunt, tanta omnium admiratione, ut œconomus ac famuli attoniti perstarent, cum oculis ante perspexissent, ne unum quidem granum esse reliquum, & [dubitare non possent, quin] manifestum esset prodigium eo momento temporis a Deo factum ob merita egregii Servi sui, pauperum Patris, in præmium insignis fidei & fiduciæ, quam habebat in divina providentia, ac pietatis erga miseras illas viduas m. Ex prodigioso tritico tradi jussit cuilibet mulieri modios quatuor, & ab ea, quæ plures liberos habebat, tres sibi parvulos assumpsit, consolans singulas atque adhortans ad perseverantiam in virtute, patientiam in miseria, & grandem in divina bonitate fiduciam. Omnibus miraculi consciis impense admodum commendavit secretum, in nomine Domini injungens, ne cuiquam detegerent n. Licet autem aliqualis ejus percepta fuerit notitia, paucis tamen, demptis propriis ejus domesticis, distincte innotuit o.
[525] Magna commiseratione ac solicitudine tangebatur in pauperes infirmos: [Cura ægrorum, quos sub vesperam exiens] mandaverat eleëmosynarum præfecto, ut omnibus, febribus aut aliis morbis, quos medicabiles appellamus, laborantibus cumulate subministraret vervecem, aucupium, salgama, panem suum domesticum, & quidquid præscriberetur a medico ac illis opus esset: iis vero, qui infirmitatibus, quæ immedicabiles dicuntur, ac tota vita adhærent, corripiebantur, sub finem cujusque hebdomadæ impertiret certam eleëmosynam, qua infirmitatem tolerarent. Pharmacopolam, ad quem recurrerent omnes pro re qualibet necessaria, binos medicos vero & chirurgum, qui omni diligentia & studio curarent omnes ab eleëmosynarum præfecto designandos, largo satis pretio conduxerat. Hoc non contentus, indicem habebat omnium pauperum infirmorum, in qualibet parœcia degentium, ac singulis hebdomadis sub vesperam exibat visurus majori solatio & auxilio indigentes. Comitabantur confessarius pater frater Jacobus Montiel, eleëmosynarum præfectus, œconomus, & pone famuli duo cum grandi corbe indusiis ac lecti linteis [instructo] pro ægrotantibus.
[526] Consolabatur, quos invisebat, excitabat ad patientiam & ad voluntatis suæ cum divina consensionem. [invisit ac pie & liberaliter] Quærebat, utrum res quæpiam conscientiam stimularet, vel molestia aliqua affligeret animum: clare edicerent; quoniam possent ipsi fidere tamquam proprio parenti. Si autem pauper insinuabat, velle se aliquid secreto cum ipso communicare; recedere jubens comites, ipsum animabat, ut impavide aperiret: pro ratione autem rei secum communicatæ solamen & medelam afferebat. Lustrabat oculis, qualia illi essent indusia, quæ linteamina ac toralia: dum videbantur sordida ac lacera, rogabat, qua de causa non permutarentur, curve æger nitidior non servaretur: ubi noverat id fieri ex defectu linteaminis; ex allatis per famulos porrigebat indusia & lecti lintea, dumque hæc distributa erant omnia, mox domo plura accersi jubebat. Item, advertens indigere pauperem infirmum culcita aut stragulo, e domo sua similiter afferri præcipiebat. Semper enim in cella juncta sacello suo indusia, toralia & stragula pauperibus parata habebat.
[127] Eum in finem in ædibus palatio proximis, quas inhabitabant infantium nutrices, [juvat,] capite decimo nono * memoratæ, aliquot probas mulieres habebat, quæ continuo illi indusia & lecti lintea consuebant; cumque hæc tanta copia tum infirmis, quos per noctes visitabat, tum aliis egenis erogaret, monebant probæ illæ mulieres, tot a se consui non posse, quantumcumque pro viribus laborarent: ipse vero reponebat: Silete filiæ; nam pauperibus laboratis; Dominus vires sufficiet p. Siquidem ad pedem Crucis constitissetis, dum ex ea depositus est Redemptor noster, sepulcro inferendus, & vestrum auxilium flagitasset sanctissima ejus Mater ad consuenda linteamina, quibus corpus sanctissimum benedicti ejus Filii involutum fuit, quam felices vos arbitratæ fuissetis! Idem ipsum præstatis modo in indusiis & linteaminibus, quæ pauperibus consuitis: hac cogitatione eaque attentione conficere vos illa oportet; tamque certum est, id sub ea ratione suscipi a Domino, ut ex ipsiusmet ore audituræ sitis in supremo judicii die.
[528] [miraculis illustratur;] Ita obeunti noctu semel per hebdomadem pauperes infirmos, obtigit non semel, ut, cum domum repeteret, media nox esset, atque in ecclesia principe signum daretur ad horas Matutinas, & œconomum cum servis cubitum dimittens, diceret confessario ac eleëmosynarum præfecto: Quandoquidem hic simus, templum ingrediamur; nam pauci fortasse clerici hac nocte advenient, & hos in horis Matutinis juvabimus. Operi tantæ pietatis & misericordiæ, quale est dicto modo visere infirmos, aspiravit Dominus per miracula, quamquam propalata non fuerint. Subinde enim domo afferebant quindecim aut viginti indusia, & lecti lintea decem aut duodecim; priusquam vero hæc deficerent, aliaque [allaturi] domum redire cogerentur, inito diligenti computu, jam plura erogaverant, quam attulerant. Ægros aliquos, de quorum vita a medicis conclamatum erat, eadem nocte, qua ipse inviserat, & Euangeliorum lectione ac signo Crucis muniverat, febris deseruit, & medici die postero revisentes, credentesque mortuos reperiendos, liberos offenderunt, periculo defunctos & aptos, qui statim lecto surgerent ac vestimenta induerent: affirmabant autem illi, quod juxta statum, quo eos pridie reliquerant, illa valetudinis restauratio & sanitas non esset naturalis, sed vere prodigiosa.
[529] [pannum dono oblatum pro veste] Quoniam ipsemet aliquoties lustrabat diœcesim, quadam vice magistratus oppidi Alcoy q, perspicientes vestem nigram, qua adveniens erat indutus, obsoletam esse & valde laceram, pro amore ac reverentia, qua in ipsum ferebantur, inquisiverunt in pannum * nigrum, qui reperiri poterat, optimum, eique obtulerunt supplicantes, ut æqui bonique consuleret voluntatem suam ac illi serviendi desiderium; quia vestis, qua induebatur, ipsum, etiamsi archiepiscopus non foret, minime decebat; volupe sibi fore [addebant,] ipsi ex pannis eximiis Segoviensibus optimum, subministrare; sed quod repererant optimum, offerre se tamquam proprio parenti. Perlubens & tum de benevolentia tum de ipso actu plurimas gratias agens admisit. Bonus & exquisitus ei visus est pannus, rogavitque, utrum ejusdem generis tres vel quatuor reperire esset & quo pretio. Annuentes rogavit, ut ad se afferrentur, nec sui causa vel unus nummus regalis a justo pretio deduceretur: quandoquidem id ægre admodum esset laturus.
[530] [& alios ex suo ære coëmptos pauperibus concedit;] Allati sunt tres oblato similes; jussit famulum pecuniæ custodem mox persolvere pretium; eo persoluto, convocavit parochum, magistratus, & pauperum curatores ejusdem civitatis & dixit: Equidem magnopere vobis obligor ob pannum mihi oblatum, ac fortius ob voluntatem & amorem, quo oblatus est, nec ejus umquam obliviscar. Vestis, quam nunc gesto, licet obsoleta, hinc Valentiam usque usui mihi esse poterit: istic novæ conficiendæ dabitur opportunitas; unam, quæ magno admodum mihi erit solatio, præstate gratiam. Accipite nempe hunc [pannum] per vos mihi dono datum, una cum tribus a me coëmptis, vosque optime conscii, qui sint hac in civitate pauperes pudibundi & honesti, hos inter dividite secundum indumentum, quo quilibet magis indigebit: neque oblivioni detis honestas aliquas & pauperes viduas, quibus similiter opus fuerit tunica. Manus ei deosculati sunt universi, magnopere excitati virtutis exemplo, cum viderent tantam caritatem subtrahentis sibi ipsi ad vestiendos pauperes. Acceperunt quatuor pannos, atque ex iis vestierunt plures honestos pauperes; imo [iidem panni] extenderunt sese longius multo, quam illi existimabant r.
[531] In altero circuitu, quo per se ipse visitavit Marchionatum Dianiensem s, [ægetur ejus pecunia pauperibus destinata.] postquam in iis & adjacentibus locis multas pauperibus eleëmosynas erogaverat, dotaverat puellas aliquot & succurrerat personis honestis, præsertim viduis, famulum in isto circuitu marsupium gestantem in impensas itineris, & aliud in eleëmosynas, dispicere jussit, pecuniæ, dum Valentia egressi sunt, eleëemosynarum loculis impositum fuisset, & quantum inde extractum ad erogandum egenis istarum partium. Inspexit famulus, comperitque multo amplius in eleëmosynas fuisse distributum, quam, dum Valentia abierant, illatum in marsupium, & quidem etiam tum in hoc residuam esse partem notabilem. Obstupuit multum, quia manus ipsius subierat, quidquid tum in discessu marsupio impositum, tum ex eodem fuerat depromptum. Indicavit hoc sancto Antistiti & evidens sibi esse miraculum [subjecit.] Silentio id tegere ipsum jussit [Sanctus,] magno quippe mœrore correptum iri se [inquiens,] si erumperet.
ANNOTATA.
a Caput hoc, quod apud ipsum 21 est, exorditur Salonius a doctrina Spiritus sancti Eccles. 31: Beatus vir &c. fecit enim mirabilia in vita sua. Dein contendit, paupertatem spiritus in mediis divitiis grande esse miraculum, & certius sanctitatis indicium quam patrationem aliorum miraculorum: eamdem paupertatem sufficientem fore addit ad probandam Thomæ sanctitatem, etiamsi nulla ante & post mortem patrasset; sed neque hæc defuisse ac primarium quidem inter ejus miracula reputandum censet, quod annis singulis, sicut ante relatum fuit, multo plura in egenos erogaret, quam ex redditibus archiepiscopatus perciperet; denique eo pertingit, ubi ego incipiendum judicavi.
b Apud nos decimum septimum.
c Idem Coccinus pag. 491 & duabus sequentibus breviore stylo enarrat, & præcipua ejus adjuncta testimoniis firmat; ac primo: Quod, inquit, iste mendicus esset pedum usu destitutus, probant Petrus de sancta Eulalia … ætat. LXX annorum … in processu Valentino … & Mariana de Sottomajor ætat. LXXX annorum … in eodem processu … qui bene hoc probant, cum ex eorum dictis appareat,quod ex aspectu cognoscebatur, eum hujusmodi pedum infirmitate laborare.
d Coccinus: Qui quidem duo testes prædicti etiam de visu deponunt, quod venerabilis Archiepiscopus dictum pauperem in palatium advocavit, quem postmodum, ut dictum est, sanitatemne vellet, an eleëmosynam, interrogavit; cumque sanitatem peteret, modo supra narrato eam a Domino postulatam illi restituit, ut deponunt de visu dicta Mariana de Sottomajor loco prædicto & Jo. Bapt. Scriba ætat. LXX annor, in eodem processu Valent.
e Coccinus: Dictus Petrus de sancta Eulalia loco prædicto deponit, se interfuisse vocationi; cumque divertisset aliquantulum pro quadam sua necessitate, & ilico reversus esset, invenisse hominem claudicatione liberatum, narrantem omnia, quæ sibi contigerant, coram circumstantibus, qui fere XX erat [Note: ] [l. erant] : & Bartholomæus Perez examinatus authoritate ordinaria ætatis CI annorum … in eodem processu Valentino … deponit, se vidisse prædictum hominem cum fulcimentis ascendentem & postmodum absque eis redeuntem, omnibusque, qui præsentes erant, narrantem miraculum. In Vita secundo loco data hoc factum esse dicitur biennio ante Sancti obitum.
f Olim teste Baudrando, Setabicula dicta fuit, est autem oppidum seu castrum situm ad Sucronem fluvium, Hispanis el Xucar, distansque, si recte notat Escolanus lib. 8 Historiæ Valentinæ cap. 24, Valentia sexto milliario.
g Segobriga civitas ad Turulim fluvium (vulgo rio de Morvedre) distat Valentia juxta Baudrandum octavo milliario.
h Auctor Vitæ secundo loco datæ & Coccinus pag. 483 eamdem historiam, sed paucioribus adjunctis, referentes, unius dumtaxat viduæ mulieris meminerunt.
i In Vita secundo loco data, is Garzia appellatur, ac proin eumdem esse putem, qui mox inter testes comparebit nomine Petrus Garzia.
k In Vita jam laudata facto huic interfuisse narrantur horrei subcustos Bonilla, & subœconomus Hernandez, atque ab utroque affirmatum fuisse, nullum esse in horreo frumentum. Coccinus frumenti defectum ita probat pag. 485: Et quidem ad probandum tritici defectum concurrit prima confessio custodis ad interrogationem venerabilis Viri, ut probat Mariana de Cabanillas ætat. LXX annor … in processu Valentino… Mariana de Sottomajor ætat. LXXX annor … in eodem processu… Petrus Garzia, examinatus authoritate ordinaria, ætat. LXXXVI annor.
l Si in hunc modum locutus sit Sanctus, verisimiliter divinitus noverat, jam horreo illatum fuisse triticum. Quod autem, inquit Coccinus, triticum in horreo non fuerit humano opere reconditum, Mariana de Sottomajor loco prædicto deponit, esse non potuisse, quod triticum in horreo fuisset, ipsa nesciente, translatum: & merito cum habitaret continue in palatio archiepiscopali, nec erat verisimile, tantam grani quantitatem fuisse absque aliquo rumore delatum in horreum; & Mariana de Cabanillas deponit loco citato, neminem unquam suspicatum fuisse, quod eo granum opere humano fuerit transportatum.
m Hic diversimode rei adjuncta exponunt auctores nostri: Coccinus pag. 484 unum horrei ministrum memorat, qui ascenderit, & cum januam aperiret, tantam ibi vim frumenti conspexerit, ut præ magna copia per ostium ipsum exuberaret, quare mirum in modum rei novitate perculsus, dum alta voce per domum exclamat, ilico miraculum toti civitati patefecit. Auctor Vitæ secundo loco datæ, Garziam, Hernandez & Bonillam cum muliere horreum petivisse ait, & rei novitate perculsos, miraculum alta voce inclamasse, ac tum demum ascendisse Sanctum. Quæ tamen utcumque conciliabuntur, si credamus, præcurrisse Bonillam horrei ministrum, advertisse miraculum ante alios, ab his adjutum fuisse ad aperiendam januam, & Sanctum lentiore gradu subsecutum ad eorum clamores ascendisse.
n Secuto eventu, inquit Coccinus pag. 486, idem venerabilis Vir injunxit silentium familiaribus, ut deponit utraque Mariana & ipsi Marianæ de Sottomajor dixit, ut comederet & taceret; postquam Dominus illi triticum tribuisset. Utraque erat palatii domestica, ut patet ex verbis recitatis inter Annotata ad cap. 6 lit. b, & proin ex posterioribus Sancti verbis eruimus, fuisse tritici penuriam inter ipsos ejus domesticos.
o Quamvis domestici fortasse sancti Præsulis præcepto inhibiti, omnia miraculi adjuncta primo non divulgarunt; at certe miraculum ipsum per totam civitatem statim fuit publicum; audiamus restimonia apud Coccinum pag. 488. Hoc communiter, inquit, fuit habitum pro miraculo, ut deponit utraque Mariana & D. Petrus Garzia locis præcitatis; & Baptista Navarro ætatis LXXIV annorum … in processu Valentino … deponit, se statim palatium contulisse, ut triticum aspiceret, quod videre non potuit ob multitudinem populi, quæ eodem ex tota civitate confluxerat. Tum paucis interpositis, sic prosequitur: Plures testes de auditu & publica voce & fama deponunt de hoc miraculo, & præcipue amplissimus princeps non minus pietate quam antiqua nobilitate laudandus don Gaspar de Borgia S. R. E. meritissimus Cardinalis … in processu Castellæ… Petrus Guttierez ætatis XCI annorum … in processu Valentino… Joannes Panagos ætat. LXXIV annorum … in eodem processu Valentino… Petrus de sancta Eulalia … in dicto processu… Joan. Baptista Calbet ætat. LXXVI annorum… Petrus Manes ætatis LXX annorum… Antonius Ruiz ætat. LXXXII annorum… Matthæus Joannes Lopez… ætat. LXXII annor.
p Iis affine est, quod memorat Coccinus pag. 540 his verbis: Dicta Mariana de Sottomajor … dicit, quod indusia, linteamina, cæterosque pannos lineos &c. proprii lecti indigentibus elargiebatur, & ipsa testis, licet haberet auxiliatrices in pannis consuendis, non poterat tam celeriter illos perficere, quin sancti Viri liberalitas suam præcurreret celeritatem adeo, ut, si subitis sancti Viri necessitatibus provisum vellet, duo semper indusia adservare cogeretur; cumque ei aliquoties dixisset: Advertat Dominatio vestra, quod, si ita aget, indusia & linteami sibi necessnia deficient; respondit Archiepiscopus: Chara filia, hoc pro pauperibus est, dato & ferto mihi opem: additque insuper eadem testis, ex illis, quæ [Note: ] [qui] aderant, pannis lineis pejores semper sibi suisque eligere solitum. Simile responsum dedit alteri mulieri, nomine Daces, uti vidimus in secunda Vita num. 19.
q Teste Escolano lib. 9 Historiæ Valentinæ cap. 42 distat Valentia milliaria 15. Vide ulteriorem ejus notitiam in Annotatis ad cap. XI lib. 1.
r Procul dubio insinuare hic voluit auctor, pannum fuisse prodigiose auctum.
s Dianium alias Denia oppidum est marchionatus titulo insignitum in ora maris Mediterranei & sinus Sucronensis quatuor milliaria distans Gandia.
* apud nos vigesimo
* Hisp. veyntidozeno
CAPUT XXIII.
Ejusdem materiæ prosecutio.
[Visitatoribus diœcesim lustraturis] Eadem caritate utebatur a, dum ambire diœcesim [jubebat] visitatores, &, quam gratum id sibi esset, demonstravit Dominus operando aliquot notabilia miracula, ut referunt, qui ex ipsorummet ore acceperunt. Unum hic, quod magister Joannes Porta enarravit, ipsiusmet verbis proferam. Diœcesim (inquiebat) communiter lustrabamus episcopus Segrianus & ego: & quoniam [Sanctus] noverat, quam necessarium sit ad fructum animarum, & bonum omnium exemplum, intelligi ab his ac videri, quod vel antistites vel eorum ministri non proprio commodo ducantur, sed magna caritate & misericordia: jubebat nos assumere linteorum & pannorum sarcinas, quæ dispertiremur inter pauperes locorum, ad quæ visitandi causa eramus perrecturi. Adhæc duo dabat nobis grandia marsupia, ex quorum uno pecuniam sumptibus nostris depromeremus, ex altero eleëmosynis erogandis in egenos. In discessu nostro aiebat: Ecce hic pro sumptibus vestris: nihil quidpiam accipite ab aliquo seu clerico seu laïco in locis a vobis visitandis: si fructum aliquem, vini lagunculam, rem exigui pretii obtulerint, admittere poteritis; abnuere enim ista, inurbanum esset; sed præterea, obsecro, nihil; nec pecuniam pro visitatione, nec donum qualecumque.
[533] [pecuniam in pia opera expendendam committit,] Discant ex vobis parochi & ceteri clerici, quam privati commodi expertes eos esse oporteat. Si in ecclesiis deprehenderitis defectum sacrorum calicum, ornamentorum, aliarumve rerum necessariarum, ac desit unde comparentur, nec obligentur vel consueverint subsidio accurrere incolæ, me commonefacite, vel tabellis inscribite, ut, cum reduces huc fueritis, rei prospiciamus. Solicitus quippe erat valde, ut & pauperes juvarentur, & ministerium divinum reverenter perageretur. De secundo marsupio ita loquebatur nobis: Hoc vobis committo, ut ad locum quemcumque adventantes, inquiratis, quinam ibidem sint pauperes, ægroti præsertim, puellæ ac viduæ, iisque pro ratione egestatis elargiamini eleëmosynas, (refert autem visitator, quod hæc ingenti proferret animi affectu;) neque hic vobis cor tenax vel parcæ sint manus; date alacriter & liberaliter, Deo confisi, quoniam illud ipse nobis suppeditat & abunde suppeditabit semper, ubi caritatem & fiduciam in nobis conspexerit. Neque istæ eleëmosynæ, subjiciebat, faciendæ tantum sunt in locis veterum Christianorum, verum etiam, imo potius in cœtibus recens conversorum ad fidem; videant hi, quæri a nobis animas, non eorum divitias. Hæ regulæ ac leges servandæ nobis erant inter visitandum. Omnia ipsius sumptibus perficiebantur.
[534] [hæc forte deperdita,] Ostendit autem Dominus nonnullis in casibus, quantum id sibi placeret: duo speciatim narrabat visitator ille valde notabilia. Primum, quod retulit, hoc fuit: Episcopus Segrianus & ego Xavea b in locum alterum ejusdem oræ maritimæ proficiscentes, tum ob itineris ignorantiam, tum ex metu aliquo a Mauris, viros sex conduximus, qui nos comitarentur & ad certum locorum intervallum viam aperirent. Dum istuc pertigeramus, redire eos jussimus, quoniam jam eramus securi. Visum mihi est dare ipsis nonnihil, tam pro impenso labore, quam in eleëmosynam; nam homines pauperes erant. Manum inferens vidulo, in quo sub clavi ferebantur bina marsupia, data nobis ab Archiepiscopo, solum reperi [destinatum] sumptibus nostris, non item aliud eleëmosynis [paratum.] Dolui vehementer, metuens, ne relictum esset in diversorio, nec deinceps appareret. Porrexi ipsis ex altero marsupio quatuor cuilibet regales. Dum ad locum, quem petebamus, perventum erat, episcopo significavi, quid contigisset mihi, ac de ejus judicio conductum hominem direximus ad parochum Xaveensem, ut diligenter perscrutaretur cubiculum, in quo noctem transegeram, si forte in eo relictum fuisset marsupium: totam noctem peregi vehementi tristitia [correptus,] sed vehementiore, dum mane homo a nobis conductus reponsum retulit, nihil hujuscemodi istic esse repertum.
[535] Ad templum concessimus, Sacris operaturi, atque hæc inter ego, [notabiliter aucta reperitur;] quanta potui devotione, casum illum commendavi Domino. Cognito adventu nostro, confluxerunt illuc, sicut consueverant, pauperes multi & personæ necessitate pressæ; equidem rediens ad hospitium ea intentione, ut eis ex viatico concederem, ac dein in omnem usum pecuniam cogerem, (nam communiter afferebamus litteras ad accipiendos in locis præcipuis nummos nobis necessarios,) & vidulum, quem episcopus & ego studiose admodum ac sæpius fueramus perscrutati, aperiens, reperi præter viatici etiam eleëmosynarum marsupium plenum pecunia, ita quidem, ut, etiamsi jam tum Xaveæ & aliis in locis magnam ejus partem pauperibus elargiti fueramus, nec ad summum nisi pars media superesse poterat, ipsum non solum [marsupium] & quæ in eo residua esse debebat, pecuniam, sed, quantum hujus capere poterat, turgidum repererim, quo manifestius proderetur patratum istic a Deo prodigium. Valentiam reduces narravimus id bono Patri nostro, & ipse subridens reposuit: Sic agit Dominus noster, mihique id non raro contingit in eleæmosynis, quas propriis manibus elargior. Habete fiduciam ac dilatate cor vestrum, dum datis eleëmosynam, absque timore, ne vobis desit: habemus quippe in cælis ditissimum ac munificentissimum pauperum Patrem, si nos, quibus ministris utitur in terris, liberales fuerimus & fiducia muniti.
[536] Alterum hoc fuit: Idem visitator in alia visitatione Albaydam c adventans, [alias furto sublatam] divertit ad idem domicilium, ad quod solebat alias: sarcinæ cum vidulo, in quo ferebat bina viatici & eleëmosynarum marsupia, illatæ sunt in cubiculum, in quo erat pernoctaturus. Dum cœnam appararent, exivit in hortum ejusdem domicilii ad recitandas Horas canonicas: mox, uti solebant, dum visitatorem advenisse noverant, pauperes multi accurrere; expletis Horis, ascendit ad cubiculum, in quo erant marsupia, daturus illis eleëmosynas; at vidulum apertum, & eleëmosynarum [marsupium] ablatum esse comperit: grandi dolore affectus fuit: quia, cum vidulum clavi semper obseratum circumferret, inveniens reseratum esse, ac desiderari [crumenam] eleëmosynarum certus erat, furto sublatam esse. Elargitus illis est ex viatico ea mente, ut eodem loco ope litterarum, quas ferebat, pecuniam efficeret in omnem usum. Postridie in templum perrexit Rem divinam facturus, ubi casum hunc Domino commendavit: tota autem præcedenti nocte (quam præ mœrore insomnis exegerat) sicut narrabat ipse, per intervalla dicebat: Pater D. Thoma crimen istud adversus Deum, te, ac tuos pauperes admissum est; res tua agitur, Dominum supplex ora, ut remedium afferat; sicut reipsa allatum est.
[537] Peracto Sacrificio, intrantem sacrarium ad exuenda sacra vestimenta, [fur ipse] secuti sunt viri duo, requirentes, ut clericos ac famulos, qui aderant, juberet egredi; quoniam res ad suam conscientiam pertinens cum ipso communicanda erat. Abiere omnes; ipsi vero ostium obserarunt, & ad pedes visitatoris se provolverunt, plorantes, ac misericordiam & veniam deprecantes. Dicenti magistro Porta: Quid commissum a vobis est? Ego, inquit eorum alter, famulus sum hospitii, in quo diversatus es, reverende domine, & dum appulisti, operam contuli ad deferendas sarcinas in cubiculum, in quo eras pernoctaturus: detuli autem vidulum; & tum ex pondere, tum ex eo, quod clavi obseratum cernerem, intellexi, in eo deportari pecuniam. Mox maligna surripiendi, quod possem melius, incessit me cogitatio: itaque videns te orantem in horto, & reliquos e familia occupatos, subivi cubiculum, pugionis cuspide seram disrupi, vidulum aperui, ex duabus [crumenis] illi impositis, quæ prior in manum incidit, abstuli, descendi & a nemine detectus, festinanter admodum domo egressus sum. Hunc familiarem meum offendens, rogavi, ut mihi aliquantisper se comitem jungeret, rixæ aliquid mihi domi obvenisse, & consultum esse abire Albayda.
[538] [referre] Excessimus sub horam orationis, & quinquaginta passibus [progressis] opposuit se nobis monachus habitu nigro, sed & sacra trabea [indutus,] mitram ac pedum [gestans] instar episcopi, minitansque, verberaturum se nos & castigaturum, nisi, quod furto abstuleramus, redderemus. Equidem rebar, inanem forte esse speciem vel fanaticum errorem ex metu, quo corripiebar. Viam alteram elegimus, & statim illic episcopus idem, & easdem intentans minas [comparuit.] Promisi, me restituturum, ne sublato quidem regali unico: ac mox disparuit. Itaque viam relegimus, & tota nocte ad diem suspiravi, ut crumenam tibi restituerem, assumpturus in eum finem loci vicarium, qui tibi secreto traderet; quod non auderem subire conspectum tuum. Dum ea de causa ad templum veneram & præstolabar vicarium, adfuit tua dominatio, dumque te Sacris, quibus interfuimus, operantem vidi, visum est mihi, hisce finitis, hic in sacrario sub ea secreti spe, quam de te habeo, crimen meum profiteri & veniam deprecari.
[539] [cogitur.] En tibi, domine, crumenam, ne uno quidem regali imminutam; per Jesu Christi vulnera ignoscat mihi tua dominatio; neque res hæc hominibus innotescat: quod dixi de episcopo, qui occurrit nobis in itinere, tam verum est, quam quod te modo oculis conspiciam, idque jurejurando testari possum. Projecit se denuo ad pedes visitatoris, multis lacrymis misericordiam ac veniam postulans. Erexit illum bonus magister Porta, solatus est, de secreto securum reddidit, monuitque, ut sacra confessione purgaret animam, nec deinceps Dominum offenderet: quandoquidem grave peccatum fuisset furtum istud, utpote pecuniæ ab Archiepiscopo destinatæ pauperibus: quod si sacra confessione expiaret, & Dei offensa abstineret, condonatum iri a divina Majestate; at si ad offensam rediret, permissum iri a Deo, ut [crimen] vulgaretur, & puniretur. Ita homo iste cum socio recessit: prosecutus est visitationem magister Porta ac rediit Valentiam. Cum ad cubiculum, in quo degebat pater D. Thomas, veniret manus ipsi deosculaturus, priusquam ad illum pertingeret, vel verbum proferret, dixit ipsi Dei Servus: Quam triste tempus, quam misera nox tibi fuit Albaydæ; ut tamen medelam attulit Dominus! Obstupuit vehementissime visitator, &, Unde, inquit, hoc novit tua Gratia? Quis perscripsit, aut significavit? Neque enim illic quisquam ejus notitiam habuit præter me unum, neque in via communicavi cum quopiam. Noli curare, unde noverim, (reposuit pater D. Thomas,) sed gratias Domino referamus de beneficio eo casu nobis collato d.
[540] [Pecunia item ad captivos] Ad conclusionem miraculorum, quæ in eleëmosynis sancti Antistitis operabatur Deus, & modorum, quibus easdem multiplicavit, unum dumtaxat referam factum Culleræ e. Anno Domini millesimo quingentesimo quinquagesimo secundo f, nocte prævia festo S. Barnabæ pirata valde famosus, nomine Dragut Araïx, dictum oppidum diripuit, & ingenti damno affecit. Intelligens [Sanctus,] quot homines ab ipso fuissent interempti, quot captivitati subjecti, quot boves & armenta mutilata, quantum frumenti, vini, olei, ad plures pauperes agricolas [spectantis,] pessumdatum, aliaque gravia mala istic illata, nemine rogante, sed proprio animi motu ac pietate sua [ductus,] mox patrem Verdolay (id temporis magno spiritus fervore, & opinione magnæ in Deum pietatis, qualis ei reipsa erat, Valentiæ dicentem e suggestu, postea monachum in Cartusia Scalæ Dei in Catalania) ad se vocavit atque una eleëmosynarum præfectum & binos famulos, illisque tradidit in numerata pecunia octingentos ducatos, ac totidem in pannis g, ut absque mora illuc se conferrent, captivos redimerent, mulieres maritis orbatas consolarentur & pro comperta earum necessitate eleëmosynis juvarent, pauperibus agricolis nummos largirentur ad procurandum sibi triticum, vinum & oleum juxta jacturam, quam quisque passus fuerat; iisdemque boves & mulos ad laborem suum [resumendum] coëmerent.
[541] Usque adeo multiplicata est ista eleëmosyna, ut referrent famuli, [missa, divinitus accrevisse fertur.] testes quippe oculati, & qui manibus suis nummorum ac pannorum distributioni allaboraverant, redemptos a se fuisse captivos omnes, comparata pauperibus omnibus quælibet necessaria, datas marito orbatis & egenis eleëmosynas amplas, nonnullis libras quinquaginta, aliis plures, pauciores aliis, prout cujusque necessitas exigebat: ita quidem ut postea subductis rationibus eorum, quæ erogaverant in redimendos captivos, in pauperes agricolas ad comparanda quælibet necessaria, & labori suo coëmenda jumenta, atque in egenas viduas, duplum ejus h, quod Valentia in pecunia & pannis allatum fuit [expensum fuisse, compertum sit,] atque evidenter tantæ pietatis & benignitatis eleëmosynam a Domino fuisse multiplicatam.
[542] Tot inter tantasque [dotes] quas habuit, quasque hoc libro exposuimus, [Solicitus est, ne bona archiepiscopatus] res una dumtaxat nonnullis offendiculo esse posset, tamquam valde aliena ab antiquis sanctis præsulibus, quorum vestigia in omnibus sectabatur pater D. Thomas: nempe dum videbunt, quod elocaret archiepiscopatus sui fructus. At vero, cognito fine, quo ad hoc movebatur, modoque, quem in eodem servabat, perspicietur, quam id recte & congruenter ad divinum obsequium fecerit, facturique sint, quotquot eamdem methodum usurpabunt. Neque enim id factitabat eo animo vel desiderio, ut excresceret elocationis pretium; sed quia cupiebat certo cognoscere, quantum pauperibus erogandum sibi suppeteret & quia noverat, quam grandia pericula tum spiritualia tum temporalia se offerant, dum fructus committuntur coactorum manibus; cum, ut toties videmus, fides ac timor Dei in hominibus desideretur, præsertim ubi agitur de pecunia.
[543] Damno, quod in elocationibus oriri potest, dum augentur fructuum pretia, [nimio pretio elocentur,] (quamquam id elocantibus attribuendum non sit, sed conducentium avaritiæ,) occurrebat pater D. Thomas duplici modo; primo abrumpens contentiones ac decertationes in similibus casibus obvenire solitas, jubensque addici rem elocatam, dum [pretium] videbatur æquum & opportunum, sublato ulterius licitandi loco. Sic narrat testis i, quod, cum aliquando in conclavi * palatii de more elocaretur pars [fructuum] archiepiscopatus, audiretque [Sanctus] mercatores duos concertantes inter se, ac pretium oppido augentes, vocarit hunc eumdem testem, ac dixerit: Quære ex istis hominibus, num mentis compotes sint. Abi, cohibe, ac dic, non velle me, ut ulterius augeatur, satis enim est superque; sibi ipsi enim damnum inferrent. Eo cum nuntio adiit testis procuratorem adstantem illic cum procuratore collegii canonicorum; sed responderunt hi, fieri id non posse; quod, cum esset auctio publica, mercatores, illic ad licitandum adstantes, essent conquesturi, contra æquitatem adimi sibi libertatem, ardente etiam tum candela k. Hoc cum responso ad patrem D. Thomam reversus est, qui eo audito dixit: Quoniam ita fieri oportet, permittamus hac vice, ne simus ipsis injurii: velim equidem, non ita accresceret [pretium,] & vere haud ita accresceret, si mihi cederet; verum cum omnia cedant pauperibus, fiat; licitum quippe est; quemadmodum licitum foret nosocomii administratori in publica auctione permittere in favorem pauperum, augeri pretium elocationis bonorum ac domuum ejusdem nosocomii.
[544] [ipsumque pretium aliquoties] Alterum, quod præstabat, ne conductores paterentur ex eo, quod pretia essent auctiora, utque simul per eleëmosynam eorum necessitati occurreret, erat remittere ipsis, quando vel ex annorum sterilitate vel alio infortunio aut casu adverso in conductionibus suis jacturam faciebant. Ita narratur l de viro nobili Alzirensi, qui, cum ejusdem loci decimas conduxisset, nec debito tempore, imo nec aliquot mensibus post pretium penderet, per œconomum, qui sæpius interpellaverat, bonorum pigneratione adigi cœpit, & gravari sumptibus. Pignerationem passus est promoveri nobilis, ne sua vulgaretur egestas, donec hac eadem compulsus decrevit indicare eam ipsimet Archiepiscopo, ac solutionis dilationem deprecari. Accedenti, &, ut spatium concederet, miseriam suam paupertatemque exponenti, Vide, inquit bonus Antistes, quid dicas, utque ita se res habeat; etenim investigabo, ac verum assequar: affirmanti illi, verum se loqui, reposuit: Deus tibi condonet: & quin de tua miseria me monitum venisti, dum de debito interpellari vel saltem dum bonorum pigneratione urgeri cœpisti? Nam ita urgeri te equidem non permisissem. Ne te crucia: non enim tibi dilationem tantum concedo, id quippe non sufficit; sed stante necessitate, quam allegas, nolo vel unum obolum solvas. Neque idcirco mihi grates referas, nam tua tibi bona do; quia, quod possideo, non ad me pertinet, sed ad egenos.
[545] [omnino remittit.] Misericordia singularis! qualis clementissimi illius regis in parabola, quam prædicavit Dominus Matthæi decimo octavo, qui rogatus a debitore solutionis dilationem, pro ingenti sua benignitate & clementia multo plus concessit quam rogaretur, ipsi liberalissime dimittens omne debitum. Eadem pietate, qua erga hunc usus est [S. Thomas,] gavisi sunt similibus in casibus plures alii; nec ipse peculiari caruit præmio: quandoquidem eorum aliqui deinde prosperitatem consecuti, quæ tempore egestatis ipse dimiserat, reddiderint, per ejus manus in pauperes eroganda; neque enim alio titulo recepturus erat, quia debitum ipsis remiserat, & omnino condonarat. Præmium isthoc appello, quia bonus Pater præmium sibi reputabat obtinere pauperibus tribuenda.
ANNOTATA.
a Quæ toto hoc capite continentur, pertinent ad Salonii caput penultimum, quod, quia nimis protractum erat, in duas partes divisi.
b Haud procul Dianio, de quo vide lit. s ad cap. præcedens.
c De hoc loco agit Escolanus lib. 9 cap. 34 Historiæ Valentinæ, notatur autem in Blaviana tabula haud procul Alcoy, cujus supra meminimus.
d His subjicit auctor brevem dissertatiunculam de modo, quo fiunt hujuscemodi apparitiones, quam tamquam hic supervacaneam prætermisi; satis constat ex sacris Litteris apparitiones in veteri ac nova Lege contigisse; an autem hæc vere contigerit, huc proprie spectat: equidem in tota narratione nihil video, ex quo auctoris fides merito suspecta esse debeat, licet ex aliis scriptoribus, qui Salonii Opus non viderint, confirmare nequeam.
e Locus maritimus ad ostium Sucronensis fluminis.
f Escolanus lib. 10 cap. 36 factum ait anno 1550: ad quem similiter Sandovallius tom. 2 lib. 30 Vitæ Caroli V eamdem Draguti in loca Valentini regni maritima irruptionem refert, & utrique consonat Quevedo in Vita S. Thomæ, uti & Baxius, qui tamen Salonio usus est.
g Escolanus jam citatus, postquam dixit, quod Gaspar Escolanus civis Valentinus, avus suus paternus, mutuas dederit & pie concesserit (presto y dio caritativamente) sexies mille libras incolis Culleræ in redemptionem captivorum & rerum ablatarum, paucis interpositis, sic prosequitur: Sanctus archiepiscopus don Thomas de Villanova, qui intellexit egestatem in oppido degentium, ex sua pecunia mitti jussit subsidium ter mille ducatorum, qui eos inter distribuerentur. Quæ summa superat allegatam a Salonio; at simul innuunt præmissa Escolani, subsidium Culleræ incolis allatum, non a solo S. Thoma profectum esse, quod alias ex Salonii verbis consequitur; nisi res ita exponatur, ut Sanctus, præsentem non habens pecuniam sufficientem, induxerit laudatum Gasparem Escolanum ad mutuam dandam illam summam, ac se vadem constituerit. Certe admodum verisimile est, omne subsidium commissum fuisse ministris S. Thomæ, ejusque nomine peractum fuisse totum negotium.
h Jam monui, ampliorem, teste Escolano, missam eo fuisse pecuniam, quæ tamen, si rerum adjuncta consideres, tanta non fuit, ut famulis istis omnis fides abneganda fuerit. Quidquid sit, elucet etiam hic Sancti in miseros caritas, ut non immerito Coccinus pag. 544 relationi suæ inseruerit sequentia: Accedit ad hæc spectabile in captivis redimendis charitatis exemplum: cum enim Mauri quoddam castellum, nomine Cullera, hostiliter invasissent, multasque secum animas, ut aiunt, evexissent, pro eorum redemptione magnam pecuniæ vim sanctus Antistes elargitus est, prout narrat Salon. in ejus Vita lib. 2 cap. XV, & deponit Petrus Garzia Castellanus curatus … ætatis LXXVIII annorum … examinatus authoritate ordinaria in processu Castellæ. Nominatus Petrus Garzias juxta Annotata ad cap. X lib. 2 apud Sanctum servivit, &, ut conjecimus ad cap. præcedens lit. i œconomi munere functus est: Vita autem, hic similiter citata, ea est, quam Salonius primum conscripsit, quamque nos non habere jam dixi.
i San-Martinus Michaëlem Real appellat.
k Moris est in aliquibus regionibus, ut in elocatione accendatur candela, utque cuilibet licitari liceat, quamdiu ea durat.
l Id narratum fuisse ait San-Martinus a Gaspare Adel, vice-syndico (sous-syndic) Valentino & aliis.
* Hisp. entresuelos
CAPUT XXIV.
Archiepiscopatu se abdicare desiderans, mortem divinitus prænoscit; morbo corripitur; luctus & preces populi.
[Anxius, ut in archiepiscopatu salutem operetur,] Sicut a Dei Servus ob insignem animi modestiam prudentiamque semper fugerat dignitates & tantopere renitens Valentinum [episcopatum] susceperat, coactus mandato, sibi in virtute sanctæ obedientiæ & sub pœna censurarum imposito per provinciæ præsidem, ita numquam in ea contentus vixit. Hinc asseruit sæpius magistro Porta, cui pectus aperiebat, se, ex quo Archiepiscopus fuisset, numquam lætitiam fuisse expertum, nec umquam tantopere timuisse saluti animæ suæ, quam ex quo fuisset inauguratus: ita quidem ut quotiescumque Archiepiscopi nomine compellari se audiret, anima sibi comprimeretur, & cor discruciaretur. Neque hunc mœrorem, in quo versabatur sanctus Antistes, solus noverat dictus magister Porta, quo utebatur tam familiariter, sed & domestici omnes ac plures alii: quia frequenter inter suspiria dicentem audiebant: Ignoscat Deus imperatori, qui me eo perduxit, & invitum subtraxit quieti, qua in religioso Ordine perfruebar. Eo pervenit, ut non tantum desideraverit, sed, quanto potuit conatu, laboraverit ad expediendum se archiepiscopatu, ac redeundum ad cellam suam. Plures litteras ad Imperatorem destinavit, ut ea sibi daretur facultas. Cæsar vero speciosis responsis detinuit ipsum usque ad annum quingentesimum quinquagesimum quartum supra millesimum, quo, cum pater D. Thomas epistolam illi direxisset magnopere super eadem re urgentem, respondit, se sub vernum tempus anni sequentis millesimi quingentesimi quinquagesimi quinti in Hispaniam reversurum, appulsurum Barcinonem, ubi in terram exscensionem faceret Valentiam versus, visuros invicem, & decreturos, quod Dei obsequio foret convenientius, se [denique] curaturum, ut mœrori ipsius solatium accederet.
[547] [eo se abdicare conatur; non auditus a cæsare,] Mense Februario dicti anni millesimi quingentesimi quinquagesimi quinti, intelligens jam tum Barcinonenses accepisse nuntium de adventu cæsaris, exspectarique ipsum; misit illuc magistrum Porta cum litteris, demisse rogans, ut dignaretur Valentiam venire, prout pollicitus fuerat; sin vero aliqua de causa minus erat eo venturus, ne gravaretur concedere facultatem ad id, quod tantopere rogaverat. Statutum quippe sibi esse propter dolorem, quem afferebat onus archiepiscopatus, huic renuntiare, nolle tamen se id mandare exsecutioni ante adventum cæsaris & absque ejus licentia. Ineunte Martio ejusdem anni, aspirante Domino, sua majestas Barcinonem appulit, litteras accepit, &, quoniam expediebat Cæsaraugusta iter instituere, respondit, volupe sibi fore admodum, venire Valentiam, ac videre ipsum, sed in bonum Aragoniæ, iter per regnum illud institui oportere; missurum tamen Vallisoleto responsorias & consolatorias b.
[548] Hoc cæsaris responsum referente magistro Porta, [ad Deum refugit] magno doloris sensu correptus fuit, utque eum debita cum patientia ac cælesti consolatione sufferret, in oratorium, quod solemne ei erat in rebus omnibus, confugit, petiturus eam a Domino coram Crucifixi sacra imagine, quæ consuetum ei erat refugium (quæque, ut superius dixi, ad caput sepulcri ejusdem Sancti hodiedum collocata est in templo S. Mariæ de Succursu.) Istuc accurrebat mane ac vesperi, longa oratione multisque lacrymis supplex orans, ut afflictionis suæ commiseresceret, & (quoniam noverat Majestas divina, desiderare se nuntium remittere archiepiscopatui non ad effugiendum laborem, sed ad propius accedendum ad divinam bonitatem in quiete & pace religionis, ac securius stabiliendam animæ suæ salutem) moveret cor cæsaris ad concedendum, quod toties flagitaverat. Huic orationi institit, & per aliquot noctes integras inhæsit magno cum fervore ac fletu & corporis afflictationibus; veritus, ne exaudiri indignus esset propter delicta.
[449] Nocte quadam c huic exercitio intentum allocuta est sacra Crucifixi imago, [& ex Crucifixi imagine mortem suam] & quoniam inter alios psalmos magna devotione absolvebat Latino idiomate Miserere, etiam Latine dixit imago sacra: Æquo animo esto, in die Nativitatis Matris meæ venies ad me et requiesces d. Atque ita factum est, ut hocce capite videbimus. Hic manifestum fit, quod toties prædicant sacræ Paginæ: dum deest humanum solatium, succedere divinum, si recurratur ad Dominum. Defuit Dei Servo consolatio, quam sperabat ab imperatore, venturo, ut promiserat, Valentiam, & ut credebat, concessuro licentiam abdicandi se [archiepiscopatu] & quiescendi; quia necesse fuit majestati suæ tendere in Aragoniam. Ea consolatione deficiente, recurrit ad Dominum, ac tantam recepit, quantam afferre [debuit] nuntius, acceptus ex ipso ore sacræ Crucifixi imaginis, promittentis, fore ut intra medium annum, qui Martium inter & Septembrem diffluit, & quidem ut tam illustri die decederet, ipsius consortio & æterna pace fruiturus.
[550] Per insigne hoc beneficium solatio & lætitia delibutus perstitit, [intelligit, ad quam se comparat.] & quamvis, ut Servus bonus, viveret semper paratus ad quamcumque horam vocaretur a Domino; post diem tamen, quo cælestem hunc & prodigiosum nuntium accepit, præparavit sese peculiarius. Circa Pascha vocavit ærarii præfectum ac rationem iniit, quantum ex hactenus recepta pecunia sibi esset seu superaret: & collatis rationibus inter memoratum ærarii præfectum ac œconomum, reperta sunt superesse quatuor scutorum millia. Miratus est superesse tantum; quia ea Quadragesima propter grandem penuriam, hoc anno oriri cœptam, factæ fuerant multæ præter consuetas extraordinariæ eleëmosynæ. Præcepit, ut harum præfectus, quod dari solebat quovis mense, duplicaret, donec totum eleëmosynis esset consumptum, auxitque pariter, quas suis ipse manibus porrigebat. In hæc sancta ac pia exercitia impendit pater D. Thomas annos undecim, quibus eo gavisa est hæc regio; majori vero fervore, pietate & caritate perfectiore post acceptum illum nuntium, ab ultimis [nempe] Martii diebus usque ad postremos Augusti anni millesimi quingentesimi quinquagesimi quinti.
[551] Dum civitatem aut regnum aliquod ob flagitia castigaturus est Dominus, consuevit servos suos tollere & ex hac vita deducere ad sempiternam quietem e. Civitas hæc, [Mors Sanctorum sæpe impendentium malorum nuntia.] ut nos vidimus, castigari merebatur fame, quam perpessa est anno millesimo quingentesimo quinquagesimo sexto, & gravi pestilentia, quæ mox subsecuta est annis millesimo quingentesimo quinquagesimo septimo & octavo. Ante hæc, tamquam in signum tot malis prævium, anno millesimo quingentesimo quinquagesimo quinto sustulit Dominus binos homines sanctos & amicos suos in eadem viventes. Exeunte Augusto patrem fratrem Joannem Micon ex Ordine gloriosi patris S. Dominici, virum insignis humilitatis ac spiritus, ingentisque sanctitatis & exempli, ut notum est regno huic universo, utque declaravit Dominus in ejus obitu; quando, vocante vel movente nemine præter ipsum, qui coronabat ejus animam in cælo, commota sunt corda omnium civium, ut tanta affluentia tamque insolita devotione accurrerent veneraturi ejus corpus omnis conditionis & nationis homines, feliciores se reputantes, quod accedere possent ad deosculandos ei pedes aut vestes, quam si potiti fuissent orbis universi dominio f. Et mox Septembri proximo patrem fratrem Thomam, tam insignem ac verum Dei servum tamque bonum antistitem, prout nos docuit hæc Historia & prout in morte ac post mortem patuit.
[552] [Sanctus morbo corripitur;] Die vigesima nona Augusti laboravit angina, quam contraxit ex studiis & vigiliis, quibus tota vita ac præsertim archiepiscopatus tempore [fuit addictus;] etenim propter diurnas occupationes, ad quas tenebatur ex officio, pars magna noctis concedenda erat orationi ac mentis ad divina revocationi, subtrahendaque somno & necessariæ quieti. Hinc debili semper erat pectore, & accedente dicta infirmitate fractus fuit vehementer. Pridie, festo scilicet sancti patris nostri Augustini, quem ut verus filius amabat & colebat multum, magna pietate Sacris operatus fuerat: die autem postero, dum Officii lectionem absolverat, adstiteratque Missæ sacrificio, nam ad celebrandum jam tum incapacem se sensit, visitavit eum Dominus. Infirmitatem suscepit ac sustulit patientia insigni, vultuque non minus alacri, quam qualecumque aliud beneficium a divina manu sibi collatum. Cernens perseverare malum, imo & incrementum capere ex superveniente febri, instituit confessionem generalem, magna conformatione voluntatis suæ cum divina se præparans ad omnia, quæ de vita ipsius statuere illa dignaretur.
[553] [sacro Viatico munitus] Feria secunda, mensis Septembris die secunda, præcepit, ut ad omnium exemplum, instituto supplicantium ritu agmine, ex ecclesia majori ad se deferretur sanctissimum Sacramentum, unicum ac verum animæ suæ solatium. Suscepit e manibus episcopi Segriani tanta pietate totque lacrymis, ut ex ejus oculis transilirent ad omnes, qui ex collegio canonicorum & clero aderant; quoniam & ipsi abundantes magno animi sensu profundebant, tam propter pietatem & spiritum, quem in Servo Dei advertebant, quam ex timore amittendi Pastorem & Patrem, a quo adeo amabantur, quemque ipsi tantopere diligebant.
[554] [hortatur clerum ad pietatem.] Cælesti cibo refectus, exhortationem habuit ad canonicos & clericos adstantes, in nomine Domini obsecrans, ut status sui obligationem respicerent, & quid nomen clerici, quod est Sors Domini, exigeret, quantumque ab exemplo ecclesiasticorum penderent populi mores probi aut improbi. Commendavit enixe amorem ac timorem Domini obedientiam erga sanctam Romanam Ecclesiam, ejusque doctrinam, ac pietatem & misericordiam in pauperes: conclusit orans, ut pro anima sua, & pro obtinendis a Domino bonis episcopis preces multas funderent; absolvens autem ipsis bene precatus est; quamquam præ lacrymarum abundantia id ægre exsequi valuerit; sed nec ipsi canonici & clerici præ copia profluentium ex suis oculis [facile] inchoare [potuerunt] Te Deum laudamus, ut solent, dum sacro Viatico munitus est æger.
[555] Mox sequenti tertia feria cœpit civitas universa tantum dolorem præ se ferre ob ipsius ægritudinem, [Instituuntur] ut viderentur recoli Christi morientis mysteria g. Cœperunt itaque ex ecclesia principe aliisque parœciis institui supplicationes ad varias ecclesias pietatis causa [celebriores,] plerumque ante prandium, ut in honorem patroni ecclesiæ, ad quam ibatur, Sacrum fieret cum cantu, seu potius tono * [lugubri.] Ad supplicationes confluxere clerici ejusdem ecclesiæ omnes & parœciæ incolæ pene universi. Clerici mœsto vultu, plures etiam nudis pedibus incedebant, voce submissa & audientes ad commiserationem promovente recitantes litanias h. Succedebant laïci (plures similiter, maxime mulieres nudis pedibus) lacrymas profundentes universi & alta ducentes suspiria, ii præsertim quorum familiæ succurrebat: & hæc tanto in silentio, ut nihil conspiceretur præter lacrymas, nihil audiretur præter gemitus. Has supplicationes non soli artifices ac de plebe homines comitabantur, sed in singulis parœciis equites, viri nobiles & matronæ plures primariæ; quod præterquam hoc casu visum fuit numquam: tantus erat amor & affectus, quo fuit apud omnes, tam generalis ex ejus infirmitate animorum sensus.
[556] In singulis ecclesiis, per quas erat transitus, subsistebant aliquantisper, [supplicationes publicæ pro ejus sanatione] invocantes ecclesiæ patronum pro incolumitate Antistitis, & largo fletu Domino supplicantes, ne talem Pastorem ac Patrem sibi eriperet. Refert testis, jam dicto modo institutam esse a clero S. Catharinæ supplicationem ad templum sancti Salvatoris, ubi servatur piissima Crucifixi imago, ad quam in necessitatibus recurrunt, insignia a Domino beneficia impetrantes, civitatis incolæ. Celebrata autem ibidem tono [lugubri] Missa de vulneribus [Christi,] & completo officio, in reditu transitus factus est per ecclesiam S. Thomæ apostoli: eam ingressi Antiphonam, dici solitam in supplicationibus ad [impetrandum] imbrem, tumque pro præsenti necessitate immutatam & ei, cujus ecclesiam subibant, accomodatam, recitare voluerunt his verbis: Non sumus digni a te exaudiri, nostris demeritis meremur puniri; sed in te confisi, quod petimus, concede, sancte Thoma apostole, intercede pro nobis. Sed neque canere eam potuerunt, nec ministri proferre versiculum ipsi congruentem, nec sacerdos veste pluviali indutus orationes de Sancto & pro infirmo recitare præ abundantia lacrymarum, quas profundebant, simili abundantia eas profundentibus laïcis omnibus, qui comitabantur, replebantque ecclesiam & magnam platearum partem. Idem contigit in multis ecclesiis, quas, ex aliis parœciis supplicationes instituentes in transitu substituri, aliquantisper ingrediebantur. Continuatum id fuit per omnes ejusdem hebdomadæ dies, qui non alii videbantur, quam ipsa feria sexta hebdomadæ Majoris.
ANNOTATA.
a Hoc est Salonii caput 22 & ultimum, quod denuo solito prolixius in tres partes divisi, & cuilibet tamquam novo capiti titulum præfixi.
b Desiderasse Sanctum abdicare se archiepiscopatu, nec exauditum fuisse, testatur etiam Escolanus lib. 10 Hist. Valent. cap. 35, at felicius silet tempus & circumstantias hic a Salonio deductas. Equidem & Sandovallium in Vita Caroli V & alios non paucos, qui dicti imperatoris annis 1554 & 1555 gesta litteris commendarunt, operose pervolvi, nec ex ullo elicere potui, ipsum assignato tempore venisse in Hispaniam; contra vero passim indicant, post liberatum Gallorum obsidione Rentiacum Artesiæ oppidum, sub mensem Septembrem anni 1554, cum arthritide laboraret, Bruxellas rediisse, ubi, teste Sandovallio, ex litteris S. Francisci Borgiæ aliorumque mortem intellexit dominæ Joannæ Hispaniarum reginæ, matris suæ die XI Aprilis 1555 in Hispania vita functæ, & mox debito cum honore justa funebria celebrari jussit: sed & eodem anno, uti omnium testimoniis constat, mense Octobri in eadem Bruxellensi civitate Belgicarumprovinciarum imperium in Philippum filium transcripsit.
c Juxta Baxium, Nævium ac San-Martinum, quibus in concinnanda Sancti Vita præluxit Salonius, contigit hoc in ipsa die festivitatis purificatæ Mariæ Virginis, itaque 2 mensis Februarii, sed id adversatur ipsimet Salonio, juxta cujus narrationem contigit post reditum magistri Porta ex itinere Barcinonensi, igitur post inchoatum Martium: quibus igitur standum? Suspicor ego, quod etiam ipse Salonius in Vita, quam prius conscripsit, quamque non habemus, scripserit, factum esse festo Purificatæ Virginis, ac postmodum propter minus accuratam de cæsaris in Hispaniam adventu mense Martio relationem, immutasse sententiam, dum secundam Vitam exaravit.
d Baxius, cui consonant duo auctores cum ipso mox laudati, subdit sequentia: Cæterum os Crucifixi loquentis, quod ante clausum fuerat, deinceps apertum mansit, & ita visitur hodierna die, dentibus tanta perfectione extantibus, ut ipsimet sculptorum optimi fateantur, nullo artis adjumento similes fieri posse. Quid si & hæc ex Saloniipriore Opere didicerint, & ipse in secundo inadvertenter omiserit, quod aliis referendis ac immutandis nimium esset intentus?
e Assertum hoc probat auctor a similitudine agricolæ, fruges in horreum colligentis, dum imminet aëris intemperies, id autem probe notum esse addit sapientibus, qui ad exemplum Elisei, Eliam prophetam amittentis, 4 Reg. 2 ℣ XI, decessum Sanctorum multis lacrymis prosequuntur.
f Præclarissimi viri hujus, anno 1555 die 31 Augusti Valentiæ defuncti, gesta videri possunt apud Franciscum Diago lib. 1 Historiæ PP. Prædicatorum provinciæ Aragoniæ a pag. 86; apud Dominicum Marchesium tom. 4 Diarii Dominicani pag. 583 & apud alios; ejusdem quoque, utpote de Societate Jesu optime meriti, elogium legere est apud Orlandinum Historiæ Societatis Jesu parte 1 lib. 14 pag. 344 num. 70.
g Verba Hispanica sunt: Que parecia (toda la ciudad) estar in tinieblas, quæ ad verbum exposita eum sensum habent: ut (tota civitas) in tenebris versari videretur: sed cum per vocem tinieblas Hispani designent etiam officium divinum, quod canitur feriis quarta, quinta & sexta Hebdomadis sacræ, hac significatione usus est verisimilius auctor.
h Prætermisi hic lineas aliquot, quibus auctor cleri universi, sacerdotis celebraturi, ministrorum, aliorumque candelabra seu laternas ac crucem gestantium lugubrem ornatum describit.
* Hisp. en tono
CAPUT XXV.
Bonis omnibus in pauperes erogatis sancte moritur.
[Moriturus pecuniam omnem] Quarta feria ejusdem hebdomadis, ac die quarto ante festum Nativitatis beatæ Mariæ Virginis, eo anno incidens in Dominicum, compererunt medici, ipsi esse aliquantulum melius; unde maximum toti civitati allatum est gaudium: nec tamen idcirco cessatum a supplicationibus, nec ipse (propter nuntium a Domino acceptum, dum allocuta ipsum est sacra Crucifixi imago, ut hoc capite memoravimus,) minus diligenter ad mortem se disposuit. Itaque ipso die, quo melius esse ipsi asserebant medici, tamquam proximam expectans mortem, cujus tempore domi suæ non repertum iri regalem unum toties dixerat, jussit ærarii præfectum colligere omnem, quam habebat, pecuniam, recipere illo die, quantam posset a conductoribus, & afferre omnem, quam servabat in ecclesiæ sacrario a: quod ille omni diligentia & accuratione exsecutus, collegit quinque librarum millia b.
[558] Quinta feria convocatis episcopo Segriano, D. Michaëli Vique canonico, [in pauperes erogari jubet;] patri F. Petro de Salamanca ex Ordine sancti patris Dominici, eleëmosynarum & ærarii præfectis, ac visitatoribus dixit: Novistis, quanto amore mihi obstricti sitis; novi equidem similiter, in votis vobis esse mihi in omnibus satisfacere: itaque siquid a vobis impetrare valeam, hoc præstate hodie: advocate eleëmosynarios seu pauperum curatores civitatis, cumque iis alii hac, alii isthac, obeuntes omnium egenorum domus, consulentesque famæ personarum honoratarum ac nobilium, hanc mox pecuniam distribuite secundum cujusque indigentiam: nec pro amore Dei denarium unum domum referatis; insignem quippe id mihi dolorem esset allaturum: quod si res perfici nequeat hoc die, crastino saltem perficiatur.
[559] Circuierunt viri isti pars unam, pars alteram parœciam toto illo ac sequenti die, [in quo etiam pecunia] pauperibus pecuniam dispertientes, dantesque unicuique juxta conditionem & indigentiam non tantum ad necessitates præsentes, verum etiam habentibus pauperes filias dabant, unde suo tempore matrimonio collocarent, carentibus vestimento aut facultate persolvendi debita, unde illud sibi compararent aut hæc exstinguerent: sicque aliis quinquaginta ducatos, aliis sexaginta, aliis plures vel pauciores pro egestate [tribuebant.] Per tot tamque largas eleëmosynas remedium allatum est omnibus loci pauperibus: nemo quippe minus accipiebat, quam libras quatuor chartæ [involutas.] Sed & clare compertum fuit, quod, ipsis erogantibus, Dominus multiplicaret [pecuniam:] argenteam saccis lineis inclusam gestabant famuli in canistris: denarios, (monetam minorem nuncupamus,) chartis quatuor libras singulis continentibus involutos famuli alii gestabant in canistris majoribus: cum autem sacrario efferrentur, diligenter observatum fuerat, quinam essent [nummi] argentei, qui monetæ minoris, ne inter distribuendum committeretur error.
[560] [divinitus aucta fuisse creditur;] Miseri ferrariæ armaturæ fabri ob semestre pretium conductæ domus, quam inhabitabat, puta quatuor regales, bona pignerabat dominus. Dictarum eleëmosynarum distributores ad ædes ipsius adventantes, edoctique necessitatem, quæ id temporis eum præ ceteris premebat, puta solutionem pretii semestris domus suæ, porrexerunt illi chartam librarum quatuor. Cum abiissent, aperuit & pro denariis comperit esse omnes medios regales. Summas egit Deo gratias, initoque computu triginta circiter habuit libras, & quod majorem ipsi attulit stuporem, medios illos regales omnes capiebat charta quatuor libris [accommodata.] Ex ea eleëmosyna debitum ac totius anni pretium persolvit, occurrit aliis familiæ necessitatibus, ferrum & chalybem gladiis conficiendis coëmit, atque his auspiciis domi suæ laborans, usque adeo profecit, ut familia ipsius e ditioribus evaserit inter [exercentes] eamdem artem. Quamquam autem in processu unum hoc dumtaxat memoretur factum in eleëmosyna a paupere ferrariæ armaturæ fabro accepta, credendum tamen, alia hujusmodi prodigia & augmenta obvenisse in aliis hac occasione & distributione in pauperes alios erogatis.
[561] [reduces cum parte aliqua pecuniæ ministros remittit,] Nequivit quinies mille ducatorum distributio absolvi intra ferias quintam & sextam. Itaque viros istos, feria sexta sub horam nonam vespertinam ad palatium reduces, interrogavit, num jam omnis erogata esset pecunia. Responsum est, jam pauperibus omnibus, quos noverant præfecti eleëmosynis tam ipsius quam parœciarum, nec non parochi ac personæ aliæ ea super re interrogatæ, dispertitum datumque secundum cujusque indigentiam; nihilominus tamen residuas esse mille circiter libras c. Me miserum peccatorem, dixit magno animi sensu, cur, domini mei, hic me moramini? Cur, non absolventes omnis repertæ pecuniæ distributionem, efficitis, quominus abeam fruiturus sperato bono? Accelerate; ne unus quidem regalis mihi supersit; non servetur hac nocte domi meæ ista pecunia: inquirite in pauperes, ad quos pertinet; tradatur ipsis quam mox, vel deferatur ad nosocomium. Eam mihi, domini, si diligitis, gratiam præstate, etiamsi nox sit, statim revertamini erogaturi, ne domi meæ remaneat.
[562] [ne vel denarius morienti supersit.] Dictum illi est, posse eam servari nutricibus, (quæ multæ tum erant,) infantium, qui remansuri erant orphani, Deo ipsum e vivis evocante. Respondit: Id necesse non est; jam quippe illis est provisum, persolutumque infantibus nutrimentum ad duos annos. Hinc, quam possum maxime, vos oro, ut abeuntes distribuatis pecuniam & isto me solatio reficiatis: dixerunt, ituros se quam mox, ut ipsi satisfacerent; & sane tantum cœnarunt, quieveruntque per paucas horas; mox vero, ubi dies illuxerat, egressi sunt, daturi tum plura iis, quibus minus concessum videbatur, tum aliis multis, qui denuo innotuerant: sic distributa sunt universa. Sub meridiem pervigilii beatæ Mariæ Virginis revisentes, jam nummos omnes erogatos esse nuntiarunt, & ne unum quidem esse reliquum. O domini mei, reposuit, ita vos gaudio & solatio perfundat Dominus Deus, uti me delectastis & consolati estis verbo isto! Conversus autem ad sacram Crucifixi imaginem, quam in oratorio servare consueverat, (& coram qua correxerat & ad frugem reduxerat tot peccatores, tantumque, corpus suum flagellis castigans, pro illis effuderat sanguinis) quamque, ut morbo correptus fuit, ex adverso strati sui collocari jussit, visus est oculis fletu perfusis innumeras agere Domino Deo gratias, quod jam denarium unum non possidens pauper ex hac vita discederet d; id consecutus, quod tota vita concupierat.
[563] Voluptas hæc aliquantum imminuta est ab ærarii præfecto, [Supellectilem & ipsum lectum erogat.] dicente, eo ipso die aliquid pecuniæ a se esse receptum, sed & superesse domus supellectilem. At ne sic quidem amisit meritum & exercitium religiosæ paupertatis, virtutis tantopere sibi adamatæ. Eodem temporis momento pecuniam partiri jussit in pauperes famulos suos, accirique collegii præsidem, ut, quidquid domi suæ erat, auferretur: sicque non caruit eo, quod tantopere desiderabat, mori nempe pauper & omni re orbatus. Dum pecunia, eo die ad ærarii præfectum allata, & supellex aliqua distributa fuit in famulos, non adfuerat custos carceris; id postmodum intelligens [Sanctus] vocari jusso dixit: Frater, quoniam hic præsens non adfuisti, dum supellex aliqua, & parum pecuniæ, hodie receptæ, ceteris famulis impertita sunt, nemo tui memor fuit; gratiam mihi hanc fecit Dominus, ut recorder ego: nihil est, quod dem, resve nulla superest præter hunc lectum: eum tibi lubentissime concedo; testes hi sint, jam a me tibi traditum esse & ex hoc ipso momento esse tuum. Hanc unam gratiam, hanc eleëmosynam mihi præstes, flagito, ut sinas me in eo mori: brevi recipere & tam quam tuum licebit tollere. Conversus dein ad eamdem sancti Crucifixi imaginem: Laus tibi sit, inquit, sempiterna, Redemptor mi, quod, sicut non habuisti lectum, in quo spiritum redderes præter istam Crucem, nec sepulcrum, in quo recondereris, nisi alienum, eam mihi gratiam concedas, ut & ego vitæ cursum absolvam in alieno & commodato lecto e.
[564] Etiamsi feria quarta præcedente medici meliori statu eum comperissent, [Mortis instantis] nec de vita ejus desperassent, videntes tamen feriis quinta & sexta nihil [pituitæ] emittere eum ex pectore; & Sabbato in pervigilio sanctæ Mariæ Virginis, dum finem imposuerat distributioni eleëmosynarum hic memoratæ, advertentes, idem [pectus] comprimi vehementer, malumque ac febrim ingravescere, mortem indubiam judicarunt. Idcirco monuerunt episcopum Segrianum, ipsius confessarium, magistrum Porta & patrem magistrum F. Petrum de Salamanca, qui continuo istic præsentes aderant, ut hoc ipsi significarent. Rogaverat ipse, ut, judicantibus medicis, mortem esse propinquam, commonefacerent; nihil inde mœroris sibi illatum iri. Itaque quatuor isti amici & familiariores, tum quia rogaverat ipse, tum quia monebant medici, ad lectum appropinquantes aliquanto temporis spatio constitere non valentes profari verbum, eoque silentio ac vultus tristitia cruciatum cordis probe denotantes.
[565] Ex vultu & habitu, quo eos conspiciebat, & ex nuntio, [nuntium lætus excipit;] quem ex ore sacræ Crucifixi imaginis acceperat, (decessurum se [nempe] ut ejus consortio & æterna quiete frueretur, festo Nativitatis beatæ Mariæ,) collegit Dei Servus, quid vellent; hæsitantes vero, ut ad edicendum alliceret, rogavit: Quid aiunt medici? Domine, subjecit episcopus Segrianus, aiunt illi, se de vita tua spem non esse deposituros, si modo dominatio tua emitteret [pituitam;] at vero cum pectus adeo coangustatum perspiciant, mortem sibi videri indubiam. Hæc ipso verba proferente, nemo omnium lacrymas cohibere valuit; at ipse consolatus eos est, inquiens: Quoniam Christiani estis, pii ac docti, nolite contristari nuntio animæ meæ adeo jucundo; conversusque ad eamdem Crucifixi imaginem magna pietate & multis cum lacrymis recitare cœpit hunc psalmi versiculum: “Lætatus sum in his, quæ dicta sunt mihi: in domum Domini ibimus f,” idem lenta voce, fixisque in imaginem oculis sæpius repetens, frequentesque eliciens actus voluntatis suæ cum divina consensionis.
[566] [suos ad virtutem stimulat;] Nullatenus perturbavit eum mali cruciatus; contra toto infirmitatis tempore mentem tam lucidam & integram servavit, acsi nullum sentiret, excipiens invisentes omnes eadem familiaritate ac vultus alacritate, qua sanus consueverat, commendans singulis timorem Dei, ejusque obsequii & gloriæ studium. Multa omnibus ex lecto suo dabat monita ac documenta eo spiritu, ut audientes in admirationem conjiceret. Plures, qui postremis infirmitatis diebus dicentem exceperunt, affirmabant, se verbis ejus, (quantumvis debilis esset ac dolore, quem ex malo tolerabat, impeditus,) magis fuisse permotos & animo compunctos, quam sanitate fruentis sermonibus, licet beatus Pater eo, quo vidimus, spiritu & efficacia diceret e suggestu. Eodem vespere, dum, sicut retuli, significatum illi fuit, quid sentirent medici, quamque certo crederent, non diu fore superstitem, solus relinqui voluit, nemine remanente in cubiculo præter famulum, qui, donec vocaretur, consisteret ad ostium. Abiere omnes ad conclave junctum cubiculo, in quo jacebat. Ipse vero relictus solus, oculis in sacram imaginem Crucifixi intentis, perstitit ab [hora] orationis usque ad auditam nonam, magna devotione ac multis lacrymis, (sicut repertus est, dum tintinabuli signo vocavit,) se Domino commendans.
[567] [sacro Oleo inungitur;] Subierunt episcopus Segrianus, confessarius, eleëmosynarum præfectus, visitatores & aliquot domestici alii, qui constanter exspectaverant, donec appellaret. Intrantibus præcepit, ut sacro se Oleo inungerent. Properantes mox ad templum princeps ipse episcopus Segrianus, plures canonici & clerici nec non viri aliquot nobiles primarii, qui id audientes, pro insigni, quo in ipsum ferebantur amore & affectu, accurrerunt, ut comitarentur [instructi] facibus, sacrum Oleum depromptum e sacello S. Petri detulerunt sub horam noctis decimam. Repletum fuit atrium, tantaque claritate perfusum, quanta fuisset medio die. Sacramentum hoc eximia pietate suscepit, ipsemet subministrans ac respondens omnibus litaniis ac orationibus, quas in eo ministerio Ecclesia sancta, per beatos Apostolos edocta, usurpat.
[568] [sepeliri vult in templo Ordinis S. Augustini;] Suscepto Sacramento, prostraverunt se ad pedes lectuli D. Michaël Vique canonicus & Franciscus Roca decanus multis precibus orantes, ut sibi ac toti collegio eam gratiam præstaret: [permitteret] se sepeliri in ecclesia majori, quo lubitum esset loco; designaret quemcumque sive in choro sive in sacello principe, imo etiam ad latus altaris, deposituros se eum istic honorifico in sepulcro, felices se reputaturos, atque eo favore imminutum iri utcumque vehementem luctum, quem ipsi ac tota ejus ecclesia ex obitu persentiscerent. Respondit sanctus Antistes: Equidem vobis ac dominis istis plurimas habeo gratias de favore, benevolentia & amore, hac in re mihi exhibitis: at monachus sum & religiosus sancti patris mei Augustini: extra muros civitatis situm est monasterium beatæ Mariæ de Succursu a religiosis Ordinis mei inhabitatum; illic sepulturam delegi, fuitque semper & est voluntas mea tumulari cum patribus illis, meis fratribus; neque id per amorem Dei amoris defectui attribuatis, aut feratis moleste. Novistis quippe, me ex dignitate factum non esse immemorem obligationis meæ erga Ordinem, nec minore amore me ipsi obstringi, quam dum in eo vivebam; idcirco in eodem & cum istis patribus tumulari desidero. Ceterum Dominum deprecemini, ut in cælum me recipiat. Si enim divina ipsius bonitas, non attendens ad delicta mea, sed ad infinitam suam pietatem ac misericordiam, meritaque pretiosi Sanguinis sui, me in gloriam suam introducat, nec umquam illic ecclesiam ac civitatem hanc dabo oblivioni, nec minus amabo post obitum, quam amarim & omni bono prosecutus sim, dum hic vixi g. Accipientibus adeo religiosum responsum, (quo sane perhibebat, quam in vita semper religiosus fuerit, quamque esset in morte,) nihil cum esset, quod replicarent, deosculati sunt ipsi manus.
[569] Ambo canonici supra nominati, aliique nonnulli istic pernoctare cupiebant; [Post aliquam quietem denuo confessus] quod ipse intelligens, rogavit enixe, isti labori ut parcerent, confidere se in Domino fore, ut ad diem pertingeret sanctæ ipsius Genitrici sacrum, & ab ipsis etiam tum videri posset. Abiere omnes, & ipso præcipiente, etiam cubitum concessere domestici. Soli substitere episcopus Segrianus, confessarius & visitatores, quos tamen, donec vocarentur, similiter ad cubicula sua cubitum ire jussit: quandoquidem media nox esset, & ipse solus relinqui, ac, quamdiu posset, quiescere desideraret. Quievit per horas aliquot; neminem saltem tintinnabuli signo appellavit usque ad horam quartam matutinam. Tum vero, quamvis numquam relictus fuerat solus, neque [enim abierant] a vestibulo conclavis famuli duo, accessuri, simulac quidpiam obveniret, sub horam quartam appellavit, jussitque adesse confessarium, confiteri cupiens occasione festi beatæ Mariæ Virginis tum inchoati. Quamquam autem malo ita constrictæ essent fauces, ut non valeret suscipere sanctissimum Sacramentum; voluit tamen, cum hora advenisset, spiritualiter refici in hujus vitæ exitum. Dum adfuit confessarius, ingenti pietate ac fletu confessus est.
[570] Interim supervenere episcopus Segrianus, visitatores & eleëmosynarum præfectus, [prælegi sibi jubet passionem Domini,] voluitque, ut eorum aliquis coram se prælegere inciperet patientis Domini Historiam a S. Joanne conscriptam. Legere cœpit magister Porta; pervenienti ad locum istum: “Respondit Jesus: Dixi vobis; quia ego sum; si ergo me quæritis, sinite hos abire. Ut impleretur sermo, quem dixit: Quia quos dedisti mihi, non perdidi ex eis quemquam:” manu signum dedit, ut sisteret; ipse vero grandi temporis spatio substitit, immotis ac fletu manantibus oculis Crucifixum contemplans. Deinde innuit, ut pergeret; sicque pro gustu moram indicens signo, & aliquantisper meditans locis [occurrentibus] inhærebat. Ad eum modum prælecta est sacra ac piissima Domini patientis Historia usque ad horam circiter septimam, quando dixit: Tum quia talis dies est, tum ne ex hoc mundo discedam, non conspecto prius Creatore ac Redemptore meo, apparetur altare istud, & mox celebretur.
[571] Factum est ita, celebratum est ad horam septimam, [ac Missam celebrari in cubiculo;] ipseque extraordinaria attentione interfuit. Quo tempore elevavit sacerdos Dominum Deum in sanctissimo Sacramento, tanta devotione totque lacrymis adoravit, ut quotquot in cubiculo aderant, ad profundendas [similiter] moveret, incenderetque ad eamdem devotionem. Simulac elevatus esset Calix, pronuntiare cœpit psalmum: In te Domine speravi, [voce] admodum lenta & inter continuo manantes ex oculis lacrymas, sed ad ingentem adstantium omnium admirationem venerabili ejus vultu, quo magis ad finem appropinquabat, eo sereniorem & alacriorem speciem induente: quemadmodum, qui coram adstiterunt, narravere Mugnatonio episcopo, ipseque memorat in Relatione de gestis sancti Antistitis, de qua mentionem feci initio hujus Historiæ.
[572] [sancte moritur.] Ita recitans psalmum istum, protulit versum ultimum: “In manus tuas, Domine, commendo spiritum meum &c.” dum sacerdos sanctissimum Sacramentum suscepit: eo susceptionem finiente, simul egregius Dei Servus vitam finiens, animam reddidit clementissimis manibus Redemptoris sui, cui eo momento illam tanto fervore, devotione ac fletu commendaverat. Circa horam octavam festi beatæ Mariæ Virginis h, uti sacra Crucifixi imago prænuntiaverat, defunctus est, nullam expertus perturbationem, commotionem aut vultus contractionem, sed tranquillus admodum, remanente facie ipsius candida & ad instar angeli formosa: ita ut cor spectantium vita functum, dolore conficeretur, & simul pulcritudinem, quam induebat, intuentium, solatio perfunderetur.
ANNOTATA.
a Ampliorem pecuniæ istic depositæ explicationem habes in Vita secundo loco data num. 31.
b Summam pecuniæ diversimode exprimunt tum Salonius infra num. 561, ubi quinies mille ducatos nominat, tum scriptores alii. Baxius quater mille aureos, Nævius quatuor coronatorum millia; auctor Vitæ secundæ summam quinque millium aureorum, Quevedo & San-Martinus quinies mille ducatos, qui in sacrario servabantur.
c Etiam hoc residuum varie exprimunt auctor Vitæ secundæ, Quevedo ac San-Martinus: sed audiamus tandem Coccinum rem testimoniis confirmantem: pag. 481 scribit in hunc modum: In extremis vitæ confinibus … pecuniam omnem in pauperes distribui jussit, cujus cum certa quantitas domum reportaretur, ad thesaurarium vivo charitatis affectu conversus: Revertere, inquit, & omnia divide, ne pecunia, dum moriar, domi meæ reperiatur: si vivam, non deerit mihi Deus. Hoc præclarum est [Note: ] [forte &] , nunquam satis digne laudatum præstantissimi hujus Viri factum probant de vera scientia in processu Valentino duo testes… Joannes Pellejero examinatus auctoritate ordinaria … & Petrus Pallares … deponit de auditu a patre suo, quod cum prædicto sancto Archiepiscopo significatum fuisset, omnia esse divisa & distributa, & nihil superesse, adeo ut si per unum diem superviveret, non haberet, quod comederet, tunc elevatis in cælum oculis, fluentibusque præ nimio gaudio lachrymis, alta voce dixisse: Nunc lætus morior.
d Vide lit. præcedentem.
e Coccinus pag. 546 paucis repetens dicta ad lit. c, sic prosequitur: Neque his acquiescens Præsul amantissimus, supellectilem omnem inter pauperes familiares partitus est: cumque commentariensis non meminisset, ab illo ad se benigne vocato veniam petiit, & lectum, in quo moriturus jacebat, dono dedit, eleëmosynæque nomine ab eo impetravit, ut in illo se mori permitteret. Ita deponunt in processu Valentino Michaël Vincente notarius … & Matthæus Joannes Lopez … examinatus authoritate ordinaria: quæ quam præclara sint, nemo est, qui non videat.
f Coccinus pag. 498: Sed in morte pariter spem vivam retinuit: cum enim ei per venerabilem virum episcopum Segrian. obitus nunciaretur, divino afflatus spiritu, protulit illud Psalm. Lætatus sum in his, quæ dicta sunt mihi, in domum Domini ibimus. Pag. 500 testem citans Michaëlem Joannem Joseph Cafanova, etiam tum dixisse Sanctum, ait, cum S. Martino: Domine, si adhuc populo tuo sum necessarius, non recuso laborem, sin minus, cupio dissolvi & esse tecum; quæ etiam referuntur in Bulla canonizationis & in Vita secundo loco data.
g Quevedo factum esse ait, quod hoc numero narratur, biduo ante mortem; fortasse melius; si nempe tam prolixam Sanctus ad canonicos istos orationem habuerit.
h Quæ hoc & præcedenti numero referuntur, examinata sunt in Commentario prævio.
CAPUT XXVI.
Luctus ac ploratus ex obitus ejus nuntio; exsequiæ ac sepultura.
[Audito obitu, lugent universi;] Mox canonici ære campano signum dari jusserunt in templo principe & in omnibus parœciis, idemque factitatum est in monasteriis universis. Intellectus ac per sonitum indicatus tristis ille nuntius tantam attulit universæ civitati ægritudinem & tristitiam, tamque lugubri luctu cooperuit cor omnium, ut cuilibet videretur e vivis ereptus parens proprius. Occurrebant sibi per compita, nec mutuam salutem impertiri meminerant. Plorantium generatim omnium in ore vox alia non erat, quam: O Domine, quam jacturam fecimus! Viri etiam multi tam ecclesiastici, quam laïci præcipui ab imo suspirantes, audientibus aliis, aiebant: O Valentia, quam gravi flagello a Deo [corriperis,] dum hic sanctus Antistes tibi adimitur! [Recoli] videbatur sexta feria sacræ Hebdomadis [dixissesque] exire omnes a sermone de Christo patiente, ita afficiebantur vultus omnium audita [voce:] Obiit Archiepiscopus: pauperes præsertim discurrebant per plateas plorantes & alta voce ac suspiriis, audientium omnium cor perfodientibus, dicentes: Sublato e vivis Patre nostro, sublata tutela & consolatione nostra, quid agemus? Luctus adeo erat generalis, ut horrorem incuteret populi eo die amissum solatium suum misere deplorantis aspectus. Clerici in majori aliisque ecclesiis mœrore confecti invicem alloquentes: Non eramus, [ingeminabant,] non eramus ipso digni; peccata nostra sustulerunt ipsum. In multis ædibus virorum nobilium aliarumque personarum honoratarum, ac multorum artificum, quibus ipse succurrebat, non erat illo die nisi planctus & gemitus, ita quidem ut, quotquot fores præteribant, intelligerent, & januas ac fenestras obseratas intuiti, ad majorem ipsimet dolorem & commiserationem excitarentur a.
[574] Simul ac obierat, mox sacrum corpus adornari jussum est: [corpus Sancti,] vesti candidæ, (quam numquam, etiamsi infirmus, deposuerat,) nigram Ordinis sui, ut præcepit, multumque commendavit ante obitum, imposuerunt, & ambabus istis albam, dalmaticas, casulam ecclesiæ pretiosissimam ex panno albo bombycinis & aureis filis contexto *, mitramque pretiosissimam cum pallio ac pedo, quo modo solent indui archiepiscopi. Jusserunt operiri fores omnes palatii, ut ad amplam, ubi sacellum est, aulam deportaretur: clausæ perstiterunt ad meridiem usque, ne præ multitudine hominum ex affectu, quo ipsum prosequebantur, accurrentium, alii alios pedibus protererent, &, quod in tanta affluentia, tantaque invicem prementium turba, quanta erat futura, natum esset contingere, aliqui suffocarentur. Ornatu pontificio indutus, & clausis ostiis, delatus est ad dictam aulam amplam, in qua vivens opperiri consueverat & consolari pauperes & afflictos. In parte ejus intima ad sacelli ostium suspensa est umbella ex panno serico ac veloso nigro & [collocatum] altare cum sacra Crucifixi imagine, quam habebat in oratorio, tribus statuis argenteis & luminaribus; in medio tabulatum * altum, [panno] nigro contectum, illi impositus lectus panno bombycinis & aureis filis contexto coopertus cum pulvinaribus ex eodem panno, atque hic [positum] sacrum corpus cum Cruce ad pedes erecta.
[575] [qui virgo obiisse asserisur,] Tum, Potestis, inquit confessarius ipsius, floribus eum cooperire, ac sertum ex iis [contextum] capiti superponere; quippe, cum mortuus jam sit, profari fas est, habere nos in cælis Sanctum virginem & incorruptum. Allati itaque sunt corbes floribus [repleti,] iisque coopertus ac redimitus est b. Hæc omnia vestiendi ipsum, in aulam deportandi ac floribus contegendi officia obierunt episcopus Segrianus, Franciscus Roca decanus, D. Michaël Vique, D. Hieronymus Carroz & aliquot alii canonici, rem totam propriis manibus apparantes, & sancti Præsulis [manus] pluries deosculantes ac fervidis lacrymis irrigantes. Commorati sunt illic iidem canonici ac clerici alii bono Pastori suo assistentes, & eorum nonnulli Rem divinam pro ipso in altari isto peragentes usque ad tempus meridianum. Tunc repetito æris campani sonitu in templo principe & in parœciis omnibus ac monasteriis, fores aperiri jusserunt.
[576] [populi conspectui & osculis exponitur,] Mox ut apertæ sunt, ingens fuit affluentia hominum virorum ac mulierum cujuscumque conditionis, quorum alii præstolati sunt, dum aperirentur, alii sonitum æris campani percipientes, supervenerunt: & quamquam inter ascendendum ac descendendum e gradibus conculcarent invicem, felices se reputantes, qui pertingere ad ipsum poterant deosculaturi pedes ejus aut vestimenta, res notatu digna est, quod (uti ferunt, qui viderunt & perpenderunt,) ubi tantus erat confluxus, ut necessario invicem non conculcare non possent, ita occupaverit cor, & linguam obstruxerit dolor intuentium, quem amittebant, ut nullus conquereretur de alio, vel os aperiret, præterquam ad edenda suspiria ac gemitus. Eadem hora accurrerunt pauperes innumeri, ut mirum esset, unde erumperent; est enim, qui dicat, instar ingentis exercitus adfuisse circiter bis mille c, ita disponente Domino in testimonium insignis pietatis, qua ipsos vivens prosequebatur. Domum subeundi facultas ipsis concessa non fuit propter clamores & lamenta, quæ amarissime plorantes edebant; sed ex compitis ac plateis, in quibus subsistebant, palatio junctis, planctus eorum in cælum usque ascendit, & longissime auditus est.
[577] [defertur ad metropolitanam,] Paulo ante horam secundam per canonicos & clerum ad ecclesiam delatus est: tum tantum pauperes isti sustulerunt ejulatum, voce lamentabili clamitantes: Pater miserere nostri! & inter suspiria animam penetrantia dicentes: Quid agemus, Patre nostro orbati? ut subsidere civitas videretur ea ipsa hora. Tantam excitarunt commiserationem, ut nec clericus esset nec canonicus, qui absque profusis lacrymis in cantu vocem proferre poterat, considerans, quem omnes amitterent Patrem. Collocatus est in choro ecclesiæ, ac finitis Vesperis & Completorio diei, solemni admodum ac lento cantu inchoatæ sunt Vesperæ Defunctorum. Convenere interim parœciarum omnium clerus & monasteriorum religiosi: absolutis Vesperis, disposita est supplicatio, & omnes ordine constituti, ac porta ab Apostolis [nuncupata] excedentes, iter instituere per plateam, cui ab equitibus * nomen est.
[578] Quo tempore feretrum cum sacro corpore, ad sepulturam deportando, e choro dimovebatur, donec extra ecclesiam deductum fuit, [& hinc magno comitatu] mirum, quanta fuerint hominum omnium tam summorum quam infimorum lamenta; tanta sane, ut cuilibet proprius e vivis ereptus parens videretur, sibique extorqueri anima, dum illum ecclesia efferri conspiciebat. Irruebant eo, alius daturus osculum feretro, alius tentaturus, num posset pertingere ad deosculandos pedes, alius daturus operam ad præscindendam partem aliquam dalmaticæ vel albæ infra casulam eminentis. Necesse fuit, ut canonici sacrum corpus occuparent, presse juncti feretrum cingerent, & vi populum removerent, donec ecclesia elatum fuit, cui magnum temporis spatium insumpserunt, cantum suum inchoare nullatenus valentes. His egressis, perrexit supplicatio: sacrum corpus in dicto feretro humeris gestabant viri a canonicis circumsepti, succedente cum ministris & assistentibus episcopo Segriano, pontificalibus indumentis instructo. Comitati sunt magistratus * & gubernator cum aliis civitatis administratoribus, universa nobilitas ac gens primaria Valentiæ, & innumera populi multitudo, subsequente miserabili illo pauperum exercitu. Numerosus adeo fuit ille comitatus, ut jam funus esset in ecclesia beatæ Mariæ de Succursu & nec tum populus deducens illud finem fecisset egrediendi civitate. Incedebant omnes, non, uti in similibus comitatibus consueverunt, confabulantes, sed in tristi ac mirabili silentio.
[579] Quotquot exsequias istas conspicati sunt, numquam isto in loco vidisse se narrant supplicationem vel diem adeo luctuosam. [ad ecclesiam Ordinis S. Augustini;] Non erat enim vel cantor vel clericus vel religiosus, qui præter profusas lacrymas verbum aut cantum ex ore edere valeret. Idem [videre] erat in reliquis omnibus tam viris quam feminis, quibus viæ ac fenestræ, per quas sacrum corpus deportatum fuit, erant confertæ, &, quod observarunt multi, matronæ ac feminæ nobiles, quæ illic supplicationem intuebantur, absque ullo [erant] ornatu vel mundo muliebri, sed coopertis frontibus cordis sui mœrorem demonstrabant. Hac lugubri & flebili musica ac pompa silentibus linguis, ac communem omnium ejus ovium tristitiam denuntiantibus oculis, perventum est ad monasterium beatæ Mariæ de Succursu, eumque in eodem feretro, quo allatus fuit, collocarunt in meditullio ecclesiæ pluribus circumdatum facibus. Reversa est, qua venerat, supplicatio ad ecclesiam principem, remanentibus ad sacrum corpus aliquot canonicis ac pluribus clericis illi addictis, noctem istam vigilantibus & alternatim psalmos recitantibus.
[580] Per viam, dum ad sepulturam deferebatur, in platea de Quarte [vulgo dicta] ante exitum civitatis in una earum domuum, quæ præltæ sunt omnes, puer novennis circiter aut decennis ex editiore loco, [in transitu puero beneficium confertur.] ubi in medio ædificio aperta est area, delapsus est, quo tempore transferebatur corpus. Mater labentem conspiciens eodem momento in genua procidit exclamans: Sancte Archiepiscope, serva mihi filium! a medio autem spatio, quod est solum inter ac editiorem domus partem tam placido lapsu descendit & absque ullo dolore vel læsione rectos pedes affixit solo, acsi brachiis eum aliqui comprehensum paulatim demisissent. Observatum id non fuit nisi a matre ac duobus vel tribus intra domum consistentibus; ceteri omnes ad ostium & in platea totam mentem attendentes venerando sacro corpori ac deflendo ejus funeri, notitiam ejus adepti non sunt, donec post pluribus ex ea vicinia ac regione relatum fuit.
[581] Tota ista nocte, acsi fuisset nox [præcedens] feriam sextam Hebdomadis sacræ, [Solemnes exsequiæ] patuit ecclesia beatæ Mariæ de Succursu, uti & portæ majores [civitatis, quibus] a Quarte & Coxo [nomen est,] propter innumeram populi, præcipuarumque ac omnis conditionis personarum multitudinem accurrentium, ut deoscularentur pedes ejus, vestes & ornamenta, cujus faciendi facultas non fuerat vel in palatio vel in ecclesia majore. Multi nudipedes incedebant, at vero universi fervidas lacrymas profundentes. Mane, ubi jam illuxerat, sub horam quintam advenerunt Religiosi e quatuor præcipuis monasteriis Ordinum mendicantium, singuli Laudes pro defunctis, Missam ac Responsorium decantaturi, idque duravit paulo ultra horam octavam. Tum adfuit capitulum cum omni clero civitatis, magistratu, & multis personis nobilibus ac primariis, instituto supplicantium ritu agmine. Laudes similiter de defunctis decantarunt, Missamque, quam fecit episcopus Segrianus, magna devotione & solemnitate celebrarunt.
[582] [celebrantur;] Finita [Missa] cum Responsoriis, idem episcopus iique, qui ad aram ipsi ministraverant, nec non personæ dignitate insignes, præcipui canonici & Prior conventus, sustulerunt sacrum corpus propriis manibus sepulcro illaturi: ipso autem temporis momento, quo illud e feretro levaverunt domini isti, tantus exstitit ejulatus, tantus populi pedes deosculari cupientis impetus, ut necesse fuerit desistere, in feretro id relinquere, velo cooperire, insinuare populo sepeliendum non esse ante vesperam, ac rogare hunc, ut discederet. Hoc pacto dimissus est populus universus ac parœciarum clerus, & remanentibus tantum canonicis & ecclesiæ majoris clericis, magistratu cum gubernatore & aliquot viris nobilibus ac monasterii Religiosis, obseratæ sunt templi valvæ. Tunc iidem, qui ante, resumpserunt sacrum corpus, sublatum deportarunt ad sepulcrum, ac indutum veste pontificali ex panno serico spissiore coloris albi * inclusumque sarcophago deposuerunt in medio ecclesiæ e regione & facie versa ad sacellum beatæ Mariæ Virginis, ubi tot annis jacuit.
[583] [sepulcro imponitur.] Ejus quidem fuerat voluntas, eamque, antequam obiret, significavit, ut in anteriori beatæ Virginis sacello reconderetur eodem sepulcro, quo reconduntur ejusdem domus Religiosi: verum dominis canonicis ac patribus conventus præstantioribus potius ac decentius fore visum est, solum & in media ecclesia, uti dictum est, deponi. Supra sepulturæ locum positus est tumulus, panno serico & villoso coloris nigri, larga Cruce panni serici spissioris coloris rubei [distincto] coopertus: ad pedes erecta crux archiepiscopalis, cum candelabris ligneis coloris nigri, & in his depicta ejus insignia. Ita constitit iste tumulus novem diebus continuis, ac singulis hisce diebus pulsatum est æs campanum ecclesiæ principis, parœciarum ac monasteriorum mane, meridie & sub [horam] orationis [vespertinam] diuturno admodum sonitu, interim constanter demonstrantibus [omnibus,] quo sensu afficerentur ex amisso tali Præsule.
[584] Singulis hisce diebus per vices & distinctis horis ante prandium advenientes duarum parœciarum [ecclesiastici] & unius monasterii [religiosi, [Parentatur ipsi istic, &]] Missam de Defunctis, &, hac finita, tumulum cingentes Responsorium decantarunt. Die nono ac ultimo in ecclesia principe exsequiæ solemniores * peractæ sunt, ad quas convenerunt prorex, (qui id temporis erat dux de Maqueda,) gubernator, magistratus, universa civitatis nobilitas, & innumera populi multitudo: frequentior numquam visus est in ea ecclesia concursus. Chorum inter ac sacellum majus, constructum fuit tabulatum grande, nigro [panno] contectum, in hujus medio [collocatus] tumulus altus admodum, panno sericis & aureis filis interstincto contectus, ad pedes crux archiepiscopalis, ad verticem mitra pretiosissima ecclesiæ imposita pulvino ex panno bombycino aureo; ad quatuor tumuli angulos in ampla tela depicta ejus insignia; ea autem erant scutum in flava area [exhibens] cor sagitta transfixum & Crucem, supra scutum crux archiepiscopalis, pileus & cristæ virides atque infra scutum inscriptio ita sonans: Vivit post funera virtus. In circuitu tabulati eadem insignia cum eadem inscriptione in charta majoris formæ depicta erant sæpius: in ipso tabulato erant sexaginta candelabra lignea coloris nigri atque hisce similiter appicta insignia, & faces flavæ [impositæ,] prope tumulum vero faces albæ duodecim.
[585] Ad aram fecit episcopus Segrianus; orationem funebrem pronuntiavit Magister Çapater tam scientia quam dicendi facultate id temporis in hac civitate celeberrimus; [in metropolitana variis vicibus.] argumentum sibi elegit hæc Psalmi verba: “In memoria æterna erit Justus, ab auditione mala non timebit.” Ad quæ retulit egregias sancti Antistitis virtutes ac dotes & [ex quibus subintulit,] fore in omne ævum & ejus & earum memoriam perpetuam. Hinc tum apud eos, qui noverunt, tum qui dein secuti sunt, hoc ipsi nomen adhæsit: Pater D. Thomas bonæ memoriæ. Ea solemnitate, ac totius civitatis pietate peractis exsequiis, post alios dies novem ritu admodum solemni atque ingenti concursu parentatum ipsi est in ecclesia beatæ Mariæ de Succursu. Huc convenere similiter pro devotione ac sincero amore, quo in ipsum ferebantur, domini canonici cum clero ecclesiæ principis. Missam celebravit episcopus idem; orationem dixit magister Joannes Luviela, concionator quoque tum temporis valde celebris ac professor theologiæ in hac universitate: thema sibi assumpsit: “Ab infantia mea crevit mecum miseratio, & ab utero matris meæ egressa est mecum.” Exposuit autem ejus ab infantia sanctitatem & erga pauperes liberalitatem. Post dies non multos idem factitatum est in universitate; dixit orationem magister Petrus Maça, etiam ipse in eadem theologiæ professor d.
[586] Minime solicitus fuerat Dei Servus de construendo singularis artificii sepulcro, [Erigitur ad tumulumstatua marmorea.] aut marmoreis sibi erigendis [monumentis] aliisve sumptibus faciendis, ut nomen suum hic in terris scriptum immortalitati commendaret: verum supremus ille ac præpotens Dominus, qui jam cælo adscripserat, providit, ne & iste honos illum deficeret. Cor quippe commovit Francisci Roca decani & canonici hujus sanctæ ecclesiæ, ut pro insigni affectu, quo ipsum in vita & morte semper fuit prosecutus, mox ab obitu, priusquam terræ mandaretur, per pictorem hujus civitatis celeberrimum, vocabulo Joannem, ejus effigiem coloribus exprimi juberet; quæ perfecte admodum expressa exstat inter aliorum antistitum hujus ecclesiæ depictas imagines in cubiculo, ad quod conveniunt ejusdem canonici. Misit quoque Genuam, qui istinc afferret effigiem ejus ex pretioso marmore in habitu archiepiscopali bene elaboratam, quæ omnibus numeris perfecta, ac prout desiderabatur, allata fuit, & collocata supra sepulcrum, cingente eam inscriptione, quæ paucis verbis Latinis declarat, quanta benedictus Pater præditus fuerit facultate dicendi e suggestu, quamque amplas ad ultimum usque vitæ spiritum elargitus sit eleëmosynas. Sic habet: “Conditur hoc tumulo Don F. Thomas a Villanueva archiepiscopus Valentinus, divini verbi prædicator eximius, qui Christi pauperes benigna quidem manu non solum vivens fovit, sed ad extremum usque spiritum amplissimis æleëmosynis est prosequutus. Obiit autem die Nativitatis beatæ Virginis Mariæ anno MDLV.”
[587] [Brevis descriptio formæ ejus & morum.] Fuit benedictus ille Pater statura mediocris, ore subfuscus & aquilinus, genis paululum fervens, glaucus oculis, facie modestus & pius, gravitatem simul præ se ferens & multum auctoritatis, corpore bene constitutus, biliosus, sanguineus e. Ornavit eum Dominus magnis naturæ dotibus, ingenio, judicio, prudentia. Eximia fuit præditus doctrina, &, uti constat ex hac Historia, verbi Dei præco celeberrimus, atque optimi exempli religiosus, quem illis temporibus possedit Hispania. Cohonestavit ipsum divina Majestas in hac vita eo honore ac reverentia, qua erat apud omnes, principes, antistites, magnates & ex omni statu homines; post mortem vero relicta tam boni nominis fama, ut eum appellarint atque appellent semper Sanctum & bonæ memoriæ Archiepiscopum, tam ingenti autem ac pia opinione, quod cælesti gaudio fruatur, ut, ex quo defunctus est, ad sepulcrum ejus nec accesserit nec accedat quisquam, quin revereatur ut Sanctum, ejusque orationibus ac meritis se commendet. Atque ita facientium plures a Domino per intercessionem ac favorem hujus Servi sui insignia beneficia experti sunt, operante in illis præclara in omni genere infirmitatum prodigia, quorum præcipua sequente libro exponam: & quia tum de his tum præsertim de egregiis ejus virtutibus ac sanctitate constitit, sanctissimus Papa noster Paulus V Beatorum numero ipsum adscripsit, ut videbimus ad calcem ejusdem libri.
ANNOTATA.
a Quamquam luctus hoc numero & aliis sequentibus relatus uno ore confirmetur ab omnibus, juvat hic subjicere narrationem testibus firmatam apud Coccinum pag. 665: Ut, inquit, sancti Viri obitus innotuit, universa civitas confestim in lachrymas effusa est, ita ut omnes unanimi consensu dicere viderentur: Exite, exite lachrymæ, jam pridem cupientes exire, quia obitus Patris nostri vobis viam patefecit: & non aliter in acerbum ac incredibilem luctum proruperunt, quam si omnium animos vehementissimus ignis exureret, adeo ut satis illis non consisteret amplius, sed tanquam alicujus objecta torrentis impetu cederet perturbationi, seque totam lamentationibus daret. Hæc inter lachrymas & luctus audiebantur: Extinctum est lumen oculorum nostrorum; erepta est lux, quæ animis nostris in itinere præcedebat; disjectum est vitæ nostræ præsidium, sublatum specimen integritatis, abscissum concordiæ vinculum. Te Duce nox erat nobis diei loco, vitæ tuæ splendore illustrata; jam vero vel dies in tenebras convertetur: gravius autem præter ceteros luctus intendebant, qui Patrem & Pastorem appellabant, erant autem illi, quos penuriæ famisque tempore sustulerat, alueratque & ad incomptam [Note: ] [forte incorruptam] vivendi rationem informaverat. Quid plura? Tantus erat omnium gemitus, ut universale judicium videretur. Ita deponunt in processu Valentino … Joannes de Panagos … Christophorus Perez Societatis Jesu … Joachimus Baiarri J. U. D. Bartholomæus Escola … Don Carolus Joannes de Torres … Petrus Guttierez … Mariana de Sottomajor … Petrus Portillo … Matthæus Joannes Lopez … examinatus authoritate ordinaria … Joachimus Real … Franciscus Dymas Pellicer … Vincentius Sanchez.
b Dedimus etiam ista ex Coccino testimoniis roborata in Annotatis ad cap. XI hujus lib. lit. e.
c Quoniam nullibi infra majorem populi numerum determinat auctor, putem, hic errorem latere & pro bis mille reponendum esse octies mille; certe Metermannus, Baxius, Nævius & alii, qui Salonium in priore Vita verisimiliter secuti sunt, uti & Quevedo octies mille exprimunt; San-Martinus supra octies mille & quingentos: hic forte secutus est Pamphilum, auctorem Salonio aliisque anteriorem, qui in chronico Ordinis Eremitarum S. Augustini pag. 119 idem tradit his verbis: In cujus funere plusquam octo millia & quingenti collacrymantes pauperes intervenere. Imo etiam forte Salonium ipsum, nam P. Thomas Gratianus, Augustinianus item, in Anastasi Ordinis sui, edita Antverpiæ anno 1613, pag. 175 dans S. Thomæ elogium, nec alium subjiciens auctorem præter Salonium, octo millia & quingentos etiam exprimit, & post epitaphium, quod habes num. 586, hos versus recitat:
Ibat ut ad superos Thomas (mirabile dictu)
Res eadem juvit distinuitque Virum;
Namque trahebatur sursum plus millibus octo,
Et tamen hunc eadem vis retinebat humi.
Mirabar tacitus, cum vox ita fertur ad aures:
Quam spectas inopum est tam numerosa cohors:
Hi plenum meritis tollunt, retrahuntque vicissim,
Et mens in partes scinditur ipsa duas.
Propensis animis gaudent super astra levari:
Attamen hunc terris non superesse dolent.
d Fuse narrata per Salonium, sic paucis comprehendit Coccinus pag. 667: Postmodum autem impositum pheretro corpus cum psalmis & hymnis, perseverante adhuc in lachrymis populo, ad ecclesiam cathedralem domestici detulerunt, quod deinde ad ecclesiam sanctæ Mariæ de Succursu extra, sed prope mœnia civitatis Valentiæ, in qua humile sepulchrum sibi elegerat, cum psalmis, hymnis & lampadibus transtulerunt, & corpore humili [Note: ] [forte humi] deposito, inclinabat se populus universus, manus & pedes sancti Præsulis osculans, & inquiens: Cui nos, Domine, derelinquis? Hodie videmus te, crastina vero die considerantes ad dexteram, vel sinistram, non inveniemus te: & hæc tanto cum clamore peragebantur, ut pia psalmorum decantatio a consequentium strepitu superaretur; tandem post conditum sepulcro corpus, durantibus novem diebus proxime sequentibus, ad illud tanquam ad Sancti alicujus sepulchrum genuflectens, opem implorans & donaria offerens, universa Valentina civitas confluebat & sequentibus temporibus in hanc usque diem facere consuevit. Ita deponunt in præcitato processu Valentino … Bartholomæus Escola … Don Carolus Joannes Torres … Petrus Guttierez … Baptista Navarro … Petrus Portillo … Joannes Panegos … Franciscus Ramon … Michaël Soler … & in eodem processu Valentino … Franciscus Dymas Pellicer … Vincentius Sanchez.
e Hispanice colerico sanguino; quibus verbis indicare haud dubie voluit auctor, Sanctum fuisse sana constitutione corporis; quoniam huic alendo utilis est bilis naturalis sanguini commixta.
* Hisp. brocado
* Hisp. estrado
* Hisp. de los Cavalleros
* los jurados
* Hisp. de raso blanco
* Hisp. additur que llaman honrras
GLORIA SANCTI POSTHUMA.
Thomas a Villanova, archiepiscopus, cognomento Eleemosynarius, Ord. S. Augustini, Valentiæ in Hispania (S.)
AUCTORE J. P.
§ I. Sancti cultus ab ipso obitu, processus ad beatificationem.
[Mox a morte] Qui legerit recitata hactenus S. Thomæ Acta, haud mirabitur, eum in vita conciliasse sibi venerationem hominum, & post mortem honorem Sanctis exhiberi solitum; imo jure merito mirandum fore judicabit, si, dum tam certa erat ejus sanctitatis fama, eum minus obtinuisset, illa certe tempestate, qua tam severis decretis necdum inhibitus fuerat hujuscemodi cultus, non intercedente curiæ Romanæ auctoritate. De hac fama sanctitatis, inquit Coccinus in Relatione ad Paulum V Papam pag. 698, deponunt quam plures testes, audivisse se agi de Servo Dei, tanquam de viro perfecto & tanquam uno ex Sanctis, qui fulget in Ecclesia Dei, & hanc nedum esse communem & universalem totius populi vocem, sed etiam gravissimorum hominum dignitate præstantium, nec unquam se contrarium audivisse. Ita in processu Castellæ amplissimus Cardinalis D. Gaspar de Borja … doctor Franciscus Sobrino canonicus doctoralis Vallisoletani … pater Basilius vicerector Societatis Jesu Vallisoletan … & alii quam plures testes: & in processu Valentino don Franciscus Rocca Full J. U. D. cappellanus oratorii suæ majestatis, præcentor & canonicus ecclesiæ Valentinæ … don Federicus de Borja archidiaconus major & canonicus Valentinus, … qui duo sunt examinati authoritate ordinaria; Michaël Vicentius Molla, canonicus Valentinus… Franciscus Ludovicus Balaquel, canonicus Valentinus; … Joachimus Real, J. U. D. de consilio suæ majestatis ac regens cancellariæ; … don Hector Ruiz; … pater Christophorus Perez Societatis Jesu; … Franciscus Dimas; … Bartholomæus Escola; … don Carolus Joannes de Torres; … Petrus Guttierez; … Mariana de Sottomajor … Baptista Navarro … & alii quamplures.
[2] [ad ejus tamquam Sancti sepulcrum accurritur;] Sicut sanctitatis famam, ita cultum ab ipso obitu eidem Sancto exhibitum testimoniis probat laudatus Coccinus pag. 668 his verbis: Tandem post conditum sepulcro corpus, durantibus novem diebus proxime sequentibus, ad illud tamquam ad Sancti alicujus sepulchrum genuflectens, opem implorans & donaria offerens, universa Valentina civitas confluebat, & sequentibus temporibus in hanc usque diem facere consuevit. Mox subnectit testium nomina, quæ habes inter Annotata ad cap. ultimum Salonii lit. d. Mitto auctores alios, a quibus hæc vel similia litteris consignata sunt, unumque addo Mugnatonium, utpote cujus haud multos annos post Sanctum defuncti testimonium, maximæ auctoritatis est. Quo magis magisque, inquit num. 16 Vitæ, ille magnifici sepulchri honorem fugisse videtur, tanto majori populi honorificentia colitur; invisiturque frequenter id sepulchrum a totius urbis Valentiæ popularibus; ibidemque preces suas pii homines ad Deum fundunt, votaque suscipiunt, sanctissimumque Archiepiscopum patronum sibi advocant, illi præsertim, qui proprius * & magis familiariter viventem cognoverant.
[3] Quod asseruerant testes apud Coccinum, num. præcedente laudatum, [magna frequentia,] de frequentia populi ad Sancti sepulcrum, denuo speciatim asseritur apud eumdem pag. 701 hoc modo: Hanc autem frequentiam optime probant testes deponentes, se vidisse magna populorum agmina, in suis necessitatibus undique ad sepulchrum confluentia … & circa illud adesse multa donaria & tabellas in signum gratiarum, quas ad venerabilis Viri preces petentibus Deus impertivit. Tum testes citantur ex processu Valentino Michaël Vincentius Molla; Franciscus Ludovicus Balaquer; Michaël Hieronimus Vich; P. Christophorus Perez, Societatis Jesu; frater Jacobus Sanchez; don Jacobus Ferrer; don Carolus Joannes Torres; Joachimus Real; don Hector Ruiz de Corella; Josephus Joachimus Bayarri; don Raymundus Sanez; don Jacobus Capena, & alii. Pag. 702 peculiariter etiam demonstrat reliquiarum ejus venerationem: Quod etiam reliquiæ sanctissimi hujus Antistitis in magna veneratione habeantur, ita ut cum aliis insignibus conserventur, & ægrotis deferantur pro curatione infirmitatum probant in processu Valentino, testes nimirum hoc ordine: Michaël Joannes de Lop; Jacobus Ferrer; donna Eleonora de Gusman; don Carolus Joannes Torres; Marcus Antonius Cisternus; don Jacobus Capena; Petrus Pallares; Mariana de Sottomajor; Franciscus Iter, qui duo ultimi sunt examinati authoritate ordinaria. Tum subdit ex processu Castellæ hanc seriem: Frater Didacus de Guevara; Christo * de Gusman; Matthæus de Ollala; Petrus de Vandillo; Gundisalvus Camero; Andreas de Busto; Garzias Lopez. Hi quatuor ultimi sunt examinati authoritate ordinaria.
[4] Venerationem & cultum foverunt ac promoverunt plurimum miracula & beneficia, [& miracula patrantur.] quæ ad ejus invocationem patravit Dominus, & de quibus ita generatim in Bulla canonizationis fit mentio: Successive tamen multa sunt ejus suffragantibus meritis edita miracula Domino cooperante. Aliquot eorum Relationi suæ intexuit Coccinus; plura Salonius libro tertio Operis sui, & inde etiam nonnulla lucubrationibus suis subnexuerunt Baxius, Nævius, aliique, quæ licet pleraque beatificationem & omnia canonizationem præcesserint, non dabo, nisi postquam absolvero, quidquid de cultu speciatim & de actis ad dictas beatificationem & canonizationem dicendum superest. Nihil speciatim suppeditat Salonius in secundo suo Opere usque ad annum 1601, quo agi cœptum est de instituendis processibus, ut paulatim sterneretur via ad publicum in Ecclesia S. Thomæ cultum. Dixi in secundo suo Opere, nam in primo, quod sub annum 1584 inchoatum, & finitum ab ipso fuit anno 1588, unum certe, & sic plura forte, descripsit, quod relatu dignissimum erat, quodque San-Martinus ad calcem Vitæ Sancti nostri contraxit Gallice.
[5] [Anno 1582 corpus ejus integrum & suave olens reperitur;] Verba ejus ita fere sonant Latine: Anno MDLXXXII, ab illius morte vigesimo septimo, Baptista Vives, canonicus ecclesiæ metropolitanæ, spectabili quodam monumento testari cupiens devotionem, qua in Sanctum nostrum ferebatur, confici jussit clathros seu columellas æneas, quibus cingitur ipsius sepulcrum, uti & lampadem argenteam, quæ diu noctuque ante ipsum ardet. Inde factum, ut R. P. Salonius, præcipuus hujus Vitæ scriptor, tunc Prior monasterii beatæ Mariæ de Succursu, decreverit visitare sacrum corpus, & deponere honorificentius, quam erat ante. Religiosi quippe metuentes, ne, sicut fama tulerat, id auferre cuperent canonici, absque conditorio vel cista antro valde profundo imposuerant ac terra operuerant. Itaque dum e terra erutum fuit, in tumulo ex marmore pretioso ac elimato deponendum, non absque miraculo contigit, venerabile illud corpus, postquam tamdiu terra obrutum fuerat, reperiri integrum omnino, & carne instructum non secus ac primo die obitus; faciem præsertim, quæ universis adeo benigna fuerat, tamque benevola afflictis, & manum dexteram, qua redditus ecclesiæ tam munifice dispertiverat in pauperes. Totum autem exhalabat tam amœnum odorem, ut prædictus auctor testem Deum compellans, dicat, vere eo imbutam fuisse integram ecclesiam, eumdemque odorem per dies multos adhæsisse manibus omnium, qui attigerunt, addens, quod & minores Sancti reliquiæ, quas nonnulli sibi vendicaverant, eumdem odorem producerent in contrectantium manibus.
[6] [crescente fidelium veneratione, processus] Tandem crescente in dies pietate ac fiducia fidelium erga venerabilem Antistitem, foventibusque eamdem beneficiis divinitus concessis, ut supra innuebam, multæ personæ ecclesiasticæ ac laïcæ primariæ, reprehendentes patrum Augustinianorum negligentiam & incuriam, prout narrat Salonius, evicerunt, ut idem ipse Salonius, tum provinciæ Aragoniæ præses, cum aliquot e præstantioribus ejusdem Ordinis patribus anno millesimo sexcentesimo primo accesserit ad illustrissimum dominum Joannem de Ribera, patriarcham Antiochenum, & archiepiscopum Valentinum, supplicans, ut sua & episcoporum locorum, in quibus vivens degerat Sanctus, auctoritate institui curaret inquisitiones, deinde Romam destinandas in ordine ad beatificationem & canonizationem. Petitioni lubens annuit illustrissimus, & mox hujusce processus scribam denominavit Joannem Micon, curiæ suæ notarium; commissarium vero, qui dicta & depositiones testium exciperet, doctorem Christophorum Colom, visitatorem diœceseos.
[7] [auctoritate ordinaria instruuntur,] Litteras quoque requisitoriales suo nomine expediri jussit ad archiepiscopos Toletanum, Burgensem & Granatensem, ad episcopos item Vallisoletanum ac Salmanticensem, nec non ad vicarios generales & superiores locorum, in quibus commoratus fuerat Sanctus a nativitate sua usque ad archiepiscopatum Valentinum, ut etiam istic ad juris normam fieret inquisitio super vita ac moribus. Hasce litteras memorati antistites sibi traditas a patre Dominico Camissano, conventus beatæ Mariæ de Succursu religioso, atque in ea causa tum dicti conventus tum provinciæ constituto procuratore, læti etiam susceperunt anno millesimo sexcentesimo secundo, editisque mandatis, inquisitionem indixerunt. Perfecte admodum ea instituta fuit (teste Salonio, cujus narrationi Miraculis subnexæ insisto) Villanovæ de Infantibus, Compluti, Salmanticæ, Vallisoleti ac Burgis; ubi, permittente Deo, etiam tum, annis nimirum ab ejus obitu circiter quadraginta septem, in vita superstites erant plures personæ e clero, religiosis Ordinibus ac laïca nobilitate præcipuæ, virtute & auctoritate præstantes, omnique fide dignæ, quæ Sanctum noverant, & cum ipso egerant, atque ex quarum aliarumque, de auditu testantium, depositionibus idem Salonius constare asserit librum primum Vitæ a se compositæ, sicut & librum secundum ex depositionibus hujuscemodi testium in processu Valentino.
[8] Per hosce processus sufficienter edoctus illustrissimus Valentinus Thomæ sanctitatem, [cultus decernitur & elevatur corpus.] & miracula, quæ, ipso intercedente, indies operabatur divina bonitas, facultatem fecit, ut & corpus elevaretur, & Missa Sanctorum omnium in ipsius honorem celebraretur, utque die Dominica post festum Nativitatis beatæ Mariæ Virginis eadem Sanctorum omnium Missa una cum laudibus de eodem Thoma solemni ritu decantaretur ac sermo institueretur ad populum. Itaque anno 1604, nocte prævia festivitati præsentatæ in templo Virginis, coram D. Christophoro Colom visitatore, Joanne Micon scriba, aliquot canonicis, equitibus ac viris primariis translatum est sacrum corpus e loco primæ sepulturæ ad eum, ubi modo exstat infra chorum, elevatumque inter binas aras, in quarum una collocata est imago Crucifixi olim Sanctum allocuta, in altera ejusdem Sancti eleëmosynam elargientis vera effigies in tabula depicta. Anno autem 1605 designata mox die Dominica ipse illustrissimus patriarcha de virtutibus ac laudibus Thomæ dixit ad populum.
[9] Interea temporis, quoniam res semper super sanctitate & miraculis notatu dignæ deferebantur, [Processus Romæ examinantur, causa admittitur,] inquisitionem continuavit memoratus commissarius Christophorus Colom usque ad annum 1608, quo tandem prædicti processus una cum Philippi III regis Hispaniarum, & aliorum mox nominandorum litteris, commissi sunt patri Joanni Beldæ in eadem causa procuratori, qui Romam deferret, summo Pontifici offerret, atque omnium nomine supplicaret, ut eos aperiri ac solito examini subjici mandaret. Huc usque longiorem Salonii relationem secutus sum, nunc prosequor cum auctore Seriei actorum sæpe memoratæ: Quare ad preces semel, iterum ac tertio repetitas Philippi tertii Hispaniarum regis Catholici, archiepiscoporum, episcoporum, procerum, deputatorum regni Valentiæ & populi civitatis ejusdem, nec non totius Ordinis Eremitarum sancti Augustini, Paulus V processum examinari jussit: & congregatio die XXVII Julii anno MDCIX Cardinali Millino provinciam referendi contenta in eodem processu demandavit, qui die XXIV Augusti ejusdem anni mandatum explevit; & congregatio censuit sufficientem exinde sanctitatis, virtutum, præcellentis charitatis & miraculorum fumum percipi, ut in eadem causa Sedis Apostolicæ auctoritas interponi posset.
[10] Hisque Paulo V relatis a Cardinali Pinello in consistorio secreto die decima nona Octobris anno MDCIX, [& auctoritate Apostolica novi] idem annuit & litteris in forma Brevis datis die XXVI Novembris ejusdem anni congregationi facultatem attribuit inquirendi tantum in genere, ac desuper remissoriam & compulsoriam a procuratoribus causæ petitas decernendi; quæ die XXVIII ejusdem ab eadem congregatione relaxatæ, directæ fuerunt patriarchæ Antiocheno, archiepiscopo Valentino præfato, ejusque suffraganeo vicario generali nec non episcopo Oriolensi. Hi judices deputati statim processum in genere in civitate Valentiæ absolutum, clausum ad Urbem transmiserunt die XXX Maii MDCX: die vero XII Junii ejusdem anni processus hujuscemodi, ut præfertur, auctoritate Apostolica confectus a judicibus remissorialibus episcopo Oriolensi & electo Segobricen., vicario generali & officiali archiepiscopi Valentini, a procuratore causæ exhibitus, in congregatione ordinaria apertus est, ejusdemque discussio ac relatio Cardinali Millino, olim relatori deputato, commissæ fuerunt, qui munus explevit die VII Augusti ejusdem anni, & congregatio declaravit, satis superque constare de fama puritatis fidei & sanctitatis vitæ, deque miraculis, & populi erga fratrem Thomam devotione in genere; ideoque posse remissoriales & compulsoriales litteras in specie relaxari.
[11] [processus instituuntur.] Mox cum summus Pontifex novas litteras similiter in forma Brevis cum facultatibus opportunis ad ipsam congregationem dirigi annuisset, quas idem Paulus V dedit die XX Septembris anno MDCX, cum facultate inquirendi in specie & ad effectum hujusmodi decernendi remissoriam & compulsoriam desuper necessarias: eas congregatio relaxavit die nona Octobris ejusdem anni, directas pro diœcesi Toletana Bernardo Cardinali Royas archiepiscopo Toletano, etiam cum facultate substituendi: pro civitate vero & diœcesi Valentina Archiepiscopo, ejusque vicario generali. Verum habito post nuncio de obitu archiepiscopi ejusdem, antequam illi exhibitæ ac de more præsentatæ fuissent eædem litteræ, congregatio die XXVI Februarii anno MDCXI facultatem transmisit episcopis Marochitano, Coronensi & Segobricensi simul ac in solidum aperiendi, nec non executioni demandandi litteras hujusmodi, archiepiscopo Valentino defuncto, ejusque vicario directas.
[Annotata]
* forte propius
* forte Christophorus
§ II. Causæ promotio; beatificatio.
[Processus in regnis Valentiæ] Gesta dein in Hispania, puta in regnis Valentiæ & Castellæ, commemorat Coccinus in Relatione ad Paulum V a pag. 707, ubi disserit de validitate processuum; unde, omissis tamen multis ad historiæ seriem non pertinentibus, huc transfero. Hanc remissoriam frater Michaël Salon, procurator constitutus a patre Generali & frater Sebastianus Garzia, procurator constitutus a patre Provinciali Coronæ Aragoniæ & deputati & electi civitatis & regni Valentiæ præsentarunt sub die XXV Maii MDCXI dictis episcopis Marochitano & Coronen., qui ei consenserunt, & constituerunt locum & horam audientiæ, notarium & cursores, recepto prius ab eis juramento de fideliter exercendo; instanteque Fr. Gaspare Marebon, procuratore substituto a dictis Salon & Garzia, hoc enim habebant in mandatis, prævia citatione, & relatione, & inductione testium, delatione juramenti, & designatione diei & horæ examinis faciendi, receperant CCCLXIII testes, qui, medio juramento in forma debita præstito, deposuerunt nedum super articulis, sed etiam super interrogatoriis. Ulterius, cum prædictæ litteræ remissoriales continerent etiam litteras compulsoriales, prædictus Fr. Gaspar Marebon procurator substitutus institit & obtinuit, ex originali compulsari dicta testium demortuorum, qui de anno MDCI usque ad annum MDCVIII authoritate ordinaria fuerunt examinati (vivi enim cum noviter receptis fuerunt repetiti,) quorum testium demortuorum, qui sunt LXXIX, depositiones habentur. Hæc de processu Valentino.
[13] De Castellano, quia in variis locis is fuit instituendus, [& Castellæ instituti,] fusius & sub variis titulis disserit; quapropter, ne eadem sæpius recurrant, si ipsius verbis utar, rei dumtaxat substantiam decerpo. Anno 1611 frater Dominicus Camisanus, procurator constitutus in provincia Coronæ Aragonum, dictam remissionem præsentavit Cardinali Toletano & ejus vicario (ad utrumque enim directam fuisse ait in solidum cum facultate subdelegandi,) qui ei consenserunt, notariumque & cursorem nominarunt, recepto ab eis juramento de fideliter exercendo, & prævia monitione ac juramento super articulis & interrogatoriis fuerunt examinati per vicarium IX testes. Servata eadem juris norma, testes receperunt in aliis civitatibus judices, subdelegati per dictum vicarium Toletanum: Burgis vicarius diœceseos testes quindecim, & compulsata ex originali dicta seu depositiones octo demortuorum, qui anno 1606 auctoritate ordinaria fuerant examinati: Vallisoleti ipse episcopus testes novem, & dicta quatuor demortuorum, eodem anno 1606 similiter examinatorum: Salmanticæ anno 1612 ipse etiam episcopus testes tres & dicta quatuor demortuorum: Matriti D. Joannes de Hoses, protonotarius Apostolicus, thesaurarius & canonicus Carthaginensis testem unum, nempe Eminentissimum Cardinalem de Borgia & depositionem unius demortui: Compluti Ludovicus de Montesino, canonicus ecclesiæ SS. Justi & Pastoris testes quatuor & depositiones item quatuor demortuorum: Villanovæ de los Infantes vicarius ejusdem oppidi testes quatuordecim & depositiones triginta quinque demortuorum, qui anno 1602 auctoritate ordinaria examinati fuerant. Hæ depositiones, in jam enumeratis locis exceptæ, clausæ ac sigillo munitæ fuerunt ac per subdelegatos remissæ vicario Toletano, atque hic in unum processum redactæ, servatis servandis, Romam directæ sunt. Nunc resumo relationem in Serie actorum.
[14] Die prima Septembris anno MDCXII procurator causæ congregationi præsentavit processum Valentinum, [Romæ ad congregationem Rituum relati,] confectum ab episcopis Marochitano & Coronensi, ab iisdemque subscriptum die XIV Aprilis ejusdem anni, quem congregatio jussit aperiri & ex Hispano idiomate in Latinum verti. Die secunda Martii anno MDCXIII idem procurator præsentavit processum, Toleti confectum, & ad Urbem transmissum cum litteris vicarii generalis arhiepiscopi Toletani, & ab eodem, vigore facultatis, judicis subdelegati. Et congregatio mandavit processum hujusmodi aperiri & interpretari. Pluries deinde repetitis in congregatione precibus Hispaniarum regis Catholici, regni Valentiæ, & Ordinis Eremitarum S. Augustini, nempe diebus XVI Novembris anno MDCXIII; XV Februarii, I Martii, & XXVIII Junii MDCXIV; tandem die XXX Septembris ejusdem anni congregatio, auditis contentis in processibus prædictis, relatis a Cardinale Lancellotto, in locum Cardinalis Millini absentis relatore subrogato, censuit causam in tali statu reperiri, ut posset auditoribus Rotæ tunc de more committi, & facta de prædictis summo Pontifici relatione per Cardinales Gallum & Lancellottum in consistorio secreto die sexta Octobris MDCXIV, idem annuit, & de mandato congregationis processus prædicti per Mucantium, eo tempore secretarium, traditi fuerunt Vincentio Romerio, notario Rotæ.
[15] [& auditoribus Rotæ commissi sunt,] Successive Paulus V die undecima ejusdem mensis Octobris signavit commissionem, qua auditoribus Rotæ Sacrato, Coccino & Manzanedo injunxit, ut processus hujusmodi mature perpenderent, acriter discuterent, ac de contentis in iisdem Sanctitati suæ plenissimam relationem facerent, quæ commissio signata & subscripta a regente Cancellariæ in Banco cursorum porrecta fuit die XVI Octobris Mucantio secretario, & ab eo præfato notario Rotæ. Discussis in Rota relevantia ac validitate dd. processuum a judicibus commissariis, iidem Sanctissimo, dimissa simul copia relationis, oretenus retulerunt die XXIII Januarii anno MDCXVIII, processus valide fuisse confectos, testes rite examinatos, nec non plenissime constare de fidei puritate, sanctitate vitæ, virtutibus & miraculis in specie: ideoque posse quandocumque ad fratris Thomæ canonizationem procedi.
[16] [qui, facta de iis relatione ad Paulum V PP.,] Memoratam mox relationis copiam, eam esse existimo, cujus postea prelo commissæ notitiam dedi in Commentario prævio § 1, quaque usus sum deinde sæpius ac porro utar, juverit huc transtulisse ejus clausulam: Ex his omnibus vidit Sanctitas vestra eximia hæc & nunquam satis celebrata laudum præconiis venerabilis Viri miracula; audiit egregias ejus virtutes toto orbe notissimas, hoc libello sub brevi quasi compendio descriptas; cognovit sanctum Archiepiscopum, viva fide ac spe magna præditum, nihil intentatum pro consequendo cælestis * delitiis reliquisse, ardentissima in Deum & proximum charitate flagrasse, collegia & hospitalia commoditati studentium & pauperum annuo constituto redditu a fundamentis erexisse, summa prudentia pravos populi sibi subditi mores, & vitæ clericos laxioris emendasse; quæ ad ecclesias pauperes & loca pia spectabant fideliter etiam in modico distribuisse, redditus ecclesiasticos non in consanguineos, sed in egenos erogasse, virgines dote carentes honesto collocasse matrimonio; pro defensione libertatis ecclesiasticæ acriter decertasse; tenui victu humilique contentum supellectili, cæteraque, quæ sibi supererant, miserabilibus personis & ecclesiis liberali manu donasse; quapropter Deum optimum maximum in Sanctis suis laudare necesse est, maxime cum ad Archiepiscopi Valentini preces paralytici curentur; plurimi morborum percussi vulneribus pristinam corporis firmitatem consequantur; podagra per sexennium laborantes non longo temporis spatio liberentur.
[17] [censuerunt deveniri posse ad canonizationem.] Divi Pauli sudaria vel semicinctia eorum, qui tetigerant, languores expulerunt: Christus Jesus, increpata Judæorum perfidia, ut habetur Matthæi nono, paralytico, qui jacebat in lecto, ad ostendendam suam in terra potestatem injunxit, ut surgeret, domumque contenderet: Petrus, ut narratur Actorum nono, Æneæ, paralysi laborantis, quasi æneam corporis partem in nomine Jesu antiquæ libertati restituit. Venerabilis autem Thomas, per quem Deus suam omnipotentiam in partibus Hispaniæ nostris temporibus palam fecit, paralyticum, Petri secutus vestigia, curavit: ulterius mirabili modo deprehensos in libertatem vindicavit, claudis incessum reddidit, cæcis visum; mortuos in vitam revocavit; præcedebant supplicantium preces tamquam valetudinis nunciæ; has tamen ilico vel brevi temporis intervallo absoluta numeris omnibus gratia comitabatur; exultabant gaudio, qui morbum omnem tristesque morbi curas expulerant; per ora tamen gentium Viri sanctitas celebrabatur; confluebat tum ex proximis tum ex remotis partibus ad monumentum populus, ipsaque quotidie Valentina civitas, ubi venerabilis Thomæ adservantur reliquiæ, quasi sedibus exuta suis, Virum miraculis celebrem laudatura properabat; non tamen excidebat ex animo, quod Dominus Jesus ad cælos, unde descenderat, ascensurus, Apostolis plebique credentium Marci ultimo promulgarat. Quapropter hoc esse donum signumque credentium necesse est, ut, in quibus fides effulget, in eis vitæ sanctitas miraculis comprobata, & Dei in populorum pastores custodesque mandatorum dilectio & virtus eluceat. Ob quæ conclusimus, causam in eo statu reperiri, ut possit Sanctitas vestra, quandocumque placuerit, ad solemnem canonizationem prædicti fratris Thomæ a Villanova, Ordinis Eremitarum sancti Augustini, archiepiscopi Valentini, cognomenti Eleëmosynarii, devenire. Ita Coccinus; redeo ad Seriem actorum.
[18] Die XXVIII ejusdem (mensis Januarii anno 1618) orator regis Catholici novas ejusdem litteras ac supplicem libellum summo Pontifici præsentavit, [Congregatio Rituum judicat, constare de virtutibus theologicis,] quibus permota Sanctitas sua, die tertia Februarii rursus commisit causæ hujus cognitionem congregationi sacrorum Rituum ad effectum beatificationis. Congregatio autem die duodecima Martii anno MDCXVIII iterum deputavit relatorem causæ Cardinalem Lancellottum. Die XXXI ejusdem censuit, constare de virtutibus theologalibus, scilicet fide, spe & charitate tum in Deum, cum erga proximum; nec non duo miracula ad comprobandam fidei magnitudinem in vita patrata, nempe multiplicationis tritici & sanationis claudi, concludenter probata, & esse vera miracula, declaravit. Utrumque miraculum hic memoratum prolixe descriptum habuimus supra apud Salonium libro 2 cap. 22, & in Annotatis ibidem illustratum ex Coccino, Vitaque secundo loco data.
[19] Die XXIII Aprilis addidit, plenissime etiam probari virtutes prudentiæ & justitiæ in gradu heroïco. [item de cardinalibus,] Die tertia Junii fuerunt approbatæ aliæ duæ virtutes cardinales, temperantia & fortitudo. Die vero XXI Julii MDCXVIII congregatio declaravit, plenissime constare, nedum de prædictis, sed de reliquis virtutibus similiter in gradu heroïco, deque fidei puritate, vitæ sanctimonia & populi frequentia ad sepulchrum Servi Dei, nec non validos esse processus, ac relevantes etiam quoad quatuor infrascripta miracula, utpote concludentissime probata, scilicet: hic subnectitur dictorum miraculorum relatio, sed cum hæc inter alia plurima inferius daturus sim ex Coccino, additis testium nominibus, sufficiat hic breve eorum compendium; Paulus Franciscus Cardona & Sperantia Valeria ex febre defuncti, ad vitam revocati sunt; Francisca Nadal insanabili carcinomate ad vitæ finem perducta, absque naturali remedio sanata est. Catharina Vincentia Rossellon, incurabili plagarum morbo similiter ad extremum redacta, pristinam salutem recuperavit.
[20] Subinde eadem congregatio die XVIII Augusti anno MDCXVIII alia quatuor miracula sufficienter probata exstitisse declaravit; [de miraculis] etiam hæc brevitatis causa, utpote infra ex eodem Coccino, sicut præcedentia, fusius enarranda, contraho: Marcella de Lisania sanguinis vomitu & ophthalmiæ morbo subito liberata fuit. Petrus Antonius Sutor ex nervorum contractione amissam incedendi facultatem recuperavit. Jacobus Cervera insanabilibus ulceribus annos quatuordecim ac dein valida febri vexatus, ejusdem Sancti auxilium postulans, sanus evasit. Vincentius Ciprer de Paternoy forti paralysi correptus invocavit Sanctum, in somnum incidit, & plane incolumis evigilavit.
[21] [ac validitate processuum;] Prædictis, inquam, miraculis approbatis, congregatio die VII Septembris anno MDCXVIII, referente Cardinale Lancellotto, rursus declaravit, plenissime constare de validitate processuum &c. Ipsam declarationem dat Salonius his verbis: In causa servi Dei Thomæ a Villanova, Ordinis S. Augustini, archiepiscopi Valentini, congregatio sacrorum Rituum, illustrissimo Lancelloto referente, inhærendo ordini relationis trium Rotæ auditorum, re mature perpensa ac diligenter considerata, atque pluries discussa, plenissime constare censuit de validitate processuum, virtutum excellentia, puritate fidei, sanctitate vitæ, patratione miraculorum, ac denique de fama sanctitatis, deque frequentia populi ad sepulchrum prædicti servi Dei Thomæ a Villanova. Atque propterea si sanctissimo Domino nostro placuerit, ut in posterum Beatus nuncupari possit, atque in singulis annis die XVIII Septembris in toto regno Valentiæ a Religiosis ejusdem Ordinis S. Augustini tam fratribus quam monialibus, & in civitate & diœcesi Valentina, cujus per undecim annos fuit Archiepiscopus, ab omnibus utriusque sexus regularibus, & etiam presbyteris & clericis secularibus de eo, tamquam de Beato, juxta Rubricas Breviarii & Missalis Romani de communi Confessoris Pontificis Officium recitari & Missa celebrari valeat, decrevit.
[22] [sententiæ annuens Pontifex, Thomam Beatum] In Serie actorum, ubi quatuor locis, sicut postmodum exponam, repetitur relatio gestorum pro beatificatione, totidem etiam locis dicitur, Paulus V annuisse recitatæ jam declarationi ac desuper concessisse litteras Apostolicas in forma Brevis die XIV Septembris 1618. Has equidem litteras dicto die & mense datas nusquam reperio; contra vero, si recte notavit Salonius, non annuit declarationi summus Pontifex ante primam Octobris, nec litteras concessit ante septimam dicti mensis anni 1618. Nam juxta laudatum Salonium Pontifex, relata ad se declaratione Cardinalium congregationis sacrorum Rituum die VII Septembris, extra Urbem profectus est, ut tranquillior & a negotiis expeditior, se remque illam in precibus & Sacrificiis Domino commendaret, rediitque tandem in pervigilio festivitatis S. Michaëlis archangeli; die autem proximo, primo mensis Octobris, postquam coram Cardinalibus denuo prælecta esset declaratio congregationis, assensum Pontificis declaravit ejusdem congregationis secretarius his verbis: Et facto verbo cum sanctissimo Domino nostro de prædictis, Sanctitas sua annuit, & sacræ congregationis sententiam approbavit die prima Octobris MDCXVIII. Die septima ejusdem mensis Octobris Beatum declaravit ac litteras seu Breve expediri mandavit. Hic sibi consentientes habet Salonius non tantum auctores alios, qui diem beatificationis signant, verum etiam ipsas Litteras Apostolicas, quæ ab ipso recitantur, & Coccini Relationi subnectuntur, unde transcribo.
[23] [declarat editis litteris Apostolicis] Paulus Papa V. Ad perpetuam rei memoriam. In Sede Principis Apostolorum, nullis licet nostris suffragantibus meritis, a Domino constituti, piis fidelium votis, quibus virtutum Dominus in servis suis honorificatur, libenter annuimus, eaque favoribus prosequimur opportunis. Sane pro parte dilectorum filiorum, Prioris generalis & aliorum superiorum, nec non fratrum Ordinis Eremitarum S. Augustini, Nobis nuper expositum fuit, quod bo. mem. Thomas a Villanova, ejusdem Ordinis, dum vixit, professor, ac archiepiscopus Valentinus, multis & eximiis virtutum, gratiarum & miraculorum donis a Domino illustratus fuit. Quapropter non solum universus Ordo præfatus; sed etiam charissimus in Christo filius noster Philippus Hispaniarum rex Catholicus, ac venerabilis frater Isidorus archiepiscopus Valentinus, nec non dilecti filii capitulum & canonici ecclesiæ Valentin., ac deputati, electi & sindici regni & civitatis Valentiæ, Nobis humiliter supplicari fecerunt, ut, donec canonizationis honorem, quem D. Thomæ a Villanova ob ejus excellentia merita aliquando, divina aspirante gratia, habitum iri sperant, ab Apost. Sede impetrent, idem Thomas a Villanova beatus vocari, & de eodem Officium & Missa, ut infra, recitari possit.
[24] Quare Nos, re prius per venerabiles fratres nostros S. R. E. Card., [die 7 Octobris 1618,] sacris ritibus præpositos, quibus eam examinandam mandavimus, mature discussa, de eorumdem Cardinalium consilio hujusmodi supplicationibus inclinati, ut ipse bo. me. Thomas a Villanova in posterum BEATUS nuncupari, atque singulis annis die XVIII Septem. in toto regno Valentiæ a Religiosis ejusdem Ordinis S. Augustini tam fratribus quam monialibus, & in civitate Valentina, ubi ejus corpus requiescere asseritur, & diœc. Valentin., cujus per undecim annos Archiepiscopus fuit, ut præfertur, ab omnibus utriusque sexus regularibus personis, ac etiam presbyteris & clericis sæcularibus de eo, tamquam de Beato, juxta Rubricas Breviarii & Missalis Romani de communi Confessoris Pontificis Officium recitari & Missa celebrari respective, libere & licite valeat, Apostolica auctoritate tenore præsentium perpetuo concedimus & indulgemus. Non obstantib. constitutionibus & ordinationibus Apostolicis, ac quatenus opus sit dicti Ordinis etiam juramento, confirmatione Apostolica vel quavis firmitate alia roboratis statutis, & consuetudinibus, cæterisque contrariis quibuscumque. Dat. Romæ apud S. Mariam Majorem sub annulo Piscatoris die VII Octobris MDCXVIII Pont. nostri anno decimo quarto. Scipio Card. S. Susannæ.
[25] Sub hæc variæ excusæ sunt in Urbe Sancti imagines præter ejus effigiem aliquot miracula repræsentantes & hoc illis subscriptum elogium: [ingenti Ordinis S. Augustini, & totius Hispaniæ gaudio,] B. Thomas a Villanueva, cognomento Eleëmosynarius, Ordinis Eremitarum S. Augustini, archiepiscopus Valentinus, divini verbi prædicator eximius, miraculis clarus, sanctitate conspicuus, eleëmosynis erga pauperes liberalissimus, ecclesiasticæ libertatis acerrimus propugnator. Obiit Valentiæ anno Domini MDLV, ætatis suæ LXVII die Nat. beatæ Mariæ Virginis. Tandem sub finem anni 1618 litteræ beatificationis ingenti applausu & lætitia incolarum civitatis ac regni Valentiæ totiusque Hispaniæ exceptæ sunt, &, mandante illustrissimo domino Isidoro Aliaga archiepiscopo Valentino, in metropolitana, aliisque ecclesiis promulgatæ die vigesima quinta Aprilis anno 1619, quousque certis de causis, quas non exprimit Salonius, solemnis & publicæ lætitiæ pompa dilata fuit, quæque per triduum, collucente diu noctuque festis ignibus civitate, continuata est. Post alia pietatis ac devotionis officia in templo principe celebrata, instructa fuit a clero supplicatio ad ecclesiam beatæ Mariæ de Succursu, comitantibus præter Religiosos & ingentem populi multitudinem, prorege, juratis civitatis ac magistratu, & nobilitate pene universa, eaque solemnitate, qua major, teste Salonio, numquam visa fuerat Valentiæ. Ex eadem ecclesia beatæ Mariæ de Succursu desumptum est caput S. Thomæ, delatumque inter musicos concentus ad metropolitanam, ubi deinde servatum fuit, prout intelligo ex Sacrario Valentino, Hispanice edito anno 1635 per Alphonsum del Castillo.
* l. consequendis cœlestibus
§ III. Extensio facultatis dicendi Officium & Missam de Beato semel & iterum facta; Acta Romæ usque ad declarationem faciendæ solemnis canonizationis.
[Facultas dicendi Officium & Missam] Post solemnem Beati appellationem, & indultum de eodem Officium ac Missam Religiosis Ordinis S. Augustini in toto regno Valentiæ & clero civitatis ac diœcesios Valentinæ, ut liquet ex præcedente §, mox anno 1619 ad iteratas preces, idem indultum fuit extensum ad omnes utriusque sexus Religiosos prædictos regnorum Castellæ, Aragoniæ & Cataloniæ, nec non ad omnes utriusque sexus regulares & sacerdotes ac clericos seculares oppidi Villanovæ, ac tandem anno 1621 ad omnes utriusque sexus Religiosos ejusdem Ordinis, ubique terrarum existentes: utriusque indulti seu concessionis Litteræ Apostolicæ exstant apud Cherubinum tom. 4 Bullarii, prioris ab eodem Paulo V datæ pag. 40 in hæc verba: Paulus Papa quintus ad perpetuam rei memoriam. In supremo Apostolatus solio, meritis licet insufficientibus, divina dispositione constituti, ad ea, per quæ servorum Christi honor & veneratio in terris promoveatur, juxta creditum Nobis desuper Apostolicæ servitutis officium, libenter intendimus, & piis Christi fidelium, præsertim Catholicorum regum id exoptan. votis libenter annuimus, eaque favoribus prosequimur opportunis, prout in Domino conspicimus salubriter expedire. Alias siquidem nomine dilectorum filiorum &c. Repetit hic pene ad verbum litteras in forma Brevis, quibus decreta fuit anno 1618 beatificatio, quasque habes § præcedente, & demum prosequitur.
[27] [primum a Paulo V,] Cum autem, sicut pro parte Prioris gen. ac superiorum & fratrum prædictorum denuo Nobis nuper expositum fuit, tam dictus Philippus rex, quam Ordo prædictus, nec non dicti deputati, electi & sindici concessionem & indultum prædicta ad universum Ordinem Sancti Augustini hujusmodi ac etiam ad oppidum Villanovæ de los Infantes nuncupat., Toletan. diœcesis, unde dictus Thomas oriundus esse asseritur, per Nos auctoritate Apostolica extendi summopere desiderent; Nos supplicationibus eorum nomine Nobis super hoc iterum porrectis, inclinati, de eorumdem Fratrum (S. R. E. Cardinalium) consilio, quod de cætero perpetuis futuris temporibus ab omnibus utriusque sexus ejusdem Ordinis S. August. Religiosis in Hispania, nempe in regnis Castellæ, Aragoniæ & Cathaloniæ commorantibus, nec non in oppido de Villanova de los Infantes prædicto, ubi dictus Thomas natus & educatus esse asseritur, ab omnibus etiam utriusque sexus regularibus, ac etiam presbyteris & clericis sæcularibus Officium & Missa de eodem Thoma a Villanova, servata alias in omnibus & per omnia litterarum prædictarum forma & tenore, recitari & celebrari respective, libere & licite possit & valeat, auctoritate prædicta tenore præsentium concedimus & indulgemus. Non obstantibus omnibus illis, quæ in iisdem litteris nostris volumus non obstare, cæterisque contrariis quibuscumque. Volumus autem, ut præsentium transumptis, etiam impressis, manu alicujus notarii publici subscriptis, & sigillo alicujus personæ in dignitate ecclesiastica constitutæ munitis, eadem prorsus fides adhibeatur, quæ ipsis præsentibus adhiberetur, si forent exhibitæ vel ostensæ. Dat. Romæ apud sanctam Mariam Majorem sub annulo Piscatoris die XXIV Septembris MDCXIX, Pontificatus nostri anno decimo quinto.
[28] Alterius indulti num. 26 memorati litteras a Gregorio XV datas exhibet idem Bullarii collector ibidem pag. 68, [deinde a Gregorio XV] ut sequitur: Gregorius Papa XV. Ad perpetuam rei memoriam. Alias a fel. rec. Paulo Papa Quinto, prædecessore nostro, emanarunt litteræ tenoris subsequentis, videlicet: In supremo &c. Omitti hic monet editor residuum, quia ipsa Pauli Constitutio recitata fuit pag. 40, sicut mox a me recitata est. Cum autem, sicut pro parte cla. me. dicti Philippi regis, tunc in humanis agentis, ac Prioris generalis, nec non superiorum & fratrum, ac deputatorum, electorum & sindicorum prædictorum, Nobis nuper fuit expositum, ipsi pro eo, quem erga dictum beatum Thomam gerunt respective, devotionis affectu plurimum cupiant concessiones & indulta prædicta ad omnes utriusque sexus Religiosos ejusdem Ordinis, ubique terrarum existentes, per Nos, ut infra, extendi; Nos, piis eorum votis in præmissis annuere, illosque amplioribus favoribus & gratiis prosequi volentes, & eorum singulares personas a quibusvis excommunicationis, suspensionis & interdicti, aliisque ecclesiasticis sententiis, censuris & pœnis, a jure vel ab homine quavis occasione vel causa latis, si quibus quomodolibet innodatæ existunt, ad effectum præsentium dumtaxat consequeñ., harum serie absolventes & absolutos fore censentes, supplicationibus eorum nomine Nobis super hoc humiliter porrectis inclinati, de eorumdem Cardinalium consilio, quod ab omnibus utriusque sexus Religiosis ejusdem Ordinis, ubique terrarum existentibus, Officium & Missa de eodem beato Thoma a Villanova, servata alias in omnibus & per omnia litterarum prædictarum forma & tenore, recitari & celebrari respective, libere similiter & licite possit & valeat, eadem auctoritate Apostolica tenore præsentium etiam concedimus & indulgemus.
[29] Non obstantibus omnibus illis, quæ dictus Paulus prædecessor in suis litteris prædictis voluit non obstare, [extenditur.] cæterisque contrariis quibuscumque. Volumus similiter, quod præsentium transumptis etiam impressis, manu notarii publici subscriptis & sigillo alicujus personæ in dignitate ecclesiastica constitutæ munitis, eadem prorsus fides adhibeatur, quæ præsentibus adhiberetur, si forent exhibitæ vel ostensæ. Dat. Romæ apud sanctum Petrum sub annulo Piscatoris die XIV Maii MDCXXI, Pontificatus Nostri anno primo.
[30] Interim Romæ haud segniter laborabatur ad promovendam canonizationem, [Causa ad solemnem canonizationem promovetur,] die quippe sexta Decembris mox dicti anni 1621, prout lego in Serie actorum, repetita fuit in congregatione approbatio octo miraculorum, ante beatificationem facta, subscriptumque duobus insuper aliis, tamquam sufficienter probatis, nempe instantaneæ concessionis lactis Catharinæ Montaltæ, quo jam sexto partu destituta fuerat; & sanationis a podagra, qua sexennio Ludovicus Lemosy chirurgus Valentinus laboraverat: utriusque ampliorem expositionem, testibus munitam, dabo ex Coccino inter cetera miracula. Eadem denique die sexta Decembris censuit sacra congregatio, tuto posse devenire summum Pontificem, quandocumque liberet, ad ejusdem Beati canonizationem, ac sequens edidit Decretum: Discussa diligenter & mature perpensa de mandato sanctiss. D. N. in ordine ad canonizationem causa B. Thomæ de Villanova Ordinis S. Augustini, archiepiscopi Valentini, congreg. sac. Rit. pluribus desuper habitis sessionibus, illustrissimo Card. Millino referente, censuit, tuto posse sanctissimum Dominum Nostrum, quandocumque sibi libuerit, ad solemnem ejusdem B. Thomæ canonizationem juxta S. R. E. ritum & sac. Canonum dispositionem devenire, eumque definire Sanctum cum Deo regnantem atque universali Ecclesiæ proponere colendum & venerandum.
Franciscus Maria Card. a Monte.
Loco ✠ sigilli.
Petrus Ciammareconus secretarius.
[31] [interrumpitur,] Eo tamen statu remansit causa annis pluribus, supervenientibus enim, ut dicitur in Serie actorum & in ipsa Bulla canonizationis, in qua ejuscemodi brevis actorum series continetur, novis decretis Urbani VIII, qui Gregorio XV, die VIII Julii 1623 e vivis sublato, substitutus fuit summus Pontifex anno eodem die VI Augusti, siluit causa usque ad annum MDCXLIX. Hisce decretis canonizationis forma aucta est, sancitumque inter alia, non debere in futurum procedi ad canonizationem alicujus, qui aliqua veneratione vel titulo Beati sit decoratus, nisi prius in eadem sacra congregatione coram Sanctitate sua fuerit iterum per Cardinalem in Ordine Ponentem facta plena & distincta relatio non modo eorum, quæ in processibus & aliis scripturis continentur, & quæ illi per summos Pontifices intuitu ipsius venerationis elargita fuerunt, verum etiam eorum, quæ supervenerunt post concessam eidem venerationem, de quibus constare possit ad hoc, ut ex prædictis omnibus valeat summus Pontifex deliberare, an sit procedendum ad canonizationem.
[32] [anno tandem 1649] Acta dein ab anno 1649 usque ad ipsam canonizationem in Bulla complexus est Alexander PP. VII, ut jam insinuavi, eademque tradidit illustrissimus Franciscus Phœbeus sacrorum Rituum congregationi a secretis in laudata jam sæpius Serie actorum, adjectis tamen passim die, mense & anno aliisque adjunctis, quæ brevitatis causa prætermissa ibidem fuerunt. Hanc transcribere hic integram injucundum sit, tum quia sæpe eadem recurrunt, tum quia jam nunc plura inde delibata sunt, quæ spectant ad Vitam S. Thomæ & ad rerum ordinem pro beatificatione; ne tamen aliquid desideret curiosus lector, ex dicto Phœbeo compilabo, quæ ad solum canonizationis ordinem ulterius pertinent.
[33] [resumitur. Opera a Sancto conscripta examinantur,] Itaque cum die XIII Julii 1649 coram Innocentio PP. X facta fuisset relatio omnium, quæ præmissa fuerant, die XV ejusdem fuit signata commissio reassumptionis causæ in statu & terminis, in quibus tunc eadem reperiebatur; die XXIV ejusdem in relatorem causæ fuit deputatus Cardinalis Cornelius, eique die XXI Augusti cura demandata est sumendi probationes super casu excepto; quibus visis atque discussis, die XXV Septembris declaratum fuit, constare, B. Thomæ cultum exhibitum fuisse ac exhiberi ex indultis Pauli Quinti & Gregorii XV, ideoque casum comprehendi in exceptis a decretis sanctissimæ Inquisitionis, super non cultu editis. Die XVI Novembris demandatum est examen Operum, ab eodem Beato editorum, Card. Cornelio, adhibitis patribus Hilarione [Rancato] & [Terentio] Alciato.
[34] In congregatione habita die VII Martii MDCL pronuntiatum fuit, [& probantur. Acta reliqua usque ad 1657,] nihil in prædictis Operibus contra fidem & bonos mores, nec aliquam doctrinam novam & a communi Ecclesiæ sensu alienam contineri. Ob idque die VI Februarii MDCLII fuerunt decretæ litteræ remissoriales ad probandum, quæ tandem supervenerant, eæque relaxatæ ac directæ archiepiscopo Valentino, nec non episcopis Segobricen. & Derthusen. die 2 Maii MDCLII. Deinde die VIII Maii MDCLV indultum fuit, ut iidem processus ad curiam transmissi aperirentur, qui, subrogato eadem die Cardinale Palloto in locum Card. Cornelii a vivis erepti, discussi fuere in congregatione, peracta coram Sanctitate vestra die XXVIII Martii præteriti anni MDCLVI, ac declaratum, constare de validitate ac relevantia eorumdem processuum præsertim quoad duo miracula, scilicet sanationis deformis herniæ, & præservationis puellæ a suffocatione sub aquis. Ideo tantummodo superest implendum decretum sac. congregationis firmatum die VI Decembris MDCXXI, præviis tamen infrascriptis solemnitatibus. Hactenus Phœbeus ad calcem compendii Vitæ S. Thomæ & actorum in beatificatione, quod anno 1657 obtulit Alexandro PP. VII. Pergit dein explicare solemnitates proxime memoratas atque orare sanctissimum Dominum, ut causam ad optatum finem perducat, quibus referendis supersedeo, sicut & ampliori expositioni duorum miraculorum, hanc daturus cum reliquis sub finem.
[35] Plurimi mox, inquit, in gravi silentio elabuntur dies & interim mense Decembri MDCLVII ad Urbem afferuntur litteræ Natæ Philippi IV Hispaniarum regis Catholici, [quo, occasione libelli supplicis sibi oblati,] monialis in regio monasterio Matriti, quibus illa suo in Romana curia agenti nunciabat, se a vehementi dolore, ob spatulæ humeralis ægritudinem, in extremis positam, Thomæ reliquiarum contactu prorsus liberam evasisse, cujus rei fides penes ipsam auctricem dimittitur, cum aliunde facti ejusdem veritas minime constet; tanti autem non immemor beneficii, supplici libello Sanctitatem suam enixe rogari jubebat, ut quotannis in suo monasterio festivitatem beati Præsulis Officio duplici per octiduum celebrari sibi ac monialibus ex benignitate Apostolica indulgeretur. Summus Pontifex libellum hujusmodi, Sanctitati suæ porrectum, ad me transmitti imperavit, ut petitionis rationem suæ Beatitudini oretenus aperirem.
[36] Pareo, & Deus inopinato prorsus cor Sanctitatis suæ inclinavit ad faciendam justitiam cum Servo suo; [canonizationem animo concipit ac decernit Alexander VII.] ita ut, quod ipse repetitis officiis incassum suadere conatus fueram, tandem, nec interposito verbo, Deo tantum inspirante, obtinuerim. At non mirum, quod vox exilis ex imo terræ prosiliens aures obtuderit, & in cor non ascenderit; donec omnipotens Dei sermo, a regalibus sedibus veniens, nec ad aures admotus cor intrinsecus penetrasset. Stetit enim silens sanctiss. Alexander, multa & quidem gravissima revolvens animo, subinde collachrymans, teneris his verbis affatur: Ut quid Officium B. Thomæ oratricibus tantum indulgere? Dum insignia ejusdem Beati merita, pii affectus nostri in eum & divi Augustini dignissimam sobolem multo majora argumenta plenissimo sibi jure a Nobis exigunt? Petitis ac votis ultro ampliora adjiciemus: ab universo enim Christiano orbe colendum, tam gloriosum Præsulem Sanctorum catalogo, Deo dante, adscribemus quantocius: jussit igitur, ut, quæ in hunc finem ordine agenda manerent, explerentur, & in congregatione generali, proximo vere coram Sanctitate sua de more habenda, acta omnia in eadem causa, per me sincera narratione exaranda, Eminentissimus dominus causæ relator exponeret.
[37] [Afferuntur ex Hispania libelli supplices;] Subdit dein, læti ejusce nuntii mox a se participes factos fuisse procuratorem generalem Ordinis Eremitarum S. Augustini F. Petrum Lanfranconium & assistentem Hispaniarum F. Andream Aznar procuratorem causæ, monitosque, ut in Hispaniam conscriberent, repetitas inde accepturi regis Catholici aliorumque obsecrationes; dum autem ipse congerendis actis incumberet, a prædictis patribus delatas fuisse ad Pontificem duas litteras Catholicæ majestatis, necnon alias plurimorum præsulum & universitatum regnorum Hispaniæ …, quibus enixe Sanctissimus rogabatur, dignaretur tandem suo infallibili oraculo Thomam, inter Sanctos regnantem in cælis, Christi fidelibus colendum & imitandum proponere in terris. Die VIII Junii 1658 nuntiavit idem Phœbeus in congregatione ordinaria Eminentissimis sacrorum Rituum congregationi præpositis, hebdomada proxima coram Sanctissimo in generali congregatione Thomæ præclara gesta novo examini esse subjicienda, & super iis a singulis Cardinalibus ac consultoribus suas esse aperiendas sententias, quem in finem ad eosdem statim transmisit Compendium actorum omnium in eadem causa, quod in Serie sua recitat a pag. 8 usque ad 15.
[38] [examinatis eatenus actis in congregatione generali,] Die XII Junii in Quirinali palatio habita est jam dicta congregatio, in qua post invocationem Spiritus sancti a Pontifice de more peractam, coram eodem, Cardinalibus, consultoribus & officialibus sacrorum Rituum, Cardinalis Pallottus prælegit Vitam, mortem, virtutes & miracula B. Thomæ, nec non quæcumque acta in eadem causa, ac tandem absolvit hisce verbis: Nihil idcirco remanet desiderandum, cum, adimpletis his, quæ novissima decreta expetunt, sacræ congregationis sententia, quod posset quandocumque ad beati Thomæ canonizationem tuto deveniri, penitus reviviscat, & quidem tantum supersit, ut Sanctitas vestra humillimis ac studiosissimis pluries & novissime repetitis obsecrationibus Philippi Quarti Hispaniarum regis Catholici, archiepiscoporum, episcoporum, procerum ac regnorum Hispaniæ, nec non totius Ordinis Eremitarum S. Augustini benignissime annuat. Quod certe in maximum Ecclesiæ militantis exemplum cedet; cum beatus Thomas, singulare specimen charitatis & pontificalis Ordinis decus præcipuum, post centum & duos annos ab ejus obitu, in quadragesimo ab indulta eidem veneratione existens, post lapsum, inquam, triginta fere annorum, in quo Sedes Apostolica Sanctorum albo neminem adscripsit, hoc accidentalis gloriæ incrementum a Sanctitate vestra jure merito exigat.
[39] [Pontifex mentem suam declarat,] Phœbeus hanc Cardinalis Pallotti relationem, cui una omnes Patres sententia assensos esse ait, dat integram a pag. 16 usque ad 41, ex eademque ego decerpsi Vitam supra secundo loco recusam, & alia hinc inde, ubi opportunum fuit, pertinentia ad beatificationis & canonizationis seriem. Absoluta hac congregatione, sanctissimus Dominus patribus procuratori generali Ordinis S. Augustini & assistenti Hispaniæ, causæ procuratori, per Phœbeum ad suos pedes adductis, mandavit, ut opportuna omnia ad canonizationis solemnia peragenda pararent, annuente Deo, Kalendis Novembris celebranda, qui hilares ad conventum reversi, lætum hunc nuntium in Hispaniam transmiserunt, & mox ipse Phœbeus sequens sacræ congregationis decretum evulgavit.
[40] Valentina. Canonizationis B. Fratris Thomæ de Villanova. [congregatio decretum edit,] In causa canonizationis beati fratris Thomæ de Villanova, archiepiscopi Valentini, Ordinis Eremitarum S. Augustini, expletis omnibus, quæ novissima etiam decreta expetunt; de mandato sanctissimi Domini nostri Alexandri, divina dispositione Papæ VII, in generali sacrorum Rituum congregatione, habita coram Sanctitate sua, per Eminentissimum D. Card. Pallottum facta fuit plenissima & distincta relatio Vitæ, sanctitatis, virtutum, & miraculorum, nec non actorum omnium in eadem causa ab ejus introductione & reassumptione, tam de his, quæ præcesserunt, quam de his, quæ beatificationi successerunt: eaque audita, Sanctissimus (quamvis sac. eadem congregatio alias die sexta Decembris MDCXXI censuisset, posse quandocumque ad solemnem ejusdem Beati canonizationem tuto deveniri) tum consultoribus cum Cardinalibus ibidem præsentibus imperavit, ut singuli suas sententias rursus aperirent, & omnes fuerunt unanimes in affirmativa; scilicet ut B. Thomas ob insignem in pauperes liberalitatem, cognomento Eleëmosynarius, quem Deus præsulibus præsertim in exemplum posuit, eorumdem ac reliqui Christi fidelium cœtus venerationi, uti cum Deo regnans, proponendus omnino videatur; id quidem in maximam Ecclesiæ militantis utilitatem & solamen cessurum fore, non hæsitantes. Die XII Junii MDCLVIII.
[41] Die 2 Septembris in consistorio secreto facta est altera relatio per Eminentissimum Cardinalem Sacchettum, [& Cardinales in consistorio secreto approbant.] sacræ congregationis præfectum, quam recitat Phœbeus a pag. 43 usque ad 54, & qua absoluta, Sanctissimus, verba sunt laudati Phœbei, sub his verbis Cardinalium sententias exquisivit: “Audistis, venerabiles fratres, quæ beati Thomæ de Villanova, archiepiscopi Valentini præcellunt & merita virtutum & miraculorum insignia. Placetne vobis, ut ad ejusdem Beati canonizationem procedatur?” Tunc singuli Cardinales verbo tantum Placet, unanimi voce approbarunt sensum procedendi ad solemnem B. Thomæ canonizationem. Mox in eodem consistorio fuerunt e more præconizatæ & propositæ ecclesiarum provisiones. Statim ac absolutum fuit consistorium prædictum, typographo camerali curam imprimendi relationem præfatam demandavi, quam impressam a procuratore generali Ordinis sancti Augustini singulis Cardinalibus & episcopis, in Urbe degentibus, distribui curavi, ut ex illa iidem merita canonizandi percipere & sententias in consistorio semipublico proferendas prudenti judicio desuper firmare, easque in scriptis redigere possent. Feria secunda die IX Septembris cæremoniarum magistri jussu summi Pontificis consignarunt cursoribus schedulam intimationis consistorii publici.
§ IV. Acta reliqua usque ad solemnem canonizationem, die prima Novembris anni 1658 celebratam.
[In consistorio publico perorat advocatus consistorialis, &] Die XII Septembris celebratum fuit consistorium publicum in aula Quirinali, in eoque a domino Marco Antonio Buratto, advocato consistoriali, habita oratio, denuo complectens Vitam ac miracula B. Thomæ, nec non regis Catholici aliorumque sæpe nominatorum supplicationes, quam recitat Phœbeus a pag. 55 usque ad 65, una cum responso nomine Pontificis facto per reverendissimum dominum Franciscum Nerlium, archiepiscopum Florentinum, Brevium principum a secretis, quod subnecto: Quod Sanctorum honores & solemnia sacra beato Thomæ a Villanova, ex Augustiniana professione archiepiscopo Valentino, petantur, sanctiss. D. N. libenter audit & religiosarum precum pietatem animi paterni cura & benevolentia complectitur. In quo sane Pontificiam mentem subit Christianæ Reipublicæ, si umquam alias, vel hoc maxime tempore, procerum cælestis Hierusalem, & domesticorum Dei salutari patrocinio ac tutela opus esse, quæ misericordiarum Patre demum exorato, tamdiu expetitæ pacis tranquillitatem reducat, ac turbinum tot procellas, qua prementes, qua imminentes avertat.
[43] [nomine Pontificis] Tantus autem tamque probatus Altissimo Sacerdos ea prorsus eximiarum virtutum & rerum miraculose gestarum gloria excellit, ut plane videri possit, “scriptus in judiciis temporum lenire iracundiam Domini, conciliare cor patrum ad filios, cor filiorum ad patres, & restituere tribus Jacob.” Porro autem admirabilem Virum universæ quidem præcellentis sanctimoniæ laudes insigniter exornant; sed una veluti jure suo totum sibi vindicat incomparabilis & inexhausta erga Christi pauperes liberalitas; unde præclarum illi cognomen Eleëmosynarii; adeo ut pastoralis caritatis studiis vehementer inflammandis egregium, nec a longinquis seculis petitum exemplar, sacris omnibus præsulibus ad imitandum proponi possit. Cum igitur hujuscemodi tam pia, jamque publica quoque fidelium vota ad majorem D. O. M. gloriam, & Ecclesiæ totius decus, & utilitatem tantopere pertinero videantur, est sane, cur merito glorietur ampla sanctorum Virorum prole felix Hispania; cur episcopalis Ordo vere gaudeat, & sublimis instituti sui charismata meliora etiam in hujus pene temporis hominibus agnoscat & æmuletur.
[44] [respondet archiepiscopus Florentinus;] Est, quod Augustini Magni familia tanto sibi placeat Alumno, & illustrioribus observantiæ Religiosæ exemplis identidem admonita & ornata perfruatur: universus autem Christianus orbis exitiosis cladibus, quæ jam per tot annos eum misere dilacerant, atque conficiunt, finem aliquem speret, novis ac validis Cælitum præsidiis auctus, & vel tantarum celebritate & admiratione virtutum ad exuendum cum actibus suis veterem hominem, & ultricis justitiæ dexteram exarmandam provocatus & instructus. Sed quoniam ratio & sanctæ hujus Ecclesiæ mos exigit, ut etiam post juratos testes auditos & acta omnia rite ordineque confecta, non sine justorum orationibus & cælestis oraculi illustratione prævia, tanta res transigi debeat, Sanctitas sua omnes hortatur, ut jejuniis, eleëmosynis & accuratis precibus pie ac sedulo incumbant: quo divina voluntas, prælucente Spiritus sancti lumine, dilucidius adhuc reveletur. Ipsa vero venerabilium fratrum suorum S. R. E. Cardinalium sententias exquiret; tum patriarchas, archiepiscopos, episcopos in Urbe existentes audire quoque volet. In hanc sententiam respondere me jussit S. D. N. elegantissimæ orationi modo habitæ.
[45] Post vesperas ejusdem diei, ita interpositis non multis prosequitur Phœbeus pag. 67, [Indicuntur indulgentiæ solemnitati præviæ;] mandatarii Eminentiss. D. Cardinalis vicarii affixerunt in valvis ecclesiarum Urbis, nec non in publicis civitatis ejusdem locis edictum Italo idiomate tenoris, ut sequitur, typis impressum. Subdit laudatus collector ipsum edictum Italicum, quod Latine complectitur sequentia: Indulgentiæ plenariæ. Martius miseratione divina episcopus Albanen. S. R. E. Cardinalis Ginettus, sanctiss. D. N. Papæ vicarius generalis, Romanæque curiæ ejusque districtus judex ordinarius &c. Sanctissimus Dominus noster Papa Alexander VII concedit Indulgentias plenarias ac remissionem peccatorum omnibus Christi sexus utriusque fidelibus, qui jejunaverint diebus Mercurii, Veneris ac Sabbati proximis, & confessi ac sacro Epulo refecti visitaverint unam ex infrascriptis basilicis, dum ibidem expositum erit sanctissimum Sacramentum, & uno die hebdomadæ proximæ ecclesiam sancti Augustini, devoteque oraverint divinam Majestatem, ut suæ Beatitudini inspiret & adsit in gravi deliberatione super canonizatione beati Thomæ a Villanova, archiepiscopi Valentini ex Ordine sancti Augustini. Exponetur venerabile Sacramentum in Basilica S. Joannis in Laterano die Dominico, currentis mensis XV usque ad horam Missæ conventualis diei Martis. In basilica S. Petri post Missam conventualem diei Martis usque ad horam Missæ ejusdem die Jovis. In basilica sanctæ Mariæ Majoris post Missam conventualem diei Jovis usque ad horam ejusdem Missæ die Sabbati. In quorum fidem &c. Datum Romæ ex ædibus nostris die XI Septembris MDCLVIII. M. A. episcopus Hieropolitanus Vicesgerens. Joseph Palamolla secretarius.
[46] Die XII Septembris, prosequitur Phœbeus, summo mane Sanctissimus a palatio Quirinali discessit, [ad quas lucrandas ipse procedit] peracto Sacro & sedula gestatoria vectus, inde ad Vaticanum contendit, & in basilicam ingressus ante altaria sanctissimi Sacramenti & Apostolorum preces effudit, mox ad palatium ascendit. Sub Vesperas vero, ut populum nedum verbo, sed exemplo ad pietatem excitaret, evulgatam indulgentiam plenariam lucrifacturus, rursus basilicam petiit, in qua reperit expositum venerabile Sacramentum. Ibi paululum oravit, idemque ante aram majorem egit: subinde ad ecclesiam sancti Augustini perrexit, ubi jam solemnia beati Thomæ de Villanova ad primas Vesperas inchoata fuerant. Quamvis enim Beatus idem obiisset die VIII Septembris, tamen a san. mem. Paulo V ejusdem Beati annuali memoriæ recolendæ decreta fuit dies decima octava ejusdem mensis, ut Fratres sancti Augustini post octavam S. Nicolai de Tolentino liberius possent solemniis ejusdem beati Thomæ vacare. Postquam vero Sanctitas sua pariter ante altare majus, in quo repositum erat venerabile Sacramentum & ante altare beati Thomæ preces effudisset, ad Quirinale palatium rediit. Eandemque indulgentiam plenariam Sanctitas sua extendit ad moniales, ad cœnobitas reclusos, ad detentos in carceribus & ægrotantes vel alias impotentes, commutatis injunctis in Edicto in alia pietatis opera ad arbitrium & virium uniuscujusque limites.
[47] [Pontifex, qui tandem in consistorio semipublico] Cum jam narrata omnia videantur uno eodemque die fuisse peracta, procul dubio irrepsit mendum in numerum & pro die XII reponendus est dies XVII Septembris: liquet hoc ex eo, quod supra dicatur initium indulgentiarum pro Lateranensi basilica affixum fuisse diei Dominico, mensis Septembris XV, pro Vaticana sequenti diei Martis; & ex eo similiter, quod, dum Pontifex veniret ad ecclesiam S. Augustini, jam inchoatæ essent primæ Vesperæ S. Thomæ, quæ clare insinuant diem XVII. Interim, referente laudato Phœbeo, rite indictum est consistorium semipublicum, celebratumque die XXIII dicti mensis in aula ducali palatii Quirinalis, ubi summus Pontifex ad Eminentissimos Cardinales & alios de more assistentes sermonem instituens, post alia multa de Sancto nostro locutus est in hunc modum:
[48] [post insigne Sancti elogium suffragia exquirit] Quod vero Thomam de Villanova, archiepiscopum Valentinum præ cæteris hodie proponamus, faciunt tum Beati prærogativa, illi a Paulo V prædecessore nostro jam dudum concessa, tum Ordinis episcopalis decus, tum regis Hispaniarum, aliorumque principum ac populorum communes cum Augustiniana familia obsecrationes; tum vero (confidenter dicimus) nostra erga D. Augustinum, sanctissimum theologiæ magistrum, a majoribus secundum carnem per manus quasi tradita, & peculiaris ab adolescentia erga hunc ejus Alumnum suscepta veneratio. Hunc porro tamquam episcoporum exemplum nostro hoc ævo proponere meditamur ob multas præclarasque ejus in pastorali munere virtutes, & ob unam præcipue liberalitatem a prima ætate ad extremum usque vitæ diem munifice exhibitam, qua, ut fœneraretur Deo, miserebatur pauperum, & quam par est ecclesiasticæ hierarchiæ præsules omnes imitari, ut nempe, quotquot potestatem habent, vere benefici sint atque vocentur. Utrum igitur Thomæ archiepiscopo Valentino, quem divina fruentem beatitudine dudum colimus, Sancti appellationem, & appellationi parem cultum decernere conveniat, sicut deliberamus adhuc cæli implorantes oracula, ita vestras quoque sententias, venerabiles Fratres, perlibenter exquirimus. Ad suffragia.
[49] [&, hisce auditis, canonizationem indicit,] Recitat post hæc Phœbeus a pag. 71 usque ad 109 suffragia triginta quatuor S. R. E. Cardinalium, unius patriarchæ, septem archiepiscoporum, & episcoporum duorum supra triginta, qui omnes Thomam Sanctorum albo inscribendum censent, & aliquo elogio, subinde satis prolixo, exornant. Dicta ipsorum elogia non describo, ne frequentior sit ejusdem rei repetitio; nam licet nonnulli ipsum laudent ab omni virtute generatim, alii speciatim ab una aut pluribus, puta a caritate erga Deum, a castitate, ab humilitate præsertim in fuga dignitatum, a fortitudine & constantia in defendenda libertate ecclesiastica, ab industria ac prudentia in corrigendis peccatoribus & a similibus, quas jam aliunde sufficienter cognovimus, in eo tamen pro majori parte conspirant, ut magnopere extollant pietatem erga pauperes, quæ cum ipso accrevit ab infantia, ac gloriosum Eleëmosynarii titulum ipsi peperit. Omnium sententiis auditis, inquit Phœbeus, proxime exaranda Sanctissimus addidit: “Perceptis, ven. Fratres, vestrum omnium sententiis, cum omnes eo tendere videamus, quo mens nostra post diuturnam rei meditationem collineabat, diem canonizationis indicimus primam Novembris. Vos interim jejuniis, orationibus, eleëmosynis humiliter flagitate a Deo, significare nobis dignetur omnis boni rectique regulam, voluntatem suam, ut secundum eam, sicut in omnibus aliis rebus, ita in hac potissimum progrediamur.”
[50] Subjungit laudatus Phœbeus gesta reliqua usque ad designatum diem primum Novembris, [quæ 1 Novemb. 1658 solemniter facta est.] ne omissa quidem descriptione ornatus basilicæ Vaticanæ, quam præterito tempore numquam elegantius instructam fuisse significat; sed his, quod levioris momenti videantur, supersedendum judicavi. Demum satis prolixam omnium cæremoniarum, quæ in ipsa solemnitate servatæ fuerunt, enarrationem exhibet, quam similiter hic recudere operæ pretium non duxi, quia illæ sufficienter cognosci queunt ex variis editis lucubrationibus, in quibus cæremoniæ in canonizatione Sanctorum observari consuetæ describuntur ac declarantur, nominatim vero ex cap. 36 lib. 1 præclari Operis de Servorum Dei beatificatione & Beatorum canonizatione, quod olim Cardinalis edidit ac deinde recognovit & auxit sanctissimus Dominus noster Benedictus PP. XIV. Accedit quod præcipuæ saltem memorentur in ipsa Bulla canonizationis.
§ V. Bullæ canonizationis in duas partes divisæ pars prima, continens Sancti Vitam.
[Bulla quomodo hic danda.] Relatis hactenus visum est subnectere ipsam Bullam canonizationis, & cum longior sit, quam ut uno § commode comprehendatur, dividere in duas partes, quarum prima, præter proloquium Alexandri Papæ VII, Vitam S. Thomæ in compendium redactam exhibet; altera præter miracula ab ejusdem Sancti obitu patrata ac rite approbata, proponit seriem gestorum tum ad beatificationem tum ad canonizationem una cum cæremoniis in eadem canonizatione servatis, concessis Indulgentiis ac brevi adhortatione ejusdem Pontificis, ut fideles Deo laudes & gratias persolvant, & ad S. Thomæ patrocinium cum fiducia recurrant. Præter hæc autem nihil præmonendum vel observandum judicavi. Nam quæ ad Sancti Vitam pertinent, satis discussa existimo in Commentario prævio & Annotatis ad Acta; quæ vero ad partem alteram, intelligi ea possunt ex præcedentibus.
[52] Alexander Episcopus servus servorum Dei. [Præcipuus canonizationis finis exponitur,] Ad perpetuam rei memoriam. Sanctissimum Regem & Prophetam cum Dei spiritu plenus omnia creatarum rerum genera ad Creatorem suum laudandum dulcissimis psalmis invitat, hominum præcipue causa id facere haud obscure cognoscitur. Etenim angelicæ mentes, quas primo vocat, animantia item cuncta atque inanima, quæ deinceps appellat, nihil admodum ejusmodi sive jussu, sive incitamento indigebant. Quippe illæ beatitudinis suæ necessitate ter sanctum hymnum incessabili voce proclamant; ista vero suo modo Auctorem suum, dum silent, laudant, aliisque, divinitatem Opificis contemplantibus, laudandum præbent. Igitur fideles propheticis vocibus potissimum excitantur, quibus maxime dicitur: Laudate Dominum in Sanctis ejus; honorantes videlicet viros sanctos factos amicos Dei, glorificantes in terris, quos ille gloria & honore coronavit in cœlis: domesticos Dei vestris in difficultatibus suppliciter advocantes: denique Dominum agnoscentes & colentes in servis ejus. Atque hoc ipsum Catholica Ecclesia, Spiritu sancto docente, præclare intelligit, dum filiis suis quotidie fere Sancti alicujus memoriam divino Officio ac precibus recolendam offert, celebrandamque; & dum temporis intervallis nonnullos egregiæ sanctitatis & miraculorum luce inter alios, veluti sidera, coruscantes, divino instinctu, Apostolica pontificali auctoritate Sanctorum adscribit numero, populisque fidelibus venerandos proponit: nimirum ut ea ratione omnipotentis Dei laus & gloria magis magisque increbrescat, ejusdemque bonitati ac benignitati simul agantur gratiæ, qui dedit virtutem & potestatem talem hominibus.
[53] [& Thomæ sanctitas declaratur ex Actis.] Quod vero idem Deus in hæc tempora, quibus ineffabili providentia, nullis nostris meritis, Ecclesiæ suæ præesse nos voluit, reservarit, ut sanctissimus, sibique maxime dilectus sacerdos Thomas de Villanova eo titulo, atque honore decoraretur, nobisque hanc mentem inspiraverit, sæculo felicitatem in Domino gratulamur, quod novum, ac salutare sanctitatis exemplum intueri propius, novumque apud Dei misericordiam interpretem & intercessorem præsentibus in periculis ac necessitatibus invocare præcipue possit, ejusque precibus pacem & tranquillitatem in diebus suis, placato Domino, sperare. Seorsum autem nostro nomine pro eo, ac debemus, immortales gratias humillime habemus atque agimus eidem divinæ benignitati. Jam vero ut Thomæ sanctitas testimonio etiam nostro innotescat;
[54] [Natales ejus; pietas erga pauperes] Vir iste sanctissimus ortum habuit in castro Fontisplani Toletanæ diœcesis anno a salute orbis reparata millesimo quadringentesimo octogesimo octavo, ex honestis & Catholicis parentibus, Alphonso Thoma Garcia de Villanova, ejusdem diœcesis oppido, & Lucia Martinez Castellana, adeo caritati deditis, ut nunquam ab se vacuo sinu egenum abire permiserint. Ac veluti ingenito quodam pietatis & misericordiæ sensu, ex matris alvo secum delato, & sub ejusmodi parentibus educatus, antea visus est se Deo dicare, quam Deum posset per ætatem cognoscere. Nunquam negavit pauperibus Christi, quod peterent, & oculos viduæ expectare non fecit; nec buccellam suam solus comedit; sed comedit pupillus ex ea. Nam jentacula ad gymnasium proficiscenti dari solita esurientibus partiebatur; ac pauperum nuditatem commiseratus, sæpe domum repetebat, sago, thorace, pileo, caligis & pallio denudatus; matrem quandoque enixe precatus, ut pauperi supervenienti consuetæ ac quotidianæ eleëmosynarum distributioni paratum sibi prandium adjiceret, spondens ea die, se minime comesturum: quo obtento, pio & innocenti jejunio satur, mentem divina esurientem cœlestibus dapibus recreabat. Et exinde ad xenodochia reficiendis languentibus ova recens edita deferebat; usque adeo a teneris unguiculis in egenos effusus, ut pullos ipsos gallinæ sublatos Christi Domini pauperculis distribueret, ac messoribus aliquando præfectus, egenis spicas colligentibus, non illorum solum, sed proprium, ac sibi destinatum cibum partiretur.
[55] [ac virtutes reliquæ in pueritia;] Semper tamen parentum imperio æque subditus, quantum caritas in Deum laudabiliter suaderet, ab eorum mandatis non declinabat. Optavit enim, & datus est ei sensus, invocavit, & venit in eum spiritus sapientiæ, quo agente, Patrem luminum & domi & in templis assidue precabatur, & concupiscentiam carnis robusto atque integro sanctitatis rigore calcavit, castigans corpusculum suum & in servitutem redigens, cilicio & flagellis domans: quibus ab eo per oblivionem in cubili quandoque relictis, & a matre non sine admiratione repertis, evidenter patuit in eo, a tritura sementem, a vindemia palmitem, a pomis radicem præveniri. Quam sane in se ipsum privatam & tacitam severitatem pari etiam modestia condiebat. Adeo enim modestus fuit, ut numquam e terra oculos levare consueverit, adeoque castus & pudicus, ut ad extremum usque spiritum virgo permanserit, neque unquam ex ejus ore verbum prodierit, quod puritatem pectoris non redoleret.
[56] Intelligens autem fore, ut ii, qui docti fuerint, quasi splendor firmamenti, [studia litterarum & ingressus] & qui ad justitiam erudiunt multos, quasi stellæ in perpetuas æternitates fulgeant; Compluti in collegio sancti Ildephonsi in disciplinis & facultatibus, omnique virtutum genere doctores ipsos facile superavit. Logicas subinde & theologicas quæstiones explanavit. Jam vero satis in Christiana palæstra edoctus, ac Euangelici memor effati: Qui non renuntiat omnibus, quæ possidet, non potest meus esse discipulus; audito parentis obitu, se cathedræ ornamento, & commodis abdicavit; ac integrum patrimonium virginibus alendis addixit: quo illis erectum fuit xenodochium in oppido Villanovæ, adhuc hospitale Archiepiscopi nuncupatum. Interim inclinavit aurem suam, ut audiret loquentem in se Dominum, & dicentem: Obliviscere populum tuum, & domum patris tui. Unde cum annum septimum & vigesimum ageret, ne sæcularium strepitu curarum a perfecta cum Deo unione distraheretur, duxit eum Dominus in solitudinem, ut ibi loqueretur ad cor ejus, ibique Ordini Eremitarum sancti Augustini in Salmantino conventu nomen dedit die vicesima quarta Novembris millesimi quingentesimi decimi sexti, ac peractis per annum mira austeritate vitæ religionis rudimentis, recurrente mox eadem die vicesima quarta Novembris ibidem solemnem professionem emisit, & æmulatus charismata meliora, eam brevi religiosæ perfectionis metam attigit, ut, vix biennio elapso, ejusdem conventus sit Prior renunciatus.
[57] Inde vero Prioris conventus sancti Augustini Burgensis, [in Ordinem S. Augustini; munia in eo obita;] visitatoris provinciarum Castellæ & Bæticæ, Provincialis, definitoris ejusdem provinciæ Castellæ & prioris conventus Vallisoletani munia iis vitæ ac morum exemplis obivit, eoque zelo labefactatam regularis disciplinæ integritatem restituit, ut numero reformatorum Ordinis adscribi promeruerit. Inter hæc, volente Altissimo rigare montes de superioribus suis, jussus est talentum sibi a Domino creditum non abscondere in terra, sed, ut sapientissimus dispensator, in communem utilitatem convertere. In prædicto igitur percelebri Salmantino conventu ex obedientia Magistrum sententiarum, & religiosis sui Ordinis & exteris advenientibus exposuit, sancti Thomæ doctrinam secutus; ad quod & nominis similitudo & religionis consuetudo eum hortabantur: eoque doctore, tantus fuit discipulorum profectus, ut cum sanctum bellum principibus & potestatibus tenebrarum indicere decrevisset, eos dignos invenerit, quos ad expugnandas Mexicanas infidelitatis arces, dum ipse postea provincialis officio fungeretur, ad Apostolicam formam plane conformatos, ut angelos veloces ad gentem Christianæ religionis penitus ignaram transmitteret; eos accendens proposito gaudio, aut futuræ illarum a Deo aversarum mentium conversionis, aut proprii pro Christo effusi sanguinis laureæ consequendæ: quorum primum non sine magno. Christianæ reipublicæ emolumento clementissimus Dominus felicissimo eventu per illos comprobare dignatus est.
[58] [mira dicendi vis; electio ad infulas Valentinas;] Dum in istis versatur, Spiritus Domini super eum pauperibus euangelizare misit eum. Nam e cathedra ad suggestum ex obedientia translatus, visus est populis tuba vitæ & vox cœlorum; ac proinde vas electionis, ut portaret nomen Jesu coram regibus & principibus. Propterea Carolus V imperator eum sibi a concionibus singulariter elegit: cujus apostolicus spiritus omnibus omnia factus, sapientibus & insipientibus verbi divini pabulum erogavit, ita ut una omnium voce Spiritus sancti organum proclamaretur. His permoti idem Carolus V & Philippus II Hispaniarum rex Catholicus labefactatam Valentinæ ecclesiæ ex diuturna viduitate disciplinam, Thoma tantum præsule ad eam proposito, restitui posse pie crediderunt. Verum, ne, ut antea Granatensis ecclesiæ infulas recusaverat, eo quod elegisset abjectus esse in domo Dei sui, etiam Valentinæ curam suscipere abnueret, ubi imperatoris ac regis voluntatem non satis urgere compertum fuit, iisdem petentibus, a suo superiore adactus, cellam cum lacrymis deserens, Valentiam sese contulit; & in conventu sanctæ Mariæ de Succursu Ordinis sancti Augustini, equo descendens, fastu solemnis ingressus vitato, pedes cum socio, simplicis religiosi habitu indutus, ad cathedralem perrexit; atque hæc humilitatis fundamenta jecit, ut ecclesiastici præsulis culmen, quo profundius stabiliret, eo solidius & sublimius eveheret.
[59] [cura pastoralis] In hoc cathedræ fastigio bonus iste Pastor animam suam posuit pro ovibus suis; & licet gladius persecutoris eum non abstulerit, martyrii tamen palmam non amisit. Ecclesiasticam enim disciplinam, & laïcorum mores, coacta synodo provinciali, multis affectus injuriis instauravit. Mox ad ovium suarum salutem promovendam conversus, plurimos ad vitæ semitam æque prudentis ac ignitæ caritatis vi exhortando, jejunando, orando, proprium etiam sanguinem iteratis flagellationibus fundendo revocavit; ut vere dicere posset: Die noctuque æstu urgebar & gelu, fugiebatque somnus ab oculis meis. Et quamvis suaviter animos ad honestatem sectandam allicere studuisset, fortiter tamen finem attingere non prætermisit.
[60] [& fortitudo in tuenda Ecclesiæ libertate;] Nam & invictum animum in tuendis Ecclesiæ juribus, & ecclesiastica restituenda & conservanda auctoritate, ostendit; illis verbis usus, se gloriosam magis mortem, quam odibilem vitam amplecti, nec supplicia pro ecclesiastica immunitate ex debito pastoralis officii in libertatem vindicanda timere, aut fugere: quod ex animo dictum ostendit, cum regio ministro minitanti rerum temporalium expoliationem imperterrita mente respondit: Tunc magis locuples ero, cum temporali subsidio liber ad cellam lætus remigrabo, ubi divum Augustinum parentem meum inveniam, a quo non nisi invitus, & lacrymans discessi. Delinquentes debitam pœnam subire censuris coëgit ecclesiasticis, eximia caritate exæstuans, & se pro suis holocaustum offerens, quos obsecrando & arguendo corrigere non posset.
[61] Iisdem enim adstantibus, se usque ad sanguinem flagellando, semetque cum lacrymis increpando, cujus peccatis fieri dicebat, si non resipiscerent, sic compungebat, [ardor ad exstirpanda flagitia;] ut eos ad pœnitentiam & meliorem frugem reduceret. Ita tamen mira benignitate, caritatis excellentia, prudentiæ suavitate plures tum ex clero, tum ex populo in viam timoris Domini reduxit, ut, ubi malo suorum familiarium exemplo, ne alii infici possent, vereretur, egregius puritatis amator, neque ad horam ullum impudicitia fœdatum domi suæ detinuerit. Quin & ipsum fratris filium lasciviæ culpa notatum domo expulit, & patriam repetere sine mora coëgit. Quapropter sic in labore & ærumnis, in vigiliis & jejuniis, arguens, obsecrans, increpans, in omni patientia & doctrina omnibus omnia factus est, ut omnes lucrifaceret, & alter veluti Paulus, divinus intellectus & divini amoris cereus nuncuparetur: adeoque Dei amore flagrabat, ut passim dicere soleret, sibi propemodum tolerabilius videri, se in infernum demitti, quam non diligere Deum; & præ ignibus & tormentis illud unum expavescere, quod, qui cruciantur in inferno, Deum oderunt. Et ecce data est ei pax fœderis Domini, & fuit illi pactum sacerdotii sempiterni, quia zelatus est pro Deo suo, & expiavit scelus filiarum Israël; & quia misericordiam habuit, erudivit quasi Pastor gregem suum, Christo Domino dilectus & obtemperans, pavit agnos, pavitque oves ipsius.
[62] Adeo enim fuit in pauperes liberalis, & parcus erga se ipsum, [parcitas erga seipsum & liberalitas] ut quo egenis, quorum se parentem gerebat, largius subveniret, laceras indueret vestes, quas propriis manibus sarciebat, unicum pileum proprio usui domi asservaret, cubiculum storeis vestitum incoleret, super sarmentis in terra quiesceret, sæpe pauperes convivas ex eadem patina cibum sumere permitteret; ipse vero adeo parce comederet, ut senio & infirmitate confectus, unico, eoque modico ferculo mensam instrui permiserit; & œconomo secus cum precibus suadenti sæpius responderit, iniquum esse, ut servus pinguiori cibo, quam domini sui pauperes, vesceretur. Lintea e proprio cubili desumens, & indusiis se ipsum exuens, ea pauperibus largiebatur, ratus ea, quæ pauperum erant, citra injuriam illis denegari non posse: in quo sui sanctissimi patriarchæ Augustini perfectus extitit imitator & filius, quod nil suum æstimavit, imo totum reputavit commune cum fratribus: unde, & S. Gregorii Magni vestigia secutus, catalogum pauperum omnium penes se retinebat, ut singulis pro egestate consulere posset. Præterea puellis egenis dotem pro conditione suppeditabat.
[63] Cumque Mauri prædati essent oppidum Collera suæ diœcesis, [erga proximum miraculis] & plurimos incolas captivos duxissent, ingentem aureorum vim in illis e jugo servitutis redimendis liberaliter profudit. Cumque experientia didicisset, pauperes fœminas natorum in publica via projectorum vitam negligere; ad se pueros afferri curavit, & grandem pecuniæ summam in iis alendis & educandis impendit. Tria erexit collegia, quæ pinguibus dotavit proventibus: primum Valentiæ, alterum Compluti, tertium Oriolæ, a quibus viri tum probitate, tum doctrina præstantes plurimi prodiere. Insignem hanc Viri secundum cor suum pietatem ille idem piissimus Dominus, qui & facit mirabilia magna solus, & est mirabilis in Sanctis suis, singularibus testimoniis divinæ suæ dexteræ præter consuetum causarum secundarum ordinem operantis, acceptissimam sibi esse confirmavit.
[64] [a Deo probata;] Ad sublevandam enim miserabilis fœminæ familiam factum est, ut subcustos frumenti archiepiscopalis ab eo mitteretur ad horreum, quod paulo ante vacuum penitus reliquerat: quo cum pervenisset, e januæ rimis grana exuberantia cum subœconomo & aliis conspicatus est; & dum januam aperire student, magna vi frumenti compressam vix totis viribus impellentes reserare potuerunt; quamobrem stupore perculsi, magnis vocibus inclamant miraculum. Tumque Thomas eo accurrens, cunctis silentium præcipiens, mulieri triticum elargitus, Vescere, ait, & Omnipotenti gratias age, qui tibi illud paravit. Ad hæc conscius, se missum, ut mederetur contritis corde, producto super pauperem quemdam Cæsaraugustanum, quadraginta jam annis paralysi laborantem, & fulcimentis insistentem, signo sanctissimæ Crucis, dicens: Confide, & dic gratias Deo, qui dignatus est tibi salutem impartiri, consolidavit bases & plantas ejus, ita ut paralyticus se erigeret, undique validus, rejectisque fulcimentis ad pedes ejus procumberet: cui sanctus Archiepiscopus silentium indixit, ac Deo gratus ut esset, & pro se preces funderet, hortatus est.
[65] [studium erationis & gratiæ inde acceptæ;] Memor etiam promissionis Christi Domini: Si quid petieritis Patrem in nomine meo, dabit vobis; nunquam ad conciones habendas perrexit, aut conversionis alicujus provinciam suscepit, nisi Deum prius effusis precibus exorasset, ut divina gratia dura peccatorum corda emollire dignaretur; mox ab hujusmodi oratione consurgens, eo fervore, ardentique zelo peccatores corripuit, ut quamplurimos ad pœnitentiam & perfectioris vitæ semitam revocaverit; quos tactos dolore cordis intrinsecus ad confessarii pedes illico accurrere impellebat. Contigit etiam, ut coram dicto rege Philippo II agens de ineffabili sanctissimæ Trinitatis mysterio, eo usque erexerit mentem, ut archiepiscopus Granatensis, vir doctrina ac pietate præditus, dixerit, se non putasse, eo illum sese potuisse attollere, quod, quæ audisset, humanum intellectum longe excederent; hujusce vero & aliarum quamplurium concionum codex, se superstite, nunquam Thomæ singularis modestia, ut typis committeretur, præbuit assensum.
[66] [mentis elevationes continuæ.] Continuam insuper Dei Servus mentis elevationem patiebatur, ita ut a concionibus aliisque sacris functionibus abstinere cogeretur; exinde mundi gloriam ea ratione devitans. Quem tamen in novissimo loco interius recumbentem, altius, qui eum ad nuptias invitaverat, non sine magna gloria coram discumbentibus ascendere compulit; in ipsa enim Ascensionis Dominicæ celebritate cum divinis officiis interesset, ad antiphonam Nonæ; Et videntibus illis elevatus est; ipse quoque e terra sublatus prorsus immobilis integro duodecim horarum spatio omnibus videntibus permansit; quasi jam felix illa anima suo itineri ad Deum se accingeret.
[67] [Supremo morbo laborans, omnia, etiam lectum,] Tandem his, multisque aliis meritis plenus in febrim incidit, ac cum peculium domesticum jam diu in piis usibus consumpsisset, quæ pauperrimæ supellectili supererant, inter pauperes familiares partitus est; oblitus vero cujusdam commentariensis patris-familias egeni, cubile, in quo ægrotans jacebat, cum nil aliud ipsi superesset, ei donavit, & tunc quod suum erat, auferret, hortabatur; at renuentibus familiaribus ipsum super stoream ponere, ut fieri postulabat, mira humilitate per viscera Jesu Christi a commentariensi ejusdem cubilis usum ad mortem usque precatus est, ut, qui aliis pauperibus totus vixerat, in alieno decedens pauperrimus moreretur. Cumque orans & vigilans expectaret adventum Domini sui, episcopus Segobricensis * ultimum adventare vitæ terminum nunciavit, cui exhilaratus gratias egit & addidit: Lætatus sum in his, quæ dicta sunt mihi: in domum Domini ibimus; usurpans etiam illud sancti Martini; Si adhuc populo tuo sum necessarius, non recuso laborem. Sin minus, cupio dissolvi & esse tecum.
[68] Tum vero cum per œconomum quinque millium aureorum summam superesse significaretur, [in pauperes distribuit, & lætus] eam pauperibus distribui mandavit, cumque intellexisset, omnibus civitatis pauperibus abunde esse subventum, & adhuc mille & quingentos aureos reliquos esse, ad immortalitatis bravium terrenis omnibus affectibus expoliatus anhelans, sic conquestus est: Cur me hic detinetis adhuc, ne ad fruendum bonum, quod mihi paravit Dominus, evolem? Properate, opus absolvite, ne ipse diutius hic in labore anxius detinear, sed tandem in pace Christi requiescam. Et certior factus, jam omnia consummata, ipse suum jam consummaturus cursum, Deo gratias agens, addidit: Nunc lætus ad agonem propero, nudus cum nudo, nil habens, unde tenear, strenue luctaturus: jussitque se sacro Oleo muniri, & clerum vocari, cui, sumpto sanctissimæ Eucharistiæ sacramento, sanctitatem vitæ, & perpetuam erga sanctam Sedem Apostolicam obedientiam ex testamento legavit.
[69] Demum semel adhuc sub speciebus sacramentalibus venerari cupiens Deum Salvatorem, [moritur.] quem mox facie ad faciem sese intuiturum sperabat; in suo cubiculo sanctum Sacrificium confici, & interim sibi Dominicæ passionis Euangelium secundum Joannem legi voluit, eoque cum alta contemplatione audito, ac mira pietate & humilitate augustissimo Sacramento, erga quod semper devotissimus extitit, ad elevationem adorato, præ gaudio vim lachrymarum profundens, inchoavit canticum: Nunc dimittis servum tuum, Domine, secundum verbum tuum in pace; eoque absoluto, subdidit: In manus tuas, Domine, commendo spiritum meum, quæ cum diceret, expiravit die VIII Septembris vesperi Nativitatis beatissimæ Virginis, cujus, dum viveret, amore languebat, anno salutis MDLV, ætatis suæ LXVIII.
[70] Clerus & populus, qui ad Deum confugerant indicta supplicatione generali pro suo languente Pastore, [populi luctus & corporis sepultura.] in ecclesia sancti Thomæ Apostoli stationem peregerunt; adeoque universalis ploratus invaluit, ut cleri cantus non audiretur; & ad antiphonam: Non sumus digni a te exaudiri; cantores dolore & commiseratione commoti, illam præ lacrymis absolvere nequiverint. Mox audito pulsu campanæ, illius obitum nunciantis, ita planctus omnium erupit, ut cujusvis conditionis homines, quasi amentes per vias discurrentes, patrem se amisisse conquererentur. Corporis vero aspectu in tam ingenti jactura idem populus adeo se levari posse putabat, ut illud pontificalibus indumentis, & florum corona, virginitatis ejus insigni, ad præfatam ecclesiam sanctæ Mariæ de Succursu Ordinis sancti Augustini delatum, humo tradi non permisisset, nisi fratres ejusdem monasterii sepulturæ clanculum mandassent. Talis autem erat gratia ejus corporis emortui, ut viventi haud absimile appareret.
[Annotata]
* forte Segrianus
§ VI. Miracula rite approbata; ordo beatificationis & canonizationis.
[Pontifex post enarrata aliquot] Successive tamen multa sunt ejus suffragantibus meritis edita miracula, Domino cooperante, & Servi sui usque ad mortem fidelis vitæ sanctitatem confirmante sequentibus signis. Duo etenim mortui ad vitam revocati fuere. Paulus Franciscus Cardona post septem mensium febrim extinctus, & Sperantia Valeria, decem quoque mensium febri consumpta, non solum vitæ, sed etiam integræ sanitati restituti sunt. Marcella de Lizania tertium annum agens, trimestri morbo distillationis in pectore affecta, vehementi & assidua tussi ita afflicta, ut erumpente e pectore sanguine cibum sumere, aut sumptum retinere non posset, distillatione etiam ad ejus oculos descendente, remediis omnibus ad ejus curam adhibitis, spe ad salutem pristinam redeundi prorsus destituta, ad sepulcrum Thomæ delata postera die, hora, qua Sacrum pro ejus sanitate celebrabatur, sanata est, & de cubili surgens ad matrem incolumis, quasi numquam passa fuisset ophthalmiæ morbum, clarissimis oculis festina contendit. A carcinomate Franciscam Nadal liberavit; & Catharinæ Vincentiæ Roselon, innumerabilibus plagis per quinquennium cruciatæ, insperatam salutem reddidit. Petrum Antonium Sutorem, ex nervorum contractione per biennium claudicantem jamque inutilem, sanavit.
[72] [miracula, Deo gratias agit,] Jacobus Cervera cœmentarius, ulceribus insanabilibus plenus, ab eo sanatur. Vincentius Cyprer, nervis ex paralysi solutis, sanitatem pariter impetravit. Arida ubera Catharinæ Montaltæ, admotis floribus, quibus Servi Dei sepulcrum respersum erat, ad infantulum sustentandum lacte illico affluere visa sunt. Ludovico Lemosy, per sex annos adeo pedibus laboranti, ut sæpissime cubili immobiliter inhæreret, bases & plantas consolidavit. Quatuordecim annorum hernia Joannem tibicinem afflictum pristinæ sanctitati restituit. Septennem puellam Vincentiam Mattheu in puteum delapsam, in aquis per tres horas submersam, eripuit incolumem. Quibus coruscantibus signis lux effulsit, ostendique, venerandum esse in terris, quem in cœlis adeo acceptum Advocatum humana haberet infirmitas. Agimus igitur omnipotenti, Deo quam maximas possumus, gratias, & repletum est gaudio cor nostrum & lingua nostra exultatione, quod nullis nostris sufragantibus meritis, sed inscrutabili sapientiæ suæ arcano, hanc Servi sui canonizationis celebritatem per nostræ humilitatis ministerium toti orbi splendescere præordinaverit. Cum enim jam ab ejus felici occasu per universas gentes & nationes ipsius sanctitas celebraretur, & ipsius nomen apud Christi fideles magno in honore esset, operante Domino per intercessionem ejus tot miracula, quæ etiam in dies una cum ejus veneratione augebantur, via parabatur a Patre luminum Thomæ clarificationi.
[73] [gestorum ad beatificationem] Propterea ab ordinario processus informativus sacrorum Congregationi Rituum exhibitus fuit anno millesimo sexcentesimo octavo, & accedentibus precibus etiam claræ memoriæ Philippi III Hispaniarum regis Catholici, necnon præsulum, procerum, deputatorum regni Valentiæ, ac totius Ordinis Eremitarum sancti Augustinis tertio repetitis, ceterisque de more peractis, responsum fuit a prædicta Congregatione, plane constare de validitate processuum, de virtutum excellentia, de fidei puritate, vitæ sanctimonia, miraculorum operatione, fama sanctitatis & frequentia populi ad Servi Dei sepulchrum; ac propterea posse (si summo Pontifici placuisset) imposterum nuncupari Beatum, & de eo, tamquam de Confessore Pontifice, quotannis in regno Valentiæ a Religiosis utriusque sexus Ordinis sancti Augustini, & in civitate Valentia a clero tam sæculari, quam regulari recitari officium & Missam celebrari. Quibus annuit felicis recordationis Paulus Papa V prædecessor noster, ac desuper literas in forma Brevis concessit, & prædictum indultum mox extensum fuit ad omnes utriusque sexus Religiosos prædictos regnorum Castellæ, Aragoniæ & Cathaloniæ, necnon ad oppidum Villænovæ, & tandem ad omnes pariter utriusque sexus Religiosos Ordinis Sancti Augustini, ubique terrarum existentes.
[74] Eodemque anno duobus aliis insuper approbatis miraculis, [& canonizationem] censuit eadem Congregatio, tuto posse Sedem Apostolicam ad solemnem ejusdem Beati canonizationem quandocumque juxta S. R. E. ritum, & sacrorum canonum dispositionem procedere. Verum supervenientibus novis decretis recolendæ memoriæ Urbani Papæ VIII, etiam prædecessoris nostri, siluit causa usquequo fuit facta præmissorum omnium relatio similis memoriæ Innocentio X itidem prædecessori nostro, & ab eo deputatus in relatorem tunc in humanis agens bonæ memoriæ Fredericus sanctæ Romanæ Ecclesiæ Cardinalis Cornelius nuncupatus, & signata commissio reassumptionis causæ, demandatum etiam fuit dicto Cardinali Cornelio relatori cum dilecto filio Hilarione Rancato, & quondam Terentio Alciato consultoribus examen Operum ejusdem servi Dei Thomæ, & facta relatione, decretum, in illis nihil contra fidem & bonos mores, nec aliquam doctrinam a Catholico sensu alienam contineri. Postea decretæ litteræ remissoriales ad probandum ea, quæ supervenerant post indultam venerationem, & directæ litteræ venerabilibus fratribus nostris archiepiscopo Valentino & Segobricensi & Dertusensi episcopis, & transmissis ad Urbem processibus, in locum prædicti Cardinalis defuncti subrogatus est dilectus filius noster Joannes Baptista Cardinalis Pallotta nuncupatus, dicti Ordinis S. Augustini protector; a quo iisdem processibus in Congregatione prædicta relatis, ab eaque mature discussis, declaratum est, abunde constare de validitate, de relevantia, de incremento cultus, ac etiam de duobus aliis miraculis de novo patratis; & sic adimpleta esse omnia ea, quæ novis decretis expetebantur.
[75] Accedentibus carissimi in Christo filii nostri Philippi IV Hispaniarum regis Catholici, [seriem] venerabilium etiam fratrum nostrorum archiepiscoporum & episcoporum regnorum Hispaniæ, necnon eorumdem procerum, ac etiam totius Ordinis Eremitarum S. Augustini precibus, quibus a Romanis Pontificibus prædecessoribus nostris prædictis, & a nobis id sæpius postulaverant & postulabant: reliquum erat, ut de more universam causam Cardinales, quibus id commissum fuerat, recenserent, & pro rei gravitate recognoscerent. Id quod cum recte fideliterque præstitissent, idemque omnes sensissent, prædictus deinde Joannes Baptista Cardinalis de vitæ sanctitate, virtutibus & miraculis servi Dei Thomæ, nec non de actis omnibus, in eadem Rituum Congregatione coram nobis habita plenissime retulit. Mox per venerabilem etiam fratrem nostrum Julium episcopum Sabinensem S. R. E. Cardinalem Sacchettum similiter nuncupatum, dictæ Congregationis præfectum, totius summa processus in consistorio nostro secreto plene relata, sua collegarumque sententia exposita, reliqui Cardinales, qui aderant, unanimi suffragio eamdem sententiam approbarunt. Quapropter sequenti publico consistorio, in quo pro canonizatione dicti beati Thomæ verba fecit dilectus etiam filius Marcus Antonius Burattus, nostræ consistorialis aulæ advocatus, & nomine prædicti Philippi regis, necnon prædictarum universitatum & regnorum, ac totius Ordinis Eremitarum nobis humiliter supplicavit.
[76] [exponit, una cum cæremoniis] Nos in tam gravi causa, Cardinales, patriarchas, archiepiscopos & episcopos, qui tunc aderant, hortati sumus, ut eleëmosynis, jejuniis & orationibus sedulo incumberent, quo divina voluntas clarius nobis elucesceret. In semipleno postmodum consistorio ex more accersitis non solum Cardinalibus, patriarchis, archiepiscopis & episcopis prædictis, sed præsentibus nostris & Sedis Apostolicæ notariis, ac sacri palatii nostri Apostolici causarum auditoribus, de vita & miraculis beati Thomæ, quæ opportuna visa sunt, proposuimus, omnesque ad ejus canonizationem deveniendum esse aperte suffragiis confirmarunt. Nos itaque unanimi consensu audito, aperuimus os nostrum in benedictionibus; & Dei nutum ac voluntatem sequuti, justum & debitum esse censentes, ut, quos Deus honorat in cœlis, nos venerationis officio laudemus & glorificemus in terris, diem canonizationis indiximus, cunctos adhortati, ut junctis nobiscum precibus, eleëmosynis, jejuniis & Sacrificiis Spiritus sancti gratiam nostræ humilitati in tam alto negotio impetrare studerent.
[77] [in hac servatis] Tandem cum nihil aliud desideraretur eorum, quæ ex sanctorum patrum auctoritate, sacrorum canonum decretis, sanctæ Romanæ Ecclesiæ antiqua consuetudine, ac novorum decretorum præscripto agenda & observanda erant, hodie in sacrosancta beati Petri Apostolorum principis basilica, in qua solemni ritu cum ejusdem sanctæ Romanæ Ecclesiæ Cardinalibus, patriarchis, archiepiscopis & episcopis, & dilectis filiis Romanæ curiæ prælatis, officialibus & familiaribus nostris, clero seculari & regulari, ac maxima populi frequentia mane convenimus; post repetitas pro canonizationis decreto petitiones nomine ejusdem Philippi regis, a dilecto etiam filio nostro Hieronymo Tituli sanctæ Mariæ Transtiberim presbytero Cardinali Columna similiter nuncupato, per Marcum Antonium advocatum prædictum, post sacros hymnos, litanias, aliasque preces, post Spiritus sancti gratiam rite imploratam, ad honorem sanctissimæ & individuæ Trinitatis, ad exaltationem fidei Catholicæ & Christianæ religionis augmentum, auctoritate Domini nostri Jesu Christi, beatorum Apostolorum Petri & Pauli, ac nostra, matura deliberatione præhabita, & divina ope sæpius implorata, ac de venerabilium fratrum nostrorum Cardinalium, patriarcharum, archiepiscoporum & episcoporum in Urbe existentium, consilio, beatum Thomam de Villanova archiepiscopum Valentinum Sanctum esse decrevimus & definivimus, ac Sanctorum catalogo adscripsimus, prout præsentium tenore decernimus, definimus & adscribimus; statuentes, ab Ecclesia universali quolibet anno die decima octava Septembris memoriam ejus inter sanctos Confessores Pontifices pia devotione recoli debere. In nomine Patris & Filii & Spiritus sancti. Amen.
[78] Eademque auctoritate omnibus utriusque Sexus Christi fidelibus vere pœnitentibus & confessis, [& concessis indulgentiis,] qui singulis annis in die festo ipsius sancti Thomæ ad sepulcrum, in quo ejus corpus requiescit, visitandum accesserint, septem annos & totidem quadragenas de injunctis eis, aut alias quomodolibet debitis pœnitentiis, misericorditer in Domino relaxavimus in forma Ecclesiæ consueta. His peractis Deum Patrem æternum, Regemque gloriæ Christum Dominum Patris sempiterni Filium, & sanctum Paraclitum Spiritum, unum Deum, unumque Dominum laudibus & confessionibus venerati, sacroque hymno Te Deum solemniter decantato, peculiari in honorem beati Thomæ oratione precati sumus per ejusdem merita, atque ad altare sancti Petri Apostoli Missam celebravimus cum ejusdem Sancti commemoratione, omnibusque Christi fidelibus tunc præsentibus plenariam omnium peccatorum suorum indulgentiam & remissionem concessimus.
[79] Dignum igitur & justum est, nos gratias agere, [ac fideles ad Dei laudem & Sancti patrocinium hortatur.] & gloriam dare Deo viventi in sæcula sæculorum, qui benedixit Conservum nostrum in omni benedictione spirituali, ut esset sanctus & immaculatus coram ipso. Et cum illum dederit nobis quasi fulgentem solem in templo suo in hac nocte peccatorum & tribulationum nostrarum, adeamus cum fiducia thronum divinæ misericordiæ, ore & opere supplicantes, ut sanctus Thomas universo Christiano populo prosit meritis & exemplis, precibus adsit & patrocinio, & in tempore iracundiæ fiat reconciliatio. Ceterum quia difficile foret, præsentes nostras litteras ad singula loca, ubi opus esset, deferri, volumus earum exemplis, etiam impressis, manu publici notarii subscriptis, & sigillo alicujus personæ in dignitate ecclesiastica constitutæ munitis, eadem ubique fides adhibeatur, quæ ipsis præsentibus adhiberetur, si essent exhibitæ vel ostensæ. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostrorum decreti, definitionis, adscriptionis, mandati, statuti, concessionis, elargitionis, relaxationis & voluntatis infringere, vel ei ausu temerario contraïre. Si quis autem hoc attentare præsumpserit, indignationem omnipotentis Dei ac beatorum Petri & Pauli Apostolorum ejus se noverit incursurum. Datum Romæ apud sanctum Petrum anno Incarnationis Dominicæ MDCLVIII Kal. Novembris, Pontificatus nostri anno quarto.
✠ Ego Alexander Catholicæ Ecclesiæ
Episcopus.
Subditur sigillum Pontificis, tum sequuntur nomina S. R. Ecclesiæ Cardinalium, aliorumque de more subscribentium, quæ brevitatis causa omitto.
§ VII. Indulgentiæ fidelibus concessæ occasione canonizationis; solemnia Romæ & alibi hanc subsecuta.
[Variæ indulgentiæ] Præter indulgentias in Bulla canonizationis memoratas, etiam alias speciatim a summo Pontifice concessas recenset Phœbeus pag. 122. Præterea, inquit, Sanctissimus formulam indulgentiarum, applicandarum sacris beati Thomæ imaginibus, imprimi mandavit, qua præsertim concionatores hortatus est, ut saltem semel in anno eximiam sancti Præsulis charitatem encomiis proviribus extollant, eamque fidelium cordibus instillent, lucrifacturi, quoties id egerint vere pœnitentes confessi & sacra Communione refecti, indulgentiam plenariam: audientes vero, septem annos totidemque indulgentiarum quadragenas. Indulgentiam pariter plenariam indulsit interfuturis processioni, Vexillorum nuncupatæ, a basilica S. Petri ad ecclesiam S. Augustini e more celebrandæ, quam indulgentiam Eminentissimus D. Card. Vicarius publico edicto evulgari curavit. Plenariam itidem indulgentiam concessit visitantibus ecclesias cœnobiorum fratrum ejusdem Ordinis, ubique terrarum existentes, infra octavam præsenti anno recolendis canonizationis solemniis decretam, & litteris Apostolicis in forma Brevis indultam.
[81] [intuitu S. Thomæ] Habeo penes me edictum, in typographia reverendæ cameræ Apostolicæ impressum anno 1661, quod, quia præter memoratas primo loco indulgentias etiam plures alias complectitur, ex Italico Latine redditum huc transfero. Ita fere habet: Indulgentiæ, quas ultra ordinarias typo impressas concedit Sanctissimus Dominus Alexander Papa VII utriusque sexus Christi fidelibus, qui penes se vel privatim domi suæ habuerint numisma aut imaginem S. Thomæ a Villanova archiepiscopi Valentini, per suam Sanctitatem benedicta: ea tamen conditione, ut is, qui dicta numismata vel imagines distribuerit, aut is, cui prima vice distribuentur, observent decretum suæ Sanctitatis editum sub die VI Februarii MDCLVII.
[82] [a Pontifice] Quicumque saltem semel in hebdomada solitum Officium divinum vel beatissimæ Virginis vel defunctorum, aut septem Psalmos pœnitentiales vel graduales, aut coronam Domini vel Mariæ, aut tertiam partem Rosarii recitare, aut detentos in carcere visitare, vel pauperibus Christi subvenire consueverit, ac vere pœnitens & sacerdoti ab ordinario approbato confessus, Eucharistiæ sanctissimum Sacramentum susceperit uno ex infrascriptis diebus, nimirum Nativitatis Domini nostri Jesu Christi, Annuntiationis B. Mariæ Virginis, Pentecostes, Nativitatis S. Joannis Baptistæ, sanctorum apostolorum Petri & Pauli, Assumptionis B. Mariæ Virginis, S. Thomæ a Villanova XVIII Septembris, Omnium Sanctorum, Dedicationis propriæ ecclesiæ, Patroni aut Tituli dictæ ecclesiæ, piasque preces fuderit pro hæresum atque schismatum exstirpatione, fidei Catholicæ propagatione, pace & Christianorum principum concordia, ceterisque Romanæ Ecclesiæ necessitatibus, plenariam quolibet eorumdem dierum omnium suorum peccatorum indulgentiam consequatur.
[83] [concessæ fidelibus;] Quicumque publice e suggestu laudaverit ardentem S. Thomæ caritatem, ut eam fidelium cordibus instillet, (ad quod saltem quolibet anno semel faciendum Sanctitas sua hortatur concionatores omnes,) confessus & sacro Epulo refectus, consequatur similiter indulgentiam plenariam; qui vero audierit, septem annos totidemque indulgentiarum quadragenas. Quisquis pœnitens, &, ut supra, confessus ac sacro Epulo refectus, si potuerit, aut saltem contritus in articulo mortis nomen Jesu & intercessionem S. Thomæ ore, si potuerit, sin' minus corde pie invocaverit, consequatur pariter plenariam indulgentiam. Quisquis oraverit divinam Majestatem, ut cor suum incendat caritate, qua donare dignata fuit S. Thomam, & pauperibus Chisti aliquam stipem erogaverit, singulis vicibus quadraginta dierum indulgentias percipiat. Quisquis ecclesias vel aras Deo in honorem S. Thomæ a Villanova consecratas visitaverit, eo die lucretur quinquaginta dierum indulgentias. Quælibet utriusque sexus persona, militans sub Regula S. Augustini, sub qua vixit S. Thomas, quotiescumque aliquod opus spirituale, spectans ad eamdem Regulam, exercuerit, & Sanctum invocans, tertio recitaverit, Salve Regina, oraveritque pro prosperitate Ecclesiæ ac Sanctitatis suæ, aliisque ut supra, quadraginta dierum indulgentias adipiscatur. Volens, ut omnes supra dictæ indulgentiæ animabus fidelium defunctorum per modum suffragii applicari possint, prohibet Sanctitas sua harum indulgentiarum impressionem in omni loco extra Urbem. G. Gualterius.
[84] Die XXIV Novembris, verba sunt denuo Phœbei pag. 123, [processio] in ecclesia S. Augustini inchoata fuit octidua prælibata solemnitas & coram augustissimo Cardinalium senatu episcopalis Missa de beato Thoma a reverendiss. D. Fr. Ambrosio Landuccio episcopo Porphyriensi, sacrarii Apostolici præfecto, celebrata fuit, eaque absoluta, sermo in ejusdem laudem quam eleganter & erudite a patre Rho e Societate Jesu, viro numquam satis laudando, peractus est. Post meridiem vero a basilica S. Petri ad ecclesiam S. Augustini solemnis Vexillorum processio his cæremoniis peracta est. Priusquam ulterius progrediar, observet curiosus lector, quod in solemni supplicatione, quæ ipso die canonizationis instituitur ad ecclesiam Vaticanam, deferatur vexillum cum imagine Beati canonizandi, illudque dein ad æternam rei memoriam ex ejusdem basilicæ Vaticanæ fornice pensile maneat, sed & aliud vel alia plura parata serventur, quæ, expleta canonizatione, etiam in supplicatione deferantur ad ecclesiam nationis vel Religionis Sancti canonizati, quando primum ejus festum celebratur; de prioris supplicationis solemniis, atque origine consuetudinis deferendi in ea vexillum seu vexilla, facile instrui poterit, quisquis consulere voluerit prælaudatum Opus sanctissimi Domini nostri Benedicti XIV lib. 1 cap. 36 § 6, & plures ibidem citatos auctores; at quoniam pauciores occurrunt, apud quos alterius cæremoniæ declarantur, haud injucundum fore duxi, si præcipuas saltem ex Phœbeo perhiberem.
[85] Religiosi invitati a Fratribus S. Augustini in basilica S. Petri hora vigesima convenere, [vexillorum] absolutis autem Vesperis, cantores basilicæ cecinerunt Antiphonam: “Sacerdos & Pontifex & virtutum opifex, pastor bone in populo, ora pro nobis Dominum, sancte Thoma.” Qua absoluta, duo beneficiati, pluvialibus induti, cantarunt versum; “Dispersit, dedit pauperibus.” Et cantores responderunt: “Justitia ejus manet in seculum seculi.” Mox hebdomadarius canonicus, pluviali pariter indutus, duobus acolytis ante ipsum candelabra sustinentibus, cecinit Orationem: “Deus, qui beatum Thomam insignis &c,” Et cantores responderunt: Amen. Tunc amotis legile & candelabris, confraternitates & Religiosi mendicantes procedere inceperunt, transeuntes bini ante altare Apostolorum, eique singuli genuflectentes, exceptis tantum, qui cruces, vexilla & candelabra gestabant.
[86] Ferentes autem vexilla S. Thomæ, scilicet confratres societatis S. Triphonis, [Romæ] erectæ in ecclesia S. Augustini, sustinentes hastas, & confratres societatis sanctissimi Sacramenti, erectæ in basilica Vaticana, sustinentes chordulas, e vexillo pendulas, cum ad hebdomadarium, in consueto scamno sedentem in cornu Epistolæ, pervenissent, stiterunt sese, & hebdomadarius assurgens chordulas acceptas e manibus confratrum tradidit quatuor fratribus, planeta indutis, qui ad hebdomadarium ipsum immediate ante ac prope vexilla accesserant. Ultimi vero vexilli attributis chordulis patribus vicario generali, assistentibus Italiæ & Hispaniæ & Priori S. Augustini, pluviali indutis, hebdomadarius thus in thuribulum posuit: quo interim clerici seminarii, clerici, beneficiati & canonici basilicæ, funalia gestantes, præeunte cruce capitulari post fratres Dominicanos procedere inceperunt. Hebdomadarius autem stans, tribus ductibus reverenter thurificavit imaginem sancti Thomæ in vexillo delineatam, mox illam flexis genibus adoravit, & inde post omnes ad sacrarium cum suis assistentibus se recepit. Clerus & capitulum basilicæ ab ultimo gradu scholarum ad portam extrinsecus ordine retrogrado hinc inde sese disposuere, & genuflexi pertranseuntem imaginem Sancti venerati sunt, & ad sacrarium redierunt. Processio autem ordine, quo sequitur, progressa est per Pontem S. Angeli, Montem Jordanum, Parionem, plateam nuncupatam Pasquini, per viam, quæ ducit ad ecclesiam de Anima, per plateam turris sanguineæ ad ecclesiam S. Augustini.
[87] [instituta,] Mitto hic recensere ordinem, quo quique, supplicationem comitati, incesserunt; vexilla septem enumerat Phœbeus: Fratrum scilicet Reformatorum Ordinis S. Augustini unum; alterum Fratrum item S. Augustini congregationis Insubrum, tertium collegii S. Ildephonsi academiæ Complutensis, & quatuor reliqua Fratrum Ordinis S. Augustini. Cum vero, inquit, processio ad ecclesiam S. Augustini pervenisset, Religiosi omnes in navi majori ecclesiæ hinc inde sese disposuerunt: ultimo autem ac digniori vexillo Eminentissimus D. Cardinalis Sabellus titularis, indutus alba, cingulo, stola, pluviali, & mitra medius inter diaconum & subdiaconum capellæ Pontificiæ, dalmatica & tunicella indutos, nec non a permultis præsulibus curiæ comitatus, ex ecclesia prodiens usque ad gradus, venerabundus occurrit, & genuflexus super tapete stratum & pulvinare, sancti Thomæ imaginem adoravit, mox illam thurificavit, &, reassumpta mitra, in ecclesiam regressus, ad altare majus se contulit, ante vexillum incedens, quod delatum fuit usque ad medium ecclesiæ, ibique funi alligatum ad fornicem elevatum est, stante interim Cardinale prope cornu Epistolæ.
[88] [aliaque solemnia tum ibidem] Et cum primum Fratres vexillum elevare cœpissent, Cardinalis stans ibidem, versus ad Crucem altaris intonavit hymnum: “Te Deum Laudamus” quem cantores prosecuti sunt. Circa finem hymni Cardinalis posuit thus in thuribulum, & rursus tribus ductibus vexillum thurificavit, hymnoque absoluto, diaconus cecinit versum: “Ora pro nobis sancte Thoma” & cantores responderunt: “Ut digni efficiamur promissionibus Christi.” Cardinalis vero cecinit Orationem: “Deus, qui beatum Thomam &c. Per Christum Dominum nostrum:” & cantores responderunt: Amen. Tandem Cardinalis osculatus est altare, & sumpta mitra stans medius apud illud solemniter populo benedixit. Et tunc bellica tormenta explosa fuere, & tubarum clangor ac tympanorum reboatus processionis hisce solemniis gloriosum finem imposuere. Reliquis vero septem diebus, musicis concentibus, Sacrificiis, divinis precibus, officiis & concionibus solemnia sanctæ canonizationis magnifico etiam cum apparatu, munifica Cardinalis Sabelli titularis manu adjutrice, fratres recoluere.
[89] Atque hæc de solemniis in canonizatione Romæ habitis dicta sufficiant. [tum alibi, nominatim in Belgio] Dubium non est, quin & Valentiæ ac per totam Hispaniam, & in omnibus toto orbe Christiano conventibus Ordinis S. Augustini summo splendore hæc nova sancti Archiepiscopi gloria celebrata fuerit; uti factum est anno 1659 in Belgio nostro, ubi, teste R. P. Joanne Estrix, ejusdem Ordinis S. Augustini Religioso, ad calcem Vitæ S. Thomæ Belgico idiomate exaratæ, tum ceteris in oppidis, ut ut ignobilibus, tum in præcipuis civitatibus, Bruxellis, Antverpiæ, Mechliniæ, Lovanii, Gandavi, Brugis, Leodii, Insulis, Tornaci &c insigne videre fuit omnium studium tam ad Sanctum honorandum, quam ad per ejus intercessionem obtinendum finem atrocis belli, id temporis inter principes Christianos grassantis. Et sane completum est, quod pii fideles flagitabant, quod cum summo Pontifice ardenter desiderabant purpurati Patres, quodque nonnulli magna cum fiducia augurabantur, nominatim reverendissimus Philippus Vicecomes episcopus Catsacensis, qui, dum in consistorio semipublico suffragium suum danret pro canonizatione S. Thomæ post alia multa in ejus laudem prolata, ita pronuntiavit: Quare censeo, tuto posse a Sanctitate vestra inter Cœlites solemni ritu numerari. Idque cedet in maximam Dei gloriam, in Ordinis episcopalis ornamentum, in Religionis Augustinianæ singulare beneficium, in totius Ecclesiæ ædificationem, principum Christianorum pacem: & quam peperit canonizatio sancti Nicolai sub Eugenio, dabit canonizatio sancti Thomæ sub Alexandro: quod, inquam, illi flagitabant, ac fidenter augurabantur, mox impletum est; nam eo ipso anno 1659 pax sancita est inter reges Galliarum & Hispaniarum, ac proxime sequenti divulgata.
[90] Ceterum dum Antverpiæ ingenti cum apparatu ac splendore celebrata fuit a RR. PP. [post canonizationem habita.] Augustinianis S. Thomæ canonizatio, in eorumdem templo die præcipuo omnium laude & satisfactione, ut notatum apud nos reperi, orationem panegyricam habuit P. Cornelius Hazart Societatis Jesu sacerdos, quod speciatim addo, ut lector pervolvens tomum 3 Operis Flandrici sub titulo Triumphus Pontificum, ab eodem Hazart editum typis Antverpiensibus anno 1681, corrigat, quæ leguntur pag. 285 in hæc verba: Ulterius beatificavit (Paulus PP. V) Bertrandum Dominicanum ac Thomam de Villanova ex eodem Ordine & episcopum Valentinum, corrigat, inquam, ac benigne existimet, hæc per inadvertentiam ex laudati viri calamo effluxisse, qui certe numquam vel dubitavit vel prudenter dubitare potuit, quin S. Thomas fuerit ex Ordine S. Augustini, nedum huic illum eripere intendit, sicut ex citato loco a non nemine ipsi postea fuit objectum.
§ VIII. Extensio Officii & Missæ post canonizationem; loca sacra & altaria Sancto erecta; reliquiæ ejus locis variis honoratæ.
[Officium & Missa ad aliquos dumtaxat] Anno 1618, ut supra ostensum est, Paulus V PP. facultatem concessit omnibus utriusque sexus Religiosis Ordinis S. Augustini in toto regno Valentiæ & clero civitatis ac diœcesios Valentinæ recitandi Officium ac celebrandi Missam de B. Thoma ex communi confessoris pontificis juxta rubricas Breviarii & Missalis Romani, eamque facultatem anno proxime sequenti idem Pontifex extendit ad omnes utriusque sexus Religiosos ejusdem Ordinis in Hispaniæ regnis commorantes, atque ad utriusque sexus Regulares & presbyteros clericosque seculares oppidi Villanovæ: demumque anno 1621 Gregorius XV PP. eamdem facultatem indulsit omnibus utriusque sexus Religiosis dicti Ordinis, ubique terrarum existentibus. Binos habeo libellos, Officia propria Sanctorum Eremitarum Ordinis S. Augustini complectentes, & ante solemnem Thomæ canonizationem impressos, alterum Venetiis anno 1627, alterum Parisiis 1641; in utroque ad diem XVIII Septembris præscribitur Officium ritu duplici celebrandum, & in priori quidem nihil proprium assignatur præter sequentem orationem: Deus, qui patrem pauperum beatum Thomam præsulibus in exemplum posuisti; præsta, quæsumus, ut, qui indigentibus opem tulit in terris, suis nos precibus juvet in cœlis. Per Dominum nostrum Jesum Christum &c. In altero autem eidem orationi subduntur hæ rubricæ: In primo Nocturno lectiones de Scriptura. In secundo Noctur. de Serm. S. Maximi episcopi: “Beati patris Thomæ merita.” In tertio Nocturno Homilia in Evangelium Vigilate, ut in communi.
[92] [restricta ante canonizationem,] Habeo contra apographum Officii descriptum Romæ ex libello Ms. bibliothecæ Angelicæ Ordinis S. Augustini, sub hoc titulo: Officium beati Thomæ de Villanova, archiepiscopi Valentini, cognomento Eleëmosynarii, Ordinis Eremitarum S. P. Augustini, a Paulo V Pont. Maximo beatificati. Pisis per fratrem Ambrosium Landuccium Senensem, sacræ Theol. cursorem, MDCXXIII; in hoc, si psalmos excipias, nihil pene non est proprium, nihil non accomodatum ad heroïcas Sancti virtutes, & eximia apud Deum merita. Sed verisimiliter id typis non fuit commissum; servatum tamen Romæ, donec solemnis canonizatio obtineretur, ac proprium de Sancto Officium recitaretur; quamquam neque tunc id ipsum adhibitum fuit, ut colligere erit ex dicendis.
[93] [post hanc ad Ecclesiam universam,] In Bulla canonizationis nulla fit Officii aut Missæ mentio; attamen haud ita dudum post sacræ Rituum congregationi oblatum est approbatumque die XIV Junii 1659 Officium, quod hodiedum legitur in Breviario Romano, cum sequenti decreto, quod subnectitur ejusdem exemplari, impresso Romæ in typographia reverendæ cameræ Apostolicæ anno mox citato: Visas, ac mature perpensas Orationem, Lectiones & Antiphonas supradictas sacrorum Rituum congregatio die XIV Junii MDCLIX approbavit; easque Sanctissimus in Breviario & Missali Romano inter Officia & Missas ad libitum recitandas & celebrandas imprimi mandavit: pariterque ad libitum ab omnibus utriusque sexus Christi fidelibus, tum secularibus, tum Regularibus die decima octava Septembris festo S. Thomæ de Villanova cum reliquis de communi confessoris pontificis sub ritu semiduplici recitari ac celebrari posse concessit. Die XVII ejusdem mensis Junii, eodemque anno MDCLIX. J. Episc. Sabinen. Card. Sachettus. Loco ✠ sigilli. Franciscus Maria Phœbeus Sac. Rit. Congreg. Secr.
[94] Eodem etiam mense & anno a dicta Congregatione emanavit decretum alterum, [ad patres Augustinianos vero aliosque solemniore ritu,] quo annua S. Thomæ commemoratio solemniore ritu stabilita fuit apud patres Augustinianos; præfixum illud est Proprio Sanctorum laudati Ordinis, anno 1674 Antverpiæ typis vulgato, atque ita habet: Æquum est, ut Augustiniana familia, fecunda Sanctorum parens, ex qua tandem præclarum germen, ardentissimum nempe charitatis exemplar, prodiit Fr. Thomas a Villanova, mox archiepiscopus Valentinus, nuper inter Sanctos relatus, ac proinde de religione Catholica ob eamdem lucis accessionem novo hoc munere bene merita, pia sua præsertim vota numquam Apostolicæ Sedi incassum exhibeat. Eapropter sacra Rituum congregatio supplici universo eidem Ordini etiam utriusque sexus censuit indulgendum, ut tanti Confratris memoriam sub ritu duplici secundæ classis cum Octava quotannis recolat. Die XIX Julii MDCLIX. F. Episcopus Sabinensis Card. Sacchettus. Loco ✠ sigilli. Franciscus Maria Phœbeus Sac. Rit. Congreg. Secret. Officium fere totum proprium, diversum tamen ab eo, cujus memini num. 92, datur ibidem ad diem XVIII Septembris, uti & reliqua per Octavam diebus non impeditis lectionum distributio. Dies octava autem orationem habet propriam, eam scilicet, quæ ante canonizationem in ipso festo recitari consueverat. Vide num. 91. Porro in civitate ac tota diœcesi Valentina, prout intelligo ex Directorio ibidem impresso ad annum 1720, similiter colitur Officio duplici secundæ classis cum Octava; in Toletana vero Officio duplici, uti novi ex simili Directorio pro anno 1718 Matriti edito. Quo autem ritu memoria ejus celebretur in oppido Villanova, aliisve locis peculiaribus, incompertum mihi est.
[95] Anno demum 1694 sancitum est, ut Officium ante Romano Breviario insertum & ad libitum recitari concessum, [protenduntur.] deinceps de præcepto recitaretur. En tibi etiam hoc decretum ex apographo, typis reverendæ cameræ Apostolicæ impresso, anno mox memorato. Urbis et Orbis. Ad pias preces serenissimi regis Catholici ejusque reginæ matris Sanctitati suæ ab excellentissimo domino duce de Medina Cœli, apud sanctam Sedem præfatæ majestatis oratore, porrectas, sacræque Rituum congregationi remissas, sacra eadem congregatio ad relationem Eminentissimi & reverendissimi domini Cardinalis Judice concedendum censuit, ut Officium sancti Thomæ de Villanova, Ordinis Eremitarum sancti Augustini, alias pro Ecclesia universali sub ritu semiduplicis ad libitum recitari concessum, singulis annis die XVIII Septembris, ejusdem Sancti festo, in posterum ab omnibus tam sæcularibus quam Regularibus utriusque sexus, qui ad Horas canonicas tenentur, sub ritu semiduplici de præcepto recitetur, si sanctissimo Domino nostro videbitur. Die IV Septembris MDCXCIV. Facta igitur deinde sanctissimo Domino nostro per me secretarium relatione, Sanctitas sua benigne annuit die XI ejusdem mensis Septembris & anni MDCXCIV. A. Card. Cybo. Loco ✠ sigilli. B. Inghirami. sac. Rit. congr. secret.
[96] [Altaria Sancto erecta;] Dubium mihi non est, quin & altaria & sacella seu etiam templa, S. Thomæ nomini consecrata, tum per Hispaniam tum per orbem Christianum universum exstent plurima; at defectu monumentorum pauca dumtaxat, in quorum notitiam casu incidi, hic exhibere concessum est. Certe jam tum altare illi erectum erat in ecclesia S. Augustini Romæ, antequam canonizationis solemnia peracta fuere, uti clare innuit Phœbeus in sæpe memoratis actis pag. 68, ubi narrans, quod mense Septembri anno 1658 se Pontifex contulerit ad dictam ecclesiam ita habet: Postquam vero Sanctitas sua pariter ante altare majus, … & ante altare beati Thomæ preces effudisset, ad Quirinale palatium rediit. Imo eadem in ecclesia magnificum ipsi erectum esse sacellum, docuit me P. Augustinus Oldoïnus Societatis Jesu tom. 4 Historiæ Pontificum Romanorum & S. R. E. Cardinalium col. 668, ubi gesta exhibens Eminentissimi Camilli Pamphilii, scribit sequentia: Sacellum Pario marmore, statuis, auro ac mirabili structura elaboratum, D. Thomæ a Villanova in sacra S. Augustini æde perfecit. Commendatur etiam sacelli hujus magnificentia, & maxime S. Thomæ pauperibus eleëmosynas elargientis statua marmorea, inchoata a Melchiore Gofar Melitensi, ac perfecta ab Hercule Ferrata, in descriptione Romæ antiquæ & modernæ ad titulum ecclesiæ S. Augustini.
[97] [templa in Castro Gandulphi] Sed & ipse Alexander VII Papa pro eximia sua in Sanctum veneratione templum, hic præ ceteris memorandum, illi exstruxit & dedicavit in Castro Gandulphi, quemadmodum idem nos docet Oldoinus tom. eodem col. 712, Palatium item, inquit, Castri Gandulphi ad lacum Albanium, quo secedere ad animi remissionem Majo & Octobri mense Pontifices solent, non solum auxit, sed etiam longe commodius fecit & ad regiam magnificentiam perduxit. Erexit in eodem Castro, dedicavitque ædem S. Thomæ de Villanova, a se recens inter Sanctos relati, magnifice splendideque pro loci illius conditione exstructam. Philippus Bonanni e Societate Jesu tom. 2 Numismatum Pontificum Romanorum pag. 641 numisma exhibet, occasione exstructi templi excusum anno 1659, proximo scilicet post canonizationem, quod hic recusum subjicio.
[98] [ipsi consecratum] Idem auctor ibid. pag. 652 numisma sic paucis describit: Frontem exhibet, quam in Castro Gandulpho commorantes conspiciunt: quadratam ferme ichnographiam habet. In majori ara contra januam imago est Redemptoris de Cruce pendentis; in dextero altari Virginis cœlum assumptæ, in sinistro sancti Thomæ de Villanova. Supra januam hæc inscriptio extat.
Alexander VII Pont. Max.
Divo Thomæ archiepiscopo Valentino
inter Sanctos relato
Ædem a solo constructam,
cujus primum fundamenti lapidem
flavius Cardinalis Chisius Fr. F. posuerat,
pie riteque dedicavit
Anno Sal. MDCLXI.
[99] Dum in istud numisma inquirerem, casu incidi
in aliud, [ab Alexandro PP. VII.] quod similiter exprimendum duxi.
Hoc autem loco citato in hunc modum exponit idem
Bonanni: Divi Thomæ de Villanova imago,
prout depingi solet, pauperibus eleëmosinam elargientis…
Nullam inscriptionem continet numisma,
neque anni notam; illud tamen vulgatum
scio anno MDCLVIII in memoriam ejus sacræ actionis,
in qua divum Thomam in Sanctorum
numerum retulit Alexander, id est, die prima Novembris,
omnium Sanctorum commemoratione
solemni.
[100] Corpus sancti Archipræsulis religiosissime asservari & coli in templo Ordinis S. Augustini sub titulo beatæ Mariæ de Succursu prope Valentinam civitatem, [Reliquiæ ejus Valentiæ, Romæ] ex ante dictis sufficienter innotuit; non ita tamen integrum, quin partes ejus etiam notabiles aliis ecclesiis, eodem cultu honorandæ, lapsu temporis fuerint concessæ. Sic caput ejus in solemniis beatificationis anno 1619 in ipsam civitatem ad ecclesiam metropolitanam translatum, in eaque servatum fuisse, docent nos Salonius & del Castillo in Sacrario Valentino. Sic deinde etiam Romam delatas fuisse sacri hujusce thesauri reliquias novimus ex Hemerologio sacro Caroli Piazza ad diem XVIII Septembris, post breve elogium hæc subnectentis: Ejus festivitas solemniter cum indulgentiis plenariis fit apud S. Augustinum in eximio ipsius sacello, ubi in statua argentea insignes ejus reliquiæ exponuntur: apud S. Mariam Majorem, ubi in hujus sacello Paulino exponitur pars cruris ipsius.
[101] Pater Josephus de Albertis Societatis Jesu anno 1701 ad Museum nostrum destinavit instrumentum, [& alibi,] publica auctoritate firmatum, in quo enumerantur præcipuæ reliquiæ in variis ecclesiis Castri S. Angeli, oppidi in Piceno & in diœcesi Firmana honoratæ, atque eas inter etiam S. Thomæ memorantur his verbis: Veneratur pariter (in ecclesia Ordinis S. Augustini) & publice solemniterque asportatur in ejus festo notabile frustum ossis S. Thomæ de Villanova Augustiniani, donatum & reconditum in capella, suis sumptibus fabricata, a reverendissimo P. Nicolao de Joannettis, totius Ordinis Eremitarum S. Augustini Priori generali. Servamus quoque apographum alterius instrumenti, unde discimus, qua via tum Bruxellenses tum Antverpienses in Belgio nostro patres Augustiniani adepti sint sacras Thomæ exuvias, in eorumdem templis honoratas. Hoc, quod prolixum non sit, visum est integrum describere.
[102] In nomine Domini. Amen. Subscripti testamur, reverendum adm. patrem Antoninum de Witte Ord. Eremit. S. P. Augustini conventus Bruxellensis nuper Priorem & capituli generalis nec non provinciæ Flandro-Belgicæ exdiffinitorem &c., [nominatim in Belgio] in cella sua nobis exhibuisse sacras reliquias, ab illustrissimo Mechliniensi approbatas ac sigillatas, D. Thomæ a Villa-nova, ex dicto Ordine archiepiscopi Valentini &c., quas, in Hispania suæ provinciæ commissarius existens, Valentiæ impetraverat. Ac particulam earumdem ita serra fissam, ut majori adhuc parti adhæreret, nobis videntibus, abstraxisse, ac linteo deinde gossipio involutam, capsula lignea deargentata fideliter inclusisse, vitta serica rubei coloris circumligata & a nobis sigillata. Ad effectum donandi reverendo adm. ac eximio patri magistro Joanni Smidts, hujus provinciæ Flandro-Belgicæ tertio nuper dignissimo provinciali; ut ab illustrissimo Antverpiensi approbatæ, una cum sacris D. Joannis a sancto Facundo reliquiis, ab eodem R. P. Antonino de Witte in ejusdem Sancti canonizationis festiva solemnitate memorato exim. P. M. exprovinciali oblatis, ad modum, quo in templo sui Ordinis Bruxellensi in utraque parte chori inferioris magnifice coruscant, in ecclesia monasterii Antverpiensis publicæ fidelium venerationi exponi queant.
[103] [honorantur.] In quorum fidem præsentes a nobis subscriptas sigillis nostris munivimus. Bruxellis ad divam Apolloniam & ipsius sacræ virginis ac martyris festivo die X * Februarii MDCXCIV, in memoriam, quod ejusdem thaumaturgæ reliquias a patribus Bruxellensibus conventus item Antverpiensis impetraverit. G. F. le Febure, cantor & canonicus Anderlectensis, protonotarius Aplicus. J. B. le Febure, conseillier & contador des gens de guerre … par finances de sa Mate. Loco sigillorum ✠ ✠.
Quod attestor
P. Luppens not.
Est & exemplar penes me litterarum, quibus illustrissimus Antverpiensis die XII Septembris 1695 memoratam particulam de more recognitam approbavit cum facultate exponendi per diœcesim suam publicæ venerationi; sed illud describere hic necesse non est: pergo igitur ad miracula.
[Annotata]
* in Rom. IX
MIRACULA
Ex Salonio & aliis.
Thomas a Villanova, archiepiscopus, cognomento Eleemosynarius, Ord. S. Augustini, Valentiæ in Hispania (S.)
Ex Salonio et aliis.
§ I. Miracula unde accepta & quomodo danda; apparitiones Sancti pluribus factæ & collata beneficia post obitum.
[Miracula post obitum.] Sicut fuse S. Thomæ in hac vita degentis Acta, miracula & prodigia, pro majori parte ex processibus ad beatificationem institutis, deprompta, pro reliqua a testibus fide dignis accepta, descripsit Salonius libro primo & secundo Operis sui, ita, iisdem usus instrumentis & adjumentis libro tertio comprehendit miracula, beneficia & prodigia post ejusdem Sancti obitum patrata. Ea nunc eodem ordine, quo ipse dedit Hispanice, Latine commemorabo: attamen quo facilius ac brevius id exsequar, non ipsa ipsius verba Latina faciam, sed recifis multis, haud adeo necessariis adjunctis, facta dumtaxat exponam, imo etiam nonnumquam, ubi apud alios, Coccinum nominatim & Baxium, sufficienter exposita reperero, huc transferam. Orditur autem Salonius caput 1 ab apparitione Sancti, facta sæpe memoratis Segriano episcopo & magistro Joanni Porta, a quo publice narrata fuit.
[2] Hi, cum intellexissent Valentiam appropinquare Francisci de Navarra, [Apparens Sanctus duos familiares solatur;] archiepiscopi Valentini procuratores, relicto palatio, in quo a morte Sancti perstiterant, in ædes archidiaconi majoris se receperunt; sed ob amissi optimi Patris recordationem, ita dolore obruti sunt, ut tota nocte oculos claudere non valuerint. Intra horam tertiam & quartam mane uterque in separato ab invicem cubiculo lumen grande & in hujus medio sanctum Præsulem eodem vestitu, quo utebatur in aula sua, indutum conspexit; isque pulchra ac venerabili fronte ad utriusque lectuli caput accedens, sic effatus est: Quid mei causa luges, quid luges? Noli, siquidem me amas, lugere me; quoniam quietem & bonum, quo fruor, impertiri mihi nequeat mundus universus.
[3] Paulo ante obitum cuidam familiari suo schedulas commiserat, [alium, qui pecuniam, pauperibus relictam,] ut pecuniam sibi debitam a conductoribus opportuno tempore reciperet, & inter pauperes, quos designabat, distribueret, impense orans, ut fideliter & celeriter id exsecutioni mandaret: facturum se pollicitus ille est, recepit pecuniam, & partem ejus aliquam pauperibus quidem concessit, sed majorem in proprium commodum convertit, apud animum statuens supplere eam dein ex bonis suis. Apparuit ei Sanctus nocte, quæ præit Epiphaniam Domini & dolore incensus dixit: Decepisti me; id equidem de te certe non credideram, nec putaram omissurum te, quod tam serio adpromiseras. Tune ex pauperum bonis subvenire cupias tuæ necessitati? Dominum offendisti graviter, is de te pœnam sumet, nisi pœnitentiam agas ac emendes. Fac hoc, ut æquum est, atque cura diligenter, ut, quod retinuisti, colligas & reddas ipsis quam mox, eorum quippe indigentia vindictam exigit coram Deo. Tremens ille veniam deprecatus est, & facturum se, quam citissime posset, spopondit.
[4] Mox quidem id aggressus est, sed, ne familiæ noceret, [erogare negligit, acriter increpat & secundo castigat,] non omnino perfecit: rediit ad eum Sanctus nocte prævia festo beatæ Mariæ Virginis purificatæ & hominem malæ fidei compellans, ac mortem repentinam intentans, ad puerum juxta se stantem ac flagellis armatum conversus est, dixitque: Cæde hunc, ut credat & timeat; quod is exsecutus est, donec diceret Sanctus: Jam sufficit, tu hoc monito utere, ne æternum doleas: eo dicto disparuit. Mox facto mane, nam præ acerbitate plagarum per aliquot dies lecto surgere non potuit, vocari jussit eum, qui fuerat Sancto ab eleëmosynis, & colligendæ, qua via posset, pecuniæ, satisfaciendique statim obligationi provinciam ipsi commisit. Testem facti hujus appellat Salonius eumdem magistrum Porta, qui ex ipso eleëmosynario intellexit.
[5] Biennium ab hac apparitione, (hæc Latine contraxit ex Salonio Baxius,) intercesserat, cum videndum se præbuit feminæ nobilissimæ, quam gravis & periculosus morbus afflixerat, eamque bonæ valetudini restituit; hoc ipsa mulier spectaculum sibi factum retulit sodalibus Augustinianis Valentiæ ad majorem Dei gloriam ejusque cultoris B. Thomæ. Fuit alia, [mulierem periculoso morbo, & aliam acerba febri liberat.] quam torquebat vehementissima febris, eo usque malo excrescente, ut jam exspes turba medicorum staret. Per has angustias, ut fieri solet, transcursum est ad medicamenta cælestia, in quibus fuere Beati hujus reliquiæ, quas ad ægram attulere. Mulier præcipuo honore hæc sacra lipsana recepit & toto se studio B. Thomæ commendavit. Erat in ejusdem cubiculo decumbentis imago Deiparæ; pro qua nocte sequenti vidit ægra beatum Pontificem genua flectere, habitu amictum pontificali, manibus junctis & in altum elevatis. Qua specie recreata, supplicanti & ipsa supplicans ait: Beate Antistes, miserere mei perditæ, & impetra mihi vires, quibus sim idonea Christo servire: desiit visio & reddita est mulier sanitati.
[6] [Hemiplexia percussum sanat.] Viri Sancto devoti latus dexterum ita percussit hemiplexia, ut nec brachium, nec pedem, nec corpus movere posset, nec distinctam vocem edere; accersitus medicus nequicquam applicavit medicamina, perspiciensque augeri potius malum quam minui, dixit, nullum vitæ ejus servandæ superesse remedium præter divini auxilii invocationem, abiit, nec ultra reversus est. Ita constitutus æger, Sanctum, a quo alias etiam sanitatem consecutus fuerat, magna cum fiducia & constantia invocare cœpit: nocte quadam a conjuge & hujus sorore, proxime ad ejus cubiculum degentibus, auditus est loqui, orare & Thomam tamquam præsentem compellare, ut sanitatem impertiret. Mirabantur quidem illæ, quod, qui ante non valebat, tum clare loqueretur; sed, ne sermonem interrumperent, ingressæ non sunt, donec clara voce appellavit dicens: Adeste & videte gratiam mihi a Domino collatam per intercessionem beati patris Thomæ, qui hac hora me sanavit & consolatus est. Deinde erexit se, brachium sustulit, signum Crucis formavit, & lecto surgens ac solo storea strato genuflexus una cum conjuge, hujus sorore & binis filiabus, quas ad miraculi spectaculum vocari jussit, Deo & Sancto gratias egit; die sequenti illæ ad templum beatæ Mariæ de Succursu venerunt ac Missam celebrari fecerunt, quod & ipse post biduum præstitit, palam commemorans miraculum.
[7] [Moribundo apparens sanitatem promittit.] Alter violenta febre ad extrema deductus & a medicis derelictus, monente matre, in S. Thomam pie affecta, hunc invocavit multis precibus & lacrymis; post noctes aliquot, cum jam minor spes affulgeret, vidit Sanctum ad caput lectuli, & præ stupore exclamans, sensit ab illo manum imponi fronti suæ, dicique: Ne metue, fili, propediem valebis. Matri ad clamorem accurrenti rem narravit; dubitanti vero, utrum non somniasset vel ex febri deliraret, reposuit: Noli id cogitare: vigilabam tunc æque ac modo: apertis oculis, sicut te nunc intueor, vidi ipsum subito juxta istas imagines ad caput lecti, fronti meæ manum imponentem; hoc certum est & liquet ex eo, quod notabiliter melius me habeam. Medici postridie reversi, quem mortuum reperturos se rebantur, febre solutum & periculo defunctum invenerunt; intra paucos dies sanus evasit & vegetus ac visionis veritatem magno pietatis affectu & fletu palam testatus est.
[8] [Mulier, invocato Sancto, pecuniam,] Honesta mulier, quam ante divitem, sed ad egestatis angustias redactam, vivens Sanctus eleëmosynis juverat, post ejus obitum frequens erat ad sepulcrum orans, ut ipsius patrocinio Dominus indigentiæ suæ misereretur. Exaudiri visa est; nam exiguo admodum lucro, ex sua & filiæ opera percepto, commode vixit. Verum ut occultum hoc beneficium aperto testimonio firmaretur, accidit, ut, cum solvendum esset conductæ domus pretium, non esset unde, verita igitur, ne sibi molestia crearetur a domino, nec ausa interpellare cognatos & amicos, quos fortasse tæderet sæpius, ut fecerant, illi subvenire, recurrit ad Patrem, cujus pietatem experta erat semper. Accessit ad templum beatæ Mariæ de Succursu & fusa oratione coram sanctissimo Eucharistiæ sacramento, ac invocata beata Virgine, ad sepulcrum Sancti in genua se prostravit, orans, ut sicut vivens, etiam mortuus subveniret. Post duas orationis horas domum repetiit, & statuens scribere ad cognatum, cui indicaret necessitatem suam, chartamque sumptura, manum scrinio immittens offendit chartas binas repletas nummis regalibus novis & tamquam recenter ex officina eductis; obstupuit; quoniam illic numquam imposuerat pecuniam, nec a multo tempore tantam summam possederat; conficiebant quippe regales isti simul triginta scuta, atque idcirco satis constitit de miraculo; decem scutis medii anni pretium persolvit conductæ ædis, reliqua in alios necessarios usus convertit.
[9] Alteri mulieri ad eam egestatem deductæ, ut, [altera pallium obtinet,] licet diu noctuque laboraret, ne tantum quidem superesset, quo velum seu pallium, (quali caput & corpus cooperiunt domo exeuntes feminæ,) sibi compararet, cogereturque diebus Dominicis itura ad Sacrum commodato petere a vicinis; tristis itaque, maxime quia hæ id illi obsequium ultra præstare renuebant, per integram septimanam quotidie absque hujuscemodi pallio ad sepulcrum Sancti se stitit, flagitans ab ipso eleëmosynam. Die Dominico proxime sequenti mane adfuit puella annorum circiter decem vel undecim vultu angelico (ut refert ipsa mulier) & gradus ascendens, quoniam in superiore cubiculo habitabat, dixit: Bona mulier, innotuit heræ meæ tua necessitas, & mittit tibi hocce pallium; accipe & gratias habe Domino. Roganti, quæ esset ipsius hera & ubi habitaret, ut & illi gratias ageret de beneficio, reposuit: Ne cura scire, unde tibi mittatur, sed gratias age Domino; & hoc proferens, disparuit unico temporis momento, ut nec gradus descendere visa sit, nec quo modo vel qua via abire. Constitit attonita mulier, manu tenens pallium, crediditque fuisse angelum Domini, per intercessionem Sancti ad se missum.
[10] Eidem mulieri defluens e capite in collum humor malignus ulcera aliquot tabo manantia ingenti cum dolore procreabat, [eadem ejusque maritus] & cum artem suam frustra experti essent chirurgi, decrevit illa ad Dei Servum recurrere, ad ejus sepulcrum novendiales preces instituere, & aliquot guttas olei ex ipsius lampade desumptas ulceribus infundere. Intra novem dies, cessante humoris fluxu, desiccata illa sunt & ita coaluere, ut modicæ dumtaxat in memoriam accepti a Deo, intercedente Sancto, beneficii cicatrices remanserint. Eadem fœtu gravida & paupertate pressa una cum marito indies Sancti opem implorabat, & sepulcrum nonnumquam invisebat. Die quadam cum instaret partus, nec esset unde necessaria coëmerent, vir post multas preces & lacrymas e templo beatæ Mariæ de Succursu rediens, vocem audiit dicentis sibi: Tolle, tolle hoc; caput invertens, neminem conspexit, ast humi bursam advertit, sustulit & domum pergens quinque circiter scuta in ea reperit. Quamquam autem urgeret egestas, pecuniam non attigit, priusquam studiosissime indagasset, utrum aliena non esset; nemine reclamante tandem, de judicio etiam confessarii, retinuit tamquam eleemosynam a Sancto sibi missam. Addit auctor, etiam in ipso usu fuisse multiplicatam pecuniam adeo, ut quinque scutis circiter tantum effecisse visus sibi sit, quantum viginti & pluribus.
[11] [variis vicibus Sancti opem experitur;] Bis præterea Sancti benevolentiam est expertus vir idem. Malignus humor coxam ejus ita infecerat, ut & tibia & tota illa pars immobilis esset & quasi præmortua; nihil juvit medici & chirurgi industria. Ipse igitur ad Thomam conversus est, & uxor novendiales preces ad ejus sepulcrum inchoavit; die quinto mane, dum noctem misere transegerat, in somnum incidit; & ingressa uxor suavem odorem persensit, ipse vero expergefactus dixit, quod visa sibi esset manus suaviter permulcere coxendicem, quodque se magno solatio hinc affectum & ab omni infirmitate liberum sentiret; surrexit autem, acsi nullo malo fuisset correptus: medicus vero & chirurgus ex caritate Christiana eum revisentes, evidens esse miraculum asseruerunt. Eidem alias ex lapsu diffracta est costa, quam vocatus similium malorum curandorum arte optime peritus, apposito medicamine fasciis obligavit, jussitque eum immotum in lecto perdurare quadraginta dierum spatio. Tristes propter inopiam suam uxor ac maritus ad beatum Patrem eodem, quo ante, modo recurrerunt, & intra dies quinque, cum visa esset denuo manus suaviter permulcere costam, ita coaluit, atque ita ipse roboratus est, ut mox surrexerit ad operandum idoneus. Unde ingenti omnes stupore perculsi sunt, is præsertim, qui costam alligaverat, multa experientia edoctus, quod ad hujusmodi sanationem exigerentur dies quadraginta, quodque naturali via quinque diebus id perfici non posset.
[12] [vir egestati, matrona periculo surripitur.] Vir alter, qui morbo laborans, bona omnia medicaminibus frustra expenderat, ac tandem implorato Sancti auxilio, sanitatem recuperaverat, non habebat, unde domus conductæ pretium persolveret; adiit sepulcrum, precatus est & solatium persensit, ac si quis sibi diceret: Domum propera, statim remedium obtinebis: illuc reverso adfuit mercator, qui ad delendas in pannis coccineis maculas operam ejus conducens, octoginta regales numeravit. Nobilis matrona Sancto pie devota, & singulis plerisque diebus Dominicis orandi causa cum sobrina & ancillis ad ejus sepulcrum venire solita, die quodam Dominico nescia, quid moveret, solito diutius atque ardentius se ipsi commendavit. Interim dici sibi visa est: Noli hic morari diutius, domum repete, supellectilem & quidquid in ea pretiosum est, deprome, teque in viciniam proripe. Abiit extemplo, domumque ingressa, fragorem audiit, advocavit vicinos, qui simulac omnia domo extulerant, ipsaque cum sobrina & ancillis vicinæ matronæ ædes introierat, corruit totum ædificium, absque ullo ædium proximarum detrimento.
§ II. Beneficia impetrata per usum terræ & florum ipsius sepulcri, atque olei ex lampade eidem sepulcro appensa.
[Puer & vir terra sepulcrali,] Puer parvulus (sic Baxius ex Salonio) magna febre tenebatur, & symptomatis aliquot mortiferis, ut jam in ipso ortu vitæ extinguendus esset. Pater solicitus preces ardentes vertit ad Dei famulum B. Thomam, ac modicam humum, egestam hujus tumulo, in osculo filioli sui cum aqua infudit, quo facto melius habere is cœpit, & apertis ocellis ubera matris sugere, ut non obscure videretur ope sancti sepulcri pusio ex sepulcro in vitam rediisse. Vehementi dolore colico vir quidam trium dierum spatio, elusa arte medica, omnes ad commiserationem incitabat; filia patris vitæ metuens, si diutius malum perduraret, ad sepulcrum Sancti abiit, & post multas preces ac lacrymas, terram sepulcri ejusdem spe plena domum deferens, patri nihilo melius reperto obtulit; qui aquæ immixtam hausit, eodem momento cruciatu solutus in somnum incidit, & post aliquot horas quietis, qua gavisus non fuerat per tot noctes, evigilavit sanus & vegetus absque ullo doloris vestigio, ita ut mox surgens ad ecclesiam beatæ Mariæ de Succursu perrexerit, Deo & Sancto acturus gratias.
[14] Infans anniculus vehementi febre & pustula infra linguam adeo maligna, [& infantes duo oleo lampadis sanantur,] ut pestiferi carbunculi speciem esse censerent medici, eo deductus erat, ut materna ubera abnueret, & ab omnibus mortis victima crederetur, quoniam nullum proderat remedium. Mœsta parens, pia S. Thomæ cultrix, infantem detulit ad ejus sepulcrum, & amiculum ferale vovit, si proles sanitati restitueretur; dein ab ædituo petivit oleum ex lampade, quæ ante Sancti sepulcrum ardebat, eoque levit pustulam; mox puer ubera assumpsit, febre liberatus est, ac die postero omnino sanatus; retulit eum grata mater ad sepulcrum & votum persolvit. Infanti alteri semestri caput & corpusculum totum pertumuerat inflammatione, nec ulla proderant remedia. Avia & alia mulier e vicinia, Sancto devotæ, novendiales preces ad ejus sepulcrum instituere, & primo die post peractas preces desumpto oleo ex lampade unxerunt infantem, atque eodem die decidentibus squamis valetudo cœpit, & quinto perfecta est, nullo superstite mali indicio.
[15] Tertius violenta febri, fluxione ventris ac vomitu, [infans item Sancti tumulo impositus,] morti proximus ac desperatus, suadente vicina, a parentibus ad sepulcrum S. Thomæ delatus est, non sine metu, ne in via interiret: & reipsa pro mortuo habitus est ab omnibus, priusquam ad ecclesiam perventum erat, cessante nimirum arteriæ pulsu, clausis oculis, sublato spiritu, & succedentibus aliis signis, quæ mortem indicant. Nihilominus tumulo Sancti impositus est; & parentes cum memorata vicina in genua provoluti, multis lacrymis opem ejus implorarunt, votumque adjecerunt, fore ut, si exaudirentur, amiculum sepulcrale ac cereum, mensuram pueri adæquantem, offerrent. Ipso temporis momento ocellos aperiens infans, vagitum edidit, & a matre sublatus, vivus ac floridus absque ullo febris indicio compertus est & intra biduum perfecte sanatus. Die postero retulerunt eum ad sepulcrum & cum gratiarum actione votum persolverunt.
[16] [& vir ejusdem tumuli attactu;] Vir ex lapsu brachium dexterum ita læserat, ut nec extendere nec movere posset, post multa diu sed incassum adhibita remedia, novendiales preces concepit ad sepulcrum S. Thomæ. Primo die conatus est brachio lapidem sepulcralem attingere, &, quod spatio quinque mensium non potuerat, sensit, se posse illud paululum, quamquam non sine molestia & ingenti dolore, extendere; continuavit id diebus sequentibus ulterius semper ac melius usque ad diem nonum, quo perfecte sanum recepit & ad labores, ut antea, idoneum.
[17] [appositis floribus ab eodem sublatis,] Quod sequitur apud Salonium Hispanice, sic Latine, adjectis testium nominibus, refertur a Coccino pag. 693: Erat prope civitatem Valentinam in oppido, vulgo Patrario nuncupato, mulier quædam Catharina Montalta, uxor Antonii Sallent, tenuissimæ conditionis agricola, quæ, cum sexto jam mater esset, atque ex omnimodo lactis defectu parvulos suos, ut maternæ charitatis amor exigit, alere minime posset, & premente rei familiaris inopia, magno suo incommodo nutricibus lactandos tradere cogeretur: dum e sexto partu decumberet, ipsa quoque inter cæteros, quod ad intercessionem Thomæ a Villanova consolari plurimos intelligebat, ad eundem pio cordis affectu pro impetrando lacte confugit, addito voto, quo promittebat, novenum, ut vocant, apud ejus sepulcrum se facturam, curaturamque, ut cum primum exiret e domo, Missæ sacrificium celebraretur. Cumque nonnullis post diebus lecto egressa Valentiam ad ecclesiam, sanctæ Mariæ Succursus appellatam, properasset, flexis ante Thomæ sepulchrum genibus ad gratiam hanc obtinendam, enixe eum, vivaque fide rogavit, & acceptis quibusdam floribus, quibus sancti Viri sepulchrum erat inspersum, inter ubera positis; Missamque reverenter auditam *, simul atque domum repetens, ecclesiam statim egressa fuit, sensit ubera adeo lacte referta, ut per papillas præ nimia copia extillaret, & protinus incredibili perfusa lætitia infantem, quem inter brachia gestabat, pectori admovens, lacte saturavit, quod affatim postmodum semper habuit. De veritate hujus facti in processu Valentino … plene deponit ipsamet Catharina Montalt … Antonius Sallent ejus vir… Vincentia Sallent communis filia … Seraphina Ledo … Joanna Anna Mattin … Frater Petrus Orduna, sacerdos Ordinis sancti Augustini. Hoc miraculum, ut supra visum est, a sacrorum Rituum congregatione discussum fuit & approbatum, ac dein Bullæ canonizationis insertum.
[18] [exsiccata ubera lacte profluunt; strumæ tolluntur.] Alia prolem suam lactans, ob ægritudinem sibi illatam, omni lacte privata fuit, exsiccatis ita uberibus, ut ne guttam quidem concederent. Nullam in remediis vim experta, sepulcrum petiit S. Thomæ, brachiis gestans infantem; cum istic in genua procumberet, adfuit ædituus, flores recentes tumulo impositurus, & ablaturus marcidos; ex his sibi dari postulavit illa, obtentosque uberibus apponens, persoluta prece, recessit. Paululum a templo progressa, mamillas lacte plenas comperit adeo, ut jam inciperet emanare. Porrexit mox læta infanti, & is magna suavitate attraxit. Tum conversa ad templum in genua se projecit, multis cum lacrymis Deo & Sancto gratias agens. Alia similiter amissi per quinque menses, lactis recuperandi humano remedio spem deposuerat: novendiales preces S. Thomæ adpromisit, & prima die ad ejus sepulcrum orans, ubera eodem tempore plena lacte persensit. Puellam ex defluente humore vitiato dura instar lapidis struma corripuit in collo, tantoque dolore affecit, ut nec quietem admitteret, nec in alterum latus caput invertere valeret; tantum domum excrevit, ut misellam ad extrema deduceret. Suasit ei matrona consanguinea, ut pie se Sancto commendaret, & ipsa ad illius sepulcrum abiens, oravit ferventer pro infirma, flosculos tumulo impositos abstulit ac per ancillam destinavit ad puellam, quæ eos strumæ applicuit, & hæc eodem temporis momento, cessante omni cruciatu, adeo dissoluta est, collumque adeo flexile & sanum evasit, acsi nullo umquam incommodo fuisset infectum, ne exstante quidem ullo ejus vestigio. Mulier simili malo correpta in dextera colli parte, cum nil proficerent medicamina, ad sepulcrum Sancti se contulit, & inter ardentes preces male affectam partem oleo lampadis unxit, ac subito remittente dolore & subsidente tumore, sanam se comperit.
[Annotata]
* l. Missa audita
§ III. Infantes mortui vel ut tales habiti, ad vitam revocati.
[Puer,] Paulus Franciscus (ita Coccinus pag. 672) natus Gabriele Cardona & Augustina Assentia conjugibus, incolis civitatis Valentiæ, commorantibus in via nuncupata del Palamar, parochiæ sancti Joannis de Mercato, sextumdecimum ætatis mensem agens, cum sextum jam septimumve mensem febri laboraret, eoque processisset valetudinis gravitas, ut a medico, salutem infirmi desperante, jam esset derelictus, quadam die duabus horis ante meridiem grave animi deliquium passus fuit, cumque post tres horæ quadrantes ad se rediisset, ingravescente magis magisque morbo, hora secunda pomeridiana plurimo genitricis mœrore vita functus est; quæ cum eum decessisse ex appositione candelæ accensæ ad os & nares, nec non manus ad cor & pulsum infantis, ex ipso corpore, quod gelidum evaserat, atque ex ipsa capitis demissione cognovisset, planctibusque & lachrymis præ doloris magnitudine minime temperaret, subinde repetens; si, dum adhuc puer viveret, ad sancti archiepiscopi Thomæ a Villanova sepulchrum eum detulisset, procul dubio non fuisse moriturum: admonita, ut illum sic mortuum eodem deferret, accepto inter brachia puero, properavit ad ecclesiam B. Mariæ Succursus, ut vocant, ubi sancti Præsulis corpus asservatur, positisque ante sepulchrum genibus, ferventibus cum lachrymis eum, ut puero vitam a Deo impetraret, rogavit; & ecce vix tantillo temporis elapso, quo oratio Dominica & salutatio Angelica ter dici posset, puer incredibili adstantium stupore revixit, & consuetam parvulis vocem Tata pronuntiavit, oculis in matrem defixis, quæ ipsum, jam quoque omni morbo liberatum, actis Deo sanctoque ejus Servo gratiis, magno cum gaudio domum reportavit.
[20] Sperantia Valera, filia Sperantiæ Crespo, habitantis in civitate Valentina in via, [& puella] quæ vocatur della Parra, parochiæ sancti Joannis de Mercato, sexdecim menses nata, ex diuturna febri novem vel decem mensium mortem obiit; cui cum oculi fuissent aperti, corpusque concussum, nulla tamen dedit signa vitæ, & ita duarum vel trium horarum spatio exanimis jacuit, donec mater ejus, quæ acerbissime mortuam infantem deplorabat, recordata se habere de terra sepulchri venerabilis viri Thomæ a Villanova, magna cum fide illam accepit, & gutturi puellæ superimposuit, flexisque genibus, alta voce hæc vel similia verba dixit: Sancte & benedicte pater Thoma a Villanova, rogo te, ut a Deo Domino nostro resurrectionem filiæ meæ obtineas & ejus tibi libitinam offeram; magnopere enim in te confido, & Sanctum te esse credo. Quibus precibus absolutis, nulla intercedente mora, infans plorare cœpit, & ubera matris suxit, atque illico melius se habuit, paucissimisque post diebus, perfectæ sanitati restituta fuit.
[21] [sedecim menses nati;] Hæc duo in hunc modum gesta probant testes locis infra citandis; & quoad primum in processu Valentino … Augustina Assentia mater infantis, … Angela Torres matertera … Augustina Esturgia … avia materna … frater Marcus Rouira, monachus S. Augustini conventualis… Circa vero secundum deponunt in eodem processu Valentino … Sperantia Grespo * mater puellæ … Elisabeth Agatha Fabra, amita puellæ … Antonius Fabra pater … Isabella Pastor avia paterna … & Joanna Angela Pina. Hactenus Coccinus rationes dein subjiciens ad ostendendam miraculorum veritatem, ac demum ita pergens: Neque prædictis in re tam gravi fuimus contenti; sed visum est nobis super morte dictorum infantium etiam peritissimorum hujus almæ Urbis medicorum audire sententiam, videlicet Ambrosii, Galiani, Odoardi, Lopii, Angeli, Vittorii, Bernardini, Castellani & Benedicti Averini, qui, negotio mature discusso, prædictos infantes fuisse mortuos unanimi suffragio concluserunt, quibus procul dubio credendum est; cum medicis standum sit in his, quæ respiciunt artem suam. Utrumque miraculum a sacra Congregatione approbatum fuit & Bullæ canonizationis insertum, sicut supra dictum est; utrumque habet etiam Salonius, sicut & alia, quæ, ut cœpi, pergo Latine in compendium redigere.
[22] [atque infantes] Puellam tam grave ac mortiferum symptoma, non absimile animi deliquio, subito opressit, ut brevi demortua sit. Jacebat quippe absque pulsu ac spiritu, frigida, & cum omnibus, post facta experimenta, certæ mortis indiciis. Dolebant vehementer parentes uti & vicini, qui spectatum advenerant. Cum autem hoc modo jacuisset per horas aliquot, parentes Sancti opem devote implorarunt, adjecto voto afferendi illi libitinam & ceram ad æqualitatem puellæ; quæ statim, emisso voto, oculos aperiens, colorem & pulsum cum plena sanitate recuperavit, ipsique læti eam ad sepulcrum Sancti promissa impleturi deportarunt. Idem accidit puellæ alteri menses viginti duos natæ & omnium adstantium judicio ex ardente febri post dies quinque e vivis sublatæ: dum enim parentes ex doloris vehementia vitam unicæ filiæ, tamquam beneficium constanti suæ erga ipsum pietati debitum, a Sancto peterent, ac simile omnino votum nuncuparent, etiam hæc oculos aperuit, & omnino sanata est, adstantibus multis, & vere a morte revocatam esse censentibus.
[23] [alii,] Infanti mensium circiter quindecim vehemens febris & huic superveniens deliquium intra breve tempus mortem intulit vesperi sub horam orationis; mortem certam faciebant quælibet experimenta; ita exanimis & frigidus jacuit per totam noctem: postridie monenti marito, involvendum esse ferali linteo, velle se post horam advocare clericos ecclesiæ S. Michaëlis, qui auferrent ac sepelirent, reposuit uxor: Hanc mihi gratiam, domine, concede, ut puerum, licet jam tot horas mortuum ac frigidum, ad patris Thomæ sepulcrum deportem; quippe cum tot indies patret miracula, confido fore, ut ad vitam revocet. Insulsum hoc marito visum est, attamen matris dolor ac fides persuasit: tecte itaque detulerunt, & cum eo pervenissent, rogarunt, ut Missa diceretur in honorem Sanctorum omnium; interim puerum mortuum mater sepulcro imposuit, & magnis suspiriis ac lacrymis ardentique fiducia Sanctum invocavit, donec sacerdos perveniret ad sumptionem sacrosancti Corporis Domini; tum enim puer oculos aperiens, plorare cœpit, ipsaque surgens, brachiis suscepit, & ingenti animi consolatione vivum ac sanum accepit. Actis rite Deo & Sancto gratiis, domum redierunt, per vias atque in vicinia insigne miraculum propalantes.
[24] In parœcia S. Joannis mulier partui vicina, pressuris continuo crescentibus, [omnium opinione] triduo vexata, eoque redacta est, ut obstetrici certum esset, non posse eam evitare mortem absque miraculo; illa nempe transversum fœtum ac jam tum mortuum esse observabat, consultumque aiebat, matrem, paulatim spiritu deficientem, sacro Oleo inungere. Adstans vicina suasit, ut sancti Archiepiscopi opem deposceret, suadentem juvit obstetrix, addens, se vidisse in variis lethalibus partubus mirabilia, ipsius patrocinio a Deo patrata: illa igitur, quamvis morti proxima, animum collegit, & in hæc verba semel & iterum erupit: Sancte Archiepiscope, miserere mei & adjuva me. Ad hanc vocem fœtus ad naturalem statum conversus & uno temporis momento editus est, sed mortuus, ater ac putidus. Eo relicto, ad matrem conversæ sunt mulieres, quæ sumpto remedio ad fovendum cor, mox viribus restituta & dolore liberata est, non parum stupentibus aliis.
[25] Decretum jam erat in equili effossa scrobe humare fœtum mortuum, [mortui,] atrum nec sacro baptismatis fonte tinctum: sed eo deferre parantes cohibuit vicina eadem, quæ prius consilium suggesserat, monuitque, ut & pro illo, quo saltem baptizari posset, ad Sanctum preces dirigerent. In genua procumbentes omnes tum viri tum mulieres per horam circiter integram precibus institerunt; tandem infans (puella erat) oculos aperuit, ploravit, atrum colorem ac fœtorem exuit, candidumque ac gratum induit, & matri præ gaudio illacrymanti tradita est. Deinde, accurrente ad prodigium magna hominum multitudine, ad templum S. Joannis salutaribus undis abluendam deportarunt, volueruntque parentes in memoriam & gratiarum actionem duplicis & tam insignis beneficii, ut ei Thomasæ nomen imponeretur. Mater e puerperio restituta cum filiola ad ecclesiam B. Mariæ de Succursu se conferens, Missam celebrari jussit in ara sepulcro proxima, & argenteum infantem obtulit. Hoc miraculum factum esse scribit San-Martinus anno 1608, matrique nomen fuisse Annæ Torrez de Rames, vicinæ vero Catharinæ Sales.
[26] Puer item biennis valida febri in domo patrui, a quo amabatur plurimum, [ad vitam] e vivis sublatus est, sicut ex omnibus signis certum esse judicarunt: accidit hoc sub meridiem; circa vesperam adfuit monachus Ordinis S. Augustini & afflictis tum reliquis de familia, tum maxime patruo ac parentibus pueri auctor fuit, ut ad patris Thomæ opem confugerent. Paruerunt omnes; patruus vero ad sepulcrum Sancti pergens, multis suspiriis ac lacrymis puero vitam flagitavit, nec ante noctem domum rediit, sed spe roboratus. Cum nox media præterierat, puer, jam ultra duodecim horas pro mortuo habitus, frigidus ac extensus, oculos aperuit, calorem & colorem recepit, alacris & sanus in lecto se erexit, mirantibus plurimum & Deum laudantibus, qui aderant.
[27] [revocantur.] Sequitur apud Salonium relatio revocati ad vitam pueri mensium sexdecim, quæ tam parum differt ab ea, quam dedi ex Coccino num. 19, ut ei supersedere visum sit, & ea, quæ apud eumdem Salonium postremo loco ponitur, hunc § claudere. Puerum triennem acuta febris per integrum circiter mensem, elusis remediis, accrescens continue, tandem e vita eripuit. Jacebat clausis oculis, ore aperto, absque colore, spiritu & motu aliquo. Incassum itaque sumptis ad eliciendum vitæ signum experimentis pluribus, pater ad sepulcrum Sancti abiit, preces, ad hunc fundi solitas, recitari postulavit, ipseque multa devotione & fiducia puero vitam flagitans, libitinam oblaturum se promisit: dum hisce per horam circiter insisteret, puer, domi jam multis horis mortuus ac gelidus, oculos aperiens, matrem contuitus est, oblatum ovi luteum comedit, ac die sequenti viribus restitutus est integraque sanitate gavisus, non parum mirantibus, qui vere mortuum conspexerant.
[Annotata]
* al. Crespo
§ IV. Infantes moribundi ad sanitatem reducti.
[infantes] Comitis de Sinarcas filiolum semestrem febris tam intensa corripuit cum spirandi difficultate, ut paulatim suffocaretur. Incisa est ei vena, & inde incidit in animi deliquium, ac animam agere visus est omnibus. Parentes & avus e morientis conspectu se subduxere, & confestim itum est ad dominum Mathiam Pallas canonicum, infantis avunculum, qui reliquias Sancti servabat; allatæ hæ sunt & puero impositæ, atque eodem instanti temporis meliuscule se habuit; subierunt parentes aliique & gratias egerunt Deo & Sancto, cujus reliquiarum contactu puer e mortis faucibus ereptus fuerat. Puer alius ex ardente febri & superveniente deliquio omnium opinione jam animam agebat; mœsta parens multis lacrymis S. Thomam invocavit, & eum, cujus ad singula momenta supremum spiritum exspectabat, deserere non ausa, amicam Sancto devotam ad sepulcrum misit, quæ Missam celebrari curaret & amiculum ferale promitteret; eodem tempore, quo Missa absoluta est, etiam uno quasi instanti finem habuit infirmitas; puer febre ac deliquio liberatus, sanus ac validus exstitit, nullo relicto morbi indicio.
[29] [febribus,] Tertius menses natus viginti ex acuta febri & fluxione lethiferos continue paroxismos patiebatur; applicarunt remedia medici; sed miser in deterius ibat, jamque per dies quinque nihil nutrimenti sumpserat. Parentes, dum vident de vita filii unici conclamatum esse, tollunt & quasi mortuum ad Sancti sepulcrum deportant, funereum amiculum & pictam in tabella ejus effigiem promittunt; dumque orant, puer convalescit, cibum petit, comedit & intra quartam horæ partem integræ sanitati redditur: illi, gratiis Deo & Sancto actis, domum repetunt, miraculum promulgantes. Puellam mensium viginti oppresserat similiter febris & convulsio tam vehemens, ut judicio medicorum sanari non posset. Parentes ad sepulcrum S. Thomæ detulerunt, ac preces pro ipsa profuderunt; confestim, cessante febri & convulsione, parvula, instar mortuæ illuc deportata, pedibus incedere occepit sana & incolumis.
[30] Quædem lactans prolem suam (ita Baxius ex Salonio) commoto graviter stomacho, [aliisque] passa fuit humorum in corpore perturbationem insignem: unde lactens vitiatis ejusdem uberibus, speciem aliquam apoplexiæ contraxit, ac latus alterum obriguit: sic affectus, ut ab omnibus pro exanimi haberetur. Avia vero ejusdem promisit, se appensuram B. Thomæ funebre involucrum nepotis, quod erat paratum sepulturæ & confestim puerum morbus omnis reliquit. Puerum item undecimo ætatis mense afflixerunt simul febres, papulæ & nervorum contractio; ac medicus, elusa arte sua, nullum nisi a Deo remedium superesse tandem pronuntiavit. Afflictus pater hoc audiens sub horam noctis nonam accurrit ad monasterium beatæ Mariæ de Succursu, & a patre Priore ceterisque religiosis, quibus notus erat, ad sepulcrum S. Thomæ deductus est; ubi in genua provolutus, aliis communes preces recitantibus, puero sanitatem flagitavit & impetravit. Quippe intra decimam & undecimam domum redux, filiolum in ancillæ brachiis sanum, alacrem ac patri blandientem offendit, uxorem, quæ prolis morientis conspectum non sustinens, in aliud cubiculum secesserat, vocavit, & suæ lætitiæ participem fecit. Aliud beneficium puero anniculo obtentum subdit Salonius; sed re ac verbis adeo simile est narrato supra secundo loco num. 28, ut indicasse sufficere existimem.
[31] Alius sexennis vehementi febre intra paucos dies ad extremum deductus est, [gravibus] & omnium opinione octo horarum spatio pro mortuo habitus. Pater ad Sancti sepulcrum abiit, oravit, Missam celebrari jussit, promisit amiculum ferale, & domum redux sanum recepit. Parens alter filio bimulo similiter ex febre moribundo sanitatem exoraverat; sed post menses aliquot idem pusio gravi morbo oppressus, intra dies octo eo redactus fuit, ut ab omnibus vita destitutus crederetur. Pater media nocte ad ecclesiam B. Mariæ de Succursu properans, tantum effecit, ut ad Sancti tumulum intromitteretur, ibidemque tanta contentione totque lamentis opem imploravit, vovens simul offerre funebre involucrum & tabellam, in qua depictum esset beneficium, ut religiosi, finito Matutino officio, e choro ad ipsum accederent, solari conarentur & suas ejus precibus conjungerent. Surgens abstulit flosculos tumulo impositos & terram sepulcri, domumque reversus, puerum periculo defunctum reperit; qui flosculos a patre sibi porrectos ori imponens, in somnum, quem per multas noctes expertus non fuerat, incidit, tandemque evigilans, exstitit sanus & integer.
[32] Bimulum item morbus vehemens incessit, ut subito sensibus omnibus privaretur, [malis] spumamque ex ore emitteret, nec dici posset, an convulsio esset an phrenesis. Pater mortuo quam vivo similiorem ad Sancti sepulcrum deportavit, & post preces ac lacrymas sensibus & sanitati restitutum recepit. Mulier alia ab ea, quam hoc capite memoravimus (num. 30,) gravi stomacho perculsa, mamillas filiolo porrexit, qui illico convulsione & in ore pustula adeo afflictus est, ut nullatenus sugere sustineret. Malo illo & nutrimenti defectu intra paucos dies consumptus & ad extrema deductus est. Mater ad Sanctum conversa, oravit, ferale amiculum sepulcro ejus appendendum spopondit, & extemplo cessavit in puero convulsio, disparuit pustula, nullum reliquum fuit incommodum, mox infans arripuit ubera sanus & alacer.
[33] Puellulam, gravi febre laborantem, in superveniente deliquio medicus brevi occubituram judicabat; [ad vitæ] quapropter genitor amicum clericum invitavit, ut, si filiolam, quam & ipse amabat plurimum, postremo videre cuperet, acceleraret. Acceleravit is, & per viam Sancto, in quem pia devotione ferebatur, puellam commendavit, ac promisit, funereum involucrum tantumque tritici illi offerendum, quantum penderet infans; imo, si minus pater voto acquiesceret, fore ut ipsemet persolveret. Domum subiit, atque parentes & domesticos omnes stupentes ac gaudentes offendit, dicentesque, non elapsam esse quartam horæ partem, cum infans, jam plane exspirans, unico momento temporis omni malo liberata esset & a morte revocata. Significavit ille votum eodem tempore a se editum, illudque illi, gratiam Deo & Sancti patrocinio attribuentes, impleverunt.
[34] [exitum] Alia quadrima valde febriens, omnium judicio mortis victima putabatur; mater ad exitum properantem conspiciens, S. Thomæ, quem indies invocabat, promisit fore, ut amiculum funebre offerret, & puellam habitu ejus Ordinis indueret, si sanitati restitueretur: hæc, audito matris voto, quamquam morti proxima, quo melius potuit, dixit: Pater Don Thoma, sana me, & ego habitum tuum geram; subeunte interim cubiculum sacerdote, matris germano fratre, erexit se parvula in lecto & avunculum complexa: Sana sum, inquit, P. Thomas sanavit me; induite me ejus habitu; attoniti omnes præ gaudio lacrymas non tenebant; utrique voto satisfactum est, deductaque cum gratiarum actione puella ad Sancti sepulcrum.
[35] [deducti] Puerum sexennem intensa vis morbi sic oppresserat, ut die tertio non ausi sint ipsi venam aperire, quarto autem sub meridiem medicus eum intuitus oculis intermorientibus aliisque imminentis lethi signis, affirmaret matri, fieri non posse, quin propere moreretur, & a solo Deo opem esse implorandam: posthæc abeunte illo, parens continuo supremum spiritum exspectans, orabat S. Thomam, & filium, necdum sensibus omnibus destitutum conspicata, monuit, idem ut faceret, si minus ore, saltem corde; puer animum colligens, quantum valuit, dixit: Sancte Archiepiscope, adjuva me; sancte Archiepiscope, salutem mihi obtine: hæc repetens sæpius, incidit in somnum, quod ante dies multos ei non contigerat; mater in aliud cubiculum secessit, atque huic ille post horam redeunti oculis nitidis, viribus integris, clara & alacri voce dixit: Domina, jam convalui; pater don Thomas sanitatem impertivit, vidi enim ipsum hic coram indutum nigro habitu, mitram capite, manu pedum gerentem, accessit ad me, dixitque: Surge Vincenti, nam per Dei misericordiam sanus factus es, & hoc dicto disparuit; neque somnium hoc fuit; evigilaveram quippe, & hanc candelam, has imagines & Sanctum tam clare, quam te nunc ipsam, conspexi. Flens mater præ lætitia filiolum complexa est, ac plurimas Deo & Sancto egit gratias. Ad horam tertiam rediit medicus, parentes sibi peramicos solaturus, certoque existimans, jam defunctum esse; at cum incolumem valentemque offenderet, stupore perculsus: Hoc, inquit, grande & plane evidens est miraculum. Flagitavit demum, quid puero factum fuisset, &, matre exponente totius rei seriem, denuo alta voce prædicavit, tam grande tamque evidens esse miraculum, quam si fuisset revocatus ad vitam.
[36] [incolumes] Puer quadrimus, dum cum aliis ludit in platea, rheda obtritus est, una rotarum opprimente collum & maxillam, altera coxendicem. Relatus est domum absque sensu & instar demortui, defluente sanguine ex ore, auribus ac naribus. Fuerat hac rheda vectus dominus Mathias Pallas canonicus ecclesiæ Valentinæ, qui eo cafu contristatus, domum pueri subiit, & absque sensibus jacentis collo appendit Sancti reliquias, quas servabat penes se, admonens omnes, ut ab illo auxilium deposcerent. Paruerunt illico monitis, atque interea advenit chirurgus, qui puero venam aperuit, & vulneribus medicamina apposuit, sed, hinc accedente vehementi febre, illi deterius fuit. Nihilominus adhortante canonico, precibus constanter inhæserunt parentes; puer vero post paucas horas somno oppressus est, ac dein expergefactus sine dolore e lectulo se proripuit, cœpitque discurrere per cubiculum; die postero memoratus canonicus revisens, sanum comperit, alacrem, omni læsione hujusve vestigio immunem.
[37] Alius uno anno natus ex vehementi febre ad vitæ exitum deductus, [evadunt.] velut exanimis decumbebat luminibus clausis, & vitali calore destitutus. Sublatum detulerunt parentes ad sepulcrum S. Thomæ, ubi, dum illi orant & vovent vestem ejus funebrem, oculos aperuit, ubera assumpsit & perfectæ sanitati redditus est. Similiter puella, menses nata decem & octo, ex violenta febri prostrata decumbebat velut exanimis sine pulsu, spiritu aut motu, erumpente ex ore & naribus spuma; atque ab ipsis medicis mortua esse dicebatur. Parentes in genua provoluti, multis lacrymis & suspiriis supplicarunt S. Thomæ, & tum funebre amiculum, tum ceram pondere æqualem puellæ, si viveret, promiserunt. Subito etiam hæc oculos aperuit, & colorem recepit. Die sequenti sanam valentemque ad Sancti sepulcrum detulerunt grati parentes, una cum promissa cera & funebri amiculo. Porro quod omnes pene hactenus memorati Sancto voverint vestem infantis funebrem, mirum videri non debet; mos enim ille etiam alibi in Hispania usurpatur.
§ V. Plures moribundi & a medicis desperati, patrocinante Sancto, ad sanitatem deducti.
[Desperatus a medicis,] Studiosum Sancti cultorem gravis infirmitas ita prostravit, ut medicorum judicio naturale remedium nullum superesset. Munitus jam omnibus morientium Sacramentis, & nocte quadam solito magis infirmitate pressus, ardentius etiam solito, & firmiore fiducia, quamquam de eo actum esse putarent omnes, Sancti opem poposcit. Media nocte prope lectum advertit lumen atque una beatum Patrem, qui ipsum alloquens, dixit: Confide, fili, mox enim convalesces. Dictum firmavit effectus; nam, disparente Sancto, eodem momento temporis consolatione plenus sanum, vegetum ac roboratum se sensit, advocavit domesticos, qui cubitum concesserant, narravit visionem, & subita sanatione confirmavit.
[39] Alterum Sancto devotum febris quotidiana plane exhauserat; [alter febre exhaustus,] restabat quippe misero nihil præter ossa, cutem & figuram hominis; preces interim ad Sanctum dirigebat indies. Die quadam, cum vires non suppeterent, ut vel ad unum passum procederet, experiri statuit, utrum ad Sancti sepulcrum pertingere posset, & frustra conquerente ac temeritatem damnante cum ceteris domesticis uxore, vestes induit, pedetentim baculo innixus non sine grandi molestia eo pervenit, & ad sepulcrum humi provolutus diem pene integrum in precibus transegit. Ad vesperam non tantum febris accessum, ut consueverat, non est expertus, sed adeo vegetum ac fortem se sensit, ut, misso scipione, sanus domum redierit, comederit, nec deinceps eodem malo tentatus fuerit, retinueritve aliquod ejus vestigium præter debilitatem; sed quæ intra paucos dies etiam cessavit.
[40] [tertius & quartus derelicti,] Alius item, erga Sanctum pie affectus, gravi febre ac lethargo oppressus fuit, derelictus a medicis, & de horum consilio unctus sacro Oleo. Sic instar demortui prostrato imposuere pileolum, quo olim usus fuerat S. Thomas, & pulsum arteriæ leverunt oleo lampadis, ardentis ad illius sepulcrum. Derepente oculos aperuit, profundo illo sopore solutus est, atque ita convaluit, ut stuperent medici. Post paucos dies perfecte valens abiit, Deo & Sancto gratias acturus de beneficio. Febris quartana hominem alterum quadriennio exederat, ac tandem in ardentem conversa medicis omnem spem præciderat; ab his itaque derelictus, ad S. Thomam conversus est. Dum, qui exitum ejus exspectabant, ex continuis vigiliis lassi se paulisper quieti committerent, apparuit ægroto Sanctus, & exterrito manum imponens dixit: Noli metuere, fili, Dominus enim tibi mox sanitatem concedet; hæc effatus disparuit. Æger omni febre & periculo perfunctus clamavit, accurrenti cum ceteris genitrici rem enarravit, & die sequenti vestes induit; quamvis autem tum propter residuam debilitatem domo exire nequiverit, intra paucos tamen dies exiit acturus Sancto gratias.
[41] [quintus desperatus a medicis;] Nobilem equitem in juvenili ætate acris laterum dolor cum ardente febri ita oppressit ac prostravit, ut non ausi sint ipsi venam aperire, & duo medici sub vesperam monuerint amitam ipsius, spem vitæ nullam esse reliquam, muniendum igitur Ecclesiæ Sacramentis. Advenerunt Religiosi ferentes Sancti reliquias, quas, ipsis hortantibus, quantum valuit, veneratus est ægrotus; simulac autem eædem appositæ fuissent ejus capiti ac lateri, nulla interposita mora, oculos aperiens, recreatum se comperit & dolore ac febri prorsus vacuum. Die postero redeuntes medici nec sine stupore, quem mortuum verebantur, tam repente immutatum cernentes, rogavere, quid sumpsisset æger, respondente illo, sanum se redditum a Sancto, capacemque, qui lecto surgeret, nisi contineret debilitas, affirmarunt, evidens esse miraculum.
[42] [duo item clerici] Valida febri & superveniente angina clericus Valentinus positus est in mortis angustiis. Mater jacentem conspiciens clausis oculis & lethalibus cum indiciis, Sanctum invocavit & ut hoc ipsum animo faceret, persuasit filio. Allatæ sunt illius reliquiæ, & ægro deosculandæ traditæ ac tandem capiti impositæ. Eodem momento oculos aperuit, mirum in modum recreatus est, atque intra breve tempus cessante omnino febri ac soluta angina, plenam consecutus est sanitatem, medicorum aliorumque judicio miraculosam. Febris item acuta cum suffusis toto corpore maculis luridis (Hispanice tavardillo) & ipsum caput penetrantibus, in phrenesim conjecit clericum alterum. Mater & sorores nihil auxilii a medicis consecutæ, reliquias S. Thomæ, quem pie colebant, afferri curarunt. Cum hæ infirmo osculandæ porrigerentur, ipsæ in genua provolutæ magno fletu ac fiducia auxilium deprecatæ sunt, & fore spoponderunt, ut, si audirentur, novemdiales preces instituerent, atque tabellam ad ejus sepulcrum appenderent. Statim æger apertis oculis clare & omnino considerate fari cœpit, omni malo liberatus est, ac brevi post perfecta fruens sanitate, adiit ecclesiam beatæ Mariæ de Succursu ad persolvendas Deo & Sancto gratias.
[43] Religiosus hujus conventus S. Augustini Valentiæ, judicio medici, [& Religiosus, aliique] sacro Oleo erat inungendus; eo redegerat ipsum intra paucos dies violenta febris, sed hæc similiter allatis & laborantis capiti impositis Thomæ reliquiis, illico cessavit, tamque validum reliquit, ut inungendus non fuerit, & medicus revisens die postera, miraculum esse censuerit; mortuum quippe a se reperiendum putaverat. Mercator hujus civitatis Valentinæ ab homine scelerato binos pugione ictus accepit, quos medici & chirurgi humano remedio insanabiles judicarunt: vespere quodam tantum animi deliquium passus est, ut jam exstinctum esse reputarent omnes. Uxor multas preces & lacrymas fudit ad S. Thomam, & ipse æger paululum sibi redditus, atque illi similiter devotus se commendavit. Apportatæ tandem sunt ejusdem reliquiæ & ægro impositæ, qui inde tantas vires adeptus est, tantumque recreatus, ut medici non sine stupore miraculum esse affirmarint, idque confirmarint, dum post aliquot dies, coalescentibus plagis, integram sanitatem expertus est.
[44] Fuit, qui ex validis febribus & ingenti sanguinis ex ore profluvio ad exitum properaret; [ad mortem ægroti, convalescunt.] nihil igitur promoventibus medicaminibus, & ipsis medicis mortis victimam existimantibus, se S. Thomæ patrocinio commisit, & cum adstantibus ejusdem reliquias ad se delatas veneratus est; subito cohibuit se profluvium sanguinis, cessavit febris, & roboratum atque omnino sanum se sensit. Alter Sancti cultor adversus acutam febrem nihil in remediis levaminis, sed potius mali augmentum persentiens, rogavit matronam, affinem suam, similiter Sancto devotam, ut novendiales preces ad ejus sepulcrum institueret: annuit illa, & mox prima die ipse melius se habuit, atque ita convalescens indies singulos, die nono adeo sanus & robustus exstitit, ut exire potuerit ad persolvendas Deo & Sancto gratias. Tertium copiosa per os & nares quatuordecim horarum spatio sanguinis eruptio ita profligavit, ut quasi exsanguis & exanimis procumberet. Medici effluvium cohibere non valentes, & de vita ejus actum esse judicantes, Ecclesiæ Sacramentis muniendum pronuntiarunt, nullum quippe remedium superesse præterquam a solo Deo. Dum alii cum ægro S. Thomam inclamant, vicinus ad monasterium festinat, qui ejus reliquias afferri curet; at his tunc alio delatis, projecit se ad sepulcrum Sancti, oravit ferventer, & flosculos inde ablætos retulit ad infirmum; devote is suscepit & naribus atque ori applicans, postulavit auxilium. Extemplo substitit sanguinis effluvium, febris, quæ accesserat, cessavit, rediere illi vires, comedit, omnino sanus evasit, & in miraculi memoriam Deo & Sancto detulit funereum involucrum.
[45] Quartum prope ædes archiepiscopi vehemens dolor corripuit in uno latere, [Vir lateris dolore & alter febri lethifera liberantur.] inguine & crure; cum domum pervenisset non sine ingenti difficultate pedem protrahens, lecto se dedit & inter acres dolores ab hora tertia pomeridiana, nullo advocato chirurgo vel adhibito remedio, inclamavit opem Sancti, certo confisus fore, ut ejus favorem experiretur; sub mediam noctem in somnum incidit, & evigilans ab omni dolore & incommodo liber exstitit. Quintus maligna febri intra paucos dies ad extrema deductus est, &, cum nihil præter obitum exspectaretur, sacro Oleo perunctus. Mater Sancto devota ad sepulcrum ejus properavit, filiumque, ejusdem quoque cultorem, enixe commendavit, adjecto voto offerendæ vestis funebris & tabellæ depictæ. Eadem hora, mirantibus omnibus, æger febre & periculo absolutus, &, si debilitatem ex cruciatu residuam excipis, repente sanus fuit.
[46] [Plures mulieres] Mulierem Sancto devotam febris admodum gravis ac laterum dolor ita afflixerat & suffocaverat, ut animam ageret & post apposita multa remedia tum filius, qui erat medicinæ doctor, tum alii hujus collegæ ac amici judicarent, de ipsa conclamatum esset. Nocte, qua obitura credebatur, multis lacrymis perfusa filia matrem Sancto commendavit, oblaturam se ei spondens funebre involucrum; eo momento mater sensibus plene restituta est, ac febre & omni malo liberata, mirantibus subitam sanationem, medicis præsertim, & valde evidens miraculum esse affirmantibus. Aliam acuta febri aliisque accedentibus malis in mortis confinio positam medici absque ulla spe vitæ deseruerant. Itaque magna devotione ad Sanctum conversa est, allatas ejus reliquias venerata, & ipso momento, quo hæ capiti ejus imponerentur, ingens illi sudor erupit, statimque febris & omnia illa reliqua mala recesserunt, sana & incolumis exstitit, mirantibus cunctis adeo subito sanatam, quam mortis victimam reputabant. Alia vehementis febris continuis accessibus aliisque malis eo perducta, ut medici pariter tamquam desperatam ac brevi morituram destituerent, corde se multum commendavit Sancto & oblatas sibi ejus reliquias venerata est: eodem autem momento, quo post venerationem capiti ejus impositæ sunt, a febri se liberam sensit & roboratam. Alteri similiter ex febre & angina moribundæ, loquela destitutæ & medicorum monitu inunctæ sacro Oleo, interior Sancti invocatio & impressum reliquiis ejus osculum salutem repentinam attulit; nam statim redeunte loquela, ac multo sanguine & pure ex auribus defluente, liberatam se febre & sanam comperit non sine ingenti admiratione eorum, qui in singula momenta supremum spiritum exspectabant.
[47] [ex malis immedicabilibus] Corripuerat feminam aliam malum adeo vehemens, ut subito loquela ac sensibus privaretur, & vocati medici, nulla interposita mora, sacro Oleo inungi juberent. Abiit maritus ad ecclesiam S. Petri vocaturus in eum finem parochi vicarium; sed ejus absentia contristatus, accepit a canonico S. Thomæ reliquias, quas, donec rediisset vicarius, imponeret moribundæ capiti. Monitis paruit, easque primum uxoris ori apposuit, deinde imposuit capiti: ipso momento illa apertis oculis distincte locuta est: adveniente parocho, necesse non fuit ipsam inungere, adeo sana erat & roborata, medicis admiratione perculsis. Die postero ad ecclesiam beatæ Mariæ de Succursu perrexit, & noxas confessa ac sacrosancto Eucharistiæ epulo refecta gratias egit Deo & Sancto.
[48] [moribundæ] Hisce subnectit Salonius septem alia beneficia seu miracula per Sanctum moribundis mulieribus subito impetrata, quæ, ne ejusdem pene rei & eorumdem verborum fiat continua repetitio, paucioribus perstringo. Prima ex pestilente febri & convulsione per dies quinque sensibus orbata & animam agens, dum reliquiæ S. Thomæ capiti ejus impositæ sunt, mox sensus, loquelam & sanitatem recuperavit. Altera ex improviso per os & aures tam copiosum sanguinem nocte integra emisit, ut medici, accedente deliquio, insanabilem & sacro Oleo inungendam judicarint. Morientem S. Thomæ commendarunt, & sub horam sextam matutinam oculos aperuit, ac cessante mox sanguinis fluxu, vires recepit & sanata est. Tertia a medicis desperata, vovit novendiales preces ad Sancti sepulcrum, & illico, desinente febri, sanata est. Quarta morientium Sacramentis munita, votum Sancto nuncupavit, & simul ac ejusdem reliquiæ capiti ejus impositæ atque ulceribus ex sanguinis corruptione natis appositæ fuerunt, convaluit, intraque paucos dies omni infirmitatis indicio vacua exstitit. Quinta ex violenta febri jacebat sensibus privata, sacro Oleo inuncta & tamquam mortua. Eodem tempore, quo maritus pro ea orabat ad sepulcrum S. Thomæ, rediit ad sensus & periculo defuncta est. Sexta ex febri & angina in aditu mortis posita ac similiter sacro Oleo munita, dum monitu sororis votum nuncupavit, periculo erepta est & intra biduum plene sanata. Septima item sacro Oleo uncta, Sancti reliquias postulavit, venerata & osculata est, lateri suo, ex cujus dolore & violenta febri ad extremum deducta fuerat, apponi voluit, & confestim recreata in somnum incidit, ac demum evigilans, nihil mali reliquum habuit.
[49] Quod octavæ a Salonio memoratæ accidit, approbatum fuit a sacra congregatione, [sanantur,] descriptumque in Bulla canonizationis & in Serie actorum ad eamdem canonizationem: ita illud narrat Coccinus: Vincentia Catharina, filia Antonii Rosellon, quinque & viginti annos nata, habitans in civitate Valentiæ apud tinctores prope parochialem ecclesiam sancti Michaëlis, cum a quinquennio dolore maximo in genu ac femore pluribus ibidem profundissimisque foraminibus, ex eo morbo factis, ad vitæ suæ extremum devenisset, & propter exanimationem quandam, qua correpta fuerat, extrema Unctio jam pararetur; (in Serie actorum dicitur, eo Sacramento munita fuisse die beatæ Mariæ Angelorum inibi festivo, anno MDCIII;) mater ejus cernens filiam in tantis angoribus constitutam, veraci vivaque fide venerabilem Thomam a Villanova rogavit, ut sanitatem ei a Domino impetrare dignaretur, promittens, obtenta gratia, coram * se ad sepulchrum ejus delaturam, & ilico, voto emisso, infirma melius habere cœpit ac triduo post perfectam sanitatem adepta est. Supra narrata probant … in Processu Valentino ipsamet Catharina Vincentia Rosello … & Antonius Rosello ejus pater … & Catharina Ximena … Martinus Sanchez … & Joannes Castello … Quod fuisse miraculum evidentissime colligitur, si consideretur infirmitas diuturna, & quod nunquam, multis adhibitis remediis, potuit sanari, & quod foramina erant talis qualitatis, ut chirurgi de uno ad aliud vincos * marinos apponerent, ut probant dicta Catharina Vincentia & Martinus Sanchez, & quod in extremo vitæ constituta, postquam venerabilis Viri opem imploravit, appositis tantum foliis super foramina, ut deponunt prædicti testes, intra tres dies etiam a dictis foraminibus incolumis evasit. In eo differt Salonius, quod nec infirmæ nomen, nec ætatem exprimat, pro quinquennio quadriennium ponat; duplicis tantum foraminis meminerit, nec loquatur de appositis foliis, forte quia hæc vim medicam continere credita non sunt, uti sat clare innuitur in Serie actorum, dum dicitur post invocatum S. Thomam, nullo mox naturali remedio usa.
[Annotata]
* forte ceram
* l. juncos
§ VI. Ægre parturientes liberatæ, & viva prole donatæ.
[Lethali partu laborantes] Puerpera gravibus doloribus pressa, judicio obstetricis, quod fœtus oblique jaceret, eniti non poterat, quin & ipsa & proles exstingueretur. Nihil promoventibus unguentis ac remediis in hujuscemodi casu usurpari solitis, misera ad S. Thomam conversa, supplex auxilium invocavit, vovitque Missam in honorem Sanctorum omnium celebrandam; hoc votum nuncupanti adfuit Sanctus in forma venerabilis senis, indutus habitu Ordinis S. Augustini ac manu tenens pedum, dixitque: Sume animum, filia, & fiduciam in misericordia Domini, is enim te brevi liberabit. Eo dicto disparuit, soli visus parturienti, quæ aliis id significavit ac testata est. Paulo post puerum edidit vivum ac sanum ipsa quoque incolumis; attonita interim obstetrice & palam proclamante, partum hunc naturalem non esse sed miraculosum.
[51] [prodigiose liberantur:] Prægnantem aliam corripuerat febris valida, & repetita aliquoties medicorum mandato venæ sectio debilem admodum reddiderat; supervenere interim partus angustiæ. Sed vocata obstetrix prius morituram quam parituram esse credidit, tum quod adeo debilis esset, tum maxime quod in fœtu nullus motus observaretur. Doloribus pressa, & urgente periculo anxia, S. Thomam, quem pie colebat, multis lacrymis in auxilium vocavit, votum adjiciens fore, ut novendiales preces ad ejus sepulcrum institueret, argenteum donum offerret, & in gratiarum actionem Missas fieri curaret. Hoc votum emittens, mitigatis doloribus, in latus se invertit ac obdormivit: evigilans dixit: Partum enixa sum, venite, tollite. Obstetrix, quamquam non crederet, & vi morbi a sensibus alienam existimaret, accurrit tamen, ac fœtum mortuum adjacentem conspexit, asseruitque sine miraculo fieri non potuisse, ut lateri incumbens, dormiens, tam debilis, a nemine adjuta, ac prole mortua, pareret. Post hæc, cum fœtum comitatæ non fuissent secundæ, denuo Sanctum invocavit puerpera, atque illas extemplo sine ulla molestia emisit; quod alteri miraculo adscripsit eadem obstetrix.
[52] [aliæ prolem mortuam enixæ, vivam recipiunt:] Altera graviter parturiens, fœtu tandem liberata est, sed omnium opinione mortuo. Obstetrix, sumptis omnibus ad eliciendum vitæ indicium experimentis, certo mortuum esse pronuntiavit. Afflicti parentes, pii S. Thomæ cultores, prece & lacrymis ad ipsum conversi sunt, & funebre involucrum promiserunt. Dum votum hoc nuncupabant, flere cœpit infantula, mirantibus cum obstetrice universis ac per evidens miraculum a morte suscitatam conclamantibus. Postea ad Sancti sepulcrum contenderunt parentes & cum gratiarum actione solverunt votum. Sequitur apud Salonium prolixa narratio miraculi patrati in parturiente & ejusdem prole mortua, quod diversum quidem fuisse ait ab exposito supra num. 24 & seq., sed adeo simile, ut omissis ceteris unum tantum alterumve adjunctum, quod illic non legitur, hic addere visum sit. Dicitur itaque, ad pedem ex materno utero eminentem baptizata fuisse per obstetricem: dein post preces ad S. Thomam vi quadam expulsa & impulsa in ejusdem obstetricis brachia, adeo vitæ expers, ut neque ad alia experimenta, neque ad punctionem grandioris aciculæ motum ullum ederet, & judicio obstetricis jam ante mortua fuisset in utero; post iteratas preces vitam & sanitatem accepit, ac sacro fonte abluta est.
[53] Angebat mulierem alteram partus adeo difficilis ac lethalis, [aliæ item in periculoso] ut vocatæ tres quatuorve obstetrices faterentur, se illi subvenire non posse, accersendos esse pastores (vocem Hispanicam retinui, qua verisimiliter designat auctor chirurgos seu partus adjutores) qui fœtum extraherent. Recurrit illa ad S. Thomam, & ingenti devotione ac fletu se ipsi commendans, vovit novendiales preces ad ejus sepulcrum: eodem momento absque cujuslibet auxilio bellulum puerum enixa est, ipsaque fortis & sana perstitit; laudantibus Deum & Sanctum universis pro insigni grætia & prodigio. Mulier e præcipua nobilitate hujus Valentinæ civitatis, cum pariendi tempus advenisset, graves pressuras patiebatur: accitæ obstetrices, quoniam oblique situs erat fœtus, fieri non posse declararunt, ut pareret, &, si sic pareret, secuturam utriusque mortem. Adhibita sunt remedia, sed majori violentia perseverabant dolores, accrescebat periculum; allata sunt Sanctorum lipsana; nihil obtentum est. Tandem doctor regi a consiliis Thomæ reliquias, quas domi servabat in oratorio, accersens, parturienti obtulit, monuitque, ut pie & fidenter illum invocaret; monitis paruit, & mox, ut ejus capiti impositæ sunt, omnium admiratione peperit pulchram & sanam filiolam, quam deinde ad Sancti sepulcrum deductam, Thomæ filiam nuncupavit.
[54] Alia octo mensibus gravida, ex copioso sanguinis profluvio, [partu juvantur.] per mensem circiter integrum continuato, elusa medicorum & obstetricum industria, viribus ita exhausta fuit & profligata, ut supremum spiritum datura crederetur; vocatus est sacerdos, apud quem noxarum confessionem, subinde tamen ob accedentia deliquia animi interruptam, instituit. Pervenerat ad nonum graviditatis mensem, ad emittendum fœtum judicio obstetricis minime valida. Munita est itaque omnium morientium Sacramentis die sacra S. Blasio. Interim misit maritus famulum ad infirmæ fratris uxorem, ut si vivam illam videre cuperet, cito adveniret. Mox ipsa itineri se commisit, sed pertransiens ecclesiam beatæ Mariæ de Succursu, in honorem S. Thomæ, quem pie colebat, Missam celebrandam curavit, & ad ægram reliquias ejus deferri petiit. Allatas per Religiosum hæc, qua potuit devotione & fiducia venerata ac deosculata est. Cum autem ipsius capiti imponerenter, illico (sicut ipsa deinde narravit) multum solatii ac voluptatis experta est, viribus restituta est, & cessante cum deliquiis sanguinis profluvio, intra binas horas, semper Sancti reliquias penes se retinens, enixa est prolem pulchram & sanam adeo vegeta ac robusta, ut, qui ante ipsam viderant, attoniti, evidens esse miraculum judicarint. Dein, dum opportunum fuit, parentes cum prole ad ecclesiam beatæ Mariæ de Succursu venere & Deo ac Sancto egere gratias.
[55] Mulier altera, Sancto devota, copiosam adeo sanguinis vim ex ore & auribus emisit, [Mulier moribunda sanatur.] ut intra paucos dies vehementi deliquio profligata, ultimum vitæ instans sibi adesse existimaret. Interim mente, quanta potuit pietate, se Thomæ commendavit; sed, crescente deliquio, eo deducta fuit, ut omnes pro mortua habitam deflerent. Post horas sex rediit ad sensus, aperuit oculos, & clara ac valenti voce dixit: Benedictus pater meus D. Thomas liberavit me morte; nam ad extremum deveneram & ipse mihi vitam ac sanitatem impetravit a Domino. Intuemini; sana sum & vegeta. Mox cibum petiit, & refecta vestes induit lectoque surrexit, mirantibus, qui paulo ante moribundam conspexerant, atque evidens esse miraculum proclamantibus.
§ VII. Claudi & debiles membrorum usui restituti.
[Vir pede,] Miraculum, quod sub hujusmodi titulo Salonius primo loco exponit, a sacra congregatione approbatum fuit ac dein Bullæ canonizationis insertum. Coccinus sic Latine enarrat: Cum Valentiæ, ut Hispanorum consuetudo fert, taurorum venatio publice exhiberetur, quorum unus concitato cursu e campo sese proripiens, in Petrum Assentium sutorem, (in Bulla & Serie actorum vocatur Petrus Antonius Sutor,) dictæ civitatis incolam, qui forte obvius fuerit, valido impetu incurrit, eumque in terram prosternens, adeo latus offendit, ut non modo sine fulcimentis incedere postmodum non valeret, verum etiam contractis nervis palmum unum a terra pes alter distaret, cumque per biennium jam & amplius, nullo proficiente medicamento, hunc in modum affectus fuisset, ad venerabilem virum Thomam devotis & ipse precibus recurrit, pollicitus se, consequuta sanitate, fulcimenta sua ad sepulchrum ejusdem oblaturum, aggressusque novenam, ut appellant, ibidem celebrare, die tertia fulcimentorum alterum, & priusquam novena impleretur, utrumque dimisit, sanusque & integer, ut ante læsionem, ambulavit. Hæc probant in processu Valentino … idemmet Petrus Alphonsus *, … Dominicus Assentio … Frater Joannes Pons … Marcus Fernandez … Sperantia Sevida … uxor Marci Ferrandi … Frater Antonius Uget.
[57] [alter cruribus] Vir alter (prosequor cum Salonio) ex gravi infirmitate cruribus captus, absque fulcris movere se non valebat. Misero, post multa remedia incassum adhibita, dolore, & quod artem, unde antea vivebat, exercere non posset, necessitate presso, suasit amicus, ut ad Sanctum confugeret. Secutus consilium est, & fulcris innixus ac vicinorum quorumdam auxilio sustentatus, novenam ad ecclesiam beatæ Mariæ aggressus est non sine molestia ac dolore. Die sexto assistens Missæ sacrificio, magnum animi solatium & insolitum in cruribus, ante admodum gravibus, levamen ac levitatem persensit. Visum est experiri: itaque erexit se absque ullius auxilio, & non tantum sine fulcris pedibus substitit, sed intrans discurrensque per monasterium, vocavit Religiosos, ut miraculum, sibi per intercessionem Sancti a Deo factum, coram conspicerent. Peracta gratiarum actione, domum repetiit sanus & alacer, & satis virium habens, ut artem suam (erat lapidarius) exerceret.
[58] [& juvenia omnibus membris captus curantur.] Tenuis fortunæ adolescens membris captus, per medium annum decumbebat. Herus amabat quidem ipsum ob probum famulitium, sed, quia nulla remedia proderant, malum insanabile existimans, statuit ad xenodochium mittere: hoc nuntio afflictus adolescens, cœpit multis lacrymis supplex implorare S. Thomæ auxilium, & interim obdormivit. Evigilans venerabilem virum ornatu Pontificio præsentem aspexit, atque exterritus nec memor paralysis, fugam meditabatur. Ad quem Sanctus: Noli timere, fili, cubitu surge, ut gratias agas Domino, qui te sanavit. Hoc dicto evanuit ex oculis adolescentis; qui tandem agnoscens, fuisse S. Thomam, clamare cœpit & accurrentibus, qui in domo erant, se sanum valentemque atque omni mali indicio vacuum stitit, ac totam rei gestæ seriem enarravit: mirabantur omnes & certissimum miraculum profitebantur. Hoc postmodum in tabella depictum gratus adolescens ad ecclesiam beatæ Mariæ de Succursu attulit.
[59] Alter, natus annos 26, ex maligno humore duas plagas tabe scatentes contraxerat in crure, [Crus corruptum,] quod paulatim intus corrumpebatur. Frustra variorum chirurgorum artem anno integro expertum Toleti, ubi degebat, frater illuc profectus, culcitæ impositum advexit Valentiam non sine ingenti molestia & cruciatu. Sed etiam hic effectu caruit peritorum conatus omnis. Tandem post annum alterum doloribus obruto & in vitæ periculo versanti, narravit adolescens, num. præcedente memoratus, quid sibi contigisset. Hoc ille audiens, imitari statuit. Aggressus est novenam ad Sancti sepulcrum magno cum dolore & cruciatu. Primo die orans illic & multas lacrymas profundens, multum levaminis persensit, atque ita perseverans, ante completam novenam sanus prorsus & incolumis evasit, coalueruntque plagæ nullo relicto mali indicio. Stupore perculsi, qui statum ipsius ante noverant, evidens admodum esse miraculum confitebantur.
[60] Toto semestri brachiorum ac pedum alius usum amiserat ex gravi cruciatu, [brachia ac pedes,] quem tollere nulla remedia valebant. Die quadam dum nocte illo vexatus fuerat atrocius, atque inter gemitus ac lamenta imploraverat opem sancti Antistitis, vestiri & ad ejus sepulcrum deduci voluit. Illic prostratus perstitit per diem totum orans & lacrymans. Ad vesperam imminui sensit dolorem & gravitatem in brachiis ac pedibus, surrexit agilis admodum & fortis & post actas gratias domum rediit sospes & alacris, enarrans omnibus gratiam a Deo per Sancti patrocinium sibi concessam. Quod subjicit hic miraculum Salonius, vel idem est, quod dedi supra num. XI, vel certe simile, ut visum non sit describere.
[61] Alterum huic subnexum, & in Bulla canonizationis paucis relatum, [item crus] describo ex Coccino: Jacobus Cervera cœmentarius incola Valentiæ in via Molæ, ut vocant, parochiæ sancti Joannis de Mercato, cum sinistrum sibi crus mucrone ensis vulnerasset, & multa postmodum per humorum effluxionem ibidem fuissent enata foramina, varia per XIV annos remedia adhibuit, quibus non juvantibus, cum incurabilis morbus iste a chirurgis judicaretur, ac insuper valida febri correptus esset, eoque * jam per mensem integrum vexatus fuisset, devotis precibus ad sancti Præsulis auxilium confugiens, voto facto, se, recepta sanitate, tabellam illi, picto in ea miraculo, oblaturum ac sepulchro appensurum, tam a febri quam a cruris affectione intra tertiam diem omnino liberatus fuit. De hoc facto deponunt in processu Valentino … ipsemet Jacobus Cervera … Magdalena Rodera ejus uxor … Machynus Reyo … Petrus Paulus Corder … Antonius Ochoa chirurgus, … & Amator Lopez medicus.
[62] Mercator, Sancto devotus, ex dolore vehementi brachii & humeri dexteri usum amisit, [brachia ac pedes] ut ab aliis induendus & exuendus esset vestibus. Malum hoc, nullis remediis delinitum, perseveravit integra hyeme veritusque est, ne perseveraret tota vita. Abiit ad Thomæ sepulcrum & magna pietate salutem deprecatus, vovit, si hanc obtineret, oblaturum se brachium argenteum. Mox die postera dolore omni & mali indicio liberatus, sanusque exstitit. Puer biennis utroque pede captus erat ita, ut, ubicumque collocaretur, immotus jaceret. Ejus parens, post remedia nequicquam applicata, vocatus est aliquando ad ecclesiam beatæ Mariæ de Succursu, ut ornatum novum aræ sepulcro Sancti proximæ conficeret; ea occasione tot illic dona cerea & argentea, totque funebria involucra ac tabellas, beneficiorum ac miraculorum monumenta conspicatus, etiam filium enixe commendavit Sancto, & finita prece, domum redux filiolum eodem, quo reliquerat, loco comperit, sed, quod per multos menses nequiverat, movere incipientem pedes suos, & sanatum se esse innuentem. Sublatus est a parente puer & non tantum sine ullius adminiculo pedibus institit sed & mox sponte sua cœpit incedere: quod visibili miraculo cum reliquis adscripserunt parentes. Idem hoc miraculum narrans San-Martinus, contigisse ait anno 1598, ac pueri patrem aurifabrum fuisse, nomine Vincentium Fabregues.
[63] [male affecta] Mulier paupercula tibiam proxime ad pedem confregerat, nec, licet per duos menses remedia ipsi plurima applicata fuissent, solatium ullum obtinuerat. Itaque uno pede ac duobus fulcris innixa, occultis eleemosynis vitam sustentabat. Visa est die quodam a vicinis domo egredi modo jam dicto, pendulo ac inflato pede altero & redire vespere læta fronte, utroque pede incedens, & brachio gestans fulcimenta. Rogata ab his, unde tam subita sanatio: respondit præ lætitia illacrymans, quod, cum per viam pie & multo fletu gressum & sanitatem flagitasset a S. Thoma, eodem temporis momento multum solatii sensisset in animo ac levaminis in pede, quodque, mox cessante dolore, hunc inspiciens, omni tumore ac vulnere vacuum tamque sanum comperisset, acsi nullo umquam malo fuisset impeditus, quod denique, sublatis fulcris pedes perrexisset valde robusta: postea ut miraculi certiores faceret, pedem ipsum sanum exhibuit.
[64] [sanantur.] Mulier alia ingentem in brachio sinistro per duos annos cruciatum passa, & quocumque ejus usu capta, valedicens remediis humanis & ad S. Thomæ patrocinium confugiens, novem dierum preces & totidem Missæ sacrificia celebranda promisit: magna cum devotione ac fiducia exsecutioni id mandavit; die ultimo, dum sacerdos sacratissimam Eucharistiam elevabat, novum levamen & calorem persensit in brachio, & cum plena sanitate easdem in eo vires mox recepit, quas habuerat, antequam malo correpta fuerat. Puella ex diuturno morbo manibus ac brachiis omnino capta decumbebat trium mensium spatio, nec ullum in remediis solamen consequebatur; tandem fiduciam suam in sancti Antistitis patrocinio reposuit, rogavitque sororem, ut ad ejus sepulcrum contenderet, ac per ejusdem intercessionem Dei misericordiam imploraret; obsecuta est hæc ac Sanctum oravit suppliciter, ut sorori subveniret, quod & ægra interim magna cum devotione præstitit; ingens mox levamen experta est, &, dum hoc utraque continuabat, tertio die manus & brachia pleno vigori & sanitati restituta sunt.
[Annotata]
* haud dubie Assentius.
* eaque
§ VIII. Cæci, muta, paralytici, podagra item & asthmate laborantes curati.
[Usus] Puerum quadriennem ita infecit sanguinis defluxus in collo, in facie & capite, ut monstri speciem præ se ferret, &, emanante per oculos magna puris ac putridi sanguinis intolerabili cum fœtore copia, visum amitteret. Adhæsit illi pertinax malum menses quinque vel sex, ingravescebatque ex remediis. Hoc perspiciens pater, statuit novendiales preces ad Sancti sepulcrum celebrare, &, assumpto puero, quamvis pessime constituto, illuc perrexit. Quarto die, cum ibidem pater enixe precaretur, cohiberi cœpit puris ac saniei per oculos eruptio & redire puero visus, atque intra reliquos novenæ dies perfecta accessit atrocis mali liberatio & sanitas, quam ipse puer, digito commonstrans sepulcrum, Sancto acceptam retulit; reliqui vero omnes, malum noverant, evidenti miraculo adscripsere.
[66] Filiolam causidici (de un letrado) quinquennem capitis fluxio omni oculorum lumine orbaverat: [oculorum & linguæ restituitur;] ita quidem ut chirurgorum & medicorum judicio, post trium mensium inutiles conatus, malum esset immedicabile. Parentes itaque vota sua ad S. Thomam converterunt. Mater, comite filiola, novendiale iter ad ejus sepulcrum inchoavit; quo nondum expleto, cum die quadam assisteret Missæ sacrificio, subito parvulæ oculi aperti sunt, ac plena videndi facultas est reddita, stupentibus præter ceteros chirurgis ac medicis & evidens esse miraculum judicantibus. Mulier malo quodam correpta loquendi usum subito amiserat, ac longo tempore plane muta perstiterat; invocanti piis lacrymis Sancti auxilium, allatæ sunt ejusdem sacræ reliquiæ & devote venerantis ori ac linguæ applicatæ: eodem instanti temporis, soluto linguæ impedimento, clare, sicut ante, locuta est, & Deo ac Sancto egit gratias. Similiter puer novennis, qui per aliquot menses loquendi facultatem, nullis remediis recuperandam, amiserat, a patre ductus ad sepulcrum S. Thomæ, sexto die novenæ pie institutæ loqui cœpit, & intra tres dies reliquos locutus est clare ac distincte.
[67] Prænobilem matronam percussit hemiplexia, ut brachium dexterum ac totum illud latus sensus omnis, [hemiplexia] & linguam loquela deficeret. Ita aliquanto tempore decumbens, mente se plurimum commendavit S. Thomæ. Attulit ipsi filius, hujus ecclesiæ canonicus, reliquias ejusdem Sancti, & venerandas ac osculandas præbuit, quod ubi illa fecit, statim clare locuta est, brachium ac manum movit, sana & sospes exstitit, quod, qui aderant præsentes, evidenti miraculo attribuerunt. Ejusdem matronæ filia, ex vehementi dolore cordis, & gravibus animi deliquiis in vitæ discrimen deducta, allatis a fratre canonico similiter Sancti reliquiis, ejusque auxilio pie implorato, subito persanata est.
[68] Vir malo quodam repente ictus, latere sinistro captus, [aliove simili malo] ore tortus & manu iners eo devenit, ut domestici tamquam mortuum deflerent, ac medici nullam in remediis virtutem experti, ut talem etiam desererent. Postquam tres horas ad eum modum jacuisset, rediit ad sese sanus & integer; mirantibus, qui aderant, & subitæ sanationis causam sciscitantibus, respondit, se, quamquam ita exterius jacentem, non omni tamen interiore sensu destitutum fuisse; implorasse itaque animo divinam misericordiam per intercessionem S. Thomæ, atque morti ereptum ac sanitati redditum fuisse non sine miraculo, sicut & ipse & omnes, qui ante jacentem conspexerant, judicarunt.
[69] [perculsi] Virum alterum in itinere Saguntum versus (oppidum quarto milliario Valentia dissitum, Hispanis Murviedro,) dolor vehemens in pede, crure, femore & tota illa superiore corporis parte corripuit ac sese movendi impotem reddidit; delatus est in domum filiæ, eodem in itinere habitantis, ibidemque inter graves cruciatus tam firmam in S. Thomæ, quocum vivo egerat, & cujus mortui virtutes audierat, patrocinio fiduciam concepit, ut acciti tum medici tum chirurgi operam abnueret, certo confidens fore, ut ejusdem favore sanaretur. Ita acerbos dolores sustinuit toto illo vespere usque ad mediam noctem, continua prece & magna cum fiducia inclamans S. Thomam, quando demum in levem somnum incidit, & aliquanto post evigilans dixit: Nunc salvus sum & omni dolore vacuus, sanavit me sanctus pater don Thomas, quemadmodum de ejus pietate ac benignitate confisus fui. Primo mane cubitu surrexit, vestes induit, ac plane sospes perrexit ad Sancti sepulcrum, pro collato beneficio soluturus gratias.
[70] [restaurantur,] Pauperis item opificis crus unum ac totam illam corporis partem invasit dolor atrox, quem alii morbum articularem (Hispanice artetica) alii, quod brachio & manui omnem motum subtraheret, hemiplexiam appellabant; is cum nullum malo, atque hinc etiam nullum egestati suæ remedium inveniret, suadente amico, qui simili in infirmitate Sancti persenserat præsens auxilium, novendiales preces ad ejus sepulcrum concepit, &, quamquam ingenti cum dolore ac molestia, vicinorum brachiis eo deductus fuit. Tertio die ibidem enixe orans, multum levaminis consecutus est; sexto assistens Missæ sacrificio ad aram sepulcro proximam, sensit calorem toto illo latere diffusum, ac simul ipso momento omnis doloris cessationem, restaurationemque virium & sanitatem integram; debitas Deo & Sancto gratias persolvit, ac pedes domum abiit alacris & robustus, publice enarrans miraculum.
[71] [Podagra] Quod subditur miraculum apud Salonium, inter approbata recensetur in Bulla canonizationis, & sic exponitur a Coccino: Ludovicus Lemosi, chirurgus & incola Valentinus, commorans in via confraternitatis fabrorum ferrariorum parochiæ sancti Martini, per sexennium podagra in dextri pedis pollice vexatus fuit, modo semel, modo bis in mense, ac aliquoties etiam quolibet octiduo redeunte morbo, ex quo per sex vel octo dierum spatium decumbebat: cumque nulla jam amplius in remediis spes adesset, devoto cordis affectu sanctum virum Thomam a Villanova pro sanitate a Deo impetranda precatus est, vovitque, si eam consequeretur, centum regalium eleëmosynam ecclesiæ beatæ Mariæ Succursus nuncupatæ, ubi venerabile ejusdem corpus requiescit, elargiri, & precibus absolutis, optatæ sanitati integre restitutus fuit, nec unquam postea prædicto morbo laboravit. Probant hæc in processu Valentino … quatuor testes omnes chirurgi, videlicet ipsemet Ludovicus Lemosi, qui gratiam ex voto recepit … Joannes Malo … Alphonsus de Requena … Petrus de Calzada. Morbus iste, auctore eodem Coccino, juxta depositonem testium prædictorum incurabilis fuerat judicatus.
[72] Mulierem valde infirmam (sequor Salonium) nocte quadam ita oppressit & coarctavit asthma, [ac lethale asthma tollitur.] ut omnium judicio ad vitæ metam deveniret, & jam esset redditura animam. Ipsa erga Sanctum pie admodum affecta, quod ore non poterat, mente illi se commendavit & exaudita est: subito enim destituit ipsam non tantum suffocans illud malum, verum & infirmitas & febris, qua laborabat ante, successitque perfecta sanitas, stupentibus, qui priorem ejus statum cognoverant, & Deum ac Sanctum collaudantibus.
§ IX. Strumæ, ulcera, angina, plagæ, tumores, cordis palpitatio, cancer & dolor colicus sublata.
[Strumæ] Maligna fluxio collum pueri duodennis strumis, manusque & crura repleverat pluribus foraminibus, pure tam graveolenti manantibus, ut in eodem, quo ipse erat, cubiculo maneri non posset. Ejus amita, ad cujus ædes delatus fuerat, audito periculo, (judicabant quippe medici ejus naturæ esse strumas, quibus nulla ars mederi queat) & probe edocta prodigia ac miracula S. Thomæ, pie ipsum invocavit, puerum, ut idem faceret, cohortata est, ac simul vovit novendiales preces ad illius sepulcrum. Mox, comite ancilla, votum implere aggressa, rogavit, ut Sancti reliquiæ deferrentur ad suum domicilium. Allatas puer, quamquam ad finem deductus, veneratus ac deosculatus est. Eædem quoque applicatæ sunt partibus virulento isto malo infectis, & eo ipso mane cœpit convalescere; brevi post cessavit defluxus puris, hoc omnino exaruit, coaluerunt foramina, nullis, contra ac solet alias, relictis cicatricibus, rediit sanitas & integritas, nullo quoque superstite mali indicio; unde, affirmantibus etiam medicis, major exstitit miraculi evidentia.
[74] Puerum alterum similibus strumis in collo afflictum, [lethiferæ] mater, quod inaudiisset, de vita periclitari, nisi properum reperiretur remedium, mittere decrevit in Galliam, regis contactu sanandum: (de hac regibus Christianissimis divinitus concessa gratia videri possunt Acta S. Ludovici regis apud nos tom. V Augusti pag. 339 & 555, uti & auctores illic citati.) Verumtamen, vicino suadente, spem suam convertit ad S. Thomam, pollicita est novendiales preces ad sepulcrum, & ad infirmum ejus sacras reliquias deferendas curavit. Intra novenam puer sanari cœpit, ea finita, extra omne periculum positus est, ac brevi post plane sospes & incolumis evasit.
[75] Tenuioris fortunæ mulier similiter malis admodum ulceribus, [& ulcera immedicabilia abiguntur.] strumas esse dicebant, laborabat in collo, cuilibet remedio resistentibus. Itaque & infirmitate & ingenti egestate pressa, S. Thomæ, missis reliquis remediis, se benignitati commisit, ipsum invocans modo domi suæ, modo ad sepulcrum. Die quadam domi devotis lacrymis supplicans, ut doloris sui & inopiæ Sanctus commiseresceret, dolore se liberatam sensit, manumque collo admovens, comperit, nullo amplius pure diffluere ulcera, imo hæc obducta esse, & se sanam ac incolumem. Huic simile narrat San-Martinus, in eo tamen discrepans a Salonio, quod una cum matre tres liberos eodem malo infectos, & S. Thomæ ope liberatos addat. Puer anno uno & medio natus gravi morbo & ingenti sanguinis profluvio cruciabatur septem mensium spatio: accessit tumor in duabus colli partibus & prope cervicem, quem medici censuerunt esse genus strumæ humoris valde maligni. Mater, dum illorum ars nihil proficiebat, comitante socru, quæ hoc suaserat, filiolum ad sepulcrum S. Thomæ deportavit. Illic pie orantibus matre ac avia, puer majus sanguinis profluvium passus est, & linteaminibus involutus est, domum deportandus, fronte utcumque meliore quam ante. In egressu ecclesiæ, qui aquam aut lac (sic expono vocem Hispanicam la pressa, quam nullibi expositam reperi) nec petierat nec transmittere potuerat spatio quatuor circiter mensium (ita habet auctor, verisimilius quatuor dierum dixisse voluit,) aquam petivit & facile admodum exhausit; domum relatus multo sapore lac sumpsit, &, evanescente omni tumore colli ac cervicis, tam sanus inventus est, acsi hujuscemodi incommodo numquam laborasset.
[76] [Angina,] Clerici Sancto devoti ita fauces constrinxerat angina, ut & loquela destitutus & in aditu mortis positus esset. Allatæ sunt Sancti reliquiæ, &, postquam eas ipse veneratus ac deosculatus esset, admotæ ipsius gutturi; eodem temporis momento liberam & distinctam loquelam recepit, nec amplius in gutture sensit incommodum vel impedimentum. Mulierem item febris valida & angina, fauces vehementer comprimens, post multas venæ incisiones, aliaque nequicquam applicata medicamina, loquendi facultate destituerat, & ad singula momenta pene suffocabat. Tanto periculo exposita, mente patronum suum S. Thomam invocavit, spondens, si, ipso intercedente, sanitatem obtineret a Domino, visitandum a se ejus sepulcrum, curandumque, ut Missa celebraretur cum precibus recitari solitis in gratiarum actionem. Exaudita fuit statim; subito enim cessante suffocatione & angina, expedite locuta est sospes & sana, quod, quia naturali via fieri non poterat, grande admodum miraculum esse judicavere omnes.
[77] [insanabiles plagæ,] Vehemens e capite fluxio tales in gutture & ore puellæ plagas produxerat, ut chirurgi, post inutilem trium mensium operam, tamquam insanabilem ac desperatam relinquere statuerint: sed & hæc & soror ejus patronum sibi Thomam elegerunt; & ita quidem soror, ut ad sepulcrum ejus contendens, ægramque illi commendans, tanta cum fiducia coëmptum cereum munusculum obtulerit, acsi jam tum sanitati restitutam oculis contueretur. Et sane eodem momento, quo ipsa obtulit, infirma domi, cessante omni cruciatu, &, quæ hujusce causa erat, fluxione, plagas suas sanatas esse comperit, ut comedere & bibere valeret. Vocatus chirurgus, a quo desperata fuerat, professus est, repentinam illam sanationem humano modo, & absque miraculo fieri non potuisse.
[78] [tumores periculosi,] Inutilem quoque operam adhibuerant medici & chirurgi fœminæ, quam in parte dextera colli tumor ovum magnitudine adæquans infecit, tam durus ac acerbus, ut in magnum periculum adduceret. Duravit malum cum periculo per tres circiter menses: missis itaque medicis & chirurgis, e cælo remedium præstolata est. Præteriit interim religiosus e conventu beatæ Mariæ de Succursu, monuitque, ut sese committeret S. Thomæ, addens, allaturum se oleum ex lampade ante illius sepulcrum ardente, quo collum inungeret; consilium secuta est, & allato oleo unxit magna cum fiducia; intra duas horas disruptus est tumor, &, exsiliente magna vi putredinis, abiit durities, desiit omnis cruciatus. Vocatus chirurgus miraculosam esse sanationem pronuntiævit, nec quidquam esse reliquum, quam ut linamenta quædam imponerentur aperturæ: intra biduum vero perfecte sanata fuit. Mulierem alteram violenta febris & tumor in collo tantum in discrimen deduxerat, ut de vita ejus actum esse crederetur. Suadente sorore, magna cum fiducia ac pietate commendavit se S. Thomæ, vovitque funebre involucrum, & ipso instanti levamen sensit, mox residere cœpit tumor, ac intra biduum per evidens omnium, qui viderunt, judicio miraculum, penitus sanata fuit.
[79] Puella toto quadriennio torquebatur frequenti cordis palpitatione, [cordis palpitatio, tumor ventris,] nonnumquam adeo vehementi, ut repente omni sensu privaretur. Nihil subsidii a medicis consecuta, ad cælum conversa est, S. Thomæ, quem & ipsa & domestici omnes pie colebant, magno affectu & fletu se commendavit, atque una cor argenteum oblaturam se promisit. Extemplo liberam deseruit malum, nec ipsum ipsiusve aliquod indicium comparuit posthæc. Itaque miraculose sanatam se profitens, gratias egit & votum complevit. In ædibus doctoris concilii regii puellulam multis mensibus ingenti dolore afflixerat tumor ventris, nihil promoventibus medicorum remediis. Ædium domina die quadam cum in templo beatæ Mariæ de Succursu interfuisset sacrificio Missæ, accessit ad Thomæ sepulcrum, flosculos illic jacentes sustulit, ac domum reversa porrexit infirmæ, monens, ut, invocato Sancti auxilio, parti infectæ apponeret. Dictis devote obsecuta illa est, eodemque instanti recessit dolor, resedit tumor, malum omne ipsam deseruit, non sine evidenti, ut judicarunt domestici omnes, miraculo.
[80] Puellæ alterius faciem infecit cancer tam malignus, ut octavo die immedicabilis judicatus sit, [immedicabilis cancer] & ex eo genere, quod Noli me tangere compellant medici. Triennio sic afflicta fuit, nec ullatenus adjuta remediis juxta artem medicam ipsi applicatis. Serpenti malo accessit febris vehemens, eoque deduxit, ut medicus desperatam desereret. Itaque multis lacrymis opem Sancti nostri inclamavit, ejusque allatas reliquias pie venerata ac deosculata est. Eædem dein admotæ sunt plagis faciei ipsius, media parte jam exesæ (Hispanice del rostro, que tenia medio perdido.) Ipso momento solamen experta est ac doloris omnis amotionem, & intra paucos admodum dies integram salutem consecuta, nullo, contra ac fieri solet, retento in facie vitio, nulla cicatrice, nullo mali vestigio; quod omnes miraculum ingens & valde evidens judicaverunt, medicus præsertim, qui desperatam reliquerat; is enim post dies quindecim eamdem domum ægrum alium visurus ingrediens, & puellam, quam dudum defunctam arbitrabatur, illæsam cernens, substitit attonitus; intelligens autem, nihil remedii præter Sancti reliquias ei fuisse applicatum, dixit, sicut idem ipse testatur, grande & evidens esse miraculum.
[81] Dolor colicus virum quemdam adeo cruciaverat diebus tribus, [& dolor colicus tolluntur.] ut nulla medela delinitus, sed continuo accrescens die quarto ad extremum vitæ perduceret. Filia tanto periculo parentem expositum conspicata, ad S. Thomam confugit eumque, ut id ipsum faceret, commonuit. Dein præbuit ei terram ejusdem sepulcri, quam magna cum veneratione ac fiducia ovo immixtam introsumpsit, eodemque momento omni dolore liberatus fuit, ac subitam illam liberationem ipse, & ceteri testes periculi miraculo adscripserunt. Tam simile huic est miraculum, quod ex eodem Salonio exposui supra num. 13, ut ni prohiberent adjuncta non magni admodum momenti, vix dubitarem, quin idem ipsum sit. Porro laudatus Salonius hic finem imponit Historiæ miraculorum, monens tamen, plures in processibus, auctoritate Apostolica insitutis, commemorari, qui infirmitatibus, medicorum judicio immedicabilibus, laborantes, interveniente S. Thoma, miraculose persanati fuere. Hos inter ipsemet auctor recensere se potuit, utpote, qui anno 1584, ardentissima febri in mortis limine positus, facto voto concinnandi Acta S. Thomæ, subito restitutus fuit sanitati, sicut ipse paucis insinuat in prologo ad Acta, & pluribus enarrat San-Martinus ad calcem Vitæ Gallice ejusdem Sancti, verisimiliter ex primo Opere Salonii, vel ex interpretatione ejus Italica.
§ X. Reliqua Sancti miracula ex variis auctoribus collecta.
Hoc § complector miracula & beneficia, quorum aliqua nec habuit nec habere potuit Salonius, [Pluvia impetratur;] aliqua modo paulum diverso narravit, aliqua in secundo saltem Opere silentio suppressit, & vel ex primo ejus Opere vel ex processibus collegerunt Franciscus Soto, Salonii interpres Italus, & Coccinus in Relatione ad Paulum V. Posterioris generis esse putem unum & alterum, quod cum aliis, ex laudato Salonio supra relatis, subnexuit Vitæ Gallicæ San-Martinus, deprompsitque verisimiliter ex memorato Soto, quem citat præ ceteris. Utrumque ex Gallico Latine contraho. Premente Valentinam civitatem ingenti ariditate, instructa fuit supplicatio ad sepulcrum S. Thomæ; præibat cum vexillo sanctæ Crucis agmen parvulorum, qui simulac inclamarunt: Sancte Archiepiscope, aquam nobis concede, statim, licet cælum clarum esset ac serenum, tanta abundantia decidit pluvia, ut, qui supplicationem comitati fuerant, compulsi sint commorari horas plures in templo, donec cessarent ac defluerent aquæ.
[83] [varii variis malis liberantur;] Baptista Saure ex male affecto capite mira adeo symptomata patiebatur, ut, cum minime exspectaretur, subito corrueret, ac solo prostratus decumberet aliquoties per tres quatuorve horas, horribili corporis totius agitatione terram concutiens, instar dæmoniaci æstuans, atrox vultu & ore spumans instar rabidi. Artem & industriam exhauserunt medici & chirurgi; nihil actum est: donec tandem miser ad S. Thomam confugit, per dies novem continuos Missam ad ejus sepulcrum celebrari jussit, nec ullum deinceps acerbi mali assultum passus est. Ita fere San-Martinus, qui post alia, fusius exposita miracula, aliquot paucis perstringit addito nomine & anno; an eadem omnia, quæ legimus in Salonio, an diversa, non scio: Anno, inquit, MDCI Leonarda Gusman, vidua Valentina, & anno MDCII Baptista Cuve, pannorum sericorum textor, lethifera apoplexia percussi sunt, quibus cum medici remedium afferre nequivissent, in periculoso hoc casu B. Thomæ semet commendarunt: qui ipsis eodem tempore & sanitatem impetravit, & sensum ac loquelam reddidit. Paulo post sic pergit: Magdalena Leonarda, vidua Valentina, anno MDCII; Rochus Mouret MDCIII; Anna Margaret MDCIV; Jacobus Cervera (vide num. 61) cœmentarius MDCV & mille alii febribus valde violentis vexati, & hic quidem spatio annorum XIV, nec ullo humano remedio adjuti, cum ad Sanctum conversi essent, ipsique promisissent fore, ut vel sepulcrum ejus inviserent, vel tabellam, quæ exhibitura erat acceptum beneficium, offerrent, optatam ejus meritis sanitatem recuperarunt, nec deinceps febribus cruciati sunt.
[84] Quæ hisce subdo, breviter relata sunt in Bulla canonizationis, [Mulier carcinomate] paulo fusius in Serie actorum ad eamdem canonizationem, & hisce verbis apud Coccinum: Francisca Nadal, vidua habitans Valentiæ in via Raymundi Joannis, parochiæ sancti Martini, circa vigesimum sextum ætatis suæ annum, quodam carcinomate laborare cœpit, quod mento prius, dein labris misere eam vexabat, acerbisque doloribus afficiebat; cumque nil remediorum applicatio proficeret, & chirurgi morbum incurabilem affirmarent, bisque eam * extrema Unctione uncta fuisset, tandem fere post biennium, ex quo afflictari eo modo cœperat, invocato Thomæ archiepiscopi auxilio, & sepulchri visitatione cæreique oblatione in eventum sanationis promissa, quibusdam ejusdem venerabilis Viri reliquiis partes affectas contigit, & confestim nedum ab omni dolore libera permansit, verum etiam sanitatem recuperare cœpit, quam actitudo * post, morbo penitus extincto, remanentibus tantummodo cicatricibus, pristinam integramque fuit consecuta. Prædicta optime probantur ex testibus in processu Valentino … hoc enim deponunt ipsamet Francisca Nadal … & Michaël Gil chirurgus … & etiam Valentinus Dominiquez medicinæ doctor … examinatus authoritate ordinaria … qui omnes curatissimi * dictæ Franciscæ interfuerunt, & denique Josephus Garzia … cum quibus concordat Anna Audet, mater dictæ Franciscæ … Hoc autem præclarum fuisse miraculum negari non potest; medicus enim & chirurgus deponentes, eandem dictam Franciscam cancro laborasse & infirmitatem fuisse incurabilem affirmant.
[85] Marcella, filia Antonii Matthæi de Lizania & Marcellæ Escolanæ, [infans ophthalmia,] conjugum incolarum civitatis Valentiæ, tertium ætatis annum agens, morbo quodam, sive distillatione in pectore per duorum ferme vel trium mensium spatium graviter vexacta fuit, adeo ut sanguinem per os projiceret, neque cibum retinere valens, eum tussiendo cum sanguine evomeret, quæ distillatio ad caput & oculos postmodum translata fuit, tam vehementer eam afficiens, ut neque lumen aspicere, neque oculos aperire ullatenus sustineret, quo pacto cum per annum integrum laborasset, nec humana remedia prodessent & a pluribus mensibus nullum omnino fuisset adhibitum, mater ejus audiens gloriosa miracula, quæ ad intercessionem servi sui Thomæ quotidie divina potentia facere dignabatur, ad ecclesiam beatæ Mariæ Succursus cum puella perrexit, visoque, ut ea venerabilis Viri sepulchrum manibus contingeret, magna vivaque fide instructa, ut sanitatem puellæ impetraret, a Thoma postulavit, dataque eleëmosyna pro Missa postridie celebranda, domum se recepit: insequenti vero die duabus ante meridiem horis (in Serie actorum: illa hora, qua Sacrum ibi conficiebatur,) repente e cubiculo ad matrem cum gaudio puella cucurrit, apertis, claris atque integris sanatis oculis, acsi nullo unquam ex illis morbo laborasset, neque postmodum in eis impedimentum vel molestiam sensit. Hæc probantur ex depositione … in processu Valentino Marcellæ Escolanæ, matris infantis … Antonii Matthæi Lizani, patris ejusdem infantis … Joannis Baptistæ Daqui … Annæ Mariæ Sancho … Magdalenæ Beltran … Fratris Gasparis Mir, Ordinis sancti Augustini.
[86] [vir paralyse] Vincentius Ciprer de Paternoi, civis & incola Valentinus, habitans in via piscatorum, parochiæ sancti Andreæ, tres & quinquaginta annos natus, quodam laterum morbo correptus, eoque in paralysin verso, usu dextri brachii, lateris & cruris destitutus fuit, adeo ut neque rectius stare, neque brachium ulla ratione movere valeret, plane acsi lignum illud lapidumve *, ac funiculo quodam fuisset humero appensum; cumque in hunc modum per decem & octo dies laborasset, venerabilem Dei servum Thom., quem plurimis audiebat indies magis ac magis clarescere miraculis, pro impetranda sanitate, viva cum fide implorare cœpit, ac biduo post, cum se cubitum recepisset, denuo sanctum hunc Præsulem in lecto jacens, ut sanitatem sibi a Domino impetraret, magno animi fervore invocavit, promittens, si hanc gratiam consequeretur, prompte se & alacriter in processu canonizationis testimonium de hac re perhibiturum ad laudem & gloriam omnipotentis Dei, ac ut universis hujus Viri sanctitas innotesceret: qua invocatione peracta, quievit per tantum temporis spatium, quo bis Apostolorum Symbolum recitari posset; quo elapso, cum signare se Crucis signo vellet, minime recordans, an brachio dextro vel potius sinistro, quo, durante paralysi, signare se coactus fuerat, utendum sibi esset, elevato brachio dextro, signum Crucis efformavit; cumque in mentem sibi rediisset, paulo ante dicto se brachio uti minime potuisse, admiratione & gaudio plenus: Bone Deus, inquit, nonne habebam ego brachium immobile? Et e vestigio præ lætitia lachrymans, magna voce uxorem filiasque appellavit, & miraculum omnibus manifestans, brachium sine ullo impedimento movit, exercuitque sicut ante morbum solebat, &, nemine adjuvante, de lecto descendens, genibus flexis, Deo & venerabili Archiepiscopo gratias egit. De hoc facto deponunt in processu Valentino … ipsemet Vincentius Ciprer … Hippolyta Benet, uxor dicti Vincentii … Vincentius Josephus Trilles, medicinæ doctor … Apolonia Benet … Seraphina Ciprer. Hoc miraculum partim in re, partim in adjunctis multum similitudinis habet cum eo, quod narravi ex Salonio num. 6.
[87] [& puella lethali angina correpti sanantur.] Auctor memorati aliquoties Vitæ compendii, descripti ex Ms. bibliothecæ Angelicæ Romæ Ordinis S. Augustini, decem quoque miracula perhibet, quæ ad sufficientiam, ut loquitur, comprobata fuerunt coram RR. DD. auditoribus Rotæ in diversis congregationibus. Ea ipsa sunt, quæ in Bulla canonizationis, in Serie actorum, & in Relatione Coccini describuntur, ac jam suis locis hic data sunt, unum excipe, in Bulla tertio loco positum & ex Coccino a me relatum num. 85 de sanatione Marcellæ de Lizania; hoc quippe prætermisit laudatus auctor, aliudque immiscuit verbis sequentibus: Eugenia Figueras de Altamira vehementi febri continuo laborans, cum superveniente quodam accidenti, in quo collum & facies remanserunt tumefacta ex morbo anginæ satis læthali, ita quod medici & circumstantes nullam ei salutis spem promittebant, ob quod extremam Unctionem ei dederant; quæ se commendavit cum magna devotione prædicto Thomæ, & ilico incepit convalescere, & intra biduum omnino sana evasit. Ita ille; num vere in congregatione aliqua comprobatum id fuerit, non comperio alibi uspiam, sed vix dubito, quin idem sit, quod ex Salonio breviter contraxi num. 48 his verbis. Sexta ex febri & angina &c. Porro idem compendii auctor, miraculorum relationem ita concludit: Permulta ad numerum CL miracula post decessum Thomæ e vita reperiuntur in processibus, vigore remissor a sacra congregatione Rituum emanatarum fabricatis, optime comprobata per testes oculares, quæ hic, ne nimis prolixum compendiolum videatur, omittuntur.
[88] Tria supersunt, quæ beatificatione posteriora sunt; [Viro deformis hernia adimitur,] horum duo a congregatione rite approbata continentur in Bulla canonizationis, & paulo fusius in Serie actorum, ut sequitur: Joannes Alapont, buccini pulsator, viginti quatuor annis in morbo deformis herniæ confirmatus (delapsis enim ad infima intestinis, ea scrotum longitudinis duorum palmorum, & circumferentiæ trium cum dimidio efformabant, ita ut tandem incedendi usu penitus destitutus esset & ad vitæ extremum perductus,) anno MDCXLIX die VIII solemnitatis beati Thomæ, sibi ab uxore imaginem Beati, a se depictam, deferri, & columnæ cubilis appendi jussit. Imperata fecit uxor, & e cubiculo egressa est. Tunc Joannes oculorum acie ad imaginem Beati directa, Thomam deprecatus, ut sanitatem a Deo sibi impetraret, statim convaluit, & intestina ad naturalem sedem reversa sunt; adeoque tumor evanuit, ut nec ruga quidem extrinsecus in ea parte appareret: & illico e cubili validus assurgens, ad sepulchrum Beati perrexit, & buccini pulsationi vacans, nec minimam læsionem aut recidivam exinde amplius expertus est.
[89] Vincentia Matthæu, puella septennis, Valentiæ incola, die octava Septembris anno MDCXL, dum aquam hauriret, hydriarum pondere pressa, in putei profundum delapsa est. [puellæ submersæ spiritus redditur;] Pater cum vicinis, audito ictu, properavit ad puteum, &, invocato beati Thomæ auxilio, in eum descendit, puellæque sub aquis perquirendæ nimis anxius, parum defuit, quin etiam ipse periclitaretur. At adfuit Hieronymus Cuccarella, qui primo parentem e puteo eduxit, deinde liberandæ filiæ curam adjiciens, sese in puteum dejiciendo, diu, sed frustra, etiam sub aquis puellam conquisivit, tantum illa penitus sub aquis latebat; tandem, uncis adhibitis, post duas horas cum quadrante circiter exanimem puellam e puteo extraxit, quam pater gemebundus, auxilium beati Thomæ nunquam desinens implorare, ad domum detulit, ibique puella vires, ac spiritum reassumpsit, & sana prorsus ac valida e domo exiliens, cum pueris statim ludere cœpit.
[90] [matrona mortuo fœtu gravida & agonizans, enititur ac sanatur.] Tertium sic narrat Nævius in Eremo Augustiniana pag. 279 & seq.: Novi etiam honestam matronam Mechliniæ, ad quam, cum in extrema spiritus angustia versaretur, quod mortuum fœtum, quem dudum tulerat, non posset emittere, amici, qui ei assistebant, attulerant e conventu nostro Bruxellensi, ubi tum agebat, pallium, quo statuam ipsius B. Thomæ archiducissa nostra & Hispaniarum infans Elisabeth in solemnitate beatificationis ejus ornaverat, illudque matronæ agonizanti imposuerant: quo recepto, illico fœtum emisit, rediit ad sensus, (nam & illi dolore oppressi fuerant,) & cito convaluit. Atque ipsamet, sibi hæc ita contigisse, mihi narravit.
* jam
* octiduo
* forte curationi
* l. ligneum lapideumve
DE B. JOSEPHO A CUPERTINO ORDINIS MINORUM CONVENTUALIUM S. FRANCISCI PRESBYTERO,
AUXIMI IN MARCHIA ANCONITANA,
Anno MDCLXIII.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Josephus a Cupertino, Ordinis Minorum Conventualium S. Francisci presbyter, Auximi in Marchia Anconitana (B.) SI19001
AUCTORE C. S.
§ I. Vitæ illius Italice scriptæ, quarum una edenda, aliæ usui futuræ: humiles natales ejus, & vitæ chronotaxis usque ad susceptum sacerdotium.
Seculum proxime elapsum anno 1603, [Vitam ejus scripserunt Italice Nutius,] die XVII mensis Junii mundo dedit, annoque 1663, die XVIII Septembris ad cælum emisit B. Josephum Desa, a natali loco, regni Neapolitani oppido, dictum a Cupertino, Fratrum Minorum Conventualium Ordinis S. Francisci professum presbyterum & illustre ornamentum. Eumdem Benedictus XIV, Romanus Pontifex feliciter regnans, sanctitatis fama & miraculis tam in vita, quam post obitum celebrem anno 1753, die XX Februarii signato Brevi Beatorum Fastis adscripsit. Vitam ejus anno 1678, id est, quintodecimo post ejusdem mortem, Panormi Italice editam fuisse a P. Roberto Nutio, didici ex epistola P. Benigni Fremaut, Ordinis Recollectorum S. Francisci, qui eadem usus est in generali Legenda Sanctorum sui Ordinis Flandrice edita. Non exstat quidem in Museo nostro laudatum Nutii Opusculum; verum eam inopiam satis pensant Vitæ mox laudandæ, ex authenticis monumentis concinnatæ.
[2] [Berninus, Agellus & Pastrovichius,] Harum primam Italico idiomate conscripsit, & Innocentio XIII summo Pontifici dicatam, anno 1722 Romanis typis edidit clarissimus vir ac comes Dominicus Berninus, quam in Monito ad lectorem præfatur, se collegisse partim ex processibus Apostolicis, Neritonensi, Assisiensi & Auximano, pro ejusdem Josephi beatificatione instructis, quos in margine perpetuo laudat, partim ex authenticis Mss., quibus in prædictis processibus fidem habitam fuisse affirmat. Celebris Bernini Opus in justæ molis compendium contraxit, & serenissimo archiduci Austriæ Josepho nuncupatum, Italice pariter anno 1753 vulgavit Liburni Paulus Antonius Agellus, Ordinis Minorum Conventualium S. Francisci, & sanctæ fidei inquisitor, addiditque capite ultimo viginti duo miracula vel beneficia, quæ omnia, uno excepto, post editum a Bernino librum contigerant, & authenticis instrumentis fuerant consignata. Aliam denuo Vitam Italico sermone compendiose Romæ edidit eodem anno 1753 pater magister Angelus Pastrovicchi, ejusdem Ordinis definitor perpetuus ac sacri Officii qualificator, cujus exemplaria in solemnitate beatificationis ejusdem in Vaticana S. Petri basilica distributa fuere, nobisque ibidem tum præsentibus etiam donata.
[3] Libello præfixa est præfatio reverendissimi patris Caroli Antonii Calvi, [& horum ultimus ex solis processibus,] Ministri generalis laudati Ordinis, ad summum Pontificem Benedictum XIV, cui ea Vita dicata est, in qua de ratione & fide in scribendo adhibita sic loquitur: Egregia hujus celebris sanctæ Ecclesiæ Herois gesta in pauca folia contracta sunt plano ac simplici stilo & sine ullo ornatu, qui nimia sua pompa veritatem possit adulterare. Ne vero extraordinaria rerum magnitudo, licet succincte narratarum, humanam fidem excedat, singulæ factorum relationes authentice firmatæ sunt testimoniis eorum, qui ea in processibus ordinariis & Apostolicis cum juramento asseruerunt, locis testimoniorum eorumdem in margine accurate adscriptis. Ita Beatitudo vestra pro eximia sua perspicacia faciendum esse, sapienter mihi insinuare dignata est, atque ita religiose exsecutioni mandatum est. Hactenus reverendissimus pater Calvi. Et sane ea cautio prudenter adhibita est; cum enim propheticum istud psalmi 67, Mirabilis Deus in Sanctis suis, singulari quodam modo in B. Josephum nostrum conveniat, par erat, ut tam extraordinaria ejusdem gesta iis testimoniis legitime exceptis firmarentur, quibus nemo fidem facile merito abneget; aliaque omitterentur potius, quam sine sat solidis veritatis argumentis rigidiorum cavillis objicerentur.
[4] Hinc ego quoque sapientissimi Pontificis monita lubens sequar, [quam dabimus, ex aliis etiam aliqua recensuri.] ideoque comitis Bernini utut præclaro Opere, ejusdemque Compendio præteritis, Romanum istud Pastrovicchii Compendium Latine vulgabo, & processuum locos, in margine laudatos, inter Annotata recensebo, ut singulis relationibus sua stet fides & auctoritas. Id quoque in versione Latina religiose curabo, ut Italico exemplari presse inhæream; dabitque, ut spero, æquus lector veniam, quod stilo propterea humiliori ac subinde etiam vocibus minus Latinis utar, de veritate magis, quam de sermone sollicitus. Nec inutilis tamen mihi erit Bernini labor, ex quo nonnulla, quæ in Vita edenda ex brevitatis studio minus clara sunt, in Commentario illustrabo. Miracula quoque aliquot post Beati mortem impetrata & a fide dignis testibus firmata, quæ prolixitatis vitandæ ergo in laudata Vita prætermissa fuerunt, post eamdem subjiciam. Ex Agelli etiam Opusculo cetera recentiora miracula vel beneficia, de quibus num. 2 memini, reliquis subtexam. Porro præter jam laudatos scriptores aliquot alii, & inter hosce nonnulli etiam Beato synchroni, ac præsertim Laurentius Cardinalis de Lauræa, de eodem honorifice meminerunt, quos Berninus cap. 32 recenset, & nos aliquoties laudabimus.
[5] Licet Vita edenda accuratius scripta sit, quam ut prolixo Commentario egeat, juverit tamen totam Beati vitæ seriem; puta, natale solum & tempus, parentes, variam ætatem, domicilia, ceteraque hujusmodi ordine chronologico breviter percurrisse, prætermissis factis particularibus, [Cupertini ex parentibus pauperibus anno 1603] nisi ubi ea aut obscurius a Pastrovicchio tractata fuerint, aut etiam brevitatis studio prætermissa. Josepho patria obtigit Cupertinum, indigenis Copertino dictum, oppidum regni Neapolitani in provincia Hydruntina ac diœcesi Neritonensi, vulgo di Nardo, inter quam civitatem & Aletium, incolis Leccie, situm notatur in Tabulis Frederici de Wit. Berninus addit, Cupertinum illustris familiæ Pinellianæ marchionatum esse. In hoc loco beatus Puer primam lucem aspexit anno 1603, die XVII Junii, ut habent omnes tres Vitæ Italicæ. Eædem consentiunt de ejusdem parentibus, quos pauperes, sed honestos fuisse affirmant, & patrem quidem Felicem Desa, matrem Franciscam Panara appellatos.
[6] De patre præterea tradit Berninus, [natus in stabulo] eum fabrum lignarium fuisse, sed moribus adeo compositis & urbanis, ut in omnium gratia esset, præsertim vero marchionis domini sui, a quo is cum castelli, quod ibidem habebat, curam accepisset, Castellanus vulgo dictus est. Porro Josephum nostrum in stabulo natum esse, omnes pariter biographi consentiunt, cujus rei causam Fremautius ac Berninus produnt fuisse matris metum a ministris publicis, quibus propter debita, a marito fidem suam pro aliis obstringendo contracta, domum suam invadentibus, ipsa in stabulum confugit, ubi a partus angustiis deprehensa, eum feliciter enixa est. Eodem teste Bernino, beatus Infans Cupertini in ecclesia, cui S. Mariæ a Nive nomen est, baptizatus fuit, ac postea Sacramento Confirmationis initiatus. Fremautius præter nomen Josephi etiam Mariæ, more Italis satis usitato, in baptismo eidem inditum affirmat.
[7] [& a matre severe educatus,] Quod ad educationem pertinet, ea pia, sed severa fuit sub rigida matris disciplina. Hæc enim, ut habet Berninus, laudans Summarium processuum fol. 23, num. 9, C., § 6, 8 & sequenti, aliis omnino, quam maritus, moribus erat, parci scilicet sermonis gravisque censuræ, & admodum religiosa mulier, ita ut aspera potius quam accurata, etiam in recte factis haberetur. Hinc nulla in Filio errata, licet hæc ætatis potius quam animi essent, impunita ferebat, tantumque in eo concivit sui timorem, ut is postmodum dicere solitus sit, sibi in Religioso Ordine tirocinio opus non fuisse, quod sub matris ferula jam satis superque exegisset. Fremautius scribit, Josephum, dum puer esset, audacis iracundæque indolis fuisse, ex eaque aliquando alapam cuidam impegisse, & alterum cultro invasurum fuisse, nisi adstantes inhibuissent. Addit eum propterea a matre fuste exceptum & ex ædibus expulsum, in quodam ecclesiæ atrio pernoctasse, nec, nisi amicorum precibus, in gratiam denuo admissum esse. Sed nescio, unde hæc ipse didicerit, cum ceteri biographi Josephum a prima pueritia sancte instituta laudent, & inter hos Berninus, laudato in margine Summarii folio 25, num. 10, § 7, dicat: Testantur processus, ipsum in puerili etiam quinque annorum ætate tam eximia sanctitatis indicia dedisse, ut præter ætatem nihil ei deesset, quo minus velut perfectus vir in omnibus operibus suis honoraretur.
[8] [a Minoribus Conventualibus repulsus, a Capucinis inter laïcos] Dum per ætatem ac valetudinem licuit, sutrinum exercuit victus comparandi causa, inquit Berninus, laudans Summarium fol. 26, num. 10, § XI. Anno vitæ suæ decimo septimo beatus Juvenis perfectionis cupidus, in Ordinem Fratrum Minorum Conventualium S. Francisci admitti flagitavit; idque eo facilius obtenturum se sperabat, quod in eo Ordine Francischinum Desam patruum suum, & Joannem Donatum avunculum haberet, ambos presbyteros, & ultimum etiam magisterio & doctrina spectabilem. Horum priori consilium suum desideriumque exposuit: verum is, ac forte uterque, ut habet Berninus, quod Josephum litteris minime imbutum, ideoque ad suscipiendum aliquando sacerdotium ineptum sciret, ejus preces repulit, spemque omnem potiundi voti præcidit. Afflictus repulsa Juvenis, ad Capucinos animum adjecit, obtinuitque ab eorum Provinciali, quem Berninus Antonium Francavilla appellat, ut inter sui Ordinis laïcos adoptaretur.
[9] Sacro itaque habitu anno 1620 (mensem Augustum addit Berninus) in oppido Martinæ, [ad tirocinium admittitur, ac deinde domum remittitur.] Tarentinæ diœcesis in provincia Hydruntina, qua Bariano agro adjacet, apud patres Capucinos indutus & novitiis laïcis adscriptus fuit, frater Stephanus appellatus. In hoc tirocinio octo mensibus exercitatus, uti ex processibus docet Pastrovicchius, inde dimissus est. Dimittendi causa fuerunt quidam in domesticis ministeriis defectus, ob quos ad solita suæ conditionis officia ineptus judicabatur, quosque alii naturali oculorum vitio, alii menti in Deum perpetuo defixæ adscripserunt. Berninus præter ea, quæ in Vita edenda allegantur, scribit, in altero illius genuum ex frequenti illorum ad terram affrictu tumorem enatum, quem ipse seu parum de malo sollicitus, seu de futuro securus, cultro absciderit, ceteram curam Deo committens; & Deum quidem subitam ipsi medelam tulisse, at Josephum tamen tum propter incisum tumorem & emaceratam faciem, tum propter vitam perpetuo contemplativam semper minus minusque aptum visum esse ad sui Ordinis exercitia, ideoque, Deo ita disponente, domum suam remissum.
[10] Missionem hanc circa finem Martii aut inchoatum Aprilem anni 1621 contigisse colligitur ex eo, [Zutor Tertiarios oblatos Minorum Conventualium] quod Beatus ad matrem suam redire non ausus, Vetraram se contulerit ad patruum suum Minorem Conventualem, qui ibi conciones per eam Quadragesimam habebat, quique illum severe excepit, deinde tamen commiseratione motus, aliquo tempore apud se retentum, post Pascha, quod illo anno die XI Aprilis celebratum fuit, Cupertinum secreto reduxit, ubi non mitiora a rigida matre (nam pater diem suum jam obierat) ipsi audienda fuere. Non comperi, quanto tempore in maternis ædibus tum permanserit; verum illa precibus lacrymisque apud fratrem suum Donatum, aliosque patres Conventuales tantum effecit, ut ille in eorumdem conventu S. Mariæ Cryptellæ, seu della Grottella, laïcis, quos Oblatos Tertiarios vocant, adscriptus tandem fuerit.
[11] Hic conventus, sesqui milliari ab oppido Cupertino dissitus, [in conventu Cryptellæ recipitur;] sic dictus est ab antiqua magnæ Dei Matris Mariæ imagine, in quodam specu subterraneo anno 1540 reperta, quem specum, sive cryptam clerus Cupertinus in quoddam pium sacellum convertit, Cæsar vero Bovius Neritonensis episcopus anno 1557 in ecclesiam, quam Hieronymus de Franchis, ejusdem sedis episcopus, anno 1618 patribus Minoribus Conventualibus concessit, qui sui Ordinis cœnobium eidem adjecerunt. Ita, sed paulo pluribus Berninus, ex cujus fide hæc recensuimus. Apud Ughellum tom. 1 Italiæ sacræ auctæ, Col.e Cæsare Bovio inter cetera legitur: Ecclesiam S. Mariæ, cui a Cryptella nomen est, extra Cupertini mœnia positam, una cum conjunctis ædibus magnificentissime erexit. Hæc de eo loco referenda censui, quod is, uti ex Vita patebit, propter celebrem illam sanctissimæ Dei Genitricis iconem B. Josepho nostro in primis carus fuerit. In hoc itaque conventu Beatus in habitu Oblati Tertiarii stabuli usibus addictus, mulæ domesticæ curam gessit, & avunculo suo patri Joanni Donato aliquo tempore socius datus est.
[12] [deinde inter clericos novitios, professionem emittit, initiatur] Verum in tam humili conditione ac ministerio tantis eluxit virtutibus, ut ipsi Religiosi in suis comitiis provincialibus Alti-Muri, quæ Bariani agri exigua civitas est, indigenis Alta-Mura dicta, institerint, impetraverintque, ut die XIX Junii anni 1625, qui ætatis ipsius vigesimus tertius erat a paucis diebus inchoatus, clericorum Ordinis sui habitu indutus, inter tirones conventus Cryptellæ, retento Josephi nomine, cooptaretur. Tirocinii tempore, quod ipsis annuum est, præter solita Religiosa exercitia, litterarum studium, quibus ad sacerdotium sese aptum redderet, ex superiorum mandato cordi habuit; sed in hoc admodum parum profecit. Fecit tamen ejusdem virtutum splendor, ut sequenti anno, qui fuit Christi 1626, ad Religiosam professionem admitteretur. Anno Christi 1627, die XXX Januarii, sine ullo prævio examine, ab Hieronymo de Franchis, Neritonensi episcopo, minoribus Ordinibus, die vero XXVII Februarii ejusdem anni subdiaconatu initiatus fuit.
[13] [sacris Ordinibus & sacerdotio.] Diaconatum eodem pariter anno, die XX Martii suscepit, præmisso quidem examine, sed felici prorsus eventu. Nam cum illud solum Euangelium, Beatus venter, qui te portavit &c. longo studio didicisset, Neritonensis episcopus, divina ita disponente providentia, id ipsum ei explicandum dedit. Sacerdotio denique a Joanne Baptista Deti, episcopo Castrensi, cujus sedes Castrum est, civitas archiepiscopo Hydruntino suffraganea, initiatus est anno 1628, die XXVIII Martii, sine ullo rursus examine, ut suo loco in Vita videbimus. Cur autem Castri potius, quam Neriti, in cujus diœcesi conventus Cryptellæ situs est, postremum hunc sacrum Ordinem susceperit, exploratum non habeo. Annum diemque ex Pastrovicchio retuli; nam Berninus, & post hunc Agellus, de anno quidem conveniunt, sed diem IV Martii signant. Celebrabatur autem illo anno Pascha die XXIII Aprilis, adeoque neuter ex assignatis diebus in Quatuor tempora incidit: malo tamen Vitæ edendæ, dum veritatem aliunde assequi nequeo, inhærere.
[14] [Monumentum Ordinum ab eo susceptorum Neriti.] Porro Berninus exstare asserit in sacello episcopi Neritonensis monumentum Ordinum a B. Josepho, & insigni viro Joanne Felice Marzano, ibidem susceptorum, recitatque hoc modo: Vetustum episcopii sacellum, Deo in honorem B. Mariæ Virginis dicatum, ubi gemina Neritinæ diœcesis lumina, civesque Cupertinenses, insignis vitæ sanctimonia & divinis muneribus clari, Joannes Felix Marzanus, qui Prædicat. Ordinem ingressus, Thomæ Mariæ nomen assumpsit, a Cæsare Bovio episcopo prima tonsura, & F. Joseph Desa, Ordinis Minorum Conventualium, a Hieronymo de Franchis episcopo prima tonsura, minoribus Ordinibus, subdiaconatu & diaconatu sunt insigniti, Antonius Sanfelicius episcopus decentius ornavit, & quo venerabilius sit posteritati, monimentum posuit.
§ II. Magnis animi angustiis biennio exercetur, & mirabiliter liberatur: accersitur Neapolim a sacra inquisitione: Romam liber dimittitur: gesta ibidem.
[Arctioris vitæ genus aggressus,] Ad suum Cryptellæ conventum jam sacerdos regressus, sacras primitias Deo obtulit, ex eoque divino ministerio sacrum quemdam horrorem vehemensque desiderium concepit vitæ perfectioris, quam & mox aggressus est, uti apud Pastrovicchium legitur. Verum hos pios conatus gravis animi tempestas, & hanc læta serenitas excepit. Non abs re fore arbitror, si, missis ceteris, quæ in Vita edenda satis exponuntur, ipsius B. Josephi hac super re testimonium, prout illud ab Hyacintho Libello, archiepiscopo Avenionensi relatum, & in Summario processuum fol. 263, num. 15, F. § 25, teste Bernino, insertum est, hic recenseam. Laudatus itaque Libellus Beatum de hoc argumento Italice secum ita loquentem inducit: Eo redactus eram (per spontaneam abdicationem rerum omnium, etiam earum, quibus cum superiorum licentia, ut ceteri Religiosi, uti poteram) ut jam in hoc mundo nihil haberem præter tunicam, qua eram indutus; atque ita ad Crucifixi pedes prostratus, Ecce me, dixi, qualem me vis, Domine, nudum & omnibus privatum & penitus pauperem: modo tu sis meum unicum bonum, omne aliud bonum pro periculo, damno & animæ naufragio reputo.
[16] Cumque jam viderer mihi diabolum debellasse, miser ego nondum noveram, [gravi melancholia probatur,] quantum pugnæ mihi superesset; nec advertebam, meritum paupertatis non in rerum omnium exteriorum inopia, sed in omnium erga easdem internorum affectuum exstinctione situm esse. Et tamen maxime profanum cor meum terrenis mundanisque affectibus scatebat, & longiori pugna ei opus erat, ut purgaretur. Et sane non multo post patuit, quale esset: cum enim cœpti pœniteret, nec, ut alias feceram, jacturam possem resarcire, in tam gravem cordis afflictionem incidi, ut, nisi Deus incomparabili sua caritate me sustentasset, dubitem, an eam ferre potuissem. Crescebat melancholia, quantum crescebat egestas, & hæc indies arctabatur, quia tunica, qua induebar, terebatur, neque noveram, quo me verterem, ut alteram, quæ necessitatem sublevaret, mihi compararem; non quod Religiosi de convenienti victu & vestitu mihi non prospicerent; sed sive quod Deus mei purgandi causa id ita permitteret, sive quod illi me emotæ mentis esse rati, censerent, hac afflictione me mihi reddendum.
[17] In hoc statu diu inhærens, quamvis scirem, Deum in centro cordis mei immorari, [qua per biennium vehementer aucta] unde interdum me ad patientiam hortabatur, frequenter tamen cum eo conquerebar, acsi me deseruisset, quodque, cum ego propter illum omnia reliquissem, ipse animam meam, cum spiritualibus, solatiis aspergenda esset, lethali lucta opprimi permitteret. Hæc lucta divinam inter bonitatem meamque malitiam toto biennio tenuit. O Deus, quam hæc recordatio me exanimat! Erant tempestates; pravi mei affectus venti erant, anima autem mea jactata navicula, quæ si naufragium passa non sit, hoc non rationis industriæ, sed Dei fuit, qui illam inter tempestates ad portum conducere volebat. In fine biennii, cum plagæ meæ desperatæ, earumque remedium longius abesse mihi viderentur, melancholia ceteris omnibus graviori correptus sum. Videbar mihi emori; & velut inconsolabilis me in cellam meam recepi, portaque ac deinde etiam fenestra clausa, in vilem lectulum, quem habebam, decubui, & post longos cum Deo & de Deo questus, sæpius repetendo: Domine, ut quid dereliquisti me? & post ipsum cum fervore suspiriisque solito ardentius invocatum, ex mearum miseriarum consideratione in acerbissimum planctum prorupi, quem inter vehementes singultus diu continuavi.
[18] [mirabili modo tandem liberatur,] Ad singultus meos, nescio quis, Religiosus januam meam pulsavit, &, me non respondente, cum de more Religiosorum clave obserata non esset, aperuit, & ingressus accessit ad lectum meum, aitque: Frater Josephe, quid tibi est? Loquere; quia ego adsum, ut te adjuvem. Ego, licet non agnoscerem, illum Religiosum ratus, rogavi, ut discederet, meque meis immersum miseriis relinqueret. Non, non, reposuit Religiosus ille; volo, ut tu tuos planctus mittas, animosque resumas; & quia credo, tibi tunica opus esse, hanc tibi affero; posuitque eam in lecto, & abiit. Tum ego mirabundus surrexi, fenestram aperui, & tunicam aspexi, veteremque contritam mox exui & novam indui. Pater, refero tibi divinæ misericordiæ prodigium. Cum hanc tunicam, a cælo, credo, mihi missam, induissem, evanuit omnis melancholia, & cor meum suavissima lætitia impletum est, omnemque diffidentiam & desperationem, quam eo usque senseram, detestatus & exsecratus fui.
[19] [prout ipse narravit.] Dehinc autem tanta cum tranquillitate, tantaque divini obsequii æstimatione Deo servivi, ut minimum, quod ei præstare possim obsequium; incomparabiliter pluris faciam, quam centies mille mundorum imperium. Quis ille frater fuerit, numquam potui rescire, nec umquam assequi, quis mihi eam tunicam pro stipe dederit; id certum est, si is non fuerit angelus mihi missus a cælo, eumdem, quisquis fuerit, officio angeli consolatoris apprime functum fuisse. Atque ita sanctus Vir orationem suam terminavit. Post hæc subdit Berninus: Hactenus scriptum Libelli archiepiscopi Avenionensis. Fuit autem is Hyacinthus Libellus ex Ordine Prædicatorum sacri palatii magister, & a Clemente X ad Avenionensem sedem evectus, quam anno 1673 adiisse dicitur tom. 1 Galliæ Christianæ recusæ col. 838. Dictum itaque cum B. Josepho colloquium habuit ante episcopatum. Prætereo alia, quæ in Vita edenda abunde narrantur, & ad alteram afflictionem & chronotaxim progredior.
[20] [Accersitus a sacra inquisitione Neapolim tendit,] Jam multis miraculis inclaruerat Josephus tum Cupertini, prope quod oppidum fixum domicilium in conventu Cryptellæ habebat, tum in Barensi provincia, quam cum patre Provinciali suo obierat, cum a vicario cujusdam episcopi, cujus nomen reticetur, apud sacræ inquisitionis tribunal Neapoli velut impostor accusatus, eoque accersitus est. Accusationis hæc summa fuit; discurrere per eas provincias hominem triginta trium annorum, & hunc alterum Messiam totos vicos post se trahere cum prodigiis ad singulos passus, celebratis a plebe, quæ omnia credit. Secundum hæc ad rigorem accepta annus Christi 1636 tunc currebat, cum Beatus anno 1603 natus fuerit, verum ex reliqua rerum chronotaxi ea res biennio circiter serius accidit, & Fremautius etiam ac Berninus discessum ejus e Cryptella Neapolim diei XXI Octobris anni 1638, quo ille annum vitæ trigesimum quintum agebat, innexuerunt. Hinc dicendum est, vicarium illum ætætem illius, ut fieri assolet, tantum circiter annotasse.
[21] Ex hisce calculis sequitur, B. Josephum a primo admissionis suæ inter novitios clericos die usque ad dicessum versus Neapolim annos tredecim ac menses quatuor completos in dilecto sibi Cryptellæ conventu habitasse, [ubi dum examinaretur, aliquid memorabile] annumerato eo tempore, quod Barensi provinciæ cum superiori suo peragrandæ, ac aliis etiam forte excursionibus interim impendit. Neapoli una alterave hebdomade a sacro inquisitionis Officio detentus, & eo temporis spatio ter examinatus fuisse in Vitis dicitur. Quid tamen in iis examinibus actum fuerit, publicatum non est, præter unum satis memorabile, quod Fremautius, Berninus atque Agellus ejus Vitæ inseruere, quodque ego cum in edenda non legatur, Bernini verbis Latine versis hic subjicio. Examina, inquit, silentio pressa sunt; sed ad indagationem doctrinæ suæ frater Josephus per miraculum respondit, per prophetiam scilicet, cujus veritas non nisi temporis lapsu potuit probari, estque ea, quæ sequitur.
[22] Oblatum ipsi a sacro ministro fuit Breviarium, quod apertum legere & explicare jussus est. [circa S. Catharinæ Senensis familiam] Casu quodam, si humana attendas, sed si divina, non sine mysterio contigit, ut Lectiones S. Catharinæ Senensis, fratris Josephi patronæ, oculis sese obtulerint, in quibus tum legebatur: Catharina, virgo Senensis ex Benincasis piis orta parentibus. Frater Josephus legit: Catharina, virgo Senensis, piis orta parentibus; prætermissis vocibus ex Benincasis. Admonitus a ministro, ut lectionem repeteret frater Josephus, eadem, quæ diximus, prompte relegit, nullo dempto additove vocabulo. Tertio jussus, eodem modo, quo prima & secunda vice legit. Tum vero a ministro monitus, ut ad lectionem attenderet, in qua non legisset nec protulisset has voces, ex Benincasis; certo affirmavit frater Josephus, non videre se alias voces, quam quas paulo ante protulerat. Laus Deo, quod ipsi placuerit, ut per patrem Josephum prædiceretur, eas voces, ex Benincasis ex Romano Breviario eximendas, prout non multo post a sacra rituum Congregatione justis de causis exemptæ fuerunt. Hactenus Berninus.
[23] Observandum tamen est, non integram Breviarii periodum, [ipsi contigisse narratur.] sed sensum dumtaxat ab eo relatum esse; nam in Breviario Romano, Plantinianis typis anno 1647 Antverpiæ edito, sic legitur: Catharina, virgo Senensis, ex Benincasia, una cum Burgesia familia, ex eodem stipite proveniente, piis orta parentibus &c. Hoc eodem modo ea legit Fremautius, cetera Bernino consentiens. Quod ad vaticinii veritatem attinet, Bailletus in ejusdem S. Catharinæ Vita observat, illustrissimam Burghesiorum familiam a summo Pontifice, qui tunc erat Urbanus VIII, anno 1641, die XXVIII Septembris impetrasse, ut ista delerentur, at non in omnibus Breviariis, quæ deinde in lucem prodierunt, Pontificis mandato mox obtemperatum fuisse; cujus rei argumento est exemplar Plantinianum mox laudatum. In posterioribus tamen Plantinianis editionibus, quas vidimus, & quibus nunc utimur, erasis, quæ de Benincasia Burghesiaque familia olim legebantur, tantum dicitur: Catharina, virgo Senensis, piis orta parentibus &c. Ceterum nescio, quo teste hoc B. Josephi factum asseratur; nam neque in Vita edenda de eo fit mentio, nec Berninus hic in margine processus laudat.
[24] [Romam missus, in remota cella collocatur;] Porro B. Josephus, innocentia sua & sanctitate apud Neapolitanum sacri Officii tribunal jam comprobata, aliquo tempore Neapoli in conventu sui Ordinis libere substitit. Sed cum hic a nobilibus æque ac plebejis frequenter inviseretur, magnique fieret, honoris vitandi ergo longiorem sacri Officii ministris Romam ad patrem Generalem suum remissus fuit. Visum tamen iisdem est expedire, ut in remoto quodam solitarioque conventu collocaretur, idque litteris, per illum ipsum allatis, Generali indicarunt. Præerat tunc, teste Bernino, Minorum Conventualium Ordini pater magister Joannes Baptista Berardicellus, & in Romano duodecim Apostolorum conventu de more residebat; qui cum Josephum numquam ante vidisset, jamque a sacra inquisitione cum hujusmodi litteris ad se missum videret, cum gravi illum supercilio excepit, & donec aliter statueret, in remota quadam ejusdem conventus cella jussit subsistere.
[25] [coram Pontifice ecstasim patitur.] Verum quo obscuriori loco Josephus delitescebat, eo illustrius sanctitatis ejusdem fama Romæ increbuit, ut jam non a Religiosis suis fratribus solum, sed etiam a S. R. E. Cardinalibus, ipsoque summo Pontifice Urbano VIII suspiceretur, prout narrant biographi ex processibus. Hinc ad hoc tempus refert Berninus, quod de Beati ad laudatum Pontificem accessu in Vitis legitur. Ajunt scilicet, Josephum, cum a patre suo Generali ad oscula pedum illius adductus esset, & ad id præstandum sese inclinæret, sacra Pontificis majestate, in quo Christum Dominum, cujus ipse vicarius est, contemplabatur, adeo perculsum, ut ecstaticus & a terra sublatus hæserit, donec generalis imperio aliter juberetur, stupente Pontifice atque dicente; Si Josephus tempore Pontificatus sui moreretur, sese ea de re testimonium dicturum. Addit Berninus, eumdem tunc mandasse, ut is in aliquo observantiæ conventu, sive in quo observantia Regulæ vigeret, collocaretur.
[26] [Alia quædam, quæ Romæ tunc egisse dicitur.] Ad idem pariter tempus refert, quod in processuum Summario fol. 70 num. 12, B. § 102 legi asserit; extra Romam videlicet famam fuisse, fratrem Josephum Romæ multa miracula patrare, propter quæ ab omnibus pro Sancto haberetur. Quamquam autem fateatur, sibi non satis exploratum esse, de quibus miraculis ibi fiat mentio, ex Summarii tamen fol. 593, num. 41, A. § 44 affirmat, Baltazarem Mozicchi, medicis de vita ejus desperantibus, per Josephi preces, quas consanguinei periclitantis flagitaverant, a lethifero morbo tum subito convaluisse. Tunc quoque factum putat, quod in Vita edenda num. 87 ex processibus traditur, nempe eum eodem tempore, quo in Urbe degebat, Octavio Piccinno, Cupertini animam agenti, uti ipsi ante promiserat, in suprema lucta præsentem adstitisse. Denique existimat, eumdem Nicolao Albergati, qui, Ludovisius postea nuncupatus est, cardinalatum eo tempore prædixisse; sed postremum hoc in altera mora Romana contigisse, sequenti § ostensuri sumus; de prioribus vero, quantum ad tempus attinet, nihil possumus adstruere.
§ III. Assisium missus, magnas animi angustias ibi patitur: Romam revocatur: redit Assisium: quædam acta ibidem.
[Ad Assisiensem conventum destinatur,] Post incerti mihi temporis in Urbe Romana moram a patre Generalii suo mittitur Assisium, quod Pontificiæ ditionis in Umbria episcopalis civitas est, in sacro S. Francisci conventu habitaturus. Tempus illius in hunc locum adventus Berninus signat diem XXX Aprilis anni 1639, idque chronotaxi hactenus datæ satis conforme est. Verum idem illud difficultatem patitur ex Vita edenda, in qua Beatus annos tredecim in Assisiensi conventu habitasse dicitur. Constat autem ex dicendis, eum anno 1653, die XXIII Julii ex hoc conventu, numquam eodem reversurum, amotum fuisse; atque adeo, si anno dieque a Bernino assignatis Assisium advenerit, oportet eum annos quatuordecim, eosque completos ibidem exegisse. Hæc conciliari non possunt, nisi quis velit, Beatum, dum in Assisiensi conventu fixum domicilium haberet, plures menses alibi subinde degisse (nam & Romam interim evocatus fuit,) & Pastrovicchium, hisce præcisis, annos tantummodo completos, quibus Assisii præsens vixit, numerasse. Nisi id ita sit, pro annis 13 reponendi sunt 14, aut dicendus est Beatus serius, quam die XXX Aprilis anni 1639 huc advenisse, ideoque etiam serius, quam sub finem Octobris anni 1638, ut num. 20 ex Bernino diximus, Neapolim evocatus esse; neque enim Neapolitana ac Romana mora tam diuturna fuisse videtur, ut annuum spatium ei adjici possit.
[28] Gaudebat enimvero B. Josephus, quod id domicilium sibi obtigisset, [ubi a superiore duriter habetur; & mentis ariditate] ubi sanctissimi patriarchæ sui Francisci corpus servabatur: verum non multo post nova denuo afflictio accessit, eo acerbior, quo amiciores manus essent, a quibus immittebatur. Pauco enim post tempore pater magister Antonius a S. Mauro eidem conventui Custos præfectus est. Is ipse erat, qui, dum toti Provinciæ præesset, Josephum venerationis & amoris gratia per Barianum agrum circumduxerat; sed ob scriptam ipsi a Neapolitana inquisitione dicam tam mutato in eumdem animo, ut, quem ante dilexerat, acerbis dicteriis minisque incessere non cessaret. Et ipse quidem hæc patienter & humiliter ferebat, & majoribus obsequiis religiose compensabat; sed nihilo inde reddito mitiori Custode. Huic molestiæ accessit aliud gravius: nam divina providentia, quæ Servum suum, sicut aurum in fornace probari volebat, sua quoque solatia cælestesque animi delicias omnes paulatim penitus subtraxit, eumque velut ad divina surdum & omni pietatis sensu destitutum reliquit.
[29] Ad hæc permisit dæmoni, ut eumdem eodem tempore fœdis cogitationibus & phantasmatis per biennium infestaret, [ac fœdis tentationibus vehementer cruciatus,] quibus castissima illa anima, licet bene sibi conscia, mire torquebatur. Hasce animi angustias augebat præteriti temporis recordatio, quo in dilecto Cryptellæ conventu cum summa animi tranquillitate divinis donis affluebat. Hinc in gravem lapsus est melancholiam, quam toto etiam corpore præferens, oculorum palpebras vix poterat attollere. Tanta porro Custodis in afflictum Josephum importuna severitas, si Bernino credimus, duos ejusdem conventus Religiosos, patrem scilicet magistrum Gabriëlem de Caravaggio & Euthymium De Campo-Vetere, tironum magistrum, impulit, ut pro Josepho apud patrem Generalem conquererentur, & hic sanctitate illius dudum cognita, ideoque eorumdem postulatis annuens, illum Custodis imperiis subtractum voluit uni patri Bonaventuræ Cupertinensi, qui tum temporis in Assisiensi conventu præses erat, imposterum subesse. Unde tamen ea didicerit Berninus, non edicit: certius est, quod de Beato Romam propterea evocato tam ipse, quam Pastrovicchius ex processibus tradiderunt.
[30] [a Generali Romam evocatur,] Etenim pater Generalis de miserando Beati statu admonitus, eum Romam accersiit, ut recreandi animi gratia ejus anni Quadragesimam Romæ apud se traduceret. Factum hoc Berninus anno 1644 recte illigavit. Porro Deus atram illam animi tempestatem Romæ penitus depulit, Servumque suum pristinis suis deliciis denuo implevit. Quid Romæ præcipue egerit, non exponit Pastrovicchius; at Berninus reliqua recenset, quæ hic subjungimus. In primis ait, ipsum sacra almæ Urbis loca & basilicas cum summo pietatis sensu mentisque dulcedine obivisse. In hanc sententiam ex Summario processuum fol. 267, num. 15, C. § 8 recitat testimonium Bonaventuræ Claverii, qui ex Ordine Conventualium S. Francisci ad episcopatum Potentinum anno 1646 evectus fuit, teste Ughello tom. 7 Italiæ sacræ auctæ, col. 144. Testimonium hoc, quia oculati testis est, dignum judico, quod, prout apud Berninum recensetur Italice, in Latinum sermonem versum lectori exhibeatur.
[31] [ibique sacras basilicas pie invisit.] Cum Romæ essem (inquit laudatus episcopus Potentinus) Assisio advenit pater frater Josephus, a patre Generali Larinate (is ipse est Joannes Baptista Berardicellus, a patria sua Larino, regni Neapolitani civitate in provincia Capitanata sic dictus) solandi gratia arcessitus, & hospitatus est in quadam cella supra cubiculum patris Generalis, & ego ejusdem curam gessi. Duxi illum mecum ad novem basilicas invisendas curru patris Generalis, quia omnes dictas ecclesias aliter lustrare non potuissemus. Res mira! quoties in currum ascendebat, rapiebatur in ecstasim, utque e curru egrederetur & intraret in ecclesiam, oportebat, ut sanctæ obedientiæ nomine eum sui compotem fieri juberem. S. Petri basilicam omnium primam ingressus, oculos adeo submisit, ut pavimentum, in quo gradiebatur, vix cerneret. Hinc dixi ei: Frater Josephe, attolle oculos & vide altaria, sacella & pictas tabulas, aliaque æque pia ac elegantia. Ipse vero numquam oculos sustulit, responditque mihi: Credo, credo; nec aliud volo præter sanctam fidem.
[32] [Nicolao Albergati] Ad eamdem in Urbe moram, aut certe ad eumdem annum pertinet vaticinium, quo Beatus Cardinalatum illustrissimo Nicolao Albergato, postea Ludovisio appellato, prædixit, quod vaticinium Berninus, ut supra monui, præpropere retulit. Rem, ut contigit, ipse Nicolaus, jam Cardinalis, exposuit verbis, quæ Berninus ex Summario fol. 4, num. 3, A. §: Italice recensuit, quæque nos ex eo Latine reddidimus. Patrem Josephum a Cupertino, Minorem Conventualem, Romæ primum cognovi. Eo ipse a superioribus suis arcessitus fuerat, & hospitabatur in sui Ordinis conventu Sanctorum Apostolorum; ego vero tunc habitabam in palatio, quod princeps Gallicanus Cardinali Chisio postremo reliquit, sed tum temporis possidebat princeps de Venosa. Audito Patris adventu, motus fama, quæ de illius sanctimonia spargebatur, incensus fui singulari ejus videndi desiderio. Ea itaque mente quodam mane egressus e domo, intravi conventum, ubi nemine reperto, qui me ad cellam ejus conduceret, quam circa turrim esse tantum intellexeram, aliquot scalas ascendi, & opportune non longe ab illa bonum Patrem obvium habui; qui cum me numquam antea vidisset, nec quis essem, ullo modo sciret, extemplo me hisce præcise verbis prior compellavit: Ut quid Cardinalis invisit pauperculum?
[33] Ex humilitate sermonis intellexi, illum ipsum esse, [Cardinalatum vaticinatur:] quem quærebam, ut reipsa erat. Dixi igitur ei, non esse me Cardinalem. Respondit ille subridens: Bene, bene, bene. Postquam spatio mediæ non amplius horæ cum eo collocutus fuissem, cum magno pietatis sensu recessi. Eodem die cum post prandium domi degerem, accessit ad me quidam Conventualis, qui præfatus, esse se patris Josephi socium, ait, illum dixisse, prælatum quemdam, qui eodem mane apud illum solus fuerat, risisse, quod ipse sibi, nescio quid, de Cardinalatu suo dixisset; sed eumdem paucos intra menses visurum, an ipse falsus fuisset, nec ne. Dimissus a me pater ille fuit eo modo, quo quilibet prudens potest arbitrari. Verumtamen rei veritas patuit: colloquium enim istud contigit mense Majo anni MDCXLIV, mense autem Martio anni MDCXLV per divinam clementiam promotus fui &c. Hactenus Nicolaus Albergatus, seu Ludovisius, qui ab Innocentio X die VI Martii præcitato anno S. R. E. Cardinalis titulo S. Augustini creatus est, ut habet Ciaconius tom. 4 Vit. Pontif., col. 670, ubi plura de eodem legere est.
[34] Forte eodem anno 1644 pariter contigerunt, quæ Bonaventura Claverius, [coram aliis Cardinalibus mirabiles ecstases] episcopus Potentinus supra num. 30 & 31 laudatus, in processuum Summario § 14, fol. 268 apud Berninum oculatus similiter testis præterea asseruit. Quodam mane, ait Claverius Italice, patrem Josephum, Romæ commorantem duxi mecum invisurus Cardinalem Lanti, Ordinis protectorem, Cardinalem Montaltum, &, si recte memini, etiam Cardinalem Burghesium. Apud horum singulos, quos omnes eodem matutino tempore visimus, statim ac cum dictis dominis Cardinalibus consederamus, vix ego pium aliquem de quodam passionis Christi mysterio sermonem injeceram, quin pater frater Josephus raperetur in ecstasim, momentoque temporis e sede, quam occupabat, in genua procumbens, expansis in modum crucis brachiis, oculisque versus cælum apertis, præmisso magno ejulatu & cordis fremitu, immobilis omnique sensu destitutus spectaretur: nec remittebant ecstases, nisi cum ego per sanctam obedientiam ita imperassem. Hinc laudati Cardinales multum solatii pietatisque ex patris fratris Josephi consortio referebant, ipsique se semper commendabant, nec mecum loquebantur.
[35] Hæc autem ad prædictum annum referre visum est; [patitur: remissus Assisium, civitate donatur,] quia Cardinalis Montaltus, alias dictus Franciscus Perettus, mense primum Decembri anni 1641 Cardinalis creatus est, teste Ciaconio tom. 4, col. 610; adeoque serius, quam Beatus prima vice Romam advenit, ut supra dictum est. Et Cardinalis quidem Petrus Maria Burghesius jam ab anno 1642 obierat, ut habet laudatus Ciacconius, col. 539; sed cum Claverius de hoc postremo dubie meminerit, verisimilius est, ipsum in hoc potius, quam in Montalto, memoria lapsum esse; nisi forte prolepsi usus, Montaltum Cardinalem dixerit, antequam esset. De Marcello Lanti vel Lantes omnia se recte habent. Rebus tam prospere Romæ succedentibus, remittitur Assisium, ubi eodem anno 1644 certe jam morabatur. Exceptus autem ibi est ingenti omnium applausu, & aliquo tempore post ob insignia ejus beneficia honoris ergo civitate donatus a civibus, & a Religiosis Conventualibus sui conventus alumnis (filios ipsi appellant) adscriptus; quod utrumque ipse acceptavit, & præ gaudio in ecstasim raptus & in aërem sublatus est, quod, ut ajebat, S. Francisci popularis factus esset.
[36] [per instrumentum publicum,] Agellus in Vita B. Josephi nostri cap. 9 instrumentum civitatis Latine recenset, quod est hujusmodi: Confalonerius & Priores illustrissimæ & Seraphicæ civitatis Assisii admodum R. Patri Josepho de Cupertino, Ordinis Minorum Conv. S. Francisci, de familia sacri conventus Assisiatis, salutem ac prosperos ad pia opera accessus. Amor insignis, quem erga civitatem hanc, quam singulari divinæ miserationis beneficio communem cum glorioso patriarcha pauperum D. Francisco patriam, licet immeriti, nacti sumus, prætulisti, & preces, quas pro animarum salute, & pro spiritualibus temporalibusque bonis publicarum privatarumque rerum, semper dignatus es & dignaris salubriter in Domino ad Dominum efficaciter effundere, præsertim dum veram charitatem restaurando, divisos civium animos reconciliare conaris, ægros etiam afflictos solaris, & omnes denique bonis consiliis adjuvare solitus es, & signanter auxilium, quod nobis per finitimarum regionum bella inter sacrilegas hostium invasiones verbo & opere superioribus mensibus præsentissimum exhibuisti, eo nos adduxerunt, ut Assisiensium civium corda rapueris, tibique Assisienses omnes immortalis obligationis vinculo devinctissimos reddideris.
[37] [quod ex Agello recitamus.] Et cum paria paribus referre nulla ex parte valeamus, ad effugiendum ingratitudinis vitium in signum grati animi Te prædictum admodum R. P. Josephum a Cupertino in publicis generalibus consiliis inter nos civem aggregavimus viva omnium voce, & aggregamus per præsentes cum omnibus prærogativis & privilegiis, Assisiensibus civibus, in ipsa Assisinate civitate oriundis, competentibus & competituris. In quorum fidem & testimonium has litteras fieri & nostri sigilli impressione muniri, ac per nostrum cancellarium subscribi jussimus. Datum Assisii ex palatio nostro Priorali hac die IV mensis Augusti anni MDCXLIV.
Loco ✠ sigilli
Grandilius Lucidus
canc. mandato &c.
De donatione civitatis conveniunt etiam Berninus & Pastrovicchius, ac prior de instrumento etiam meminit; neuter tamen illud recitat; nec Agellus indicat, unde id acceperit. Ex adscripto autem die conjicimus, illud non statim ab ejus Assisium reditu confectum fuisse, cum ex dicendis, tunc jam aliquo tempore in Assisiensi conventu degisse videatur. De quo vero bello in eodem mentio fiat, sequenti § videbimus.
[38] [A viris illustribus ac principibus] Nec intra Assisium tantummodo & vicina loca B. Josephi fama celebris continebatur, sed ad externas quoque regiones & regna se extenderat, ex quibus variæ magni nominis personæ ad ipsum advenisse dicuntur, quas strictim Vita edenda, Berninus fusius commemorat. Mihi vero suffecerit tria de hoc argumento testimonia, ab eodem Bernino ex processibus collecta, Latine subjunxisse, ceteris, ne justo longior sim, prætermissis. Processus, inquit Berninus, laudans fol. 85, num. 13, A. § 98, hæc aiunt: Fama sanctitatis prædicti servi Dei, fratris Josephi, non solum per Italiam, verum etiam per Germaniam, Franciam, Poloniam, aliasque regiones vulgata, multi illustres viri, magnique principes accurrerunt, ut ipsum in hoc sacro S. Francisci conventu inviserent. Et rursum fol. 103, num. 13, A. § 229, eodem teste, dicitur: Fama sanctitatis hujus Servi Dei & nomen ejus per magnam Europæ partem pervulgatum erat; ideoque multi amore ac pietate impulsi accurrebant veniebantque eum invisuri. Et erat res mira; quicumque cum eo locutus fuerat, is erga ipsum optime animabatur & amabat eum tenerrime; neque post longam cum eodem consuetudinem & familiaritatem ullus repertus fuit, qui cum dicto Patre egerit, nec eumdem singulari affectu dilexerit. Personæ autem, a quibus amabatur, tam magno numero erant, ut longum esset eas recensere.
[39] Tertium testimonium a Bernino adductum ex Summarii fol. 117, [honoratur & invisitur.] num. 13, A. § 319, est patris Octavii Lelli, tertii Ordinis S. Francisci, qui sequentia asseruit. Frater Josephus in honore magnoque in pretio habitus fuit non solum a patribus Religionis nostræ & Assisii incolis, sed etiam a principibus & illustribus viris, ac nominatim ab Eminentissimis dominis Cardinalibus, Fachinetto, Ludovisio, Caraffa, Rapacciolo, Donghio, Casimiro Poloniæ rege, infante Maria Sabaudiæ, aliisque; uti etiam a principe Zomoski Polono, ac peculiariter a principe Alexandro Lubomiski & ejus conjuge, qui anno sancto in Italiam profecti, patrem Josephum inviserunt, se que ejus precibus commendarunt, ut pro obtinenda prole Deum precaretur, cum jam per duodecim omnino annos nullam genuissent. Dictus autem pater Josephus jussit eos in Deo sanctoque Francisco spem suam collocare, & prolem nascituram; uti ipsis nata est, cum in patriam rediissent. Hæc autem omnia dicti principis Varsaviæ, (quæ Poloniæ regum sedes est) mihi narraverunt; & ego vidi parvulum principem, dictis dominis dicentibus; Hunc filium per patris Josephi preces obtinuimus. Ita ipse.
[40] Ceteris tamen omnibus longe felicior fuit serenissimi Joannis Frederici, [Principem Brunsvicensem ad fidem adducit.] principis Brunsvicensis & Hannoveræ ducis, ad B. Josephum accessus; quippe qui ipsius miraculis, precibus ac monitis eo adductus fuit, ut, ejurata Lutherana hæresi, religionem Catholicam amplexus sit, quam & ad finem usque vitæ professus est. Fuit is Georgii Brunsvicensis & Hannoveræ ducis filius, & Wilhelminæ Amaliæ, Josephi Romanorum imperatoris augustissimæ conjugis pater. Pater Antonius Cito, Societatis Jesu presbyter, in Vita Italica ejusdem augustissimæ, cui a sacris confessionibus fuit, laudati principis ejurationem anno 1651 affigit, cum Pastrovicchius ac Berninus iter illius Italicum anno 1649, ejurationem vero anno sequenti illigaverint. Forsitan prædictus princeps iter suum Italicum anno quidem 1649 inceperit, sed anno primum 1650 ad Josephum pervenerit, atque adeo anno 1651 hæresim ejuraverit. Nisi id ita sit, malo augustissimæ confessario hac in parte credere, præsertim cum etiam Agellus in Vita Italica B. Josephi, serenissimo archiduci Josepho dedicata, accessum illius ad B. Josephum ad annum 1650, ejurationem autem anno subsecuto retulerit. Rem, ut gesta est, satis exponit Pastrovicchius. Addo tamen serenissimæ ejusdem principis viduæ, Benedictæ Henriettæ, Palatini Rheni comitis filiæ, de illius grato in B. Josephum animo testimonium, quod Berninus, ea tum adhuc in vivis superstite, authenticum ad se pervenisse testatur, & est hujusmodi: Perpetuus erat (in aula ejusdem ducis) sermo de servo Dei, patre fratre Josepho a Cupertino, erga quem ipse (dux) tenerrimam devotionem fovebat, & cujus effigiem habebat, cumque aliquos Religiosos in ditionibus suis habere vellet, ex ejusdem respectu Capucinos, tamquam Franciscanos, præelegit, apud quorum aliquem noxas animæ suæ solebat expiare, quosque, quoad vixit, tutatus est.
§ IV. Miracula aliquot Assisii ab eo patrata, & in Vita edenda prætermissa, aut minus exposita.
[Multi a variis morbis curati per attactum ipsius,] De miraculis, quæ Beatus Assisii patravit, aliqua recense Berninus, a Pastrovicchio partim præterita, partim nimis breviter memorata, quibus propterea hoc § locum dabo. Utar autem ipsius Bernini verbis Latine versis, & processuum locos, unde deprompta fuere, de more annotabo. Visitabat (inquit ipse, laudans Summarium fol. 43, num. 12, A. § 121) infirmos, soloque complexu subito sanabat. Inter felices hos ægros unus fuit frater Ludovicus Branconus, socius ejus, ad quem frater Josephus accurrens, Ne me deseras, inquit, care socie; cumque illum complecteretur, maligna febris, ex qua ad supremum agonem adductus fuerat, in momento temporis eumdem deseruit. Sequitur ibidem altera sanatio ex Summario fol. 492, num. 38, C. § 38. Frater Joannes Baptista Crucianus, tertii Ordinis S. Francisci, triennium conflictatus fuerat tam acri capitis dolore simul & tam gravi hypochondria, ut cadaveris potius, quam hominis, speciem exhiberet. Huic Servus Dei, ad quem recurrerat, manum capiti imposuit, & recitata sancti patris Francisci benedictione, subito sanavit: & ipse sano capite, animoque hilari recessit cum non minori stupore, quam erat miraculum, quo, ut ita dicam, triennio mortuum ad novam vitam resuscitaverat.
[42] [vel rerum, quibus ipse] Eamdem gratiam (prosequitur Berninus, citans Summarium fol. 592, num. 41, A. § 32) adversus simile capitis malum obtinuit Alcides de Fabianis; & ad solum ipsius prodigiosum attactum (laudatur hic fol, 491, num. 41, A. § 26) Octavius Aromatarius a singulari cruris cruciatu, & doctor Paulus Santinellus (ibidem § 19) ab acerbissimis corporis convulsionibus, convaluerunt. Nec ad solum dumtaxat illius attactum, sed etiam ad rerum, quibus ipse usus fuerat, admotionem fiebant miracula, cujusmodi in Historiis raro occurrunt. Olympia Benigni (ibid. 22) applicato ipsi solummodo Servi Dei cingulo, & Porcia Pontani (fol. 592, ibid. 34) post impositum corpori suo ejusdem pileolum, ex periculosissimo partu miraculose evaserunt; filius vero cujusdam ruricolæ (fol. 491, ibid. 23) exhibita tantummodo ipsius oculis Benedictione S. Francisci, a fratre Josepho scripta, facultatem diglutiendi recuperavit, atque adeo vitam accepit. Clara Leonelli (in Summario ibid. 30) per tactum sudarii, illius sanguine imbuti, convaluit a gangræna, quæ pene totam ejusdem faciem exederat. Appollonium Bianchum (ibid. 31) eodem (sudario) sibi admoto, maligna febris dimisit, qua æstuans sese in subjectum fontem e fenestra desperanter dejecerat.
[43] Plurimi quoque in desperatissimis malis salubriter adhibuerunt aquam, [usus fuerat. Alios suis precibus sanat, dissidia componit.] in qua fratris Josephi tunica lota fuerat, quæ suavissimo fragrans odore propterea velut unicum adversus omnes morbos remedium servabatur. Pro hisce laudat Berninus fol. 592, num. 41, A. § 35, C., & fol. 107, num. 13, A. § 256. Nec sola ipsius præsentia, (prosequitur ibidem, notato fol. 591, ibid. § 27) nec solus rerum illius contactus; sed sola etiam ejusdem oratio, licet procul absentis, quodlibet magnum apud Deum valebat. Supra dictus Octavius Aromatarius & Hieronymus Ferrus, desperata a medicis ob malignitatem febris salute, in momento sanati fuere eodem plane temporis puncto, quo frater Josephus in Missa pro iis orabat. Et exorta (ut ibid. § 27 legi asserit) inter armatos Assisiates & Bastienses (est autem Bastia vicus non procul ab Assisio dissitus) dira rixa, sanguinolenta illa contentio, nemine intercedente, inopinato cessavit ex eo solum, quod frater Josephus, simul ac de illa inaudierat, Deum precatus esset pro pace inter inimicas istas factiones componenda.
[44] Ad solum ipsius aspectum (progreditur Berninus ex Summario fol. 272, [concubinum corrigit, Assisium] num. 17, C. § 3) & nescio quam mutuam salutationem, quidam hortulanus concubinam suam dimisit, vitamque occepit, qua exemplo fuit toti civitati, quæ tam mirabilem mutationem soli fratri Josepho acceptam tulit. At secretis precibus suis populares suos a diro bello ad placidissimam pacem reduxit in casu sequenti. Flagrabat bellum (notatur hic fol. 292, num. 17, § 3) inter Pontificem Urbanum VIII & Florentinos, qui cum aliis Italiæ principibus confœderati, prætensa jura terrore potius quam ditionum quæstu propugnabant. Ea nocte, qua sacrorum stigmatum S. Francisci memoria recolitur (id est, die XVII Septembris) hostes in planitiem Assisiensem descenderunt, & inter tenebras spissi hinc & inde circum videbantur foci, quos Florentini sive in suorum commodum, sive ad nostrorum terrorem excitaverant. Bellum, nox, foci, & super hæc mala pessima, graviorum etiam malorum ficta facies animis obversans, omnes Assisiates in subitam consternationem conjecerunt, non fine ea rerum confusione, quæ consilia, in rebus arduis dubiisque capta, solet comitari.
[45] Qui ad arma ferenda non erant idonei, omnes ad Franciscanorum ecclesias, [ab imminentibus hostibus liberat.] velut ad tutum asylum confugerunt. Episcopus autem N. Baglionus & gubernator N. Valeottus, velut primariæ personæ ac prælati, arcendam potius quam inferendam vim rati, recta ad fratris Josephi cellam accesserunt, qui inter tam periculosos tumultus summa pace inter solitas preces fruebatur. Cum Dei Servus hosce conspexisset, eorumque vehementem perturbationem magis advertisset, nihil immutatus, nec alieno commotus pavore, arguens simul & animans, ait: O animi modicæ fidei! Abite & confidite in Deo; ego enim vobis polliceor, sanctum patrem Franciscum, popularem vestrum, numquam permissurum, ut huic civitati damnum inferatur. Vix ista effatus fuerat, quin prædicti foci ex agro evanuerint, & hostes, nescitur, qua de causa, recesserint, & omnis timor cessarit. Postridie quoque mane non modo compertum est, nullum huic territorio illatum damnum fuisse; verum etiam in posterum omnis militaris injuriæ immune perstitit, quamvis circumjacentia, Perusium, Tudertum & Tifernum Tiberinum, gravissima detrimenta inde retulerint. De hisce haud dubie loquuntur Assisiates in instrumento, per quod Beatum civitate donarunt, quodque num. 36 & sequenti recensuimus. De eodem autem bello consuli potest Ludovicus Muratorius tom. XI Annalium Italiæ ad annum Christi 1643 & sequentem, quo pax sancita fuit.
[46] [Conventui, inopia frumenti laboranti,] Regredior ad Berninum. Quatuordecim, inquit, miracula, a fratre Josepho Assisii patrata leguntur in unico folio processuum (nempe, ut notat in margine, 591, num. 41, § 22) quæ si omnia referre vellemus, ex una sola Vita fieret longa Historia. Deinde aliqua narraturus, sic orditur: Preces ejus tam efficaces in aliorum favorem, etiam pro domesticis suis prodigiosæ fuerunt. Pater Saurinus de Monte-regali, tunc custos sacri conventus (annum notat 1648, & Summarii fol. 293, num. 17, C. § 5) ex frumenti inopia, quod hoc anno ubique carum erat, in comparando Religiosis suis solito victu ad eam angustiam redactus erat, ut dolore percitus, ad Servum Dei recurreret, certus officio cedere, indeque abire, ne subditos suos fame pereuntes conspiceret; cum jam tentatis nequicquam omnibus modis pro frumento obtinendo, panis in triclinio postridie omnino defuturus esset. Ad hæc frater Josephus, nihil animo perturbatus, Confide in Deo, inquit, fore ut ipse prospiciat: Jacta cogitatum tuum in Dominum, & ipse te enutriet; & una cum Custode provolutus in genua litanias Dei Matris recitavit.
[47] [suis precibus prospicit;] Quid eidem Dei Matri tum dixerit frater Josephus, eventus brevi docuit. Etenim litanias non ante expleverant, quam fratres ad ejusdem cellam, ubi Custos etiam aderat, turmatim concurrentes, nuntiarunt, frumenti copiam (Italice est quattro rubbia, quæ Italis mensuræ genus sunt) in conventus claustro eodem tempore exonerari, eleëmosynæ nomine missam a Cardinali Rapacciolo ex quadam sua abbatia, prope Tifernum Tiberinum sita. Quo audito, ambo simul, Custos & frater Josephus præ lætitia teneroque animi affectu in uberes lacrymas proruperunt; & frater Josephus ad Custodem conversus, Nonne tibi dixi, ait, Deum provisurum? Modicæ fidei, quare dubitasti? An nescis, sanctum patrem Franciscum dixisse, si in mundo unicus panis foret, ejus dimidium suo Ordini obventurum? Jam vero, si ipse omnibus fratribus suis in omni loco prospiciat, qua ratione id non præstet in hoc, qui ad quietem corporis illius usque ad mundi finem destinatus a Deo est? O quam bonus hic Deus est! Ita nos serviamus illi, ut ille nobis in nostris necessitatibus succurrit. Deinde fratres omnes in eadem cella genibus flexis, Te Deum concinuerunt; at pater Josephus (ipsissima processus verba sunt) ad tertium quartumve versiculum in ecstasim raptus est.
[48] [& eleëmosynas procurat. Casciam proficiscens, mira facit,] Huic alterum simile ex Summarii fol. 294, num. 17, C. § 6 subjungit, quod ibidem anno 1652 contigisse scribit in hunc modum: Alter Custos, pater magister Robertus Nutius, ex defectu insolitaque eleëmosynarum paucitate, tempore Indulgentiarum Assisiensium collatarum, velut desperabundus ad Dei Servum recurrit, aitque: Elapsum jam est Indulgentiarum biduum, & in arculis aut paucæ aut nullæ sunt eleëmosynæ, ex quibus contracta a conventu debita possint expungi. Frater Josephus ejus caput cum quodam impetu manibus corripuit, Vah, inquiens, ne dubita: cur times? S. Francisco magis cordi est, quam tibi, ut huic conventui prospiciat. Sic ait, & sic accidit. Litanias beatissimæ Virginis recitarunt, & subsequentibus diebus (verba processus sunt) majores eleëmosynæ, quam a tribus quatuorve annis præcedentibus, collatæ fuerunt. Post hæc subdit Berninus Beati iter Assisio Casciam, quæ Umbriæ oppidum est, ad quod ad quamdam energumenam a superiori suo mittebatur. In hoc itinere contigisse ait mirabilem illam ecstasim, in qua sublevatus a terra versus sanctissimum Sacramentum in altari absconditum raptus fuisse legitur in Vita edenda num. 36, quo lectorem propterea remitto.
[49] Addit ex Summarii fol. 50, num. 12, A. § 158, [& in flumen prolapsus, aquis non tingitur.] dum viam suam prosequeretur, quemdam hominem, qui sclopeto armatus, inimici sui necem jamjam meditabatur, viso Beato, propositi sui mox pœnituisse, irasque inimico donasse. De eadem via deinde tradit sequentia. Dum in itinere flumen pertranseunt, equus cum fratre Josepho ab aquis subito abreptus fuit. Tum socius ejus, frater Ludovicus, in flumen desiliit, natatu ipsum assecuturus, & pectore tenus aquis immersus, apprehensum brachiis in ripam extraxit. Sed ita extraxisse, miraculum vidisse fuit: tam siccus enim corpore ac vestibus apparuit, quasi ex prato, non ex flumine prodiisset, sparsa tantummodo in calceis modica aqua, & infima tunicæ ora nonnihil tincta, unde liqueret, eumdem non e prato, sed ex flumine emersisse. Hunc eventum ipsemet postmodum cuidam familiari referens (notatur hic Summarii fol. 296, num. 17, D. § 9) asseruit, dæmonem sibi in flumen lapso desperationem in tam præsenti periculo suggessisse, seque velut aliquem dicentem sibi audisse: Morere hic hypocrita, desertus & derelictus a Deo; se vero respondisse: Volo semper sperare in Deo; Deus semper adjuvat; nec est, quod de illius misericordia diffidam. Cum ad energumenam pervenisset, dæmon eum conspicatus, per energumenæ os eidem ait: Nonne tibi male feci in via? At frater Josephus simplex & humilis respondit: Nihil mihi mali contigit, quia superiori meo obsecutus sum.
§ V. Beati scientia divinitus accepta, frequentes ecstases sublimesque raptus, & suavissimus odor testimoniis comprobantur.
[Recitantur aliquot testimonia de inerudito] Quamquam tota B. Josephi vita continuis mirabilibus referta sit, tria tamen sunt, quæ singulari quodam modo in eo eluxerunt, quæque propterea testimoniis aliquot ex processibus a Bernino depromptis hoc § confirmare visum est. Primum est sapientia ejus divinitus accepta, qua, licet ipse, ut supra diximus, litteris minime imbutus & tardioris ingenii esset, viris doctrina præstantibus admirationi fuit. De tarditate ingenii & scientiarum inscitia laudatus Berninus ex Summario fol. 105, num. 13, A. § 441 producit sequentia. Pater Antonius Martinellus Carpensis (Carpum exigua civitas est in ditione ducis Mutinensis) presbyter Conventualis, cum juramento hæc testatus est: “Ego ex certa scientia novi fratrem Josephum simplicissimum fuisse, ac vix potuisse legere; & quod ad lectionem attinet, id ego sæpius expertus fui. Non erat theologus, neque ullam scientiam didicerat.”… Pater Michaël de Monte-Albotto, presbyter Capucinus (in Summario fol. 270, num. 15, C. § 259) subdit: “Pater Josephus naturali ingenio exiguæ capacitatis erat, nec argumentis theologicis aut scholasticis studuerat.”
[51] [tardoque Beati ingenio, & singulari] Subjungit Bonaventuram Claverium, ex Ordine Minorum Conventualium episcopum Potentinum in regno Neapolitano, qui in Summario fol. 270, num. 15, C. § 27 ait: “Frater Josephus erat idiota, neque studuerat.” Subdit & patrem Joannem Baptistam Crucianum, presbyterum tertii Ordinis S. Francisci, qui in Summario fol. 492 num. 38, C. § 41 jurejurando affirmavit: “Frater Josephus persona erat, quæ vix noverat legere & scribere.” Addit denique Cardinalem de Lauræa, folio 12, num. 3, 4, 5, § 17 Italice testantem: “Frater Josephus erat imperitus, numquam studuerat, nec nisi vulgarem Latinam linguam noverat.” Eadem hæc, (prosequitur Berninus) in omnibus pene processuum foliis asseruntur, usque ad adventum ipsius Assisium, aut saltem ad aliquot annos post susceptum sacerdotium. Jam vero mutatur rerum facies, patebitque, quam sublimem scientiam compararit, quamque insignis theologus, quam eruditus evaserit; & simul lectores agnoscent, quam vere Deus per os Isaïæ electis animabus & eximiis servis suis dixerit: Ego Dominus Deus tuus, docens te; … quia ipse solus est, qui docet hominem scientiam.
[52] [scientia, divinitus accepta,] Cardinalis de Lauræa (in Summario fol. 12, num. 3, 4, 5, § 17) testatur Italice: “Frater Josephus ab aliquot e nobis, qui litteris studuimus, interrogatus de quodam mysterio, captu difficili, intrepide respondebat sublimi doctrina, & difficultates clare resolvebat.” Hæc ipse, qui in alio loco (nempe in Opere suo, ut notat in margine, in tertio Font., tom. 4 de Gratia gratis data, disp. 19, art. 3, num. 58) ita ait: “Pater Josephus a Cupertino, omnino ignorans, legere tantum sciens, in spiritus fervore mira de altissimis & de agibilibus, me præsente, sæpissime eructabat.” Antonii Martinelli de Beati inscitia testimonium supra num. 50 dedimus, nunc eumdem de ipsius doctrina audiamus. Supra dictus Martinellus, inquit Berninus, subjungit: “Frater Josephus cum summa facilitate de rebus divinis & sacra Scriptura loquebatur; ita ut admirationi esset, idque ego scio, quia frequenter expertus sum in colloquiis, quæ cum illo habui. Illustrissimo Claverio episcopo Potentino, quondam Ordinis nostri Religioso, mysterium gratiæ, in sacra Theologia tam difficile, aliquando explicavit; & dictus illustrissimus, vir doctissimus, ab illius laude cessare non poterat.
[53] [qua difficiles quæstiones theologicas] Pater magister Petrus a Correto, tum Regens collegii S. Bonaventuræ Romæ, vir maximæ eruditionis, sæpe mihi testatus est, cum in hoc sacro S. Francisci conventu Regens esset, auditum a se esse patrem Josephum de theologia tam sublimiter disserentem, qualiter nec primarii hujus mundi theologi valerent.” Pari modo supra laudatus pater Michaël de Monte-Albotto Capucinus, qui de illius inhabili ad scientias ingenio testimonium dixit, testatus etiam est (in Summario fol. 162, num. 14, C. § 259:) “Frater Josephus dotatus erat lumine, quod naturalem scientiam in scholis comparatam excedebat: nam ad quædam theologica dubia, de quibus eum consului, ad amussim respondebat, sed sermone vernaculo, adductoque etiam quodam vulgari exemplo; ita ut ego vehementer stuperem, ejusque rei admiratio mihi semper adhæserit. Argumenta erant de prædestinatione, de sanctissima Trinitate, de efficacia gratiæ, de libero arbitrio & similibus.” Hæc ipse.
[54] Idem quoque episcopus Potentinus, supra memoratus, [& mysteria exponebat,] eodem loco ait: “Singulis noctibus adibat ecclesiam, ut Officium inexplicabili attentione recitaret; dixitque mihi, si forte accidisset, ut vel unicum psalmorum versum sine desiderata attentione legisset, eum se statim repetiisse. Dixit mihi, sese omnes psalmorum sensus intelligere; quod sine supernaturali lumine fieri nequibat; cum ipse cetera idiota esset. Asseruitque mihi, non meliorem librum spiritualem a se repertum esse, quam divinum Oficium, ex eoque se omnia utilia haurire.” Ita ipse. Crucianus, qui supra illum ineruditum dixerat, denuo testatus est (in Summario fol. 492, num. 38, C. § 41:) “Illustrissimus Claverius, nunc episcopus Potentinus, insignis doctrinæ vir, cum Assisium adveniens, hic uno mense moratus est, antequam episcopatum suum adiret, quodam die mihi narravit, sese eo temporis spatio plus didicisse, cum patre Josepho de theologia morali disserendo, quam toto studiorum suorum curriculo ex libris speculativis.”
[55] Mitto alia multa, quæ Berninus ex processibus accumulat, [& summis viris admirationi erat.] & unum addo Cardinalis Cæsaris Fachinetti de eadem re testimonium in epistola, quam post intellectam B. Josephi mortem scripsit, & Berninus exhibet ex Summario fol. 5, num. 3, B. § 1, ubi inter ceteras ejusdem laudes, hæc ait: “In colloquiis de Deo ad familiarem sermonem addebat eruditionem, ita ut simplicitate sua amorem sui ingereret, & doctrina satisfaceret; nec tamen alteri libro, quam Crucifixo studuerat. De gratia & natura audivi illum mirabiliter disserentem, cum ineffabilibus verbis divinam primæ potentiam extolleret, & secundæ libertatem demonstraret.” Plura hujusmodi testimonia in Vita edenda perstringuntur: interim hæc fusius hoc loco recensenda censui, ut iis, quæ in laudata Vita ex brevitatis studio compendiosius memorantur, lumen aliquod accederet.
[56] Alterum, quod in B. Josepho singulare occurrit, fuerunt ejusdem raptus & ecstases, [Mentis ecstases,] tam frequentes, ut ex innumeris Sanctis paucos hac in parte ipsi pares reperias. Dum in hasce incideret, solebat ingentem ejulatum edere, post quem ad cælestium rerum contemplationem abreptus, mentis oculo divina speculabatur, corporis sensibus usque adeo destitutus, ut nulla vi, nulla arte, ne adhibito quidem cauterio, præterquam superiorum imperio, ad eorumdem usum posset revocari. Ad animi ecstases sæpe accedebant totius corporis raptus, quibus nonnumquam paululum, nonnumquam etiam altius, sublimis e terra elevabatur, & in aëre pendulus hærebat; aliquando volantis instar ferebatur, subinde aliquos quoque secum rapiebat. Jam inde ab anno ætatis suæ octavo hujusmodi mentis ecstases passus fuerat, ac propterea a sodalibus suis joci causa Os apertum fuerat appellatus. Eædem postmodum cum frequentia, tum diuturnitate creverunt, & per crebros corporis in sublime raptus etiam mirabiliores factæ sunt.
[57] Plenæ sunt ejusmodi ecstasibus raptibusque Vitæ ejus ac processus, in quorum Summario fol. 541 per totum & alibi Berninus asserit plures septuaginta numerari raptus ejus per aëra, qui in solis ecclesiis locisque agri Cupertinensis contigerunt. [& corporis sublimes raptus] Quam facile autem Beatus iis afficeretur, argumento sunt, quæ apud Berninum ex Summario fol. 579, num. 40, § 2 Italice leguntur his verbis: Verum est, servum Dei, fratrem Josephum a Cupertino donatum a Deo fuisse ecstasibus & raptibus, in choro dum oraret, & extra illum, dum de quolibet patientis Domini nostri Jesu Christi mysterio, de puritate ac sanctitate Mariæ Virginis, aut de Sanctorum virtutibus sermo fieret, aut ipse Missam celebraret; & id quidem tam frequenter, ut, qui cum eo agere vellet, ut ejusdem colloquio posset frui, oporteret illum a simili sermone conserendo abstinere. Istæ ecstases raptusque præcipue accidebant in hebdomada Sancta, feria quinta in Cœna Domini, & sexta in Parasceve, quos dies dictus pater Josephus sine ullo cibo, contemplandis Jesu Christi patientis mysteriis totus absorptus, transigebat, sexque vel septem horas exstasibus inhærens, ut dignosci nequiret, vivusne esset, an mortuus; quemadmodum pluribus annis hic Auximi contigit, ac speciatim anno MDCLVIII, qui fuit primus illius in hanc civitatem adventus.
[58] [frequentissime patitur;] Speciatim quoque in Missa multo longiores & solito frequentiores raptus patiebatur in majoribus solemnitatibus, id est, in natali Domini, in Paschate, Pentecoste, & beatissimæ Virginis festivitatibus; qui raptus cum pro divino beneplacito cessarent, sensusque corporeis usibus redderentur, ipse quoque in pristinum statum restituebatur. Huic alterum locum addit Berninus, quem nos num. 88 aptius referemus. Id unum hic addo ex Summario p. 10, § 12, in Vita edenda laudato, tam frequentes fuisse has ecstases & raptus, ut plus quam triginta quinque annis a superioribus admissus non fuerit cum ceteris fratribus in choro, in processionibus & triclinio, quod ecstases ipsi obvenirent, turbarentque officia. Quin & verisimile est, sacræ Romanæ inquisitionis præsides eadem de causa inductos fuisse, ut ipsum ab hominum consortio aspectuque amotum vellent, quia scilicet singulares illi ejulatus & sublimes corporis raptus tam frequenter ei contingerent.
[59] [circa quos ex Cardinale de Lauræa] Antequam tamen ad alia progredior, juverit Eminentissimum Cardinalem de Lauræa, Beato olim familiarem, & ejusdem Ordinis Religiosum paucis audisse. Hic in primis tomo 4 de Gratia gratis data, disp. 20, art. 23 de ecstasi raptuque, num. 934, teste Bernino, postquam docuit, ecstases & raptus eamdem rem esse, variamque pati amplitudinem, & modo cum sensu, modo sine ullo haberi, subjungit: Primi generis accidentia omnia ego meis oculis & pluries vidi in patre Josepho de Cupertino, mei Ordinis sacerdote, qui de anno MDCLXIII, die XVIII Septembris obiit, eaque in processibus jam factis probantur. Idem Cardinalis in laudato Opere, art. 25, num. 998, ejulatus, quos ecstatici, & inter eos, ut diximus, B. Josephus solebat edere, oriri docet ex vehementi divino amore, qui velut ignis conclusus erumpit e pectore, idque ipsius Josephi dictis confirmat. Sic a servo Dei, fratre Josepho, inquit, hunc ejulatum explicari ipsemet audivi, & sic dicebat: Cum in sclopeto pulvis tormentarius accenditur, illum boatum & fragorem foras emittit, ita cor extatici, Dei amore accensum.
[60] [nonnulla observantur.] De modo denique, quo inter ecstases divina contemplabatur ibid. art. 23 de Miraculis, num. 980 hæc scribit: Frater meus Josephus a Cupertino factum extaticorum hac similitudine plurium imaginum musæi declarans, unum addebat: Si in musæo magnum aliquod adesset speculum, & imagines omnes suas species in illud immitterent, tunc respiciens speculum, omnia depicta, in musæo existentia, unico intuitu cerneret: sic, aiebat, se habent extatici, cum Deus eis secreta divina demonstrat. Hactenus Eminentissimus de Lauræa, qui ibidem art. 25, num. 997 exponit, qua ratione isthæc omnia e Beato didicerit; Ego, inquiens, a patre Josepho, cum eum curiosius interrogarem de ejusmodi, numquam de persona sua, sed semper de aliis extases patientibus alloqui cum admiratione audivi. Ceterum varias ecstases raptusque in Vita edenda lector reperiet.
[61] Tertium denique ac continuum in B. Josepho miraculum fuit cælestis quidam odor, [Mirabilis Beati odor probatur ex testimoniis] quem ex virgineo suo corpore exhalabat, rebusque, quibus utebatur, mirabiliter aspergebat. Miraculum hoc quanto minus usitatum, tanto pluribus testimoniis, a Bernino ex processuum Summario productis, stabiliendum existimavi. In Summario itaque fol. 425, num. 32, A. § 17, pater Franciscus Maria de Angelis, Minor Conventualis, ipso teste, sic loquitur verbis Italicis: Pater Josephus a Cupertino exhalabat, spirabatque e suo corpore & vestibus odorem suavissimum, quem ego quidem nulli odori creato naturali aut artificioso potui comparare, nisi illi, quem audivi emitti ex arca, in qua S. Antonii Patavini corpus asservatur, ad quam una cum patre Andrea Binio Hispellate accessi; qui, dum ambo coram eadem arca flexis genibus hæreremus, rogavit me, an illum odorem olfacerem, & qualis mihi is videretur. Respondi: Videtur mihi idem genus odoris, quo pater Josephus a Cupertino fragrabat; dictusque pater Binius subjunxit: Sic est, mihi idem omnino apparet.
[62] Prædictus autem odor ab eodem toti cubiculo suo, [Francisci de Angelis Minoris Conventualis,] supellectili & vestibus indebatur, effundebaturque etiam extra cubiculum, quod ex illo odore agnosci poterat & inveniebatur. Et quacumque ipse transiret, sentiebatur, & odorem suum relinquebat, quem ego expertus sum omni illo tempore, quo cum eo in hoc sacro conventu vixi; & publice asseri audivi, eumdem ipsi usque ad mortem in puritatis castitatisque suæ testimonium adhæsisse. Sequitur ibidem ex Summario fol. 487 num. 38, C. § 19 testimonium patris Petri Francisci a Levanto, Ordinis Minorum Observantium, præsidis conventus Novæ ecclesiæ Assisii, quod ita habet: Ego scio, cellam, quam in hoc sacro conventu pater Josephus incoluit, uti etiam dicti Patris vestes, odorem & fragrantiam cælestem spirasse; quæ naturalis esse nequibat, neque discerni poterat odoris qualitas, sed is odor & fragrantia similis erat ei, quam emittit Breviarium, quo S. Clara Assisiensis usa est, quodque in lipsanotheca servatur in ecclesia S. Damiani: idque ego scio, quia ita audivi, & expertus sum dictum Breviarium odorando.
[63] Cumque cellam patris Josephi adiissem, atque inde in conventum meum reversus essem, [Petri a Levanto Minoris Observantis, Hieronymi Angelucci] rogabant me patres, quid penes me haberem, quo odore fragrarem. Ego vero respondebam, quod res erat, nullos me odores mecum ferre, sed paulo ante in patris Josephi cella fuisse, qui me dicti odoris fecerat participem; qui odor interdum quindecim post diebus mihi adhæsit, licet manus meas quotidie lavissem; idque mihi contingebat, etiamsi nihil ex illius rebus attigissem, nisi quod in ejusdem cella sedissem, & cum eo collocutus essem. Ita ille. Consonat Hieronymus Angelucci, parochus in S. Stephani Assisii, qui, recensente Bernino, fol. 426 Summarii, num. 32, B. § 27 ita testatus est: Ad castitatem ejus confirmandam Deus ipsum ingenti ac suavissimo odore dotavit, qui ex corpore & vestimentis ejusdem, omnibusque, quas contigerat, rebus fragrabat: & ego memini, cum dictus D. Bernardinus sordidatum dicti patris Josephi cucullum matri meæ lavandum dedisset, hunc aqua calida & sapone semel iterumque lotum, eodem tamen odore fragrasse.
[64] [parochi Assisiensis] Quilibet facile poterat illius cellam reperire, quia odor etiam extra eam foras erumpebat; & id ego scio, quia illum odoratus sum toto illo tempore, quo cum eodem patre in dicto sacro conventu amicitiam colui. Audivi quoque, alios passim auditos dicere, non posse dici, cui naturali odori odor ille comparandus esset; verum ego aliique illum Dei donum esse judicavimus. Sequitur apud Berninum doctoris Baltazari Mazzichi testimonium ex Summarii fol. 427, num. 32, B. § 31, ubi legitur: Non tantum dicti patris Josephi corpus, sed etiam vestes ejusdem ipsaque cella odorem suavissimum & supernaturalem spirabant, ita ut eumdem odorem attingentibus sese adderet, & ego expertus fui, eumdem, dum ipsius manum contigissem, meæ manui adhæsisse, & aliquo temporis spatio continuatum esse, idemque meis patruis (aut avunculis, nam Italice vox Zii est, quæ utrumque significat) aliisque evenit.
[65] [in S. Stephani,] Præterea asserere possum, cum anno MDCL Romæ degerem in domo domini Ludovici Marinelli, qui excellentissimo Paulo Jordano, Bracciani duci, a libellis supplicibus generalis minister erat, cumque dicti Patris sanctitatem illi commendassem, hunc percupidum sese exhibuisse, rem quampiam dicti Patris obtinendi; eoque Joannes Baptista Mazzichius, patruus meus, misit ad ipsum dicti patris Josephi vestem, quam ad me destinavit, & ego dicto domino Ludovico tradidi. Hæc autem vestis eumdem odorem & fragrantiam spirabat, de qua ego audieram, quamque ex dicti Patris corpore & vestibus emitti senseram, dum Assisii essem. Insuper affirmare possum, dictum dominum Marinellum, cum podagra chiragraque laboraret, sæpe jussisse dictum habitum in lecto suo & afflicto membro imponi, ac mox magnum inde solatium cepisse, prout ipse mihi asseruit; nam, ut dixi, in ejusdem ædibus degebam. Quam ob rem dictus dominus Marinellus magna devotione in dictum Patrem ferebatur, dictamque vestem religiose asservabat.
[66] [& aliorum.] Pater Regens Bernabei ex Summario fol. 429, § 8 ibidem narrat de quodam, qui cum ex curiositate ac devotione cuperet reperire cellam, in qua pater Josephus habitabat, postquam multas cellas, id est, multarum fores odoratu exploraverat, tandem ad dicti patris fratris Josephi cellam perveniens, ex odore eam agnovit, aitque, patrem fratrem Josephum ibi habitare; hoc autem, me præsente, contigit. Ibidem ex eodem Summario fol. 468, num. 38, A. § 8 alii hæc testantur: Cum fratrem Josephum in cella sua allocuti essemus, ac deinde exivissemus in civitatem, postea reversi, cellam fratris Josephi ignorabamus; cumque fratribus molesti esse nollemus, processimus cellas exterius explorantes, & ex earum una ingentem odorem emitti sensimus, & ad eam progressi, portam pulsavimus; eaque ipsa erat fratris Josephi cella admodum odorifera, ita ut eam ex odore agnosceremus. Hisce accedit Franciscus Pierpaoli chirurgus, cujus testimonium ex Summarii fol. 433, D. § 27 profert Berninus, & ego ex ipsius fide subjicio.
[67] Verissimum est, inquit, ipsum in signum suæ nitidissimæ puritatis & castimoniæ a Domino Deo decoratum fuisse odore suavissimo, [Eumdem testati sunt chirurgus Auximanus, Confalonerius,] quem e corpore suo semper spirabat; quod ego scio, quia toto illo tempore, quo illum frequentavi, ut supra dixi, sæpius ipsum etiam manibus tractando movendoque in postrema ejusdem infirmitate, dictum odorem ex eo semper emitti sensi, quem supernaturalem esse constabat, quod cum nullo odore naturali quidquam simile haberet. Præterea expertus sum, dum post mortem ipsius cadaver tractarem, eumdem odorem exhalari etiam corpore aperto, ut exenteraretur. Sequitur apud Berninum Gratiani Benigni, signiferi (Confalonerium ipsi vocant) Assisiensis testimonium, quod fol. 78, num. 13 A. § 4 sic habet: Cella, in qua frater Josephus habitabat, fragrantiam & odorem paradisi spirabat, idemque in ceteris ejus vestibus contingebat, quæ tamen nulla odorifera re imbutæ fuerunt; odor enim, qui sentiebatur, supernaturalis erat. Ceterum ego non credo, (imo oppositum pro certo habeo) ipsum quidquam odoriferi penes se gestasse; cum, quod ex illius rebus sentiebatur, supernaturale esset, nec aromaticis rebus ullatenus simile.
[68] Cella quoque ipsa eumdem fere odorem retinuit, [seu signifer Assisiensis,] licet dictus pater Josephus jam abhinc duodecim aut tredecim annis ab ea abfuisset. Neque integer annus elapsus est, ex quo ad manus meas pervenit par subligaculorum ex tela, quæ dictus pater Josephus gestavit, dum viveret, quæque ego pro mea singulari devotione & ob quamdam infirmitatem petieram a quadam muliere, Joanna di Orazio appellata, quæ asserebat, eadem sibi data fuisse a femina, quæ dicti patris Josephi vestes lavabat, quæque ea commutarat cum uno pari novo, quod ex devotione fieri curaverat, & ad dictum patrem Josephum tulerat. Ea autem occasione sensi, ista subligacula etiam tum odore fragrasse. Insigne quoque est patris Joannis Mariæ Foro-Semproniani Capucini testimonium, qui apud Berninum ex Summarii folio 172, num. 14, C. § 328 de B. Josepho, quamdiu apud Capucinos ex præscripto sacræ inquisitionis, ut infra dicemus, commoratus fuit, sequentia affirmavit.
[69] Verum est, toto illo tempore, quo cum dicto patre Josepho a Cupertino versatus sum, [Joannes Maria Capucinus Foro-Sempronianus,] hunc purissimi cordis a me deprehensum fuisse, nihilque in eo animadversum, quod ineffabilem illius animæ puritatem non indicaret: singulariter tamen odorem (expertus sum) ex ipsius corpore emanantem, eumque copiosum & gratum, ut recrearet omnes, qui in ejus cellam intrassent, quæ licet angustissima esset & ipse velum fenestrale atque ipsam fenestram fere semper clausa teneret, semper tamen suavissimo odore penitus redolebat, qui etiam foras erumpebat, ita ut, qui nesciret, quam cellam pater Josephus incoleret, is eam ex odoris suavitate agnosceret. Hic odor per omnes cellas, in quibus exiguo tempore moratus fuerat, & per vestes, quas induerat, diffundebatur, quæ licet meo jussu lixivio & sapone sæpius lotæ essent, non tamen suavitatem odoremque amiserunt. Idem in vestibus sacerdotalibus, ab eo abhibitis contingebat, quæ quidem odorem non modo in se servabant, sed etiam armario, quæque in eo reposita erat, reliquæ sacræ supellectili indebant.
[70] Idem præterea in ceteris rebus, ab eo contactis accidebat, quæ ex tactu eumdem odorem imbibebant. [qui cum ipso habitaverat,] In cujus rei argumentum domina Julia Tenagli Bentivogli, cujus puero dictus pater Josephus jussu meo Rosarium suum dederat, affirmavit mihi, dictum Rosarium plurimis annis eumdem odorem conservasse, & hodiedum etiam conversaturum fuisse, nisi continua manuum contrectatione aliqua sui parte imminutum fuisset. Neque potest odor ille tabaco, quo dictus pater Josephus utebatur, adscribi; cum quod odor ille nequaquam tabaci esset, tum quod tabacum non eumdem semper odorem, sed varium pro varia mixtura emittat; neque potest tabacum tam universe in omnibus locis & per res omnes odorem diffundere, uti fecit dictus pater Josephus. Addo, me, dum dictus pater Josephus Foro-Sempronii habitaret, pro majori temporis parte tabacum illius in cella mea asservasse, atque ex eo ipsi parce dedisse; sæpe autem tabacum non erat odoriferum, imo potius fœtebat; at dictus pater Josephus & ejus cella eodem nihilominus odore fragrabant; & post ipsius e conventu nostro Foro-Semproniano discessum, omnia, quæ attigerat, cellæque, quas incoluerat, eumdem odorem multo tempore conservaverunt. Atque hoc ita est, estque de eo publica vox & fama.
[71] [Cardinales Spinola & de Lauræa,] Hisce omnibus Berninus duos addit S. R. E. Cardinales, Julium Spinolam, & Laurentium de Lauræa, quorum primus in Summario fol. 7, num. 3, E. § 4 ita ait: Cum in exiguam illam cellam ingrederer, sentiebam me etiam recreari suavissima fragrantia dulcissimi odoris, quam nesciebam cui compararem ex omnibus, quas natura vel ars novit excitare; sed id certum est, cum omnes aliæ res odoratæ ordinarie fastidio mihi sint, odorem, quem illius cella exhalabat, vehementer placuisse, ita ut hic videretur mihi etiam corpori salutem conferre. Ita ipse. Insigne pariter ac ceteris consonum est Cardinalis de Lauræa, qui Beato pariter convixit & familiaris fuit, de eodem prodigioso odore testimonium in Summario, atque inde in Vita edenda relatum, apud nos num. 62, ad quem lectorem propterea remitto, ne eadem cogar repetere.
[72] [& Joannes Baptista Penna episcopus Vigiliensis.] Hisce denique addo Joannem Baptistam Penna, Vigiliensem in provincia Bariana episcopum, qui apud Berninum ex Summarii folio 273, num. 15, H. § 1 in epistola, quam paulo B. Josephi mortem ad Bonaventuram Claverium, episcopum Potentinum, jam alias laudatum conscripsit, de hoc argumento hæc habet: Sensi fragrantiam odoris suavissimi, intensam, neque naturalem, qui meis manibus adhæsit, quemque ego sensi in mea viscera penetrare; isque pauco aliquo tempore duravit. Tam multa hic conglomeranda visum mihi est, ut dispiceret lector, quam indubitatæ fidei testimoniis, quæ nemo prudens suspecta habeat, tam singulare tamque eximium B. Josephi nostri donum asseratur. Nunc ad chronotaxim, quam tantisper deseruimus, revertamur.
§ VI. Jussu sacræ inquisitionis Romanæ ex conventu Assisiensi sui Ordinis ad Capucinorum ad Petram-Rubeam abducitur.
[A sacra inquisitione Romana, incertum, qua de causa,] Dum B. Josephus mirabili vitæ sanctitate, miraculis, vaticiniis, cælestique sapientia, uti § 3 & 4 vidimus, Assisii feliciter coruscaret, ideoque omnibus in ore ac veneratione esset, nova ipsum, eaque peracerba afflictio excepit. Etenim Romanum sacræ inquisitionis tribunal, mandante summo Pontifice Innocentio X, eum non modo a dilecto sibi conventu, in quo tot piis castissimi animi deliciis fruebatur, verum etiam a fratrum sui Ordinis consuetudine avulsit, & ad Capucinorum Petræ-Rubeæ conventum transtulit. Locus hic est ducatus Urbini in diœcesi Feretrana ad montes Carpenianos situs. Porro de tam inopinati mandati causa non satis liquet: neque enim omnibus, ut reor, placebit illa, quam Berninus, laudans Summarium fol. 134, num. 14, B. § 3; fol. 187, num. 14, D. § 35 & alibi, ex processibus allegat; nempe quod expedire ac necessarium videretur, ut tantus thesaurus a publico remotus, soli Deo, donec is aliter faciendum manifestaret, intactus servaretur.
[74] Pastrovicchius in Vita edenda præter tam eximiæ sanctitatis custodiam, [Assisio Petram-Rubeam ad Capucinos abducitur:] etiam cautelam, sed utramque ut dubiam, ejus consilii causam commemorat. Atque hæc postrema ratio mihi sane verisimilior apparet. Cum enim ob frequentes suas ecstases & sublimes corporis volantis instar per aëra raptus ab ipsis sui Ordinis superioribus multos annos, ut num. 58 vidimus, ceteris fratribus in choro, in processionibus & triclinio adesse, ne quid turbaret, prohibitus fuerit, haud inverisimile est, inquisitoribus Romanis, probante Innocentio Pontifice, expedire visum esse, tam mirabilem Virum aliorum Religiosorum curæ aliquo tempore committi, ut ejusdem virtus & miracula, si forte a suis fratribus nimis leviter probata essent, ab istis diligentius per quotidianam consuetudinem examinarentur. Ut ut sit (neque enim aliquid certi edicere possumus) constat, Beatum die XXIII Julii anni 1653, jubente laudato Pontifice, litterisque a sacra inquisitione Romana datis, Assisio ad Capucinorum Petræ-Rubeæ conventum translatum fuisse. Rem prout gesta est, pater magister Robertus Nutius, Assisiensis conventus tunc temporis Custos, exposuit in Summario fol. 102, num. 13, A. § 226, teste Bernino, unde sequentia accipe.
[75] Pater Josephus (verba sunt laudati patris Custodis) ex sacro S. Francisci conventu hujus civitatis (Assisii) anno MDCLIII, [quod quomodo exsecutioni mandatum fuerit,] quo anno ego dicto sacro conventui Custos præeram, abductus fuit jussu sanctæ memoriæ Innocentii X per litteras sacræ Congregationis sancti Officii, ad patrem magistrum Vincentium Mariam Pellegrinum, tunc inquisitorem generalem Perusinum missas, in quibus litteris mihi omnibusque Ordinis superioribus mandabatur, ut prædictus pater Josephus secundum expressum Pontificis mandatum prædicto patri inquisitori traderetur. Quæ litteræ, quodque in iis habebatur, præceptum, mihi patrique Josepho in angulo portæ dicti sacri conventus prælecta fuerunt. Laudatus pater inquisitor summo mane diei XXIII Julii dicti anni ad sacrum conventum advenit, quo tempore pater Josephus Missam celebrabat; quæ quia duabus circiter horis durabat, oportuit dictum patrem inquisitorem præstolari, nolente me interturbare voluptatem, qua in eo sancto Sacrificio fruebatur. Finita Missa, ipsum adivi in suo oratorio, dixique, patrem inquisitorem Perusinum cum eo loqui velle. Ipse mox lætus ait mihi: Veniat, bene venerit: & respondente me, ipsum in ecclesia præstolari, surrexit e loco, in quo sedebat, Eamus, inquiens, & promptissime me secutus est.
[76] [Assisiensis conventus Custos,] Egressi ex capitulo veteri, dominum Alphonsum Confidatum, sacri Officii tum temporis in hac civitate vicarium, in claustro obvium habuimus, qui dixit mihi, patrem inquisitorem jam non amplius exspectare in ecclesia, sed ad januam conventus. Quo audito, pater Josephus turbatus est atque expalluit, & ad me conversus, ait: Pater Custos, num forte me vult captivum abducere? Reposui, nescire me, an ipsum vellet captivum abducere, sed, cum ipse obedientiam aliis commendasset, oportere eumdem eam primum exercere. Ad hæc dictus pater Josephus nihil respondit; sed cœpit gradum versus prædictam portam accelerare, ubi dictus pater inquisitor aderat; quo cum pervenissemus, invenimus dictum patrem inquisitorem cum suo vicario & quatuor satellitibus; lectisque ibidem litteris, ut supra dixi, pater Josephus inclinavit se in terram, ut dicti patris inquisitoris pedes oscularetur, quos hic magna cum modestia subtraxit. Cumque advertissem, dictum patrem Josephum eodem, quo supra, modo conturbari, dixi ei: Eja, pater Josephe, nunc tempus est crucem amplectendi & exercendi obedientiam. Ad quod ille hoc unum reposuit: O sancta obedientia; atque illico ex prædictæ portæ limine prosiliit in rhedam, quæ in istum finem adstabat, & in quam pater inquisitor prior fuerat ingressus.
[77] [oculatus testis, exponit,] Cum autem ipsum in rheda vidi, totus serenus & alacer erat & vultu ridenti. In eamdem rhedam ingressi sunt prædictus pater vicarius & Cæsarettus satelles: quod pater Josephus conspicatus, denuo expalluit. Hoc modo ad Capucinorum Petræ-Rubeæ conventum deductus fuit. Hactenus laudatus pater Robertus Nutius, ejusdem conventus Custos, & rei gestæ oculatus testis; ideoque, ut credere fas est, & ipsa præ se fert narratio, sincerus relator. Exstat & alia de eodem argumento relatio Hyacinthi Libelli archiepiscopi Avenionensis, supra laudati, inter Considerationes ipsius, quarum trigesima quinta, ad Cardinalem de Lauræa transmissa, in Summario fol. 161, num. 15, F. § 7 recensetur, teste Bernino in Vita. In hac laudatus archiepiscopus de modo, quo Beatus Assisio abductus fuit, nonnihil quidem variat a supra laudato minimeque suspecto teste, loci Custode; cum tamen quædam itineris adjuncta Tifernum Tiberinum usque, quod Umbriæ civitas est, Citta di Castello indigenis appellata, ac ea præsertim, quæ ipse Tiferni tunc præsens vidit, in eadem commemoret, eam quoque Latine hic exhibeo, prout apud Berninum ex processu Italice recensetur.
[78] [Alia ejusdem rei narratio] Ætate nostra, ait laudatus archiepiscopus, vixit pater frater Josephus a Cupertino, Ordinis Minorum Conventualium, cui sacri illi honores, quæ solent Sanctis concedi, a sancta Sede jam parantur. Hic ex Assisiensi S. Francisci conventu, in quo habitabat, aliquando amotus, & Romanorum superiorum jussu a patre inquisitore Perusino ad quemdam conventum in ducatu Urbino abductus fuit. Qui scripserunt, illum captivatum & cum aliquo dedecore, quo sontes solent, deductum fuisse, nescierunt, quid dicerent, & historias suas implere voluerunt commentis, quæ personis, quas memorabant, minime congruunt. Inquisitor rheda vectus, Assisium advenit, eumque comiter invitavit, ut illam secum ascenderet. Invitanti Sanctus annuit, nec minimum restitit, imo potius indifferenti animo vultuque ridenti eamdem intravit. Mox primo sermone, quem pater inquisitor cum illo habuit, exhortatus eum amice est, modoque omnino suavi, ut bono animo esset, & protestatus est, eum minime captivum duci, uti ex sua suique vicarii præsentia forte inciderat suspicari. Et ut dictis fidem faceret, secundum in rheda locum ipsi assignavit, tertium vicario suo relinquens.
[79] Priusquam discederet, etiam eum monuit, ut, [per Libellum archiepiscopum Avenionensem,] si quid vellet, libere peteret; sese enim ac vicarium suum ei promptissime obsecuturos. Hæc eadem sæpius in via repetiit. Nihil hic de quatuor satellitibus, & de horum uno in rheda assidente meminit, omniaque paulo mitius exponit, quam facta esse constet ex mox recitato patris Nutii testimonio, cui tamquam rei gestæ spectatori potior fides adhibenda est. Hisce obiter observatis, cetera, quæ illustrissimus melius novisse potuit, prosequamur. Cum hisce, ait, urbanitatis officiis ac benevolentia Tifernum Tiberinum, carissimam patriam meam, ubi ego negotiorum domesticorum causa tunc versabar, illum deduxit, postridie mane ad destinatum sibi locum processurum. Curavi, ut in conventu S. Dominici hospitaretur, in eoque omnium optimum cubiculum obtineret. Mane illuc advenit, totoque eo die ibidem moratus est, quo tempore inquisitor sollicitus, ne quid ipsi deesset, eum sæpius invisit, ac semel coram me eidem ait: Pater, memento, quod toties tibi dixi, non esse te captivum, sed honorari a me, meque desiderare, ut cum te ad destinatum a superioribus locum deduxero, mea opera contentum deseram.
[80] Religiosi ipsi non modo de victu, sed de ceteris etiam omnibus necessariis benigne prospexerunt. [qui Tiferni Tiberini, ubi Beatus hospitatus est,] Post prandium ipsum invisi, meque cum illo in ejus cubiculo inclusi; qui interroganti mihi, an contentus esset, respondit, sese omni loco contentum vivere, quod sciret Deum ubique adesse, ac multo magis in eo loco, in quo experiebatur caritatem, qua a bonis illis patribus tractabatur. Post hæc sermonem de rebus spiritualibus exorsus est, sumptoque argumento de ingrato hominum animo, mirari se aiebat, nullum non hominem ad Crucifixi aspectum non confundi pudore, recordando, quanta Jesus Christus passus fuerit, & quam ingratum se quisque eidem exhibeat. Hæc considerans, cœpit singulos Domini cruciatus enumerare, & agoniam, & flagella, & spinas & clavos. Dumque ista loqueretur, videbatur mihi os ejus acescere, & eo modo torqueri, quo solent ii, quibus ora acri aceto madescunt. Eodem tempore vidi ipsum ex quadam arca, in qua sederat, humi in genua subito prolapsum; tantumque strepitum genibus ediderat, ut graviter sauciatum crederem.
[81] Spectabatur oculis, nescio, qua ratione distortis, [ipsum insignem ecstasim patientem vidit,] id est, pupilla sub superioribus palpebris latitante, brachiisque in crucem expansis, eo modo, quo solet S. Franciscus depingi, cum sacra stigmata suscepit. Ad tam evidens sanctitatis indicium animo consternatus sum, meque indignum reputans, qui tam sacra prodigia viderem, eodem tempore in genua pariter procubui, & Deo gratias egi. Deinde denuo consedi, & attentis oculis consideravi ipsius corporis habitum, qui plane talis erat, qualem mox dixi. Sed experiri volui, an ejusdem brachium possem movere, quod difficulter potui. Motum tamen velut pendulum ab humero decidit, idque ego ad eas oscillationes impuli, quas a libellis in aëre suspensis quotidie fieri videmus: usque adeo brachium istud a naturali suo statu amotum apparebat. Elapso magno horæ quadrante, sibi redditus, sermone Neapolitano ait: Ignosce mihi, quod somno opprimar; & super arca sua rursum resedit. Cumque ego me industrium, rerumque spiritualium peritum simulans, eum reprehenderem, & motus istos perturbationis arguens, hortarer, ut imposterum ab iisdem abstineret; respondit mihi, posse se meis precibus adjuvari, ut hanc gratiam, quam sæpius frustra petierat, a Deo impetraret, aut saltem, ut iis motibus, quos in sua potestate non habebat, coram aliis liber esset.
[82] [& cum eodem collocutus fuit.] Tum petii, quid in ejusmodi mentis excessibus, qui tam singulares apparebant, a Deo sibi peculiariter ostenderetur. Respondit, ille aliquando se multa simul de Deo videre sine discretione formarum, ad eum modum, quo quis ingressus in cubiculum, tapetibus, picturis, speculis, lectulis Phrygii operis, aliisque hujusmodi rebus probe instructum, videt quidem, ibi pulcra esse, sed omnia sub uno conspectu & sine partium destinctione; aliquando singulare aliquod mysterium pro divino arbitratu sibi exhiberi. Sed innuens, fastidio sibi esse plura super hoc argumento mihi respondere, nauseantis instar petiit, ne quid præterea exquirerem, eo quod ignorans esset, nec novisset disserere. Hactenus laudatus archiepiscopus Libellus. Porro Beatus reliquum itineris, quod postero die cum patre inquisitore prosecutus est, non sine aliis prodigiis confecit, quæ quia in Vita edenda satis exponuntur, sciens hic prætereo.
[83] [In conventu Petræ-Rubeæ ex sacræ inquisitionis mandato] Cum autem ad conventum Petræ-Rubeæ pervenisset, a patre Joanne Baptista de Monte Grimano, ejus loci, uti Berninus ex processibus asserit, tum temporis Guardiano, quem Beatus, licet numquam antea visum, noverat, ceterisque ejusdem conventus Religiosis Capucinis benigne susceptus est. Quæ porro fuerint sacræ inquisitionis de eodem mandata & quam æquo animo ea ipse tulerit, liquet ex testimonio reverendi patris Joannis Mariæ Foro-Semproniani, qui Capucinis per eam provinciam tum præerat, quod apud Berninum ex Summarii fol. 170, num. 14, C. § 316 Italice relatum, Latine feci. Is igitur hac super re sic loquitur: Hanc tamen fortitudinem Deus in fratre Josepho peculiariter residere fecit in postrema illius afflictione, quando ex sacro Assisiensi conventu amotus, & a satellitibus summo cum rigore ad nostrum Petræ-Rubeæ monasterium deductus fuit. Cum ego provincialis tunc essem, postridie adventus dicti Patris illuc adveni, & ad triclinii januam scriptum affixum reperi, quod severissima reverendissimi patris inquisitoris de dicto patre Josepho mandata continebat, ut a patribus nostris rigide observaretur, ne cum quoquam seu seculari, seu Regulari, seu ecclesiastico, cujuscumque gradus & conditionis loqueretur.
[84] [ab omni cum exteris commercio semotus vivit.] Alterum ejusdem mandati exemplar affixum inveni ad portam cellæ dicti patris Josephi, quæ cella a dicto patre inquisitore ipsi assignata fuerat, eratque istius conventus obscurissima pessimaque. In hanc cellam, dicti patris Josephi visendi gratia, ingressus, reperi illum hilarem, contentumque ac veluti paradisi voluptate fruentem. Quinque diebus colloquia cum ipso miscui, ac semper æque hilarem comperi; nec umquam petiit, an causam scirem, ob quam ex sacro conventu Assisiensi abductus, tantoque cum rigore in hoc nostro Petræ-Rubeæ collocatus fuisset, quidve a se exigeretur. Hæc ipse, quibus Berninus ac Pastrovicchius ex aliis processuum locis in Vitis addunt, non modo omne cum aliis, præterquam cum Capucinis, alloquium, sed etiam omne litterarum commercium, a sacro inquisitionis tribunali eidem penitus interdictum fuisse; quod utrumque religiosissime observavit, ut in Vita edenda videre est.
§ VII. In conventu Petræ-Rubeæ miraculis elucens, ob nimium populi concursum ad conventum Foro-Semproniensem transfertur; inde ad Montem-veterem, ex quo Forum-Sempronii redit.
[Mulieris scirrhum sanat, puero visum reddit,] Detrusum in hunc Capucinorum Petræ-Rubeæ inter asperos montes conventum, & ab omni externorum commercio remotum, sua virtus ac miracula etiam celebriorem reddiderunt. Berninus ex hisce pauca aliqua recenset, de quibus Pastrovicchius ex studio brevitatis levissime tantum meminit. Justina de Antimis inquit Berninus, laudans Summarium fol. 594, num. 41, A., § 49, & fol. 201, num. 15, A., § 102, septem annos molesto scirrho cruciata, cum suis pedibus nequiret, aliorum manibus ex patria sua Macerata, quæ ducatus Urbini civitas est, non procul a Petra-Rubea dissita, ad Petram-Rubeam conducta fuit eo unice fine, ut fratris Josephi Missæ interesset. Eadem fide, qua Euangelica hæmorrhoïssa per virtutem, quæ ex Jesu Christi corpore exibat, sanata fuit, hæc quoque pia mulier Maceratensis subito convaluit per virtutem, quam Jesus Christus ex fratris Josephi corpore emisit; & harum prima ad contactum vestium, altera per præsentiam in Sacrificio sana facta est. Urbini pileolus ejus, oculis Petri Santi, qui ex pervicaci fluxione visum penitus amiserat, impositus fuit, & ad pileoli contactum fluxio evanuit, visusque redditus est; & exclamante Santio; Mater ego video, mater ego video! tota domus in stuporem admirationemque sublimium hujus Servi Dei meritorum rapta est.
[86] Frater Joannes Baptista de Monte Grimano (in Summario fol. 302, [ceram pro Missa suppeditat.] num. 17, D., § 30, & fol. 517, num. 38, D., § 22, teste Bernino) guardianus conventus. Petræ-Rubeæ, quodam vespere apud fratrem Josephum conquestus est, quod non tantum ceræ sibi amplius superesset, quantum ipsi ad Missam suam postridie pro more suo diutissime protrahendam necesse esset: solebat enim duas ipsi horas impendere. Huic Servus Dei placide respondit: Confide, fili, ne turberis; Vetulus providebit; per Vetulum designans B. Felicem Capucinum, qui nunc a Clemente XI Pontifice Sanctorum catalogo adscriptus, cum Sancti titulo in aris honoratur. Postero mane, cum ecclesiæ janua primum aperta esset, persona quædam ignota fasciculum crassorum cereorum attulit & in altari deposuit, qui & vaticinium probarunt, & fratri Josepho ad celebrandas diuturnas Missas suffecerunt, quamdiu in eodem conventu dehinc commoratus est. Quinimo dum ipse ad Petram-Rubeam habitavit, necesse non erat eleëmosynas conventui foris conquirere, Deo propter preces Servi sui necessaria suppeditante; prout in Summarii loco citato, § 32 legi asserit Berninus. Mitto alia pauca minoris momenti, quæ Berninus ibidem habet, multa alia, ut inquit, præteriens, quæ longum esset enarrare.
[87] [Ingens populi frequentia ad conventum confluit,] Quamquam B. Josephus ab omni cum exteris commercio sejunctus, ut supra diximus, viveret, permissum tamen ei fuit Missas in ecclesia publice celebrare. Hinc maxima populi frequentia, ad quem ejusdem fama, latissime sparsa pervenerat, ad eamdem ecclesiam, ut sacrificantem videret, e vicinis circum locis convolabat. Quantus hic fuerit concursus, docent testes fide digni in processibus, quorum dicta, a Bernino relata, Latine recensebo. Pater Joannes Baptista de Monte Grimano in Summario fol. 179, num. 14, C., § 376 hæc ait: Cum pater frater Josephus in conventu nostro primum cœpit habitare, tanta populi multitudo ex vicinis ac longinquis locis, ejusdem Missam audiendi causa, accurrit, ut aliqui etiam in tecta conscenderent; eaque occasione dictus pater Josephus a secularibus visus est in ecstases rapi. Hisce consonat patris Joannis Mariæ Foro-Semproniani, Capucinorum, ut supra dictum est, Provincialis testimonium, quod in Summario fol. 168, num. 14, C., § 302, teste Bernino, habet sequentia.
[88] [ut ipsum Missam celebrantem] Multæ personæ ecclesiasticæ, seculares & Regulares ex longinquis etiam regionibus ad nostrum Petræ-Rubeæ conventum concurrebant, ut Missæ ipsius, quam in hac nostra ecclesia publice celebrabat, interessent, viderentque atque admirarentur ejusdem ecstases & raptus, precibusque in angustiis ac infirmitatibus suis juvarentur. Tanta autem erat accurrentium frequentia, ut circa conventum nostrum tabernæ casæque adventantium commodo excitarentur. Cumque ecclesia, dicto Patre Missam celebrante, multitudinem non caperet, in ejusdem tectum conscenderunt, tegulasque amoverunt, atque ipsos ecclesiæ parietes perforarunt. Consonat & pater magister Jacobus Roncaglia, Minor Conventualis, qui apud Berninum ex Summario fol. 579, num. 40, E., § 5 sic loquitur: Plurimæ personæ cum Regulares, tum ecclesiasticæ & seculares, prædictum servum Dei fratrem Josephum sæpissime viderunt ecstasibus inhærentem in omni loco, ubi habitavit; maxime tamen Petræ-Rubeæ, quando sanctitatis ipsius explorandæ gratia a Romanis superioribus ex sacro Assisiensi conventu ad dictum Capucinorum Petræ-Rubeæ monasterium deductus fuerat.
[89] [& in ecstases raptum videat;] Hisce ad Missam illius admittentibus utriusque sexus & omnis conditionis fideles, vicini populi magno numero illuc confluxerunt, non tam ducti curiositate, supernaturales ejus motus spectandi, quam pio desiderio spiritualem aliquem quæstum inde referendi. Alii quoque (dum non sacrificaret) cupientes rei veritatem explorare, hi uno, isti altero modo tentarunt, manus illius aliudque corporis membrum comprimentes, ac nonnumquam ipsum etiam fortiter brachiis constringentes. Verum hisce similibusque experimentis sibi minime reddebatur, sed immobilis permanebat, donec Deo placuisset ejusdem sensus ad pristina sua officia revocare. Simillima de frequenti populi concursu, amotis tecti tegulis, visisque palam ecstasibus testatus est pater Joannes Felix Bernabeus, Regens ac magister ejusdem Ordinis Conventualium, in Summario fol. 584, num. 40, F., § 29, cujus verba, quia præter dicta nil docent, prætermitto.
[90] Post hæc subdit Berninus ex Summarii fol. 329, [quam ob rem prohibetur Missam in ecclesia] num. 18, F., § 55, 76, in festo S. Augustini, seu die XXVIII Augusti, tantum fuisse populi ad eamdem ecclesiam concursum, ut, ne quid secus accideret, superior judicaverit, beatum Patrem prohibendum eo die celebrare. Addit, dæmonem hoc mandato uti voluisse, ut Beatum perturbaret; sed irrito conatu. Antequam vero, ait, mandatum istud ei significaretur, voluit dæmon molestum ejus rei nuntium prævertere; ideoque speciem elegantis adolescentuli indutus, illius cellæ janua turbide aperta, digito minitabundus eidem ait: Non dices, non dices hoc mane Missam. At frater Josephus nihil conturbatus, Faciam, inquit, quod vult Deus; & immotus perrexit se (ad Missam celebrandam) comparare; ne levissimo quidem aspectu infernum nuntium dignatus. Superveniente autem guardiani mandato, Servus Dei prompte obsecutus est, & de Sacrificio suo sacrificium Deo obtulit.
[91] Eadem ratio superiores deinde compulit, ut Beatum a publico in ecclesia conspectu in posterum penitus arcerent, [publice celebrare, & ex sacræ inquisitionis mandato] Missaque in eadem dicenda interdicerent. Ita testatur pater Joannes Baptista a S. Agatha Capucinorum in eodem conventu vicarius, cujus verba Berninus ex Summarii fol. 147, num. 13, C., § 124 recitat Italice, & ego Latine subjungo. Cum ego vicarii munere functurus ad conventum Petræ-Rubeæ primum adveni, concurrebant millia hominum, & præ nimia populi frequentia etiam tectum ecclesiæ ex parte apertum fuit, quod nondum integre reparatum vidi. Et ego eo adveniens, ex superiorum præscripto vetui, ne pater frater Josephus ab aliis, quam a Religiosis nostris imposterum videretur. Non parum quoque sacræ Romanæ inquisitionis præsidibus ille populi concursus, turbæque displicuerunt; ad quas evitandas simul & Capucinos Petræ-Rubeæ, ut credibile est, adventantium ac Beatum videre cupientium molestia liberandos, iidem decreverunt illum hinc quoque amovere, & quam possent secretius in quodam alio conventu abdere, ubi solitariam vitam ageret, omnibus, præterquam ejusdem loci Religiosis, ignotus.
[92] Ad hanc rem aptior visus ipsis est Foro-Sempronianus Capucinorum conventus, [ad conventum Foro-Sempronianum,] cujus situm Berninus sic indicat: Forum-Sempronii situm est in ducatu Urbini, decem milliaria ab ea civitate, a qua ducatus nomen habet, aliquot montibus circumdatum, in quorum unius apice Capucinorum conventus sedet. Laudati itaque præsides litteris ad Ascanium Maffeum, archiepiscopum Urbinatem datis, mandarunt, ut patrem Josephum ex Petræ-Rubeæ conventu ad prædictum Foro-Sempronianum clanculum transferri, ibidemque ab omnium hominum, præterquam Capucinorum commercio oculisque submotum servari curaret. Hæc ceteraque eodem spectantia mandata laudatus archiepiscopus per Marium Vivianum ecclesiæ suæ canonicum & archipresbyterum, quanta potuit sedulitate, exsecutus est. Berninus pium beati Viri ea occasione dictum observat. Cum enim hic locum, quo commigrandum sibi esset, ab archipresbytero petiisset, isque negasset, eum posse indicari; securus, quo demum abduceretur, facete institit, utrum in destinato sibi loco Deus adesset; illoque id utique affirmante; Eamus ergo, inquit, alacriter; Crucifixus adjuvabit.
[93] [atque hinc ad Montemveterem mittitur;] Quod ad tempus attinet, oportet, profectionem hanc in finem Octobris aut initium Novembris anni 1653 incidisse. Ex supra dictis enim die XXIII Julii ejusdem anni ex Assisiensi conventu ad Petram-Rubeam conductus fuit; apud Petram-Rubeam vero tribus tantummodo mensibus (seu compteti hi fuerint seu inchoati) commoratus esse, in Vita edenda diserte dicitur. Porro quamquam in Beato ad Foro Semproniensem conventum transferendo diligentissime cautum fuerit, ne novum ejusdem domicilium cuiquam innotesceret, suboluit tamen accolis, quorum importunis precibus Capucini Foro-Semproniani non nisi perquam difficulter, sed constanter tamen, ut jussi erant, ejus videndi copiam facere recusarunt. Dum hic ita latitaret, alia denuo causa mutandi paulisper domicilii occurrit. Celebranda erant in laudato conventu Capucinorum provincialia comitia, quorum tempore Josephum ibidem minime relinquendum sæpe laudatis inquisitoribus Romanis visum fuit.
[94] [ex quo ad Foro-Semproniensem reversus est.] Horum itaque jussu ad proximum Capucinorum conventum Montis-veteris, vulgo di Monte vecchio, qui non longe a Foro-Semproniensi Orientem versus situs erat, interim transmissus fuit. Berninus, laudans Summarium fol. 170, num. 14, C., § 323, scribit, B. Josepho equum ad hoc iter conficiendum a vicario episcopi Foro-Semproniani missum fuisse; sed cum guardianus advertisset, ipsum equitandi artem minime callere, ideoque per scabrosas illas vias manifesto vitæ periculo exponendum, si pergeret, ab eodem revocatum fuisse, ac Capucinorum habitu, ne agnosceretur, indutum, & a duobus Capucinis comitatum, iter pedibus confecisse. Gesta ejus in Monte-veteri habes in Vita edenda; at quamdiu ibidem manserit, incertum est. Ceterum post habita prædicta comitia ad conventum Foro-Semproniensem reductus est.
§ VIII. Alexandro VII Papa mandante, suis redditus, reliquum ætatis suæ Auximi transigit: vitæ illius brevis chronotaxis.
[Minoribus Conventualibus flagitantibus,] Annus quartus ferme jam expletus erat, ex quo B. Josephus a sui Ordinis Religiosorum convictu remotus, apud patres Capucinos degebat, cum tandem fratribus suis cum summo eorumdem gaudio redditus fuit. Rem, ut acta est, Berninus paulo latius explicat, quam Pastrovicchius, ideoque juverit eam ex ipso breviter exposuisse. Dolebant sane patres Minores Conventuales, quod tam illustre Ordinis sui ornamentum, quale erat Josephus, non sibi, sed Capucinis concrederetur; sed cum ita ferrent sacræ inquisitionis atque ipsius etiam summi Pontificis Innocentii X mandata, dolebant magis, quam querebantur; nec audebant pro eo recuperando intercedere; vel, si tentaverint, certe exauditi non fuere. Favebat quidem eorum votis Cardinalis Fabius Chisius, qui postmodum summus Pontifex, Alexander VII dictus est, & Innocentii animum ea super re pertentaverat; sed cum hunc in sententia sua obfirmatum deprehendisset, ipse quoque silendum existimavit.
[96] [Alexander VII Papa B. Josephum] Innocentio X inter hæc vita functo, eodemque Cardinale Fabio Chisio die VII Aprilis anni 1655 in Pontificatum suffecto, spes magna patribus Conventualibus affulsit, Josephum tandem aliquando recipiendi. Celebrabant illi opportune Romæ mense Majo ejusdem anni sui Ordinis comitia, eaque occasione octo superiores provinciarum ad novi Pontificis pedes, cujus mentem ex collata olim opera perspectam habebant, ab iisdem delegati fuerunt, qui fratrem suum Josephum a Cupertino sibi restitui, totius Ordinis nomine supplicibus precibus flagitarent. Motus æqua petitione Pontifex, quæsivit, ad quem igitur conventum ipsum destinarent. Quibus unanimi voce respondentibus, Ad Assisiensem; reposuit: Nequaquam: in illo sanctuario unus sufficit S. Franciscus; nec deesse ibi possunt boni Religiosi, ubi semper fuit schola veræ observantiæ. Atque hæc quidem tunc: paucis vero post diebus significari iis jussit, velle se, ut ad Auximanum S. Francisci conventum destinaretur.
[97] De Auximo sequentia notat Berninus: Auximana civitas (incolis Osimo dicta) sita est in provincia Marchiæ Anconitanæ, [ipsis restitui mandat, non anno 1655,] sex milliaribus a sacra Domo Lauretana, quinquaginta Foro-Sempronii distans, mercibus affluens, salubris aëris & fertilis humi; conventus autem S. Francisci Conventualium, in ipsa civitate situs, satis opulentus est. Non tam his tamen rationibus Alexandrum inductum credit, ut patrem Josephum illuc mittendum mandaret, quam quod Auximanæ ecclesiæ tunc præesset episcopus sororis suæ uterinæ filius Antonius Bichius, postea Cardinalis, a quo certo confidebat fore, ut Josephus tractaretur liberaliter & simul in solitaria vita ab omni externorum hominum commercio semotus contineretur; quod utrumque Pontifex vehementer cupiebat. Ita quidem ille; verum ex hac consideratione Alexander in sua sententia confirmari quidem potuit, sed non ad eam primo capessendam induci, si, ut vult Berninus, legati a comitiis mense Majo anni 1655 Romæ habitis ipsum pro Josephi reditu adierint, & ipse paucis post diebus jusserit, eumdem ad Auximanum conventum transferri.
[98] Ratio est, quod apud Ughellum tom. 1 Italiæ sacræ auctæ, [sed 1656, & Auximum mitti,] col. 513 Ludovicus Bettus Auximanus episcopus die XXVII Octobris anni 1655 obiisse, eique laudatus Bichius anni sequentis mense Octobri, vel, ut in margine notatur, mense Martio in episcopatum successisse dicatur. Pastrovicchius in Vita edenda consentit, Bichium Auximanæ ecclesiæ episcopum præfuisse, dum summus Pontifex istud mandavit paucis diebus postquam consilium de Beato Assisium mittendo rejecerat; sed mandatum ipsum anno 1656 affigit, quod deinde etiam fecit Berninus, uti mox observabo. Quam ob rem dicendum est, aut comitia illa primum anno 1656 celebrata fuisse, aut certe octo illos legatos, si revera a comitiis missi fuerint, hoc anno ad Pontificem primum accessisse. Non prius tamen, quam anno 1657 prædictum Alexandri præceptum exsecutioni mandatum fuit propter pestilentiam, quæ anno præcedenti aliquot Italiæ partes, & inter has Romanam urbem atque Ecclesiasticum statum graviter afflixit.
[99] De hac mora, moræque causa consentiunt Berninus & Pastrovicchius, [quod anno 1657 exsecutioni mandatum est,] quorum prior cum unum annum inter mandatum & ejusdem exsecutionem diserte interponat, manifeste indicat, idem illud mandatum, non anno 1655, sed 1656 editum fuisse. Eodem teste, expeditæ hac super re litteræ a sacri Officii tribunali ad Gibertum Borromæum, S. R. E. Cardinalem, Conventualium protectorem fuere, qui postquam cum Capradosso Ordinis Generali contulisset, imposita est ejusdem Ordinis secretario ea provincia, ut patrem Josephum e Foro-Semproniensi Capucinorum conventu ad Conventualium Auximanum, quam posset secretius, conduceret. Jussis obtemperans secretarius, die VI Julii, hora noctis secunda, præcitato anno 1657 ad Foro-Semproniensem conventum advenit, litterisque sacri Officii exhibitis guardiano, B. Josephum, de proximo discessu suo divinitus præmonitum, eadem nocte inde abduxit, ac quarto post die, seu X ejusdem mensis Julii, sero vespere in conventum Auximanum inter suorum gratulationes salvum & incolumem adduxit.
[100] [cum quatuor fere annis apud Capucinos vixisset.] Quatuor itaque annis præter aliquot dies B. Josephus inter patres Capucinos vixit, Assisio abductus die XXIII Julii anno 1653, & ex Foro-Semproniano conventu ad suos reversus die VI Julii anno 1657. Ex quatuor autem illis annis tres menses in conventu Petræ-Rubeæ, reliquum temporis in Foro-Semproniano traduxit, excepto tamen illo dierum aut hebdomadum spatio, quo propter comitia provincialia in postremo loco celebrata jussus est interim in conventu Montis-veteris commorari. Acta ejus in novissimo itinere suo Auximum versus, ceteraque ab eodem in hoc conventu ad mortem usque gesta, lector in Vita edenda inveniet, ut necesse non sit ea hic pluribus exponere. Verumtamen non ingratum fore existimavi, si ejusdem vivendi normam, quam reliquo vitæ suæ tempore tenuit, velut sub unum conspectum subjicerem iisdem verbis, quibus, teste Bernino, ea Italice exposita legitur in Summario fol. 205, num. 15, A., § 130, eo modo, quo subdo.
[101] [Quotidianæ illius exercitia] Ad solis ortum surgebat e lectulo, & recta ad oratorium suum sese conferebat, Horam primam canonicam, aliaque Officia, ut dicetur, recitaturus, donec ejus pater spiritualis, ut eum de peccatis confitentem audiret, in oratorium inductus esset. Confessione peracta, parabat se ad sanctum sacrificium Missæ celebrandum. Deinde ad sacellum, ubi Missam secreto diceret, sibi destinatum descendebat: quo cum pervenisset, sacerdotali habitu indutus, & coram altari prostratus in genua, litanias beatissimæ Virginis devote recitabat. His finitis, Missam ordiebatur, quam magna cum devotione celebrabat, eaque sine ecstasibus unam circiter horam durabat, cum ecstasibus vero aliquando diutius, aliquando minus. Videtur hic aliquid deesse; nam & res ipsa exigit, ut ecstases Missam diutius extraherent, & aliunde comperi, soluisse Beatum duas circiter horas, dum in ecstases raperetur, sacrosancto isti Sacrificio impendere. Videtur itaque relationis auctor indicare voluisse, tantumdem temporis, plus minusve, ab eo ecstasibus impensum fuisse, quantum Missæ impendebatur. His observatis, relationem prosequamur.
[102] [quamdia deinde apud Religiosos suos] Post finitam Missam aliquantulum in sacello morabatur; deinde ad oratorium redibat, Horas canonicas, aliaque divina Officia, quæ dicere soluerat, persoluturus; videlicet Officium B. Mariæ Virginis, Officium defunctorum, Officium sanctæ Crucis & Spiritus sancti, septem psalmos pœnitentiales cum precibus; &, si tempus supererat, hoc Coronæ impendebat. Hisce ergo exercitiis occupabatur usque ad horam prandii, quod, postquam ceteri Religiosi pranderant, ipsi afferebatur. Sumpto prandio, quod brevi expedierat, redibat ad oratorium, Deo gratias acturus; & si quis Religiosorum cum eo colloqui volebat, libenter auscultabat, donec ad cellam suam se reciperet, in quam sese includebat, ut unius aut sesqui horæ circiter spatio quiesceret. Expergefactus, revertebatur ad oratorium, preces suas usque ad Ave Maria, (id est, donec ad recitandam salutationem angelicam signum de more daretur) ibidem prosecuturus, nisi ab aliquo Religioso, spiritualis auxilii petendi gratia ad se adducto distineretur.
[103] Ad Ave Maria socius illius lucernam accendebat; [in conventu Auximano,] solebat enim fere usque ad horam tertiam noctis spirituales libros legere, legebatque tum ordinarie Missam postridie dicendam, Vitam alicujus Sancti ejus diei, librumve aliquem Concionum aut Scripturæ sacræ. Versus horam noctis tertiam ferebatur ei per socium suum cœna, postquam patres cœnassent. Post hanc repetebat oratorium, interdum aliis Religiosis comitatus, qui eum invisebant, ut de rebus asceticis dissererent, vel cantilenas in Dei laudem concinerent. Hæc autem omnia per unam subinde horam ac mediam protrahebat; & licet alii recederent, ipse manebat in oratorio usque ad medium noctis, quando matutinum Officium erat recitandum. Dicto Matutino, quieti se dabat usque ad solis ortum. Atque hæc fuere illius diurna nocturnaque exercitia, quæ a suo in nostrum conventum ingressu usque ad supremum morbum semper observavit, nisi cum adversa valetudine aut aliqua infirmitate impediretur.
[104] Naturalis quoque ipsius vitæ ratio ea erat, quam subdo. [supervixit ad mortem usque,] Toto anno non aliis cibis vescebatur, quam esurialibus: in cibo & potu sobrius erat, videbaturque invitus vesci, ita abalienatus a sensibus, ut non adverteret, quid manducaret, biberetve. Quod ad vestitum attinet, pro subucula linea laneam gestabat & sine ulla tela linea, par subligaculorum; nudos pedes crepidis indutus. Superior vestis, ceterorum Religiosorum more, tunica & cucullus lanea erant, texta Assisii; hiemali tempore penulam seu pallium addebat. Iisdem vestibus semper indutus dormiebat, partim sedens, partim super tribus tabulis extensus, ad caput habens cervical tela linea obductum, & pro strato pellem ursinam. Domicilium ejus constabat ex duobus cubiculis, quorum unum erat oratorium, alterum quieti destinatum; in quibus semper, totoque suæ vitæ ad mortem usque tempore solitarius vixit. Hactenus laudata relatio in Summario, quæ cujus sit, Berninus non indicavit.
[105] Austerum vitæ genus, quod in perpetua corporis maceratione, [quam ibidem obiit.] præsertim junior duxerat, vires ejus vehementer attriverant, ac stomachum imprimis ciborum parcitas qualitasque non parum debilitaverant. Decem enim annos, ut Berninus ex Summario fol. 91, num. 13, A. § 69 asserit, sine vino, septem sine pane, ac integram Quadragesimam paucis nucibus contentus exegerat. Emaceratum itaque tot modis corpusculum, quod sexaginta annorum ætas præterea aggravabat, die X Augusti anno 1663 febris corripuit, quæ superstites vires corrodendo, ipsum humanis rebus tandem exemit. Die XVII Septembris ejusdem anni sacro Viatico, eodemque aut certe postero die extrema Unctione munitus fuit: die vero XVIII exeunte, vel ineunte XIX, in placidissimum risum prorumpens, vultuque inopina luce coruscante, sanctissimam animam ad cælum emisit, natus annos sexaginta, menses tres, diem unum. De anno menseque consentiunt omnes. Berninus ac Pastrovicchius tempus insuper strictius assignant, nempe quadrantem circiter ante horam sextam nocturnam Italicam, quæ diem XVIII secuta est, quod tempus videtur in initium diei XIX incidisse, cum tam in Brevi, quo duo ejusdem miracula a Benedicto XIV feliciter regnante Pontifice approbantur infra num. 121, quam in Brevi beatificationis infra num. 128, die XIX Septembris obiisse dicatur. Obiit autem in conventu Auximano, cum ibidem annis sex, duobus mensibus ac diebus octo habitasset.
[106] [Chronotaxis vitæ illius] Ex hactenus dictis totius vitæ illius chronotaxis in hunc modum conficitur. Natus est Cupertini, in oppido regni Neapolitani, diœcesis Neritonensis, die XVII Junii anno 1603. In seculo sutoriam artem aliquo tempore didicit. Anno 1620 (mensem Augustum addit Berninus,) adeoque ætatis suæ decimo octavo, a patribus Capucinis inter sui Ordinis laïcos admissus, in conventu Martinæ tirocinium inchoavit, frater Stephanus appellatus. Anno sequenti, sive Christi 1621 ante Pascha, quod tunc die XI Aprilis celebratum fuit, ex eodem tirocinio domum remissus est. Post hæc, incertum, quo tempore, annitentibus matre & avunculo suo, Ordinis Minorum conventualium presbytero, obtinuit, ut inter ejusdem Ordinis Tertiarios laïcos, quos Oblatos appellant, cooptaretur in conventu S. Mariæ Cryptellæ, seu della Grottella nuncupato, prope Cupertinum, ubi stabuli mulæque domesticæ curam gessit, & aliquo etiam tempore avunculo suo socius adjunctus fuit.
[107] [hactenus deducta] Anno 1625, ætatis suæ XXIII inchoato, die XIX Junii ad ejusdem Ordinis habitum clericalem admissus, & novitiis clericis adscriptus, tirocinium suum in laudato Cryptellæ conventu exorsus est, ibidemque anno insequenti solemniter professus est. Anno 1627, die XXX Januarii ab episcopo Neritonensi minoribus Ordinibus, die XXVII Februarii subdiaconatu, diaconatu vero die XX Martii ejusdem anni & ab eodem episcopo Neriti initiatus est. Sacerdotium denique anno 1628, die XXVIII, vel forte IV Martii, ab episcopo Castrensi suscepit. Anno 1638, die XXI Octobris (teste Bernino) ex dilecto sibi Cryptellæ conventu Neapolim profectus est, evocatus a sacræ inquisitionis tribunali, apud quod velut impostor immerito accusatus fuerat. Post probatam Neapoli innocentiam ejus, agnitamque sanctimoniam, cum litteris ab eodem tribunali acceptis Romam ad patrem Generalem sui Ordinis destinatus est, & ab hoc post aliquam in Urbe moram ad S. Francisci Assisiensem conventum in Umbriam transmissus fuit.
[108] [breviter recensetur.] Dum in hoc conventu cælestibus deliciis afflueret, & miraculis clarus, omnibus in veneratione esset, litteris a Romano sacræ inquisitionis tribunali, jubente Innocentio X summo Pontifice, die XXIII Julii anni 1653 inde ad Petræ-Rubeæ Capucinorum conventum, atque hinc post tres menses ad Foro-Sempronianum, qui Capucinorum pariter est, ob concurrentis ad ipsum populi frequentiam translatus fuit, & ab exterorum hominum consortio prohibitus. In hoc posteriori loco triennium circiter exegit, pauco interim tempore in Monte-veteri, apud Capucinos tamen, degit, donec provincialia ejusdem Ordinis comitia apud Forum-Sempronii celebrabantur. Tandem anno 1657, die VI Julii, mandante Alexandro VII, qui Innocentio X in Pontificatum successerat, ex Foro-Semproniano conventu ad Auximanum Minorum Conventualium conductus, eoque die X ejusdem mensis adveniens, sui Ordinis fratribus, a quibus quatuor fere annos exsulaverat, cum ingenti utrimque gaudio restitutus fuit. Ex hoc denique loco, post annos sex, menses duos, dies octo, relictis ibidem mortalitatis exuviis, ad cœlos emigravit, sanctimonia illustris ac miraculorum frequentia vivus æque ac mortuus clarissimus.
§ IX. Beati sepultura, & aliquot brevia elogia per scriptores synchronos.
[Venerabile corpus præter morem loculis inclusum] Præsentissimo vitæ periculo, in quo B. Josephus Auximi versabatur, Romæ intellecto, Alexander VII Pontifex, quanti illius sanctitatem faceret, palam fecit. Ejusdem enim jussu, teste Bernino ex Summario fol. 1, num. 1 A., § 1, Cardinalis Flavius Chisius sequentem epistolam ad Antiochum Honofrium, Auximatis episcopi vicarium dedit, quam ex Italica Latinam hic exhibeo. Illustrissime & reverendissime domine vicarie generalis. Dolorem non vulgarem, quem ex gravi infirmitate patris fratris Josephi a Cupertino, per varias dominationis vestræ litteras cognita, conceperam, nunc auxerunt eæ, quibus die XVII hujus ad me datis significas, eumdem in supremo agone versari. Si a Domino Deo ad alteram vitam evocetur, dominatio vestra curabit, ut corpus illius in loculo (quamquam id insolitum sit) deponatur, curabitque, ut in sepulcro, quod pro sua prudentia ad propositum magis convenire judicaverit, inhumetur. Monendum tamen, ut omnia peragantur sine insolita & extraordinaria significatione &c. Romæ XXII Septembris MDCLXIII. Addictissimus dominationi vestræ F. Card. Chigi.
[110] Verum hasce litteras ipse Cardinalis Antonius Bichius, [& balsamo conditum inhumatur.] Urbini legatus & episcopus Auximanus jam prævenerat, uti ex Summarii folio 237, num. 15, D. § 7 & sequenti docet Berninus. Deputaverat enim laudatum vicarium suum generalem Honofrium, archidiaconum Fiorenzium & canonicum Pinium, qui Beati Viri funus procurarent. Hi vero venerabile corpus cum publico instrumento recognitum, aperiri, balsamoque & odoriferis herbis condiri jusserunt, atque in loculo cupressino, quem alteri querno incluserunt, depositum, ante altare Virginis sine labe conceptæ in sepulcro recens excavato inhumari. Deinde aliud quoque instrumentum, quo de corpore, loculo ac sepultura constaret, per Joannem Hilarium, notarium & cancellarium episcopi Auximatis, fieri mandarunt, saxumque uno ac dimidio pede longum unoque latum, cui crux cum tribus montibus incisa erat, sepulcro imponi, quod suo tempore ibidem etiam fuisse ait Berninus. Non sine miraculo tamen ipsa sacri corporis inspectio & unctio facta est; nec sine ingenti populi concursu, cujus pietati illud die XIX & XX publice expositum fuerat, post celebres exsequias tumulatum fuit; sed cum hæc in Vita edenda satis exponantur, iis hic supersedeo.
[111] Non abs re tamen fore arbitratus sum, si duas de B. Josephi felicissimo obitu epistolas, [Cardinalis Facchinetti epistola] quas Berninus ex Summario recitat, hic subjungerem, ut ex hisce etiam liqueat, quæ tum fuerint optimatum virorum de ejusdem eminenti sanctitate judicia. Prima, pro qua Berninus laudat fol. 5, num. 3, B. § 1, est epistola Cardinalis Cæsaris Facchinetti, episcopi Spoletani, qua ad amicum suum, a quo de Josephi morte per litteras certior factus fuerat, Italice respondit in hunc modum, Perhumana epistola, quam reverendissima paternitas vestra ad me dedit, magno mihi solatio fuisset, nisi me nuntio de obitu patris nostri Josephi a Cupertino, prius mortui, quam de ipsius morbo inaudieram, perculisset. Piis hominibus suum præmium in morte est. Hinc gaudendum mihi est de tanta jactura, cum hæc causa sit certæ spei & perennis præmii tam religiosæ animæ. Hisce tamen non obstantibus, hujusmodi funera humanæ naturæ nostræ acerba sunt, quod integræ vitæ hominum commercio destitutos nos videamus, quando non amplius ad manum habemus similes auxiliatores; convenitque, nos tristari de divortio, non ex defectu gaudii de eorum felicitate, sed propter intercessionem pro nostra.
[112] [de B. Josepho] Tantam itaque jacturam cum paternitate vestra doleo. Habuisti in patre Josepho a Cupertino magnum contemplatorem, perfectissimum pauperem, humilem efficacissimis validisque experimentis confirmatum, subditumque tam obsequentem, ut numquam, quod sciam, ullum propriæ voluntatis indicium dederit. Viginti sex annis amicitia ejus usus sum, nec umquam illum uno die alium quam altero potui deprehendere, sed semper divinæ voluntati conformem, semper majoris gloriæ Altissimi cupidum, hominumque beatitatis avidum, in quorum obsequio vitam suam millies impendisset. Ut quo periculo subduceret, corrigeretque quemlibet discolum, & ad Deum adduceret, solvebatur in lacrymas, asperisque sui afflictationibus eumdem ad frugem revocare conabatur. In colloquiis de Deo familiari sermoni eruditionem miscebat, ita ut simplicitate sua amorem sui ingereret & doctrina satisfaceret: nec alteri tamen libro, quam Crucifixo studuerat.
[113] [paulo post hujus obitum scripta:] De gratia & natura audivi illum mirabiliter disserentem, cum ineffabilibus verbis divinam primæ potentiam extolleret, & secundæ libertatem demonstraret. Illius ecstases omnibus notæ erant. Vidi illum quatuor digitis a terra sublevatum, multique e domesticis meis mecum viderunt. Vultus ejus simulacrum erat religiosæ gravitatis & effigies devotissimæ amœnitatis. Conversio ducis Brunsvicensis precibus fratris Josephi a Deo concessa est, & in ducis cum Patre colloquio dux sese victum dedit argumentis patris Josephi, qui de illa anima triumphavit, quia Deus ipsi vires & sapientiam indiderat &c. Spoleti die 2 Octobris MDCLXIII. Reverendissimæ paternitatis vestræ &c. Cæsar Cardinalis Facchinettus. Ita ipse. Altera epistola, quam Berninus in Summario fol. 273, num. 15, H., § 1 legi asserit, & Italice pariter exhibet, scripta est a Joanne Baptista Penna, episcopo Vigiliensi in provincia Bariana, ad Bonaventuram Claverium, episcopum Potentinum, jam alias laudatum.
[114] [item altera Joannis Baptistæ Pennæ] Accepi, inquit, illustrissimæ dominationis vestræ litteras, in quibus sancti patris fratris Josephi a Cupertino mortem mihi notam facis. Doleo de jactura, quam Christiana respublica fecit; licet gaudeam, quod certus sim, illum jam nunc in cælo frui ea mercede, quam promisit Deus diligentibus se. Sane, illustrissime Domine, ex animi sensu loquor, dico, De illa jactura, quia ego illum pro Sancto semper habui, postquam novi & cum eo conversatus fui. Referam illustrissimæ dominationi vestræ, tamquam dignissimo Seraphicæ Religionis prælato, aliqua, quæ experimento comperta habeo. Primo sensi odoris suavissimi fragrantiam, intensam, neque naturalem, quæ meis manibus adhæsit, quamque ego sensi in mea viscera penetrare; & quæ pauco aliquo tempore duravit. Conceptam de sanctitate illius æstimationem mihi confirmavi ex eo, quod, cum idiota esset, nihilominus sentirem tranquillari mihi animum meum circa ea, de quibus cum eo disserebam, non secus ac si excellentissimus theologus fuisset. Ex alacritate quoque illius & sermone comperi, virtutem ejus minime vanam aut simulatam fuisse.
[115] Ad hæc cum postrema vice de Tiburtino conventu, [episcopi Vigiliensis.] per Eminentissimum Cardinalem Roma bonæ memoriæ suppresso, cum eo loquerer, in eaque re cum ob obsequia Cardinali præstita, tum ex effectu erga Religionem meam (Augustinianam) aliquantulum commotus essem, dum ista referrem; ipse, licet facie esset hilari, severam subito induit, & subiratus Breviarium manu percutiens, hæc ait: Nihil hoc ad istud, quod futurum est: ipsi norunt, ipsi a Spiritu sancto moventur. Ego Deum precor pro domino Cardinale Roma, quia bona de eo narrari audivi. Quibus verbis, quantum mihi videtur, aliorum conventuum suppressionem, quæ postmodum secuta est, prædixit; quia Bulla tunc nondum edita fuerat. Die 1 Novembris MDCLXIII. Devotissimus & obstrictissimus famulus Joannes Baptista episcopus Vigiliensis. Bulla, de qua hic agitur, haud dubie fuit ea, quam Innocentius X Pontifex Maximus edidit pro parvorum conventuum Regularium, quibus conveniens personarum numerus non suppetebat, in Italia exstinctione, quam Bullam habes in Bullario Romano tom. 5, pag. 523 & sequentibus, ubi data notatur Idibus Octobris anni 1652.
[116] Hisce duabus sacrorum præsulum litteris addo unum & alterum scriptorum testimonium, [Ejusdem Beati breve elogium] quos Berninus cap. ultimo Vitæ synchronos ei fuisse affirmat. Horum primus, teste Bernino ibidem, in Ms. compendio Vitæ venerabilis servi Dei Silvestri Calia, laïci Ordinis Minorum Reformatorum S. Francisci, folio 7 ad propositum nostrum hæc habet: Intimam amicitiam & fraternam consuetudinem (frater Silvester) coluit cum patre fratre Josepho de Cryptella, Minore Conventuali, & pariter Cupertinensi, qui se totum Deo & contemplationi rerum divinarum dedit, sanctis præceptis monitisque a fratre Silvestro specialiter imbutus; magnos in perfectione progressus fecit, & tribus abhinc annis Auximi in Marchia Anconitana obiit magna cum fama sanctitatis, alter nostrorum temporum sanctus pater Franciscus ab omnibus habitus. Iste frater Josephus a Cryptella, tum juvenis, & in semita perfectionis tiro, magni faciebat & venerabatur semper, velut Sanctum, fratrem Silvestrum; de quo cum loqueretur, magna dicebat. Pari modo frater Silvester non tantum magni faciebat fratrem Josephum, verum etiam vaticinatus est, eumdem insignem Sanctum evasurum, talemque, ut multis admirationi futurus esset, uti contigit, licet iste frater Josephus tum temporis laïcus esset in conventu Cryptellæ, neque tum inter novitios clericos fuisset receptus, ac talium rerum eventus procul abesset ab humana notitia sine peculiari lumine divino.
[117] Hactenus anonymus, post quæ Berninus observat, [per duos scriptores synchronos.] laudatum venerabilem fratrem Silvestrum die XIV Julii anno 1621 obiisse; quod si ita sit, non potuit certe hic, nisi admodum exiguo tempore B. Josephum laïcis in conventu Cryptellæ adscriptum cognovisse, uti liquet ex dictis supra § 1. Observat secundo, de ea utriusque viri sancta amicitia mentionem fieri in processu Neritonensi fol. 606 & sequentibus, & in Summario edito fol. 209, num. 17 De sublimi & heroïca spe, § 1. Alterum testimonium, ab eodem Bernino relatum, est Dominici Sapani Cupertinensis, Beato pariter synchroni, qui in Ephemeridibus Mss. rerum sui temporis, fol. 21 hæc ait Italice: Die XVIII Septembris ejusdem anni MDCLXIII in civitate Auximana in Marchia Anconitana pater frater Josephus Desa obiit cum opinione & fama universali sanctitatis heroïcæ. Mortem illius tota doluit provincia, ubi ejus virtutes notæ sunt, quippe qui in terris vixit velut Seraphinus in carne, semper ardens & per divinum amorem ecstaticus. Ex hisce liquet, quæ fuerit de Josephi sanctitate mortis suæ tempore communis existimatio, quæ etiam ex Vita edenda magis apparebit, quamque summi Pontifices, ac novissime Benedictus XIV, universæ Christi Ecclesiæ in terris feliciter præsidens, suo calculo comprobarunt, prout sequens § docebit.
§ X. Causa beatificationis illius introducta, & a Benedicto XIV Papa feliciter perfecta.
[Innocentius XI signat commissionem pro introductione causæ:] Biennio post beatum Josephi obitum processus de Vita ac miraculis ejusdem in civitatibus Neritonensi, Assisiensi & Auximana, potestate ordinaria confecti fuere; quibus Romam transmissis, & a sacra rituum Congregatione mature examinatis, venerabilis servus Dei Innocentius XI Pontifex Maximus, die XXXI Augusti 1686 commissionem pro introductione causæ ipsius signavit, teste Pastrovicchio in Vita edenda, num. 126. Consequenter ad hanc novi processus auctoritate Apostolica in iisdem locis de more instituti factique sunt, & de promovenda Josephi beatificatione & canonizatione sedulo laborari cœptum. Verum quominus dubium de Virtutibus illius theologicis ac cardinalibus jam tum legitime discuteretur, obstabat decretum Urbani VIII, quo vetuit, ne id ante elapsos ab obitu quinquaginta annos fieret, ad quod tempus complendum aliquot deerant anni, cum Josephus anno 1663 mortuus esset.
[119] [Clemens XI dispensat in annis ab obitu,] Difficultatem hanc, supplicante totius Religionis suæ nomine patre magistro Joanne Damasceno, Ordinis Minorum Conventualium, sanctæque Romanæ ac universalis Inquisitionis & sacrorum rituum Congregationis consultore, sustulit Clemens XI Papa, qui in Decreto die X Julii, anno 1711 dato, concessit, causam beatificationis & canonizationis dicti servi Dei, fratris Josephi a Cupertino prosequi, agi, & discuti posse super illius meritis usque ad totalem determinationem, non obstante, quod a die obitus illius, sequuti die XVIII Septembris MDCXLIII, seu &c, non sint adhuc elapsi quinquaginta anni, ad formam decretorum san. mem. Urbani octavi, quibus expresse in hac causa derogavit, & ita servari, prosequi, agi, discuti & terminari mandavit, dictis decretis, aliis constitutionibus Apostolicis, cæterisque contrariis non obstantibus quibuscumque. Decretum hoc exstat tom. 2 Continuationis Magni Bullarii Romani, parte 2, pag. 435 & sequenti, unde hæc retulimus.
[120] [Clemens XII virtutes, Benedictus XIV duo miracula approbant,] Post sedulum de more examen Clemens XII Romanus Pontifex anno tandem 1735, die XV Augusti decreto suo virtutes illius in gradu heroïco approbavit, quemadmodum ex mox recensendis patebit. Inde ad miraculorum discussionem itum est, ex quibus Benedictus XIV feliciter regnans, die IV Octobris 1752 duo approbavit, per decretum, quod hic subjicio. Decretum summi Pontificis Benedicti Papæ XIV in causa Neriton. beatificationis & canonizationis Ven. servi Dei, Josephi a Cupertino, sacerdotis Ordinis Minorum Conventualium S. Francisci. Postquam fel. record. Clemens XII noster prædecessor, præmisso sedulo, quo par erat, examine, constare rite decrevit de virtutibus tam theologalibus, quam cardinalibus, earumque respective annexis, in gradu heroïco venerabilis servi Dei Josephi a Cupertino, sacerdotis professi Ordinis Minorum Conventualium, quemadmodum liquet ex decreto, ab eodem prædecessore edito die XV Augusti MDCCXXXV, alterum institutum fuit de more judicium super miraculis erutis a causæ postulatoribus ex processibus Auximano, Assisiensi, & Neritonensi, non solum ordinaria, sed etiam Apostolica auctoritate confectis, quorum validitas semel ac iterum fuerat approbata.
[121] Expensis igitur, ut assolet, iisdem miraculis in congregatione antepræparatoria, [cujus posterioris decretum,] habita die 2 Martii, & præparatoria, habita XVI Novembris superioris anni MDCCLI, superni factum est dispositione consilii, ut tandem congregationi generali coram Nobis cogendæ præstituta esset dies XIX (vide dicta num. 105) mox elapsi Septembris, qua Servus Dei, relictis in urbe nostra Auximana anno MDCLXIII mortalitatis exuviis, pretiosam in conspectu Domini mortem obivit. Ne in re admodum gravi ullæ desiderari possent. Apostolicæ Nostræ sollicitudinis & vigilantiæ partes, antequam dictæ generali congregationi interessemus, miraculorum probationes, ex eisdem processibus Apostolicis & ordinariis decerptas, rimavimus, allegationes postulatorum, & consilia medicorum, scripto pro veritate exarata, evolvimus, eosdemque postulatores, causam voce orantes suam, audivimus: consultorum deinde suffragia expendimus, illaque coram universo cœtu aperuimus; ac demum S. R. E. Cardinalium sententias diserte coram Nobis prolatas excepimus.
[122] Verum etsi compertum Nobis apprime fuerit, [die IV Octobris anni 1752 editum recensetur:] duo ex propositis miraculis, nempe secundum & tertium in ordine, fere communi voto consultorum, ac prorsus unanimi Cardinalium suffragio approbari, deliberationem tamen Nostram in aliud tempus rejecimus, quo consultius rem expedire possemus non solum severioris Nostri studii accessione, sed implorata ex alto cœlesti ope ab eo, qui mentes hominum lumine suæ claritatis illustrat. Hac itaque die divo patriarchæ Francisco sacra, postquam provoluti ad ejus aram in basilica sanctorum XII Apostolorum, Omnipotenti Deo incruentum Sacrificium & Hostiam placationis obtulimus, duo præmissa miracula duximus approbanda; & hanc diem eum in finem elegimus, ut novis in diem pateat argumentis, sanctitatem in Franciscana familia, ab eximio conditore suo invectam, uberrimo Ecclesiæ gaudio in ejus alumnis adolescere.
[123] Primum miraculum, alias secundum in ordine, [puero incisus oculus, integer restituitur;] contigit Stephano de Matthæis, puero duodenni, cujus dexteri oculi pupilla, a coætaneo puero ictu squammosi & acuti lapidis vulnerata & transversum scissa fuit, sanguine aliisque humoribus adeo late manantibus, ut totius oculi orbita, seu bulbus, exsiccari, contrahi, & introrsum deprimi visa sit, ablata eidem Stephano videndi facultate. Medicus & chirurgus, qui actum de visione pronunciaverant, nonnulla ad paucos dies adhibuere remedia, curando tantum vulneri idonea; sed infirmus, erecto in ipsa cœcitate, hominum judicio non removibili, animo in venerabilem Josephum, domi primum ejus opem implorat, deinde una cum matre illius sepulchrum adit, preces ferventius ingeminat provolutus in genua, oculum lapidi sepulchrali admovet, & pristinam videndi facultatem in instanti recuperat, & intuentibus oculum exhibet, rotunditati & primævæ partium concinnitati restitutum.
[124] [genu periculoso tubere affectum subito sanatur.] Secundum miraculum, alias in ordine tertium, accidit Victorio de Matthæis. In dextero illius genu altas radices egit tumor cysticus seu folliculatus, qui spatio sex circiter annorum ex diuturno humorum aggestu in enormem ac duram molem concretus, infirmum nec gradi nec genuflectere patiebatur, illumque assiduis angebat doloribus, acerbius ultimo ante sanationem mense sævientibus. Prægrandi huic tumori, & jam senescenti nulla umquam adhibita fuerunt remedia, nec manus accessit chirurgi, probe conscii, sine vitæ periculo admoveri non posse. Æger spe dejectus recuperandæ salutis ope humana, quo die cadaver Servi Dei, recens defuncti, in ecclesia sui Ordinis confluenti populo expositum erat, primum eamdem ecclesiam, deinde sacellum adivit, in quo venerabilis Dei Servus Missam privatim celebrare consueverat. Dexterum genu ac tumorem in ipso extuberantem admovet altaris suppedaneo, in quo ex diuturno orandi usu impressa apparebant vestigia genuum Servi Dei. Ex illo contactu momento temporis evanuit tumor, nullo cystidis, nulloque tunicati folliculi superstite signo in genu complanato, & ad motum prorsus expedito.
[125] [Idem Pontifex, in ulteriori congregatione habenda dispensans,] Hæc itaque duo miracula, tamquam tertii generis, approbamus; ac præsens approbationis Nostræ decretum manu Nostra subscriptum inter acta Congregationis referri volumus & mandamus. Datum Romæ apud S. Mariam Majorem die IV Octobris MDCCLII, Pontificatus Nostri anno decimo tertio.
D. F. Card. Tamburinus Præf.
Locus ✠ Sigilli.
M. Marefuscus Sac. Rit. Congr. secretarius.
Approbatis duobus prædictis miraculis, idem summus Pontifex Benedictus XIV, supplicante reverendissimo patre magistro Carolo Antonio Calvi, ministro Generali ejusdem Ordinis, visaque favorabili relatione & scripto voto illustrissimi Ludovici Valenti, Fidei promotoris, ab ulteriori congregatione generali habenda benigne dispensavit, utque ad formalem venerabilis Servi Dei beatificationem procedi posset, concessit per rescriptum datum die XII Decembris anni MDCCLII. Nec multo post, die scilicet XX Februarii anni proxime subsecuti, Breve Beatificationis ejusdem signavit, quod ex impresso Romæ exemplari subjicio.
[126] [per Breve die 20 Februarii anno 1753 datum] Breve beatificationis ven. servi Dei Josephi Cupertino, sacerdotis professi Ordinis fratrum Minorum Conventualium S. Francisci.
BENEDICTUS PAPA XIV.
Ad perpetuam rei memoriam.
Æternus Dei Filius, etsi ante mundi originem, Patri coæqualis, æque semper regnaverit, in plenitudine tamen temporum ideo apparuit patefactus in carne, ut juxta prophetarum vaticinia collapsa reædificando, & diruta instaurando, regnum suum in ultimos usque terræ fines contra antiqui hostis tyrannidem erigeret & stabiliret. Quicumque igitur in hoc regno, quod ex omnibus linguis & populis colligendum erat, tamquam cives adscribi satagunt, illud violenter expugnare & assequi debent; cum hoc perpetuum edictum, & in omnem vitam ipsis promulgatum voluerit Christus Dominus, quod ignem venerit mittere in terram, & quod nihil aliud peteret, nisi ut accenderetur & arderet. Hoc cælesti igni mentes hominum undequaque instaurantur, cum ardore Spiritus sancti afflatæ & succensæ, terrenis cupiditatibus compressis atque devictis, in Dei amorem rapiuntur, atque in similitudinem imaginemque ejus conformantur.
[127] Divinæ hujus potentiæ locupletissimum testem habemus in venerabili servo Dei Josepho a Cupertino, [ipsum cum insigni elogio] Ordinis Fratrum Minorum S. Francisci, Conventualium nuncupatorum, sacerdote professo, qui, cum in hoc regno ejus servituti se devoverit, veterem exuit hominem, & novum induit, & ducem & antesignanum Franciscum per altissimam paupertatem, per omnimodam sui abnegationem, per orationis instantiam, per crucis meditationem, per arcta silentia, & per longas inedias imitari contendit. Verum cum penitus intellexisset, quod, etiamsi tradidislet corpus suum, ita ut arderet, nihil illi prodesset, nisi charitatem habuisset; hinc factum est, ut in hoc primo & maximo Deum diligendi mandato cogitationes omnes, omnesque vires enixe conferret. Ex hac intima cum Deo unione adeo cor ejus divinæ charitatis igne corripiebatur, & incredibili internæ dulcedinis amore totum deflagrabat, ut in ecstases & raptus aliquando erumperet; & cum incola teneretur in terra, præ vehementissimo Dei disiderio tamquam domesticus haberetur in cœlis.
[128] Quapropter ejus nomen omnium sermone celebrari cœpit, [Beatorum catalogo] quod nec inaccessa loca, nec secretiora cubicula, in quibus quandoque moram obediendo traduxit, continere potuerunt; donec relictis Auximi in Piceno die XIX Septembris anno MDCLXIII inter sodales suos mortalitatis exuviis, ad æterna præmia vocatus, ad cœlestem patriam commigravit. Percrebescente itaque in dies ejus sanctimoniæ clarissima fama, ad Congregationem venerabilium Fratrum Nostrorum S. R. E. Cardinalium, sacris ritibus præpositorum, causa deducta est; ubi cum de virtutibus æstimandis juxta canonicas sanctiones quæstio de more haberetur, fel. rec. Clemens PP. XII prædecessor Noster XVIII Kalendas Septembris anni MDCCXXXV in gradu heroïco constitutas eas esse pronunciavit. Porro coram Nobis ad universalis Ecclesiæ regimen divina miseratione vocatis cum de miraculis disceptaretur, non absque supremo consilio factum esse censemus, ut ea ipsa die, videlicet die XIX elapsi Septembris, generalis congregatio super hac re coram Nobis cogeretur, qua venerabilis Dei Servus sexagenario major, meritis cumulatus, mortalitatem explevit in terris, & immortalitatem inchoavit in cœlis.
[129] Duo ex miraculis, quæ discutienda proponebantur, consultorum suffragiis & venerabilium Fratrum Nostrorum S. R. E. præfatæ Cardinalium sententiis consentientibus, [adscribit, & assignata die 18 Septembris,] probanda esse censuimus, & decretum super eisdem Nostrum proferre & promulgare voluimus die S. Francisco de Assisio sacra, postquam ad ejus aram provoluti in basilica sanctorum XII Apostolorum de Urbe omnipotenti Deo Hostiam placationis obtulimus; quam diem eum in finem delegimus, ut sanctitatem, in hac Franciscana familia a Seraphico Parente suo invectam, uberrimo Ecclesiæ proventu in ejus alumnis in dies adolescere, novis atque mirificis argumentis constaret. Quapropter precibus tandem regum, episcoporum, aliorumque principum, necnon dilectorum filiorum Fratrum Minorum Conventualium, paterna clementia annuentes, de ejusdem Cardinalium Congregationis consilio & assensu, auctoritate Apostolica, tenore præsentium idulgemus, ut idem Dei Servus Josephus a Cupertino in posterum Beati nomine nuncupetur, ejusdem corpus & Reliquiæ venerationi fidelium (non tamen in processionibus circumferendæ) exponantur; imagines quoque radiis seu splendoribus exornentur; ac de eo quotannis die decima octava Septembris, quam diem pro ejus festivitate celebranda præscribimus, sub ritu duplici minori recitetur Officium & Missa de Communi confessoris non pontificis, cum Oratione a Nobis approbata, juxta Rubricas Breviarii & Missalis Romani.
[130] [Missa & Officio in certis locis & a certis personis coli,] Recitationem autem Officii & Missæ celebrationem hujusmodi fieri concedimus tum in proprio Minorum S. Francisci Conventualium Ordine, in quo solemni emissa professione, usque ad obitum permansit, tum in Ordine Fratrum Minorum ejusdem S. Francisci Capucinorum (inter quos per aliquot annos commoratus est) ac de Observantia, Reformatorum, Recollectorum, & Excalceatorum, ac Tertii Ordinis nuncupatorum, tum in oppido Cupertini, in quo Vir Dei in lucem prodivit, ac in tota diœcesi Neritonensi: in Nostris etiam civitatibus Assisii, illiusque diœcesi, Terra de Petra-Rubea diœcesis Feretranæ, Foro-Sempronii, & illius diœcesi, quæ loca suo incolatu ac virtutibus illustravit; tum denique in tota diœcesi & civitate Auximana, in qua ipse obdormivit in Domino; tum apud archiconfraternitatem sub invocatione S. Antonii Patavini in eadem basilica sanctorum XII Apostolorum de Urbe, & confraternitatem S. Stephani in civitate Assisiensi, canonice erectas, in quas cooptatus fuit, ab universis Christi fidelibus tam Regularibus, quam Sæcularibus, qui ad Horas canonicas tenentur, & quoad Missas attinet, etiam ab omnibus sacerdotibus, ad ecclesias, in quibus festum peragetur, confluentibus.
[131] [& beatificationis solemnia celebrari permittit.] Præterea, primo dumtaxat anno datis hisce litteris, in ecclesiis Fratrum Minorum Conventualium, cæterarumque Franciscanarum familiarum, civitatum, terrarum, oppidorum & diœcesum, archiconfraternitatis & confraternitatis, hujusmodi solemnia beatificationis ipsius Servi Dei cum Officio sub ritu duplici majori & Missa, die ab ordinariis respective constituta, postquam in basilica Nostra S. Petri in Vaticano peracta fuerint solemnia, nempe die XXIV currentis mensis, celebrandi facimus potestatem. Non obstantibus Constitutionibus & Ordinationibus Apostolicis, ac Decretis de non cultu &c editis, cæterisque contrariis quibuscumque. Volumus autem, ut earumdem præsentium litterarum transumptis, seu exemplis etiam impressis, manu secretarii dictæ Congregationis Cardinalium subscriptis, & sigillo præfecti ejusdem Congregationis munitis, eadem prorsus fides ab omnibus & ubique locorum, tam in judicio quam extra illud habeatur, quæ ipsis præsentibus haberetur, si forent exhibitæ vel ostensæ.
Datum Romæ apud S. Mariam Majorem sub annulo Piscatoris die XX Februarii MDCCLIII, Pontificatus Nostri anno decimotertio.
D. Card. Passioneus.
Ceterum eadem beatificationis solemnia die supra citato Romæ in S. Petri Apostolorum principis basilica Vaticana solito cum apparatu celebrata fuere, & ego magno cum animi solatio præsens spectavi. Nunc Vitam accipe.
VITA
Ex Processibus Italice edita.
Josephus a Cupertino, Ordinis Minorum Conventualium S. Francisci presbyter, Auximi in Marchia Anconitana (B.) SI19001
A. Pastrovicchio.
CAPUT I.
Beati natales & pia pueritia, tirocinium apud Capucinos;
inde dimissus, fit Tertiarius apud Fratres Conventuales S. Francisci,
deinde novitius clericus; professus, sacerdotio initiatur.
[Cupertini in stabulo natus, puer virtutibus emicat.] Beatus Josephus, a Cupertino a dictus ab oppido regni Neapolitani in diœcesi Neritonensi b, ubi die XVII Junii anni MDCIII humiles natales sortitus est ex pauperibus sed honestis piisque parentibus, Felice Desa c & Francisca Panara, & ad exemplum seraphici Patris in lucem prodiit in stabulo, ubi mater ejus a partus angoribus occupata fuit d. Ab eadem Christiane & cum sancta severitate educatus e, divinorumque donorum præventus dulcedine, ab ipsa prima pueritia multa futuræ sanctitatis signa dedit, ita ut, dum annum ætatis octavum ageret, frequenti orationi, aliisque piis operibus intentus, corpore immobili, oculisque in cælum fixis, & labiis nonnihil apertis, velut ecstaticus permaneret, ideoque a ceteris pueris, irridendi causa, ut solet ea ætas, aut, ut verius dicam, cum præsagio continuarum ejusdem ecstasium & mirabilium raptuum, Os apertum appellaretur f.
[2] Non multo post cœpit Deus virtutem ejus acutissimis apostematis & ulceribus exercere, [apostematis affligitur, quibus divinitus sanatis,] quæ bonus Puerulus quadriennii spatio cum singulari patientia toleravit, quo tempore non alio recreabatur solatio, quam si divino Sacrificio interesset, cui ut quotidie assisteret, matrem cum lacrymis orabat, quæ misericordia mota, in ulnas suas sublatum ad vicinam ecclesiam deportabat g. Conatus est ipsum Cupertini sanare expertus quidam eremita, ferro usus & igne; verum cum deinde per negligentiam velut immedicabilis factus esset, divina manus ad ejusdem sanationem tandem adfuit, dum ab eodem eremita, qui habitabat in ecclesia S. Mariæ gratiarum de Galatone (loco novem milliaribus distante a Cupertino, quo eum mater sua equo in modum sacci, quam potuerat commodissime, impositum secum advexerat) pauco oleo unctus, subito sensit omne malum suum allevatum, ac postridie potuit sine altero adjumento præter scipionem Cupertinum pedes reverti h.
[3] Longum esset hic enarrare, quanto magis gratum divinis beneficiis puerulus Josephus sese exhibuerit, [etiam sanctius vivit: habitum Conventualium S. Francisci frustra petit.] quantoque majori fervore ad amandum Deum, eique fidelius serviendum se comparaverit. Frequentare ecclesias, Missarum sacrificiis interesse, acutissimo cilicio sibi latera cingere, carnium esu abstinere, nec nisi legumina herbasque amarissimo absinthii pulvere conditas manducare (& id quidem cum tam severo jejunio, ut nonnumquam biduum triduumque sine cibo exigeret) fuit in ea ætate tenor vitæ ipsius tam mortificatæ in corpore, sed cum tanta simul mentis elevatione in Deum, ut aliquoties rogatus, cur non comederet, humaniter responderit: Non memineram i. Decimo septimo ætatis suæ anno, vehementius exardescente desiderio fallacis mundi deserendi, ut in partem seculi sancti Deo sese in aliquo sacro monasterio arctissime conjungeret, mentis oculos in Franciscanum Minorum Conventualium Ordinem in primis conjecit; utque in hunc admitteretur, vota sua patri Franceschino Desa, patruo suo, ejusdem Ordinis Religioso exposuit. Verum is non alia de causa, quam quod Nepotem suum nullis litteris imbutum, ad sacerdotium inhabilem judicaret, ejusdem postulatis nullo modo voluit consentire k.
[4] [A Capacinis inter laïcos admissus, & ex tirocinio remissus,] Hac repulsa afflictus Josephus, sed certus tamen quocumque modo sub sancti patriarchæ Francisci vexillo militare, ad quem sequendum sentiebat sese non intermissis vocibus a Deo commoneri, patri Provinciali Minorum Capucinorum l humiliter supplicavit, ut inter laïcos religiosissimi illius Ordinis admitteretur; & benignissime exauditus, imposito Stephani nomine, anno MDCXX in conventu Martinæ m sacro habitu indutus est. Verum sive quod oculi ipsius tunc reipsa defecerint, ut nonnulli crediderunt, seu potius quod cum habitu, institutione & exemplis illorum optimorum Religiosorum, cœlestis amoris igne in ejusdem corde vehementius accenso, semper magis conjunctus Deo atque ecstaticus esset, & quo perfectius spiritu operaretur, eo minus exacte corporis officiis fungeretur, evenit, ut, cum panem album ab atro non distingueret, vasaque & testas, e manibus lapsas frequenter rumperet, dumque ligna super focum reponebat, lebetes everteret, aliosque hujusmodi defectus committeret, propter quos ad sui status officia ineptum se exhibebat, post longam octo mensium in tirocinio exercitationem (Deo, qui mirabilis est in viis suis, ita permittente) dimissus fuerit, eoque sacro habitu exutus, tanto cum dolore, ut, quemadmodum is ipse jam senior ajebat, visus sit sibi sentire, cum ista tunica pellem sibi detrahi, carnemque ab ossibus avelli n.
[5] [post itineris pericula patruum adit, a quo ad matrem] Jam amissis pileo, caligis & calceis, quos, antequam in memorato conventu vestiretur, attulerat, reliquas mundanas vestes induit, atque ita seminudus, quo minus mæstitiæ & confusionis subiret, statuit non redire Cupertinum, sed Vetraram o, ubi prædictus Religiosus patruus ipsius tum temporis conciones habebat. In hoc itinere inter eundum circa vesperam in graviora pericula incidit; primo a ferocibus molossis, qui in eum discerpturi irruerunt; deinde a furibundis opilionibus, qui ipsum quidem a canibus liberarunt, sed eumdem exploratorem a furibus missum rati, jam jamque occidere meditabantur; verum ab uno eorum agnitus, dimissus est, & buccella pannis insuper refectus p. A dæmone denique periculum incurrit, qui emissa horribili voce: Sta explorator, videndum sese ipsi in specie hominis equo insidentis exhibuit, tetro vultu & minaci gladio manum armati, similiter improperans illi, quod regii regiminis explorator veniret. At Beatus vix paucos passus processerat, quin nihil metuens, oculosque per vastissimam illam planitiem in omnem partem revolvens, deprehenderit, eum e conspectu evanuisse: unde sibi ait: “Is fuit Malatasca” (sic diabolum appellare cum S. Catharina Senensi solebat q) qui me terrere & in desperationem inducere voluit.
[6] Superatis in hunc modum prædictis periculis, Vetraram advenit, [reducitur, cujus opera apud Conventuales] ubi ad patrui sui pedes in genua provolutus, patienter audivit exprobantem sibi, se ineptum, se vagum esse; interrogatusque ab eodem, quid id sibi vellet, cum humillima simplicitate reposuit: “Patres Capucini exuerunt me habitu, quia ego ad nihil aptus sum.” Hinc patruus misericordia motus eum apud se usque ad Pascha r detinuit, ac deinde Cupertinum secreto reduxit. Ibi vero denuo cum invicta patientia toleravit dura matris dicteria, quæ severitatem semper præ se ferebat, sed Filium interno amore prosequebatur. Sane ut a carcere, in quem ob defuncti patris debita certe conjiciendus fuisset, ipsum liberaret, pro eo in Minorum Conventualium conventum Cryptellæ s, sesqui milliari a Cupertino dissitum, admittendo precibus lacrymisque tantum effecit, ut ejusdem loci Religiosi ceterique illius conventus tandem annuerint, eumque habitu Oblati Tertiarii vestiverint.
[7] Enimvero t respiravit tum cor B. Josephi, licet ibi ad agendam mulam, [inter Oblatos Tertiarios admittitur,] aliaque vilia monasterii munia addictus esset; eoque magis exsultavit, quando patri magistro Joanni Donato avunculo suo, magnæ pietatis ac doctrinæ Religioso, socius datus est. Hoc porro solatium novos ipsi stimulos addidit ad fervorem spiritus, divino amore jam inflammati augendum. Etenim cum pro rebus conventui necessariis eleëmosynas colligeret, sua veste paupercula, modestia incessus, suavitate & simplicitate verborum, quæ non nisi caritatem spirabant, obtinebat a populo, abundantius quam ipsum panem, horrorem vitiorum, æstimationem virtutum, & actus amoris in Deum. Dum in conventu morabatur, vilissimis laboriosissimisque ministeriis summa cum humilitate indefessus distinebabatur, obedire promptissimus, non modo ad voces, sed etiam ad nutus Religiosorum. Denique dum seipsum spectaret, corpus suum usque adeo castigabat, ut ad solitum cilicium adderet catenam ferream, quæ renes arctissime constringebat. Continua ac severissima erant illius jejunia; utque orationi diutius posset vacare, somnus brevissimus in lectulo e tribus tabulis compacto, & attrita pelle Ursina, rudique sacco, farto paleis, constrato.
[8] Deus, qui ipsum ad sacerdotium suum in Ordine Minorum Conventualium obeundum destinaverat, [deinde inter novitios clericos, inter quos] oculos horum Religiosorum tanto splendore virtutum aperuit; verum etiam curaverunt obtinueruntque, ut in comitiis provincialibus, die XIX Junii anno MDCXXV Alti-muri u celebratis, inter sui Ordinis clericos admitteretur x. Religioso itaque habitu indutus, sub filiatione ejusdem conventus Cryptellæ, tirocinium suum summo cum solatio in eodem conventu exorsus est, retento proprio nomine fratris Josephi. Tum vero ad duo capita animum suum serio adjecit: nempe ut totus Deo viveret, utque litteris ad sacerdotium necessariis sufficienter imbueretur. Et primum quidem perfecte assecutus est per secessum ex humano consortio, per continuum in contemplatione cum Deo colloquium, per humilitatem reputando se velut sceleratissimum maximeque infamem totius orbis peccatorem, ac crebro repetendo, Religiosum habitum sibi ex caritate concessum fuisse, per patientiam, auscultando acerrimas defectuum, etiam non suorum, reprehensiones; per obedientiam, exsequendo mandata, non solum ardua, sed etiam insolita, quæ a superioribus virtutis illius tentandæ gratia ferebantur; per mortificationem propriæ carnis suæ semper magis magisque severam; per omne denique virtutum genus, ob quas istud sanctitatis exemplar omnibus erat admirationi y.
[9] [professionem nuncupat, & sacris Ordinibus initiatur.] Sed quantum ad litteras attinet, in hisce exiguum profectum faciebat; quapropter cum a magistro suo sæpe reprehenderetur, humiliatus respondebat: “Habete patientiam, ut sic plus mereamini.” His non obstantibus, ob bonum odorem virtutum admissus est ad solemnia vota & professionem Regularem, quam cum tenerrimo fletu nuncupavit. Post hæc z totus Deo fretus & Virgine Matre, cujus potens patrocinium jam enixe expetierat, sine prævio examine minoribus Ordinibus die XXX Januarii anno MDCXXVII, deinde subdiaconatu die XXVII Februarii ejusdem anni initiatus est, ac denique die XX Martii diaconatu aa post examen veluti prodigiosum. Jussus enim ab episcopo Neritonensi exponere Euangelium, istud commode occurrit, in cujus exordio est: Beatus venter, qui te portavit, quodque feliciter explicavit, cum id unicum esset, quod cum diuturno studio didicerat. Denique illustrissimus dominus Joannes Baptista Deti Castrensis episcopus bb, licet severus & zeli plenus, cum ceteri juniores Religiosi, jam examinati de doctrina, ipsi satisfecissent, atque hinc de reliquorum, inter quos B. Josephus unus erat, scientia æstimaret, sine ullo alio examine sacerdotium ipsi contulit die XXVIII Martii anno sequenti MDCXXVIII.
ANNOTATA.
a Exiguum atque ignobile oppidum est, Italis Copertino dictum, de quo egimus in Commentario prævio num. 5.
b Neritum, indigenis Nardo, episcopalis civitas est regni Neapolitani in provincia Hydruntina.
c Hunc fabrum lignarium fuisse, & castelli marchionis domini sui curam gessisse, tradunt Fremautius ac Berninus. Adi Commentarium prævium num. 6.
d Iidem scriptores citato loco aiunt, matrem ex metu satellitum, qui ob debita a marito contracta, domum illius invaserant, in stabulum tunc recurrisse. Porro in exemplari Italice edito, quod Latineverto, pro fide dictis facienda in margine notantur loci processuum, in quibus ea asseruntur, quæ ego eadem de causa, ut alibi monui, in Annotatis totidem verbis recensebo. Hoc loco habentur sequentia: Ex processu Apostolico Neritonensi, Assisiensi & Auximano. Plures testes relati in Summario super virtutibus, pag. 23 & 24.
e Vide, quæ de severa matris in Filium suum disciplina, in Commentario num. 7 observavimus.
f Ex proc. ord. Assis., fol. 59.
g Ex proc. ord. Nerit. compuls., cit. Summ. pag. 25 & seq.
h Ibid. pag. 26.
i Ibid. & pag. 8 & seq.
k Ex proc. ord. Nerit. compuls. fol. 650. Ex proc. Apost. Assis. fol. 259 & seq., & alibi.
l Berninus hunc Antonium Francavillam appellat. In Vita, quam edimus, pro hisce & sequentibus notatur in margine: Ex proc. ord. Nerit. compuls. fol. 552, 630, 636, 650 ad 653, & alibi; ex proc. Apost. Assis. fol. 259 & 260, 318, 344 & alibi.
m Adi Commentarium num. 9.
n Ex proc. Apost. Assis. cit. fol. 318 & alibi; & in Summ. num. XI a pag. 27 & seqq.
o Ita legitur Italice Vetrara, quem locum in nullis Lexicis potui reperire.
p Ex proc. ord. Assis. compuls. fol. 58 & alibi.
q Laudata sancta virgo in Vita apud nos tom. III Aprilis, pag. 885, num. 128 de diabolo loquens, sic ait: Nolite timere, quia mala-tascha est. Ad quæ biographus ejus Raymundus ibidem hæc notat: Sic enim vocabat diabolum; quia malus saccus est animarum: in regione enim illa (Italia) TASCHA parvus saccus vulgariter appellatur. Eodem vocabulo B. Veronica de Binasco tom. 1 Januarii, pag. 896, num. 12, & S. Maria Magdalena de Pazzis tom. IV Maji, pag. 129 diabolum vocitare solebant.
r Celebrabatur illud eo anno die XI Aprilis.
s Italice dicitur conventus della Grottella, de quo consule Commentarium num. XI.
t Ex proc. ord. Nerit. compuls. fol. 651 terg. ad 653, & proc. Apost. Assis. fol. 319. Cit. proc. Apost. Assis. fol. 319 & alibi.
u Altus-murus, indigenis Alta-mura, exigua civitas est regni Neapolitani in Bariana provincia, principatus titulo insignita.
x Ex proc. ord. Nerit. compuls. fol. 651 ad 653, & 728 terg., & proc. Apost. Assis. fol. 319 & alibi.
y Ex proc. ord. Nerit. compuls. fol. 651 & 653.
z Ex proc. ord. Assis. compuls. fol. 957 & 958, & alibi.
aa In Commentario prævio num. 14 recensuimus monumentum harum ordinationum, ex quo discimus, Beatum nostrum ab Hieronymo de Franchis prædictis Ordinibus initiatum fuisse.
bb Castrum, de quo hic, vulgo Castro, exigua civitas est regni Neapolitani in provincia Hydruntina, episcopalis sub Hydruntino archiepiscopo. Laudatus Joannes Baptista Detus dicto episcopatui ab anno 1627 usque ad 1630, quo ad Anglonensem translatus est, præfuisse dicitur apud Ughellum tom. 8. Italiæ sacræ auctæ, col. 96 & sequenti.
CAPUT II.
Severioris vitæ genus auspicatus, magnis animi augustiis
premitur, & liberatur: accusatus apud sacros inquisitores, Neapoli
se purgat: Romam mittitur, atque inde Assisium.
[Austeriorem vitam exorsus] Sacerdos consecratus, ad suum Cryptellæ conventum reversus est, & actis B. Mariæ Virgini, quæ ibidem colitur, de accepto presbyteratu humillimis gratiis, primitias suas tanto cum fervore, tanta fide, tantoque cum cælesti lumine celebravit, ut ad sacratissimi Corporis Jesu Christi attactum sacro horrore percelleretur, seque indignum censens tam sublimi ministerio, desideraret non solum cordis puritatem, sed & puros aliosque digitos habere, quibus in tremendo Sacrificio dumtaxat uteretur. Tum quoque caritatis igne vehementius accensus, certusque mundo & sibimetipsi penitus mori, vitam humana potiorem & cælestem ducere aggressus est a. Itaque cum parum sibi fecisse videretur, si ab humano consortio plane remotus in angusta & obscura cella viveret, nisi etiam ab ipsis Religiosis fratribus secederet, sese in quemdam recessum supra fornicem ecclesiæ, aut in exiguum sacellum, in oliveto conventui contiguo S. Barbaræ dedicatum, frequenter recipiebat.
[11] [& rebus omnibus sua sponte spoliatus,] Eo loci continuis precibus & altissimis contemplationibus inhærebat, ex quibus prodierunt in eo suavissimæ illæ ecstases & stupendi raptus, qui ipsum e communi sententia admirabilem & singularem reddiderunt. Sed quia hi tam frequentes fuere, non solum sedecim annorum spatio, quibus in conventu Cryptellæ habitavit, sed toto, quo vixit, tempore, (attestantibus processibus, “eum plus triginta quinque annis a superioribus admissum non fuisse cum ceteris fratribus in choro, processionibus & triclinio, quia accidebant ipsi ecstases & officia turbabant b”) ne historiæ seriem identidem intercidant, utque brevitatem mihi propositam consecter, de hisce alio in loco peculiariter tractabo. Suffecerit nunc aliqua ex pia ejus vita retulisse, quæ tum temporis magis, quam umquam antea, ab omni erga res mundanas affectu aliena erat & asperrimis castigationibus mortificata. De naturali igitur cordis lucta per heroïcam fortitudinem victor, abdicavit se exigua illa supellectili & subsidiis, quæ ad cujusque Religiosi usum concedi solent ad nutum superiorum.
[12] [magnas animi angustias, biennio patitur, quibus mirabiliter liberatus,] Post hæc spoliavit se vestibus interioribus, etiam subuculis, & hisce matri suæ restitutis, ad Crucifixi pedes sic locutus est: “Ecce me, Domine, omni re orbatum, & dummodo tu sis bonum meum, omne aliud bonum arbitror periculum, damnum & naufragium animæ meæ c.” Dum hoc modo sola tunica indutus permansisset, ingenti cordis mœrore afflictus est, ad quem accedente cælestium spiritus consolationum privatione, velut ad mortalem agonem redactus fuit, eoque totis duobus annis perpetuo cruciatus d. Tandem cum Deo jam placeret Servum suum, etiam in tam gravi afflictione fidelem, solari, dum is remedium suum longe abesse putaret, & quodam die janua & fenestra cubiculi sui clausis, in lectulo prostratus, cum suspiriis lacrymisque exclamaret: “Domine, ut quid dereliquisti me?” obtulit ipsi præsentissimum, delata ad eum nova tunica per ignotum Religiosum, qui angelus sub eo habitu creditus est. Sane vix eam tunicam B. Josephus induerat, quin ex ipsius mente omnes tenebræ evanuerint, & exsultatio spiritus cor ejusdem denuo occupaverit e.
[13] [corpus suum multa inedia,] Verum quo majus erat internum gaudium ex communicatione cum Deo, eo durius corpus suum tractabat, ut spiritui subjectum contineret. In hunc finem post adeptum sacerdotium quinquennio numquam pane usus est, nec decennio vinum bibit, solis herbis contentus aut siccatis fructibus, fabisve intolerabilis amaritudinis pulvere conditis, uti experti fuerunt quidam Religiosi, qui illum piper esse crediderant f. Herba vero, qua feriis sextis vesci solebat, adeo erat insipida & nauseosa, ut, cum quidam Religiosus eam extrema lingua libasset, totum sibi stomachum commoveri senserit, nec sine nausea per triduum ullo cibo vesci potuerit. Continuis jejuniis addictus, ad exemplum sancti patriarchæ Francisci septem Quadragesimas g observabat cum tanto rigore, ut, exceptis feriis quintis & Dominicis diebus, eas sæpe sine cibo traduxerit; alitus interim cibo Eucharistico, quo in dies singulos se reficiebat; ideoque antequam hunc sumpsisset, pallidus ac debilissimus apparebat, sed eo sumpto, rubicundus & robustus.
[14] Hinc factum est, ut deficiens stomachus carnes jam amplius ferre nequiret, quas tamen ex superioris imperio semel comedit, sed mox etiam rejecit. Hinc quoque faucibus ejus interdum arcte constrictis, [flagellis, ciliciis, & catenis ferreis emacerat.] qualemcumque cibum ægre potuit transmittere. Ad tam insolitos effectus concurrebat præterea somnus brevissimus, (quem capiebat in lecto, qui non quietis, sed doloris poterat appellari) & dura carnificina, quam in corpus suum per flagella, acubus, aciculis & stellulis chalybejis intexta, exercebat, cum tam copiosa sanguinis effusione, ut muri in cella, aliisque prædictis locis, in quæ soluerat secedere, eo tincti, imo incrustati etiam aliquot post annis apparuerint. Ad hasce flagellationes h, & ad catenam atque cilicium, quibus jam a multo tempore cruciabatur, grandem laminam ferream addidit, quæ, cum cilicium & catenam magis magisque stringeret, in ejusdem carnem tam horribili modo penetravit, ut ipse aliquando a superiore jussus sese exuere, non nisi unum vulnus appareret. Quam ob rem superior ipsum eo redactum conspicatus, ut exiguum ipsi vitæ superesset, jussit horrida ista pœnitentiæ instrumenta a suo corpore amovere.
[15] Per hujusmodi vitam, cui venustam coronam texebant ceteræ virtutes omnes, [Miraculis clarus, accusatur apud tribunal sacræ inquisitionis,] meruit a Deo donari non solum maxima ecstasium raptuumque abundantia, quorum supra memini, sed etiam miraculorum frequentia, ceterisque cælestibus dotibus, de quibus, uti & de præcipuis ejusdem virtutibus, alibi distincte tractabo, ne oriatur confusio. Crevit interea quaquaversum tantæ tamque illustris sanctitatis fama; maxime postquam B. Josephus ex obedientia adjunctus socius suo patri Provinciali, totam provinciam Barianam peragravit. Concurrebant certatim vicini, longeque positi populi, ut eum viderent, ejusque sancta monita exciperent, & precum suffragia implorarent; eumdem vulgo appellantes Apostolum regni, & ut talem ex effectibus prodigiosæ beneficentiæ comprobantes i. At vicarius cujusdam episcopi, cui sincera Beati sanctitas explorata non erat, hinc arripuit occasionem ipsum apud sacrum Officium Neapolitanum accusandi, scribens, “discurrere per eas provincias hominem triginta trium annorum, & hunc alterum Messiam totos vicos post se trahere cum prodigiis ad singulos passus, celebratis a plebe, quæ semper omnia credit; ideoque sese id ad superiores deferre, ut vel remedio malum obventurum præcaveatur, vel ne obventurum insolescat, & evadat immedicabile.”
[16] Accepta hujusmodi accusatione, sacrum tribunal mox mandata ad patrem guardianum conventus Cryptellæ dedit, [a quo Neapolim arcessitur:] ut B. Josephum Neapolim transmitteret. Prædixerat id Beatus ipse triennio ante, dum ab aliquot Religiosis rogatus, an civitatem Neapolim desideraret visere, respondit, “se suo tempore illuc iturum, sed ex sacri Officii mandato.” Præterea haud ita pridem quam eo advocaretur, Jesus ipse imminentem afflictionem non obscure ipsi præsagierat, tum contemplationi vacanti velut nudus puerulus, crucem humeris gestans, apparendo, tum etiam, postquam ipse pias aliquas cruces in via, quæ a Cryptella Cupertinum ducit, erigendas curaverat, auribus ejus eas voces ingerendo: “Mitte cruces mortuas & tolle vivas k.” Quapropter simul ac sacri tribunalis litteras acceperat, eas reverenter osculatus, & Neapolim profectus est. Flebant omnes Cupertinenses, o quantum perdimus, o quantum perdimus! exclamantes.
[17] At l B. Josephus tranquilla mente & sereno vultu discessit; nec minus affectus solitis ecstasibus, quam itineris incommodis, Neapolim ad conventum S. Laurentii advenit; [ubi post probatam innocentiam suam] ubi Religiosos istos, quibus adventus ipsius causa nota erat, mœstos reperit, eoque illubenter ab iisdem exceptus est. Quam ob rem & ipse Josephus contristatus est, quod Religiosos fratres suos, sui, licet innocentis, causa conturbari videret. Verum, dum sic afflictus una cum solito suo socio, fratre Ludovico, ad sacræ inquisitionis ædes pergeret, præsens ei solatium attulit quidam juvenis Religiosus, vultu decorus & placidus, qui ipsum comitatus tam suavibus verbis solatus est, ut ipse inde dulciter affectus permaneret. Quia vero B. Josephus sacri Officii palatium ingrediens, illum non amplius vidit, & frater Ludovicus asseruit, eumdem a se numquam visum fuisse, pie creditus est S. Antonius Patavinus fuisse, qui solatii ferendi ergo ad ipsum accesserit.
[18] [a summis & infimis honoratur.] Beatus itaque Josephus sacro tribunali se stitit, animo vultuque lætus; ubi cum una alterave hebdomade circiter detentus fuisset, ac ter examinatus, non modo nulla in eo noxæ umbra deprehensa fuit, verum ejusdem vitæ ratio etiam laude dignissima & admirabilis pronuntiata est. Hinc prædicti Religiosi, edocti, ipsum sibi quam primum & honorifice remittendum, summopere gavisi sunt, quod Fratris sui sanctitas jam probata, non ficta nec affectata, sed solida esset & sincera. Tum quoque hac eadem magis splendente laudataque, plebeji juxta ac nobiles Neapolitani, Josephi noscendi gratia, ad eum concurrerunt. Solus ipse humillimus suis plausibus non applaudebat, peccatorem se dicens indignum, qui inter Religiosos viveret, dignumque, qui cum jumentis habitaret, quemadmodum declararunt alii cum monialibus S. Ligorii Neapoli m, quando ipse post Missam in earumdem ecclesia S. Gregorii Armeni, jubente sacri Officii judice, celebratam, cum stupendissimo raptu volando supra altare sublatus est; quæ res conceptam de illius sanctitate æstimationem usque adeo auxit, ut fama ad regium palatium perlata, ipse prorex cum sua conjuge regnique ordinibus desideraverit ejusdem Missæ in sacello regio interesse; quod tamen, occurrente impedimento, factum non est.
[19] [Romam missus, severe accipitur a Generali suo; deinde inclarescit] Eadem res Josepho stimulo fuit, ut Neapoli citius discederet Romam ex laudati sacri tribunalis præscripto, a quo cum litteris ad patrem Generalem Ordinis sui remissus fuit. Hoc ipse magis animo in cælis, quam pedibus in terra peregit. Præ ceteris tamen n Urbem, Catholicæ religionis metropolim animo contemplatus, voluit eam pauperrimus ingredi, ut eamdem olim ingressus fuerat sanctus patriarcha Franciscus. Siquidem prope muros ejus mandavit socio suo fratri Ludovico, ut exiguum nummum argenteum, qui pro necessariis ipsi parce comparandis datus fuerat, in quodam saxo deponeret, cuilibet e transituris cessurum. Cum ad patrem Generalem in conventu sanctorum duodecim Apostolorum pervenisset, hic, qui eum numquam noverat, & a sacro Officio Neapolitano tum missum videbat cum monito, ut ad aliquem solitarium conventum destinaretur, ne in re tam gravi ulla cautio omitteretur, eum primo duriuscule, gravique cum supercilio recepit, & in quodam cubiculo remotiori a conventu collocavit, mandavitque ut ibidem detineretur, donec aliter jussisset.
[20] [& Assisium mittitur.] Interea o dum perpenderet, ad quem e solitariis conventibus eum mitti expediret, Deus, ut Servi sui in medio tantarum tamque gravium afflictionum humillimam voluntatis conformationem muneraret, voluit sanctitatem ejus etiam Romæ manifestari, ubi non modo Religiosis, verum etiam Cardinalibus, & ipsi denique Pontifici admirationi fuit. Cumque hic imperasset patri Generali, ut ipsum ad conventum aliquem, integræ observantiæ transmitteret, is sacrum conventum Assisiatem ipsi assignavit; quod Beato gratissimum accidit, eo quod jam a multo tempore ardenter desiderasset prope sanctum patrem suum habitare. Quapropter cum solito suo socio fratre Ludovico viam aggressus, maximo cum gaudio Assisium pervenit. At non diuturna ista consolatio fuit, volente Deo ipsum denuo probare ac magis perficere igne desolationum, persecutionum, tentationem & ariditatis, multo acriori & vehementiori, quam fuerat ille, quem in conventu Cryptellæ toleraverat.
ANNOTATA.
a Ex dictis process. Nerit. & Assis. loco cit.
b Ex cit. Summ. pag. 10, § 12.
c Ex cit. Summ. a pag. 263 & seqq.
d Ibid. a § 29 & seqq.
e Ibid. pag. 265, a § 41 & seqq. Porro de hisce animi angustiis ac mirabili solatio, divinitus accepto, juverit illum ipsum loquentem audisse, referenteHyacintho Libello, archiepiscopo Avenionensi, in Commentario prævio § 2.
f Ex utroque proc. Nerit. & Assis. cit. Summ. num. 12 & num. 13, & sparsim per totum.
g Lucas Waddingus tom. 2 Annalium Minorum, ad annum Christi 1224, num. 6 novem Quadragesimas a S. Francisco quotannis observatas fuisse scribit, easque in hunc modum enumerat: Primam illam fidelibus communem ex Ecclesiæ præcepto. Secundam, quam dicebat Spiritus sancti, quæ incipiebat a feria quarta post Pascha resurrectionis usque ad Vigiliam Pentecostes. Tertiam Petri & Pauli apostolorum, ab Octava Pentecostes usque ad Apostolorum vigiliam. Quartam Assumptionis B. Mariæ, a primo die post festum Apostolorum usque ad vesperas prædictæ solemnitatis. Quintam hanc, quam diximus, archangeli Michaëlis. Sextam omnium Sanctorum, ab ipso dedicationis archangeli die usque ad illam solemnitatem. Septimam nativitatis Dominicæ, cui etiam suos sectatores ex Regulæ præcepto adstrinxit, quæ incipiebat ab ipso die Commemorationis omnium fidelium defunctorum, & terminabatur in vigilia Nativitatis. Octava Regum magorum, a die S. Stephani usque ad Epiphaniam. Nonam Christi in deserto jejunantis, quæ sumebat initium ab altero die post Epiphaniam, & durabat per continuos quadraginta dies, quos Dominus suo sancto jejunio consecravit, ad quorum jejunium suos consodales hortatus est, non obligavit. Examinari hæc poterunt ad diem 4 Octobris, quo sanctus patriarcha Franciscus colitur; interim incompertum mihi est, quæ duo ex hisce novem jejuniis B. Josephus præterierit. An forte de septem tantummodo in hujus Vitæ mentio fit, quia cum ad duo alia partim ex Ecclesiæ præcepto, partim ex Regulæ præscripto teneretur, de horum observatione aliunde dubitari non poterat?
h Ex proc. Apost. Nerit. cit., Summ. pag. 67, § 88, 89 & 90, & pag. 71, § 104 & alibi.
i Ex Summ. pag. 267, § 5 & seqq., & proc. Apost. Assis. fol. 240 terg. d. Summ. pag. 122, § 31, 32, pag. 101, § 224 & alibi.
k Ex proc. ord. Assis. compuls. in Apost. a fol. 1080 & seq., & Summ. pag. 94, § 179.
l Ex dicto proc. ord. Assis. compuls. a fol. 1115 & seq., & in cit. Summ. pag. 102, § 225. Ceterum hunc Beati discessum in annum 1638 incidisseobservavi in Commentario num. 20, ubi etiam numeris sequentibus alia huc spectantia studiosus lector reperiet.
m Ex proc. ord. Nerit. compuls. a fol. 734 & seq., sup. 7, & Summ. pag. 51, § 194, pag. 103, § 227 & alibi.
n Ex proc. ord. Assis. compuls. a fol. 1080 & seq., & Summ. pag. 95, § 183.
o Ex proc. Apost. Nerit. a fol. 510 & seqq., sup. 12, & in proc. Apost. Assis. a fol. 302, sup. 332 & Summ. pag. 70, § 102, pag. 560, § 9 & alibi.
CAPUT III.
Assisii variis afflictionibus exercetur: evocatur Romam; redit Assisium: Aliquot mirabiles illius raptus in variis locis.
[A superiore suo duriter habitus, ariditate mentis afflictus,] Non a diu B. Josephus in sanctuario Assisinate habitaverat, cum pater magister frater Antonius S. Mauri ejus loci Custos factus est. Hic, qui eum primum tenere dilexerat, & secum socium duxerat, dum provinciæ Bariensis Provincialem ageret, nescitur, qua de causa, at certe ex divina providentia, mutata priori agendi ratione, tunc cœpit illum severo supercilio excipere, deinde cum contemptu ac tandem minis molestisque mortificationibus continue exagitare, modo eum hipocrytam dictitans, modo ut Regularum negligentem etiam publice reprehendens b. At Beatus semper bene animatus, majoris meriti materiam sibi inde comparabat, non tantum cum silentio auscultando dicteria, acsi nocens fuisset, sed etiam sese magis humilem, magisque obsequiosum eidem superiori exhibendo. Verum, dum deinde Custos illum ita pungere perseveraret, cœpit etiam Deus consolationes, quibus ipsum confortare solebat, eidem paulatim penitus subtrahere: jam nullæ ipsi accidebant ecstases, nulli raptus, nulla cælestis dulcedo; sed ariditas in psallendo, ariditas in sacrificando, ariditas in legendo, ariditas denique in omni re divina: unde manebat velut surdus ad Dei voces, durus ad lacrymas, post frequentatas preces immotus.
[22] [& a dæmone vexatus, in melancholiam incidit,] Tum vero miser Josephus gravi melancholia velut oppressum se sensit, quæ cor suum suffocare ipsi videbatur, quæque etiam foras prorumpens, ejusdem oculos adeo turbidos & graves reddebat, ut palpebras vix posset attollere. Ad hæc c accessit denique & ipse dæmon, qui eodem tempore suis terribilissimis tentationibus eum sæpe adortus, modo turpes cogitationes ingerebat, modo somnum fœdissimis phantasmatis interpellabat. Etsi vero in has angustias redactus Josephus ex occulto suo luctamine satis agnosceret, interiorem animæ suæ arcem inter hos assultus, qui biennio durarunt, salvam & integram stare, divina scilicet gratia munitam, quæ quidem in eo erat tanto abundantior, quanto vehementius creverant dolores: memor tamen d spiritualium deliciarum, quibus olim gavisus fuerat in vicinia S. Mariæ Cryptellæ, quam Matrem suam appellare consueverat, concepit desiderium eo redeundi, cuidam Religioso inquiens: “Cupio reverti ad S. Mariam Cryptellæ; quia ipsa est mater mea.”
[23] Generalis Ordinis certior factus, non tamen a Josepho, de ipsius animi angustiis, statuit illum Romam, uti fecit, revocare, ut Quadragesimam eo anno ibidem transigeret e. [qua Romam evocatus liberatur: redit Assisium,] Dum itaque Dei Servus una cum socio suo Romam regrederetur, crevit desiderium prædictam imaginem Mariæ Virginis revisendi, & ad id licentiam a superiore suo petendi; at mox sensit se de tam innocuo quidem, sed inutili desiderio per has internas voces redargui f: “Quid vis? quid quæris? quid postulas? Nonne ego idem hic sum, qui ibi?” Hisce vocibus illustratus, fixis in cælum oculis, repente substitit, ac mox ad comitem conversus, “Mi socie, inquit, redibimus Assisium.” Et sane Assisium reipsa regressus est post brevem moram in Urbe Romana, ubi Deus beneficam manum denuo aperuit, & in pectus illius inter solita animi ex amore deliquia, cœlestem dulcedinem copiose infudit. Tanta g fuit Religiosorum civiumque Assisiatum lætitia ob receptum Josephum, ut isti eum filiatione sui conventus, hi civitate donarint h. Gavisus est hoc nuntio etiam Beatus, considerans, se, ut ipse aiebat, “popularem S. Francisci factum esse;” quin etiam præ vehementi amore & gaudio, alienatus a sensibus, usque ad cellæ suæ laquear volavit.
[24] A primo i tamen in sacrum conventum ingressu jam senserat divini amoris flammas in corde suo denuo accendi, [ubi varios mirabiles raptus] cum mox introductus in ecclesiam, & in ejusdem fornice conspicatus pictam imaginem B. Mariæ, similem isti, quæ in Cryptella honoratur, “Ah Mater mea, exclamavit, secuta es me k!” ac mox octodecim passus elevatus in aëre est, velut ipsam amplexurus. Deinde paucis post diebus quando similiter ad conspectum alterius imaginis beatæ Virginis, quæ effigiem in Cryptella cultam apprime referebat, eique a patre Michaële Angelo Catalani, tum Ordinis Assistente, monstrabatur; “Ah Mater mea” repetiit; ad eamque subito saltu translatus, in diuturnam amoris ecstasim raptus, collata ad faciem facie permansit. Erant hæc felicia præsagia illius ardentissimi divini amoris, qui in reliqua vita ejus in ejusdem corde ultra mensuram excrevit. Nam ex præteritis tempestatibus placidissimæ malaciæ redditus, amorem illum tam ardentem, tam robustum, tam intensum expertus est, ut beata illius anima magis cum Deo, quam cum suo corpore conjuncta semper esset, & in immenso illo amoris pelago velut immersa.
[25] Hinc l factum, ut ad cantum & muficam in ecclesia, [& mentis ecstases patitur,] vel ad sermonem de Deo, vel ad nomen Jesu aut Mariæ, subita animi deliquia pateretur, & interno igne sæpe agitatus, nunc exclamaret: “Ah amor! ah amor” nunc pias cantilenas concineret. Inter has erat una de S. Catharina Senensi, peculiari ejus patrona, in qua cum ad ea verba pervenisset, “Et a cælesti Amore manus illius, pedes & cor vulnerata fuerunt;” prorumpebat primum in altum ejulatum, deinde vero in vehementissimum planctum cum totius corporis concussione, & velut carnem suam avellere voluisset, “Aperi mihi, inquiens, pectus hoc, finde mihi hoc cor:” nunc denique quæritantibus, quid in hoc mundo maxime desideraret; respondebat, “ut Deus sibi totum, totum accipiat cor meum.” Propterea conversus ad Crucifixum, solebat dicere: “Cupio dissolvi & esse cum Christo:” vel: “Jesu, Jesu, Jesu, trahe me sursum; non possum hic deorsum morari: trahe me sursum, ubi tu es!”
[26] Similiter m recurrente memoria mysteriorum Jesu, quæ sancta recolit Ecclesia, aliquando lætabundus in festis Natalitiis invitabat omnes, ut secum canerent: [divinumque amorem, quo ipse accensus erat,] “Puerule, mi Puerele, da mihi tantillum amoris tui:” aliquando mœstus & gemebundus, maxime in hebdomada Sancta: “Nescis fili (aiebat, cuicumque occurrenti) flagellatus est Jesus, crucifixus est Jesus, mortuus est Jesus; mortuus est Jesus ex amore:” & post alia amoris plena concludebat: “Pejor Judæis sum, dum te crucifigo, & scio, quis sis.” Sæpe etiam iisdem diebus præ doloris acerbitate velut exsanguis & exanimis suavissimis deliquiis inhærebat. Succedentibus postea festis Paschalibus, multis horis canebat & exsultabat; in festo quoque Pentecostes jam plenus cælesti igne iisdem spiritus motibus afficiebatur. Per n hujusmodi sancti amoris indicia excitabat etiam aliorum corda, eaque suscitare studebat, dicens: “Amate Deum, quia, qui caritatem habet, dives est, & nescit.” Utque cupiebat eum ab omnibus amari, erumpebat o in lacrymas, dum eumdem ab hominibus tam frequenter offendi videret, eoque dolore tam vehementer commovebatur, ut præ illius vehementia vividum sanguinem interdum exscrearet.
[27] [in aliis excitare nitebatur.] Quin p & volupe ipsi fuisset totum e venis profundere per martyrium a se tantopere exoptatum, ad quod subeundum desiderabat velut socius aut servus dari cuicumque Euangelii præconi inter infideles. Quo desiderio cum omnes accensos cuperet, amice interrogabat singulos Religiosos etiam tirones: “Gratumne tibi foret pro Jesu Christo mori?” quibus id affirmantibus, exsultabat in corde suo, & insolitam lætitiam manifestabat. Quia vero q perfecta sui ipsius abnegatio continuum est martyrium, in hac usque adeo profecit, ut ex admirabili amoris invento diceret: “Domine, ego te amo, & si scirem, me a te, dum creasti me, ad infernum destinatum esse, omnino vellem omnes illos obsequii & servitii actus exercere, qui umquam a præcipuis Sanctis, qui in cælo sunt, exerciti fuerunt.” Id unum autem illic deorsum tum voluisset, ut in loco semoto versaretur, ne maledicta & blasphemias reproborum audiret; subjungens: “Vellem esse in inferno, sed in loco separato ab aliis, ne maledicta & blasphemias de Deo audirem, & in eo loco separato, immersus inferno, nihilominus vellem ei benedicere, ipsumque laudare.”
[28] [Ex multis raptibus aliqui recensentur.] Porro is amor, de quo Dionysius Areopagita ait: “Est ecstasim faciens divinus amor r;” inexhaustus fons erat, ex quo Josephus semper bibendo, inebriavit cor suum suavitate ecstasium & mirabilium raptuum, quos breviter, uti hoc Vitæ compedium postulat, nunc recensebo. Ut igitur divinus amor B. Josephi animam ab ipsa pueritia cœpit accendere, ita ab illo eodem tempore cœperunt in eo motus ecstatici & raptus spiritus, qui in altissimas ecstases post susceptum sacerdotium adoleverunt, & ad mortem usque perseverarunt; fueruntque hæ tam frequentes, ut pene continuæ dici potuerint; cum sæpe una alteri proxime succederet, & quælibet res divina, etiam levis, sufficeret, ut ipse in ingentem clamorem subito erumperet, destitueretur a sensibus, Deoque conjungeretur. Neque dubitari poterat de vera ac vehementi divini amoris impressione, qua tum afficiebatur, cum s punctus acubus, pinsus ferro, admotis facibus adustus, digitoque tactis oculorum apertorum pupillis, non moveretur; tunc tantum sensuum usui reddi solitus, cum Deus remitteret, aut superior juberet.
[29] Si autem solius spiritus raptus eum in amore admirabilem reddiderint, id etiam multo magis præstitit vehementia raptuum corporis, similiter tam frequentes atque stupendi, [Cupertini in vigilia Nativit. Domini, corpore elevatur] ut ex omnibus sanctæ Ecclesiæ heroïbus, nullus legatur hac in parte tam abundanter donatus. Sed ut lectorum pietati satisfaciam, & huic brevi compendio lucem afferam, ex innumeris ejusdem raptibus, per quos una cum anima etiam corpus amantissimi Beati nostri volavit, aliquot ordine suo referam, pro variis locis, in quibus habitavit. Ac primo quidem Cupertini in nocte vigiliæ Natalis Domini t, Josephus, auditis tibiis & sistulis quorumdam pastorum, quos ad celebrandam cælestis Pueri nativitatem invitaverat, cœpit primum præ vehementi lætitia tripudiare, deinde emisso suspirio cum magno ejulatu, velut avis per aëra volavit a medio ecclesiæ usque supra altare majus, plus quam quinque perticis inde dissitum, ibique tabernaculum sanctissimi Sacramenti complexus, quarta circiter parte horæ suaviter raptus hæsit, nec tamen ullum e cereis ardentibus, quorum altare plenum erat, interim dejecit, nec ulla ipsius vestimenti pars igne contacta est.
[30] Stupebant ultra modum pastores illi; sed non minor fuit Religiosorum & incolarum Cupertini admiratio u, [& in festo S. Francisci volat in ecclesia.] dum B. Josephum, pluviali indutum, ut in sollemnitate S. Francisci supplicationi adsisteret, viderunt volantem supra pulpitum, quindecim palmis a terra elevatum, & in ejusdem ora expansis brachiis diu ecstaticum & genibus mirabiliter flexis. Stupendus pariter fuit raptus quadam nocte feriæ V hebdomadæ Majoris x, dum oram sacro sepulcro, quod in majori altari erectum erat, illuminatisque nubibus, ac multis lampadibus exornatum, cum ceteris Religiosis oraret. Inopinato quippe recta volavit ad urnam divini sui thesauri amplexandum, intactis ornamentis omnibus; & post aliquod temporis spatium, a superiore revocatus, simili volatu redivit, unde venerat. Pari y modo interdum volavit supra altaria S. Francisci & B. Mariæ Virginis Cryptellæ inter recitandum Litanias.
[31] Præ ceteris tamen mirabilis simul ac visu gratus fuit ejusdem raptus amoris, [Volat item sæpius versus cruces prope Cryptellam.] cum in quodam exiguo colle, Cupertinum inter & conventum Cryptellæ sito, volens exhibere montem Calvariæ z, erectisque ibidem jam duabus crucibus, vidensque decem homines conjunctis viribus ob grave pondus frustra conatos crucem tertiam, reliquis majorem & quinquaginta quatuor palmos altam, in destinato loco erigere, interno igne suo motus Beatus, a porta conventus per spatium passuum circiter octoginta versus eamdem crucem volavit, arreptamque ipse solus velut levissimam paleam sustulit, & in parata scrobe collocavit. Ad hasce cruces deinde orare solebat, crebroque contigit aa, ut modo per decem, modo per duodecim passus, nunc supra clavum mediæ crucis, nunc supra ejusdem apicem, volaret, raptus ab amore suo crucifixo.
[32] Volavit bb præterea quatuor passibus per aëra, [Alii ejusdem ibidem mirabiles] Spiritus sancti igne abreptus, quando de illius ad Apostolos adventu loquens, Religiosum quemdam, lucernam accensam manu gestantem, transeuntem conspexit. Volavit cc pariter supra oleam, cum a quodam sacerdote sibi dici audisset: “Frater Josephe, quam pulchrum cælum fecit Deus!” Eoque supra eamdem spatio mediæ horæ flexis genibus permanente, stupenda res erat, ramum illum, cui insistebat, videre leviter motum, non secus ac si avis in eo consedisset. Majorem dd tamen, quam usquam alibi Josephus stuporem movit circumstanstibus in ecclesia S. Claræ Cupertini, ubi, cum ipse quoque adesset, dum aliquot sacræ virgines religioso habitu induerentur, & musici ea verba canerent: Veni sponsa Christi, visus fuit e suo angulo, in quo genibus flexis orabat, velociter currere ad quemdam patrem Minorem Reformatum, ejusdem monasterii confessarium, manuque apprehensum, vi humana majori, sublevare e terra, & cum lætissimo raptu & violento tripudio secum per aëra circumducere; erat scilicet hic motus a Josepho, & Josephus a Deo.
[33] [corporis raptus Neriti,] Æquo longior essem, si omnes raptus & strepentes per aërem volatus, qui Beatum Cupertini mirabilem reddiderunt, hic enarrarem; quapropter ne limites compendii excedam, sufficiat dixisse eos, prout ex processibus colligitur ee, numerum septuaginta excessisse, non computatis illis, qui quotidie inter celebrandam Missam accidebant, cui propterea duas horas solebat impendere. Ut porro Cupertino digressus, cum vehementi suo igne interno externos ejusdem mirabiles effectus secum circumtulit, ita piis non ingratum erit audire ex plurimis aliquot, qui in reliquo vitæ illius cursu ad mortem usque etiam alibi admirationi fuerunt. Egressus itaque Cupertino, Neriti ff paulisper moratus est; ubi cum sacro omnium adstantium horrore visus est in ecclesia S. Francisci in ecstasim raptus; & gg nunc in quadam domo, quam ægri sanandi gratia adierat, ad conspectum imaginis, quæ Ecce homo exhibebat, instar statuæ hærere immobilis; nunc hh in alia æde, audita quadam rustica cantilena, dare solitum clamorem, & sublatus e terra in ora tabellæ genu flectere.
[34] [Monopoli, Neapoli,] Post hæc dum Neapolim ii pergens, Monopolim transiret, a Religiosis fratribus suis in ecclesiam suam ductus, ut novam pulchramque S. Antonii Patavini statuam videret, ad ejusdem conspectum subito elevatus a terra, per quindecim palmorum spatium volavit versus dicti Sancti imaginem, super altare collocatam; unde deinde simili volatu per eamdem viam ad priorem locum reversus est. Vix cessaverat primus raptus, quin ingruente secundo, denuo inter recitandum litanias volaverit ad altare Virginis sine labe conceptæ, a quo pari modo per aërem rediit ad locum, unde fuerat sublatus. Neapolitana kk quoque civitas prodigiosos ejus raptus admirata est; ubi ipse ab inquisitore jussus, ut supra diximus, Missam celebrare in ecclesia S. Gregorii Armeni, quæ monialium S. Ligorii est, ibidemque in ejusdem ecclesiæ angulo intentus precibus, cum ingenti clamore subito sublevatus volavit, & erectus in pedes, super altare stetit, expansis in modum crucis brachiis, membrisque inter flores & ardentes cereos ita insertis, ut moniales altis vocibus exclamarent: “Aduritur, aduritur:” verum ille edito denuo clamore, simili volatu ad medium ecclesiæ illæsus reversus est, ubi positis humi genibus, exsiliens, seque velocissime circumagens, “Ah beata Virgo, ah beata Virgo!” cantabat.
[35] [& Romæ coram Urbano VIII PP. Item Assisii.] Quia vero decreverat Deus ipsum etiam coram primæ dignitatis personis admirabilem exhibere, fecit, ut, dum Romæ ll moraretur, eum pater Generalis ad osculandos summi Pontificis Urbani VIII pedes secum duceret: quod dum ageret, Jesum Christum in suo Vicario contemplatus, in ecstasim raptus & elevatus a terra hæsit, donec a Generali suo revocaretur: ad quem conversus multumque admirans Pontifex ait, “Si Josephus Pontificatus sui tempore moriturus esset, sese de eo facto testimonium dicturum” Nec facile dictu est, quot ejusmodi raptus fuerint, quibus ipsum Deus annis tredecim, quos Assisii exegit, honorare dignatus est: sed inter celebriores (præter illos, quos ad prosequendam historiæ seriem alibi jam retulimus) primo loco recensetur, quem subdo mm. Postquam magnus archithalassus regni Castellæ, Hispaniarum legatus apud Sedem Apostolicam, dum anno MDCXLV transiret Assisium, in cubiculo cum Josepho collocutus fuisset, imperavit ei pater Custos sacri conventus, ut e cubiculo ad ecclesiam descenderet, ubi archithalassi conjux magno ipsum videndi, & cum eo loquendi desiderio exspectabat. Respondit Josephus: “Obediam; sed non scio, an futurum sit, ut cum ipsa loqui possim.”
[36] Revera vix in ecclesiam ingressus, oculos in statuam S. Mariæ sine labe conceptæ, [coram legato Hispaniæ, multisque aliis] quæ in altari stabat, conjecerat, quin ad ejus pedes amplexandos spatio duodecim passuum super omnium adstantium capita provolaverit; postquam autem Reginam cœli aliquantulum adorasset, super eadem cum solito stridore revolavit, & extemplo ad cellam suam repedavit, stupente cum uxore sua archithalasso, sancteque concussis, qui in eorum comitatu magno numero aderant. Pari modo nn obstupuerunt alias quidam pictores, quibus coram Josepho dicentibus, picturos se in ipsius sacello mysterium conceptionis B. Mariæ Virginis, auditus est primo totus commotus dicere “Quid? Conceptionem Mariæ Virginis? Immaculatam conceptionem.!” Deinde viderunt eumdem sensibus subito destitutum, & in ecstasim suaviter raptum, ultra mediam horam expansis brachiis & facie ad cælum versa in contemplatione tanti mysterii perseverare. Major oo etiam fuit admiratio cujusdam sacerdotis, qui ruri cum Josepho in ecclesiam ingressus, & ab eo rogatus; Credamusne, sanctissimum Sacramentum hic asservari? dum, nulla ibi visa lampade ardente, responderet: Quis id noverit? audiit illum mox in altum clamorem prorumpere, viditque volantem versus tabernaculum, illud complectentem & adorantem Sacramentum, quod, licet absconditum, jam noverat ibi depositum esse, ut postmodum compertum fuit.
[37] Non pp absimilis fuit eorum stupor, qui ipsum sublimi volatu super capita sua retrorsum volantem conspexerunt, [in variis locis.] quando ad lipsanothecam expoliendam, vestemque sancti patriarchæ Francisci reponendam, operam suam conferebat; uti qq & illorum, qui eumdem in contemplatione raptum in aëra super coronam sacelli ejusdem Seraphici patriarchæ, sedecim palmis remotam a terra. Nec rr minor denique aliorum fuit admiratio, a quibus visus post editum stridorem paulatim corpus suum sursum tollere supra exiguum odeum, positum in sacello S. Ursulæ, ubi sanctissimum Sacramentum asservabatur, genibusque in ipso aëre fixis & splendenti facie deorsum ad hierothecam versa; ac demum a superiore revocatus, eadem via redire. Multo ss tamen magis admiratus est & stupuit pater Custos, quando post Vesperas in honorem immaculatæ conceptionis in sacello tirocinii Assisiatis solemniter cantatas, rogatus a Josepho, ut secum repeteret: “Pulchra Maria:” vidit se ab eo apprehensum constrictumque ad latera, & ab ipso & cum ipso sæpius exclamante, “Pulchra Maria, pulchra Maria!” in aëra sublatum.
[38] Præ tt ceteris tamen plurimis raptibus, quos brevitatis ergo prætermittimus, ille admirabilis simul & utilis fuit, quem quidam vir nobilis, amens & furiosus, expertus fuit. Hic ligatus in sedili, ad Josephum delatus est, ut pro ejusdem incolumitate Deum precaretur. [Amentem secum in aëre sublatum sanat.] Tum vinculis soluto, & in sacello genuflectere vi coacto, erexit sese in pedes suos Servus Dei, manuque capiti ejus imposita, ait: “Domine Baltazar, ne metue; commenda te Deo, ejusque sanctissimæ Matri.” Hæc dicens apprehendit capillos ejus, & in consuetum clamorem Ah! prorumpens, sustulit se e terra, & ipsum per capillos secum elevatum, brevi tempore in aëre sic detinuit, non sine ingenti circumstantium stupore, qui cum viro nobili, jam sanæ menti restituto, gratias egerunt Deo, qui tanta prodigia per Servum suum patrabat.
ANNOTATA.
a Ex proc. Apost. Assis., & Summ. locis citatis.
b Vide, quæ circa hæc ex Bernino notavimus in Commentario § 3.
c Ex omnibus processibus in Summ. sub tit. De castitate.
d Ex proc. ord. Nerit. compuls. a fol. 663 & seqq., & Summ. pag. 44, § 125 & alibi.
e De tempore, quo Beatus Romam arcessitus fuit,gestisque ibidem ab eo, consule Commentarium num. 30 & sequentibus.
f Ex proc. Ord. Assis. compuls. fol. 971 terg. & fol. 1257.
g Ex proc. Assis. loc. cit., Summ. pag. 132, § 104, pag. 556, § 2 & alibi.
h Instrumentum hujus donationis ex Agello recensuimus in Commentario num. 36 & seq.
i Ex proc. Assis. loc. cit. Summ. pag. 132, § 104, pag. 556, § 2, & alibi.
k Ex proc. Apost. Assis. a fol. 336 terg., & seqq., & alibi.
l Ex proc. Apost. Nerit. fol. 276, 308 terg., 607 proc. Assis. & proc. Apost. Auxim. a fol. 829 & seq., in Summ. sub tit. De charitate.
m Ibid. pag. 295, § 5, pag. 296, § 13 & 14, & sparsim alibi in eod. Summ. per totum.
n Sparsim in eod. Summ. sub tit. De charitate.
o Ibid. pag. 308, § 14 & 15.
p Ibid. sub tit. De fide, pag. 275 § 2, 3, pag. 280, § 45, & pag. 309, § 19, & alibi.
q Ex proc. Apost. Assis. a folio 267 & seq., & cit. Summ. pag. 277, § 8, & alibi.
r In margine hic laudatur S. Dionysius de DivinisNominibus cap. 4.
s Ex omnibus Processibus. Testes de visu sparsim relati in Summ. per totum.
t Ex proc. Apost. Nerit. a fol. 432 & seq. Summ. pag. 35, § 49, pag. 46, § 162, pag. 65, § 77 & alibi.
u Ex dicto proc. Apost. Nerit. a fol. 275, & Summ. pag. 551 in principio, aliique ibidem indicati pag. 550 in marg. § 5.
x Ex proc. ord. Nerit. compuls. fol. 703 terg. & seq., & in Summ. pag. 548, § 45.
y In margine additur: De quibus sparsim de visu testes in eod. Summ. sub num. 40 per totum.
z Ex proc. ord. Nerit. compuls. fol. 675 & seq., & 677, & Summ. pag. 545, § 29 pag. 546, § 33, & alibi.
aa Ex dicto proc. Nerit. fol. 579, & Summ. pag. 551, § 6 & alibi.
bb Cit. proc. fol. 578 terg., & alibi.
cc Ex dicto proc. Nerit. fol. 572 & 573, & 596 terg., & fol. 680, & Summ. pag. 542 § 5, pag. 543 § 13, pag. 546 § 39, & alibi.
dd Ex proc. Apost. Nerit. fol. 482, & Summ. pag. 555 § 17 & alibi.
ee Ex utroque proc. Nerit. Testes sparsim relati in Summ. sub num. 40 per tot.
ff De Nerito vide Annotata ad cap. 1, lit. b.
gg Ex proc. Apost. Nerit. fol. 290 & seq.
hh Ex proc. ord. Nerit. fol. 707 & seq.
ii Eo scilicet arcessitus a sacræ inquisitionis tribunali anno 1638, ut diximus in Commentario num. 20. Monopolis, de qua mox, ab indigenis Monopoli pariter dicta, parva civitas episcopalis est regni Neapolitani in provincia Bariana, in ora sinus Veneti sita. Porro sequentia desumpta notantur ex proc. ord. Nerit. compuls. a fol. 656 & seq., & Summ. pag. 40, § 108.
kk Ex eodem proc. a fol. 730, & Summ. pag. 51, § 194.
ll Ex proc. Apost. Assis. a fol. 302 & seqq., sup. 332, & Summ. pag. 560, § 9. Consuli etiam potest Commentarius num. 25.
mm Ex testibus de visu ex proc. Apost. Assis. fol. 227 fol. 243 & seqq., fol. 337, fol. 830 & alibi, & in proc. ord. Nerit. a fol. 660, super 7, & sparsim in Summ. pag. 41, § 109, pag. 123, § 41, pag. 559, § 2, pag. 561, § 13, pag. 563, § 23, pag. 576, § 83, ubi alii etiam indicantur.
nn Ex proc. ord. Assis. compuls. a fol. 1186 & seqq., & Summ. pag. 558 & seq., § 9.
oo Ex proc. Apost. Assis. a fol. 365 super 148, & Summ. pag. 369, § 18.
pp Ex proc. ord. Assis. compuls. a fol. 935, & Summ. pag. 556, § 3.
qq Ex proc. Apost. Assis. fol. 831 § seq., & Summ. pag. 577, § 84, 85.
rr Ex eod. proc. Assis. fol. 335, 1186 & seqq. & 1745; Summ. pag. 559, § 10, pag. 562, § 21, pag. 578, § 91, ubi alii indicantur.
ss Ex eod. proc. a fol. 699 terg. & seqq., & Summ. pag. 571, § 64 & 65.
tt Ex eod. proc. Apost. Assis. a fol. 253 & seqq., & Summ. pag. 126, § 63.
CAPUT IV.
Amor ejus in Deum, animique cum illo conjunctio, & efficaces
preces: principis Brunsvicensis conversio: caritas proximi, arcanorum
notitia &c illustrata.
[Per amorem Deo semper conjunctus, eoque æstuans] Erant certe ejusmodi ecstases raptusque mirabiles effectus divini amoris, quo Josephi cor flagrabat. Amorem vero accendebat summa vis conjunctionis, qua ejusdem cor Deo adhærebat. Hinc pius doctusque pater Hieronimus Rodriguez e Societate Jesu, postquam cum Josepho collocutus fuisset, inter cetera asseruit, “ipsum cum Deo conjunctissimum fuisse, ejusdemque cor magis dispositum fuisse ad conjunctionem cum Deo, quam pulvis nitricus sit ad ignem ex qualibet minima scintilla concipiendum a.” Revera eo modo se semper magis Deo conjunxit per continuam orationem, sublimem ac perfectissimam, in qua b simul ac mentem ad Deum elevabat, hic præsto aderat, ut eum illuminaret, accenderet, & ad sese attraheret; non aliter ac si versis ad cælum oculis pulcherrimus paradisus totus statim pateret. Et sane, prout ipsemet Cardinali de Lauræa c, velut de alio loquens, testatus est, videbatur ipse sibi tum versari “in pulchrarum rerum gazophylacio, & in quodam veluti limpidissimo speculo, ibidem appenso, uno oculorum obtutu cernere & contemplari earum omnium simul junctas species, id est, quodam simili modo arcana mysteria, quæ Deus in ea arcta conjunctione dignabatur ipsi revelare.”
[40] [mentem ad illum semper elevatam habebat,] Porro clamor stridorque, quos edebat, erant effectus ignis interni, qui conclusus manere nequiens, per os erumpens exhalabat, ad eum scilicet modum, ut ipse interrogatus, in tertia persona similiter reposuit, quo “erumpit & reboat pulvis nitricus accensus, dum ex instrumento pyreo emittitur.” Hinc etiam propter nimiam ejusdem violentiam corpus, & quidquid huic adhærebat, simul cum anima crebro attollebatur. Sæpe etiam canebat, & tripudiabat cum raptibus, quos ipse ad eorumdem causam atque effectus referens, jubilatos merito appellabat. Licet autem non semper in ecstasi aut a sensibus destitutus esset, mentem tamen semper ad cælum elevatam habebat: quam ob rem sæpe contigit, ut, aliis ipsum alloquentibus, nesciret, quid diceretur; aut dum respondebat, manifestum faceret d, sese rebus omnibus naturalibus velut scalis uti ad contemplandas eas, quæ naturam exsuperant. Sic de variis mulieribus, quas in itinere suo obvias habuerat, interrogatus a quodam Religioso, quænam essent, respondit modo: Beatissima Virgo, modo S. Clara, modo S. Catharina: & simili modo rogatus de viris, nunc unum, nunc alterum Sanctum nominavit.
[41] [& viva cum spe orabat:] Horas e quoque canonicas ceterasque privatas preces cum maxima attentione & fervore recitabat, quod non obscure probabant illius altissima suspiria, quæ tum edebat, & ejusdem genuum vestigia, quæ scamno altaris & sacelli ipsius solo impressa reliquit. Quia autem oratio ipsius viva fide certaque in Deum fiducia animata erat, solebat aliis dicere f: “Filii confidite in Deum, (non confidite in alterum) Deum esse, qui vobis potest prospicere: homines promissa non servant, at Deus numquam iis deest.” Aliquando etiam exclamabat g. “Qui fidem habet, dominus mundi est.” De se vero aiebat: “Ego confido in Deum; seque similem dicebat isti, qui casu projectus in maris scopulum, aquis circumdatus, non ab alio, quam a Deo auxilium exspectabat: & si necesse foret, se vi hujus firmæ fidei montes ab uno mundi limite ad alterum translaturum.” Cum, ut dixi, tam animata fuerit ejus oratio, fuit etiam semper efficacissima.
[42] [hinc varia a Deo impetrat.] Oravit h, ut ab oppido agroque Cupertinensi supremam stragem, quam inopinus turbo minabatur, averteret, & is statim evanuit. Oravit i similiter, ut infestissimum nimbum ac subitam procellam arceret, quæ atterebat incolas & vicina conventus Cryptellæ affligebat; & post orationem extra ecclesiam progressus clamavit, “Ah draco! ah draco!.” Et quocumque incessit, nubes disparuerunt cælique serenitas reducta est. Oravit k, ut exustis ejusdem loci agris pluviam obtineret; & vix finita supplicatione, quam in hunc finem indixerat, uti pollicitus fuerat, impetravit. Per l orationem ipsius Alcides Fabiani chirurgus sex sicariis, qui eum Hispello m Assisium redeuntem occisuri exspectabant, invisibilis fuit. Per orationem n patrem Generalem sui Ordinis eripuit ex gravi periculo submergendi in fossa Cannaræ prope Montem-Falconis o, admodum profunda & aquæ plena, in quam una cum exterrita mula e ponte decidens, B. Josepho tum etiam viventi se commendaverat: qui Beatus ipsum deinde primo conspicatus, ait: “Eja pater Generalis, vehementer metuisti; lapsus es egregie circa horam decimam, dum ego Missam celebrarem, & tunc ego te commendavi Deo.”
[43] Non p minus patuit efficacia orationis illius in adducendo ad fidem Catholicam Joannem Fredericum principem Brunsvicensem ex hæresi Lutherana. [Joannem Fredericum principem Brunsvicensem] Hic princeps ætatis viginti quinque annorum, dum anno MDCXLIX q præcipuas Europæ aulas viseret, curiositate sua ductus, Roma Assisium studiose divertit, Josephi videndi gratia, quem ex fama in Germania jam noverat. Ad sacrum conventum digressus, receptus & in parte ædium principibus destinata hospitatus fuit. Ibi suum cum Josepho colloquendi, ac mox deinde discedendi desiderium exposuit; posteroque mane cum duobus Comitibus e suo comitatu, uno Catholico, altero hæretico, ad portam ecclesiæ deductus est. Celebrabat tum ibidem Missam Beatus; qui, etsi ea de re nihil sciret, sensit tamen, dum consecratam Hostiam rumpere vellet; durissimam enim comperit; eamque cum vi rumpere frustra tentasset, in patena reposuit, & oculis in sacrosanctam Hostiam fixis, primo in vehementem clamorem prorupit, deinde vero cum ingenti stridore per quinque passuum spatium retrorsum volavit flexis genibus per aëra; ac post similem vociferationem tandem ad aram reversus, sacram Hostiam, sed magno cum nisu, divisit.
[44] Rogatus proinde jussu principis a superiore causam sui planctus, [a Lutherana hæresi] respondit: “Popularis, hi, quos hoc matutino tempore ad Missam meam misisti, duri cordis sunt, quia non credunt omnia, quæ credit sancta mater Ecclesia; ideoque Agnus in manibus meis hodie mane obduruit, nec potui illum dividere.” Perculsus ejusmodi facto responsoque princeps, de discessu suo nihil amplius sollicitus, desideravit post sumptum prandium cum Dei Servo colloqui, uti fecit usque ad tempus Completorii; divinaque gratia ipsum interim magis excitante, voluit ejusdem Missæ postridie denuo interesse; in qua Missa dum sacra Hostia elevaretur, ejusdem crux nigri coloris omnibus apparuit eodem tempore, quo celebrans cum solito clamore raptus in aëra, uno palmo supra scabellum altaris cum Hostia & brachiis sic elevatis octava circiter horæ parte permansit. Ad conspectum tanti prodigii cœpit princeps vehementer flere: deinde vero unus e duobus Comitibus, hæreticus scilicet, indignatus ait: “Maledictus ego, dum in has regiones veni: in patria mea securus eram; hic vero me agitant furiæ & conscientiæ scrupuli.”
[45] Porro Josephus, qui omnia superiori lumine illustratus viderat, [ad fidem Catholicam convertit.] quemdam familiarem suum de futuro principis ad fidem accessu certiorem fecit; “Gaudeamus, inquiens, quia cerva fauciata est.” Reipsa postquam cum principe usque ad horam prandii locutus fuisset, eumdem, dum post Vesperas in cubiculum regrederetur, conspicatus, occurrit ipsi obviam, & proprio eum cingulo suo cinxit, magno cum fervore spiritus dicens: “Ego te vincio ad paradisum: Nunc vade, S. Franciscum venerare, assiste Completorio, processionem devote comitare, & fac, quidquid faciunt monachi.” Hæc omnia bonus princeps humiliter exsecutus est, affirmans se Catholicum esse, ac præterea manu propria se in albo sodalium cordigerorum S. Francisci inscripsit. Antequam tamen hæresim suam publice ejuraret, voluit in principatum suum redire, ut de ejusdem negotiis disponeret; unde anno subsecuto, ut promiserat, Assisium reversus, genibus ante sanctissimum Sacramentum flexis, coram duobus Cardinalibus Facchinetto & Rapacciolo, pristinos errores suos abjuravit in manibus B. Josephi, qui per suas efficaces preces dederat gloriam Deo, summo Pontifici gaudium, & salutem memorato principi, qui Virum de se tam bene meritum deinde magna in veneratione semper habuit.
[46] [Precibus suis varia variis impetrat,] Innumera sunt alia prodigia, quæ Deus ad Servi sui preces patravit, quam ob rem sufficiat hic cum processibus generaliter conclusisse r, “orationem ipsius numquam non efficacem fuisse, sed semper impetrasse, quidquid umquam pro salute animarum & corporum flagitavit. Ii quoque, qui sese ipsius precibus commendaverant, experti fuere, postulata beneficia sibi eodem tempore, quo prædictus Pater pro se oraverat, obtigisse.” Hinc ipse, cum ex oratione omne verum bonum profluere agnosceret, & omne bonum proximo suo cuperet, frequenter istud ingerebat: “Orate, orate.” Stimulatus s tamen ingenti sua in proximum caritate, non cessabat ipse pro omnibus orare, ut justi in divina gratia confirmarentur, peccatores resipiscerent & pœnitentiam agerent; quam ut efficaciorem redderet, nunc divinam misericordiam implorabat, ut, sicut præterita, ita etiam præsentia peccata hominum toleraret; nunc corpus suum severe castigabat, ut aliena debita aliqua ex parte divinæ justitiæ persolveret.
[47] [venientes ad se benigne excipit, caritatem] Dum t alii sese ipsi commendabant, benigne respondebat: “Vos pro parte vestra ad benedictum Deum recurrite; ego certe meæ non deero.” Recurrentibus u ad se, qui conscientiæ scrupulis angebantur, pulchrum istud adagium repetebat: “Scrupulos & melancholiam non volo in domo mea;” & postquam iisdem sana consilia dedisset & solatus esset, nonnumquam solebat etiam lepide scopas arripere x, & a capite usque ad calcem illos verrere; “Ecce, inquiens, jam tibi omnes scrupulos aufero: fac bene, forma bonam intentionem, & ne metue.” Siquando y vero dissensiones ortas vidisset, vel cognovisset, ipse lites mox componebat, pacemque securus arbiter conficiebat; &, ut erat sermo ejus naturalis, doctus & admodum placidus, rapiebat omnium animos, a quibus auscultabatur. Volebat itaque omnes sinceros, omnes in operibus suis suaves esse, omnes a simulatione, a superbia & jactantia vehementissime abhorrere. Hac de causa z omnibus, etiam superioribus, frequenter commendabat misericordiam, suavitatem & caritatem, quas in ore suo hisce ferventissimis suis dictis habebat: “Caritas! caritas! Qui caritatem habet, dives est, & nescit: qui caritatem non habet, nihil habet: infortunatus est, & nescit. Amor & caritas magna est felicitas.”
[48] [commendat, & variis modis exercet,] Hinc etiam cum aliquid hujusmodi bene fieri vidisset, lætabatur, & eum, qui id fecerat, suaviter complectebatur; uti complexus est quemdam Religiosum, qui aliquam discordiam sedaverat, & conturbatos animos composuerat; cui, “Care fili, aiebat, sis benedictus: S. Franciscus tibi benedicat: opus genuini filii S. Francisci patravisti.” Verum etsi caritatem ceteris inculcaret, & ipse eam etiam iis, a quibus offensus fuerat, exhiberet; (quorum uni aa pro injuria miraculum reddidit; alterum bb, qui ab eo reprehensus ipsum cultro vulneraverat, sua suavitate sibi devinxit, eidemque cum facti venia vicinam mortem simul prædixit; alium denique, qui veluti furibundus ipsum lædere properabat, tenere complexus est, & pœnitentem ad Deum reduxit:) eadem tamen caritas cc illius pectus interdum sacro zelo inflammabat, ex quo aliquando in conventibus Regularum etiam minima in parte transgressores ferventer corripiebat, & superioribus vigilantiam in memoriam revocabat.
[49] Aliquando improbis se cum impetu opponebat; uti opposuit se Assisii duabus personis, [illustratus a Deo fortitudine & arcanorum] quas in S. Francisci ecclesia, nulla sacri loci ac honestatis habita ratione, colloquentes videbat. Nonnumquam dd secreta mala animarum, in quas cœlestis luminis ope penetrabat, quasque liberare desiderabat, illis ipsis revelabat. Sic cuidam Alphonso Montis-Fusculano impuras suas tentationes detexit, eumque ab iisdem statim cohibuit. Sic quamdam ee mulierem ex Veglie, Cupertini habitantem, de veneficio, quod ipsa paraverat, commonuit, & pœnitentem induxit, ut istud sibi traderet comburendum. Nobili quoque juveni ff suæ animæ maculas indicavit, de quo quamdam honoratam personam, quæ hunc invisendi causa ipsum secum duxerat, interrogavit: “Quis est iste æthiops, quem mihi huc adduxisti? Nonne vides, ut niger sit?” Deinde vero ad nobilem conversus, “Vade, inquit, vade fili mi, lava tibi faciem.” Volupe autem ipsi accidit, quod eumdem per Sacramentalem confessionem mox lotum viderit. Quapropter sic reducem amplexus est, “Eja, inquiens, jam bellus es, fili mi; lavato te sæpius; heri enim fœdus eras instar æthiopis.” Quotquot gg denique sordidatos animis videbat, “Vah, ajebat, quam fœdus es! Vade accommoda balistam:” quo loquendi modo conscientiam denotabat.
[50] Sicut autem peccata, in quæ lapsi fuerant, utcumque occulta, [admirabili notitia. Pro salute omnium] dextere cum Christiana libertate revelavit, ut se emendarent, ita etiam illis, qui in peccandi periculo, id est, tentati erant, pari cum amore succurrit, ne laberentur. Hujus amoris effectus peculiariter expertus est sacerdos quidam Hispellas hh, qui jam in procinctu erat, ut animam gravi culpa macularet; a duobus quippe validis hostibus impugnatus, vehementi scilicet tentatione, & facultate consentiendi. At feliciter ipsi accidit quod Josepho occurrerit; qui apprehensa manu ejus, & ore auribus admoto, “Fili, ajebat corde sincero, fili, resiste fortiter tali tentationi (quam indicabat quia Deus vult, ne tu illum offendas; id dico tibi, fili, id dico tibi.” Hac prodigiosa admonitione sacerdos victor mansit. Ut porro omnes, qui a dæmone tentabantur, corroboraret, ad frequentanda Sacramenta hortabatur;“ Quia, inquiebat, ubi sæpe Deus est, non potest sæpe esse inimicus Dei; ac tandem Deus semper vincit; quia Deus plus potest per suam gratiam, quam diabolus per suas tentationes.” Sed quia præcipua amandi proximum ratio solus Deus est, qui sancti amoris centrum est, prout omnes cum S. Thoma docent: “Ratio diligendi proximum Deus est;” ii ardens Josephi caritas non solos fideles Deo lucrandos, sed omnes pariter infideles eadem de causa complectebatur.
[51] Propterea cum tenero animi sensu de iis loquebatur, multum miseratus conditionem eorum, [orandum monet: ægris ministrat] & pro eorumdem salute quidlibet paratus aggredi. Hinc factum est, ut, dum pro ipsis oraret, & in profunda Dei secreta per contemplationem interdum penetraret, longas ecstases pateretur, ex quibus sensuum usui redditus, plurimum plangebat, præsentibus dicens: “Filii kk, orate pro bonis, orate pro peccatoribus, orate pro hæreticis, pro Turcis, pro infidelibus, ac tandem pro omnibus; quia omnes pretiosissimo sanguine Jesu redempti sumus.” Ab animabus proximorum caritatem suam ad eorumdem corpora sublevanda convertebat, quantum per superiores licebat cum illis agere; imo, quamquam in cella sua semotus, illustratus divino lumine, quibus rebus indigerent, cognoscebat, & per orationem opitulabatur. Ceterum ll dum ipsi liberum esset, simul ac audierat, ægrotare aliquos, sive domi sive foris, eo statim accurrens, hortabatur illos, ut divinæ voluntati se totos committerent, & post alia pia monita, si mortem formidarent, aut alia de causa affligerentur, læto vultu suavique sermone confortabat; “Euge, inquiens, quia Deus providebit.”
[52] [fœtidum emplastrum comedit: caritas ejus tempore famis.] Post hæc se totum eorumdem obsequiis, etiam vilissimis dabat; sustinebat eos in brachio, cibos in os ingerebat, medebatur, utque mm naturalem nauseam vinceret, semel frondes, quæ ad cujusdam vulnerati fœtidissimam plagam applicatæ fuerant, heroïca animi fortitudine comedit. Tam singularis denique erat ipsius erga ægros caritas, ut Religiosi dicere solerent, in consortio Josephi melius esse ægrotare, quam recte valere; cum is tempore morbi totus ipsorum esset, at dum recte valerent, totus suus. Quinimo nn eo usque ipsius erga infirmos caritas processit, ut etiam, eo vivo, miraculosis sanationibus a Deo fuerit illustrata. Pari modo tenerrimam misericordiam suam palam fecit tempore deplorabilis famis, quæ Assisium & vicinas provincias diu afflixit oo, qua durante solvebatur in lacrymas & preces, ut divinam opem imploraret. Cumque non impetrasset, quod desideraverat, ut in gratiam fame pressorum extra conventum mendicare sibi liceret; circuibat sollicitus ejusdem septa conventus, ut Religiosos fratres suos, quantum poterat, saltem solaretur. Ad hæc omnia pp jungebat singulariter gratum erga bene meritos animum, quem multo magis stimulabat ejusdem caritas, ut, (cum per paupertatem suam aliter non valeret) iis saltem per gratiarum actionem, per bona vota, per preces, & promissa eorum memoriam specialiter servandam sponderet. “Sis benedictus ob caritatem, qua erga me uteris:” (hoc unum erat ex suavissimis ejus dictis ad chirurgum, a quo curabatur) “Dominus Deus eam remunerabitur; ego vero numquam obliviscar orare pro te, si in locum salutis pervenero.”
ANNOTATA.
a Pro testimonio hoc laudatur in margine reverendissimus Claver, episcopus Potentinus, ex ore immediato ipsius patris Hieronymi Rodriguez, Summ. pag. 267, § 7, 8.
b Summ. pag. 10, § XI & alibi.
c In margine legitur: Cardinalis de Lauræa in 3 Sent., tom. 4, disp. 20 de Miracul., art. 23, num. 980, relatus in cit. Summ. pag. 602, § 4; quem librum cum ad manum non habeam, verba Vitæ Italica feci Latina.
d Ex eod. Summ. pag. 267, § 6 & alibi.
e Ex omnibus process. testes de visu sparsim relati in eod. Summ. per totum.
f Ex proc. Apost. Nerit. fol. 282, & tergo, & sparsim in Summ. sub tit. De spe, a pag. 290 & seqq.
g Ibid. pag. 197, § 52 & 54, & alibi.
h Ex proc. Apost. Nerit. fol. 452 terg. & seq.
i Ex proc. ord. Nerit. compuls. fol. 659 & terg., & Summ. pag. 291, § 4.
k Ibid. cit. proc., & Summ. § 5, & alii contestes indicati eod. Summ. pag. 589, § 5.
l Ex proc. Apost. Assis. fol. 196 & seq., & Summ. pag. 494 in fine § 1.
m Hispellum, Italis Spello, exiguum Umbriæ oppidum est in ditione summi Pontificis.
n Ex proc. ord. Assis. compuls. a fol. 1130 & seqq., & Summ. pag. 338 in fine, & seq. § 17.
o Italis Monte-Falco, oppidum est in Umbria ditionis Pontificiæ.
p Pro hac insigni Brunsvicensis principis & Hannoveræ ducis a Lutherana hæresi ad Catholicam fidem conversione in margine sic legitur: Ex procord. Assis. compuls. a fol. 1222 & seqq., & sparsim in Summ. pag. 88, § 131, pag. 113 & seq., § 298 & 299, pag. 276, § 2, 3, 4, & 5, pag. 567 § 42 & 43, pag. 573, § 73, 74, 75 & alibi. Vide etiam Commentarium prævium num. 40.
q Consule Commentarium loco mox laudato.
r Ex proc. Apost. Auxim. a fol. 624 & seqq., & Summ. pag. 383, § 13.
s Ex proc. ord. Nerit. compuls. fol. 607 terg. & Summ. pag. 332, § 2 & 3.
t Ex eod. proc. ibid. § 3, & alibi sparsim in eod.Summ. per tot.
u Ex proc. Apost. Assis. fol. 383 & fol. 464 terg. & alibi. Adagium, quod subditur, Italicum est, atque ita se habet: Scrupoli & malinconia non voglio in casa mia.
x Ex proc. ord. Auxim. a fol. 1028 & seq., & Summ. pag. 213, § 202 & 203.
y Ex eod. Summ. pag. 338, § XI, & 13, pag. 348, § 53 & alibi passim.
z Ibid. pag. 346, § 35, pag. 350, § 18, 19, 26, & alibi sparsim sub. tit. De charitate per tot.
aa Ex proc. Nerit. compuls. fol. 662 terg. & Summ. pag. 43, § 120.
bb Ex proc. Apost. Assis. fol. 326 & Summ. pag. 344, § 21.
cc Ex proc. ord. Assis. compuls. a fol. 1129 & seq., & Summ. pag. 338 § XI & 13 & alibi.
dd Ex proc. Apost. Nerit. fol. 394 terg., & Summ. pag. 335, § 2.
ee Ex eod. proc. Apost. Nerit. fol. 406 & 407, & Summ. pag. 333, § 7, & pag. 336, § 9.
ff Ex proc. Apost. Assis fol. 445 terg., & 446, & Summ. pag. 346, § 41.
gg Sparsim in eod. Summ. per tot.
hh Vide dicta superius lit. m. Hic autem in margine legitur: Ex proc. Apost. Assis. fol. 492 terg. & seq., & Summ. pag. 347, § 44.
ii In margine adscribitur. Ex D. Thoma 2. 2. quæst. 27, art. 8.
kk Ex proc. Apost. Assis. a fol. 358 & seqq., & Summ. pag. 345, § 24 & alibi.
ll Ex eod. Proc. Apost. Assis. fol. 24, 212, 276 ad 279, & alibi; & Summ. pag. 342, § 2, 4, & sparsim sub tit. De charitate per tot.
mm Ex eod. proc. Apost. Assis. fol. 360 terg., & Summ. pag. 345, § 33.
nn Sparsim ex Catalogo miraculorum in vita, Summ. num. 41, a pag. 588 ad 595.
oo Ex utroque proc. Assis. Apost., & ord. compuls. a fol. 1127 ad 1133, & Summ. pag. 337, § 7, 8 & alibi. Berninus hanc rei frumentariæ inopiam annis 1648 & 1649 affigit.
pp Ex proc. Assis. & Auxim. Apost., Summ. num. 26, a pag. 396 ad 398, ubi chirurgus § 10.
CAPUT V.
Beati amor & fiducia in Deiparam miraculis illustrata: angelica castitas & fragrantia: summa paupertas spontanea.
[B. V. Mariam, quam Matrem suam appellabat,] Singulari porro grati animi affectu B. Josephus prosequebatur Mariam, cujus patrocinio accepta ferebat bona omnia, quæ a Deo obtinuerat. Quamobrem curavit ipsi amorem reddere, quo nihil magis tenerum simul & magis validum potest cogitari. A parente sua puer devotionem erga illam edoctus, solebat eam Matrem suam a appellare, & velut matrem eam semper habebat, sicut ipse ut filius ab eadem semper habebatur. Hinc exponi nequit, quibus obsequiis cœlestem Matrem honoraverit. Imagines ejus rosis, liliis, aliisque floribus ornabat; sed cum hisce ac similibus ornatibus cor suum & ardentes affectus offerebat. “Mater mea b (solebat dicere cum suavi joco) morosa est: si ipsi flores feram, ait, se nolle illos: si cerasa feram, nec hæc vult: deinde peto: Quid vis?; & illa ait: Cor volo, quia ego nulla alia re pascor quam corde.” Et sane cor ipsius fuisse totum Mariæ, satis patuit ex devotis precibus, quas in honorem ejus continue recitabat, ex dulcibus dictis, quæ de ea proferebat, “Protectricem c, illam, dominam, patronam, matrem, sponsam, adjutricem” appellans; ex simplicibus ac festivis cantilenis, quibus eam sæpe laudabat; sed præsertim ex ecstasibus & frequentissimis raptibus, quos ad ejusdem imaginum conspectum, vel inter ipsius elogia recitandum, patiebatur.
[54] [tenerrime amabat, ejusque amorem] Sic semel ad ea verba Sancta Maria volavit super tria Religiosorum paria, qui in ecclesia gemina serie ordinate positi, litanias cum ipso recitabant. Simili modo etiam alias raptus fuit, modo cum Sancta Dei Genitrix, modo dum Mater divinæ gratiæ, modo dum Janua cæli, pronuntiaretur. Quin etiam audito solo nomine Mariæ, in ecstases frequenter incidebat, non raro a terra quoque elevatus, quemadmodum ex toto illius vitæ cursu notissimum est. Tum vero cælorum Reginæ pulchritudinem contemplans, præ amore ipsius languebat, prout ipsemet quodam die manifestavit, dum inter celebrandam d Missam ad altare ejus, a multis visus est in ecstasim raptus, & sublatus in aëre, auditusque hasce cum lacrymis voces proferre: “Laudate illam vos sancti angeli canticis vestris: ego quidem totus ardeo, sed non possum eam digne laudare.” Nec satis ipsi erat, si quotquot in cælo sunt, sancti & angeli ipsam amarent laudarentque: desiderabat, ut etiam ab omnibus, qui in terra sunt, hominibus amaretur & laudaretur.
[55] [omnibus instillabat: ad eamdem laudandam] Petierat ab aliquot Cupertini incolis, qui ipsum visendi gratia ad conventum Cryptellæ venerant e; “Quid huc facturi venistis? Forte ut Dominam meam invisatis?” Quibus id affirmantibus reposuit: “Et quid ipsi attulistis?” Et cum illi dicerent: “Officium & Rosarium;” ipse sentiens, eos ex sola curiositate advenisse, “Quod officium, quod Rosarium? exclamavit: Domina mea vult cor & voluntatem.” His ardentibus vocibus B. Mariæ amorem in eorum cordibus excitavit, jussisque deinde in genua procumbere, Litanias cum iisdem recitavit f; quod facere consueverat cum omnibus, qui ad ejusdem cellam veniebant. Docebat quoque omnes ad Mariam sæpius dicere g: Refugium peccatorum, mater Dei, memento mei: quæ erat ipsius jaculatoria oratio, quam beatæ Virgini, quia Refugium peccatorum appellabatur, gratissimam esse affirmabat. Usque adeo cordi erat Josepho, Mariam per frequentem repetitionem laudum suarum, quæ in Litaniis recensentur, velut Dominam agnosci, ut, cum pastores, quibuscum eas singulis Sabbatis in sacello conventui Cryptellæ vicino recitare solebat, in messe detinerentur, ovibus, quas videbat, dixerit h: “Venite vos huc, venite huc, ut vestri meique Dei Matrem honoretis.”
[56] Ad has voces, quas Josephus remotius, quam humana vox solet extendi, [oves obsequentes habet: per Litanias ejusdem] protulerat, ab ovibus illis prodigiose perceptas, eæ omnes diversarum caularum oves, parvulis opilionibus, a quibus observabantur, frustra reclamantibus, ad sacellum confestim accurrerunt. Quæ postquam advenere, B. Josephus Litanias lætabundus exorsus est; oves vero per inauditum hactenus prodigium, chorum alternarunt, ad singulos versus voce sua respondentes; sic, ut Josepho dicente: Sancta Maria, illæ balando reponerent: Bee; atque ita ad singulas ejusdem laudes usque ad finem Litaniarum continuarent. His finitis, acceptaque a Beato benedictione, hilariter saltantes, ad pascua, quæ reliquerant, redierunt. Hinc i Servus Dei tantam in magna Matre fiduciam conceperat, ut per ejus Litanias exorcisaret & liberaret energumenos. In partu quoque periclitantibus Litanias commendabat, eæque feliciter enitebantur. In dissensionibus, “Eja agite, dicebat litigantibus, ad Matrem, ad Matrem;” & eos subito conciliabat.
[57] In nomine divinæ Matris, cui omne bonum acceptum ferri volebat, [& invocationem varia miracula] sæpe promittebat miracula, quæ illico succedebant. Cæca k mulier visum recepit, simul atque B. Josephus illius oculos tangens dixerat: “Mater Dei sanabit te.” Nolebat l vicarius generalis Neritonensis tres cruces, quas Josephus prope Cryptellam erigendas curaverat, quamdiu solitus anni vehemens æstus duraret, & locus ardoribus pateret, consuetis ceremoniis benedicere; sed tandem victus precibus Beati, asserentis: “Mater mea non permittet, ut ab æstu patiaris,” indutus pluviali, ceremoniis functus est, quibus tribus horis ac dimidia detentus, nihil molestiæ ab ardore passus est. Recurrebat nonnumquam ad Josephum subsidii causa paupercula ejus mater; cui ille respondebat: “Mater mea Maria est; ego vero nihil habeo, quia pauper sum: commenda te Mariæ, quæ tibi succurret;” atque ita reipsa ipsi prodigiose semper succurrebatur.
[58] “Ne m metue (aiebat cuidam sacerdoti graviter vulnerato) quantum temporis est, [promittit & facit,] ex quo non venisti ad Cryptellam, invisum Matrem tuam? Ah, (reponebat infirmus) nonne vides, frater Josephe, ut me habeam, qui non possum me movere?” Tum vero Servus Dei ligavit plagas ejus, cœpitque eas manu sua mulcere, dicens: “Non confidis in Matrem tuam?” Eodem autem tempore, quo sic demulcebat plagas, simul siccabat, ac denique integre sanatum reliquit. Exauditus n a Maria fuit etiam alius sacerdos, postquam hic, dubitans, an quamdam gratiam ab ea petere auderet, a Beato, secreti ipsius dubii conscio, audivit: “Pete ab ea, concedet tibi.” Cuidam o moribundo suis manibus labia aperiens Josephus, nescio, quem liquorem, in os ejus infudit, aitque: “Jamne te bene habes?” Ille vero respondit: Optime. Tum B. Josephus subjecit denuo: “Eja, nemini de me quidquam dixeris; sed dicito, te a Matre Dei, matre tua & matre mea sanatum esse.” Denique, ut brevis sim, concludo; quemadmodum Josephi sanctitas, prout ipse confessus est, cœpit a devotione erga Mariam, ita ejusdem fama sanctitatis cœpit a multis beneficiis, quæ alii a Maria per Josephi patrocinium impetraverunt.
[59] [ab eaque ut filius fovetur. Castitatem] Hinc p factum, ut amore illo mutuo semper multo magis crescente, Maria Josephum velut dilectissimum filium semper habuerit (& ut talem vidit illum in festo Portiunculæ quædam Dei serva q, in ecstasim rapta, ab ea blande tractari) & Josephus Mariam velut amantissimam matrem semper honoraverit; utque r ipsam in suæ vitæ curriculo Matrem suam semper appellaverat, ita jam moriens, eamdem suavi Matris nomine compellavit, dicens ei: “Monstra, te esse Matrem.” Ab hoc amore erga Matrem puritatis, argumentari licet de amore, quo Beatus puritatem prosecutus est. Non fuit ipse quidem, uti nonnulli alii, ab impuris tentationibus liber, quibus, ut supra dictum est, vehementer impugnatus fuit; sed quo validiores erant assultus, eo gloriosiorem per Dei Matrisque Mariæ auxilium de iisdem victoriam referebat. Angebatur s tamen dubiis & timoribus, ita ut semel auditus sit exclamare:“ Ah Deus meus! scio equidem te omnia bene facere, & me in hisce tentationibus per tuam gratiam non peccare; vellem tamen eas nec sentire nec experiri.” Verum Deus volebat ipsum inter medios illos impuros assultus purissimum esse, ut plus mereretur.
[60] [inter tentationes eximie colit, & aliis afflat.] Certe confessarii, t illius, aliique magno numero, testati fuere, sese numquam in eo vel umbram impudicitiæ advertisse, sed semper castissimum mente & corpore comperisse, ita ut ipsius anima angelica potius, quam humana esse videretur. Hinc ipse castitatis amantissimus, ut hæc apud omnes in pretio esset, solebat dicere u, “castam animam similem esse vasi crystallino, puro & mundo, aqua frigida & limpidissima pleno, quæ tempore æstus omnibus grata est, quaque tunc nihil potest esse acceptius; sed si eidem vel una gutta olei infundatur, omnis illa aqua corrumpitur & displicet.” Eadem de causa hortabatur, ut omne illius amittendæ periculum vitarent; & primo quidem exemplo, nolens, nisi ex obedientia, cum mulieribus agere; deinde monitis, docens, “periculosam rem esse cum feminis agere, quæ non nisi damnum afferunt iis, qui volunt esse Dei: fugiantur, fugiantur, & solum ex obedientia cum iis agatur.” Eidem illibatæ puritati ipsius pariter debebatur, quod fideles ad inhonesta tentatos servaret; modo aliquid e rebus suis eisdem applicando, prout x juvenem quemdam subito expediit, dum gravissime tentato renes cingulo suo strinxit; modo sola voce; quemadmodum alteri y, a Mahumetismo ad fidem Catholicam tum nuper converso contigit; qui, cum se hujusmodi illecebris, quas ante non senserat, valide impugnari quereretur, a Josepho audivit, id ita fieri, quod per falsam sectam suam ipsi vetita non fuisset impudicitia, quodque dæmon non conetur acquirere, quos jam possidet. Nec mora ab eo ipso tempore sensit se a tentationibus liberum, & in fide Catholica confirmatum.
[61] Certiora tamen, magisque stupenda angelicæ ipsius castimoniæ indicia erant fœtor z, quem ille ex corporibus impudicorum hominum olfaciebat, & suavissimus odor, quem alii ipsum e suo corpore exhalare experiebantur. Satis ipsi erat vidisse libidinosum, ut eumdem ex fœtore cognosceret. Visus aliquando inquietus est agitatusque; [Libidinosos ex fœtore agnoscens,] & interrogatus aa, quid causæ esset, respondit, “sese tum cum persona libidine sensuum inquinata collocutum fuisse, ex eaque in naribus suis tantum fœtorum relictum, ut eum etiam adhibito tabaco nequiret expellere.” Ut autem omnibus immunditiæ horrorem incuteret, frequenter aiebat bb, “impudicos coram Deo, & angelis & hominibus fœtere.” Contra vero ipse ob castitatem suam donatus a Deo est cælesti odore, qui, ut doctores ascetici cum doctissimo piissimoque Cardinale de Lauræa docent, certum indicium est veræ puritatis.
[62] “Insigne cc donum puritatis ipsius, (inquit ille) evidenter agnitum fuit ab omnibus, [ipse mirabilem spirat odorem. Paupertatis cultor eximius] qui cum eo versati sunt, aut aliquam rem, qua usus fuit, acceperunt; quia ipse odorem suavissimum spirabat, resque ab eo contrectatæ eumdem multo tempore conservabant: quinimo in dormitoriis, per quæ transibat, tam manifestum odorem relinquebat, ut, si quis scire vellet, quo ivisset frater Josephus, sufficeret odoris vestigia sequi. Certum autem est, fragrantiam personæ, sicut docent magistri vitæ spiritualis, indicium esse veræ puritatis.” Propterea odor ille naturalem ordinem excedere ab omnibus merito credebatur, cum nescirent, cui fragrantiæ eum similem esse dicerent, nisi illi, quam Assisii exhalat Breviarium, quo S. Clara olim usa est, & arca, qua castissimi S. Antonii Patavini cineres continentur; ideoque eum omnes ODOREM ET FRAGRANTIAM PARADISI appellabant. Cum hac tam eximia, tamque odorifera puritate singulari modo lucebat in Beato nostro religiosa paupertas. Quamvis licebat ipsi res varias suo statui convenientes, quæque ad victum & vestitum Religiosorum concessæ erant, sibi servare, nihilominus voluit semper privatus vivere non modo omnibus supervacaneis, verum etiam plurimis, quæ ad humanam vitam necessariæ sunt.
[63] Illius vestis dd propterea semper erat omnium vilissima, [eam in vestitu & victu,] & interdum vetustissima ac lacera, sub qua gestabat asperam tuniculam, quæ cilicium potius quam vestimentum poterat appellari, subligaculum vero ex rudi tela; nec alia re præterea vestiebatur umquam, ne quidem frigoris arcendi causa, nisi crepidis, quibus tantummodo utebatur, cum in publicum procederet ee. Hinc dum aliquando ad aliquem conventum adveniret, rogatus, an vestes suas attulisset, respondit se attulisse, de iis solis loquens, quibus erat indutus. In morbo, qui ipsi supremus fuit, consensit ff quidem, cogente necessitate, duo candida sudaria a chirurgo Auximano admittere; sed simul ac ea ex lino texta vidit, “Nimis subtilia sunt, ajebat, nimis subtilia;” hisque recusatis, acceptavit duo altera, ex tela alba quidem, sed rudi & aspera. Hujusmodi semper fuit in ceteris omnibus rebus extrema ejus paupertas: omnis enim victus illius, qualis ab initio fuerat, erant semel per diem herbæ & olera, raro pisces; interdum carnes ex obedientia, sed quas ex stomacho suo toties rejecit, ut dictum est. Hinc nec minimam buccellam panis admittere volebat in cubiculo suo, in quo propter exstasium frequentiam separatus ab aliis vescebatur.
[64] Quod ad ejusdem cellæ supellectilem spectat gg, [in supellectile, rebusque omnibus severe observavit.] unum scabellum, duæ sedes ex cortice, parva mensula & sacræ aliquot icones chartaceæ, erant omnis ornatus illius; lectus vero ipsius ex tabulato ligneo & pulvinari e paleis constabat. Erat nihilominus ipsi tam carus iste incommodus ac pauperrimus lectus, ut urgente morbo hh jussus culcita & linteis uti, non potuerit insuetam mollitudinem diu ferre, dixeritque, sentire se sibi omnia ossa contundi; ideoque necesse fuerit ipsum, solandi gratia, in amantissimum lectulum suum reponere. A pecunia quoque tantum abhorruit ii, ut non modo oblatam sibi numquam admiserit, & suadentes, ut eam saltem in usus conventus sui servaret, superioribus tradere jusserit; verum etiam, cum aliquando exigua moneta valoris duorum Juliorum in cucullo ipsius a piis personis imposita fuisset, horrorem illum suum magna inquietudine & copioso sudore, non secus ac si gravissimum pondus collo suo impositum fuisset, prodigiose manifestaverit; Non possum amplius, exclamans; nec pristinæ serenitati ante redditus fuit, quam eadem moneta a commiserantibus inde exempta fuisset. Ceterum kk ipse se ditissimum semper reputabat & hilari vultu inquiebat, “se quidem nihil habere, sed Deum sibi de omnibus prospicere.” Agnoscebatque omne bonum suum in Deo positum, & cum Seraphico patriarcha repetebat: “Deus meus & omnia!” Hinc cum morti vicinus ll cogitaret de censu, quem de rebus omnibus, ad simplicem usum sibi a superioribus concessis, eo tempore conficere solent Religiosi Franciscani, id solatii habuit, ut superiori suo dicere potuerit: “Pater guardiane, vellem censum inire, sed nihil habeo.”
ANNOTATA.
a Italice est la Mamma sua, quo nomine solent pueri matres suas compellare. In margine notatur, hæc legi sparsim in omnibus processibus, & in cit. Summ. per tot.
b Ex proc. ord. Nerit. compuls. a fol. 665 terg. & seq., & Summ. pag. 44 & 45, § 125.
c Ex omnib. processib. sparsim in eod. Summ. per tot.
d Ex proc. ord. Nerit. compuls. fol. 632, & Summ. pag. 545, § 24.
e Ex proc. Apost. Nerit. a fol. 272 ad 276, & Summ. pag. 549, § 3.
f Berninus ex laudato Summarii loco eorumdem Cupertinensium testimonium recitat, in quo inter cetera ajunt Italice: Revera ex sola curiositate, non ex devotione, illuc adveneramus; ab eoque genua flectere, & Litanias ante B. Mariæ Virginis imaginem secum recitare jussi sumus. Dum vero ad ea verba Sancta Maria pervenimus, frater Josephus ejulatum edidit, facieque in cælum versa, & extensis manibus, &, ut erat, genuflectens, in ecstasim raptus est; & quia nullus adderat, qui eum suscitaret, nos Litanias continuavimus, quamquam attoniti, & cum tenero affectu finivimus. Postea inde egressi sumus, & fratrem Josephum in eadem ecstasi immobilem in cella sua reliquimus.
g Ex proc. ord. Assis. compuls. fol. 1112, & Summ. pag. 311, § 28 & alibi.
h Ex proc. Apost. Nerit. fol. 498 & 499 & Summ. pag. 482, § 29.
i Sparsim in eod. Summ. pag. 38, 348, 359, 393 & alibi.
k Cit. Summ. pag. 38, § 82.
l Ex proc. Apost. Nerit. fol. 708 terg., & Summ. pag. 46, § 143.
m Ex proc. Apost. Nerit. fol. 417 terg., & seq., & Summ. pag. 553, § XI.
n Ex eod. proc. Apost. Nerit. fol. 585 terg., & Summ. pag. 468, § 5.
o Ex proc. ord. Nerit. compuls. fol. 742, & Summ. pag. 334, § 15.
p Ex proc. ord. Assis. compuls. a fol. 1144 & seqq., & Summ. pag. 107, § 251.
q Berninus ait, hanc sororem Cæciliam de Nobili Nucerinam Clarissam fuisse, cujus elogium exhibet Fortunatus Huëberus in Menologio Franciscano ad diem 24 Julii.
r Ex proc. ord. Auxim. compuls. a fol. 1127 super 26, & Summ. pag. 244, § 67.
s Ex proc. ord. Assis. compuls. a fol. 1053 & seqq., fol. 1114, & seq., fol. 1152, & Summ. pag. 84, § 93 ad 95, pag. 86, § 108 & 109, pag. 108, § 260 & alibi.
t Ex proc. Auxim. Apost. a fol. 430 ad 433, super 215, & sparsim in Summ. locis supra citatis, & pag. 430, § 3, & alibi.
u Ex cit. Summ. pag. 273, § 55.
x Ex proc. Apost. Auxim. fol. 433, & Summ. pag. 430 in fine § 7.
y Ex proc. ord. Assis. compuls. fol. 1127 terg. & seq., & Summ. pag. 337, § 5.
z Ex proc. Apost. Assis. fol. 375 terg. & alibi sparsim in Summ. per tot.
aa Ex proc. Apost. Assis. fol. 327, & Summ.pag. 424, § 7.
bb Ex eodem proc. Apost. Assis. fol. 459, & Summ. pag. 425, § 16.
cc Ex cit. Summ., pag. 9, § 6, pag. 425, 426, 427, 487 & alibi. Consule etiam Commentarium nostrum prævium § 5, num. 61 & sequentibus, ubi varia testimonia pro eodem admirabili odore recensuimus.
dd Ex omnibus processib. Testes relati in eodem Summ. sub tit. De paupertate per tot.
ee Non satis hæc conveniunt cum iis, quæ de vitæ illius ratione in conventu Auximano in Commentario prævio num. 104 ex Summario retulit Berninus; ibi enim, quamquam numquam procederet in publicum, nudos pedes crepidis indutus fuisse dicitur, & hiemali tempore penulam seu pallium super ceteras vestes gestasse.
ff Ex proc. Apostol. Auxim., fol. 853 & seq., & Summ. pag. 461, § 12.
gg Testes in Summ. sub tit. De paupertate.
hh Ex proc. Apost. Auxim. fol. 854 & seqq., & Summ. pag. 462, § 17.
ii Ex proc. Apost. Assis. fol. 296, & Summ. pag. 456, § 4.
kk Ex proc. ord. Assis. compuls. fol. 1198, & Summ. pag. 31, § 10, pag. 456, § 1, & alibi.
ll Ex proc. Apost. Auxim. fol. 855 & Summ. pag. 462, § 17 in fine.
CAPUT VI.
Beati heroica obedientia, miraculis & animalium obsequio clara: sapientia divinitus accepta: mira arcanorum cognitio.
[Obedientiæ cultor & præco] Vere dicere poterat, se ne voluntatem quidem propriam habere, eo quod hanc sanctæ obedientiæ totam consecrasset. Erat certe ea virtus in B. Josepho tam heroïca, ut protestaretur a, “malle se mori, quam non obedire.” Hac de causa quemlibet superiorem b, non aliter ac si S. Franciscus fuisset, venerabatur; nec de illius defectibus quidquam audire volebat, ne vel rationis umbra ad resistendum imperatis sibi suboriretur. Hinc etiam omnem vitæ suæ tam internam, quam externam rationem, omnibus superioribus manifestabat, promptissimus eam mutare, si ipsis ita videretur. Sicut autem sine merito obedientiæ nihil facere c, nec fenestram quidem cellæ suæ aperire aut claudere sine consensu sui socii laïci volebat, ita superioris sui voce aut mandato audito, sine mora omnia exsequebatur. Erat d ipse quodam die in cubiculo patris Caravaggio, confessarii sui, graviter decumbentis, & ex medicorum judicio certo morituri, ibidemque raptus in ecstasim, supra lectum ejusdem elevatus hæsit, dum ipse sacro oleo ungeretur. Deinde restitutus sensibus, volebat ad cellam suam regredi; sed audita superioris voce, qua abire vetabatur, in iisdem lateribus, in quibus tum stabat, mansit immobilis, donec abeundi licentiam a superiore accepit.
[66] [eximia hujus virtutis] Sufficiebat e hujus mandatum, ut Josephus carnes comederet, exiret e cella, ageret cum quolibet, pedum oscula permitteret, daret aliquid e rebus, quibus usus fuerat, quantumcumque & ab his & ab aliis ejusmodi, quæ vel ad levamen vel ad laudem suam faciebant, ipse abhorreret. Jussus est aliquando a superiori suo Generali frustum sacchari candidi comedere, quod ad ipsum recreandum dederat; & subito comedit. Interrogatus f deinde tentandi gratia a quodam Religioso, quomodo saccharum libenter manducasset, qui in pane & aqua jejunare consueverat: serena facie respondit: “Ego facio imperata.” Mandaverat g alias pater Generalis cuidam Religioso, ut juberet Josephum veteres vestes internas externasque deponere, dandas illustri Infanti Sabaudiæ h, erga Beatum devotissimæ, quæ novas vestes eum in finem ipsi jam paraverat. Renitebatur primum Josephus, superioris præcepti inscius; quod ubi intellexit, mox cucullum ceterasque consequenter vestes exuit, dicens: “Ex obedientia contentus sum, ut mihi tollas non tantum vestem & tuniculam, sed, si velis, etiam carnes & pellem.” In aliis i præterea occasionibus solebat dicere, “sese ex obedientia in ardentem fornacem ingressurum, & credere, se ex ejusdem merito illæsum inde exiturum.”
[67] [edit specimina & documenta:] Idcirco ut hanc virtutem etiam ceteri omnes amarent colerentque, meritum illius plurimum commendabat, nunc eam appellando k “cultrum, qui propriam hominis voluntatem occidens, Deo immolat; nunc currum, qui commodissime ad paradisum vehit; nunc canem, qui cæcum ducit. Sancta obedientia!” (exclamabat nonnumquam alias) “ah sancta obedientia, quam Deus ipse honorat!” Revera nec impulsus, nec ferrum, nec ignis poterant ipsum ab ecstasibus revocare; sed per obedientiam revocatus, mox sibi reddebatur. Rogatus propterea, quo pacto id fieret, respondit l, “vocem superioris a se quidem non audiri, sed Deum, obedientiæ amantissimum, visionem tum subtrahendo, velle, ut statim obediret.” Illustrabat quoque id ipsum eleganti similitudine; Quemadmodum m, inquiebat subinde, anima a Deo rapitur, dum is siparium tollit, & velut magnum gazophylacium multis pulcherrimis & inenarrabilibus paradisi rebus refertum exhibet; “ita ad obedientiæ vocem (subjungebat) Dominus Deus tum dimittit siparium, & animam suis officiis libere obeundis restituit.”
[68] [per eamdem energumenos liberat;] Tam eximium fuit obedientiæ ipsius meritum, ut Deus ipsum per illam terribilem reddiderit dæmonibus, feceritque, ut bruta animalia eidem alacriter parerent. Itaque dum ad exorcisandos energumenos a superiore mitteretur, per obedientiam suam indicebat dæmoni recessum e corporibus: “Ego huc veni, inquiens, ex obedientia, ideoque hinc abscedere debes.” Interdum magis comiter, magisque efficaciter post lectas super energumenos Litanias beatissimæ Virginis aiebat n: “Ego non veni huc, ut te ex hoc corpore expellerem, sed solum ut obedirem; ideoque si velitis exire, exite; si non velitis, facite, quod vobis placet: mihi satis est obtemperasse.” qua loquendi methodo magis indignatus dæmon, obsessa corpora deserebat. Alio demum consilio usus est aliquando, cum dæmon manu mulieris, quam occupaverat, advenienti horribilem alapam inflixit o: nihil quippe propterea turbatus Josephus, provolutus in genua, mandatum a superiore, scripto sibi datum produxit, eoque manui energumenæ imposito, “Heus tu, inquiebat, cape sanctam obedientiam;” dictisque solitis litaniis beatæ Virginis, dæmon tam insignem Beati nostri obedientiam non ferens, obsessum corpus subito deseruit.
[69] Mirabile quoque erat videre animalia rationis expertia ipsi promptissime obedire. [& bruta animalia] Avis linaria, cui sæpe aiebat p; “Lauda Deum,” ad omnem ejus nutum cantu suo laudabat, & ad ejusdem præceptum subito cessabat. Cardueli, dum avolare permitteret q, “Vade, ait, fruere eo, quod Deus tibi dedit; ego nil aliud a te volo, nisi, ut, quando te vocabo, redeas, ad laudandum mecum Deum tuum ac meum;” quibus vocibus parens avicula, in vicinum hortum devolavit, & a B. Josepho revocata redibat extemplo, ut Creatoris laudes cum ipso concineret. Milvus r, qui occiderat aliam carduelem, ipsi multum caram, quia ab illo edocta, sæpe repetebat: “Jesus & Maria: frater Josephe dic Officium;” visus ab eo & vocatus, mox advolavit, ab eoque increpitus his verbis: “Vah nequam, occidisti carduelem meam; meruisti, ut & ego te occiderem;” velut facti pœnitens, supra caveam tamdiu resedit, donec Josephus eum manu percutiens, diceret; “Abi hinc; ego tibi condono; sed ne id iterum feceris.” Morsus s a cane rabido aries, & ipse quoque rabidus factus, in quodam hortulo, ne cuiquam noceret, inclusus servabatur; in quem locum cum forte ingressus fuisset Servus Dei, monereturque, ut ab eo pecore sibi caveret, respondit, “se confidere in Deum:” ac deinde ad arietem conversus, eumque manu contrectans, ait, “Stulte, quid facis hic? Revertere ad oves tuas;” qui ejusdem jussu solutus, extemplo sanus & mansuetus evasit, & ad gregem suum regressus est.
[70] Prodigiosa t pariter fuit cujusdam candidæ agnæ obedientia, [sibi mirabiliter obsequentia] quam Josephus monialibus S. Claræ Cupertini miserat, Regulari observantiæ velut invigilaturam. Hæc etenim in omnibus officiis semper prima aderat, in cibo parca, in choro quieta, uniceque sollicita, ut vel impulsu & attritu corporis sui somniculosam quampiam excitaret, vel pedibus dentibusque vanum alterius ornatum avelleret. Hac mortua, promisit Beatus, aviculam se iisdem sacris virginibus missurum, quæ eas ad laudandum Deum provocaret; prout reipsa factum est. Etenim u tempore divinorum Officiorum quidam passer solitarius ad fenestram chori advolavit, ibidemque suaviter cecinit. Neque hic stetit prodigium: siquidem idem ille passer duas novitias altercantes conspicatus, sese inter illas interposuit, & quantum potuit, expansis alis & unguiculis suis ab invicem separare & placare conatus est: sed cum ab una earum male acceptus esset & abactus, avolavit, nec umquam reversus est, licet jam quinquennio circiter in ea domo degisset. Moniales eo casu afflictæ ad Josephum recurrerunt; is vero, “Recte vobiscum actum est, respondit; quare vos eum injuria affecistis & abegistis? Non vult huc amplius redire.”
[71] [sæpe habuit.] Motus tamen earumdem precibus, promisit se eum remissurum. Ad primum autem pulsum ad chorum rediit passer, nec tantum in fenestra cecinit, sed etiam magis cicur, quam ante, in monasterium ingressus est. Crevit deinde etiam magis admiratio, cum tintinnabulo pedi ipsius, recreationis ergo, a monialibus alligato, feria quinta & sexta hebdomadæ Majoris non amplius visus est: quibus Josephum propterea denuo interpellantibus, respondit is: “Ego eum vobis misi, ut caneret, non ut sonaret: non venit; quia hisce diebus adfuit sepulcro Domini; sed jubebo reverti;” & reipsa reversus est, & longo tempore ibi permansit. Duo lepores in vicinia conventus Cryptellæ obtemperarunt x Beato dicenti: “Ne discedatis hinc longe ab ecclesia beatæ Virginis, quia multi venatores vos insequuntur.” Et feliciter sane ipsis accidit obedivisse: unus enim eorum a venatoribus pone pressus, in ecclesiam primum, ac deinde in conventum confugit, ubi in Josephi brachia prosiliit. Tum ipse; “Nonne dixi tibi, ait, ne ab ecclesia longe discederes, quia te excoriaturi essent?” Liberavitque illum a venatoribus, qui eumdem sibi dari petierant. Æque felix fuit etiam alius lepus, qui persequentibus eum canibus, sub B. Josephi tunicam confugit; cumque marchio Cupertinensis, qui venatorum primarius erat, paulo post adveniens, a Josepho peteret, an leporem vidisset; “Ecce eum hic, respondit, & noli illum amplius angere.” Deinde ait lepori: “Abi, abde te in hoc virgulto & ne te moveas.” Paruitque lepus, immotis canibus, & marchione cum suis sociis ob tantum prodigium ultra modum stupente y.
[72] [Sapientia divinitus accepta multis admirationi est.] Attamen non hoc solo munere Deus virtutem Beati illustravit, sed eum etiam aliis eximiis donis largissime ditavit. Quamvis, ut supra diximus, exiguo ingenio a natura dotatus esset, nec umquam litteris recte imbutus, præter vulgarem Latinum sermonem quidquam sciret, (prout Cardinalis de Lauræa testatus est z) donatus tamen a Deo erat sublimissima sapientia, quæ etiam perfectioribus theologis admirationem movit. Ad sensum sacrarum Litterarum, psalmorum præsertim, profunde penetrabat; unde dicere consueverat aa, “se non meliorem librum spiritualem comperisse, quam divinum Officium, atque inde se omne genus utilitatis haurire.” De difficillimis mysteriis interrogatus bb, id est, de sanctissima Trinitate, de Incarnatione, de prædestinatione, de efficacia gratiæ, de justificatione, aliisque similibus, promptus & alacer respondebat cum sublimi doctrina, & difficultates a doctissimis viris propositas enodabat, atque exemplis a rebus corporeis petitis tam clare illustrabat, ur unicuique persuaderet. Hinc ex multis doctisque Religiosis, qui id experti fuere, unus ajebat: “Hic plus scit, quam ego:” alter: “Jam disco novam & bonam theologiam:” isti: “Plus didici conferendo sermonem cum patre Josepho, quam toto tempore, quo studui:” alii: “Tam sublimiter loquebatur Josephus de theologia, qualiter præcipui totius mundi theologi non possent:” omnes denique testabantur,” in Josepho elucere sancti Spiritus “dona, sapientiæ, scientiæ & intellectus”.
[73] Ad cæleste sapientiæ lumen, quo maxime arcana fidei nostræ mysteria penetrabat, accedebat lumen aliud, quo alienas cogitationes, resque secretas & occultas clare cognoscebat. [Arcanorum divinitus conscius, varia] In primis cuicumque occurreret, qui animam peccato infectam habebat: “Vade, aiebat, lava tibi faciem, quam atramento conspurcatam habes;” vel: “Accommoda arcum:” quibus vocibus conscientiam designabat, ut dictum est. Quodsi cc quis tunc ipsi diceret, se nullius peccati recordari; ipse tempus, locum, modumque, quo peccaverat, indicabat: si vero post factam confessionem ad ipsum rediret: “Ah jam bene habet!” blandus aiebat. Quin etiam reos, quos non videbat, agnoscebat. Horum uni fores suas pulsanti inquiebat: “Abi prius confessurus, deinde redi & intra.” Nec aliter contigit, dum ipse confessarii munere fungeretur. Recitaverat quædam mulier dd totam confessionem suam, quam paraverat; deinde subdebat, “se nullius alterius peccati præterea consciam esse.” At Beatus reposuit: “Confitere cogitationem illam, in quam tali ac tali loco consensisti,” prout eam vere consensisse constitit ex ejusdem mulieris testimonio.
[74] Ita etiam novitio ee, qui ex ipsius consilio confessionem generalem conscripserat, [variis salubriter revelat; inter quos] ait: “Fili mi, hic non recte dixisti; quia istud non ita factum est, uti scripsisti; sed tali ac tali modo.” Similiter omnibus tironibus ff defectus suos etiam internos in quodam alloquio patefecit, ita ut omnes obstupescerent. Quicumque præterea divinum Officium, vel litanias, vel Rosarium cum ipso legeret, statim de interna mentis suæ evagatione monebatur. Horum uni, “Esto hic” (mente scilicet) aiebat: alteri clarius inquiebat: “Cum continua mentis evagatione recitasti Pater noster.” Alii denique, qui jam adveniente nocte Officium istius diei nondum dixerat; “Officium ubi est? aiebat: Breviarium clamat contra te.” Hinc gg legitur, omnes, qui cum ipso agebant, dum aut maculati conscientia, aut pravis affectibus agitati essent, valde incommode se habuisse. Ut autem defectus, ita & benefacta aliena revelabat. Mulieri hh, Elisabethæ nomine, ex ecclesia egressæ gratias egit de Salve Regina, quod ipsa pro eo revera recitaverat. Pari modo ii cuidam Tertiariæ, veritæ quædam dubia ad spiritualem animæ suæ profectum spectantia ipsi manifestare; “Quem times ait? Dic audacter rem tuam.” ac mox sermonem ejus præoccupans, edixit omnia, prout ipsa exponere voluerat. Eidem nonnumquam alias dicere soluerat: “Tu heri vesperi flagellasti te. Hujusmodi pœnitentiæ opus exercuisti. Habuisti talem cogitationem. Imposterum fac istud & omitte illud.”
[75] Simili ratione indicavit Cardinali Rapacciolo, episcopo Interamnensi kk, [Cardinalem Rapacciolum, aliosque] quid boni in cubiculo suo inclusus egisset. Alio item tempore idem Cardinalis multa animi scrupulosa dubia, quibus vehementer agitabatur, in epistola exposuerat, ut ad Josephum consilii petendi causa transmitteret: sed eodem tempore, quo eam secretario suo in hunc finem tradidit, Josephi litteras ab eodem accepit, in quibus non sine ingenti admiratione responsum ad singula capita, quod desideraverat, invenit. Religiosus quidam ll, nullo sermone habito cum Josepho, per socium ipsius recepit responsum ad omnia, de quibus ipsum mm consulere decreverat: sed & alteri, contristato, quod austeriorem religiosum Ordinem professus non esset, Josephus totus hilaris obvians, ait: “Quid habes? Quid melancholicus es? Non potes tu facere, quod faciunt patres Reformati? Age, vive hilariter in Religione, quam professus es.”
[76] Nec erant ullæ cogitationes, licet occultissimæ, & intra mentem conclusæ, ad quas Dei Servus magno suo lumine non penetraret. Cuidam novitio nn, [mirabiliter instruit.] qui inter cantandam Tertiam de horto & fructibus cogitaverat, animi sui distractionem comiter exprobravit, internas suas voces ipsi repetendo: “Lubet hodie in silva in eam fici arborem ascendere: o quot ficos manducabo!” Dum socius ejus laïcus oo, carduelem illius per viam portans, varias personas in animo recenseret, quarum uni illam a Josepho donandam judicabat, is inopinato ad eum se vertens, ait: “Nulli illarum personarum, de quibus cogitasti, aviculam illam donare volo: sed volo ipsi dare libertatem.” & aperta cavea dimisit. Non magis obstabat locorum distantia pp, quo minus ipse lumine suo eo penetraret. Servus quidam jussu dominæ suæ, quam acerbissimi dolores invaserant, illum nocturno tempore accersitum ibat; cum Josephus, qui nec eum viderat, nec causam adventus sui ab eo didicerat, ex ecclesia Cryptellæ, in qua vacabat precibus, dixit ei: “Fili, redi domum; jam enim cessaverunt cruciatus, & domina tua sanata est.”
[77] [Veneficorum opera dissipat; duorum Pontificum mortem prænuntiat.] Quodam vespertino tempore cum patre Guardiano Cryptellæ colloquens, “Ali quantus fœtor!” exclamabat subito: “infernalis hic fœtor est!” Nihil quidem sentiebat Guardianus; at Josephus, qui olfaciebat, & ejusdem causam cognoverat, petita obtentaque facultate Cupertinum mox eundi, eo se velociter contulit, & ad certam domum recta digressus, fores diu pulsavit, donec sibi aperirentur: & superatis cito gradu scalis, veneficos ac veneficas, unguentis oleisque conficiendis occupatos invenit, quorum alia jam in vasis deposita erant, alia adhuc coquebantur. Quamobrem sancta indignatione accensus, scipione, quem opportune attulerat, vasa omnia in exilia frusta comminuit, tamque terribilis apparuit, ut omnes illi venefici, attoniti se in fugam præcipites darent. Similiter dum alibi habitaret qq, revelavit modo sanationem aliquorum graviter ægrotantium, modo aliorum in eadem urbe commorantium mortem, ac specialiter rr mortem duorum summorum Pontificum Urbani VIII ss & Innocentii X tt, quæ utrique obtigit eodem temporis momento, quo ab ipso fuerat prædicta. Possem hic centum alia hujusmodi, quæ, licet occultissima & loco ac tempore remotissima, ab ipso cognita fuisse, testes fide dignissimi jurati asseruerunt uu, possem, inquam, ea hic referre; sed brevitatis gratia supersedeo. Id scire sufficiat, si stupendum in eo fuerit lumen in secretis præsentibus ac præteritis cognoscendis, idem non minus mirabile fuisse in futuris prævidendis.
ANNOTATA.
a Ex eod. proc. Auxim. Apost. fol. 267 & seq., Summ. pag. 394, § 17, & alibi passim.
b Ex proc. ord. Assis. compuls. a fol. 1078 & seqq., & Summ. pag. 93, § 175 & alibi.
c Ex proc. Apost. Auxim. fol. 627 & seq., & Summ. pag. 393, § 16.
d Ex proc. ord. Assis. compuls. fol. 975, & Summ. pag. 81, § 70.
e Ex proc. Apost. Assis. a fol. 287 terg. & seqq., fol. 664 in fine & seq., Summ. pag. 387 in fine § 1, & alibi passim sub tit. De obedientia.
f Cit. Summ. pag. 268, § XI ad 13.
g Ex proc. ord. Assis. compuls. a fol. 1080 terg. & seqq., & Summ. pag. 94, § 180 & alibi.
h Fuit hæc Maria, filia Caroli Emmanuelis Sabaudiæ ducis & Catharinæ Austriæcæ, Philippi II Hispaniarum regis filiæ, quæ Mariæ tertium Ordinem S. Francisci amplexa est. Berninus hunc laudatæ principis ad B. Josephum accessum anno 1646 affigit, aitque camdem, cum Romæ degeret, ab Innocentio X Papa petiisse, ut B. Josephum in cella sua visere sibi liceret; sed id ab eodem Pontifice recusatum fuisse, quod minime deceret, eam in tam sancti Religiosi cellam intrare.
i Ex eod. proc. fol. 1081, & Summ. pag. 94, § 181.
k Sparsim in eod. Summ. sub tit. De obedientia, & alibi.
l Ex proc. ord. Auxim. compuls. a fol. 1335 & seq., super 6, & Summ. pag. 167, § 297.
m Ex eod. proc. a fol. 1330 & seqq., super 6, & cit. Summ. pag. 158, § 227.
n Ex proc. ord. Assis. compuls. a fol. 1078 & seq., & Summ. pag. 94, § 178.
o Ex proc. Apost. Auxim. fol. 840, & Summ. pag. 395, § 33.
p Ibid. Summ. pag. 118, § 327.
q Ex proc. Apost. Nerit. fol. 435 & 436, & Summ. pag. 590, § 13.
r Ex proc. ord. Assis. compuls. fol. 1141 terg. & seqq., & cit. Summ. pag. 106, § 247.
s Ex proc. ord. Nerit. compuls. fol. 741 terg., & Summ. pag. 291, § 8.
t Ex eod. proc. ord. Nerit. fol. 590, & Summ. pag. 469, § 9.
u Ex eod. proc. ord. Nerit. compuls. a fol. 747 terg., & seqq., fol. 755 terg., & alibi, & Summ. pag. 473, § 28, pag. 590, § 17 &c.
x Ex proc. Apost. Nerit. fol. 436, 499 & 518, & Summ. pag. 482 & seqq., § 30 & 31, & pag. 590, § 14, & alibi.
y Quæ a num. 69 huc usque relata fuere, nonnullis criticis suspecta forsitan videbuntur; non tamen humanam fidem superant, nec est, cur processibus legitime confectis hæc eadem credere recusemus.
z Citatur in margine prædictus Cardinalis, relatus in cit. Summ. pag. 12, § 17. Consule Commentarium nostrum prævium § 5, ubi varia testimonia recensuimus, quibus tam naturalis B. Josephi inscitia, quam mirabilis sapientia divinitus accepta comprobatur.
aa Cit. Summ. pag. 270, § 27, & alibi.
bb Cit. Summ. pag. 12, § 17, pag. 105, § 242& 243, pag. 162, § 259 & 260, pag. 269, § 84, pag. 270, § 27, pag. 279, § 35 ad 38, pag. 281, § 51 & 52, pag. 285, § 4 & 5, pag. 312, § 6, & alibi.
cc Ex eod. Summ. pag. XI, § 16, & sub num. 38 a pag. 467 & seqq., & alibi.
dd Ex proc. Nerit. ord. a fol. 634, & Apost. fol. 417.
ee Ex proc. ord. Assis. compuls. fol. 1124, & Summ. pag. 490, § 33.
ff Ex eod. proc. Assis. loc. cit., & Summ. pag. 491, § 34, & alibi.
gg Ex proc. Apost. Nerit. fol. 268 & seqq., Summ. pag. 477, § 8, & alibi.
hh Ex proc. ord. Nerit. fol. 634, & Summ. pag. 471, § 23.
ii Ex eod. proc. fol. 610, & Summ. pag. 470, § 14 & 15.
kk Interamna, vulgo Terni, antiqua Umbriæ civitas est in ditione Ecclesiæ. Interamnensi episcopatui Franciscus Rapaccioli S. R. E. Cardinalis, de quo hic agitur, præfuit ab anno 1646 usque ad 1656, quo eum sponte dimisit, teste Italia sacra Ughelli aucta, tom 1, col. 765. Pro factis, quæhic in Vita narrantur, notatur in margine: Ex proc. ord. Assis. compuls. a fol. 1122 & seqq., & Summ. pag. 490, § 31 & alibi.
ll Ex proc. ord. Auxim. fol. 986, & Summ. pag. 350 § 16.
mm Ex proc. Apost. Assis. fol. 248 terg. & seq., & Summ. pag. 496, § 6 & 7.
nn Ex eod. proc. Assis., fol. 418 & seq., & Summ. pag. 500, § 25.
oo Ex proc. ord. Nerit. fol. 666 & seq., & Summ. pag. 45, § 129.
pp Sparsim in eod. proc. Nerit. ord. & Apost., & in Summ., ubi De donis supernaturalibus dicti Beati.
qq Specifici casus in eod. Summ. pag. 484, § 6, pag. 506, § 51 & alibi.
rr Ibid. pag. 488, § 24, pag. 527, § 45, & alibi.
ss Berninus B. Josephum de morte Urbani VIII Papæ eodem, quo Romæ contigit, matutino tempore Assisii ad patrem Robertum Nutium, sui Ornis Religiosum, his verbis, ex processibus haud dubie excerptis, vaticinantem exhibet: Scias Papam obiisse; idque ego scio, quia hoc mane Missam celebrans, ipsius nomen in Memento vivorum non reperi, sed in mortuorum subito inveni: die autem Dominica nuntius in hanc civitatem afferetur. Deinde observat Berninus, ista anno 1644, die 29 Julii, qui Veneris erat, & quo Urbanus defunctus est, accidisse, ejusque rei nuntium, ut Beatus prædixerat, die Dominica proxime subsecuta per Marinum Nati, Cardinalis Antonii Barberini secretarium, Assisium allatum fuisse.
tt Idem Berninus, laudatis in margine processuum locis, rem sic fere narrat. Anno 1655, die 7 Januarii, Beatus Assisii e cella sua ad sacellum Missam dicturus egressus, visis vestibus sacerdotalibus coloratis, ministro ait: Da mihi paramenta pro mortuis, quia hoc momento Romæ mortuus est Papa. Addit denique vaticinium ab eventu fidem habuisse.
uu Ibid. sub tit. De donis, & sparsim alibi per totum.
CAPUT VII.
Varia Beati vaticinia: apparitiones ipsi factæ: sanctitas etiam a
dæmonibus contestata: miracula aliquot: illustrium personarum ad ipsum
accessus.
[Aliis vitam, mortem aliis prædicit;] Quod ad ipsum spectat, totam vitæ suæ seriem quasi minutatim prædixit; de aliis vero innumera sunt exempla, quæ produci possent, ex quibus propterea tantum pauca aliquot satis sit commemorasse. Cum a quædam mater binos filios suos ad eum adduxisset, ut ipsis benediceret, antequam Romam pergerent studiis operam navandi & doctoralis laureæ obtinendæ gratia; “Quid doctores, quid doctores?” (respondit Josephus;) “doctores in paradiso;” & revera ambo intra breve tempus mortui sunt. A nobili juvene Polono consultus, utrum sibi e duobus expediret, uxorem ducere, an ecclesiasticam vestem induere; cum respondisset: “Nec unum, nec alterum;” is intra paucos menses nec conjugatus, nec sacerdos e vivis excessit. Alter b graviter decumbens, vitam suam ejus precibus commendavit, ut posset uxori, patri ac matri suæ necessaria comparare. At Beatus noster exclamavit: “Quid uxor, pater & mater! Fili, tibi opus est patientia: Deus te vult: paradisus, paradisus, pulchra res est paradisus!” Vaticinium eventus probavit: infirmus enim incolumitati tum restitutus, post paucos inde menses inopinata morte exstinctus est. Simili ratione etiam aliorum plurimorum mortem cum omnibus adjunctis præsagiit, aliosque jam infirmos de sanitate recuperanda securos reddidit.
[79] Nec minus verax fuit vaticinium c, quod de vanæ & prostitutæ mulieris conversione edidit, [item mulieris conversionem, notario sacerdotium, Portus-longi deditionem,] dum eam conspicatus, circumstantibus inquit; “Ecce Magdalenam;” ac deinde ipsam alloquens, ait: “Deus te vult: mitte vanum illum habitum, & ama Deum, Magdalena;” quod ipsa ad amussim exsecuta est, conversa ad Deum, Magdalenæ nomine adscito. Vera quoque comperta est ipsius prædictio de sacerdotio cujusdam notarii d, qui cum illius monitis initio restitisset, adversa sibi ab eo prædicta expertus est; deinde clericalem habitum induit; sed cum defectu patrimonii sacerdotium desperaret, & Josephus ipsi dixisset; “Macte animo; dum enim tempus aderit, Deus tibi prospiciet;” patrimonium a persona aliqua, a qua minime exspectaverat, accepit: atque ita tria vaticinia in seipso impleta agnovit. Præterea deditio Portus-longi, quem exercitus regis Catholici anno MDCXLIX obsidebat, facta est, prout ipse diu ante vaticinatus fuerat, in festo Assumptionis sanctissimæ Mariæ Virginis e. Nonnullis sterilibus fœcunditatem, aliis prolem masculam prædixit; & verus vates fuit.
[80] Cuidam doctori nobili Assisiati f, qui se illius precibus sæpe commendaverat, [alteri filium, alteri matrimonium,] ut prolem masculam impetraret, & ad eumdem denuo recurrerat pro uxore sua, quæ doloribus partus vehementer angebatur, promisit, eam minime periclitaturam. Postquam autem is abierat, accessit Religiosum familiarem suum, & lepide ait: “Huic doctori hoc vespere nascetur filius; sed nolui id ipsi indicare, ne dicar prophetam agere.” Verum ultra modum mirabilis simul & favorabilis fuit acervus prædictionum, quas de quodam matrimonio edidit. Miserat g ipse ad patrem cujusdam puellæ nubilis gratulandi causa de conclusis ejusdem filiæ nuptiis: verum ille, etsi gratum haberet istud urbanitatis officium, respondit tamen, eas propter partium discordiam adhuc multum remotas esse. Ad quæ subridens B. Josephus “Quid? quid? respondit, si iste (nempe sponsus) pro ipsa natus sit? Matrimonium hoc in cælo decretum est, & brevi contrahetur in terra.” Matrimonio post hæc concluso, mater sponsæ, nescio quod, veneficium in sponsalibus verita, suspicione sua nemini indicata, Josephum rogari jussit, ut ad suam intentionem Missam celebraret.
[81] At Servus Dei responsum remisit, ne anxiaretur: & cum ipse se tum male haberet, [& prolem masculam, ac mortem suam,] curaret Missam adversus veneficia a parocho suo celebrari, ac sponsalia interim contraherent: sese illis prolem masculam promittere. Attonita hoc responso mulier, & de promisso filio læta, oravit Josephum, ut ipse tum puerum e sacro fonte susciperet; verum ille ipsi denuo responderi jussit: “Consule tibi melius; ego enim tunc in vivis non ero.” Porro quot in hoc facto voces, totidem fere vaticinia protulit, quæ eventus probavit. Simili modo de robusto juvene h, jam parato ad bellum proficisci, “Non ibit,” ait; nec ad bellum profectus est. Sic Religioso ad missionem Congensem i destinato dixit “Non ibis;” nec ivit: sic alteri Religioso, qui ad studendum Perusiæ k destinatus erat, placide inquit: “etiam Urbini bene est:” neque Perusiam missus est, sed Urbinum. Nihil certe fiebat, quod ipse futurum negabat; contra vero quidquid præsaga mente prædixerat, revera contingebat.
[82] [uni episcopatum, aliis Cardinalatum, aliaque vaticinatur.] Episcopatum patri Raphaëli Palma l, Custodi sacri conventus Assisiatis, præsagiit, “O quam pulchrum caput! inquiens, o quam bene tibi mitra quadrabit!” & is episcopatum obtinuit. Nicolao Albergati, qui Ludovisius postea dictus est m, Antonio Bichi n episcopo Auximano, & patri Laurentio de Lauræa o Cardinalatum prædixit; & hi omnes illum adepti fuerunt. Joanni Casimiro de Polonia regnum præsagiit, eoque is potitus est. Cardinali Benedicto Odeschalco, tum legato Ferrariæ, qui postmodum Papa Innocentius XI fuit, prædixit affore copiam frumenti, quod ipse ut memoratæ civitatis inopiam levaret, magnopere desiderabat; & frumenti copia facta est p. Binis patribus Custodibus Assisiatibus vaticinatus est, extremæ hujus sacri conventus indigentiæ providendum esse, & abundanter provisum fuit q. Religioso, qui aliquam gratiam a patre Generali recens electo desideraverat, prædixit, eam ipsi concedendam, sed multis annis post ab alio Generali; & tunc ipsi concessa est r. Quæcumque denique aliis, qui innumeri sunt, vaticinatus est, ea omnia in omnibus & cum omnibus adjunctis suis minutissimis vera comperta fuerunt.
[83] [Variis apparitionibus recreatur: sanctitas ejus piis personis revelatur,] Mirum non est, hujusmodi animam, qualis erat Josephi, quæ licet sensibus illigata, semper tamen elevata in cælum versabatur, magnum illud lumen e cælo accepisse; cum cælestibus apparitionibus non minus frequenter magnopere honoraretur. Ipsi plures Sancti apparuerunt, de cælo cum eo disserentes: ipsi angeli videndos se, & cælestia solatia præbuerunt; eidem Christus ipse elegantis pueri specie apparuit, modo in Hostia consecrata, modo etiam alibi, qui se in ulnis illius reclinabat, & suavibus verbis, ac blanditiis amore plenis, eum inenarrabili dulcedine replebat. Neque ipsi tantum voluit Deus ista sensibilia singularis amicitiæ suæ indicia exhibere, sed eadem etiam multis aliis revelare. Hinc factum est s, ut eo die, quo Josephus Assisium advenit, quædam insignis Dei serva ipsum duobus angelis stipatum introëuntem viderit. Altera t per revelationem didicit, angelum Josephi custodiæ deputatum e superiori choro fuisse: quem quidem angelum ipse tam singulari modo venerabatur, ut cellam suam numquam ingrederetur, antequam illum invitasset, ut prior introïret. Ab eadem venerabili Dei serva sæpe visa est anima ejus nunc in Jesu Christi pectore, nunc in altissimi montis jugo, qui montem perfectionis significabat.
[84] [eamdemque ipsi dæmones testantur, qui ipsum] Sed per infensissimi sanctitatis inimici, dæmonis scilicet, confessionem forte etiam luculentius, quam per amicarum Dei testificationem, honorata fuit Josephi sanctitas. Is cuidam Religioso exorcistæ, qui chordulam, a Beato benedictam, energumenæ imposuerat, sic ait u: “Si scires virtutem illius Fratris, & quam grata ejus anima Deo sit, obstupesceres. Necesse quidem est, ut hæc dicam, sed Deus est, qui me ita loqui cogit. Ille Frater maxime capitalis hostis est, quem habemus.” Et ut sane hostem suum inferni spiritus ipsum semper tractarunt. Erat quadam nocte x Servus Dei Assisii in ecclesia, ad S. Francisci altare precibus intentus, cum fores violenter aperiri, hominemque, qui pedes ferro armatos habere videbatur, introëuntem audivit. Deinde diligenter circumspiciens, advertit, pro ratione accessus illius lampades unam post aliam exstingui, donec exstinctis omnibus, solus cum eo in tenebris versaretur. Tum vero dæmon, qui eam speciem induerat, in Josephum furibundus insiliit, utque præfocaret, in terram dejecto fauces manu sua valide constrinxit. Sed cum is seraphicum patrem suum invocasset, vidit illum velut e sepulcro exeuntem, & ardente candela lampades omnes denuo accendentem: ad quam lucem infernus hostis ex oculis subito evanuit. Ab hoc eventu solebat Josephus S. Franciscum Lampadarium ecclesiæ comiter appellare.
[85] Æque vani fuere dæmonis conatus, dum, ut submergeret, [etiam sæpe pessime vexant.] eumdem in torrentem fluminis præcipitavit y; dum comprehendit, ut discerperet, invasitque, ut gladio perfoderet. Porro etsi ipsum tundere, & noctu diuque frequenter tamque horribili modo male excipere permissum ei fuerit, ut ad ictuum sonos, & catenarum strepitum Religiosi commiseratione percellerentur, non potuit tamen invictam Josephi patientiam labefactare, qui inflicta sibi verbera pro jocis reputans, interrogantibus, quid insoliti isti in cella sua strepitus sibi vellent, dextere respondebat: “Quidam jocus fuit.” Quamobrem nihil aliud dæmon implacabili suo odio effecit, quam quod de sublimi sanctitate B. Josephi irrefragabile testimonium omnibus invitus dederit. Porro Deus, qui hujusmodi dæmonum infestationes permittebat, ut Servus suus ex ipsis inferis majoris meriti ac sublimioris gloriæ materiem sumeret, præter jam dictos favores, etiam hic in terris omnipotentem dexteram suam ipsi quasi mutuavit ad prodigia tam facile patranda, ut ejusdem vita merito dici possit non interrupta series miraculorum.
[86] Jam multa horum recensuimus pro ratione cujuslibet virtutis & pro ordine historiæ, [Pauca ex multis miracula recensentur. Viri nobilis plagam sanat:] ad quæ pertinebant, multoque plura supersunt hic memoranda; sed ne supra modum longi simus, sufficiat dixisse, panem, vinum, mel, aliaque hujusmodi in manibus B. Josephi, vel ad ejusdem vocem abundanter multiplicata fuisse; contractos & paralyticos osculo Crucifixi, quem ipsis porrigebat, momento temporis erectos; infirmos pene cæcos solo attactu, aliosque omnino cæcos, applicato ipsius pileolo ac scripto ejusdem, perfecto visu donatos; unico signo Crucis innumeros febricitantes subito sanatos, ac moribundos quasi a morte ad vitam e vestigio ab eodem revocatos fuisse z. Verumtamen non ingratum erit trium prodigiorum maxime mirabilium & simul gratissimorum distinctam relationem audire. Quidam nobilis Neapolitanus aa, nescio, quo ductus spiritu, B. Josephi cellam audaciter ingressus “Hipocrita, ipsi ait, scelerate; non veneror personam tuam, sed habitum, quem gestas, & propter hunc confido fore, ut, si tu plagam meam signaveris, ea sanetur.” His dictis, plagam suam detexit: at Josephus ridere primum cœpit; deinde hilari pariter humilique vultu respondit: Verum dicis; signavitque plagam, quæ eodem momento temporis sanata est.
[87] Corporis geminatio, quæ raro legitur contigisse, Beato nostro Cupertinensi bis concessa est. [Cuidam amico & matri Cupertini morientibus,] Octavio Piccinno bb de Cupertino, seni & viribus jam destituto, qui Pater cognominatus fuit, precanti, ut sibi morienti assisteret, Josephus, qui tum in conventu Cryptellæ habitabat, promiserat se id facturum: “Sic est, inquiens, veniam, ut tibi tunc assistam, quamvis tum Romæ versarer.” Promissio vaticinium fuit, & vaticinium magno prodigio conjunctum. Erat enim Josephus Romæ, quando senex in morbum incidit, & ingruente supremo agone, promptus accurrit, ut eum confortaret; prout a multis visus fuit, ac præsertim a sorore Teresia Fatali Tertiaria, quæ eumdem etiam allocuta est, cum eo viso, plena stupore ait: “Frater Josephe, quo pacto tu hic es?” At ille; “Ut animam Patris Deo commendem,” inquit, ac mox evanuit ex oculis. Similiter cum Assisii habitaret, Cupertini se præsentem stitit cc, in agonia matris suæ, quæ eum tum videndi cupida, exclamabat dolenter: “O frater Josephe mi, non videbo te amplius!” Tum vero apparuit magna lux, quæ totum cubiculum illustrabat: at moribunda ipsum jam conspicata, plena gaudii denuo exclamavit; “O frater Josephe, fili mi!”
[88] [longe absen, assistit: occisa pecora ad vitam revocat.] Eodem tempore Beatus Assisii, gemebundus e cella sua orandi ergo ad ecclesiam pergens, patrem Custodem obvium habuit, a quo de tantæ mœstitiæ causa interrogatus, respondit: “Ista paupercula mater mea jamjam defuncta est:” quod verum fuisse, constitit tam ex epistola Cupertino Assisium deinde allata, quam ex domesticis Auximanis, qui postea advenere, testatique sunt, eumdem matri suæ moribundæ adstitisse dd. Stupendum denique fuit prodigium, quod Cupertini patravit. Cum ee horribilis grando fere omnes cujusdam villæ ff oves occidisset, pastores earum ad B. Josephum supplices recurrerant: quorum ipse visis lacrymis ad commiserationem motus, una cum ipsis in campum sollicitus progressus est, & post elevatam ad Deum mentem singulas oves mortuas e terra levavit, dicens: “Erige te in nomine Dei:” ac mox omnes reipsa reviviscentes subito surrexerunt, cum tanto pastorum stupore, ut ad agendas tam benefico Patrono suo gratias vires ipsis deessent.
[89] [Invisitur a variis Cardinalibus] Nil mirum igitur, si Vir tam insignibus virtutibus ornatus, tantisque donis illustris, populum ad se traxerit, ubicumque habitaret, ac pia etiam secularium sodalitia excitaverit, ut ipsum sodalibus suis adscriberent; (prout fecerunt Romæ venerabilis archiconfraternitas S. Antonii Patavini, & Assisii spectabilis sodalitas S. Stephani) utque felices sese reputaverint, quotquot eum cognoscere & cum ipso agere licebat. Tam amabilis erat ejus vultus, tam suavis sermo, tam affabilis congressus, ut omnes sibi devinciret. Nec tantum a mediæ sortis hominibus, sed etiam a plurimis primæ dignitatis personis invisebatur, & ab omnibus Sanctus Frater appellabatur, habebaturque, & in veneratione erat gg. Præter eminentissimos Cardinales Facchinettum, Ludovisium, Rapacciolum & Odeschalcum, jam memoratos, sanctitatem ipsius admirati veneratique fuerunt Cardinales Donghi, Pallotta, Verospi, Paluzi, Sacchetti, aliique, qui omnes ab eo numquam non recedebant cum summo solatio, quod ex probata virtute, ex acceptis sanctissimis documentis, visis ecstasibus ac raptibus, aliisque spiritus ejus mirabilibus conceperant.
[90] [& principibus: Joanni Casimiro, postea Poloniæ regi] Leopoldus Hetruriæ princeps hh, qui postea Cardinalis creatus est, inter ceteros Assisium etiam venerat, non alia de causa, quam ut Josephum videret: cumque pater Custos quamdam S. Mariæ Virginis laudem memorasset, vidit ipsum in ecstasim raptum, oculis ad quamdam ejusdem beatissimæ Virginis imaginem conversis, in eoque corporis habitu, quo pingitur S. Franciscus, quando sacra stigmata recepit. Ex Italia, ubi celeberrima erat fama ejus, in Germaniam, Franciam, Poloniam, aliasque regiones penetravit. Hinc non soli supra memorati princeps Brunsvicensis & archithalassus Castellæ, sed etiam multi alii principes & illustres viri sanctum Hominem visendi gratia Assisium adierunt, ubi ipsius præsentia famam superatam agnoverunt. Inviserunt eum ibi ex Francia dux Bullionii; ex Austria Elisabetha ducissa Mantuæ ii; ex Polonia principes Radzvil & Lubomischi cum uxoribus suis, princeps Zamoschi aliique palatini, & sæpius ipse regius princeps Joannes Casimirus kk, cui Josephus, post auditum ab eo suum Religiosi Ordinis amplectendi desiderium, suasit, “ne alteri, quam Jesuitarum nomen daret, quia cum tempore futurum esset, ut ipsi ad seculum regredi conveniret, quod non posset ex aliis.”
[91] Alias eidem præterea auctor fuit, ne sacris Ordinibus, [varia suadet; curiosam marchionissam repellit.] ut postulabatur,initiari se sineret; Deum enim suam ipsi voluntatem postea expresse manifestaturum. Revera Postmodum ab Innocentio X Cardinalis creatus, mortuo denique ejusdem fratre Vladislao rege, Poloniæ rex electus fuit. Quam ob rem Josephus illum secularibus indutum vestibus Assisii conspicatus, dum in regnum suum Roma proficiscens, illud transiret, subridens ei ait: “Quid dixi tibi? Vade, sic plus boni Christianæ reipublicæ præstabis, quam si Religiosus esses.” Hisce dictis rex multum recreatus, discessit. Cumque insignem B. Josephi sanctimoniam perspectam haberet, eumdem in rebus arduis per litteras sæpe consuluit, & ex ejusdem responsis opportuna consilia accepit, non modo de iis, quæ proposuerat, sed etiam de aliis ad Poloniam spectantibus, quæ B. Josephus jam præviderat. Verum vehementer afflicta fuit illustris quædam domina ll, quæ simul cum aliis ex sola curiositate Beatum in raptu spectandi, ipsum invisebat. Etenim simul ac ipsa omnium ultima coram illo comparuit, dictura, ut conventum fuerat, Jesus & Maria, audivit se ab illo rejici his verbis: “Quid igitur? Huc venis ex curiositate? Nescis, Deum posse miracula facere per istud lignum? Abi, Deo propitio.”
[92] Non sic excepit sæpe memoratam Infantem Mariam Sabaudicam, [Maria princeps Sabaudica, ipsi addictissima,] Caroli Emmanuelis Sabaudiæ ducis & Catharinæ Austriacæ filiam. Hæc illustris princeps a primis annis pietati singulari modo addicta, ac postmodum a patre magistro Francisco Angelo Cavallari, Ordinis Minorum Conventualium, tum temporis guardiano conventus S. Francisci Taurini, habitu tertii Ordinis S. Francisci induta, post visa Italiæ sanctuaria, venit Assisium mm, ibidemque cum Josepho collocuta, mox se tam sancte affectam sensit, ut durum ipsi videretur longo tempore ab eo abesse. Hac de causa multos dies in Rivotorto, qui locus est non procul ab oppido dissitus, & unum circiter mensem Perusiæ substitit, unde singulis hebdomadis Assisium frequenter regressa, de rebus animæ suæ cum B. Josepho conferebat, & dies integros sacris cum eodem colloquiis traducebat. Crevit in ea veneratio erga Servum Dei pro ratione prodigiorum, quorum ipsa spectatrix fuit, ac sæpe etiam particeps.
[93] Erat ipsa surda nn, solita ideo aliorum voces ope tubi argentei, [mirabilium illius particeps] auribus admoti, excipere; sed sine tubo vocem Beati, etiamsi ab ea nonnihil distaret, semper intellexit. Cum digitum suum, quem claudendo fores læserat, illius cingulo circumdedisset, acerbissimo dolore, quo cruciabatur, extemplo liberata est. Ut porro Sacrificio ipsius sæpe intererat, sæpe etiam ejusdem ecstases & mirabiles raptus admirabunda spectavit oo. Vidit illum in privato suo sacello ad elevationem consecratæ Hostiæ tribus palmis a terra elevari; in sacello autem sacri veli Mariæ Virginis, cui ipsa portionem sanctissimæ Crucis, auro circumdatam, donaverat, vidit illum tempore Missæ sæpius ecstaticum; ac positis deinde sacris vestibus, volantem supra ejusdem sacelli altare, ibidemque genibus flexis suavi raptui inhærentem. Vidit denique eumdem etiam super prandium ecstasi affectum, cum quodam die, permittente & præsente sacri conventus patre Custode, (ut mox subdam) in superioris ecclesiæ sacristia cum eo voluit prandere.
[94] [& sæpe spectatrix fuit,] Josephus itaque pp, urgente obedientia, ad eam se contulit, prandium suum secum portans, dicensque, se cuidam pauperculæ peregrinæ cibum ferre. Sed dum cœpto prandio tertiam buccellam sumeret, extemplo in ecstasim raptus, in genua procidit, expansis brachiis, oculisque in principem fixis, quæ eo spectaculo multum pie gavisa est. Eadem deinde patri Custodi innuente, ut eum per sanctam obedientiam ad sensus suos revocaret, ad vocem superioris usui sensuum subito redditus est, & inclinato capite, ad cellam suam e vestigio redivit, nihil aliud locutus, nisi quod in ejusmodi occasionibus dicere soluerat. “Fiat cor meum immaculatum, ut non confundar.” Interrogatus postmodum a quodam Religioso de istius facti adjunctis, respondit: “Habemus duas sanctas Claras, unam adhuc viventem in terra, alteram in cælo;” subdiditque, visum a se in facie ipsius tantum splendorem, ut ei non potuerit resistere, ideoque sese repente deorsum demisisse. Ita scilicet istius principis sanctimoniam unice laudabat, ut suam ea arte dextere celaret.
ANNOTATA.
a Ex proc. Apost. Assis. fol. 196 & seqq., & fol. 224 terg. & seqq., & Summ. pag. 495, § 2, & pag. 496, § 4, & alibi.
b Ex proc. ord. Assis. compuls. fol. 1210 terg. & seq., & Summ. pag. 493 & seq., § 46.
c Ex proc. ord. Nerit. compuls. fol. 628 & seq., & Summ. pag. 470 & seq., § 19.
d Ex proc. Apost. Assis. fol. 488 & seqq., & Summ. pag. 502, § 36 & 37.
e Pro hoc vaticinio citatur in margine proc. ord.Assis. compuls. a fol. 1122 & seqq., & Summ. pag. 489, § 29 & alibi. Berninus verba processus refert, quæ quia longiora sunt, rem paucis exponam. Portus-longus, Porto-longone vulgo dictus, munita arx est in Ilua maris Tyrrheni insula, e regione Plumbini. Galli eam anno 1646 ab Hispanis ceperant, & hi eamdem anno 1650 vicissim obsederunt. Interea B. Josephus, petentibus Ludovisiis principe ac Cardinali, a patre Ludovico Spontone Minore Conventuali rogatus fuerat, ut pro felici successu Deum precaretur, ejusdemque exitum indicaret. Primum lubens fecit Beatus, secundum diu renuit; causatus, hujusmodi res soli Deo notas esse. Tandem cum quadam die Dominica pater Spontone importunius instaret, Josephus nullo reddito responso, usque ad portam cellæ suæ, quæ non procul aberat, & supra quam imago Virginis sine labe conceptæ depicta erat, cucurrit, ibique subsistens, & ad patrem Spontone conversus, hæc ait:, Age audi: Scribe domino tuo, quando hujus festum (digitum in dictam imaginem intendebat) cum octava celebrabitur, victoriam referendam. Porro eventus vaticinium probavit: eodem enim anno, die 15 Augusti, quæ beatissimæ Virgini in cælos assumptæ festiva est, arx reddita Hispanis est. Hinc idem, qui prædicta testatus est, ibidem affirmat, vidisse se Cardinalis Ludovisii litteras, easque apud se servare, in quibus ille ad patrem Spontone inter cetera sic scripsit: Victoria de Porto-longo relata jam est, arce armis Catholicis reddita, atque ita verum compertum est, quod pater Josephus paternitati vestræ multo ante prædixit. Ceterum apud Berninum ista anno 1649 contigisse dicuntur; sed errorem aliunde detexi.
f Ex proc. ord. Assis. fol. 397 & seq., & Summ. pag. 483 & seq., § 1, & alibi. Berninus doctorem hunc Gratianum Benigni, conjugem vero Olindam, filiumque inde natum Antonium Rutilium appellat.
g Ex proc. ord. Auxim. compuls. a fol. 1277 & seqq., & Summ. pag. 513, § XI per tot.
h Pro hoc ceterisque, quæ sequuntur, vaticiniis in margine legitur: Ita sparsim ex omnibus processibus respectivi testes in eod. Summ. pag. XI, § 14 & 15, pag. 293 & 294, § 4, 5 & 6, pag. 488, § 26, pag. 511 § 3, 4, 5, pag. 517, § 24 & 25, pag. 520, § 8, pag. 522, § 18, & alibi sub num. 38 per tot.
i Congum regnum vulgo Congo, Africæ regioest in Æthiopia inferiori.
k Perusia, indigenis Perugia, episcopalis civitas est sub dominio Pontificis, & Perusini agri caput.
l Apud Ughellum tom. 9 Italiæ sacræ auctæ, col. 168 dicitur hic anno 1650 episcopatum Uritanum obtinuisse, & circa initium anni 1674 vita functus esse. Porro Uria, quam Itali Oria dicunt, regni Neapolitani civitas est in provincia Hydruntina.
m Consule Commentarium nostrum prævium num. 32 & sequenti, ubi ipsa Eminentissimi Ludovisii de hoc vaticinio verba recensuimus.
n Berninus ex processibus rem sic fere exponit: Illustrissimus Antonius Bichius Auximo, ubi episcopus erat, discesserat, spargebaturque per civitatem rumor, illum S. Nicolai Tolentinatis venerandi causa Tolentinum proficisci: quod cum B. Josepho nuntiatum fuisset, Certo scias, respondit, ipsum profectum Romam esse, ut purpureum galerum recipiat. Subdit, id ita, ut Beatus prædixerat, contigisse, laudatumque illustrissimum eo anno 1659, die 10 Novembris sacra purpura ornatum fuisse, quam Alexander VII Papa jam a die 9 Aprilis anni 1657 ipsi destinaverat, sed in pectore, ut ajunt, eo usque reservaverat.
o Fuit is frater Laurentius Brancati, Ordinis Minorum Conventualium, præstanti ingenio, editisque Operibus clarus, qui ab Innocentio XI Papa anno 1681, die 1 Septembris purpuratorum patrum collegio adlectus, Cardinalis Lauræa nuncupatus est a patria sua Lauria vel Lauræa, quæ pagus est regni Neapolitani in provincia Basilicata.
p Res, ut gesta est, a Bernino in hunc fere modum exponitur. Laudatus Cardinalis Odescalchus, Ferrariæ legatus Pontificius, dolorem, quem ex afflicta præ frumenti inopia civitate sua Ferraria conceperat, apud Josephum bis effuderat; hic vero toties responderat: Esto hilari animo, quia sunt certæ naves in mari. At Odescalchus, non satis intellecto, quid ista sibi vellent, Assisio Lauretum profectus est, ubi cum palatii gradus ascenderet, litteras ab illustrissimo Sanfelice, hujus civitatis vice-legato accepit, quibus de duabus navibus frumento onustis, ad ea littora appulsis certior fiebat. Quo nuntio lætus, Ecce naves fratris Josephi, exclamavit.
q De utroque consule Commentarium prævium num. 46 & seqq.
r Berninus factum narrat cum his adjunctis. Religiosusille erat frater Carolus a Corinaldo (locus est diœcesis Senogalliensis in ducatu Urbinate) ejusdem Ordinis laïcus, qui cum gratiam, quam a patre Generali suo desiderabat, B. Josepho exponeret, respondit hic: Audi, fili, commenda te cuidam superiori, qui inopinato & brevi Corinaldum adveniet, is enim brevi, sed post mortem meam, Generalis erit, & is, non autem Generalis hodiernus, gratiam, quam cupis, concedet. Subdit, superiorem illum, Andream Hispellatem, inopinato Corinaldum advenisse, eumdemque anno 1665 ad sui Ordinis Generalatum provectum, petitamque gratiam concessisse.
s Ex proc. ord. Assis. compuls. a fol. 1144 & seqq., & Summ. pag. 107, § 250 ad 255 & alibi.
t Apud Berninum legitur hæc fuisse soror Cæcilia de Nobili Nucerina, de qua supra jam meminimus.
u Ex proc. ord. Assis. compuls. fol. 1207 & seqq., & Summ. pag. 592 & seq., § 36.
x Ex eod. proc. fol. 1097 & seqq., & Summ. pag. 100, § 219.
y De hoc facto lege Commentarium num. 49.
z Pro hisce omnibus in margine apponitur: Hæcomnia sparsim liquent ex omnibus processibus, & ex Catalogo miraculorum in vita, in Summ. sub num. 39, 40 & 41, a pag. 529 ad 595. Consule etiam Commentarium nostrum prævium § 4, ubi aliquot ab eo vivo patrata miracula paulo latius recensuimus.
aa Ex proc. ord. Nerit. compuls. a fol. 664 & seqq. super 18, & Summ. pag. 44, § 124.
bb Ex eod. proc. fol. 609 & 610, & Summ. pag. 469, § 13.
cc Ex proc. Apost. Auxim. fol. 857 & seq., & Summ. pag. 527, § 46.
dd Bernini narratio nonnihil ab hisce discrepat; sed malo Vitæ nostræ, licet multa tantum perstringat, ob rationem in Commentario datam inhærere.
ee Ex proc. Apost. Nerit. fol. 498 & seq., Summ. pag. 481, § 28, pag. 590, § 18, & alibi.
ff Berninus locum hunc Li Quarti appellari affirmat.
gg Pro recensione illustrium personarum, quæ subduntur, in margine sic legitur: Hæc passim liquent ex utroque proc. Assis., ord. & Apost., in Summ. pag. 98, 103, 104, 117, 120 & alibi, ubi & alia insignia sunt monumenta Cardinalis Ludovisiipag. 4; Cardinalis Facchinetti, pag. 5; Cardinalis Bichii pag. 5 & 6; Cardinalis Spinulæ pag. 7, Cardinalis Columnæ pag. 7, 8; Cardinalis de Lauræa pag. 8 ad 12; archiepiscopi Avenionensis a pag. 260; episcopi Alexanensis sparsim per tot., episcopi Potentini a pag. 267; episcopi Vigiliensis a pag. 273, & alia plurima in archivo Postulationis ejusdem causæ.
hh Fuit is Leopoldus Medices Florentinus, Cosmi II magni Hetruriæ ducis & Mariæ Magdalenæ Austriacæ filius, quem Clemens IX Papa anno 1667 purpuratis Patribus adscripsit.
ii Erat hæc Isabella Clara, Leopoldi Austriaci, Oenipontis archiducis filia, & Caroli Gonzagæ III Mantuæ ducis uxor. Berninus hujus ad Beatum accessum anno 1652, quo is Assisii etiam habitabat, affigit, & laudatis in margine processus locis ait, ipsam vesperi cum illo de animæ suæ negotiis in sacristia collocutam, postridie etiam ejusdem Missæ in ecclesia interfuisse, & utraque vice tam sanctitatem & doctrinam, quam ecstases raptusque admiratam fuisse. Addit denique ex processibus, ipsam, dum discederet, tunicam ejusdem Beati, a conventus superiore obtentam, venerationis ergo secum Mantuam asportasse.
kk Joannes Casimirus, Sigismundi III, Poloniæ regis ex Constantia Austriaca filius, & Vladislai IV Poloniæ pariter regis frater natu minor, Societatem Jesu Romæ ingressus, ab Innocentio X Papa anno 1646 S. R. E. Cardinalis renuntiatus est; sed mortuo deinde anno 1648 fratre suo Vladislao, Poloniæ regnum obtinuit, quo post diuturnum regimen sponte abdicato, anno 1672 in Gallia obiit. Porro pro his, quæ de ipso in Vita narrantur, in margine laudantur Cardinalis de Lauræa ex ore ipsius principis Summ. pag. XI, § 14, reverendissimus Claver episcopus Potentinus ibid. pag. 268, § 14, & alii sparsim in eod. Summ. per tot.
ll Ex eodem Summario, pag. 274, § 8. Berninus, notato in margine eodem loco, scribit, hanc fuisse Artemisiam, marchionissam de Medicis, & ducis del Corgna sororem, eamque ipsammet factum illud testatam esse, & ex eodem cum magno stupore agnovisse, arcana cordium B. Josepho patuisse.
mm Ex proc. ord. Assis. compuls. a fol. 1136 & seqq. Summ. pag. 104, § 235.
nn Ibid. cit. § 235.
oo Ex eod. proc. a fol. 1054 & seqq. Summ. pag. 87, § 119 & seqq.
pp Ex eod. proc. fol. 1090, & Summ. pag. 99, § 209, 210.
CAPUT VIII.
Humilitatem eximie colit: Innocentii X PP. jussu ad
Capucinos ad Petram-rubeam transfertur: hinc ad conventum
Foro-Sempronianum, ad quem post aliquam in Monte-veteri moram revertitur.
[De se humillime sentiens, verbis & factis] Erat sane profundissima B. Josephi humilitas inter tot honores, a cælo & terra ipsi delatos, multo mirabilior, quam ipsa ejusdem sanctitas, a Deo & hominibus tanti facta & honorata. Non solum numquam ullum jactantiæ verbum proferre auditus est; sed seipsum velut vilissimum totius mundi hominem semper reputabat, appellans se modo a “Hominem mortuum, ad omnia inutilem,” modo “fratrem asinum;” modo “sceleratissimum maximeque infamem inter omnes homines peccatorem.” Interdum etiam aiebat, “si quid boni in se esset, id totum Dei esse, qui semper magna in majoribus peccatoribus solet operari.” Quinimo mirabatur populum ac principes ad se accurrere, addebatque: “Ego sane nescio, cur isti veniant ad me, qui idiota & pauper peccator sum.” Hinc post quodlibet alicujus momenti opus, dumque principes personas reciperet, provolutus in genua & terram osculatus, repetebat: “Non nobis, Domine, non nobis; sed nomini tuo da gloriam;” percutiebatque sæpe pectus suum, & nonnumquam etiam gemebat præ dolore, quo ex hujusmodi personarum accessu afficiebatur.
[96] Vilissimæ sui ipsius æstimationi, quam verbis exprimebat, convenientia facta jungebat. Humiliabat enim se b non solum coram superiori, sed etiam coram omnibus inferioribus; vilissimis officiis fungebatur hilariter; a plausibus vehementissime abhorrebat; injuriis, suique contemptu lætabatur; uti quodam die luculenter manifestavit. [sese ceteris postponit: gratias gratis datas] Dum enim ipse cum aliquot Religiosis in cella sua de rebus spiritualibus magno cum fervore dissereret, confessarius illius inopinato in eam ingressus, humilitatis probandæ gratia, voce seria & in modum contemnentis ficta, ipsi ait: “Quid loqueris, quid dicis hypocryta?” Ad quæ Josephus, nihil omnino commotus, reposuit: “Sic est, verum dicis, verum dicis:” & ambabus manibus tecta facie, nullum verbum amplius protulit. Porro ut dona gratiasque a Deo acceptas occuleret c, rebus odoriferis, quas in eum finem secum portabat, attribuebat supernaturalem fragrantiam, quam sine odoramentis, imo cum etiam res fœtidas secum ferret, exhalabat, quemadmodum experientia comprobavit. Ecstases vero suas raptusque, somnum, defectus, animi deliquia, infirmitatem virium, aut aliquid hujusmodi appellabat.
[97] [occultare nititur: a trimo puero] Sæpe d etiam eosdem raptus & ecstases ex internis amoris motibus præsagiens, ne adstantibus admirationi esset, auditus est dicere: “Satis, satis est: siste, siste; non amplius!” quin & Deum rogabat, ut cælestes illas delicias sibi penitus subtraheret. Elucebat præterea ejus humilitas ex laudibus, quibus alios honorabat, monitisque, quæ frequenter impertiebatur, novitiis præsertim, ad quos aiebat e: “Aliqui e vobis erunt concionatores; sed nolite superbire; quia concionator velut tuba est, quæ sponte sua non sonat, nisi infletur: ideoque antequam concionaturi estis, oportet Deo hæc dicere: Tu spiritus es; ego tuba, quæ sine flatu tuo nil sonat.” Alio prorsus modo in sui contemptum ad puerulum quemdam de seipso locutus est. Erat Josephus f ex obedientia in domo alicujus Tertiariæ Cupertinensis, quando altera Tertiaria eo advenit, ducens secum puerulum ætatis trium circiter annorum; quem Josephus inter blandiendum in scabellum elevavit, cœpitque eidem dicere: “Mi parvule, dicito, ut ego dico: Frater Josephus magnus peccator est, & quando morietur, ibit ad inferos.”
[98] [mirabiliter laudatur.] Verum parvulus, qui voces articulatim proferre ægre poterat, nedum earum sensum intelligere, claris ac distinctis verbis respondit: “Frater Josephus est magnus sanctus, & quando morietur, ibit ad paradisum.” Tum Beatus, iratum sese exhibens, reposuit: “Non ita dico ego; sed post me dicito, ut ego dico: Frater Josephus est magnus sceleratus, & c.” At puer eadem, quæ prius, verba repetiit: “Frater Josephus est magnus sanctus &c;” quam ob rem Beatus etiam magis contristatus, aures ipsi & capillos vellicans, “Non vis, inquit, dicere, sicut ego dico?” ac denuo institit, ut secum diceret: “Frater Josephus est magnus sceleratus, & quando morietur, ibit ad inferos:” puer autem cœpit constanter tertio repetere: “Frater Josephus est magnus sanctus &c.” atque ita lacrymas præ gaudio omnibus adstantibus excussit, probe scilicet gnaris, Deum, prout etiam alias fecit, hujus innocentis pueruli ore uti voluisse, ut B. Josephum in illa ipsa sui humiliatione remuneraretur & exaltaret.
[99] [Jubente Innocentio X, Petram-rubeam ad Capucinos] Inter hæc cum decrevisset Deus merita Servi sui per invictæ patientiæ exercitium multo magis augere, disposuit, ut summus Pontifex Innocentius X ex copia & insolita specie donorum, populique ad ipsum confluentis frequentia induceret in animum, ipsum omnium oculis abscondere; sive quod hanc cautionem adhibendam censeret, sive ut tam famosam & mirabilem sanctitatem custodiret. Per litteras itaque g sacræ generalis inquisitionis sacri Officii patri inquisitori Perusino mandavit, ut Josephum Assisio transportaret in conventum patrum Capucinorum Petræ-Rubeæ, situm in declivi unius ex asperis montibus Carpenianis, diœcesis Feretranæ in ducatu Urbino; quod die XXIII Julii anni MDCLIII exsecutioni mandatum est. At Beatus, quamvis crucem illam sibi tolerandam, ex divina revelatione diu ante prævidisset, ad exemplum tamen Jesu, non nihil afflictus fuit; desiderabat enim apud Seraphicum patrem suum cum amantissimis Religiosis fratribus suis commorari.
[100] Verumtamen postquam provolutus in genua h, [transfertur: ubi cum inclaresceret virtutibus] patris inquisitoris pedes osculatus fuisset, superiorum mandato obtemperans, & divinæ voluntati se committens, in paratam rhedam insiliit, hilarique vultu & animo viam, nesciens, quo iret, aggressus est. Post iter i splendore virtutum suarum, solitisque ecstasibus ac prodigiis insuper illustratum (fossas enim ac præcipitia, stupente eodem ductore suo, in lectica feliciter transierat) Petram-Rubeam advenit, ubi ad pedes patris guardiani Capucinorum, quem etsi numquam a se visum statim agnoverat, se projecit k, eique, quemadmodum ab inquisitore imperatum fuerat, ne cum quocumque alio, quam cum patribus Capucinis agere, nec cuiquam scribere permitteretur, non solum hac in parte, ne petita quidem umquam ejus mandati causa, religiosissime paruit; verum etiam in omni alia re tam obsequentem se præbuit, ut sine ejusdem imperio nec passum moveret. Hic sui semper similis in mortificatione, in patientia, aliisque virtutibus, nunc acerbam Jesu Christi passionem plangebat, nunc solitas suas spirituales cantilenas lætus cantabat, volebatque interdum, ut etiam Religiosi isti eas secum canerent.
[101] Pari modo l Deus ipsum ibidem honorabat cordium & rerum arcanarum cognitione, [ac miraculis, ob nimium populi concursum] futurorum revelatione, miraculorum frequentia m, angelorum, Sanctorum, & ipsius Jesu apparitionibus, ac continuis ecstasibus & raptibus in cella, in horto, & maxime ad altare. Itaque cum B. Josephus in desertis istis montibus jam omnino occultatus videri deberet, ibi Deus eumdem multo magis manifestavit; usque adeo, ut, cum multitudinem populi, qui ipsius Missæ interesse vehementer desiderabat, ecclesia non caperet, alii in ejusdem tectum conscenderent, idque detegerent; alii ejusdem videndi gratia etiam parietem circumcirca perfoderent, & in eorumdem commodum mapalia & cauponæ prope monasterium struerentur n. Hac de causa o post trium mensium moram in Petra-Rubea, ex novo mandato ad archiepiscopum Urbinatem Roma misso, B. Josephus ab archipresbytero ejusdem metropolitanæ ecclesiæ, cui ea provincia data erat, inde translatus fuit ad eorumdem patrum Capucinorum conventum Foro-Sempronianum p.
[102] In hoc novo itinere, quod, quia Deum ubique præsentem agnoscebat, [ad Foro-Sempronianum eorumdem conventum] alacriter perfecit, solito sæpius in ecstases raptus est, & consuetis prodigiis comitatus. Etenim mula refractaria, & equus asper, onerisque impatiens, quos ad B. Josephi obsequia destinaverant, ductorum vocibus paruerunt; & vehementissimus imber q, a quo ceteri omnes madefacti sunt, ne oram quidem vestis illius madefecit. Porro adventus ejus in supra dictum conventum, utut secreto habitus, Foro-Sempronienses non latuit. Hinc apud patres Capucinos continue institerunt r, ut eum sibi videre liceret, & ipsius preces flagitare; tantaque interdum concurrebat æstuantis populi frequentia, ut ad omne assentiendi periculum & vim vulgi evitandum, laudati Religiosi tum aut e conventu non egrederentur, aut in eodem sese absconderent. Vixit itaque ibidem patientissimus Josephus noster, velut mortuus mundo, omnium oculis absconditus, etiam dum Missam celebraret s; in quem finem privatum altare ipsi fuerat erectum. Quam ob rem etiam hic dicere potuit, quod patri guardiano, vespere, cum ipse quieti se jam dedisset, interroganti; Quid hic agitur, frater Josephe? aliquando hilariter respondit: “Sepelitur mortuus.”
[103] [abductus, solitariam vitam agit,] Attamen Deo semper magis vivens t, mente sua in cœlo versabatur. Certe extra tempus, quod caritatis officiis erga Religiosos infirmos, & perfectissimæ obedientiæ, (nam ne in hortum quidem conventus, uti ipsi concessum fuerat, sine superioris licentia volebat descendere) extra tempus (inquam) quod his, quodque pro vitæ suæ ratione humano consortio impendebat, semper cum dilecto sibi Deo versabatur. Ex continuis ecstasibus raptibusque, quibus hic æque ac alibi affectus fuit, tres præcipue memorandi veniunt. Horum primus contigit in horto conventus u, ubi, dum quidam pater Capucinus de excellentia B. Mariæ Virginis coram Josepho loqueretur, is expansis brachiis in ipsum insiliit, & utroque in terram dejecto ac vociferante, accurrentes Religiosi, Josephum immobilem & destitutum sensibus repererunt, qui hoc modo sesquihora perseveravit, mente interim in cælis commoratus.
[104] [multisque ecstasibus & raptibus] Secunda ecstasis accidit in eodem horto x, vespere Dominicæ, in qua legitur Euangelium: Ego sum Pastor bonus. Josephus, viso ibidem agnello, pro more suo a rebus creatis ad supernaturalium ac cælestium contemplationem excitari se sensit. “Ecce, ait exsultabundus, oviculam;” cumque eam arripere vellet, Religiosus quidam eamdem cepit, & in ipsius brachiis deposuit. Ipse vero postquam ei aliquantulum blanditus esset, arreptam cruribus suo collo imposuit, & hac ratione divinum Pastorem comtemplatus, per hortum versus patrem guardianum, qui aderat, cucurrit, lætabundus exclamans: “Pater guardiane, ecce bonum Pastorem, qui ovem reportat.” Post hæc agnello in altum vibrato, ipse retro illum per aëra supra arbores volavit, ibidemque flexis genibus, & brachiis apertis ultra duas horas in ecstasi mansit, Religiosis, qui aderant, supra modum stupentibus. Mirabilior tamen ac inopinata fuit ecstasis, in quam matutino tempore diei Pentecostes raptus fuit.
[105] [illustratur: hinc in Montem-veterem missus,] Inter Missam celebrandam y cum ea verba Veni creator Spiritus proferret, divinus amor ex illius pectore tanta cum copia, tantaque vehementia erupit, ut ipse velociter ab altari resiliens, emisso instar tonitrus clamore, velut fulmen per sacellum suum vagaretur, & tanto quidem impetu, ut omnes cellæ dormitorii tremerent, & Religiosi propterea ex iisdem confuse egressi, stupefacti, Terræ motus, terræ motus clamarent. Sed in sacellum Servi Dei introgressi, rei causam in ipso compererunt, videntes illum in ecstasim raptum & consolatoris Spiritus deliciis immersum. Trium circiter annorum fuit B. Josephi in conventu Foro-Semproniano mora, brevi tantum tempore interrupta occasione capituli provincialis, propter quod ex mandato sacri Officii translatus fuit ad conventum eorumdem patrum Capucinorum in Monte-veteri z, ubi summo cum solatio moratus est, præsertim propter apparitionem, qua “sanctus Vetulus” ut ipse aiebat, id est, S. Felix aa eum honoravit.
[106] Multo tamen majori gaudio perfusus est bb, quando ad conventum Foro-Sempronianum regresso Jesus Christus peregrini habitu apparuit. [deinde redit Forum-Sempronii, ubi Jesus ei apparet.] Amabant illum tenerrime isti boni Religiosi, tum ob ea, quæ supra jam diximus, tum quod vaticinia ipsius ab eventu vera scirent, tum quod arcana sua aliaque occulta ab eo sibi vere revelari agnoscerent. Experti id præ ceteris fuerunt cc sacerdos quidam, cui tentationem, qua inter celebrandam Missam agitatus fuerat, revelavit; & novitius, cui ait, matrem ipsius singulis vesperis ei benedicere; & utrumque reipsa contigerat. Amabant denique eumdem propter ejusdem documenta, inter quæ insigne fuit illud, quod dedit cuidam Religioso, roganti, an sciret, “Portare penes se Regulam S. Francisci, rem esse ab ipso benedictam?” Respondit enim, “se quidem id optime scire, sed melius esse, eam portare in fronte, quam in dorso dd.” Propter hæc igitur aliaque hujusmodi, quæ præfixæ brevitatis causa prætereo, nil mirum est, si optimi illi Religiosi, de Beati discessu postea moniti, dolore, ut ita dicam, inconsolabili affecti fuerint.
ANNOTATA.
a Ita ex omnibus processibus testes de visu & auditu proprio, sparsim relati in Summ. pag. 295, § 3 & 4, pag. 442, § 1, 2, 5 & 8, pag. 444, § 3, 4 & 6, & passim alibi sub toto titulo: De profundissima humilitate a pag. 441 & seqq.
b Ibid. cit. Summ. pag. 442, 450, 454 & alibi sub eod. tit. De humilitate per tot.
c Ex proc. ord. Auxim. fol. 1308, & proc. Auxim. Apost. fol. 644 terg., fol. 850 & seqq., & Summ. pag. 446, § 25, pag. 449, § 6, pag. 452, § 21, pag. 454, § 33, 34 & alibi.
d Ibid. pag. 131 & seq., § 99 in fin., pag. 446, § 29, 30, & sparsim alibi in eod. Summ. per tot.
e Ex testibus de visu, auditu & facto proprio cit. Summ. pag. 446, § 22 & 23, & alibi sparsim per tot.
f Ex proc. ord Nerit. fol. 627 terg. & seq., & Apost. fol. 426 & seq., & Summ. pag. 442, § 7 & 8, & pag. 443, litt. E, § 1 & 2. Ex sororibus Tertiariis, de quibus mox fiet mentio, Berninusprimam Claram Margiotti, alteram Teresiam, appellatas fuisse affirmat.
g Ex proc. Apost. Assis. fol. 206 terg., 401, 437, 495, 509 terg., 548, 561, 611, 655, 711, ad 713. Proc. Apost. Auxim. fol. 417, 418, 520, 579, 589 ad 591. Summ. pag. 102, § 226, pag. 134, § 7, pag. 187, § 34, pag. 191 & 192, § 80, 81, 95, 96, 97, pag. 100, § 24, & alibi. Consule etiam Commentarium nostrum prævium § 6, ubi hac de re paulo latius egimus.
h Ex eod. proc. ord. Assis. a fol. 1115 & seqq. proc. ord. Auxim. a fol. 1026, Summ. pag. 102, § 226, pag. 213, § 205, & alibi.
i Proc. Apost. Auxim. a fol. 589 ad 591, & a fol. 1382. Summ. pag. 177, § 357, pag. 192, § 95, 96 & 97, pag. 261, a § 7 & alibi.
k Ex dictis processibus Summ. pag. 143, § 68 & seqq., pag. 149, § 133 & seq., pag. 157, § 222, pag. 159, § 235, pag. 161, § 254, pag. 177, § 355, 357, 358, pag. 182, § 412, pag. 183, § 415 & seq., pag. 192 & seqq. a § 95 ad 100.
l Ex eod. Summ. pag. 157, § 223, pag. 182, § 412 & alibi.
m Summ. pag. 148, § 125, pag. 152, § 179, pag. 182, pag. 186, § 17 & seqq., pag. 189, § 66, pag. 200, § 87 & seq., pag. 201, § 102, pag. 302, § 27, 28, 29, pag. 517, § 22, pag. 521, § 13, 14, pag. 594, § 49.
n De omnibus hisce in conventu Petræ-Rubeæ gestis lege Commentarium § 7.
o Ex eod. Summ. pag. 147, § 124 & 125. Testis Capucinus de visu millium personarum &c, pag. 168 a § 301, & pag. 179, § 376, pag. 329, § 55, 76, pag. 579, § 5, pag. 584, § 29 & alibi.
p De hoc loco, ceterisque huc spectantibus, egimus in Commentario prævio num. 92 & sequenti.
q Sparsim in eod. Summ. loc. cit.
r Ex proc. ord. Auxim. a fol. 1188, 1332 & seqq. & alibi, & Summ. pag. 140 a § 48 & seqq., pag. 164 a § 279, pag. 170, § 318 & alibi.
s Ex proc. Auxim. compuls. a fol. 1345, & Summ. pag. 171, § 325.
t Ibid. pag. 163, § 269, pag. 166, § 291 & seq., pag. 169, § 310, pag. 170, § 323 & alibi.
u Ex proc. ord. Auxim. compuls. a fol. 1338& seqq., & Summ. pag. 166, § 292.
x Ex eod. proc. ord. Auxim. a fol. 1343 & seq., & Summ. pag. 167, § 298.
y Ex dicto proc. ord. Auxim. a fol. 1344 & seqq., Summ. pag. 168, § 299.
z Ex eod. proc. ibid. Summ. pag. 170, § 323. Adi etiam Commentarium nostrum num. 94.
aa De S. Felice a Cantalicio, Ordinis Minorum Capucinorum, ut Beato confessore, quo titulo illum Urbanus VIII Romanus Pontifex anno 1625 illustraverat, actum in Opere nostro est ad diem 18 Maji, quo obiit, coliturque. Eumdem Clemens XI pariter Pontifex anno 1712 solemni canonizatione Sanctis adscripsit.
bb Ibid. pag. 152, § 180, & alibi.
cc Ibid. pag. 152, § 179, pag. 522, § 17 & alibi.
dd Ibid. pag. 140, § 51 & alibi. Porro hoc Beati responsum Latine caret sale suo, quem habet Italice. Italis enim vox addosso amphibologica est, significatque tam in dorso, quam penes se. Posteriori modo accipitur in loco, quem verti; sed Beatus in amphibologia ludens, Italice apte respondit, indicans, melius esse, Regulam in memoria habere & secundum eam vivere, quam ejusdem exemplarcircumferre secum.
CAPUT IX.
Alexandri VII Papæ jussu Ordini suo restituitur, & ad
conventum Auximanum non sine prodigiis reducitur: gesta ejus ibidem
usque ad supremum morbum.
[Alexandro VII jubente, Auximum ad suos reducitur;] Summus Pontifex Alexander VII ratus, Ordini Minorum Conventualium sanctum Filium suum tandem aliquando reddendum esse, a superioribus petiit, ad quem locum ipsum mittere decrevissent a. Qui cum respondissent, eum eidem sacro conventui Assisiati, ad quem prius destinatus fuerat, restitutum iri, visum Pontifici est, in laudato sanctuario unum S. Franciscum sufficere; neque enim deesse posse optimi exempli Religiosos, ubi semper fuerat veræ observantiæ schola. Hinc paucis post diebus eisdem renuntiari jussit, velle se, ut Josephus mitteretur ad conventum S. Francisci Auximi, quod vetusta Marchiæ Anconitanæ civitas est, septem tantummodo milliaribus a magno sanctuario Lauretano dissita, & cui tum episcopus præerat Antonius Bichius ejus nepos b. Secundum hanc Pontificis voluntatem, anno quidem MDCLVI significatam, sed propter pestilentiam, qua tum Italiæ pars affligebatur, anno sequenti primum exsecutioni mandatam, jussus est pater secretarius ejusdem Ordinis illum caute eo deducere c.
[108] Hæc omnia, uti & ipsam horam, qua discessurus esset, [sudaria ipsius suavissime fragrant;] ex divina revelatione jam noverat Beatus noster; ideoque eodem vespere diei VI Julii anni MDCLVII, hora prima noctis, fenestram cellæ suæ aperuit, per eamque prospexit: qua de re a socio suo Religioso laïco, novitatem facti admirante, interrogatus, diserte reposuit, sibi quam mox ex eo conventu emigrandum esse ad suos, jamque appropinquare secretarium Ordinis sui, ut se reducat. Subinde hora noctis secunda secretarius advenit, exhibitisque patri guardiano mandatis d, mox eadem nocte cum B. Josepho inde discessit. Religiosissimi autem patres, ut postrema magni amoris dolorisque sui signa darent, licet nox esset, per magnam præruptæ viæ partem usque ad planam viam regiam Beatum comitati fuerunt; duo quoque sudaria, unum dorso, alterum pectori magna cum caritate imposuerunt, ne, cum ad planitiem usque pedibus descendendum esset, sudor ipsi noceret. Deinde, antequam valedicerent invicem, sudaria sua receperunt e, quæ simul ac extracta fuere, suavissimo odore fragrarunt, qui totam illam viam, & ad eorumdem reditum totum etiam conventum implevit, cujus incolis eo etiam gravior fuit tanti Viri amissio.
[109] Contra inenarrabilis fuit Religiosorum fratrum suorum de recepto Josepho lætitia; [viam numquam ante a se visam indicat,] sed & ipse quoque, licet divinæ voluntati in omni loco promptissimo animo se subjecisset, multum gavisus est, quod ad eos reversus esset; uti in primum obvium conventum S. Victoriæ Frattarum f adveniens, ipsemet testatus est. Ductores illius, utut viarum periti, ab ea, quæ ad dictum conventum ducit, per nocturnas tenebras deflexerant, & in silva, qua conventus cingitur, quaquaversum oberrabant: sed Beato, qui illum tractum numquam viderat, dicente: “Versus illam partem, ubi luna oritur, illuc itur;” eo iter intenderunt, ac mox ejusdem conventus turrim conspicati fuerunt. Cum huc advenisset B. Josephus, audito, conventum illum a sancto patriarcha Francisco conditum stabilitumque fuisse g, procumbens, terram osculatus est, & Deo gratias egit, quod remisisset se, ut inter fratres suos viveret ac moreretur. Aderat ea nocte episcopus Foro-Sempronianus h, qui sibi totique familiæ suæ ab eo benedici voluit, a quo diœcesis sua ad id usque tempus tantopere fuerat illustrata; unumque e domesticis suis dedit, qui postera nocte, qua Beatus profecturus erat, ejusdem equum manu duceret, quo per vias illas admodum scabrosas tutius incederet.
[110] Is famulus i, ut suo munere melius fungeretur, una manu frena, [candela mirabiliter ardente utitur:] altera candelam ardentem tenebat, quæ, non obstante valido, qui spirabat, vento, prodigiose numquam exstincta fuit, nec post multas horas, quibus arsit, vel mininum diminui visa est, ac propterea sacrarum reliquiarum instar ab eodem servo semper servata. [melonibus pauperculæ benedicit,] Ad evitandum populi concursum, qui de ejusdem profectione jam inaudierat, iter sic institutum est, ut ex civitatibus ac castellis semper ad minores vicos & in agricolarum ædes diverteretur. In harum una cum paupercula mulier melones suos, ex quibus familiam suam potissimum alere consueverat, in horto satos, a vermiculis corrosos & decorticatos plangens, sese obtulisset, commiseratione motus B. Josephus, hortum benedixit, qui numquam tot tamque perfectos, quam eodem illo anno, melones produxit. Cum ad muros civitatis Auximi tandem ventum esset, jussus est extra eam in quamdam domum se recipere, donec vesper ingrueret: decretum enim erat, ut vespere in dictam civitatem ingrederetur.
[111] [angelos supra Domum Lauretanam videt: Auximum advenit,] Interea dum Beatus k in rusticam pergulam ascendisset, oculosque per viciniam versaret, Religiosus quidam sacerdos tholum famosæ ecclesiæ sacræ Domus Lauretanæ a longe indigitavit, in quam Josephus obtutum figens, “Non vides, attonitus inquit, angelos e cælo & sacra Domo euntes & redeuntes?” Hæcque dicens ac sæpius repetens, emisso solito clamore, deorsum raptus, versus amygdalam spatio sex perticarum lin longitudinem, in altitudinem vero palmorum duodecim volavit. Erat tum dies decima Julii anni MDCLVII, cujus vespere B. Josephus in S. Francisci conventum sui Ordinis Minorum Conventualium Auximi advenit; ubi in remotis cubiculis, quibus sacellum & hortus aderat, cum socio, qui ipsum adjuvaret, inserviretque, collocatus fuit, (quemadmodum idem summus Pontifex Alexander VII mandaverat) ne mirabilia, quæ Deus in ipso faciebat, concursus populi perturbaret.
[112] [ubi solitariam vitam agens, multis ecstasibus] Toto itaque tempore, quo ibidem supervixit m, numquam cum aliis collocutus est, quam cum episcopo ejusque vicario, & Religiosis ejusdem conventus; & dum ita exigeret necessitas, cum medico & chirurgo. Numquam etiam e cubiculis suis egressus est, nisi ut ægrotantes Religiosos inviseret, & unica vice, ut ecclesiam videret; quod noctu, januisque diligenter occlusis factum est. Vivebat nihilominus tam contentus ea solitudine, ut dicere soleret n: “Ego in civitate habito; sed videor mihi in silva, imo in paradiso versari.” Et sane in paradiso habitare se, vere dicere poterat, quia quasi continue mente sua in paradisum rapiebatur. Soli quidem Deo notæ erant suavissimæ ecstases, quibus solus cum solo Deo conjungebatur; multæ tamen etiam hominibus manifestatæ fuerunt. Spectavit illas sæpius Cardinalis Bichius episcopus, qui, dum cum illo sibi assidente conferret sermonem o, vidit eumdem velocissimo motu e sede sua assurgentem, & flexis genibus, brachiisque atque oculis apertis, sensibus ita destitutum, ut musca in pupilla oculi longo tempore, quo durabat ecstasis, curreret, nec tamen ipse vel palpebram moveret.
[113] [raptibusque & apparitionibus Jesu recreatur,] Earumdem spectatores fuerunt prædicti Religiosi p, a quibus visus est modo in sacello suo tam profundis ecstasibus per sex septemve horas inhærere, ut velut mortuus ad cellam suam relatus, ne sic quidem sensibus restitueretur; modo in eodem sacello trium passuum spatio volare, & os suum ori pueri Jesu, positi in altari, admovere; modo aut eumdem Puerum complexus, in læta ecstasi per cellam suam exsultare, aut ad pectus suum cum tenerrimo affectu fortiter constringere: quamquam autem imago ista e fragili cera esset, non tamen rumpebatur. Interdum denique ab iisdem etiam visus est in sacello suo cantare q, in quo in festis Natalitiis Domini pium præsepe erexerat, ad quod Religiosos omnes invitabat, qui ipsum tandem in ecstasim semper rapi advertebant. Ut vero r pueri Jesu icone plurimum delectabatur, ita nusquam sæpius quam Auximi, legitur Jesus in puerili specie ipsi apparuisse. Ceterum reliqua vitæ ejus ratio ibidem hæc fuit s. Insistebat precibus, legebat libros sacros, pia colloquia cum Religiosis habebat, & cælestibus deliciis in quotidiano altaris Sacrificio fruebatur.
[114] In hoc autem id admirabile accidebat, quod cessante ecstasi, [& a dæmone vexatur. Arcanorum scientia dotatus] Missam ab eo loco, ubi desierat, accurate prosequeretur, & vestes quoque congruo modo compositæ permanerent inter tot tamque varios corporis raptus, quibus prorsum, rursum, sursum ac deorsum & in omnem partem ferebatur. Cum t itaque hujusmodi vitam totam Deo ageret, velut invitus & ex sola corporis necessitate brevissimum somnum in solitis tabulis, & cibum parcissimum, eumque semper esurialem capiebat; nec modo umquam conquestus est de eo, qui ipsi ferebatur, verum etiam tacuit, cum illius socius, nescio qua de causa, solitum biduo non attulerat. Non cessabat interim eum dæmon tentare u, eique variis modis molestus esse, quem tamen ille minime verebatur. “Nihil, inquiebat, ab ejus cœptis timeo, qui vivo cum Deo, & a mundo secretus.” Verumtamen etsi tam solitariam vitam degeret, nec umquam civitatem Auximanam vidisset, nullumque ex ejusdem incolis cognosceret, nihilominus ita de civitate, de civibus, de eorum domibus ac familiis, negotiisque tam internis, quam externis, tamque accurate loquebatur, ut hæc & hos omnes suis oculis conspexisse videretur, cum ingenti admiratione omnium, qui ipsum auscultabant.
[115] Hinc Auximani multa beneficia prodigiaque in calamitatibus suis experti fuere, [varia variis beneficia præstat,] licet eorumdem Effectorem minime conspicerent x. Et aliquando quidem per solas ipsius voces precesque, quibus modo turbines & tempestates subito dissipavit, cum diceret: “Abite in nomine Dei;” modo in partu periclitantes feliciter fecit eniti: interdum etiam per res, quibus ipse usus fuerat; per quas unus vehementi libidinosa tentatione liberatus fuit; alii a parotidibus, malignis ac lethiferis febribus, acerbissimis cruciatibus, hæmorrhoidibus, multisque aliis malis, quæ enumerare omnia longum foret, convaluerunt. Nec cessavit in eo umquam y, sed omnino crevit clarissimum illud lumen, quo arcana cognoscebat, & præsciebat futura; quod sane admirati fuere Religiosi illi, quorum uni minutatim retulit, quæcumque ipsi in suis itineribus acciderant; alteri vero indicavit, quod pro se orare, ut promiserat, non meminisset.
[116] Alteri ad sedem confessionalem vocato pravam juvenis pœnitentis verecundiam, [& occulta salubriter revelat.] qui difficillime inducendus esset ad confitendum peccatum, quod in aliis confessionibus jam celaverat, præsagiit, dicens: “Vade occisurus scorpionem;” quæ verba a confessario intellecta fuerunt, dum is post sinceram pœnitentis confessionem a parte illius scorpionem progredientem conspexit. Similiter alios, qui in ipsius precibus commendaverant rusticam, ignearii tubi ictu fortuito lethaliter sauciatam, de ejusdem vita subito certos fecit, dicens: “Non morietur.” Denique, ut brevis sim, ejusdem cælestis luminis ope cognovit, quosdam Religiosos quodam vespere dierum antecineralium parentum suorum domum accessisse, ut sese cum iisdem honeste recrearent; ideoque invisenti se in cella sua patri guardiano ait: “Ehem, ubi sunt oves tuæ?” Hinc iidem mox inde regressi ad Servi Dei cellam accesserunt; quibus visis ipse tanto gaudio affectus est, ut eorum unum sub ala manu arreptum velut levem paleam a solo levaverit, & per cellam circumtulerit, ingenti illa lætitia testatus tenerrimum in fratres suos amorem, quos ab omni periculo tutos in monasterio conspiciebat.
ANNOTATA.
a Ex utroque proc. Assis. & Auxim. Testes relati in Summ. num. 15, a pag. 193, § 1 & seq., pag. 195, § 21 & 23, pag. 204, § 120, pag. 220, § 255, pag. 229, § 3, pag. 232, § 32, pag. 235, § 51, 52 & alibi. De hac Beati per Alexandri VII mandatum post quadriennium fere apud patres Capucinos exactum ad suos reditu consule Commentarium § 8.
b Adi Commentarium loco mox citato.
c Cautela in eo sita erat, ut B. Josephi profectio incolis accolisque, quantum fieri poterat, celaretur, ne ex importuna pietate aliquid tumultus cierent.
d Ex dictis processibus in eod. Summ. pag. 204,§ 120, pag. 232 sub § 32, pag. 234, § 46, pag. 235, § 52, pag. 236, § 1 & alibi.
e Ex proc. Apost. Auxim. a fol. 640 super 220, & Summ. pag. 246, § 28 in fine, pag. 432, § 20 & alibi.
f Italice est della Fratte. Lucas Waddingus tom. 5 Annal., num. 21 conventum illum S. Victoriæ Fractarum appellat, & in Marchia Anconitana collocat.
g Waddingus mox laudatus satis dubie loquitur de auctore & tempore memorati conventus; sic enim ait: Consecratam hoc anno (1287) ecclesiam S. Victoriæ Fractarum in eadem regione Marchiæ, testantur quædam instrumenta ibidem asservata; conventum tamen, seu Fratrum domicilium, tradunt oppidani vel a S. Francisco constructum, vel eidem coævum.
h Ex proc. ord. Auxim. a fol. 199 & seq., & Summ. pag. 204, § 120 & 121. Episcopum autem illum fuisse Joannem Baptistam Zecchadorum, discimus ex Italia sacra Ughelli aucta, tom. 2, col. 839.
i Ex proc. Apost. Assis. fol. 263 & 264, testis de auditu a duobus videntibus, & Summ. pag. 236in principio § 1 & 2.
k Ex proc. Auxim. Apost. fol. 361 & 362, Summ. pag. 231, § 22, & in Ms. Relatione jussu P. Jacobi Fabretti, olim Generalis Ministri, conscripta a P. Buttari, & in archivo Postulationis asservata fol. 3. terg.
l Italice est canne, quæ mensuræ species est, in variis regionibus varia.
m Normam vivendi, quam ibidem ad mortem usque tenuit, ex Summario apud Berninum relatam, exhibuimus in Commentario num. 101 & sequentibus.
n Ex proc. Apost. Auxim. fol. 424 terg. & seq., & cit. Summ. pag. 409 in fine § 6.
o Ex proc. ord. Auxim. a fol. 1148 terg. & seqq., & Summ. pag. 581, § 13.
p Ex dicto proc. ord. Auxim. a fol. 1126 & seq., & Summ. pag. 223, § 281, 284 & 285, & pag. 224, § 289 & alibi.
q Ibid. & pag. 280, § 39, pag. 580, § XI & alibi.
r Ex proc. Apost. Auxim. fol. 810 terg., & Summ. pag. 527, § 43.
s Ex utroque proc. Auxim. testes sparsim relati in eod. Summ. per tot.
t Ex proc. Auxim. Apost. a fol. 958 & seqq., & Summ. pag. 199, § 75 & seqq.
u Ex eod. proc. a fol. 959, & fol. 1047, & Summ. pag. 199, § 82, & pag. 218, § 240.
x Summ. pag. 96, § 193, pag. 287, § 10. Et in Catalogo miraculorum in vita, a pag. 594 & seqq.
y Ex dict. processib. Auxim. in eod. Summ. pag. 200, § 98, pag. 225, § 297, pag. 227, § 316, pag. 515, § 15 & 16, & alibi.
CAPUT X.
Mors sua ab ipso prædicta: supremus morbus: beatus obitus & celebris sepultura.
[Morte, quam prædixerat, instante, jam æger,] Dubitari non poterat, quin tam sanctæ vitæ sanctissima mors responsura esset. Hanc illemet in primo conventus ingressu jam prædixerat a “Hæc requies mea” inquiens; ac clarius etiam asseruerat, sese in eo conventu moriturum b, &, si non esset primus e Cupertinensibus, qui ibi moriturus esset, secundum fore; uti revera e Cupertinensibus secundus ibidem defunctus est. Præterea mortem sibi instare revelavit cuidam Religioso, quocum convenerat, ut alter alteri, cui prius opus esset, morienti assisteret. Cum iste Auximum rediisset, “Venisti tamen, inquit ei; nolebas huc venire? Non meministi, promisisse te fore, ut morienti mihi assisteres?” Diem denique ipsum prædixit c, ad Religiosos inquiens, “moriturum se eo die, quo Agnum” (id est, Jesum Christum in Sacramento) “sumere non posset:” &, ut dixit, factum est. Hac cognitione illustratus, ad fortunatissimum istud temporis momentum, quo Deo penitus jungeretur, anhelans, sanctoque ardore, quem ex vultu & verbis spirabat, vehementius inflammatus, videbatur a corpore suo & alimentis, quibus sibi vita prorogabatur, abhorrere.
[118] Quam ob rem cum die X Augusti anni MDCLXIII febri correptus esset, [dum potest, Missam celebrat,] tam procul abfuit ut doleret d, ut etiam majorem in modum exsultaret, & suadenti, ut sanitatem sibi a Deo peteret, responderet: “Absit, absit, cave, cave!” Cum autem per austeram vivendi rationem destitutus viribus, debilitatus stomacho, macieque totus confectus esset, nec posset diu pedibus consistere, in pauperculo lectulo suo decubuit, seque medicorum ac superiorum voluntati penitus commisit. Nihilominus e quamdiu febris interdum remisit, (quod quinque dies contigit) quotidie mane surrexit, ut in privato sacello suo Missam celebraret. Tum vero cælestibus illis deliciis, quibus gaudere semper soluerat, uberius, quam umquam alias, fruebatur; testatus ipse, sibi ecstases & mirabiles raptus tunc obtigisse, præsertim in postrema sua Missa, quam in festo Assumptionis beatissimæ Virginis celebravit. Postquam autem morbus ingravescens facultatem celebrandi ademerat, petiit, obtinuitque, ut quotidie alterius Missæ interesse & Eucharistia refici sibi liceret.
[119] [divino amore indies magis flagrans: dat pia monita:] Erat suave amoris spectaculum f ipsum tempore communionis, quasi nullo malo affectus esset, totum gaudio emicantem cernere, dumque Jesum suum in Sacramento susciperet, exclamantem audire: “Ecce gemmam, ecce gemmam!” eodemque suscepto, in amoris deliquia relabi, oculos claudere, & instar mortui impallescere. Quanto magis invalescebat morbus, tanto magis in ejusdem corde divini amoris flamma augebatur, quæ diutius concludi impatiens, per os Beati sæpe erumpebat g: “Ah amor! ah amor!” exclamabat, & inter ignitas hasce voces manus ambas pectori admovebat, non secus ac si istud aperire tentasset, ut hinc quoque internum incendium exhalaret. Post hæc h ad circumstantes conversus, eos verbis caritate plenis, nunc ad orationis usum hortabatur, nunc de exhibitis sibi caritatis officiis agebat gratias, & solito suo prophetico lumine multa revelabat.
[120] [cælesti Viatico obviam electo rapitur, eoque accepto] Postremum hoc chirurgo suo præsertim præstitit, qui, licet Servum Dei inter sectiones & cauteria, curandi ergo sæpe adhibita, suaviter raptum, omnisque sensus expertem sæpe miratus sit, multo tamen magis stupuit, cum ab eodem audiit sibi revelari quemdam defectum suum maxime occultum, & a longo tempore commissum, quique illi ipsi jam exciderat ex memoria. Vi morbi prohibitus e lecto surgere, voluit nihilominus sacram communionem in eodem quotidie accipere. Suscepturus postremam, quæ die XVII Septembris, vitæ vero suæ penultimo, in modum Viatici ei data fuit, abundantiam & vim ardentissimæ caritatis suæ mirabiliter manifestavit: audito enim tintinnabulo i, quod Dilectum ejus appropinquare indicabat, subito e lecto exsiliit, & admirabili raptu extra cubicula sua usque ad gradus, ex adverso sacelli sui delatus est, ubi positis genibus, vultuque supra humanum modum splendente, Deo suo panis specie velato refectus est cum vehementissimo desiderio eumdem brevi post revelatum in cælo contemplandi.
[121] [in lectum refertur: ungitur: sepulturam humilem petit.] Post communionem in summum deliquium, ex amore potius quam ex defectu virium, delapsus, ad lectulum suum relatus est. Ut autem ab initio infirmitatis suæ dixerat k: “Asellus” (sic corpus suum appellabat) “cœpit montem ascendere:” ingravescente vero morbo, addiderat: “Asellus ad medium montis pervenit;” ita tum ad finem pertingens, ait: “Asellus ad montis verticem pervenit: non potest se amplius movere; prope est, ut pellem amittat.” Atque hoc erat unicum vehementissimum desiderium ipsius, qui proinde crebro repetebat l: “Cupio dissolvi, & esse cum Christo;” & alternatim subjungebat: “Laudetur Deus; sint gratiæ Deo; fiat Dei voluntas.” Dum sacro Oleo, ut petierat, inungeretur, perfusus gaudio exclamabat m: “O quales odores! o quæ fragrantia! o quales deliciæ paradisi!” Deinde postquam professionem Fidei sibi prælegi petiisset, & suorum defectuum veniam ab omnibus flagitasset, enixe precatus est n, ut corpus suum sine ulla solemnitate sepelirent, & in loco tam semoto ignotoque tumularent, ut nemo sciret, ubi frater Josephus esset aut fuisset.
[122] [Benedictionem Pontificiam flexis genibus accipit:] Tum vicarius generalis o post benedictionem sibi & omnibus Religiosis a Beato moribundo petitam obtentamque, eidem exposuit, summum Pontificem per litteras a Cardinale Ghigi datas concessisse facultatem ad benedictionem Pontificiam ipsi impertiendam. At B. Josephus vehementer admiratus, Vicarium Jesu Christi tam benigne favere vilissimo terræ vermiculo, qualem se reputabat; “Non ea, inquit, hæc gratia est, quæ in lecto accipiatur.” Voluit itaque, utut prope moribundus, surgere, & ab adstantibus adjutus, processit ad proximum sacellum suum, ubi prostratus in genua, post recitatas litanias, laudatam benedictionem ab eodem vicario, cui id commissum erat, magna cum devotione accepit. His factis, Beatus ad lectulum statim reductus, vultu placido animoque tranquillo, per frequentes actus amoris in Deum, ad imminentem mortem se accinxit. Religioso, qui ipsum confortandi gratia aliquid de cælesti gloria suggerebat, candide respondit p. “Nolo ire ad infernum, quia ibi non laudatur Deus:” similiter alteri dicenti: “Frater Josephe, jam tempus est, ut pugnes, & vincas dæmonem;” securus potuit lætissima voce reponere: “Obtinebitur victoria.”
[123] Jamque nihil ipsi amplius deerat præter gloriosum triumphum, [divino amore æstuans moritur.] cui se proximum videbat. Proinde admodum agitabatur q non vi morbi, sed (prout quærenti respondit) præ violentia amoris, a quo occupata ejusdem sancta anima, toto nisu conabatur durum laqueum, quo tenebatur, perrumpere. Id scilicet significabat, cum nonnulli de amore loquenti ait: “O! tu capis, o! tu capis!” cumque ad Jesum crucifixum conversus hæc verba amoris plena proferret r: “Accipe cor hoc; ure & finde, Jesu mi, cor hoc.” Modo etiam desiderium suum, quo sermones de amore excipiebat, indicabat, recitantibus pias preces, vel amorem Dei nominantibus inquiens s “Dicito hoc iterum.” Tandem post dulcissimos aliquot affectus erga Matrem suam, id est, erga beatissimam Mariam Virginem, cum antiphonam Ave maris Stella a quodam sacerdote recitari audiret t, circa quadrantem ante horam sextam noctis, quæ diem XVIII Septembris terminabat, anno MDCLXIII in suavissimum risum incidit, quo circumstantes omnes exhilaravit, vultuque inopina luce splendente, in ætate annorum sexaginta, & trium mensium, animam Creatori suo reddidit in conventu Auximano, in quo sex annos, duos menses & dies octo habitaverat.
[124] Aperto cadavere, ut balsamo medicaretur u, [Apertum corpus ab igne non læditur; fidelium pietati] pericardium exsiccatum, ventriculi cordis exsangues, atque ipsum cor aridum & siccum inventa fuerunt, quod ex ardore supernaturali factum esse creditum fuit. Accessit & aliud prodigium x: etenim dum corpus generosissimo vino adusto lavaretur, linteum eidem suppositum (nescitur, quomodo) ignem concepit; flammaque inde accensa supra sacrum corpus erupit: quod cum propterea multum fœdatum crederetur, post exstinctam flammam illæsum apparuit etiam in barba & capillis, qui alias tam facile solent aduri. Deinde y prudenti consilio in sacristiam delatum, ibique expositum fuit; sed septo e trabibus facto inclusum, & a viginti quatuor deputatis, videlicet octo canonicis, octo nobilibus, ac totidem ejusdem conventus Religiosis custoditum, ut populi tumultus caveretur, qui e civitate & circumjecto agro, omnibusque vicinis locis maximo numero subito concurrebat, & unanimi voce aiebat: “Mortuus est sanctus ille Pater, qui in conventu S. Francisci habitabat;” desiderabant enim omnes eum saltem mortuum spectare, quem vivum videre non licuerat.
[125] Postero mane, qui fuit dies XIX Septembris & primus ab obitu illius, [biduo exponitur & sepelitur.] ingressus in eamdem sacristiam omnibus permissus est usque ad horam tertiam noctis; sequenti vero die XX Septembris exsequiæ celebratæ fuerunt, assistentibus canonicis, clero & omnibus Religiosis ordinibus. Hisce peractis, sacrum corpus publicæ pietati expositum mansit usque ad horam circiter quintam noctis z, quando in arcam ligneam collocatum fuit, ut postridie tumularetur. Sed populo non sine tumultu iterum concurrente, necesse fuit arcam recludere, & corpus publico conspectui per unam horam denuo exponere aa; post quam omnibus partim sponte cedentibus, partim cum comminatione expulsis, sacrum corpus ex prædicta arca in loculum cupressinum, & hunc in alterum quernum deposuerunt, & in ecclesiam denique delatum, in novo sepulcro subterraneo sub pavimento sacelli Virginis sine labe conceptæ tumularunt.
ANNOTATA.
a Ex dicto proc. Summ. pag. 226, § 303.
b Ibidem pag. 215, § 209, pag. 221, § 259 ad 263, pag. 239, § 28, pag. 243, § 57, 58, pag. 248, § 22, 23, 26, pag. 258, § 110 & seqq.
c Ibid. pag. 241, § 38, pag. 245, § 69, pag. 249, § 27, 28, pag. 259, § 114, & alibi.
d Ex utroque proc. Auxim. testes relati in Summario num. 15, pag. 236, § 1 & 2, pag. 241, § 49, pag. 254, § 74, pag. 258, § 108 & alibi.
e Ex dictis processib. Auxim. in eodem Summ. pag. 248, § 21, pag. 252, § 56, pag. 254, § 75, pag. 258, §. 109, pag. 259, § 114 &c.
f Ex dictis processib. eod. Summ. pag. 212, § 193, pag. 240, § 29, 30, pag. 244, § 59 & 64, pag. 259, § 114 & alibi.
g Ex dict. proc. in eod. Summ. pag. 213, § 196, 197, pag. 249 in fine & seq., § 30, pag. 250, § 32, pag. 259, § 116 & alibi.
h Ex dict. proc. Summ. pag. 213 & seqq., § 206 & 207, pag. 526, § 40 & 41, & alibi.
i Ex dict. proc. eod. Summ. pag. 412, § 194 & 195, pag. 240, § 33, 34, pag. 244, § 64 & alibi.
k Ex dict. proc. eod. Summ. pag. 241, § 37 & 38, pag. 244 & seq., § 68 & alibi.
l Ibid pag. 210, § 177, pag. 241, § 37, pag. 249 in fine & seq., § 30, 31 & alibi.
m Ibid. pag. 210, § 172, 173, pag. 244, § 62, 63 & alibi.
n Ibid. pag. 208, § 152 juncta pag. 210, § 173 &c.
o Ex dicto proc. Auxim. in eod. Summ. pag. 202, § 109 & 110, pag. 241, § 39, pag. 250, § 33 & 34 & alibi.
p Ex dict. proc. Auxim. eod. Summ. pag. 210, § 175 & 179, pag. 256, § 89 & alibi.
q Ex dict. proc. eod. Summ. pag. 210, § 176, 177 & 178, pag. 242, § 51, pag. 256, § 89 & alibi.
r Ibid. pag. 198, § 61, pag. 242, § 51, pag. 243, § 52, pag. 256, § 89.
s Ibid. pag. 243, § 53 & alibi.
t Ibid. pag. 237, § 5, & pag. 241, § 48, pag. 244, § 67, pag. 245, § 72, pag. 246, § 6, pag. 250, § 38 & 39, pag. 256, § 90 & 91, pag. 259, § 116 & alibi cit. num. 15 per tot.
u Ex dict. proc. eod. Summ. pag. 138, § 62 & alibi.
x Ex dict. proc. in eod. Summ. pag. 251, § 40, pag. 256 & 257 § 97 & 98, pag. 260, § 119, & pag. 599, § 48, ubi alii testes indicantur.
y Ibid. cit. Summ. pag. 237, § 10, XI & 12, pag. 241, § 40, 41 & 42, pag. 245, § 74 & 75, pag. 247, § 13, pag. 251, § 41 & 42, pag. 253, § 57 & 58, pag. 255, § 77 & alibi sub num. 15 per totum.
z Ex dict. processib. in eod. Summ. pag. 237, § 13 & 14 & alibi.
aa Ibid. pag. 238, § 16 & 17, pag. 241, § 44 & 45, pag. 245, § 78, pag. 247, § 14 & 15, [Col. 01044A] pag. 251, § 44, pag. 253, § 61, & alibi cit. num. 15 per totum.
CAPUT XI
Acta pro canonizatione ipsius & ejusdem solemnis beatificatio: varia miracula ac beneficia per ipsum impetrata.
[Processus de ejus vita & miraculis instruuntur; virtutes Clemens XII approbat,] Non tardavit Deus Servum suum, quem dum viveret tantis gratiis, donisque ac prodigiis illustraverat, multis & famosis miraculis post mortem gloriosum reddere. Hinc biennio post ex potestate ordinaria processus Neriti, Assisii & Auximi formati fuere a, quibus Romam missis solitoque maturo examini Sacræ Congregationis Rituum traditis, venerabilis Innocentius XI, sanctæ memoriæ Pontifex, commissionem pro introductione causæ ad ejusdem beatificationem & Canonizationem signavit b. Consequenter ad hæc novis processibus in prædictis locis auctoritate Apostolica confectis c, examen de virtutibus ejus, tam theologalibus quam cardinalibus in gradu heroïco, sub sanctæ memoriæ Clemente XI cœptum est d, quod deinde continuatum sanctæ memoriæ Clemens XII feliciter conclusit, qui solemne decretum, quo eæ approbabantur, in festo assumptionis beatissimæ Virginis anno MDCCXXXV promulgavit e.
[127] Deinde ad examen miraculorum processum est, [& Benedictus XIV duo miracula tertii generis, genu scilicet] quæ postquam in tribus consuetis congregationibus, videlicet Antipræparatoria, habita die secunda Martii anno MDCCLI, Præparatoria habita eodem anno die XVI Novembris, & Generali per divinam dispositionem habita die XIX Septembris anni MDCCLII, quo anniversarius dies recurrit, qui pretiosam mortem proxime secutus est, postquam, inquam, ea in dictis congregationibus rigide examinata fuerunt, hodiernus Pontifex Maximus Benedictus XIV f alterum solemne decretum in festo sancti patriarchæ Francisci g eodem anno edidit, in quo duo insigniora miracula approbavit, quorum uno Deus voluit B. Josephi domicilium statim ab ejus obitu, altero sepulcrum duobus post mensibus illustrare: sunt autem sequentia. Victorio de Matthæis Auximano ortus erat in genu dextero humor quidam cysticus seu tuber h, quod intra spatium sex circiter annorum, viscosis humoribus eodem perpetuo confluentibus, paulatim auctum, jam penitus induruerat, & in molem magni panis i excreverat; ita ut miser ille non modo genu flectere non posset, sed neque libere incedere, & continuis cruciaretur doloribus, qui uno mense ante prodigiosam suam curationem etiam vehementer invaluerant.
[128] Chirurgus, cujus opem serius imploraverat, nihil in ipso tentare, [enormis tuberis subito sanati,] nullum remedium experiri voluit; cum enim malum nimis inveteratum & ad ossa penetrasse comperisset, prudenter judicavit, sine magno vitæ periculo incidi non posse. Interea dum Victorius de omni humano remedio sic desperaret, B. Josephus mortuus est; in cujus sanctitate, per famam jam tum celebrata, certam fiduciam concepit fore, ut per ejusdem merita incolumitatem suam a Deo impetraret. Itaque die XIX Septembris mane, ad ecclesiam S. Francisci, in cujus sacristia sacrum corpus jam expositum erat, quo potuit modo, se contulit; cumque ob nimiam populi frequentiam ad illud accedere nequiret, obtinuit, ut in conventum ad ejusdem cubicula, ubi habitaverat, introduceretur; quæ pie veneratus, in sacellum, in quo Beatus privatim sacrificare soluerat, tandem descendit. Hic conspicatus vestigia genuum, quæ diuturno orationis usu in suppedaneo altaris impressa reliquerat, fide viva animatus Victorius afflictum genu suum iis imposuit; ex eoque contactu unico temporis momento dolor omnis & tumor evanuit, nulloque relicto pristini mali indicio, genu illud perfecte sanatum, complanatum & ad motus expeditum mansit, æque ac aliud, quod nullo malo correptum fuerat.
[129] [& incisi oculi subito redintegrati.] Alterum miraculum subsecuto mense Novembri ejusdem anni MDCLXIII obtigit Stephano de Matthæis, prioris filio. Erat hic annorum circiter duodecim, quando cum coætaneo suo mittendis lapillis sese oblectans, acuto & squamoso lapide in pupilla oculi dexteri sic percussus est, ut ejusdem tunica cornea uveaque perforatis, humores una cum sanguine tam copiose effluerent, ut orbita seu bulbus oculi repressus contractusque & introrsum reductus appareret. Medicus & chirurgus cum jam amissum visum nulla arte reparabilem esse agnoscerent, per paucos dies unice studuerunt medicinis suis cicatricem vulneri obducere: at vero adolescens a matre excitatus certam in B. Josephi patrocinio fiduciam (per cujus scilicet prodigiosam efficacitatem pater suus abhinc duobus tum mensibus a tubere suo subito convaluerat) magna cum spe ad Beatum primo in propria domo sua, deinde a matre sua comitatus, ad ejusdem sepulcrum recurrit. Ibi procumbens in genua supplices preces cum matre sua ferventius iteravit; post quas orbo oculo ad sepulcrale saxum admoto, visum momento temporis perfecte recepit, eumdemque oculum in pristinam orbitam ceterarumque partium integritatem perfectissime restitutum spectandum omnibus exhibuit.
[130] [Idem Pontifex Josephum Beatis solemniter adscribit.] Post editum istud de duorum miraculorum approbatione decretum, quod laudatus Pontifex prædicto die festo S. Francisci, postquam ad ejusdem aram in basilica sanctorum duodecim Apostolorum Missam celebrasset, promulgaverat, quodque in calce hujus Compendii totum refertur, idem summus Pontifex suo solito favore Ordinem Franciscanum Minorum Conventualium prosecutus, ad iteratas preces reverendissimi patris magistri Caroli Antonii Calvi, Ministri generalis ejusdem Ordinis, admissaque favorabili relatione & voto scripto ab illustrissimo domino Ludovico Valenti, dignissimo promotore sanctæ Fidei, dignatus est benigne annuere, ut ulteriori congregatione generali, quæ pro terminandis causis beatificationis vel canonizationis Servorum Dei solet haberi, supersederetur, rescribens die XII Decembris proxime elapsi anni MDCCLII, stante approbatione virtutum ac duorum miraculorum, & attentis specialibus circumstantiis, quibus ipse movebatur, posse in hac causa sine altera congregatione ad formalem beatificationem procedi. Fixo deinde ad hanc rem ab eodem Sanctissimo Domino die XXIV Februarii, qui glorioso apostolo Matthiæ sacer est, magnus Dei Servus Josephus a Cupertino eo die cum solitis ceremoniis Beatis adscriptus solemniter declaratus est in basilica Vaticana, cum eo populi concursu & applausu, quem fama sanctitatis ipsius, jam a multo tempore celebratæ & per totum mundum Catholicum agnitæ, merito exigebat k.
[131] Ut huic Compendio coronidem imponamus, tantum superest, [Alexandrum VII PP. de vita periclitantem sanat.] ut aliquot alia miracula & beneficia insigniora, quæ Deus ad intercessionem B. Josephi post ejusdem mortem largitus est, hic recenseamus. In primis Beatus summum Pontificem Alexandrum VII l, a quo ipsum Ordini suo restitutum fuisse diximus, miraculo remuneratus est. Dum hic prælati nuntii Apostolici munere Coloniæ Agrippinæ fungeretur m, accerbissimam sectionem a calculis subivit; a quibus tum quidem utcumque, sed non integre, convaluit. Postea creatus Pontifex, aliquando ad extrema redactus est ex detentione urinæ tam pervicaci, ut medici toto quatriduo efficacissima remedia frustra adhibuerint. Tum Pontifex pene moribundus, recordatus est Josephi paulo ante mortui, sanctitatisque ejus, multis prodigiis, ut fama ferebat, a Deo confirmatæ; & plenus fiducia ipsum precatus, ut sibi in extrema sua necessitate prompte succurreret, quamdam ejusdem tuniculam induit. Vix Alexander ipsum invocaverat, sacrumque habitum attigerat, quin dolores cessaverint, & urina sponte sua copioseque effluxerit, ita ut jam imminenti morti ereptus, plures annos supervivere potuerit, ut fecit, ab eo malo plane liber usque ad mortem n.
[132] Capitaneus o Stephanus Blasi Auximanus continuo dolore genuum sic afflictus, [Quidam genuum malo, & febri,] ut ea nullo modo flectere valeret, efficacissimum Josephi patrocinium paucis post hujus mortem diebus expertus est. Cum enim quodam die in ecclesiam S. Francisci ingressus, genua in scamno ponere vellet, nec posset præ dolore, incidit ipsi, ut Beato, cujus sepulcrum prope aberat, sese commendaret. Eo itaque spe plenus se contulit, & in lapidem sepulcralem intrepide procumbens, non modo nihil doloris sensit, verum etiam testari potuit, visum sibi esse, se in gossipio sua genua posuisse. Postquam itaque flexis ibi genibus aliquamdiu orasset, alacer ac plane liber assurgens, incolumis abiit, nec eo malo umquam amplius conflictatus est p. Cum idem Stephanus Blasi alio tempore maligna febri cum variis q laboraret, medicis de ejusdem vita desperantibus, eadem hora, qua Blasia uxor ejus ad Beati sepulcrum pro eo orabat, sanitati restitutus est.
[133] Tertiam prodigiosam sanationem prædictus Stephanus filio suo Petro Ludovico, [& ejusdem filius oculorum morbo liberati.] quatuor circiter annorum puero, impetravit r. Dum hic quodam die in atrio domus paternæ cum aliis puerulis luderet, tam vehementi oculorum dolore inopinato correptus est, ut eos mox clauderet, & amare lacrymans quereretur, dicens, velut murum quemdam in eos corruisse. Tentabat afflicta mater palpebras aperire, sed frustra. Advocati medicus & chirurgus, ut mederentur, unanimiter judicarunt, relaxatis palpebrarum nervis, puerum denique visu penitus orbatum iri. Verum feliciter accidit, ut ad eas ædes Beati nepos, pater Joannes Donatus Ordinis Minorum Conventualium, tum adveniret; qui cum penes se haberet in bursa res aliquot, quibus Avunculus suus olim usus fuerat, confidit fore, ut per ejusdem merita incolumitatem puero obtineret. Et sane eodem temporis momento, quo post breves preces prædicta bursa ipsius oculis admota fuit, puer eos omnino liberos sanosque aperuit, non aliter, quam si nihil umquam mali passus fuisset; atque ita perfectissima oculorum sanitate imposterum semper gavisus est.
[134] Idem denique capitaneus Blasi cum uxore sua & filio presbytero alteram singularem gratiam a B. Josepho obtinuit. Hi curru vehebantur Corinaldo Æsium s, cum sub horam secundam noctis cælum repentina tempestate obductum est; qua deinde in gravissimum imbrem soluta, unus e quatuor equis prolapsus, [Idem cum suis a magno periculo ereptus.] in altum præcipitium corruit, & currum usque ad ejusdem crepidinem secum pertraxit. Hoc casu vehementer perculsi viatores, e curru subito desilierunt. Crescente interea in istis tenebris pavore, Blasia capitanei conjux recordata est, se in pectore appensum gestare Crucifixum a Beato sibi olim donatum; quem mox manu corripiens, concepta in Donatorem fiducia, in genua procubuit, eumdemque fervida prece invocavit; ac præsentissimum stupendumque auxilium mox experta est. Nam ex tribus equis, qui in via perstiterant, duo soluti fuere; tertius vero pendentem e præcipitii crepidine currum solus reduxit; quodque multo mirabilius est, in aëre inopinato apparuit (ut verbis processus utar) “quasi luna in quintadecima;” quamquam si eo tempore cælum etiam serenum fuisset, luna tam plena apparere non potuisset. Porro, hæc luce sua viatores usque ad terminum itineris sui deduxit, ac tum tandem prodigiosa illa luna disparuit.
[135] [Periculosæ febres a variis per Beatum] Pater Antonius Justiniani t, Minor Conventualis, ex maligna febri in conventu Auximano decumbens, post sumptum Viaticum, loquela sensuque destitutus, & immobilis jacens, cadaveris speciem præferebat. Quidam autem Religiosus, gnarus, illum B. Josepho devotum esse, stragulum, quo Beatus usus fuerat, supra lectum ejus imposuit, altaque voce suggessit, ut sese illi commendaret. Ad hanc vocem velut ex alto somno excitatus infirmus, “Me ipsi commendo” respondit; eodemque prorsus tempore colore vultui & membris vigore reddito, sponte subito erectus consedit in lecto, eo vespere cœnavit, & noctu adinstar sani dormivit, ac postero mane integre sanus surrexit, pristinaque suæ Regulæ officia peregit. Pari modo u ad solam Beati invocationem & contactum pileoli ejusdem a maligna febri subito convaluit Cornelius Saccalosi, de cujus vita actum esse medici jam edixerant.
[136] [depulsæ: Febri, gemina parotide, & fluxu sanguinis] Similem gratiam in unico temporis momento obtinuerunt comitissa Ludovica Patrizi Perusii x, Auximi vero canonicus dominus Flaminius Guarnieri, soror Maria Leopardi monialis in S. Benevenuti, soror Maria Angelica Pranzoni ejusdem monasterii, Joannes Baptista de Plodiis, Antonia ejusdem famula, Faustina Ambrosia, Francisca Maria Arcangeli, Eugenius Maccatelli, dominus Guidobaldus Viviani, aliique multi, qui omnes in momento sanati fuere. Pater Franciscus Antonius Vernaleone y, Minor Conventualis Neritonensis, variis doloribus primum cruciatus, deinde lecto affixus fuit, correptus maligna febri, gemina parotide, & sanguinis fluxu, qui per dies viginti quinque continuatus infirmum, desperantibus medicis, ad extrema deduxerat. Tam periculose decumbenti indusium Beati a quodam Religioso allatum, & super ipsum in lecto depositum est. Neque defuit promptum B. Josephi auxilium, qui eadem nocte ipsi apparens ait: “Macte animo, quia & a febri & a fluxu convaluisti.” Atque ita stupentibus medicis ac Religiosis reipsa evenit.
[137] [laborantem, bis apparens, sanat: puerperis succurrit.] Hisce malis prodigiose liberatus æger, multo magis accensus est, ut pro utriusque parotidis, quæ restabat, sanatione ad Patronum suum denuo recurreret. Sub medium autem noctis Beatus ipsi secundo apparens, earum unam signo Crucis sanavit, spondens fore, ut etiam altera liberaretur, certis tamen conditionibus; quibus expletis plena sanitate reipsa potitus est. Angelica de Costanza z postquam abortivam filiam Perusii enixa fuerat, tam acerbis doloribus correpta fuit, ut a medicorum arte jam destituta, & Viatico munita, mortem, quæ cruciatui finem daret, exspectaret. Interim quædam pia mulier, quæ habebat frustula panis ex Beati mensa comparata, & laciniam lintei, ejusdem sanguine tincti, hanc ad afflictæ ventrem admovit, ista vero in cochleari jusculo subacta, eidem diglutienda dedit, ac Beati opem simul imploravit. His factis, puerpera mox alterum fœtum mortuum ac putrefactum ejecit, eodemque momento jam omnis mali expers velut a morte revocata fuit. Magnus est numerus parturientium, quæ magni hujus Servi Dei patrocinio gavisæ fuerunt. Inter has aliæ fœtum præter solitum ad maturum tempus in utero felicissime perduxerunt, aliæ e difficillimo partu, qui præsentissimam mortem minabatur, prodigiose emerserunt.
[138] Cornelia Matthæi Auximana aa, malo dorsi affecta & semper stolida mente, [Variis malis multi alii] ad Beati sepulcrum ducta, penitus convaluit, &, (ut in processibus legitur) “tam pulchra evasit, ut alia, quam quæ fuerat, appareret.” Puer bb, qui ex ignoto gravissimo malo vivus computrescebat, B. Josephi sudario involutus, floridum carnis colorem extemplo recepit, & perfecte sanus permansit. Simili modo multi alii pueri per B. Josephi patrocinium subito convaluerunt a malis suis, quæ aut omnino incurabilia erant, aut unico momento naturaliter sanari nequibant. Multæ etiam personæ cc, quæ læsos oculos habebant, aliæ quidem ex gravi diuturnoque humorum fluxu, aliæ ex punctura spinarum vel arundinum, aliæ denique etiam ex organi humorumque defectu, ad ejusdem invocationem omnes in momento temporis sanatæ fuerunt.
[139] Soror Maria Leoparda Massucci dd ad contactum laciniæ Beati sanguine tinctæ vidit e sinistro genu suo subito evanescere tuber “magnum instar capitis agnelli.” [supra 100 & 30 per eumdem liberati.] Ludovicus Blasius ee, cujus unum genu unica plaga erat, admota ad afflictam partem crepida Beati, primo sensit odorem suavissimum, quem “fragrantiam paradisi” appellavit; deinde vero sese plane incolumem comperit, ne cicatricis quidem vestigio relicto. Similiter alii ff acerbis capitis doloribus, alii periculosa angina, alii nervorum contractione, alii hernia, alius epilepsia, alius monstroso hydrope, alius isciade, alius lethali pleuritide, alii denique multis aliis malis, quibus humana membra corripi soluerunt, per B. Josephi patrocinium repente liberi evaserunt. Ut autem paucis absolvam, prodigiosæ sanationes, quæ vel per Beati invocationem, vel per admotas ejusdem reliquias aut icones, & fere omnes unico momento perfectæ fuerunt, numerum centum & triginta excedunt; eæque omnes aut leguntur in processibus Apostolicis recensitæ, aut postea juratis testimoniis authentice comprobatæ fuerunt. In hisce semper magis glorificetur Deus, in Sanctis suis mirabilissimus, a quo utinam in omnium fidelium animas scintilla sui divini amoris descendat per merita amantissimi servi sui B. Josephi a Cupertino.
ANNOTATA.
a Hi sunt processus illi ordinarii, quos per decursum Vitæ ad confirmanda singula Beati gesta perpetuo laudavimus.
b In Vita nostra ad marginem legitur: Introductio causæ facta a Venerabili Innocentio XI die XXXI Augusti MDCLXXXVI, id est, anno post B. Josephi obitum vigesimo tertio. Præfuit autem Ecclesiæ Deilaudatissimus Pontifex ab anno 1676, usque ad 1689.
c Et hos processus Neritonensem, Assisiensem & Auximanum sæpius citavimus.
d Clemens XI Romanus Pontifex creatus est die 23 Novembris anni 1700, obiitque die 19 Martii anni 1721. Hic Pontifex cum nondum expleti essent anni quinquaginta post Josephi obitum, quot scilicet ex Urbani VIII decreto requiruntur, ut dubium de virtutibus Theologalibus & Cardinalibus cujuscumque servi Dei legitime discuteretur, die 10 Julii anni 1711 hac in parte dispensavit, ut probavimus in Commentario prævio num. 119.
e Hoc Clementis XII Papæ decretum laudatur in decreto Benedicti XIV hodierni Pontificis, quod in Commentario nostro prævio num. 120 & sequentibus recensuimus. Porro Clemens XII Apostolicam S. Petri Romanam Cathedram tenuit a die 12 Julii anni 1730, quo creatus est Pontifex, usque ad diem 6 Februarii anni 1740, quo obiit.
f Eminentissimus Prosper Cardinalis Lambertinus, Clementi XII die 17 Augusti anni 1740 in Pontificatum successit, cui ad honorem Dei & Ecclesiæ prosperitatem longos ac felices annos vovemus.Decretum ipsius, de quo hic agitur, & unde duo miracula, quæ subduntur, deprompta sunt, totum dedimus in Commentario prævio num. 120 & sequentibus.
g Id est, die 4 Octobris.
h In laudato Benedicti XIV Papæ decreto dicitur fuisse tumor cysticus seu folliculatus.
i In eodem decreto in enormem ac duram molem concrevisse dicitur.
k Sacræ huic solemnitati ego quoque interfui. Breve vero ejusdem Beatificationis totum dedi in Commentario num. 126 & sequentibus.
l Innocentio X in Pontificatum successit die 7 Aprilis anni 1655 Fabius Chisius, Alexandri VII nomine assumpto.
m Id muneris ab Urbano VIII acceperat. Pro rerum, quæ hic narrantur, confirmatione laudatur in margine processus Apostolicus Auximanus a fol. 584 & seqq., & Summarium pag. 601, § 72.
n Obiit Alexander VII anno 1667 die 22 Maji ex veteri renum morbo, ut legitur apud Ciaconium & Oldoïnum tom. 4 Vit. Pontif., col. 713; cum vero B. Josephus die 18 vel 19 Septembris anni 1663 defunctus fuerit, non potuit idem Pontifex postmemoratum beneficium, a Beato tum nuper mortuo acceptum, diutius quam triennio & octo circiter mensibus supervixisse; non annis quinque ut vult Berninus.
o Italice est Capitano, quæ vox cum varia militaris urbanique magistratus munia apud Italos significet, malui eam per vocem barbaram vertere, quam quid ea hic significet, divinare.
p Pro hoc miraculo laudatur in Vita nostra Italica, idem processus Apostolicus Auximanus fol. 507 a tergo & seqq., & Summarium pag. 255, § 84.
q Italice est, petecchie, quæ vox pestilentis morbi genus, seu maculas interni ardoris, qui intima depascitur, indices significat. In margine autem laudatur idem processus Apostolicus Auximanus fol. 496 a tergo, fol. 768 a tergo, fol. 782 a tergo, fol. 870 a tergo & seqq., & Summarium pag. 599, § 53.
r Ex eod. proc. Auxim. Apost. fol. 707 & fol. 781, & terg., & Summ. pag. 600, § 56. Berninus hæc anno 1660 per lapsum memoriæ aut typothetæ errorem adscripsit.
s Æsium, Italis Jesi, episcopalis civitas est ad Æsim fluvium in Marchia Anconitana: Corinaldo autem vicus est in ducatu Urbinate, medio fere itinere Forum-Sempronii inter & Æsium situs. In margine hic additur, sequentia deprompta esse ex eodem processu Auximano Apostolico fol. 708 & 709, & Summarii pag. 600, § 60. Apud Berninum dicuntur ista contigisse mense Martio anni 1688.
t Ex eod. proc. Auxim. Apost. fol. 369, fol. 745 & 747 a terg., & Summ. pag. 599, § 51. Berninus sequens miraculum refert ad annum 1680.
u Ex proc. Apost. Assis. fol. 921, & Summ. pag. 596, § 15. Berninus miraculum vel beneficium hoc anno 1663 affigit.
x Perusia, indigenis Perugia dicta, urbs episcopalis est in ditione summi Pontificis in Umbria, agri Perusini caput. Ceterum pro hoc & sequentibus seu miraculis seu beneficiis in margine hæc notantur: Ex eod. proc. a fol. 921 a terg. & Summ. cit. pag. 596, § 18. Item: Ex dicto proc. Apost. fol. 472, 509, 818, 871, 1061, 1065, 1072, 1101, 1287, 1425, & Summ. pag. 597, § 24, 27, 28,pag. 598, § 34, 35 & 40, pag. 599, § 50, & pag. 601, §68.
y Ex proc. ord. Neriton. compuls. fol. 764, & Summ. pag. 595, § 4. Berninus hæc mensi Augusto anni 1665 illigat.
z Pro hujus ceterarumque puerperarum, de quibus mox mentio fit mirabili sanatione in margine laudatur proc. ord. Nerit. fol. 758 & 760, proc. ord. Assis. fol. 919, 920 & seq., 1146 & seq., 1164, & proc. ord. Auxim. fol. 1063, 1359, 1365, & Summ. pag. 595, § 1, pag. 596, § 10, XI, 14, pag. 597, § 26 & alibi. Berninus beneficium, quod subditur, mense Majo anni 1664 Angelicæ obtigisse affirmat.
aa Ex proc. ord. Auxim. a fol. 1266, & Summ. pag. 599, § 45.
bb Hæ puerorum sanationes, quæ subduntur, depromptæ sunt ex proc. ord. Nerit. fol. 761, & Summ. pag. 595, § 3, & de aliis infantibus proc. ord. Auxim. a fol. 1355, 1425, & Summ. pag. 599, § 49, pag. 601, § 71 & alibi. Idem Berninus hujus pueri sanationem refert ad Februarium anni 1665.
cc In margine legitur: De sanationibus a morbis ocularibus pag. 595, § 6, pag. 596, § 20, pag. 597, § 29, pag. 598, § 38, pag. 600, § 58 & alibi.
dd Ex proc. ord. Auxim. a fol. 1066, 1376, 1380, & Summ. pag. 597, § 31.
ee Ex eod. proc. Auxim. fol. 510, 717, 768, 781, & Summ. pag. 599 & seq., § 55.
ff Pro sequentibus denique omnibus in margine legitur: De his sparsim in cit. Summ. pag. 595, § 2, 5 & 8, pag. 596, § 12, 13, 16, 17 & 19, pag. 597, § 23, 25 & 30, pag. 598, § 32, 33, 34, 36, 37, 39 & 42, pag. 599, § 43, 47, 52, 54 & 55, pag. 600, § 57, 62, 63, 66 & 67, & pag. 601, § 69 & 70, & ex aliis juratis compluribus depositionibus etiam recentioribus & recentissimis in Romano archivo Postulationis ejusdem causæ.
APPENDIX I DE MIRACULIS ALIQUOT
Ex Vita Italica,
auctore Dominico Bernino.
Josephus a Cupertino, Ordinis Minorum Conventualium S. Francisci presbyter, Auximi in Marchia Anconitana (B.) SI19001
A. Dominico Bernino.
[Ex multis miraculis aliqua referuntur.] Vidimus patrem Josephum continuum miraculum, dum viveret, nunc eumdem videamus continuum miraculum post mortem a. Etenim tot ipse patravit miracula, patratque omni tempore, omni loco, ad solam sui invocationem, ad solum contactum reliquiarum, ad solam umbram sui nominis, ad sola oscula iconum suarum, ut vel ipse ad continuanda resurrexisse videatur aut continuari miracula ad ipsum honorandum. Horum quinquaginta in processibus de vita ipsius numerantur, & octoginta circiter intra annos quinquaginta novem, qui ab ejusdem obitu effluxerunt, præter ea, quæ ex arcano prudentique consilio pietas devotorum ipsius silentio premit. Nos ex hisce aliquot aut magis admiranda aut rariora recensebimus, prætermissis ceteris; quia alioquin non Vita, sed Historia miraculorum contexenda esset, quæ, ut alibi dictum est, forte miraculum inter Historias esset b…
[2] [Morbi subito abacti; prægnans] Vir nobilis Gratianus Benigni Assisias c, gravissimo morbo oppressus, ac non tam vivus quam non mortuus, ad Sancti invocationem ejusdemque Coronæ contactum mox se melius habuit & sanatus est. Joannes Martelli Assisias d diro dolore correptus in ostio ventriculi stomachi, ex quo lethaliter languebat, se Servo Dei commendabat, & (verba processus sunt) “dolor subito cessabat e”… Anna Catharina Buttari Auximana f ex debilitate lumborum semper infelix in partu, post novem abortus, jam decimo gravida, fœtum suum cum viva fide in protectionem & tutelam fratris Josephi commisit, vovitque Deo, si tempore suo feliciter pareret, eumdem, cum ad congruam ætatem pervenisset, in honorem & gloriam fratris Josephi habitu Conventualium induendum. Tale fuit votum illius, votique successus, ut post felicissimam novem mensium, qualem numquam ante experta fuerat, prægnationem, filium masculum vivum ederet, qui, qua natus fuerat, integra sanitate frui continuavit.
[3] [& in partu periclitantes] At non ex lumborum debilitate, sed ob inversum fœtus situm Portia Sabetta Cupertini se destitutam spe comperit g, obstetrice & medicis mortem ipsi inevitabilem esse pronuntiantibus, post inanes per totum diem noctemque nisus & acerbissimos dolores, qui eam exhaustis viribus ad ultima vitæ suspiria jam deduxerant, quodque domesticos ipsamque magis affligebat, ad sectionem cæsaream tentandam impulerant. Maritus hinc de aliis humanis remediis desperans, inde fiducia in prodigiosum fratrem Josephum animatus, quamdam Servi Dei epistolam corpori languentis conjugis imposuit, quæ simul ac ægram contigit, non aliter quam si inclusus fœtus in ea legisset mandatum, quo jubebatur in lucem prodire, subito obsecutus prodiit, contra spem obstetricum, contraque omnem difficultatem omnino contrarii impedimenti naturalis, quod, ut crederet, vires, quæ naturam superarent, exigebat.
[4] Similiter ad contactum cinguli fratris Josephi in gravi partus periculo repente & feliciter pepererunt h comitissa Anna Maria Montesperelli, Cassandra Girensi, [incolumes servatæ, & inter has scriptoris nurus;] Hieronyma Mariotti, Elisabetha Saccalossi Perusii; imo qui voluerit enumerare omnia beneficia, quæ periclitantes puerperæ in his angustiis suis a nostro benefico Servo Dei impetrarunt, oportet eum magnum volumen conscribere, ex quo nuptæ, qui illud lecturæ essent, eumdem velut suum in partu Patronum invocarent. Nos coram Ecclesia Dei, in cujus conspectu hic liber editur, cum jurejurando attestamur, nurum nostram, dum hæc scribebamus, jam maturo partus tempore, & cum matris doloribus aucto fœtus periculo & domesticorum metu, post invocatum prodigiis celebre fratris Josephi a Cupertino nomen, tam subito feliciter enixam esse, ut dici non potuerit, promptiorne fuerit imploratio, an gratia i.
[5] Hinc natus nobis nepos est, qui, sicut in baptismo a nostro nomine Dominicus appellatus fuit, [cum prole sua. Infans moribundus, subito convalescit, admoto ipsi] ita, Deo disponente, errores & ignorantiam avi sui sub tanto Patrono emendet. Sane dicere possem, eum, dum bimulus esset, ex infirmitate maxime lethifera ad vitam revocatum, ex voto habitu fratris Josephi indutum fuisse, quem hodiedum trimulus feliciter gestat. A parturientibus ad infantes recens natos veniamus, in quorum gratiam pia Fratris Josephi simplicitas etiam post mortem in patrandis insignibus miraculis ludere voluisse videtur. Joannis Canori, senioris inter famulos Cardinalis Ghigi, puerulus lactens, correptus morbo Romæ, sine spe vitæ, sine lactis appetitu, clausis oculis, labiis lividis, totoque vultu mortem præferens, in sinu matris jacebat k. Pater magister Joannes Felix Bernabei Conventualis exile frustum vestis Servi Dei ad ejusdem pectus admovit, ad cujus contactum puerulus statim oculos aperuit, suxit, dulci risu matrem agnovit, lusit, omnibusque admirationem movit; & ut uno verbo absolvam, velut a morte ad vitam unico momento resuscitatus est.
[6] Minus tamen hoc miraculum est, si cum sequenti conferatur. [frusto vestis Beati, quod iste mirabiliter retinet.] Quasi is puerulus Patronum suum & prodigiosum instrumentum obtentæ gratiæ agnovisset, non permisit umquam se fasciis suis involvi, antequam parvulis suis manibus prædictum vestis frustum in pectore suo inter carnem & fascias reposuisset: quod si interdum inde amotum fuisset, contorquebat se anxius, nec quietem sibi nec aliis dabat, atque conturbatus quaquaversum circumspiciebat, & inventum oculis manibusque tamdiu monstrabat domesticis, donec sibi porrigeretur. Tum vero illud extenso brachio receptum in pectore reponebat, ac deinde contentus & pacatus, ad ingenium redibat, sibi tranquillus, aliisque placidus & hilaris: quod certe adstantibus admirationem simul & teneros affectus movebat cum veneratione nominis fratris Josephi, qui sic etiam e cælo cum illo innocente puerulo miraculis ludebat.
[7] Virginia filia Bartholomæi Tenaglia l, nobilis Foro-Semproniani, [Altera infans, morti proxima, per Beati Rosarium] infans tredecim mensium ex maligna febre non amplius sugebat, non videbat, non sentiebat, & jamjam moritura videbatur. Circumstabant cunabula nobiles consanguinei, quos ad parem commiserationem matris luctus & morbus filiæ commovebant. Interim pater frater Josephus Maria Foro-Sempronianus Capucinus eo forte advenit, ut Urbinum profecturus, iisdem valediceret. Hic tam lugubri conspectu pariter afflictus & motus, omnes exhortatus est, ut puellulam venerabili fratri Josepho a Cupertino commendarent, petitoque a Julia Tenaglia, equitis Bentivoglio uxore ibidem præsente, Rosario, quod ejusdem filius a Servo Dei dono acceperat, puellulam eodem ter in fronte signavit, ceteris interim flexis genibus Sancti opem implorantibus. Post hæc Capucinus ille Urbinum proficiscens, suo socio ait: “Nisi pater frater Josephus miraculum fecerit, puella ista jamjam transibit ad paradisum.”
[8] [sanitati & viribus in momento reddita.] Negotiis suis Urbini confectis, bonus ille Religiosus post quatriduum Forum-Sempronii reversus, ad palatium Tenaglianorum recta se contulit ea mente, ut patrem matremque de morte filiolæ suæ consolaretur. Sed in ipso aulæ ingressu infantem, quam mortuam credebat, in nutricis ulnis conspicit, tam pulchram, tam rubicunda facie, & vegeta carne, ut dubius, utrum oculi fallerent, an ipsa parvula e cælo sibi appareret, immobilis & elinguis, oculisque in eam fixis hæreret. Stupenti supervenit mater, quæ lacrymis præ gaudio affusa, ait: “Ah pater frater Josephe Maria, Deus te nuper ad domum meam misit; nisi enim venisses, Virginiuccia mea jam sub humo sepulta jaceret!” Mox etiam prodigium totum exposuit: videlicet cum ipse Foro-Sempronii vix excessisset, infantem, quam fratris Josephi Rosario signaverat, velut ex gravissimo somno excitatam, in perfectissimam sanitatem restitutam fuisse, non modo nulla febri, sed nec alicujus mali vestigio relicto, pingurem & rubicundam, qualem tum videbat. Quibus ille auditis, oculos manusque ad cælum levavit, aitque: Mirabilis est Deus in Sanctis suis, & mirabilis Dei Servus est pater Josephus a Cupertino, qui tam mirabilia in hoc mundo facit m!…
[9] Soror Victoria Bruni n, monialis in monasterio S. Claræ Cupertini, [Varii oculorum morbi] vehementissima fluxione in utrumque oculum cruciata, ejus nomen invocavit, & miraculosam sanationem prompte obtinuit. Quidam cæcus o, qui organum visus & humorem crystallinum pupillæ amiserat, ad solam ejusdem invocationem subito visum, organum, & humorem recepit. Margarita Donati p Auximana, nata erat vixeratque semper cum dolore acrium fluxionum in oculos, ex quarum cruciatu sæpe tribus continuis mensibus lecto affixa decumbebat, nec res discernere poterat, sed cum cæco Euangelico videbat homines, sicut arbores ambulantes. Denique vitam ducens inter dolores tenebrasque nec consummatæ cæcitatis nec visus, magis impulsa vitæ tædio, quam desiderio videndi, quodam tempore matutino ad ecclesiam accessit, ibique ad sepulcrum fratris Josephi provoluta, fronte & oculis solo admotis, afflicta & pallida exclamavit: “Ecce me, ecce me, Serve Dei, ad pedes tuos. Aut sanitatem aut mortem; una me restituet, altera ex hujus mundi luce auferet. Precor te, ut tuis precibus promptum miraculum mihi concedatur.”
[10] [& vulnera per Beati patrocinium] Ita petiit & obtinuit. Caput oculosque levavit a terra, & cælum vidit; sed quid aio cælum vidisse? Vidit perfectissime discrevitque, quotquot res creatæ sub cælo sese illius conspectui obtulerunt. Cessarunt dolores, cessavit cæcitas, lætaque & videns domum reversa est, vel solo conspectu suo egregie prædicans fratris Josephi sanctitatem. Francisca Caldieri q simili malo Auximi cruciata, Servi Dei crepida applicata oculis, in momento sanata est. Angela Ratti r cum se ad tollendum lignorum manipulum inclinaret, in sinistri oculi pupilla ab arundine sauciata est, ex quo quantum doloris hauserit, facilius intelligi quam calamo exponi potest. Extemplo ad læsum oculum, qui totus tumidus stillabat, aliquot e capillis patris Josephi sub involucro applicati fuerunt, ac mox tam subito tumor, dolor & stilla evanuit, ut malum istud somnus potius fuisse, quam umquam accidisse videretur.
[11] Annæ Cecchi nobili Firmanæ s cum domesticum hortulum suum purgaret, [curata; ab aliis febres,] spina in oculum penetravit, & ipsa præ dolore in deliquium animi pene incidit. Invocato fratris Josephi nomine, animos resumpsit, spinamque propriis manibus ex oculo exemit. Verum cum non cessaret convulsio, & tumor continue invalesceret, nescio quam Servi Dei Reliquiam oculo imposuit, atque ita, nulla alia re adhibita, oculus in pristinum statum reductus est, quasi ab illa acutissima spina numquam sauciatus fuisset. Hinc grata de obtento beneficio, ad ejusdem sepulcrum Auximum profecta est. Similem gratiam anno MDCCXXII Romæ impetravit conjux Francisci Morosini t … Catharina Blasi u, duos menses febribus conflictata, atque inde exhausta viribus, cum aliorum adminiculo ad sepulcrum Servi Dei se contulit, unde tam libera omni febri, tamque valida recessit, ut sana sine sustentaculo etiam alias ecclesias viserit, & triumphabunda domum suam pedes reversa sit.
[12] Magdalena, prædictæ Catharinæ famula x, non absimilem gratiam pariter obtinuit, [hemorrhoïdes, dolores ischiadici,] sanato ad ejusdem sepulcrum sanguinis fluxu, ex quo ad ultimum vitæ terminum deducta fuerat. Antonius quoque Castellani y post acerbos ischiadicos dolores, quibus plus duos menses lecto affixus fuerat, cum se ad Servi Dei tumulum jussisset deferri ibidem super illum sedens subita sanitate donatus est, lacrymantibus præ gaudio ipsius uxore, filioque & ceteris adstantibus, & unanimi voce laudantibus non tam Sanctos in Deo, quam (quod magis proprium est) magnum Deum in Sanctis suis, dicente Psalmista: “Laudate Dominum in Sanctis ejus” Et sane magna debetur Deo laus de gratiis collatis huic venerabili Servo suo, per quem seculum nostrum tam insignibus illustratum est miraculis, quorum ex multis, qui hodiedum vivunt superstites, alii spectaculum, alii spectatores fuerunt, in omni loco, omni tempore, in stupendis prodigiis, adversus omne malorum genus, in omnibus humani corporis partibus, quasi ipse donatus a Deo sit singulari privilegio potestatis in ea omnia mala, quibus miseri mortales in singulis membris affliguntur z…
[13] Marsilia Bonafide aa … in momento convaluit ab acerbissima fluxione in genu, [aliaque multa corporum mala,] quod lacinia tuniculæ fratris Josephi attigerat… Ab oculorum genuumque curatione progredior ad manus, caput, humeros ac guttur, de quibus admirabile Josephi patrocinium triumphavit. Diana Scaffiglioni Auximana bb, in dextera manu sua ex pertinaci malo tribus mensibus interdiu noctuque convulsionem patiebatur, nec minus dolebat, quod vestiarium opificium, quo sibi suisque victum comparare solebat, exercere non valeret. Postquam autem Servo Dei se enixe commendasset, & ad partem afflictam frustum tunicæ ejusdem applicuisset, omni dolore libera in momento temporis evasit, & ad solitum opificium resumendum in officinam descendit. Quadriennio post cc in ejusdem naso prope oculum verruca enata est, quam cum doloris impatiens suis unguibus evulsisset, tanta inde sanguinis copia erupit, ut in animi deliquium lapsa sine visu motuque, & velut mortua jacuerit. Allatus ad ipsum fuit idem fratris Josephi tunicæ cento, quo vulneri imposito, “illa subito sensit (ita habent processus) cessare dolores; stetitque sanguis, & postero mane etiam nullum in ea parte ejus mali vestigium superfuit.”
[14] Josephus Frisenna dd Cupertinensis per totum annum tam vehementi continuoque dolore capitis cruciatus fuit, [admotis rebus, quibus ipse usus fuerat,] ut non solum domo egredi ad negotia sua rure peragenda non posset, sed etiam nec sedere in lecto: usque adeo acres erant capitis concussiones & acuti temporum cruciatus. Martia Casalina socrus illius ipsum tantummodo attigit Corona fratris Josephi; & ille tam subito a tam inveterato malo convaluit, ut mox e lecto assurgens, domo egressus sit, & ad agriculturam sese accinxerit. Eodem malo laborabat filia Lauræ Falconieræ ee tam vehementer, ut a malignis spiritibus occupata crederetur propter horribiles ululatus, quos edebat, furoremque, in quem ipsam acutissimus capitis dolor concitabat. Cum hujus capiti imposita esset epistola a Servo Dei conscripta, ipsa quoque in puncto temporis sanata est.
[15] [& ejusdem ope invocata,] Per fratris Josephi pectinem ff malo applicatum Antonius Auximanus subito sanatus est; per centonem, Dei Servi sanguine tinctum Andreas Bonfigli fluxu sanguinis per nares profusi in momento temporis liberatus est; per ipsius sudarium Rosanna Amboni gg a periculosissima angina; per parum sanguinis illius Joannes Baptista Pascolini Assisias hh a fracta scapula; per crepidam ejusdem Anastasia Risidori ii Auximi a lethifera pleuritide; per cingulum soror Maria Hyppolita Galli, monialis ad S. Nicolaum Auximi, ab ischiade; per frustulum reliquiarum Catharina Rossa a monstruoso hydrope, domina Victoria Corona Pini ab epilepsia, nepos Andreæ Massi ab hernia interna, Constantia ab asthmate, soror domina Victoria Casponi, monialis in novo monasterio Auximi, a nervorum contractione, Victoria Antonia Euangelista Pisaurensis a male affecta coxendice, paralytica manu & lingua balbutiente, Francisca Cialdei Urbinas ab horribili per præcipites scalas lapsu, ex quo tota livida & partim rupta, morti proxima erat, convaluerunt kk.
[16] [subito & prodigiose depulsa.] Nostris vero temporibus, in quibus spectatores testesque mirabilium eventuum adducere possumus, pater Joannes Franciscus Maria Bellani, Ordinis Conventualium Mutinæ, magister in sacra theologia atque definitor perpetuus provinciæ Bononiensis, & frater Franciscus Pavarelli, inter eosdem Conventuales professus laïcus, calculos instar fabarum grandes in puncto temporis feliciter emiserunt, numquam deinde ejusmodi cruciatus amplius passi, licet ante id tempus numquam intermissis eorumdem doloribus vexati fuissent, prout illorum authentica testimonia, Kalendis Augusti anni MDCCXXI data, & apud nos asservata, certum faciunt. Idem multis aliis obtigit, quorum sanationes si omnes referre vellemus, majus sane, quam quæ descripsimus, miraculum foret ll…
[17] [Canonicus amota e lecto suo Beati icone, graviter febricitat,] Dominus Franciscus Sordini, canonicus Aletinus mm, ex speciali devotione erga Servum Dei jam ab octo retro annis semper habuerat, habebatque tunc temporis ad cervical in lecto suo imaginem ipsius. Contigit autem, ut propter æstivos calores ancillæ lecti cortinas & cum his Sancti iconem simul auferrent. Non adverterat id canonicus; sed brevi expertus est, quantum in tam potenti Custode auxilium haberet. Etenim cum in lecto suo decubuisset, mox insolita inopinaque febri correptus fuit, ex qua delirare cœpit in eodem lecto multis horis usque ad tempus matutinum, quando imaginem venerandi ergo, oculis inquirens, nec inveniens, extemplo famulos inclamavit, petiitque, quis eorum dictam imaginem inde abstulisset. Intellecto autem errore seu inconfiderantia, is ipse ad eam properavit, aitque: “O frater Josephe, ancillæ meæ te hac nocte frigido aëri extra cubiculum meum exposuerunt, ideoque febris æstus me corripuit!”
[18] Post hæc imagine pristino loco suo restituta, in lecto denuo decubuit, [restituta, sanatur: hujus filiabus beneficia ab eodem collata.] decumbensque suaviter obdormivit, omni febris umbra, quæ in multas ejus dier horas naturaliter protrahi debuisset, in momento temporis liberatus, admirantibus omnibus, quod non solum temporibus Apostolorum, sed etiam nostris veri Servi Dei sola sua umbra sanitatem ægris impertirentur. Idem canonicus, qui prædicta in processibus testatus est, etiam subjunxit sequentia, quibus multa miracula complexus fuit. “Præterea filiæ meæ, quas olim, dum secularis essem, ex legitimo matrimonio genui, multis gravissimis infirmitatibus correptæ fuerunt, quibus cum ego Servi Dei imaginem misissem, sanitas brevi consecuta est, ita ut jam singulæ filiæ meæ iconem dicti Servi Dei magna cum devotione asservent; ejusdem insuper patrocinium in difficilibus partubus, quos passæ sunt, expertæ fuerunt, in quibus eo invocato, molliter pepererunt; & similiter in multis infirmitatibus, ut dixi, gravissimis, quæque medicos sollicitabant, per ejusdem Servi Dei opem sanitatem retinuerunt & receperunt.”
[19] Dominica Gattucci ex Monte-Lupone nn ex immedicabilibus cruciatibus multos menses affixa lecto, [Alii per venerationem ejusdem imaginis] immobilis jacebat, mortem potius quam vitam protrahens; cum ad pium osculum, quo venerabilis fratris Josephi imaginem venerata est, in somnum incidit, ac postridie mane sponte sua e lecto consurgens, ad ecclesiam primum actura Deo gratias, deinde ad notarium accessit, ut tam prodigiosæ & subitaneæ sanationis fidem faceret. Antonia Carella Cicolini, nobilis mulier ex Castro Fidardo oo, tam acri capitis dolore afflicta fuit, ut mox mentis & corporis sensibus destituta, accedente etiam maligna febri, de peccatis suis confiteri non posset, & ante obitum suum a domesticis suis velut mortua jam plangeretur. Rebus ita desperatis, in domum supervenit frater Hieronymus Damiani, laïcus Conventualis, qui patris Josephi imaginem, quam penes se habebat, moribundæ statim exhibuit, alta voce inclamans: Commenda te, filia, fratri Josepho. Illa vero, ad omnia alia surda, nomen Josephi audiit, auditoque se ipsi commendavit. Cetera accipe ex processibus. “Subito, (inquit ipsa) obdormivi: postea expergefacta, sensi me mentis meæ plane compotem, sic ut de peccatis meis rectissime confessa fuerim, & melius me habere perrexerim, ita ut cum magna medicorum admiratione omni periculo defuncta essem, & intra quatriduum prædicta febri etiam omnino liberata.”
[20] Dominus Carolus Marcellus Diotajuti, canonicus ecclesiæ cathedralis Auximanæ, [variis morbis liberati.] oppressus intolerabili cordis cruciatu, quo vitalis respiratio impediebatur, omni humanæ opis spe destitutus, convertit sese ad venerabilis Servi Dei iconem, eique se enixe commendans, mox exauditus fuit. “Subito (inquiunt processus) se veluti per divinam manum liberatum comperit ab ea mortis angustia;” & ad ejusdem sepulcrum accessit, ut prodigioso suo Patrono de tam stupendo miraculo gratias ageret; quod cum per civitatem vulgatum esset, omnibus admirationem simul & pios affectus movit erga tam beneficum Dei Servum, tam promptum ad succurrendum proximis suis, quam velox est oculorum conjectus, vox & cogitatio. Atque hæc sufficiat huc usque scripsisse de venerabili patre fratre Josepho a Cupertino, mirabili magis, quam imitabili in sua vita, & vivo potius prodigio, quam prodigioso post mortem.
ANNOTATA.
a Ita Berninus caput 31 Vitæ Italicæ B. Josephi orditur, ex quo sequentia miracula ac beneficia recensemus. Vide dicta in Commentario prævio num. 4.
b Refert Berninus Alexandri VII Papæ, patris Antonii Justiniani, & Stephani Blasii prodigiosam sanationem, aliaque, quæ huic & familiæ ejusdem per B. Josephi patrocinium obtigerunt, quibus ego hic supersedeo, quia ea ex Pastrovicchio in Vita jam recensui num. 131 & sequentibus.
c Berninus notat hic in margine annum 1663, id est, eumdem, quo Beatus defunctus est, & processum fol. 601, num. 19.
d Ibidem in margine legitur annus Christi 1680, idemque processus locus num. 13.
e sequuntur hic Cornelii Saccalosi, comitissæ LudovicæPatrizi aliorumque plurium, periculose febricitantium, uti & Angelicæ de Constanza in partu periclitantis, sanationes, de quibus consule Vitam num. 135 & duobus sequentibus.
f Anno 1664, ait Berninus, laudatque eumdem processum num. 26.
g In margine appositus est annus 1665, & laudatur idem processus num. 1.
h In margine citatur idem locus processus num. 10 & sequenti.
i Ibidem annus 1719, dies 4 Januarii adscribitur.
k Annum 1664, eumdemque processum num. 71 hic adscribit Berninus.
l Ibidem in margine appositus est annus 1666 & mensis Julius, atque idem locus processus, num. 49.
m Sequuntur hic sanationes Petri Ludovici Blasii, & Stephani de Matthæis, quarum primam num. 133 Vitæ, alteram in Commentario prævio num. 123, & num. 129 Vitæ dedimus. Hic tamen observo, primam anno 1660 apud Berninum perperam adscribi, cum ea post B. Josephi mortem contigerit, quæ incidit in annum 1663. Secundam quoque anno1665 perperam illigavit, cum ex loco Vitæ citato constet eam anno 1663 accidisse.
n In margine notatur idem processus locus num. 6.
o Ibid. citatur idem locus num. 20.
p Ista anno 1687 contigisse ait Berninus, a quo idem, qui supra, locus citatur.
q Anno 1688, inquit Berninus, laudans eumdem locum num. 58.
r Ibidem notatur annus 1664, idemque processus num. 29.
s Firmum, indigenis Fermo, archiepiscopalis urbs est ditionis summi Pontificis in Marchia Anconitana. Berninus in margine annum 1663, & laudatum processum num. 38 adscribit.
t Sequitur sanatio Corneliæ Matthæi, quam num. 138 Vitæ dedimus.
u In margine apponitur annus 1685, & idem processus num. 65.
x Ibidem legitur annus 1680, processus vero num. 66.
y Ibidem anno 1664, processus num. 47.
z Sequitur miraculosa sanatio Victorii de Matthæis, quam jam narravimus in Commentario prævio num. 124, & in Vita num. 127 & sequenti.
aa Subditur hic & mox ad eadem signa sanatio sororis Mariæ Leopardi, quam vide in Vita num. 139. Berninus hisce annum 1663 adscribit. Prætermisi hic etiam miraculum Ludovico Blasi concessum, de quo consule Vitam eodem num. 139.
bb Apud Berninum laudatur idem processus num. 36 & seq., annotaturque annus 1661; adeoque hæc ante Beati mortem contigerint.
cc Anno nempe 1665, ut ibidem adscribitur.
dd Annum 1685, & ex eodem processu num. 5 notat Berninus.
ee Anno 1687, inquit idem Berninus, laudans ex processu numerum 1.
ff Ibidem notatur annus 1664, & ex processu numerus 54.
gg Ibidem anno 1688, processus num. 39.
hh Ibidem anno 1695, ex processu num. 12.
ii Ibidem anno 1661, adeoque ante mortem Beati, contigisse dicitur, notaturque e processu numerus 69.
kk Pro hisce omnibus, nullo anno annotato, in margine processus loci, in quibus ea asseruntur, laudantur eo ordine, quo subdo. Num. 70, num.63, num. 34, num. 42, num. 43, num. 32 vel 33 (obscure expressus hic est) num. 25, & num. 57.
ll Sequitur hic instrumentum Luciæ Fortunatæ, quo ipsa testatur, se peram suam, quam, Auximo Assisium profecta, in via perdiderat, dum Assisio rediret, invocato B. Josepho, recepisse a quodam puero rustico, qui eam invenerat: sed operæ pretium non duxi istud recensere.
mm Aletium, indigenis Lecce, episcopalis urbs est regni Neapolitani ampla & frequens, in provincia Hydruntina, cujus caput est. Berninus annum 1680, & ex processu numerum 7 adscribit.
nn Hujus nominis vicum Blavianæ Tabulæ exhibent in Marchia Anconitana, paucis milliaribus Macerata dissitum versus Sinum Venetum. Franciscus Orlendius parte 2 Orbis sacri & profani, pag. 700 eumdem in diœcesi Lauretana collocat. Apud Berninum notatur in margine annus 1687, & ex processu numerus 23.
oo Laudatus Orlendius hunc quoque locum, vulgo Castel Fidardo diœcesi Lauretanæ adscribit. Berninus in margine notat annum 1684, & exprocessu numerum 67.
APPENDIX II
De Miraculis aliquot recentioribus ex Vita Italica,
Auctore Paulo Antonio Agello.
Josephus a Cupertino, Ordinis Minorum Conventualium S. Francisci presbyter, Auximi in Marchia Anconitana (B.) SI19001
A. Paulo Agello.
CAPUT I.
Moribundus sanatus, idemque voti negligens, castigatus, ac denuo
sanatus: energumena mirabiliter liberata: mulier ex mamilla
periclitans, sanitati reddita.
[Moribundus per Beati reliquias] Paulinus Moretti ex Monte Leonis in Umbria, anno MDCCXXIV laborabat perpetua febri, dolore capitis, ciborum nausea & magna debilitate cum totius corporis nervorumque cruciatu, quos epilepticos esse, deinde die V Junii judicatum fuit. Tentata in eo fuere omnia humanorum remediorum genera, ac inter cetera etiam cauterium in occipite, quod infirmus sine ullo sensu sustinuit. Die VI prædicti mensis illum medicus sacerdotum curæ reliquit. In hoc tam deplorando statu constitutum pater magister Felix Fideli, Ordinis Minorum Conventualium, invisit; qui cum audisset, infirmum sacro Viatico nondum munitum fuisse, ad eumdem propius accessit, dixitque: “Pauline, venerabilis pater Josephus a Cupertino ex Ordine meo, tam prodigiosus, tantique apud Dominum meriti, eam tibi gratiam ab illo impetrabit. Concipe fiduciam, & pete tibi tempus, quantum sufficit, ut Sacramenta suscipias, ac deinde faciat, quod voluerit Altissimus. Ego jam ipsius reliquias quæram; tu interim te ex corde ei commenda; nec dubita, quin eam gratiam obtenturus sis.”
[2] [sui compos fit, & Sacramentis munitur;] Infirmus, qui ante nihil percipiebat, testatus est, se sermonem illum audivisse, & ad nomen B. Josephi, eatenus ipsi incognitum, visum sibi esse, cruciatus suos sopiri. Revera ipsius violenti nisus & contorsiones cessarunt, nec audiebantur amplius suspiria & gemitus, & ipse jam aliquam spem vitæ dabat. Reversus Religiosus, & ab ægro agnitus, illum his verbis solatus est. “En tibi reliquias nostri venerabilis patris Josephi; commenda te Deo, ut per hujus Servi sui merita tibi tempus ad Sacramenta suscipienda concedat. Age, Pauline: fide viva hic opus est, & gratiam obtinueris.” Interea ter orationem Dominicam & toties angelicam salutationem & Gloria in honorem sanctissimæ Trinitatis recitarunt. Post hæc reliquiis capiti moribundi impositis, testatus hic est, se subito odorari cœpisse “quamdam fragrantiam & odorem suavissimum, quem numquam alias in vita sua senserat, & ex hoc odore, quo multum recreabatur, maxima se fiducia in servum Dei, patrem Josephum, animatum fuisse.” Aperuit oculos, agnovitque omnes, & ad Religiosum conversus, “O pater Fideli, inquit ipsi, qualis odor! qualis odor!” Expiavitque animam suam confessione, & sacro Viatico communitus est cum suo & totius familiæ solatio.
[3] Cum advenisset medicus & infirmum sui compotem & exigua febri laborantem comperisset, [& morbo postea crescente post factum eidem votum] quod præter omnem opinionem se melius haberet, Beati patrocinio adscripsit. Paulino tamen Sacramentorum gratia jam roborato, & divinis placitis acquiescente, nemo de perfecta corporis ejusdem valetudine restauranda cogitabat. Die itaque VIII recruduit febris vehemens & violenta, quæ ipsum intra decem dies morbi denuo ad extrema deduxit. Prædictus Religiosus, qui huic tam graviter ægrotanti assistebat, Beati reliquias ejus capiti imposuit, hortatusque est, ut etiam corporis salutem peteret; & fuggessit ei, ut Patrono suo promitteret, se Auximum, sepulcri ipsius honorandi gratia, aditurum; addiditque, sese in eumdem finem postero mane Missam celebraturum. Infirmus ita monitus, se cum viva fide commendavit, & ad visendum sepulcrum obstrinxit: Missa quoque postridie mane celebrata est, cui infirmi nomine tres puellæ ejusdem cognatæ, de peccatis suis prius confessæ & divino Epulo refectæ, interfuerunt.
[4] Fuit quidem vehemens eo mane febris; sed ea non obstante æger eodem prorsus tempore, [subito convalescit:] quo Missa celebrabatur, Beati reliquias manu tenens, seque ipsi devotissime commendans, visus sibi est (ut revera erat) omni morbo liberatus. Finita Missa, pater Fideli ad Paulinum jam non amplius infirmum reversus, audiit ab illo: “Sanatus sum, sanus sum, & sine mora volo surgere;” & surrexisset sane, nisi prudentia Religiosi prohibuisset. Hinc accersitus medicus mox accurrit, qui cum ipsum, ante moribundum, sine febri, sine doloribus, cum optimo arteriæ pulsu, vegetum & robustum comperisset, obstupuit & supra modum miratus est; & intellecto, quod factum fuerat, ipse ceterique loci incolæ humillimas Deo, beatoque Josepho gratias egerunt, exclamantes: “Hoc est miraculum! Pater Josephus a Cupertino, is certe magnus est Medicus!” Observavit autem Paulinus, cum ablato suo gravi morbo cessasse suavissimum illum odorem, quo mirabiliter recreatus fuerat, quamdiu acerba illa infirmitas duraverat.
[5] Neque hic finem habuit miraculum. Paulinus, bis a morte ad vitam reductus, [voto postmodum neglecto, morbo rursus corripetar,] non Auximum ad reddendas Intercessori suo gratias, sed Romam, occasione instantis anni Jubilei, die VI Octobris ejusdem anni MDCCXXIV profectus est. Verum ibi tam male se habere cœpit, ut in patriam redire coactus sit. In eam reversus ineunte Decembri, quodam genere molestissimi hydropis laboravit usque ad diem X Maji anni MDCCXXV. Adversus hunc quoque morbum variis remediis nequicquam adhibitis, experturus cælestia, Cassiam se contulit, ad implorandam B. Ritæ opem, cujus corpus ibi honoratur a. Placuit autem Deo, ut prædictus pater Fideli ibidem in conventu patrum Minorum Conventualium S. Francisci tunc degeret; qui eum tam melancholicum conspicatus, de valetudine sua interrogavit, ac denique dixit: “Pauline, an votum tuum de adeundo Auximo explevisti?” Quo cum rubore respondente, Non: ingratum ipsi animum exprobravit: unde ipse incitatus spopondit, se id mox exsecuturum, uti revera exsecutus est.
[6] Die itaque nativitati Dominæ nostræ, Mariæ semper Virginis, [& expleto tandem voto, denuo subito sanatur.] sacra, multo cum cruciatu & incommodo iter versus civitatem Auximanam pedes aggressus est, in eamque die XV Septembris supra dicti anni advenit. Mox ad ecclesiam S. Francisci, in qua corpus B. Josephi a Cupertino quiescebat, recta contendit, ubi post suscepta Pœnitentiæ & Eucharistiæ Sacramenta vix genua in ejusdem sepulcrali lapide posuerat, quin odorari cœperit eumdem illum suavissimum odorem, quem in primo morbo suo senserat; ex qua re magnam integræ sanitatis recuperandæ spem concepit. Cum in eodem loco Missam audiret, circa communionem celebrantis sensit quemdam calorem, qui a plantis pedum exortus, cum inenarrabili suavitate per totum corpus serpebat, visusque sibi est audire vocem, quæ diceret: “En tibi eam gratiam, jam nunc sanus es.” Finita Missa, tam sanum, vegetum ac robustum se comperit, ut quibuslibet laboribus serendis jam par esset. Gratiam itaque Deo, suoque insigni Patrono egit, & lætus ac prospere in patriam regressus est, ubi usque in annum MDCCXXXVI, quo prædicta juratus testatus est, integra valetudine per B. Josephi a Cupertino merita fruebatur.
[7] [Oculus candenti ferro læsus,] Bartholomæus Palmucci, nobilis Maceratensis b die X Martii anni MDCCXXV candenti ferro in sinistro oculo læsus est, ex quo cum magnum dolorem ac vehementem epiphoram pateretur, chirurgum mox arcessi curavit, ut malo suo remedium aliquod afferret. At chirurgus, inspecto oculo, asseruit, pupillam corruptam esse, cum in ea nihil amplius nigri appareret: præterea cum totus oculus jam alberet, verendum esse, ne nervus opticus læsus esset, & præter cæcitatem oculi sinistri, etiam dexter aliquem inde defectum pateretur. Interim doloris mitigandi causa quædam lenimina præscripsit, identidem applicanda. Erat domina Teresia, infirmi uxor, in B. Josephum a Cupertino devotissima, quippe Auximi nata; quæ proinde cum magno fervore ad ipsum recurrit, & eodem vespere, quo infelix casus acciderat, ejusdem imaginem in manu accepit, eaque ad mariti oculum viva cum fide admota, Beatum precata est, ut pro ejusdem incolumitate apud Deum intercederet: deinde eamdem imaginem ad cervical in lecto deposuit.
[8] [integritati mirabiliter restitutus.] Ope leniminum, quæ iterabantur, nocte procedente infirmus aliquantulum dormierat; sed cum oculus copiose flueret, & dolores vehementius invalescerent, expergefactus est; & fomenta iterata fuerunt, & oculus denuo fasciis involutus. Reliquum itaque noctis placide obdormivit: mane vero in aurora excitatus, deprehendit se sine fasciis, oculum citra dolorem aperuit, dexterum clausit, & experientia comperit, sese e sinistro perfecte videre; ideoque nullis præterea remediis uti voluit. Chirurgus mane adveniens, ipsumque sine fasciis conspicatus, inspexit-oculum, quem cum ingenti stupore liberum sanumque sine ullo fissuræ vestigio & tam integri visus, quam ante acerbam illam exustionem fuerat, deprehendit. Atque ita ipse sanus esse perseverabat die XXIV Decembris anni MDCCXXXIV, quando pro indubitata acceptæ gratiæ fide hoc authenticum testimonium dedit.
[9] [Comitissa, insueto morbo diu conflictata,] Domina Maria Masones di Lima, comitissa Castelli, Calari civitate Sardiniæ c, plus duodecim annis conflictata fuit tremoribus adeo extraordinariis vagisque, modo in uno, modo in alio corporis membro, præcipue in capite, subinde in toto corpore, ut excellentissimi medici Matriti & in aliis celebribus Hispaniæ civitatibus nullum illis remedium reperirent, imo nec scirent, quo eosdem saltem nomine appellarent. Hinc de dæmonum obsessione injecta suspicio: sed adhibiti exorcismi omnes irriti fuere, ita ut neque umquam comperiri potuerit, an a maligno spiritu infestaretur. Judicatum denique est, ejusdem morbum naturalem esse ex nervis & convulsionibus. Ad tam grande incommodum, cui nullum remedium erat, accessit & alterum, albugo scilicet in uno oculo, quæ cum continue dilataretur, visum impediebat; & ad hanc quoque sanandam nihil ars & medicina valebat.
[10] Interea Deo, qui volebat per hujus nobilis matronæ sanationem servum suum B. Josephum a Cupertino glorificare, [apud Beati imaginem magis cruciatur:] ita disponente, ipsa quodam die in Novena gloriosi patriarchæ S. Dominici ad ecclesiam monialium ipsius Ordinis progrediens, aliquem obvium habuit, qui Beati nostri pictam imaginem portabat. Placuit hæc ipsi, rogavitque, cujus ea Sancti esset; & intellecto ejusdem nomine, curavit ejus Vitam ad se afferri, in qua cum gesta ejusdem & famosa miracula legeret, magnam spem concepit de invento suo Sospitatore. In hunc finem imaginem Servi Dei sibi applicavit, rata, se brevi sanatum iri: at non ita fuit. Etenim tremores, qui jam tribus aut quatuor mensibus cessaverant, eam denuo corripuerunt, oculique incommodum magis invaluit. Hisce non obstantibus; in sua erga Beatum fiducia perstitit, persuasum habens, illum mali sui accessum casu contigisse. Ea nocte sacram imaginem in pulvinari suo retinuit, freta fore, ut sic convalesceret. At neutiquam dormire potuit, solitis tremoribus & interna inquietudine agitata, ex quibus admodum afflicta & veluti fracta animo permansit. Quam ob rem cœpit diffidere sibimet, eo magis, quod, quoties imaginem illam seu manu teneret, seu aspiceret, solitis tremoribus concuteretur: cumque id sæpe iteratis vicibus contigisset, tandem creditus is morbus est a maligno spiritu, non ex vitiata natura, oriri.
[11] Ad exorcismos itaque ventum est. Sed licet hi adhiberentur, [frustra exorcisatur apud corpus B. Salvatoris:] etiam dum ipsa caput suum ad arcam, in qua B. Salvatoris d corpus quiescebat, inclinatum tenebat, nullum energumenæ signum dedit; conspecta vero, vel etiam clam ad ipsam admota B. Josephi icone, soliti tremores eam occupabant, apparebantque. Ad hæc visum est aliud experimentum capere. Scilicet cum domina illa lusu se occuparet, imago ipsi secreto applicata est, ac mox tantum cordis cruciatum sensit, ut, sicut ipsa testata est, majorem numquam experta fuerit: sed & hunc tamen casu accidisse rebatur. Verum brevi patuit, non casu accidisse: exhibita enim ipsi imagine, infernalis spiritus, qui tot annis latuerat, se ipsum iis verbis & factis manifestavit, ut omnes adstantes timore & horrore correpti, miraculum per sacram illam imaginem factum esse faterentur.
[12] Manifestato igitur spiritu, exorcista postero die cum prædicta imagine rediit, [coram Josephi imagine dæmon se prodit,] quam energumena conspicata, tota cohorruit. Idem contingebat, dum ante illam transiret; & sicubi aliquam B. Josephi a Cupertino imaginem videret, incipiebat clamare & dicere: Non hunc, non hunc: accedensque ad parietem, impediebat ceteros, ne transirent. Quin etiam tanta fuit maligni spiritus repugnantia, ut energumenam humi prosterneret, quæ plena fide, sponte sua in nomine Servi Dei ipsi mandabat, ut se Sanctum suum (sic Josephum appellabat) venerari sineret. Obedivitque dæmon; & ipsa sibi quiete relicta, prostravit sese coram sacra imagine, gravemque suam necessitatem exposuit.
[13] Tandem die XIX Julii anni MDCCXXVII ad ecclesiam S. Mauri delata est, [ex eaque tandem expellitur.] ut exorcismi continuarentur. Ubi dum exorcista præciperet dæmoni, ut egrederetur & energumenam relinqueret liberam, duo Religiosi Scholarum piarum, nempe pater Alphonsus a S. Anna, olim provincialis per Sardiniam, & pater Bernardus a S. Jacobo, B. Josephi a Cupertino imaginem ipsi applicarunt; & in eodem puncto temporis spiritus infernalis ex eo corpore excessit, cum summo illius matronæ gaudio, cum inenarrabili totius nobilissimæ ejusdem familiæ exsultatione, maximaque admiratione omnium, qui aderant. Præter grati animi officia, quibus fortunata illa domina ad promovendam Sospitatoris sui venerationem se obstrinxit, voluit acceptum beneficium typis & authentico instrumento publicum fieri, ut universus orbis disceret, quam potens apud Deum sit B. Josephi a Cupertino patrocinium.
[14] [Mulier ex mamillæ tubere moribunda,] Anna Teresia Bundari Cupertinensis anno ætatis suæ quadragesimo septimo, mense Junio anni MDCCXXXI molesto scirrho, spurio, sed maligno sub mamilla sinistra correpta fuit, qui cum indies valentior contumaciorque evaderet, nihil quidquam arti medicæ cedebat, & miseram mulierem acerbis doloribus atque incredibili molestia conficiebat. Sub finem Augusti accessit manifesta febris quotidiana periodica, defectibus animi comitata, qua durante, tuber non nihil imminuebatur, sed decedente, in pristinam magnitudinem, quæ ovum gallinaceum æquabat, restituebatur. Sublata febri, idem tumor cum pristinis acutis cruciatibus adhæsit. Mense Decembri eadem febris cum funestioribus adjunctis, id est cum deliquiis & cordis palpitationibus recurrit, & humores in prædicta mamilla stagnantes, ad corrodendam afflictam partem acriores facti, intolerabilem cruciatum infirmæ creabant. Hinc medico, qui eam curabat, morbum malignum & immedicabilem esse judicante, monita est, ut se sacro Viatico præmuniri pateretur; quod cum omni animi submissione fecit. Suggerentibus nihilominus domesticis suis, aliisque, ut se B. Josepho a Cupertino commendaret, plena fide in Deum, & fiducia in patrocinium gloriosi Concivis sui, patrem Regentem Ruberti, Minorem Conventualem, arcersi jubet, rogarique, ut Beati reliquias afferret.
[15] [post allatas Beati reliquias,] Accurrit subito Religiosus, & hora secunda noctis frustulum habitus Servi Dei proferens, jussit ægram & domesticos ejus Pater, Ave & Gloria Patri &c in honorem sanctissimæ Trinitatis tertio recitare; incitavit illam ad devotionem, signavit prædictis reliquiis, hisque apud eamdem relictis, ad conventum suum regressus est. Moribunda, a medicis jam derelicta, viva spe recuperandæ per Beati patrocinium salutis concepta, in somnum incidit, & sub noctis medium visa sibi videre est in suo cubiculo venerandum quemdam Religiosum Ordinis Minorum Conventualium, sed cucullo caput tectum, ita ut eum agnoscere nequiret. Suspicata tamen, patrem Josephum esse, “Pater Josephe mi, inquit, adjuva me. Precor te, ut liberes me tam gravibus febris effectibus, & hoc tam maligno tubere.”
[16] [ab ipso apparente sanatur.] Eamdem precem iteravit; dumque Religiosum illum veste apprehendere conabatur, is ex oculis evanuit, & ipsa excussa somno est. Tum vero se sine ullo dolore, sine febri, & hujus effectibus comperit; admotaque ad locum tuberis manu, nullum amplius invenit. Magna fuit in ædibus exsultatio, sororum præsertim, quæ ab Anna Teresia advocatæ, admirabundæ spectarunt, contumacem illum malignumque humorem evanuisse; qui dum dilaberetur, ut manifestam gratiam faceret, dolorem aliquem in pede, qua cruri adhæret, cum exiguo calore febrili biduo triduove reliquit, post quod libera & expedita, sine ullo alio remedio aut morbi crisi mansit; ita ut ad ecclesiam Cryptellæ accedere potuerit, ut miraculum publice testaretur, Deoque & insigni suo Patrono & concivi, B. Josepho gratias rependeret.
ANNOTATA.
a De B. Rita Cassia, vidua, Ordinis Eremitarum S. Augustini, in Opere nostro actum est ad diem 22 Maji. Est autem Cassia, indigenis Cascia, Italiæ oppidulum in Umbria in diœcesi Spoletana.
b Macerata Marchiæ Anconitanæ civitas est, episcopatis sub archiepiscopo Firmano, Juxta Chientum fluvium in monte condita, & in dominio summi Pontificis.
c Vulgo nota est hæc Sardiniæ insulæ in mari Mediterraneo, regni titulo illustratæ, Italis Cagliari dicta civitas archiepiscopalis, & totius insulæ caput & regia sedes.
d Indicatur hic B. Salvator de Horta, Ordinis S. Francisci de Observantia, cujus corpus Calari in sui Ordinis sacello pie asservatur & colitur. Hujusgesta illustrata apud nos sunt ad diem 18 Martii.
CAPUT II.
Varii morbi & corporis mala per Beati imaginem, reliquias & invocationem subito curata.
[Puer moribundus admotam Beati imaginem] Michaël Dominicus Donatus, filius domini doctoris Josephi Cafaro & dominæ Euphemiæ Caldrami, tredecim mensium infans erat, cum graviter conflictatus est ex doloribus ac nervorum motibus, convulsiones præsagientibus, quæ etiam ex inquietudine & continuo planctu apparebant. Intra octiduum morbi distentus in lecto, sine motu, oculis omnino clausis, pallidus & confectus, cadaveri simillimus, ad extrema vitæ pertigerat. Plangebant illum acerbissime velut mortuum amantissimi parentes & amitæ a; jamque pro eo honorifice sepeliendo quædam parata erant. In hoc statu a vespere usque ad horam noctis secundam diei XX Julii anni MDCCXXXIV jacuit, dum interim supremus ejusdem halitus exspectaretur. Parentibus igitur & amitis e cubiculo egressis, unica ancilla, Irene nomine, & quidam canonicus collegiatæ ecclesiæ ejus loci, probæ vitæ sacerdos, apud moribundum remanserunt. Postquam hi duo agenti animam puerulo reliquiis aliisque rebus sacris benedixissent, venit iis in mentem de B. Josephi imagine, quæ ad cervical pendebat, quam inde acceptam ad morientis infantis labia admoverunt, alta voce ipsi dicentes: “Donatule, Donatule, osculare, osculare patrem Josephum Cryptellæ.”
[18] Ad has voces velut ex profundo lethargo excitatus puerulus, [pie osculatus, subito convalescit,] oculos aperuit, dictamque sacram imaginem osculari cœpit, & clara voce dicere: “Mammam, nutrix, mammam, nutrix.” Attonitus primum, ac deinde plenus gaudio canonicus, domesticos appellavit, inter quos pater primus accurrens, vidit non jam moribundum filiolum, qualem reliquerat, sed puerum pulchrum, alacrem & vegetum, qualis fuerat ante malignam infirmitatem suam. Pater igitur præ lætitia & spirituali voluptate gestiens, accepit imaginem & ipse quoque filio suo ait: “Osculare, osculare, Donatule, iconem nostri venerabilis patris Josephi, per cujus merita sanus & salvus es.” Puerulus autem eam iterum iterumque & sæpius osculatus est: deinde significavit, se surgere velle & in nutricis sinum confugere; quæ cum præsens esset, sublatum læta admovit ad ubera, quæ ipse, ut olim sanus, suxit.
[19] [& cum tota familia in Ecclesia Cryptellæ gratias agit.] Ad agendas pro tam insigni beneficio gratias omnes istius domus incolæ una cum sanato filio ad ecclesiam Cryptellæ, quæ ad Beati conventum pertinet, accesserunt, ibique super altari beatissimæ Virginis primum pios animi affectus, deinde pueri vestes fasciasque, & quos pro Donatuli funere panniculos cereosque paraverant, obtulerunt. Cumque hic lætus & festivus domum rediret, pedes suos frequenter aspiciens, aiebat: Le pape, le pape b; quam vocem parentes tum quidem non intellexerunt; sed cum eadem continuo repeteret, agnoverunt, se filii sui calceolos non reliquisse in ecclesia. Quam ob rem de miraculo semper magis certiores facti, etiam illos pro explendo voto illuc miserunt.
[20] [Doloribus colicis laborans, per Beati pileum] In Monte-Filatrano, Marchiæ Anconitanæ oppido c, Josephum Leali cœmentarium, annorum viginti sex, die VIII Julii, anno MDCCXXXV dolores ex humoribus colicis corripuerunt, ex quibus etiam aliquoties alias graviter decubuerat. Vocavit ergo de more medicum, ut acerbis suis doloribus, qui nullam ipsi quietem dabant, mederetur. Is quæcumque pro tali morbo curando ars medica umquam præscripsit, remedia adhibuit: quibus nihil proficientibus, medicamenta, opio mixta, ei porrexit; quæ tamen æque ac alia effectu caruerunt. Jamque aliquot morbi dies exegerat, cum jussu patris magistri Sebastiani Beni, Minoris Conventualis, invisit eum quidam ejusdem Ordinis Religiosus, secum ferens B. Josephi a Cupertino pileum, ut eumdem benediceret. Qui cum ipsum præ doloribus, quibus viscera sua (ut ipse asserebat) comminuebantur, vehementer agitatum comperiret, ad patientiam hortatus, jussit spem suam in Beati patrocinio collocare. Deinde recitato Pater & Ave, signavit eumdem, afflictas partes pileo contingens, eoque ad fiduciam in Deo Deique Servo habendam rursus excitato, extemplo recessit.
[21] [extemplo curatur.] Vix domo egressus fuerat Religiosus ille, quin æger se sanatum, omnique malo sic liberum senserit, ut e lecto consurgeret, cibum caperet, eaque quiete frueretur, qua jam multis diebus caruerat. Postridie mane medicus eum de more invisurus accedens, & contra opinionem suam perfecte sanatum reperiens, vehementer obstupuit. Verum stupor ille mox in gratiarum actionem conversus est, intellecto, ipsum a magno Dei Servo, B. Josepho a Cupertino, sanatum fuisse, & ita quidem sanatum, ut eo ipso die opificium suum exercere potuerit, & sine ulla virium suarum debilitate laborare. Quodque mirabilius est, cum diebus Vigiliarum soliti essent dolores ratione ciborum ingravescere, post acceptam eam gratiam, licet cibis esurialibus diebus ab Ecclesia præscriptis vesceretur, nihil umquam incommodi passus est. In grati animi testificationem prædictus Leali Auximum bis profectus est, ut pii Liberatoris sui sepulcrum in ea civitate inviseret; in patria vero sua miraculosæ suæ sanationis fidem publicam fecit.
[22] Inter tot, tamque famosa Beati nostri miracula, hactenus relata, prætereundum non est illud, [Monialis Carmelitana ex multis] quod soror Teresia Margarita a S. Josepho, monialis professa apud Carmelitanas discalceatas Aletii d in monasterio S. Nicolai, in seipsa experta est. Hæc nobilis monialis in octo circiter annorum decursu tanto & tam acerbo malorum cumulo oppressa fuit, ut etiam ab eorum primo, quod epilepsia hysterica fuit, die VIII Maji anni MDCCXXVII in summo vitæ discrimine versata sit. Hoc malo liberata, cœpit mense Decembri ejusdem anni validæ cephalææ accessibus impeti, quæ paulatim adeo contumax & atrox evasit, ut ipsam non modo in deliria adduxerit, verum etiam adegerit, ut caput suum in parietem impingeret. Jamque præ nimia amentia lecti impatiens, continue humi jacebat, & ad duros capitis ictus acuminata scabrosi saxi frusta addens, fronti suæ arcte alligabat, quibus hæc dilacerata copioso sanguine fluebat; rata hisce tam acerbis doloribus externis internorum cruciatuum tormenta nonnihil allevari.
[23] Nullum remedium huic miseræ proderat; ita ut medici post mille tentamenta velut desperantes, [gravissimisque morbis lecto affixa,] denique decreverint, ejusdem cranium subtilibus instrumentis incidere, ut tam rabidi doloris causam detegerent. Sane super duram meningem callosum tuberculum, magnitudinem ciceris æquans, repererunt, quo pharmacorum ope sublato, non tamen cessavit cephalæa. Quinimo quasi hæc sola ad eam torquendam impar fuisset, accesserunt in stomacho cruciatus spasmosi, quibus pene enecabatur; in pectore acerbissimæ convulsiones, quibus intercludebatur respiratio; assultus epileptici, tussisque tam gravis, ut quidquid in stomachum mitteret, id omne evomeret; ex qua etiam sæpe ruptis præ vehementi nisu thoracis fibris, visa est sanguinem spuere. Ex tam horribili malorum congerie nervis spinæ dorsi gravissime sauciatis, non poterat infirma pedibus amplius consistere, aut incedere, cogebaturque instar bruti repere, quoties ab una suæ cellæ parte ad alteram transeundum esset.
[24] Denique cachectica e evasit, osque ejus ac fauces frequentibus ulceribus, [animam agebat, destituta sensibus;] imus venter multis scirrhis infecta fuerunt. Febris quoque perpetua ipsi adhæsit, crura pedesque horribiliter intumuerunt; uno verbo, quædam malorum sentina facta est; nec dormire poterat, nec quiescere, nec nisi difficillime respirare; nullum sine nausea cibum capere; cruciabatur universe in nervis & musculis cum intolerabili dolore, aliisque pessimis adjunctis. Cum itaque medici intelligerent, sese in morbo, ex tot tantisque malis conflato, nihil posse proficere, de ejusdem sanatione plane actum esse pronuntiarunt. Hanc eorum sententiam acutissima ardens febris confirmavit, quæ mense Septembri anno MDCCXXXV supervenit cum tam valido impetu, ut ipsa mox ad extrema redigeretur. Quapropter Sacramentis munita fuit; jamque emigratura ipsius anima Deo commendabatur, jam usu sensuum destituta jacebat, & lethali sudore membra occupante, in lethargum inciderat; ita ut imminens mors inevitabilis esset.
[25] His ita constitutis, papyracea imago B. Josephi a Cupertino ad monasterium allata est, [sed post impositam ipsi Josephi iconem ad sensum redit,] quam sibi oblatam pater Anastasius a S. Josepho, Carmelita discalceatus, & ejusdem monasterii ordinarius confessarius, sub secundam vel tertiam noctis horam diei XVI Septembris supra moribundam viva cum fide deposuit, eamque in ipsius clientelam ferventi prece commendavit, ut a bonorum omnium Largitore sanitatem eidem impetrare dignaretur. Bonus ille Religiosus rogaverat etiam cælestem Intercessorem, ut, si Deus preces suas exauditurus esset, id aliquo indicio significaret; & postulatum obtinuit. Nam hora ejusdem noctis octava oculos aperuit & quædam verba elocuta est; atque ita alteri Religioso ejusdem Ordinis, qui in prædicti confessarii, inde jam egressi, vices successerat, opportunitas facta est eamdem denuo sacramentaliter absolvendi, monendique, ut religiosa vota instauraret. Monenti moribunda respondit, & postquam sanata fuit, affirmavit se ejus rei apprime meminisse. Post hæc ipsa in priorem lethargum relapsa est.
[26] [dumque Missa pro ipsa celebratur, subito sanatur.] Die XVII sub auroram reversus confessarius, postquam intellexit, indicium, quod petierat, obtentum fuisse, majori fiducia excitatus, ad Missam celebrandam se contulit, in eaque quam potuit ferventissime Beatum precatus est, ut pro vita integraque moribundæ incolumitate apud Deum intercederet. Necdum usque ad consecrationem processerat, cum moribunda inopinato erecta in lecto, sensit se integre convaluisse. Abacta febri, abactis doloribus, convulsionibus, omnique mala affectione libera, vestiri se denuo cœpit, mundaque subucula & Religiosis vestibus induta, protinus e lecto egressa, in sella consedit; ubi cum ex quadam moniali audisset, se incolumitatem suam B. Josepho a Cupertino debere, acceptam in manibus ejusdem imaginem cum magno pietatis sensu & devotione sæpius osculata est, sensitque inter invocandum ejus nomen “vires sibi augeri, & expeditiores sensus fieri” uti ipsamet testata fuit. Perfectæ itaque sanitati restituta, pristina Religiosæ observantiæ suæ officia obire aggressa est, obivitque, ut ceteræ omnes, gratias agens Deo & suo sancto Intercessori, a quo a morte ad vitam fuerat traducta.
[27] [Minervini dux grave mandibulæ malum,] Cum Ferdinandus Josephus Venturi, Minervini f dux, mense Novembri anni MDCCXXXVII Aletii in domo domini Nicolai Montefuscoli avunculi g sui, degeret, levis quidam dolor dexteram ejusdem mandibulam a parte inferiori invasit, de quo quidem tum minime erat sollicitus. Verum postridie dolor vehementissime ingravescens coëgit ipsum remediis uti, hisque nihil proficientibus, & malo semper minus tolerabiliter urgente, ejusdem civitatis medicum advocare. Hic inspecta parte afflicta, nullius mali indicium reperit; sed certum tamen liquorem pro temperanda convulsione præscripsit, inutili pariter conamine. Hoc advertens prædictus dominus Nicolaus, cum humana remedia, inquit cognato suo, nil prosint, ad cælestia recurrendum est; affirmavitque, ipsum subito sanatum iri, si certam fiduciam in servi Dei, patris Josephi Cryptellæ, patrocinio collocasset, & ejusdem reliquias, quas ille habebat, parti male affectæ applicari permisisset.
[28] [applicato Beati vestis centone, e vestigio pellit.] Ad hæc æger eam se fiduciam habere respondit, & reliquias petiit. Itaque dominus Nicolaus sine ulla mora reliquias quæsiturus abiit; dux vero interim toto cordis affectu Beato se commendans, precatus est, ut “ob insignem amorem, quo sanctissimam Virginem, quam, dum viveret, Matrem suam appellabat, prosecutus fuit, dignaretur sese tanto, tamque intolerabili cruciatu liberare.” Deinde quam potuit optime, cum quodam cubiculario & altero famulo suo Rosarium recitare aggressus, cum ad tertiam stationem pertigisset, superveniente cum Reliquiis domino Nicolao, quadam interiori lætitia & gelido tremore correptus est, editoque postea tenero planctu, exclamavit: “Ah venerabilis Pater, si amas Matrem tuam, pro amore, quo in ipsam ferebaris, jube hanc convulsionem a me abscedere.” Dum hæc diceret, idem erat Beati reliquias, quæ erant interioris ejusdem vestis cento, ad afflictum membrum admovisse, & tam diro malo eodem momento liberatum esse. Inceptam Rosarii recitationem cum inenarrabili lætitia prosecutus est, ac deinde ad capiendum somnum se composuit, & placidissime dormivit. Experrectus denique apprime incolumis, enixas sospitatori suo B. Josepho a Cupertino gratias egit, cujus patrocinii efficaciam & tunc & imposterum testificatus est.
[29] Annum ætatis octavum agens Philippus Sebastianus Felix, [Phaseolus, quem ex aure pueri, eo graviter cruciati,] dominorum Antonii Molineri medici Taurinensis h, & Octaviæ Faggiani filius, phaseolum, ab oculo dictum i, ex puerili joco dexteræ auri inseruit, qui in ea toto biennio hæsit, ipso ex castigationis metu id parentibus celante. Eo interim tempore puer distillationem oculi, cruciatum auris, mandibulæ tumorem, & surditatem passus est. Re tandem a patre cognita ex filio majore, cui eam minor indicaverat, is sine ulla mora præcipuum ex solertissimis chirurgis advocavit, ut phaseolum eximeret. Sed quidquid hic etiam cum summo infirmi dolore tentasset, coactus denique est a cœpto desistere, confessus, prout cum jurejurando testatus est, “rem esse naturaliter omnino impossibilem, phaseolum illum educere.” Quapropter patri suasit, ut hunc filium suum divinæ voluntati committeret, nec de vita ejusdem sibi imposterum blandiretur. In hoc statu puer sine alio remedio aliquot mensibus perstitit usque ad diem XVII Februarii anni MDCCXLII, quo inter audiendam Missam capitis vertigine correptus, & e scamno in solum prolapsus, a condiscipulis suis domum suam relatus fuit. Hic in lecto collocatus, & quodam pharmaco corroborante per dominam matrem suam Victoriam recreatus, petiit, ut chirurgum arcesseret, spoponditque, sese in illius potestate futurum.
[30] Arcessitus itaque a patre fuit alter peritus chirurgus, [chirurgi eximere frustra centaverant,] qui secure operandi gratia eum duabus fasciis ligari & a tribus hominibus teneri jussit, ne se moveret. Sed quidquid ipse quoque instrumentis suis efficere moliretur, quater iterata quatuor diversis diebus curatione, quia phaseolus aurem nimium penetraverat, frustra laboravit, & rem infectam relinquere debuit. Ex tolerato cruciatu, adhibitisque in aure violentis conatibus, vehemens febris orta est, qua conflictatus puer octo dies totidemque noctes quietis expertes degit; quam ob rem secta ipsi vena est, & per istam sanguinis imminutionem febris quidem desiit, sed dolor & surditas adhæserunt. Desperata ad hunc modum pueri incolumitate, divinæ providentiæ placuit, ut pia quædam persona prædicto domino doctori Molineri suggereret, ut afflictum filium suum B. Josepho a Cupertino commendaret, ab ejusque patricinio remedium exspectaret.
[31] Placuit amantissimo patri consilium, qui domum reversus, [per B. Josephi opem egeritur.] id ipsum filio suo persuadere conatus, Beati imaginem in ejusdem lecto deposuit, ut is sese ipsi viva cum fide committeret; ipse vero interim statuit, si Deus filium per intercessionem magni Servi sui sanasset, ad ejusdem gloriam acceptum beneficium mox testatum manifestumque facere. Currebat tum dies V Martii, & tertius quadrans horæ secundæ post meridiem, cum inde digresso patre, filius B. Josephi iconem coram oculis tenuit, & recuperandæ sanitatis desiderio flagrans, sese illi commendavit. Et ecce tibi, infirmus inopino plenus gaudio vociferari cœpit & clamare, ut tollerent phaseolum, qui sponte sua, sine ullo dolore, sine sanguinis effusione, per pus copiose emanans, extra aurem prodibat. Accurrit mater, & infestum legumen, quod in exteriori auris meatu apparebat, forficibus facillime exemit; puer vero, jam integre sanus, una cum parentibus Deo & B. Josepho a Cupertino, cui tam prodigiosam, momento temporis perfectam, sanationem acceptam ferebant, gratias humillime persolverunt. Post hæc ad Servi Dei gloriam omnes, pater, mater, filius major, minor sanatus, & duo illi Chirurgi factum istud modo maxime authentico testatum fecerunt, benedicentes perpetuo Deo mirabili in Sanctis suis.
[32] [Monialis gravi ac diuturno oris morbo] Dominus doctor Franciscus Valentini, primus medicus civitatis Assisii, die IX Januarii anni MDCCXLIV cum juramento testatus est, sororem Mariam Imperatrice, Romanam, monialem ad S. Quiricum in eadem civitate, annis elapsis sæpe a se invisam fuisse; cujus cum insanabili malo, quod erat semiparalysis utriusque musculi, qui ad aperiendum claudendumque os inservit, sex ante annis mederi conatus fuisset, iidem musculi usque adeo convulsi & motus expertes pluribus mensibus permanserant, ut cum os suum aperire non valeret, ad eam alendam necesse fuerit cibos liquidos ex una parte, qua dens deerat, ipsi ingerere. Erat Religiosa hæc cetera sanæ mentis, nec aliud incommodum passa, quam quod diximus, quodque pluribus mensibus sustinuit, derelicta non modo a prædicto medico, qui eam sanari posse negabat, verum etiam a quodam extero item medico, qui alterius sententiam confirmaverat.
[33] [per ejusdem invocationem in momento liberatur;] In hoc tanto discrimine monialis de improviso clamavit, & B. Josephum a Cupertino nominavit, sese illi toto cordis affectu commendans; & extemplo os suum aperuit, & ut olim sana, tamque diro incommodo liberata, Miraculum exclamavit. “Hæc retulit Religiosa” (ita laudatus medicus testimonium suum conclusit) “hæc ego testor, eamdem a me eo malo liberam compertam esse, cum ad eamdem invisendam subito arcessitus fuissem, ut instantaneum miraculum admirarer, quod Deus per magni servi sui B. Josephi a Cupertino intercessionem patraverat.”
[34] [uti & puer per reliquias variolis] Pompejus, filius domini Antonii Ottaviani Camertis k, & dominæ Felicis Giacometti Maceratensis, puer unius circiter anni, ex variolis, qui die septimo morbi ad interiora corporis refluxerant, atque ex fluxu ventris pene continuo & ardentissima febri, ad extrema deductus erat, eoque de superando morbo magis desperabatur, quod medicus in tam tenera ætate opportuna media adhibere non posset; ideoque pro deplorato habebatur. A mense Augusto usque in totum Septembrem anni MDCCXLIV contabuit, jamque vestes cereique pro funebri apparatu fuerant confecta. Interim Macerata reversus die secunda Octobris vespere dominus Paulus Bianzani, hierothecam, in qua filum ex mantica B. Josephi a Cupertino inclusum erat, infantis matri attulit, multis precibus a domino Joanne Giacometti istius patre impetratum. Hac accepta mater magna cum fide & devotione signavit filium, qui, cum jam se movere amplius non potuisset, visus est ad omnium circumstantium stuporem cunarum, in quibus cubabat, stragula sponte sua amovere, ridensque ac hilaris crura in altum sustollere; ab eo scilicet tempore incipiens se melius habere.
[35] [ortoque ex iilis oculi malo.] Postero mane experrectus, cantare, mirantibus, qui aderant, & ludere cœpit, omnibusque malis plane liber fuit: tertio die e cunis surgere voluit, exinde integra semper gavisus sanitate. Neque hic miraculum finem habuit. Ex variolorum multitudine quoddam tuber poliposum in magnitudinem pisi eidem puero accreverat, quo sinistri oculi visus penitus intercludebatur. Mater perfectum beneficium a Beato desiderans, viva fide animata, eadem lipsanotheca oculum filii signavit, & cum magno gaudio & stupore vidit in momento temporis infestum tuber evanescere, oculumque naturali suo officio restitui. Quapropter tam ipsa quam pater debitas Deo gratias persolverunt, vitam & incolumitatem filii sui B. Josepho acceptam ferentes. Ad majorem quoque sancti Intercessoris gloriam una cum medico, aliisque testibus oculatis, testati fuerunt, quæcumque hactenus narravimus.
ANNOTATA.
a Vel materteræ; Italice est Zie, quæ vox utrumque significat.
b Vocem hanc, quam nec ego intelligo, nec in Lexicis invenio, barbaram reliqui.
c Oppidulum hoc sedet in monte prope Musonem fluvium, & ab Orlendio part. 2, vol. 1 Orbissacri & profani inter præcipua diœcesis Auximanæ loca recensetur.
d Vide dicta ad Appendicem primam litt. mm in Annotatis.
e Καχεξία vox Græca morbum corporis, ex quo alimenta omnia corrumpuntur, significat.
f Minervinum, quod aliis Minervium, Minerbium, & Mons Orvinus, Italis Monervino appellatur, exigua civitas episcopalis est regni Neapolitani in provincia Bariana, in ipso limite provinciæ Basilicatæ. Orlendius part. 2, vol. 3 Orbis sacri & profani, eam cum principatus titulo nobilissimæ familiæ Pignatellæ subesse, affirmat.
g Vel patrui; Italice enim est Zio, quæ vox utrumque significat.
h Notissima est hæc urbs Italiæ, Torino indigenis dicta, Pedemontii caput, suique principis, Sardiniæ regis & Sabaudiæ ducis regia sedes.
i Nescio, quod phaseoli genus hic memoret.
k Camerinum, Italis Camerino, Italiæ urbs episcopalis est ditionis Pontificiæ in Marchia Anconitana, in confinio Umbriæ, Maceratam inter & Spoletum.
CAPUT III.
Alia miracula ac beneficia per ejusdem patrocinium impetrata.
[Malum tibiæ per ramentum] Dominus doctor Jacobus Buffi, unus e duobus primariis medicis Anconitanis a, sub finem mensis Septembris anno MDCCXLVI Auximum venit, B. Josephum a Cupertino, mortuum & sepultum in ecclesia patrum Minorum Conventualium ejusdem civitatis, venerandi gratia. Hic postquam devotionem suam explevit, a patre guardiano conventus S. Francisci obtinuit exiguam portionem exterioris arcæ, in qua supra dicti Servi Dei corpus jacuerat. Inde Lauretum profectus, antequam ad Castrum Fidardum b pervenisset, cum tempestas pluvia esset, & viæ cretosæ, omnis periculi in clivo evitandi ergo voluit in currum ascendere; sed ut erat locus angustus, tibiam dexteram inter ascendendum aliquantulum læsit; quod tum quidem nihili faciebat. Deinde Anconam reversus, quamquam primo triduo dolorem sentiret, ægros tamen suos invisere perseveravit, donec prima nocte Octobris gravi febre correptus sit cum tumore, intensissimo cruciatu & inflammatione erysipelosa in prædicta tibia. Quibus semper invalescentibus, die IV Octobris, qui sancto patriarchæ Francisco sacer est, eadem tibia intumescens, ac fere duplo crassior, quam naturalis status exigeret, coloris violacei & velut livida apparuit, & acerbissimis doloribus afflicta est: cumque nihil prodessent medicamina, ipse merito timuit, ne malum in gangrænam degeneraret.
[37] [loculi ipsius emortualis,] In hac tanta sua afflictione ad B. Josephi a Cupertino patrocinium recurrens, oravit patrem confessarium suum, ejusdem Ordinis Religiosum, ut aliquid ex ramento supra memoratæ arcæ, in quo illius corpus jacuerat, ad male affectum membrum applicaret; quod Religiosus post aliquot fusas preces circa horam vigesimam quartam c ejusdem diei exsecutus est; infirmo Servum Domini viva fide interim precante, ut desideratam sanitatem sibi apud Deum impetraret. Continuatis doloribus usque ad horam quintam noctis, æger in somnum incidit, dormivitque usque ad septimam, quando experrectus, nec quidquam doloris sentiens, palpavit tibiam, eamque detumuisse comperit; exploravit arteriæ pulsum, & febrim cessasse agnovit. Hinc magno affectus solatio, rursum obdormivit; & postero mane ante ortam lucem, petito allatoque lumine, tibiam detexit, & naturali statui omnino redditam, evanuisse tumorem, inflammationem cessasse, & colore livido sublato, pristinum nativum rediisse, deprehendit. Exsultavit enimvero de tam integra subitaneaque sanatione, debitasque Deo, sanctoque Intercessori suo, quem inter patronos suos allegit, gratias rependit. Publicavitque miraculum, quod propria sua manu scripto exposuit, & pro grati animi officio promisit, se sub finem anni sacrum Beati corpus invisurum, eoque allaturum anathema argenteum, tibiam exhibens, quod post decretum ipsi a sancta matre Ecclesia cultum ad ejusdem sacram imaginem appenderetur.
[38] [& diuturna alterius hernia, post applicatam] Joannes Baptista, filius doctoris Dominici Zacchieri, ex oppido Duzzia, diœcesis Imolensis d, ab anno ætatis suæ decimo intestina hernia laborans, nullum malo suo remedium umquam potuit reperire; quinimo qui ipsius curam susceperant Fori-Livii e, & inviserant Faventiæ f, aliique in aliis locis illud immedicabile esse pronuntiarant. Patiebatur multum in tempestatum mutatione, in leguminum fructuumque esu, & in itineribus, crescente cum cruciatu tumore. Armabat se, quantum poterat, cingulo, probe gnarus ad medelam suam miraculo opus esse. Feliciter ipsi accidit, quod pio in B. Josephum a Cupertino animo accepto, cum hujus virtutes ac miracula Religiosum quemdam ejusdem Ordinis commemorantem audisset, illius Vitam atque imaginem sibi comparare studuerit comparaveritque. Etenim ex hujus lectione & æstimatione crevit in eo fides & devotio, soluitque vesperi & mane semel Pater, Ave, & Gloria recitare; Beatum deprecans, ut se tam acerba hernia liberaret.
[39] [Beati iconem, & factum votum, sublata.] Interea die VI Augusti, anno MDCCXLVII, ætatis vero suæ trigesimo primo, cum Compita g Ariminum profecturus esset, & pars læsa magnum cruciatum crearet, solitum Pater, Ave & Gloria recitavit, pro salute sua Josephi patrocinium implorans. Promisit insuper, suam erga ipsum devotionem numquam se ex animo remissurum, sed in domo sua stabiliturum, & apud alios promoturum; curaturum præterea multas Missas celebrari, vigiliasque ac jejunia ad ejusdem honorem obiturum. Inter hæc viva in Deum fide, certaque in Beati patrocinio concepta fiducia, venit ei in mentem, ut afflictam partem ejusdem icone attingeret. Attigitque, ac mox magnum in ea parte & in ventre lenimentum expertus est, & admota manu explorans, comperit tumorem evanuisse & dolorem sublatum esse. Ita se in momento temporis sanatum intelligens, enixissimas gratias egit divinæ Clementiæ, suoque Intercessori, cui sese imposterum perpetuo obstrictum agnovit, numquam deinde vel minimum dolorem, minimumve tumorem aut intestinorum descensum passus. Licet autem cingulum abjecisset, multisque modis valetudinem suam explorasset, voluit tamen etiam inspici a perito chirurgo, qui affirmavit, nullum prorsus in ea corporis parte defectum superesse. Die XX Decembris anni MDCCXLVII publicum de miraculo testimonium fecit, ut B. Josephi a Cupertino gloria semper magis propalaretur.
[40] Dominus Josephus Brunetti presbyter Auximanus a die XIX Januarii anni MDCCL usque ad XXIII ejusdem mensis affixus lecto fuit ex gravissimo capitis dolore & fluxione in oculum sinistrum sine ulla interdiu noctuque quiescendi facultate. [Sacerdos, in somno jussus Beati iconem venerari,] Vesperi diei XXIII invalescente ad eum modum malo, ut jam tolerari amplius non posset, cœpit ipse ferventi prece B. Josephum a Cupertino invocare, ut Deum pro incolumitate sua exoraret. Inter hæc in somnum lapsus est, & in hoc brevi somno suo visus est sibi se in Beati clientelam committere, ante oculos suos ejusdem iconem habere, atque ita loqui: “Pater Josephe mi, præsta mihi hanc gratiam, impetra mihi a Domino Deo sanitatem.” Dum ex magno affectu sic precaretur, visus est iste alta voce sibi exprobrando respondisse: “Quid postulas gratiam, teque commendas mihi, dum me sub lecto tenes? Tolle me hinc, si gratiam velis: volo enim palam in conspectu esse & volo honorari.”
[41] Ad hanc exprobrationem excitatus sacerdos, & sudore perfusus, [obsecutus gravi capitis dolore liberatur.] cœpit plangere, & domesticis aliisque, qui in proximo cubiculo aderant, convocatis ait: “Tollite hinc e vestigio sub hoc lecto patrem Josephum, qui exprobravit mihi, quod se tam male habeam.” At illi, sublata sub lecto apertaque arcula, sustulerunt inde typum seu proplasma, quod post Beati mortem ex fuso super ejusdem faciem gypso conflatum fuerat. Hoc itaque dominus Gregorius Luchetti presbyter pio osculo venerandum infirmo obtulit, eodemque caput ejus attigit; atque ecce ipsum mox omni liberum dolore. Erexit subito se in lecto jam incolumis omnique expeditus malo presbyter Brunetti, mirantibus & gratulantibus omnibus, qui adstabant, inter quos erant duo alii sacerdotes, unus frater ipsius, paulo ante infirmi, & secretarius prædictæ civitatis, qui omnes simul cum duobus ejusdem loci medicis prodigiosam hanc sanationem, per intercessionem B. Josephi a Cupertino impetratam, ad gloriam & laudem Dei testatam fecerunt.
[42] Ne supra modum lectori molesti simus, perstringemus, quantum licuerit, [In partu periclitantibus] ceteras gratias ac miracula, per B. Josephi a Cupertino patrocinium a Deo concessa, recensuri quæque eo ordine, quo in authentica instrumenta identidem relata fuere. Ab Auximo itaque, ubi is mortalia sua spolia reliquit, exorsi, dicemus, dominam Annam Menichelli, uxorem domini Dominici Paulucci, anno MDCCXXXIII, die XXV Septembris in partu laborantem, morituram fuisse, nisi maritus ejus, in Beatum pie affectus, parum telæ, hujus sanguine tinctæ, in cochleari sorbendum miseræ parturienti dedisset. Quo facto, ipse domo mox egressus est, medicum & chirurgum advocaturus: sed ante hos prior adfuit B. Josephus, dominaque prolem masculam peperit, quæ cum pedes primo protenderet, a prudenti obstetrice in his prius baptizata fuit, quam tota in lucem prodiret. Puer deinde mortuus est; at mater tam grave periculum evasit, & uterque parens in ea mœstitia id spiritualis solatii habuere, quod filius suus baptismi gratiam percepisset. Beneficium factum est publicum a præ dicto domino Dominico, qui Deum, suumque patronum B. Josephum laudare non cessavit.
[43] [invocatus succurrit,] Domina Angela Zotti, uxor domini Joannis Baptistæ Piovesana anno MDCCXXXVII, die XX Novembris in Portu Gruarii h, diœcesis Concordiensis, post acerbissimos partus dolores nullo modo valebat parere. Puer enim reliquo corpore egressus ex utero, caput expedire nequibat; jamque duabus horis labor tenuerat, ita ut de matre & filio plane actum esset. Inter has angustias parturienti de beato Josepho a Cupertino in mentem venit, quæ frustum ex crepida illius Servi Dei, quod a Religioso ejusdem Ordinis ante acceperat, cum viva fide sibi applicavit, ac mox sine ulla mora puerum vivum & sanum, licet octo tantum mensium, enixa est. Puerpera omni discrimine cum singulari obstetricis, alterius mulieris, mariti matrisque suæ admiratione & gaudio, in momento feliciter defuncta, omnes unanimiter ad majorem Dei gloriam prodigium testati sunt, benedicentes gratiasque agentes beato Intercessori, tam benefico invocantibus se & suum patrocinium implorantibus.
[44] [& harum unius filium, pro mortuo habitum,] Magis etiam mirabilem Beatus noster se exhibuit in domina Rosa Montini, conjuge domini Thomæ Ciapponi, secretarii Montis-Ulmi i. Hæc in primo partu suo, qui in diem XXIX mensis Julii anni MDCCXXIII incidit, exhausta viribus, nec valens fœtum, qui caput jam exseruerat, in lucem edere, una cum filio suo in discrimine vitæ versabatur. In hisce tam tristibus angustiis maritus exiguum frustulum vestis B. Josephi a Cupertino in cyatho una cum aqua diglutiendum ipsi dedit: ipsa vero subito feliciter enixa est. Perbreve tamen istud gaudium fuit, quod puer a maternis convulsionibus & nisu suffocatus esset, lividusque sine halitu, sine motu cordis, & totus frigidus appareret. Delatus ad focum calefaciendi gratia, postquam ibi per mediam horam sine ullo vitæ indicio fotus fuisset, in cistella straminea collocatus est, adjutricibus ad matrem regressis, quæ jacturam suam odorata, flebat amare.
[45] [subito integre sanat.] Quam ob rem maritus, quamquam & ipse supra modum afflictus esset, uxori suæ, ceterisque mulieribus ait: Commendemus eum B. Josepho, cumque hic illum fecerit nasci, oremus, ut ipsi etiam donet vitam, imposituri eidem nomen ejus in Baptismo, si suscitatus a morte fuerit. Orare itaque cœperunt, Servi Dei opem magno cum fervore implorantes; dumque ita precarentur, vocem aliquam seu potius anhelitum audierunt; hinc ad puerum accurrentes, eum vivum sanumque, uti hodiedum vivit, repererunt. In Baptismo Josephus ex voto nuncupatus est; sed ex magnitudine publicaque notitia miraculi nomen Mortui resuscitati in hac sua patria ipsi adhæsit.
[46] [Tibiam fractam restaurat,] Anno secundo hujus seculi decimi octavi Maria Franciscus Cingolani, pistor de Monte-Lupone k, diœcesis Lauretanæ, cum in prædicto oppido, (uti per totam provinciam Marchiæ fieri assolet) Translatio sacræ Domus celebraretur, parvo tormento bellico ignem admovit, quod retrorsum actum tibiam ejus læsit, & in tres partes disrupit. Arcessitus itaque est chirurgus publico stipendio conductus, qui postquam suam ipsi operam contulisset, ad ceteras sui muneris partes digressus est. Erat Maria Franciscus erga B. Josephum a Cupertino pie affectus, ideoque quadam nocte, cum ex rupta tibia vehementer pateretur, vocem quamdam audire meruit, qua ipsi dicebatur: “Surge Maria Francisce, sanatus es. Ego sum Josephus a Cupertino.” Eodem tempore, quo eam vocem audiebat, sensit etiam a crucis tibia certum strepitum edi, non secus ac si fracta ossa mutuo conjungerentur. Postridie mane reipsa e lecto consurgens, comperit se a rupta tibia integre convaluisse. Utque Deo & beato Intercessori suo grates rependeret, Auximum profectus est, sacrum ejus tumulum invisurus, ibique inter suaves lacrymas acceptum beneficium divulgavit, & pro grati animi testificatione humillimos devotionis affectus obtulit.
[47] In eodem oppido Montis-Luponis nobilis dominus Jacobus Basvechi anno MDCXCII per contactum pileoli B. Josephi a Cupertino abegit apostema e capite, [apostema pellit; in fluvio periclitantem servat,] quod quadraginta dierum spatio acerbissimis eum excrucians doloribus, eumdem ad extrema deduxerat. Hic morbo suo graviter premente, promiserat fore, ut, si sanaretur, Beati sepulcrum honorandi gratia Auximum adiret. Adivitque una cum conjuge sua, Religiosoque ex eodem, cujus Beatus fuerat, Ordine, & duobus famulis; sed in transeundo Potentia l fluvio equus, impactis in scrobem pedibus, prolapsus est; ipse vero dominus Jacobus, qui eidem insidens, pedes stapiis implicitos habebat, sociosque præcesserat, B. Josepho invocato, e cella expeditum se comperit, & totam fere fluminis latitudinem usque ad alteram ripam per aquam pedibus trajecit. Postquam alii e comitatu suo eo advenerunt, quia ipsum omnino madefactum rebantur, rogantibus, an alias vestes induere placeret, respondit: Ecce, quantum beato Josepho obstrictus sim. Ne una quidem aquæ gutta tinctus sum. Atque ita reipsa contigerat; nulla enim aut corporis aut vestium pars madebat. Magna erat omnium admiratio, & majores etiam actiones gratiarum, quas Deo, Beatoque ad hujus sepulcrum rependerunt, ubi geminum quoque beneficium ab eo acceptum omnibus palam fecerunt.
[48] Anno MDCCLI, mense Augusto dominus doctor medicus Marinus Jacobus Presotini Recineti m in patria sua, [malo renum subito medetur.] exigua renum inflammatione cum acerbo dolore in sinistro latere correptus fuit, ex quo factum est, ut sanguinem urinaret. Agnovit ipse, quippe artis medicæ peritus, gravitatem mali sui, quod cum ex indiciis semper magis periculosum magis lethale evaderet, statuit illi secundum artis leges mederi. Sed postquam jam elapsis aliquot septimanis hac ratione nihil se proficere animadverteret, sed contra, malum semper invalescere, sanguinemque majori copia effluere, humanis remediis in posterum missis factis, magna cum fiducia ad B. Josephi a Cupertino opem recurrit, cujus patrocinio sanitatem a Deo obtinendam sperabat. Nec sua eum spes fefellit: applicata enim viva cum fide ad afflictam partem ejusdem imagine, paulo post sese integre sanum comperit: unde gratus in Patronum suum, authenticum de hac re testimonium his verbis conclusit: “Gratiam itaque mihi, licet servo indigno, a Deo ter optimo maximo impertitam, pro tanti Patroni meritis (nimirum Josephi a Cupertino) confitendum esse contestor. In quorum fidem hic me proprio caractere subscripsi hac die IV Decembris MDCCLI.”
[49] [Puer ex variis morbis ad extrema deductus] Jacobum Philippum, Josephi Mariæ Vignati & Magdalenæ ipsius conjugis, Auximo oriundorum, filium, annorum trium ac sex mensium puerum, acre gutturis malum, febris, dolores & insania, quæ nullum quieti locum dabant, circa medium Septembris anni MDCCLI invaserunt. Eumdem pene omnis loquendi audiendique facultas defecit, & cervicis nervi usque adeo debilitati fuere, ut ipse suum caput sustinere nequiret. In hoc tam deplorabili statu inspectus est ab Andrea Valenti chirurgo, qui de ejusdem incolumitate actum esse pronuntiavit, “nisi Sanctorum aliquis miraculum ipsi conferret.” Unguentum tamen aliquod ipsi præscripsit, quo octies deciesve inunctus, nihil tamen melius se habuit, imo totus marcuit, exceptis brachiis, quæ paululum movebat.
[50] [per illius opem cito convalescit;] In ea infirmitate veluti moribundus perseveravit usque ad diem VI Januarii labentis anni MDCCLII, quo die eum pater ad cubicula B. Josephi a Cupertino detulit, & in ejusdem sede collocavit, & post notabiles fervidasque preces receptum, advertit, caput sustinere cœpisse. Deinde domum relatum, uxori tradidit; cumque ad negotia sua sese jam conferret, audiit sibi ab eodem clara voce dici: Quo vadis, pater? Hinc ad ipsum reversus, jussit eum Pater noster in honorem patris Josephi recitare, ut se sanaret. Atque ita re vera postero mane, die VII Januarii, puer a matre in quodam scamno collocatus, visus est a domina Julia Magnani, illac transeunte, suis pedibus ludere. Mater advocata his vocibus: “Filius tuus sanatus est;” jussit eum surgere & ambulare: & ipse surrexit, ambulavitque, & amissam sanitatem integre recepit; ita ut pater post quatriduum domum suam reversus, eum, prout jam inaudierat, plane incolumem repererit. Persolvitque gratias Deo, beatoque Josepho intercessori suo, & cum ceteris acceptæ gratiæ testibus, hanc ad ejusdem gloriam publice contestatus est.
[51] [puellæ hernia curatur.] Alexius Starnari e Monte Filatrano n Perusii incola, & Teresia uxor ejus mense Aprili hujus anni MDCCLII Auximum conduxere filiam suam annorum tredecim, una cum Maria Cecconi, hujus matertera, ut pro ipsius sanitate B. Josephum a Cupertino implorarent. Puella hæc septem circiter annis quadam infirmitate laboraverat, hernia ab illis credita, ideoque constricta fasciis tenebatur; sed eadem a perito chirurgo in priori e duabus dictis civitatibus inspecta, hernia inguinis judicata est. Die XXV prædicti mensis in sacristiam patrum Minorum Conventualium S. Francisci Auximi omnes convenerunt, genibusque ibidem ante Beati iconem humi positis, magno cum fervore pro filiæ ac neptis sanitate supplicarunt. Postridie mane, die XXVI inde Lauretum profecti sunt, cum matertera malum neptis suæ inspicere & explorare avida, fascias dissolvit, eamque integre sanatam deprehendit. Perusium denique reduces puellam tribus distinctis vicibus ac temporibus a chirurgo examinandam curaverunt, qui ipsam prædicto incommodo penitus liberam esse affirmavit. Quapropter ut se insigni suo Patrono B. Josepho a Cupertino, a quo eam gratiam obtinuerant, gratos exhiberent, divinam misericordiam laudantes, rem gestam authentico instrumento publicam fecerunt.
[52] Hic finem Vitæ, virtutibus ac miraculis nostri admirabilis B. Josephi a Cupertino imponamus; non quod non supersint alia magna & prodigiosa de eodem dicenda; [Auctoris epilogus.] sed quod arbitremur, ea, quæ hactenus narravimus ut apta ad claram ideam ejusdem sanctitatis ingerendam, ita etiam utilia esse ad excitandam fidelium devotionem erga magnum illum Servum illius æterni & immortalis Domini, ad cujus laudem ac gloriam hoc Opus nostrum unice suscepimus, & ad hunc finem, ejusdem adjuti ope, perduximus o.
ANNOTATA.
a Ancona primaria est totius Marchiæ Anconitanæ, cui nomen dedit, civitas episcopalis, ditionis Pontificiæ in ora maris Adriatici, & celebre emporium.
b Vide Annotata ad Appendicem 1, litt. oo.
c Id est circa solis occasum: Itali enim diem a solis occasu passim incipiunt, & in viginti quatuor horas partiuntur.
d Imola, olim Forum Cornelii dicta, episcopalis civitas est ditionis Pontificiæ in Romandiola adVatrenum fluvium in Via Æmilia, in limite agri Bononiensis & ducatus Ferrariensis sita. Orlendius part. 2 vol. 1 Orbis sacri & profani Duzziam inter novemdecim diœcesis Imolensis foraneos vicariatus numerat.
e Indigenis Forli, Pontificiæ ditionis civitas episcopalis est in Romandiola & in via Æmilia:
f Indigenis Faënza, episcopalis item civitas est Pontificiæ ditionis in eadem provincia, in qua est Forum Livii, a quo decem milliaribus distat.
g Vulgo Savignano, oppidulum seu castrum Italiæ est in eadem Romandiola, Cesenam inter & Ariminum, indigenis Rimini, quod Pontificiæ pariter ditionis nota civitas est episcopalis in eadem provincia in ora maris Adriatici.
h Portus Gruarii, indigenis Porto Gruaro, alias Portus Romatinus dictus, Italiæ oppidum est ad Romatium fluvium ditionis Venetæ in Foro-Julii. Haud procul abest vetus civitas Concordia, olim excisa, cujus episcopus in laudato Portu Gruarii nunc residet.
i Italice est di Monte del'Olmo, qui pagus vel vicus est in Marchia Anconitana prope Maceratam. Baudrandus in Lexico Monte dell'Olmo vetus Piceni oppidum Pausulas fuisse ex aliquorum sententia affirmat, & in harum ruderibus illum ædificatum esse.
k Vide Annotata ad Appendicem primam, litt. nn.
l Italis Potenza, fluvius est, qui ex Apennino ortus & per Marchiam Anconitanam in Ortum fluens, non procul a Laureto in mare Adriaticum prolabitur.
m Indigenis Recanati, Italiæ civitas est ditionissummi Pontificis in Marchia Anconitana, quinque milliaribus a Laureto dissita, & episcopatu, qui nunc Lauretano unitus est, illustrata.
n Adi Annotata ad caput 2, lit. c.
o Hic nos etiam B. Josephi a Cupertino gestis ac miraculis enarrandis finem imponimus, plura haud dubie daturi, cum mirabilis ille Vir per solemnem canonizationem, ut certo futurum confidimus, Sanctorum albo, per Romani Pontificis oraculum falli nescium, fuerit adscriptus.
Acta Sanctorum: Anhang September V
Wir werden Fehler deshalb nicht korrigieren.
Wir verantworten nur die Veröffentlichung.
Heiligenlexikon
als USB-Stick oder als DVD
Unterstützung für das Ökumenische Heiligenlexikon
Artikel kommentieren / Fehler melden
Suchen bei amazon: Bücher über Acta Sanctorum: 18. September
Wikipedia: Artikel über Acta Sanctorum: 18. September
Fragen? - unsere FAQs antworten!
Impressum - Datenschutzerklärung
korrekt zitieren: Societé des Bollandistes:
Die Deutsche Nationalbibliothek verzeichnet das Ökumenische Heiligenlexikon in der Deutschen Nationalbibliografie; detaillierte bibliografische Daten sind im Internet über https://d-nb.info/1175439177 und https://d-nb.info/969828497 abrufbar.