Ökumenisches Heiligenlexikon

Acta Sanctorum der Bollandisten
Einleitung Juni IV Band Juni I Anhang Juni IV

23. Juni

DIE VIGESIMA TERTIA IUNII

SANCTI QUI NONO KALENDAS IULII COLUNTUR.

Sanctus Felix Presbyter, Martyr Sutrii in Italia.
S. Agrippina Virgo & Martyr, Romæ.
S. Avitus, Martyr Nicomediæ.
S. Cinzamus, Martyr Nicomediæ.
S. Arion, Martyr Nicomediæ.
S. Emetitus, Martyr Nicomediæ.
S. Alicus, Martyr Nicomediæ.
S. Capito, Martyr Nicomediæ.
SS. Alii LXXVIII, Martyr Nicomediæ.
S. Eustochius Presb. Ancyræ in Galatia Martyr.
S. Gaïnus Cognatus Ancyræ in Galatia Martyr.
S. Lollia, hujus filia Ancyræ in Galatia Martyr.
S. Proba, hujus filia Ancyræ in Galatia Martyr.
S. Urbanus, hujus filius Ancyræ in Galatia Martyr.
S. Aristoclus Presbyter, Martyr Constantiæ in Cypro.
S. Demetrianus Diaconus, Martyr Constantiæ in Cypro.
S. Athanasius Lector, Martyr Constantiæ in Cypro.
S. Palladius, Apud Habessinos honoratus.
S. Cotylas, Apud Habessinos honoratus.
S. Adramas, Apud Habessinos honoratus.
S. Moses, Apud Habessinos honoratus.
S. Esas, Apud Habessinos honoratus.
S. Saliconus, Apud Habessinos honoratus.
S. Cotylas II, Apud Habessinos honoratus.
SS. CL Socii, Apud Habessinos honorati.
S. Besoës miles, Apud eosdem.
S. Nor frater, Apud eosdem.
S. Didara mater, Apud eosdem.
S. Zenon miles, Martyr Arabs, Constantinopoli honoratus.
S. Zenas domesticus, Martyr Arabs, Constantinopoli honoratus.
S. Joannes, Presbyter & Martyr Romæ.
S. Leodegarius, Presbyter in Pago Pertensi Galliæ.
S. Ethelreda Regina, Virgo Abbatissa Elyensis in Anglia.
S. Hidulphus Dux Lobii & Binchii in Belgio.
S. Jacobus Episcopus Tullensis, Divione in Burgundia.
B. Lietbertus, Episcopus Cameracensis & Atrebatensis, in Belgio.
S. Bilius Martyr, Episcopus Venetensis, in Aremorica.
B. Petrus Prior Juliacensis in Campania Ord. S. Benedicti.
S. Walherus Martyr, Pastor in agro Namurcensi.
S. Lanfrancus, Episcopus Papiensis in Italia.
B. Maria Oigniacensis, in Belgio.

PRÆTERMISSI ET IN ALIOS DIES REIECTI.

D. P.
Felix monachus Cistercii, a S. Stephano Abbate rogatus, ut a morte indicaret num Ordo Deo placeret, quod & fecit. Is ut Beatus memoratur ab Henriquez & Chalemoto. Res tota, sed tacito nomine, refertur cap. 3 Vitæ S. Stephani	XVII Aprilis.
S. Anthimi Episcopi & Martyris translatio, profertur a Greveno & Canisio. Is est Episcopus Nicomediensis, relatus	XXVII Aprilis.
S. Desiderius Episcopus Lingonensis & Martyr, indicatur in Catalogo Ferrarii, citantis Renatum Benedictum. Acta ejus dedimus	XXII Maji.
S. Acacius Martyr cum Sociis festo duplici colitur in Aniciensi Galliæ Diœcesi, verosimiliter propter Reliquias. Est Dux 10000 Crucifixorum de quo	XXII Junii.
S. Julianus adolescens Martyr, in Flavia civitate, in mare mersus, memoratur a Maurolyco, Felicio, Petro de Natalibus, Flavio Dextro, Tamajo Salazar & Cardoso. Estis, qui Arimini ut Patronus colitur die quando Acta dedimus	XXII Junii.
S. Ortrudis Virgo, cujus corpus in cœnobio S. Bertini quiescit, inscripta est Martyrologio Germanico Canisii. Est hæc S. Rotrudis Virgo, cujus Acta dedimus	XXII Junii.
D. P.
Occursus imaginis Thaumaturgæ purissimæ Deiparæ Wladomiriensis, refertur in Synaxario Slavo-Russico anni 1679, quod nobis Latinum fecit Joannes Gabriel de Sparwenfels, Antverpiam divertens anno 1688. Est autem Wladomiria quam hic signari puto, regiuncula, Moscuæ ad Euroboream adjacens, ac nomen habens ab oppido ad 40 leucas distante, supra fluvium Clasma dictum: unde fortassis semel quotannis dicta imago ad Metropolim fertur solennissima pompa.
Liliosa, soror S. Jacobi Episcopi Tullensis, occasione hujus uni refertur a Saussaio, & in Indice Virgo sacra appellatur. Quæ de ea sciuntur, infra ad natalem S. Jacobi fratris proponuntur.

Salomon Dux Armoricæ & Albigeon ejus filius, referuntur a Saussaio: sed inter Pios.
Simon de Torciano Comitatus Ameliæ, Prædicator eruditus, patravit multa miracula, & post mortem requiescit in Amelia in Custodia Tudertina: ita Waddingus an. 1270 num. 27, & anno 1287 num. 20, inter viros doctos recenset Simonem de Corsciano in Custodia Tudertina, ubique tamen absque titulo Beati, quem ei tribuit Jacobillus de Sanctis Umbriæ ad hunc diem.
Joannes a Dionanto, alias Hortulanus, Oigniaci Regularis Canonicus, ut Beatus proponitur ab Arnoldo Raissio in Auctario ad Natales Sanctorum Belgii, occasione B. Mariæ Oigniacensis, quæ eum patris loco habuit; & infra in hujus Vita quæ de hoc dicenda forent, referuntur.
B. F. Marianus Brandius, Laicus, ob corpus post biennium incorruptum, & potentiam adversus dæmones in Corsica (ubi vixit seculo 14, aliis 15) in memoria fuit. Ita Gonzaga: qui etiam ab Arturo aliisque Beatus appellatur.
Francisca a S. Michaële Hispana, Ordinis S. Dominici in Monasterio Methymnæ-Campi, apparitione Deiparæ Virginis & Archangeli Michaëlis exhilarata in obitu, laudatur a Joanne de Rechac seu de S. Maria tomo 1 lib. 3 cap. 3 & aliis, & refertur hoc die in Anno sancto dicti Ordinis.
Guido Mirapicensis, in Gallia, anno 1318 Didacus Villanovanus, in Hispania, an. 1545 Petrus a S. Maria Madriti, anno 1570 Maria a Queto in Hispania, anno 1595
Ordinis S. Francisci ab Arturo Beati habiti, apud quem variæ eorum virtutes enarrantur.
D. P.
Paulinus Bernardini Lucensis Ord. Prædic. Observantiæ Regularis restaurator in Aprutio, Neapoli defunctus 1585, refertur in Catalogo Personarum Sanctitate illustrium ad calcem Martyrologii ut virtutum meritis ac miraculis conspicuus. Vita ibidem Ms. habetur per Fr. Dionisium ejus discipulum, ut scribit Marchesius in Diario, vix unum interim folium implens ad eam explicandam, ut videatur parvi momenti res esse, nec spem facere magnam Canonizationis impetrandæ, nisi alia momenta miraculorum frequentium evidentiumque accedant.
Ezechias Iosias Reges indicantur a Greveno & Canisio. Optaremus eos in antiquioribus Fastis reperire. Petrus de Natalibus eosdem refert	XXIV Junii.
S. Joannis Baptistæ Vigilia celeberrima habetur in omnibus Breviariis, Missalibus & antiquis Fastis, uti & dies Natalis	XXIV Junii.
D. P.
S. Golveneus, Episcopus Leonensis in Britannia Armorica, successor S. Pauli, a Thoma Dempstero Hist. eccles. gentis Scotorum lib. 7 dicitur hac die coli. Interim allegatæ ab ipso tabulæ istius ecclesiæ ipsum ponunt	I Julii.
D. P.
B. Hechardi, Ordinis Præmonstratensis, Fundatoris Canonicæ Scheidanensis Translatio celebrata est an. 1628; Natalis autem colitur	I Julii.
D. P.
S. Adeodatus Presbyter, Mediolani in æde Vincentiana sepultus IX kal. Julii, Probo Juniore IV Cons. perpetuo, Indict. III, legitur in suo Epitaphio; in quo signatas temporis obscuras mihi notas opto distinctius explicari; interim dum præstolor diem translationis ad Galliani ecclesiam, ipsi dicatam, ubi colitur	II Iulii.
S. Theodulphus, Episcopus Laubiis, indicatur a Ghinio: ab aliis sequenti die	XXIV Iunii.
D. P.
S. Febroniæ Virg. Mart. Natalis in monasterio Fontis-Ebraldi apud Saussaium in Supplemento, sed per errorem: notandus erat dies	XXV Junii.
S. Hildulphus, Archiepiscopus Trevirensis, indicatur in Menologio Scotico Dempsteri. Ejus Acta danda erunt	XI Julii.
D. P.
S. Christina Mirabilis in Hasbania; in Gynæceo sacro relata ab Arturo, non distinguente inter illam quæ Juliaci colitur Stumbelensem sive Coloniensem, & alteram hac seniorem Brabanticam, de qua sola agunt Auctores ab eo citati in notis. Unius Acta dedimus XXII Junii, alterius dabimus	XXIV Julii.
D. P.
Ven. Margaritæ de Claves Viduæ Elevatio & Translatio corporis, in civitate Pontis-delicatæ, in insula S. Michaëlis, una Tertiariarum in mari Atlantico, ad extructam sub ejus nomine ecclesiam anno 1587 ob spem proximæ Canonizationis, refertur in Hagiologio Lusitanico Cardosi: sed additur quod flacescente spe illa, ecclesia quidem dedicata est S. Margaretæ Virg. Mart. populus autem nihilominus pergit, propter miraculorum frequentiam, honorare piæ viduæ illius Corpus, & hoc die, & XX Julii, & in die obitus VIII Septembris. Processus pro Canonizatione facti, si fuerint nobiscum communicati, & Apostolica Sedes aliquem cultum defunctæ indulserit; poterimus de illa plenius agere prædicta die	VIII Septemb.
SS. Pistis, Elpis, Agapes Virginum, & matris Sophiæ passio Nicomediæ, memoratur in Ms. Barberiniano & a Notkero, & omissa Agape a Greveno & Canisio. Addit Notkerus a Latinis dici Fidem, Spem, Caritatem & Sapientiam. Eas Græci colunt XVII Septembris. Apud Latinos tres sorores coluntur 1 Augusti, Sophia seu Sapientia, mater vidua,	XXX Septembris.
S. Hildegardes Virgo apud Bingiam, quæ perdocta conscripsit, consignatur in Scriptis additionibus Carthusiæ Bruxellensis ad Grevenum. In Martyrologio Romano & aliis	XVII Septembris.
S. Gillenus Scotus, in Gallia miraculis & vitæ sanctimonia claruit. Ita Joannes Major lib. 2 de Gestis Scotorum cap. 8. Quo loco citato, S. Gillenus, comes S. Columbani, refertur hoc die a Camerario; sed negligenter lecto loco Majoris, qui solum addit in eadem Francia S. Columbanum miraculis conspicuum habitum. Nos dictum Gillenum arbitramur esse Gillenum, qui oppidum Hannoniæ celebre fecit, Atheniensis ortu, ut dicetur	XI Octobris.
S. Joannis Euangelistæ dormitio est inscriptæ Ms. Florario, Fastis Marianis, Balinghemio & aliis. At pluribus sequenti die: ipse vero colitur	XXVII Decembris.

DE SANCTO FELICE, PRESBYTERO MARTYRE
PROPE SUTRIUM IN TUSCIA SEPULTO.
Acta ex Actis Mss. S. Mustiolæ: tempus Martyrii, nomen in Fastis.

ANNO CCLVII

[Commentarius]

Felix Presbyter, Martyr Sutrii in Italia (S.)

BHL Number: 4455

AUCTOR. D. P.

Acta S. Mustiolæ, Matronæ Clusinæ ac Martyris celebris, III Julii illustranda, initium sumunt a Martyrio S. Felicis prætitulati, his verbis. Temporibus Aureliani * Augusti sæva persecutio orta est Christianis. Et dum nuntiatum fuisset, [Turcius Præfectus Tusciæ missus ad exterminium Christianorum,] quoniam in civitate [quadam] Tuscana quæ nobilis post gentilitatem fuit, [multi] ad sanctam religionem Christianam conversi florebant, tanta cupiditas [eos exterminandi invasit Aurelianum Augustum, ut quemdam Turcium Vicarium, Præfectoria data dignitate, ad discussionem Christianorum dirigeret. Veniens autem Turcius in civitatem Faliscam, sedens dixit; Omnia diligenter examinate, quærentes ut ubi divulgatus fuerit Christianus, sine difficultate nostris aspectibus præsentetur ferre pericula capitalia. Interea dum inquisitio facta fuisset in eadem civitate, [eos adhortantem S. Felicem,] contigit repertum esse Christianum, nomine Felicem. Qui audiens supervenisse virtutem persecutorum, cœpit congregare ad se Christianos & confortare omnes dicens eis: Parentes & fratres, & filii non vos conturbet ista caligo, quia modica est: perpetuæ vero tenebræ cavendæ sunt: state viriliter & pugnate; quia melior dies una in atriis Domini, super millia auri & argenti.

[2] B. Felix Presbyter divulgatus est ab aliquo quo Curiali, [comprehendi jubet;] dicente; In agro Falisco est quidam Presbyter, [dicendi] facultate repletus, qui seducit populum ad deserendum templa deorum, ut baptizentur & efficiantur Christiani. Audiens hæc Turcius misit milites, & tenuit Felicem Presbyterum, quem custodiæ publicæ mancipavit. Surgens itaque altera die jussit sibi in civitate Falisca tribunal parari, & Presbyterum Felicem sibi præsentari. Quem ita interrogat dicens: [sibique Faliscæ præsentatum,] Quod nomen est tibi? Respondit: Felix dicor. Dicit ei Turcius: Qua militia uteris, vel quo honore? Respondit Felix: Etsi peccator, tamen Presbyter sum Christi. Turcius dixit: Quare conventicula facis per diversa loca, & seducis populum ut non credant diis, & immolent secundum dispositionem antiquam & Principum jussionem? [atque in confessione perseverantem] Felix respondit: Quæ est vita nostra, nisi ut Dominum nostrum Jesum Christum prædicemus, & eruamus populum ab immunditia idolorum, ut fruatur unusquisque vita æterna. Dicit ei Turcius: Quæ est vita æterna? Felix Presbyter respondit: Ut colatur & timeatur Deus Pater, & Dominus Jesus Christus, & Spiritus sanctus. Turcius dixit: Depone infelicitatem Dei tui, & pare præceptis Dominorum nostrorum Augustorum. Felix Presbyter respondit: Quantum ad nos pertinet parere [Christo] mereamur, & deprecari nomen ejus.

[3] Iratus Turcius jussit os ejus lapide contundi [per milites suos] dicens eis: [jubet ad mortem usque lapide tundi.] Ipsum conterite, qui seducit populum. Et cum diu cæderetur, emisit spiritum: cujus corpus præcepit jactari in plateam: quod corpus collegit quidam [Irenæus] Diaconus, & sepelivit juxta muros civitatis Sutrinæ sub die nono kalendarum Juliarum. Hactenus Acta illa, ex Ms. Trevirensi S. Maximini, collato cum Ultrajectino S. Salvatoris & editione Suriana, ubi illa habentur ex egregiis Mss. libris sumpta, stylo in gratiam lectoris mutato (quod nobis non placet) & pro Turcio Turgius scribitur. Sed veriorem lectionem probant inscriptiones veteres apud Baronium in Notis ad Martyrologium; una ad Sanctos Apostolos his verbis, [Videtur is fuisse Turcii P. V. filius] Ex auctoritate Turcii Aproniani V. CL. Præfecti Urbis, altera in ædibus Capranicis, L. Turcio Aproniano V. C. filio L. Turcii Aproniani.

[4] Habemus apud Bucherium, in Victorii Canonem Paschalem, pag. 286 ex temporibus Gallieni, ab anno CCLIV usque ad CCCLIX deductum Ms. quo docemur, quis & quantum temporis Præfecturam Urbis interea administraverit; sed nusquam ibi invenitur Turcius, nedum sub Imperio Aureliani qui illud ab anno CCLXXI per triennium tenuit: [non sub Aureliano] tenuit autem semper solus, adeoque alienum etiam est ab ipsius tempore, quod in Actis, quæ alioquin sincera & judicialia prorsus esse videntur, inculcatur Principum jussio, & præcepta Dominorum Augustorum. Quare existimo erratum in nomine Aureliani, per meram elementorum conversionem, scribendumque ac legendum Valeriani, qui cum Gallieno filio Imperium tenuit sub exitum anni CCLIII, secundum accuratiorem Pagii chronotaxim, [sed Valeriano, & Gallieno,] Imperator salutatus, sub eoque passos SS. Mustiolam atque Felicem. Quamquam enim nullus superiorum Principum, ne illi quidem ipsi qui palam Christiani fuisse dicuntur, scilicet Philippi, tanta humanitate & benevolentia nostros complexus est, quantam ille [Valerianus] præseferebat initio Principatus sui: Magister tamen & Archisynagogus Magorum Ægypti, id est eorumdem patronus ac fautor præcipuus, Macrianus, ei tandem persuasit, ut ab hoc instituto descisceret, jubens ut castos quidem ac sanctos viros persequeretur atque occideret; uti apud Eusebium lib. 7 cap. 10 scribit S. Dionysius Alexandrinus tunc vivens, & fidei causa exul.

[5] Quando autem cœpit persecutio? Ipso, quo S. Stephanus Papa Martyr occubuit anno CCLVII, [qui persecutionem an. 257 resuscitarunt.] inquit Pagius, inter Augustorum quinquennialia, non prius. Et hoc libentius nunc tenemus, expensa accuratius quam alias fecimus sententia verborum S. Dionysii. Isto ergo anno Lucius Turcius Apronianus filius Turcii Aproniani, quondam Urbis Præfecti, [Nomen Martyris ab Usuardo inscriptum Fastis.] fortassis sub Decio, prius certe quam Indiculus Præfectorum inchoaretur, Vicarius fuerit, tunc Præfecti Junii Donati: qui paterno exemplo Christianis infestus, cum dignitate Præfecti Tusciæ ad eorumdem persecutionem missus sit a Valeriano; & S. Felix coronatus Faliscæ; quæ Faliscorum caput hodie urbs Castellana dicitur, ad Tiberim sita XVIII p. m. ab urbe Roma: sepultus autem prope Sutrium, pari fere spatio remotum ab urbe, sed Falisca solum distans XI p. m. Usuardus ipsum, prælucentibus Actis, primus inferuit Martyrologio his verbis: In Tuscia civitate Ultrina (lege Sutrina) S. Felicis Presbyteri cujus os tamdiu jussit Turcius Præfectus lapide contundi, donec emitteret spiritum. Secuti Usuardum alii sunt, & cum iis Romanum denique Martyrologium, Sutrii in Tuscia S. Felicis, & Interim istic hodie in Cathedrali aliud non superest quam frustulum ossis in grandiori lipsanotheca pluribus communi; festum tamen ut secundarii Patroni solenniter celebratur.

[Annotatum]

Anmerkung * imo Valeriani.

DE SANCTA AGRIPPINA, VIRGINE ET MARTYRE ROMANA,
MENIS IN SICILIA ET APUD GRÆCOS.

SUB VALERIANO

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Agrippina Virgo & Martyr, Romæ (S.)

AUCTOR. D. P.

§. I. De cultu Sanctæ apud Græcos & Siculos, ejusque erga hos beneficentia.

Agrippinæ Virginis & Martyris cultum, fuisse apud Siculos celeberrimum, [Cultu ex Sicilia Constantinopolim traducto,] nulla re certius probari potest, quam ex celebritate ejusdem apud Græcos, hodiedum perseverantis in eorum Menæis excusis; usque adeo ut in Typico & in Ephemeride metrica sola faciat nomen diei; & in hac quidem sub hoc versu;

Εἰκαδι θεινομένη τριτάτῃ θάνεν Ἀγριππίνα.

Vicena & terna percussa obit Agrippina.

Unde etiam in Moscovitico figurato Kalendario, a Græcis accepto, eadem exprimitur; sed cum Aristocle, cujus & duorum sociorum Græci quoque meminerunt; in Menæis quidem nomine dumtaxat tenus; in aliis vero Mss. per solam brevis elogii lectionem; cum Agrippina totum Officium impleat, quatuor versibus similaribus propriis, & Canone sive Hymno, [diem 22 Junii proprio Officio occupat;] in Odas octo distributo constans, præter Elogium sive Epitomen Martyrii, cui de more præluditur per hujusmodi Distichon.

Πληθεῖσα πολλῶν τραυμάτων ἐκτυμμάτων,
Πολλῶν μετάσχης στεμμάτων, Ἀγριππίνη.

Repleta multis verberum vibicibus,
Multas coronas suscipito Agrippina.

Elogium tale est, ut verbotenus acceptum videatur ex Canone, tamquam ante composito. Ipsum hic prius accipe.

[2] [sub quo recitanda Martyrii Epitome,] Αὕτη ἡ Ἁγία ἐξ ἀπαλῶν ὀνύχων, γέννημα καὶ τρέμμα τῆς περιδόξου Ρὥμης ὑπάρχουσα, καὶ ὥσπερ λειμῶνι ῥόδον ἐυοσμον κατευοδιάζουσα πιστῶν τὰς καρδίας, καὶ τὸ δυσῶδες τῶν παθῶν ἀποδιώκασα· παρθενίᾳ γὰρ καὶ ἀνδρείᾳ τὴν ψυχὴν ὡραΐσασα, καὶ τῷ Θεῷ μυμφευθεῖσα θαρσαλέως καὶ ἀνδρείως πρὸς τὸ μαρτύριον χωρεῖ· καὶ διὰ τὸν ἔρωτα καὶ τὴν ἀγάπην τοῦ ἑαυτῆς νυμφίου Χριστοῦ, πολλαῖς βασάνοις ἑαυτὴν ἐκδίδωσιν. Ρἁβδοις οὖν τὸ σῶμα τυπτομένη, τὰ ὀστᾶ τῆς ἀσεβείας συνέτριψε· καὶ τοῦ χιτῶνος γυμνωθεῖσα, τοῦ ἐχθροῦ τὴν γύμνωσιν ἐστυλήτευσε· καὶ δεσμοῖς πεδηθεῖσα, καὶ στρέβλαῖς καθυβληθεῖσα, διὰ θείου τε Ἀγγέλου λυθεῖσα, πᾶσαν δυσσέβειαν διέλυσεν· ὁθεν καὶ ἐν ἀυταῖς ταῖς βασάνοις τὴν ἑαυτῆς ψυχὴν τῷ Θεῷ παρατίθηται. Βάσσα δὲ καὶ Παύλα καὶ Ἀγαθονίκη, λαβοῦσαι τὸ σῶμα τῆς Μάρτυρος ἀπὸ τῆς Ρωμαίων πόλεως, καὶ τόπον ἐκ τόπου διαμειβουσαι καὶ μάκρα πελάγη, τὴν Σικελῶν ἐπαρχίαν καταλαμβάνουσι, κᾀκεῖσε τοῦτο διαπάυουσιν. Ἐπεὶ δὲ ἡ Σικελῶν τοῦτο ἐδέξατο, παραυτίκα τῆς δαιμόνων λυτροῦται δεινότητος. Ἀγαρῆνοι δὲ τολμήσαντες πιλήσαι τὸ φρούριον τοῦ ταύτης ναοῦ, ἀπώλείᾳ παντελεῖ παρεδώθησαν. Ἐκ τότε καὶ μέχρι τῆς σήμερον, λεπροὶ καθαρίζονται προσερχόμενοι πίστει· καὶ λοιπή πᾶσα νόσος τῇ ταύτῃς πρεσβεία δραπετεύει. Quæ sic Latine sonant.

[3] Hæc cum esset inclitæ Romæ semen & germen, & corda fidelium, [datur ex Mæneis.] veluti in prato fragrans rosa, suavi perfunderet odore, graveolentiam passionum effugavit. Animam enim gerens, Virginitate & fortitudine instructam, ipsa desponsata Deo, viriliter & audacter ad Martyrium properavit, & propter dilectionem ac caritatem Sponsi sui Christi seipsam multis tormentis exposuit. Ergo virgis per corpus cæsa, impietatis ossa contrivit; & veste nudata, inimici nuditatem manifestavit: deinde vinculis constricta & tormentis subjecta, cum esset ab Angelo Dei soluta, dissolvit omnem iniquitatem; atque in ipsa quæstione animam Deo reddidit: Bassa vero & Paula & Agatonica, clam accepto ab urbe Roma Martyris corpore, locum de loco commutantes, & longa emensæ maria, ad Siciliæ provinciam applicuerunt, & illud ibi deposuerunt. Illa autem mox atque ipsum excepit, liberata fuit a tetrorum dæmonum infestatione. Agareni vero cum præsumpsissent deprædari propugnaculum templi ejus, omnigena morte interierunt: atque exinde usque hodie leprosi mundantur quotquot ad ipsam fideliter accedunt, & qualescumque morbi per ejus intercessionem fugantur. Hæc ibi absque ulla mentione Martyrii a Bassa, Paula & Agathonica postea tolerati, quod tamen commendat Canon obscure quidem Ode IV & VI, clarissime Ode IX quæ ab eo sumit initium; ut mirum sit etiam illi non fuisse aptata saltem propria Disticha hoc vel alio die; & tamen in Romano hodierno adscribuntur X Augusti.

[4] Qui Translationis historiam mox dandam stylo exornavit suo, num. 21 meminit liber in quo recensentur miracula Sanctæ, [desideratur liber miraculorum:] quorum aliqua per compendium dixerit, ne forte ab legentibus cum fastidio susciperentur. Dolendum est sane periisse ejusmodi librum, quem credimus ante postremam Saracenorum irruptionem annumque DCCCXXVII quo illi totam fere insulam suæ subjecerunt tyrannidi fuisse scriptum, quidem Græce. Quamquam enim etiam Græce scripta haberetur dictæ Translationis historia, ut probat inde sumptus Canon, ea primigenio suo idiomate & stylo nunc non invenitur, atque initio plus videtur habuisse fictionis rhetoricæ quam certitudinis; huic autem multum adhuc decessit per Latinam versionem, factam seculo XI vel XII; idque eodem genio, quo pleræque Siculorum Sanctorum Vitæ, post expulsionem Saracenorum partim Græce, partim Latine sunt restauratæ licentius, sic ut nescias quid omnino tenere, quid adjicere debeas. [Translationis historia licentius exornata] Illam qualemqualem scriptionem, in qua cum dira sub Valeriano persecutione conjunguntur mores, pacatissimæ sub Constantino Magno Ecclesiæ tempora assimilantes, prima Panormus vidit, anno MDLXXII typis excusam; nescio quo Thoma de Monacho curatore, quem Rochus Pirrus ait, tom. 2 Siciliæ sacræ fol. 241, Officium S. Agrippinæ, quod circumfertur, ex vetustissimo exemplari protulisse. [datur, non sine censuris.] Hanc editionem Cajetanus contulit cum Mss. Ecclesiarum Syracusanæ, Panormitanæ & Menæninæ, sed dictione (quod nollemus) paululum perpolita. Accepimus tamen ut ille dedit, bifariamque divisam expendimus, in subjunctis cuique parti Annotatis, declarantibus exiguam auctoris accurationem, ad concilianda tempora, in iis quas de suo videtur addidisse circumstantiis nominibusque personarum. Dum enim certiora desunt, nec talia quidem supprimenda censeo; solum præmonitum Lectorem velim, ut illa dumtaxat verosimiliora credat, quæ inveniet convenire cum Canone, idcirco ante Historiam hic dando; etsi nec in illo quoque certa sint omnia, utpote argumento diu post rem gestam exornato innixa.

[5] [Græcus Canon, &c.] Canon iste primum videtur compositus fuisse in Sicilia, ubi ante eam a Saracenis repurgatam, omnes fere ecclesiæ lingua & ritu Græco utebantur; quomodo autem vel quando pervenerint Constantinopolim, non facile definiverim. Consideranti tamen, quod in parvo ac vetustissimo Menologio, ex Frederici Lindebrogii schedis ad nos perlato, atque in Synaxario Basilii Imperatoris jussu concinnato sub finem seculi X, necdum compareat nomen S. Agrippinæ; occurrit conjectura satis verosimilis, quod seculo XI necdum valde adulto, veteres quidam ex Menæo Christiani, commoditatem nacti furtim auferendi sanctum corpus, ipsum (sicut & alii alia sacra lipsana puta SS. Agathæ Luciæque) Constantinopolim avexerint, [videntur C P. recepta sec. 11 forte una cum corpore.] ubi talia gratantissime excipiebantur: pariterque institutam ibi festivitatem, annuo collocati decentius corporis die, quæ hodiedum perseveret. Ne tamen hoc fidentius asseverem, facit, quod non solum in Canone (quem in Græcis reformatum eatenus censeo, ut ibi formam Acrostichorum induerit, quam antea non habebat) nusquam memoretur honor Corpori vel Arcæ ejus habitus, ut passim in talibus solet, sed neque post Elogium, quale supra dedimus, in ullo Synaxariorum inveniatur notatus locus, ubi illius tam celebris sanctæ Synaxis specialiter agi consueverit. Proinde, si negare quis velit, ut potest, assertam a nemine translationem corporis ad urbem Regiam; restabit ut cogitet vel huic vel ejus Imperatori collatum a Sancta beneficium aliquod singulare, quod causam novo illi cultui dederit hoc XXIII Junii: sicuti Siculorum Sanctorum plurium cultus institutus Constantinopoli fuit, aliis fere diebus, quam quibus ipsimet Siculi eos colendos a majoribus acceperant.

[6] [Pulsis deinde ob insula Saracenis] Interim sive ablatum alio sit sacrum corpus, sive adhuc in terræ visceribus lateat, non ideo minus Menæi refloruit cum Christiana Religione veteris Patronæ cultus, post annum MLXXI, firmato novo in Sicilia Normannorum dominatu. Tunc restituta est, & Parochialis facta S. Agrippinæ ecclesia, cui anno MDLIII a Concilio Tridentino rediens Hieronymus Bononius, Syracusarum Episcopus (nam ad hujus diœcesim Menæum spectat) Collegiatam fecit; adificiisque & proventibus eamdem auxit Ioannes Antonius Buglius Baro Burgii, ut scribit Rochus Pirrus prælaudatus, addens; quod licet Sacrum Virginis corpus nulla adhuc potuit humana diligentia reperiri; [reflorescit virtus Sanctæ contra dæmones,] occultum tamen manifestis in vota mortalium signis se prodit, ac præcipue potestatem in malignos spiritus exercet, eosque corporibus obsessis expellit. Exemplo rem probat Cajetanus. Anno MDLVIII, XVI kal. Augusti, adducta est Menas energumena mulier cui Agatha nomen fuit. Perlecta est D. Agrippinæ historia, de dæmone ab ea ejecto; sed identidem inter legendum exclamans dæmon, ne ebriam illam (Agrippinam) compellarent, mox sensit ultionem. En inquiens, venit: jam appropinquat, ignitum flagrum intorquens; cædit, laceratque. O tergum! o tergum! Jussum effugium: feminæ crinium pars relicta: ut novacula scissa, signum fugæ petenti datum.

[7] Hinc factum, inquit Petrus, ut illa Virginis imago, quæ munito vallo insistens, [quam & statua ejus indicat,] dextera Crucem, læva catenam dæmonis collo insertam tenet, Civitati Menarum esset pro insigni. Talem ergo esse credo statuam, quæ die VIII Julii, quando Menis D. Agrippinæ festus dies agitur, & solennis processio habetur, intra extraque urbis muros traducitur, magno affluxu populorum. Hanc statuam, inquit Cajetanus, vetus opinio est trecentos ante annos (obiit ipse anno 1620, eoque mortuo opus postumum prodiit) ab eximio artifice factam, opus esse Jacobi Matinau Messanensis. [solita 8 Julii circumferri,] In ea duo conjuncta nec sine miraculo; eximia oris pulchritudo & pietas, ut nescias, dulcius oculos an animum pascat: adhæc simulacrum adeo vividum, ut qui viderit, viventem in eo Agrippinam jure dixerit. Hæc ille: cujus exaggeratio, fortassis nimia in commendanda forma statuæ, ad sculptoris arbitrium effictæ, vereor ne etiam detrahat aliquid huic, quod sequitur, quasi jugi miraculo, non tamen hic prætermittendo: quia ut exaggeratum etiam hic sit aliquid, habetur tamen certa probatio ejus fiduciæ quam in S. Agrippina Menæates habent repositam.

[8] [Lux supra ecclesiam apparens] Signum in bono a Deo datum, quod clientibus faveret suis Virgo, adversum tempestates. Nam turbato interdum cælo, supra D. Agrippinæ ædem, clarissimum lumen accenditur, atros inter nubium globos; læto omine civium, Divæ opem accipientium: ut enim fulgor cœptus, procellæ finis est. Id miraculi frequentissime a D. Agrippina ab omni ævo patratum ad hæc usque tempora. Præcipue memoraverim, quod anno Christi Domini MDLVIII, Octobri mense obtigit. Fœda nox urbi ingruerat: venti, imbres, tonitrua, fulgura, Menis exitium minitari videbantur. [solita tempestates sedare.] Ecce tibi lux, solito major, supra Agrippiniani templi fastigium: alii velut accensam facem, alii speciem stellarum quinque videre videbantur; ac circumjectæ per campanariam turrim primæ totidem luminibus intra horam quinquies aut sexies visæ clarescere: quibus affulgentibus horribilis illa tempestas remittebat: omnino cessavit, extremum cum præluxere; gratantibus lætantibusque civibus per urbis vias, quorum ingens multitudo ad ædem confluxerat, Dei benevolentiam & scelerum veniam cum lacrymis poscens. A plerisque in turrim ascensum, manensque adhuc lumen manibus apprehendebatur, haud ulla noxa magnaque metuentium animorum voluptate. Non ignoro e causis naturalibus hæc plerumque profecta: sed hos ignes eodem sæpius loco fulgentes, cum neque is altior supra urbem sit; finemque cum fulserint tempestatis fore, supra humanum est.

§. II. De tempore passionis, ipsique Historiæ licentius exornatæ aptanda correctione; deque Menæi situ, & Officio Gallicano.

[9] Hactenus veterem hodiernumque cultum probavisse sufficiat. [Passa creditur Sancta sub Valeriano,] Ad ætatem quod attinet seu tempus martyrii, Valeriani Imperium notavi: non quia id certum habeo, sed quia a Translationis scriptore traditum invenio, & a ceteris passim receptum. Ita tamen notavi tempus Valeriani, ut eo posito Bassa, quæ Martyris corpus dicitur in ecclesia S. Pauli sepelivisse, atque inde post annos aliquot transtulisse in Siciliam, neutrum fecerit immediate post Agrippinæ passionem; cum Valerianus regnare desierit anno CCLXII; ecclesia autem ista primum fundari cœperit anno CCCXXIV. Eadem quoque Bassa, in tali hypothesi non fuerit Sanctæ secundum carnem soror aut coæva; sed spiritu; quæ corpus, Constantini Magni ætate ex Romano cœmeterio aliquo illatum in Basilicam novam, ne tunc quidem devexerit in Siciliam; sed seculo sexto, quando vixisse scitur S. Gregorius Agrigentinus, ille Siciliæ Thaumaturgus antonomastice dictus in Canone, quando ecclesiis & monasteriis passim ornabatur insula, & quando jam alta pace fruebantur Christiani. Sic autem verificari poterunt pleræque circumstantiæ, talem publicæ rei statum supponentes. Posset etiam Valeriani tempus sic teneri, ut quæ cum eo non conveniunt circumstantiæ, omnes confictæ existimentur arbitrio scriptoris, nihil inter tempora distinguentis. [sed hoc incertum reddunt circumstātiæ asystatæ,] Ita fervente quidem persecutione raptum a loco cædis corpus sit, & delatum a Bassa, germana sorore in Siciliam; sed occulto habitum apud fideles, quousque serenitate indulta, libereque res suas agentibus Christianis, cœperit Sancta miraculis clarescere, temploque condito publice honorari. Hujus si fundatrix Euprexia fuerit, per collatam filiæ sanitatem ad id inducta, non ipsa corpus sanctum exceperit sibi a Bassa commendatum; sed intra possessionis suæ speluncam, proparentum ætate conditum, extulerit in publicum.

[10] Unum tamen addiderim, pleraque facilius conciliari posse, [facilius toleraturæ. Diocletiani ætatem.] si Diocletiani persecutione passa diceretur Sancta: licet etiam tunc fatendum semper erit, quod aliquæ aliæ circumstantiæ fuerunt stylo luxuriante adjectæ; puta annorum quadraginta spatium, quibus conditæ a se ecclesiæ ministraverint mater & filia; quamquam & hoc commode accipi potest, ut annorum istorum pars matri cum filia, reliqua soli filiæ adscribatur. Denique quod prædicta fundatrix toties dicatur per Sanctam admonita sic agere, ut nemini innotesceret locus conditi corporis, merito est suspectum, ne id excogitatum sit ad avertendam opinionem, haud prorsus temerariam de corpore aliorsum delato: ad quam etiam amoliendam Pirrus adducit, quod licet prorsus ignotus sit situs qui in area templi sepulcrum Divæ contineat, miram aliquando odoris suavitatem nonnullis afflat: qualem scilicet in adventu suo longe lateque efflasse sacrum corpus, narrat prædictæ Translationis Historia, ex sola forsitan conjectura, vel inventione scriptoris, assumptam spartam ut adornaret.

[11] Menæum Castellum, quo hæc omnia spectant, Ptolomæo vocatur Menæ: unde gentiletium Ciceroni Menænii, Plinio Menanini, [Menæi descriptio.] quomodo etiam in veteribus nummis a Paruta editis nominantur. Est autem oppidum Siciliæ mediterraneum, inter Agrigentinam & Catanensem urbes ita situm, ut hinc XXX, inde LX passuum millibus distet, XXX etiam Syracusis, ad quam diœcesim nunc pertinet. An olim ad Catanensem pertinuerit, ideoque ecclesiam S. Agrippinæ consecrasse dicatur S. Severinus Episcopus Catanæ, alias ignotus, viderint Siculi. Rochus Pirrus urbem jucundam a situ nominat, in qua lares ferme bis mille, cives circiter ad septem millia numerentur; & præter insigne Collegium Societatis Jesu, septem Religiosorum variorum Conventus, atque unus Monacharum: quæ omnia haud minimam loci claritatem indicant, conservationem suam per tot secula, quibus adeo multa ibidem olim nobilia loca funditus periere, adscribentis patrocinio S. Agrippinæ.

[12] Notat Baronius ipsius S. Agrippinæ Officium extare in Breviario Gallicano. Id vero non sic intelligas quasi in Galliam penetraverit hujusmodi Religio; sed quod Insula, per Normannos e Gallia advectos Christiano cultui reddita anno MLXXI, in pluribus Ecclesiis, Latino ritu restauratis, [Officii Gallicani istic usus antiquus] Gallicanum ordinem in sacris susceperit. Sic Godefiridus Bullionius Hierosolymorum Rex electus, regnumque a divino cultu exorsus, protinus (teste Guilielmo Tyrio lib. 9 cap. 9) in ecclesia Dominici sepulcri & Templo Domini Canonicos instituit … ordinem & institutiones servans quas magnæ & amplissimæ, a piis Principibus fundatæ, ultra Montes servant Ecclesiæ, id est Gallicanæ, quem admodum ad 8 Aprilis, ubi de Alberto Patriarcha, numero 88 demonstratum invenies ex serie Sanctorum Gallicanorum, inscriptorum Breviario ad usus Canonicorum istorum concinnato. Si quis putat Gallicani Breviarii usum, primum in Sicilia inductum a Gallis, sub Carolo Andegavensi, S. Ludovici fratre, illuc ingressis anno MCCLXVII; huic respondebo, [cum Romano mistatur an. 1564.] brevem eorum & invisum omnibus dominatum qui intra annum XV cum siculis Vesperis finem accepit, non videri sufficientem fuisse tali usui inducendo; quem etiam credibile est gentis odio mox abolendum fuisse, si tale principium habuisset; sed ante ipsos inductus, post ipsos facile conservatus fuit, usque post Tridentinum Concilium; cujus Decretis inhærens Joannes Horosius, Syracusanus Archiepiscopus, apud Pirrum pag. 194, anno MDLXIX, VIII Maji, in pervigilio Ascensionis Dominicæ, Officium Romanum, in suæ ac diœcesis ecclesiis recitari præcepit, omisso Gallicano, quo antiquitus utebantur. Ita mutatum tunc fuit vetus S. Agrippinæ Officium, inductumque est novum, de quo nihil hic dicendum occurrit, vetustiora sectanti. Græcum ergo, & ante Sarracenorum irruptionem usurpatum, accipe.

OFFICIUM PROPRIUM
Ex Magnis Græcorum Menæis, excusis annis MDCI.

Agrippina Virgo & Martyr, Romæ (S.)

AUCTOR. D. P.

Εἰς τὸ Κύριε ἐκέκραξα, Στιχηρὰ προσόμοια. ἦχος δ᾽. Ἔδωκας σημείωσιν.
Ad, Domine clamavi, Versus similares (id est, æquali syllabarum numero constantes ut eodem tono decantentur). Tomus IV, Dedisti significationem.

I Ρὥμη σε προβάλλεται ὥσπερ λειμὼν ῥόδον ἔυοσμον, Ἀγριππίνα πολύαθλε, πιστῶν τὴν διάνοιαν κατευωδιάζον ὀδμαῖς ἐναρέτοις καὶ τό δυσῶδες τῶν πάθων ἀποδιῶκον, Πάντιμε, Μαρτύρων ἐγκαλλώπσιμα, τῶν Παρθένων τὸ κάυχημα, τῶν θαυμάτων τὸ πέλαγος, Ἄγριππίνα πολύαθλε.

II Ὄλβον ὡς πολύτιμον τῇ Σικελίᾳ σε δίδωσιν, ἐν τῇ Ρὥμῃ ἀθλήσασαν, Χριστὸς ὁ Θεὸς ἡμῶν· ἔνθα γενομένη, ἀοίδιμε Μάρτυς, τὴν τῶν δαιμόνων πονηρὰν πληθύν διώκει ἐπιστασίᾳ σου· διό σε μακαρίζομεν, καὶ τὴν ἁγίαν σου σήμερον ἑορτάζομεν ἄθλησιν, Ἄγριππίνα πολύαθλε.

III Ἔφερον ἐπ᾽ ὥμων σε Βάσσα καὶ Παῦλα, προστάξεσι τοῦ τὰ σύμπαντα φέροντος τόπους διαμείβουσαι, καὶ μακρὰ πελάγη, Μάρτυς Ἀγριππίνα, θαυματουργίας φοβερὰς ἐπιτελοῦσαν θείᾳ χάριτι· κατέπαυσας δὲ ἐν τόπῳ, ἐν ᾡ Θεὸς ᾠκοδόμησε, κεκμηκότων ἀνάπαυσις γενομένη, Πανεύφημε.

I Roma te profert, velut pratum rosam suaviter fragrantem, Agrippina, agonum multitudine inclita; quæ mentes fidelium virtutum odoribus suffumigans, passionum graveolentiam dissipat, Reverendissima, Martyrum decus, gloria Virginum, miraculorum pelagus, plurium certaminum victrix Agrippina.

II Tamquam magni pretii censum, te, Romæ passam, Siciliæ donavit, Christus Deus noster: qui, cum advenisti, Martyr veneranda, pessimorum dæmonum multitudinem effugavit præsentia tua. Quapropter te beatificamus, & sanctam tuam Passionem hodie celebramus, Agrippina, ex multiplici pugna gloriam adepta.

III Humeris te portabant Bassa & Paula; ex ejus mandato qui portat universa, varia peragrantes loca & longa maria, o Martyr Agrippina, miracula terrifica patrans per Dei gratiam: requievisti autem in loco, in quo Deus præordinavit, facta quies laborantium, o toto orbe Celeberrima.

Eadem Cajetanus quoque reperit Græce in Basiliano S. Philippi Fragalatis monasterio, & cum subsequenti Canone Latine reddenda dedit socio pii laboris P. Augustino Florito, ediditque in lucem; cum hac tamen differentia, quod in Menæis ex ritu Ecclesiæ Constantinopolitanæ solum tres versus ponantur de Sancta, & duo de Deipara, hic prætermissa, quia ad rem nostram nihil faciunt; ibi autem inventi sint quinque de illa, nulli de Diva; fortassis ex proprio Siculis ritu; & quidem sic, ut primus & ultimus reperiatur fuisse omissus in Menæis: quare eos hic, licet Græce non possim, nullum hactenus in Sicilia nactus, qui talia mihi ibi describeret, Latine tamen dandos censeo: sunt autem hi.

Qui lapidibus multo errore decepti cultum impendunt, te lapide onerant, quod Christum solidissimam petram confitereris: quare morte obita, miraculorum splendore gloriosa coruscasti Agrippina, ut nostrum omnium qui te celebramus animas illustrares. Ubi cum lapidem Martyris corpori cruciando impositum legis, cujus neque in Elogio neque alibi fit mentio, intelligis prolixiorem extitisse Passionis historiam, seu veram seu fictam, unde id sumptum sit. Alias qui Menæis deest Versus, talis habetur.

Diuturno morbo mulierculam affectam liberasti, tuarum Reliquiarum admissione, o magna Virgo. Porro Agarenorum audaciam, in venerabile templum tuum ad prædandam irruentium, internecione mulctasti; quando istis desuper adstare visa es, instar pulcherrimæ columbæ volans, Crucemque præferens, Virgo Agrippina. Post versus sequitur Canon sive Hymnus de Sancta hoc modo.

Εἰς τὸ ὄρθρον ὁ Κανών τῆς Ἁγίας, οὗ ἡ Ἀκροστιχίς.
Ad Matutinum Canon Sanctæ, cujus Acrostichis est.
ΤΗΝ ΧΡΙΣΤΟΥ ΝΥΜΦΗΝ ΑΓΡΙΠΠΙΝΗΝ ΑΙΝΕΣΩ.
CHRISTO IUGATAM AGRIPPINAM LAUDABO.

Α᾽. ODE PRIMA.

Τῷ φέγγει τῆς χάριτος, τῆς ἀστραψάσης σοι ἄνωθεν, τὸν ζόφον ἀπέλασον τῆς ἀγνωσίας μου· καὶ παράσχου ἐυχαῖς σου, Ἀγριππίνα, χάριν ἀνυμνῆσαί σου, Μάρτυς, τὰ θαύματα.

Ηλίου φαιδρότερον ὡς ἀληθῶς ἐξανέτειλας ἐν τῷ στερεώματι τῆς ἐκκλησίας χριστοῦ, καὶ κατὲυγασας ἀκτίσι τῶν ἀρετῶν, Μάρτυς, καὶ θαυμάτων σου κόσμου τὰ πέρατα.

Νυμφίον ἀθάνατον καὶ σωοδότην ποθήσασα, ὡς μνῆστρα τὴν ἄθλησιν τούτῳ προσήνεγκας, καὶ ἀντέλαβες οὐρανῶν βασιλείαν καὶ στέφανον ἄφθωρτον, Μάρτυς ἀοίδιμε.

Χειρὶ τοῦ δεσπότου κυβερνωμένη διέπλευσας τὴν ἄστρατον θάλασσαν τῆς ἀσεβείας, Σέμνη, καὶ προσὼρμησας λιμένι, Ἀγριππίνα.

Claritate gratiæ, quæ tibi de supernis resplenduit, dissipa caliginem ignorantiæ meæ; & precibus tuis præbe gratiam, Agrippina, qua tua mirabilia, o Martyr, possim decantare.

Haud aliter quam verus sol speciosa, exorta es in firmamento Ecclesiæ Christianæ; & radiis virtutum miraculorumque tuorum illuminasti, o Martyr, fines orbis terrarum.

Regem sponsumque immortalem ac vitæ datorem desiderans, tuam ei passionem pro dote attulisti; & vicissim ab eo recepisti regnum cælorum atque coronam immortalem, Martyr celeberrima.

Impervium mare impietatis enavigasti, a Domino tuo gubernata, o Veneranda; & ad portum appulisti, Agrippina.

Secunda Ode huc non facit, ideoque Menæis festalibus nusquam notatur.

Τ᾽. ODE TERTIA

Ρἁβδοις τυπτομένη ἔχαρες, τούτοις τὰ ὀστᾶ τῆς ἀσεβείας συντρίβουσα, καὶ βοῶσα, Τῆς σῆς οὐδέν με ἀγαπήσεως χωρίσει κριστέ.

Ἵνα τῶν ἐχθρῶν τὴν γύμνωσιν, Μάρτυς, στηλιτεύσῃς τοὺς χειτῶνας γεγύμνωσαι· διὰ τοῦτο τῆς ἀφθαρσίας τὴν στολὴν Χριστός σοι δίδωσιν.

Σ … deest Menæis sed ex … sicula versione suppletur.

Τείνας ἐπὶ γῆς τὸ σῶμά σου ὁ τῆς ἀσεβείας ἐπουργὸς μεματαίωται, τεταμμένην πρὸς τὸν Δεσπότην τὴν διάνοιαν ἐχούσῃς σου.

Serviliter virgis castigata exultasti, quia illis ipsis conterebas ossa impietatis; atque clamabas, Nihil me separabit a tua caritate, o Christe.

Traductura palam hostium nuditatem, vestibus exuta es, Martyr: ideoque tibi Christus donavit stolam incorruptibilitatis.

Os adversum te, æquissimam Christi Martyrem, obloquentis obstructum est; te interim Christi magnalia prædicante.

Impietatis minister corpus tuum humi extendens, frustratus spe sua est; cum haberes intentam Domino mentem tuam.

Sequebatur in Menæis Εἱρμὸς (Latine Tractum diceremus, nisi diversa esset nominis ratio: hic enim sic dicitur quia tractim canendus; iste, quia ab ipso reliquorum quæ in eodem Officio canuntur trahitur consequentia) sequebatur, inquam Hirmus & Cantus de Sancta, tum Hirmus Theotokius de Deipara, atque Staurosimus de Cruce: Duo posteriores ad rem nostram non faciunt; priorem placet ad finem differre ne ordinem acrosticharum litterarum perturbet; maxime cum ejusmodi Hirmis abstineat Ms. Basilianum.

Δ᾽. ODE QUARTA.

Ὁ τὸ θέλημα τῶν τοῦτον φοβουμένων ποιούμενος, δι᾽ Ἀγγέλων, Μάρτυς, λύει σε δεσμῶν και στρεβλώσεων, τὴν διαλύσασαν πᾶσαν τὴν ἀσέβειαν τῷ δεσμῷ τῆς ἀγάπης Χριστοῦ τοῦ νυμφίου σου.

Νεκρωθεῖσα, δι᾽ ἀγάπην τοῦ νεκρώσαντος ἅπασαν τὴν ἰσχὺν θανάτῳ χαριν ἀναβλύζεις ἀείζωον, τοὺς ἐκ πάθων νεκρωθέντας θεραπεύουσα, Ἀγριππίνα, τοῦ Θεοῦ ἐγκαλλώπισμα.

Υπερβᾶσα τῇ ἀγάπῃ τοῦ νυμφίου σου ἅπαντα τῆς σαρκὸς τὸς πόθον, ἔφερες στεῤῥῶς ἐν τῷ τύπτεσθαι τὰς ἀλγηδῶνας, βοῶσα, Οὐ χωρίζει με τῆς στοργῆς σου, χριστὲ, τῶν πάθων ἡ ἐπίστασις.

Miterum deest strophæ, huic litteræ respondens; sed ex Latina versione suppletur.

Voluntatem timentium se faciens Deus per Angelos, o Martyr, solvit te a vinculis & tormentis, dissolventem omnes iniquitates, vinculo caritatis erga Christum sponsum tuum.

Gratia perenniter vivente manas, mortificata propter amorem ejus, qui morte sua omnem adversariam potestatem mortificavit; sanans mortificatos passionibus, Agrippina, Dei ornamentum.

Amore Sponsi tui transcendens omnem carnis concupiscentiam, dolores verberibus incussos fortiter tolerabas, clamabasque, Non separabit me a tuo amore, Christe, quæcumque instantia passionum.

Triadis sacrosanctæ amore decertantem beatam societatem Bassæ Agrippinæque & Paulæ Virginum quis digne laudaverit a fortitudine: & explicaverit quam acriter redarguta ab iis sit idolorum infirmitas?

Ε᾽. ODE QUINTA.

Φῶς ἄδυτον, τῷ σῷ ἐνσκηνώσαν σκηνώματι ἐδείκνυσιν, ὁρῶσιν ἐν νυκτὶ ὡς ἡμέραν, φῶς τῶν θαυμάτων πέμφουσαν.

Η ἄσπιλος ἀμνὰς, τοῦ ποιμένος τοῖς ἰχνέσι βαδίσουσα, ἱερεῖον ὥσπερ ἀμωμον τούτῳ ἐνθέως προσενήνεκται.

Νοῦν ἔχουσα φωτὸς προφητείας ἀναπλεων, τὰ μέλλοντα ὡς παρόντα ἡ ἀοδιμος Βάσσα προλέγειν κατηξίωται.

Ad instar diei lux indeficiens in tuo tabernaculo apparuit; videntibus in nocte diem, lumina miraculorum evibrantem.

Maculæ expers Agna, suique Pastoris vestigiis inhærens, ipsi divinum in morem oblata est, velut præstantissima victima.

Animum prophetiæ lumine plenum habens venerabilis Bassa, futura ut præsentia meruit prænuntiare.

ς᾽. ODE SEXTA.

Αστράψαν ἐκ τῆς Ρὥμης ὥς ἄδυτον ἥλιον, ἡ Σικελία τὸ σῶμα τῆς ἁγίας Μάρτυρος δεξαμένη, τῆς σοφώδους τῶν δαιμόνων λυτροῦται δεινότητος.

Γεννάιως ἁι τρισόλβιοι ἅγιοι Μάρτυρες, ἁι πρὸ θανάτου θανοῦσαι ἐν τῇ προσδοκίᾳ τοῦ μαρτυριου, νεκρωθέν σου σοωφόρον τὸ σῶμα κομίζουσι.

Ρομφαῖαι τοῦ ἐχθροῦ ἐπί σε ἐξησθένησαν· καὶ γὰρ ὡς πόλεως καθεῖλες ἀθεμελιώτου τούτου τὰ θραση, Ἀγριππίνα, τῷ μόχλῳ τῶν ἐνδόξων ἀγώνων σου.

Ιᾶται τῇ προσφαύσει ἁιμοῤῥως τοῦ σκηνοῦς σου· λεπρὸι καθαίρονται πίστει, δραπετεύει δὲ ἄλλη δὲ πᾶσα νόσος τῇ προκλήσει τοῦ ἁγίου σου, Μάρτυς, ὀνόματος.

Gratanter excipiens Sicilia corpus sanctæ, tamquam solem Roma sibi affulgentem, tenebricosa dæmonum infestatione liberatur.

Robusto animo sanctæ ac ter beatæ Martyres, & ante mortem desiderio Martyrii mortuæ adferunt corpus, vivificum aliis, licet mortuum ipsum.

Inimici rompheæ super te obtusæ sunt: etenim audaciam ejus dissolvisti, Agrippina, veluti civitatem fundamento carentem glorioso ariete certaminum tuorum.

Profluvio sanguinis laborans sanatur contactu tui tabernaculi; leprosi mundantur fide, quivis alius morbus diffugit ad invocationem nominis tui, Martyr.

Ζ᾽. ODE SEPTIMA.
Hoc loco ex more legendum est Elogium ex Synaxario, id quod hinc acceptum Græco-latine legisti initio hujus Commentarii, cum suo præambulo Disticho.

Περιστερὰ οἷα χρυσῆ, ὅπλῳ τοῦ σταυροῦ φραττομένη, Ἀγαρήνους, τοὺς ἐν νυκτὶ τῷ σῷ προσεγγύσαντας, ἐξηφάνισας, σώσασα τοὺς πιστούς μιαιφονίας τῆς τούτων, Μάρτυς.

Πολυειδεῖς διὰ Χριστὸν πόνους ὑπομείνασα, Μάρτυς, ἄπονον εὗρες ἐν ἀυτῷ καὶ ἀθάνατον λῆξιν, κραυγάζουσα, Υπερύμνητε Κύριε, ὁ Θεὸς ὁ τῶν πατέρων, ἐυλογητὸς εἶ.

Ιερουργῶν ὁ θαυμαστὸς καὶ θαυματουργίαις ἐκλάμπων σοῦ τὰ θαυμάσια ὅρῶν, Ἀγριππίνα, Θεὸν ἐμεγάλυνε καὶ γηθόμενος ἔψαλλεν, Ὁ Θεὸς, &c.

Ν… Deest Menæis …

Panoplia Crucis obarmata, velut aurea columba, Agarenos, propugnaculum tuum noctu aggressos delevisti, fideles conservans ab eorum immanitate, Martyr.

Innumeris propter Christum laboribus toleratis, in ipso reperisti securam atque perpetuam requiem; & exclamasti, Benedictus sis, Domine Deus Patrum, omni laude superior.

Non usitata mirabilia tua inter sacrificandum videns admirabilis ille & miraculis ipsemet coruscus, magnificabat Deum atque psallens dicebat, Deus &c.

A… Deest etiam Cajetano, æque ac … Stropha præcedens.

Η᾽. ODE OCTAVA.

Ηνύξ ὡς ἡμέρα καθορᾶται τοῖς φέρουσι Μάρτυς σοῦ τὸ λείψανον, τόπος ἐυωδίαστο πᾶς σε δεχόμενος, δαιμονικὴ παράταξις σφοδρῶς ἠλαύνετο, ἀπέῤῥει σταγόνας [ἰάσεων] τοῖς ὑπερυψοῦσι Χριστὸν εἰς τοὺς ἀιῶνας.

Νυμφίον ἀθάνατον ποθοῦσα, ὀπίσω τῶν μύρων τούτου ἔδραμες, τούτου τὰ παθήματα, Μάρτυς, καὶ τὸν θάνατον ἐκμιμουμένη, Ἔνδοξε, καὶ ἀνακράζουσα, Τὸν Κύριον ὑμνεῖτε.

Ανύστακτον ἔχουσα τὴν πίστιν, ἐλάιῳ φαιδρυνθεῖσαν ἁιμάτων σου, Μάρτυς, τὴν λαμπάδα σου ἐνδον ἐισελέλυθας εἰς τὸν νυμφῶνα χαίρουσα τῆς ὀυρανίου χαρᾶς [ἀνακράζουσα] Τὸν Κυρίον υμνεῖτε τὰ ἔργα.

Ι … …

Martyriale tuum lipsanum ferentibus, o Sancta, nox quasi dies videbatur; locus omnis te excipiens perfundebatur suaveolentia; diabolica phalanx ejiciebatur; profluebant stillicidia curationum superexaltantibus Christum in secula.

Libera voluntate amplexa Sponsum immortalem, currebas post unguenta ejus, Martyr; & imitata ejusdem passionem atque mortem, o Gloriosa, clamabas, Hymnum dicite Domino.

Adornata sanguinis tui oleo lampadem fidei habens, Martyr, inextinctam illam intulisti in thalamum cælestis gaudii; & clamasti, Benedicite Dominum opera ejus.

Venisti ad hoc templum exultans, nam ejus videndi magno studio tenebaris, ut ei tamquam proprio currui insidens oblectareris.

Θ᾽. ODE NONA.

Νεύσει τὰ πάντα πιοῦντος, τοῦ μαρτυρίου πρὸς τὸ πέρας ἡ Ἀγαθονίκη σὺν Βάσσα, ὁμοῦ καὶ Παύλᾳ, προθύμως μέλπουσαι ὡς ἀληθῶς κατάλληλον, εὗρον τοῦ πόθου τὸ συμπέρασμα.

ἘΝ ἐπουρανίοις θαλάμοις κατασκηνώσασα, Παρθένε, καὶ τῶν ἀθεάτων τὰ κάλλη κατανοοῦσα, καὶ ἀπολαύουσα τῆς τοῦ Θεοῦ λαμπρότητος, τούς σε ὑμνοῦντας καταφαίδρυνον.

Στέφανος ἐτὲθη χαρίτων τῇ κορυφῇ σου Ἀγριππίνα, ὡς τελειωσάσης τὸν δρόμον, καὶ τηρησάσης τὴν πίστιν ἄσυλον, καὶ τῶν δικαίων τάγματα περιχαρῶς σε ὑπεδέξαντο.

Ω …

Dei cuncta operantis nutu ad metam Martyrii alacriter pervenientes Agathonica cum Bassa simul & Paula, vere & ad invicem concinere poterant suo se voto esse potitas.

Ad supercælestes thalamos recepta, Virgo, atque invisibilium pulchritudinem contemplans, Deique claritate fruens, hymnis te canentes illustra.

Beato capiti tuo imposita est corona gratiarum, o Agrippina, ut quæ cursum consummasti & fidem sinceram servasti; ideoque Justorum ordines hilariter te susceperunt.

Omnium tuoque Conditori, cum ceteris qui a seculo sunt beatis spiritibus, assistens magna cum fiducia, o Martyr Agrippina, impetra te laudare gestientibus remissionem peccatorum.

Porro tam hic quam alibi, ad finem singularum Odarum, addebatur Θεοτόκιον seu Mariale, ex laudabili Græcorum erga Deiparam affectu: quæ Theotocia omnia, absque ulla nota distinctionis (qualem semper Menæa adhibent, & quidem per Rubricam) legi apud Cajetanum possunt, admixta Hymno, etiam absque Odarum partitione impresso. Ego illa, ut nihil ad Sanctam spectantia, ipsique Acrostichidi extranea & supernumeraria, omittenda censui, ut ordo suus Acrostichis constaret; ideoque & Cantum supra non positum loco suo, huc retuli.

ΕΙΡΜΟΣ.

Τὸν ὡραιότατον Χριστὸν ἀγαπήσασα, καὶ παρθενια τὴν ψυχὴν ὡραιώσασα, διὰ παντόιων πόνων τε καὶ θλίψεων τούτῳ κατηγγύωσαι, ὡς Παρθένος καὶ Μάρτυς, ὅθεν σε ἠξιωσεν οὐρανίων θαλάμων, ὑπὲρ ὑμῶν πρεσβεύουσαν ἀυτῷ τῶν σε τιμὼντων, Σέμνη παμμακαριστε.

Christum formosissimum amans, virginitate exornasti animam; perque omnigenos labores & ærumnas appropinquasti eidem, Virgo & Martyr. Ideo autem te dignatus est æthereis thalamis, orantem pro nobis qui te veneramur, Puella beatissima.

TRANSLATIO CORPORIS
Roma in Siciliam.
Medio ævo licentius amplificata. Ex tomo 1 de Vitis Sanctorum Siculorum.

Agrippina Virgo & Martyr, Romæ (S.)

BHL Number: 0173

EX CAJETANO.

PARS I.
Corpus Roma ablatum appellit in Siciliam: ab Agrigentino Episcopo quæritur & honoratur.

[1] [Romæ virginitatem professa,] Agrippina, Virgo & Martyr, orta atque nutrita Romæ, virginitatis tuendæ cupida, florem illum ab tenera ætate conservandum obtulit Deo. Ejus vero monitis, ac multo magis exemplo Virginis cum fidem, tum virginitatem, amplexæ sunt puellæ multæ. Facinoris rea fit apud Imperatorem Valerianum a, simulque ad quæstionem producitur. Quo in discrimine animum præsetulit adeo constantem, [gladio cæditur sub Valeriano.] ut neque terrore concuteretur, neque seduceretur blandimentis. Denudata igitur atque ligata, toto corpore fustibus laceratur: sed angelicis ex eo supplicio soluta est manibus. Deinceps majoribus est afflicta tormentis, donec gladio in jugulum adacto, spiritum Deo reddidit: corpus in ecclesia b B. Pauli Apostoli repositum est.

[2] Eo tempore S. Paramonus, c & S. Bassa Agrippinæ d soror, suas omnes & defunctæ sororis facultates in unum collectas, [Corpus Bassa soror auferre jussa,] per monasteria religiosorum virorum, perque egentes in ecclesiis Apostolorum commorantes, largiter distribuerunt. Duas vero Virgines Bassa, Paulam & Agathonicam, quod Agrippinæ certamini adstantes compatientesque viderat, eamque uti se loco Agrippinæ in sorores adoptaret rogaverant, comites futuræ peregrinationis ac germanas ascivit. Igitur divina revelatione instructi atque firmati Paramonus, Bassa, Paula, Agathonica, corpus sanctæ Martyris Agrippinæ cum reverentia de sua sede sublatum, ad flumen e usque, quo iter direxerant, asportarunt: illic vero parata, atque ad navigandum instructa, eorum adventum opperiens navis reperta est. Quos intuens nauclerus, conversus ad Monachum f; Bene inquit, venisti; Pater. Ubi vero est onus, de quo nobis dixeras evehendum? Ille respondens, ait, Has ego vobis Virgines cum capsa ista commendo fratres; testorque immortalem Deum, [navi imponit] Sanctosque omnes atque Angelos, ut quo vobis est eundi animus, eodem has feratis: Dominus vero noster Iesus Christus sit vobis piissimus gubernator. Simul hæc dicens: accidit ad pedes gloriosissimæ Agrippinæ: & elata voce, Vade, inquit, sancta Martyr, in pace: serva eos qui te fideliter suscipiunt; ora pro me peccatore, necnon pro tua sorore, quæ longum tuum pertulit agonem; ut cum duabus his, quæ tecum hoc iter ingrediuntur, puellis virginibus, ad beatitudinis portum queat appellere.

[3] Vix feminæ illæ navim cum pretioso eo onere conscenderant, [quæ tota suavi odore perfunditur;] cum ecce tibi mirabilis atque inusitatus odor undique per eam difflatur, adeo ut vectores omnes & nautas admiratio ac timor invaderet. Solventes vero e portu, cum commodiores auræ per noctem aspirarent, prima luce in urbem quamdam, ad Italiæ littus positam, appulerunt. Eo in loco triduum consumptum, ad comparandum commeatum, g ceteraque navigationi pernecessaria; quæ omnia viventis olim Agrippinæ h noti ac necessarii largiter suffecerunt. Inde octava diei hora, prospere flante vento, proficiscuntur; tertioque post discessum die, in Sicilia ad oram Agrigentinam, propter locum quemdam, qui Græce Lithos, i Latine Petra dicitur, substiterunt; [& in Siciliam appulsa,] & ad Bassam conversi, Nos quidem, inquiunt nautæ, Domina, in Africam iter intendebamus; qua vero ratione in hunc vecti sumus locum, ignoramus: quodsi vobis in animo est nobiscum Carthaginem usque pergere, libentes sane feremus, ut Paramono promissam fidem præstemus: & quod verum fateamur, vestris ad Deum precibus huc usque salvi incolumesque pervenimus. [illud prope Agrigentum exponit.] His Bassa respondit; Si me auditis, fratres, nos in littore hoc expositas dimittite: vos vero Deus in portum voluntatis vestræ & consilii deducat. Ut satisfactum a nautis est Bassæ, proram solverunt: Angelus autem Domini in eo littore virgines puellas assidue custodivit; talique odoris suavitate omnis illa vicinia redundavit, ut urbium propinquarum accolæ rei novitate stupescerent.

[4] Forte per ea loca Monachus iter faciebat, (dies Dominicus erat, [Odore allectus Monachus illac transiens,] hora diei tertia) is e quodam monasterio k S. Stephani, ex vico cui nomen Tyro, allegatus a suo Abbate Agrigentum ibat, de negotiis quibusdam acturus cum S. l Gregorio ejus urbis Episcopo. Itaque cum pergeret, sensit odoris fragantiam, de sanctæ Martyris corpore procedentem; & stupefactus, Quid hoc est, inquit? Paululum ut processit, tamquam auram captans, substitit: tum humi stratus orationem Deo fudit, & sacrosancto Crucis signo communitus, ire ulterius cœpit. Ecce autem sibi visus est audire suavem quamdam psalmodiam, velut numerosæ legionis, virorum pariter ac mulierum: quamobrem animum ac vires reficiens, properavit ad locum, quo in loco Bassa cum Paula & Agathonica cantus Deo fundebat. [invenit Bassam cum sancto corpore:] Quem cum accedentem ad se vidissent, obviam factæ & profunde inclinato capite salutantes, Ora pro nobis inquiunt, serve Dei. Quibus Monachus: Vestrum est orare pro me peccatore, qui thesaurum salutis, m auxilio Iesu Christi, detulistis in hunc locum. Sed illæ humi prostratæ, diu sermonibus Monachi obstiterunt, dicentes; Vobis o sancte Pater, solummodo datum est pro nobis peccatricibus Deum exorare. Quamobrem victus ille; Sanctæ, inquit, orationes vestræ, & omnium Sanctorum, & hujus Sanctæ, multa passæ & decoræ Martyris, quæ vobiscum adest, servent in secula. Dicto Amen erexere se.

[5] Tum prior Monachus de S. Bassa quæsivit; Quo ex loco estis, [auditoque, unde esset, & quid ferret,] Dominæ? unde, quove pergitis? Respondit Bassa: De Romana urbe egressæ, in has regiones per n Italiam devenimus: illuc autem, quo voluntas Dei direxerit, ituræ sumus. Et ille; Numquid non hæc, quam vobiscum fertis, Sancta, sedem edocuit, ubi quiescere & commorari decrevit? Revelationes Dei, Frater, inquit Bassa, [abit Agrigentum.] & secreta mysteria piis & justis hominibus patent, facientibus voluntatem ejus diu noctuque; nobis scientia & credulitas infirma est; noluitque homini indicare, quo essent ituræ. Vir autem ille Deo dilectus, qua erat bonitate vitæ præclarus, honestate morum, ac Spiritus sancti virtute illustris, noluit Bassam pluribus interrogationibus offendere: sed vale dicto, ait, Ora pro me, spiritualis mater. Cui illa: Orationes vestræ nobis subveniant, carissime Pater. Ergo institutum iter urgebat alacrius, ut Episcopum Gregorium edoceret de mysterio quod cognoverat, erat autem septima diei Dominici hora.

[6] Bassa, ut abscessit ille, Surgamus, inquit, filiæ meæ, [Bassa Græcum transit,] atque hinc abeamus: consilium enim ei viro est, cum comitatu ad nos redire; quodsi moram facimus, sive a fidelibus, sive ab ethnicis capiemur; ac forte discrimine aliquo prohibebimur, quo minus ad eum, quem præcepit Deus, locum pertingere valeamus. Itaque sublato Martyris Agrippinæ corpore, Bassa in cælum oculos convertens, hunc in modum oravit; Domine mi Jesu Christe, qui S. Elisabetham o cum præcursore tuo Ioanne Baptista salvasti, salva, & libera nos ab omni impedimento, usque ad locum a te nobis revelatum, ut illuc perveniamus: deinde totam noctem ambulantes, ductu Angelorum, in locum, quem Græcum appellant, vectæ sunt ad ecclesiam S. Georgii p Martyris: exceptæque sunt cum gaudio ac lætitia magna ab homine ejus loci accola, cui nomen Dominicus. [ubi liberatur energumena.] Huic filia erat unica, ab malo dæmone obsessa atque agitata: quæ deducta ad S. Georgii, cum se inclinasset beatæ Martyris Reliquiis, repente incolumis extitit, discedente ab ea dæmone, cum ejulatu ac vocibus, quæ præsentes universos admiratione corripuerunt.

[7] Monachus autem ille Agrigentum cum pervenisset, Episcopum offendit hora nona orantem. Oratione peracta, [Gregorius Agrigentinus Episcopus,] facultas ei data est alloquendi. Ergo hos ad Episcopum sermones habuit: Sanctissime Pater, audi me, & narrabo Sanctitati tuæ. Cui Antistes, Quid est, fili? eloquere. Ait ille: Admiranda & gloriosa miracula peracta sunt in his regionibus, te Prȩsule. Tres enim sanctȩ venerabili forma puellȩ, navigio huc appulsȩ, secum quoddam sanctum corpus ferunt. Ego, cum Abbatis mei, filii tui spiritualis jussu, ad Sanctitatem tuam huc ad monasterii negotia venirem; odorem odoratus sum suavissimum: itaque projeci me in terram, atque oravi peccator: tum erectus armavi me, undique signo Crucis obsignans. Paulum deinde cum progrederer, cantum accepi admirabilem, [audita relatione Monachi,] tamquam populi multi: quare confortatus illuc pergebam quo vox trahebat. Ibi vero tres sanctas animadverti Virgines; quȩ ubi me prospexere, occurrerunt & genua flexerunt. Sanctiores me cum essent, rogabant, ut eis benedicerem: nec, cum vehementer diuque repugnarem, pervici. Ergo ausus sum peccator bona illis comprecari: postea ad pretiosum corpus deductus, ante ejus pedes me projeci; lætificataque est anima mea, de glorioso miraculo quod vidi, & suavitate odoris exinde fragrantis. Interrogavi autem eas, Qua ex civitate essent? Quarum mihi prima respondit: De Romana urbe huc usque pervenimus: ituræ autem sumus quo Dei nos voluntas direxerit.

[8] Illis a Monacho auditis expavit Episcopus, adeo ut ne verbum quidem proferre posset: [ad quærendam Sanctam progreditur:] revocatis tandem viribus, cum interrogatus is de loco, ubi hȩc accidissent, optime ab se sciri respondisset; accersit ad se Archidiaconum, & quosdam de Clero pudicos ac fideles, jussitque parari velocissimos equos: & universi, vergente ad occasum sole, conquisituri de ea re, celerrime avolarunt. Quando prope eam sedem, ubi prius Agrippina quieverat, ventum erat; maxima cœpit odoris fragrantia ad eorum nares penetrare: quo odore exhilarati pergebant alacrius, sed propius cum accessissent, neminem viderunt, nisi tantum splendorem diffusum iis partibus, quas Reliquiæ Agrippinæ suo contactu afflarant. Tristatus Episcopus secum ipse versabat, qua pergere iter Virgines illæ potuissent: atque inde profectus ad q Emporium devenit. Illic erat monasterium: [transitoque Emporio,] huc puerum jussit ire, qui quæreret a Fratribus, numquid de his puellis cognossent. Unus e Monachis, Cum hac nocte, inquit, de littore piscaremur, odorem sane admirandum hausimus; splendorem etiam vidimus, totam illam oram maritimam collustrantem: itaque intelleximus, Dei visitationem eo in loco esse factam. Ergo Antistes ab Emporio in partes hasce, sub galli cantum pervenit; ibique panis fractionem fecit.

[9] Tertia denique feria illucescente, hora diei fere altera, [Græcum pervenit:] ad Græcum pervenerunt. Necdum vero illi accesserant propius, cum ecce tibi suavissimus percipitur odor, qui universos affecit gaudio. Itaque Episcopus ad comites, Confido, inquit, in Domino, non permissurum regredi nos, antequam id, quod indagamus, assequamur. Hæc loquens progrediebatur. Cum autem Bassa, Spiritus sancti munere, prænosset adventum S. Gregorii; dixit ad comites suas, Surgite filiæ meæ procedamus obviam sancto Patri nostro Agrigentino Episcopo: solicitus enim animus ejus est nostri conquisitione. Progressæque cum cereis ac thuribulo extra vicum, [ubi obviāti sibi Bassæ] eum salutaverunt; Bene venisti, Sanctissime Pater. Et ille, Dominus Deus, qui coronavit sanctam sororem tuam, & largitus est illi triumphum victoriæ, sit tibi propitius, famula Christi. [& sociabus, Martyrium prædicit:] Beata es, quia en instat tempus, quo socia & consors efficiaris in agone Martyrii S. Agrippinæ, sororis tuæ; & cum eadem coronam gloriæ suscipias de manu Domini, & vivas cum Christo in æternum. Hæc cum proloqueretur ad S. Bassam, accesserunt Paula & Agathonica, ut benedictionem ab eo promererentur; quibus & dixit: Det vobis Deus, filiæ, virtutem & perseverantiam in Martyrio.

[10] Interea S. Georgii ecclesiam subierunt. Episcopus ibi ante corpus S. Martyris prostratus, [corpus sanctum adorat,] has obsecrationes fudit: Ora pro me, filia, & memento, quod optimum tibi consilium dedi cum in tormentis r versareris. Beata es, quæ in ætate hac vicisti crudelis tyranni supplicia: glorificemus Dominum Jesum Christum, qui per te multos in eo loco, quem ad habitandum delegeris, de suis infirmitatibus curabit: beati erunt, qui eo in loco degent, quia per te incolumitatem consequentur: quare Deo nostro gratias agamus viventi in secula seculorum. [& supra illud Missam facit:] Amen. Oratione peracta, induit se Præsul Sacerdotalibus indumentis, & divinum celebravit Mysterium supra corpus sanctæ Martyris. Eo expleto, communicatoque cum omnibus ac participato Mysterio, corpus cibo refecerunt. A prandio colloqui Episcopus cum B. Bassa cœpit de salute animæ, deque gloria in adventu Domini nostri Iesu Christi futura.

[11] Vergente in vesperum die, dixit Bassa ad Episcopum; [atque iter suum prosequi volentibus,] Hora est, Pater, ut hinc abeamus, & ad locum a Deo nobis præmonstratum adeamus. Cui Episcopus, Nox est, Domina, & ignoratis viam: qua igitur ratione discedere ex hoc loco vultis? Pater, inquit illa, venerande, habemus Christum viarum ducem nobiscum, qui nos continuo nocturnis etiam temporibus integras servat: de die autem iter agere non est animus, ne forte in manus iniquorum tyrannorum incurramus. Ad hæc Præsul, Ignosce mihi, filia, quod suadere tibi talia sum ausus: ite in pace, & Dominus Iesus Christus sit vester protector: saltem vero permittite, ut vester comes sit, qui primus vobiscum locutus est Monachus. Admisit comitem Bassa: [comitem viæ Monachum jungit.] & Præsul, cum adorasset Reliquias Martyris, dixissetque, Ora, filia, ora pro me peccatore, suscepta Christi pace, puellas dimisit. Quæ sublato corpore S. Agrippinæ, post occasum solis ab Græco decesserunt, deducentibus Episcopo cum suis Clericis; & Dominico cum universa familia sua, qui etiam a Bassa vehementer petebat, ut secum filiam suam ire pateretur. Ad hæc illi, Ne timeas, frater, quia ex hoc nihil præteriti mali sentiet, patrocinante sancta Martyre Agrippina. Interim ad ripam s fluminis cujusdam substiterunt: atque ibi de integro sacrosanctum corpus venerantes, ceteri omnes, præter Monachum, cum gaudio regressi sunt, gratiis Deo actis de mirabilibus quæ viderant.

ANNOTATA. D. P.

a Valerianus cum filio Gallieno Christianos persecutus ab anno 257, vindicem Dei manum sensit, captus a Persis an. 262.

b Ergo post annum 324, quo conditam a Constantino Magno S. Pauli basilicam, docet Baronius.

c S. Paramonum nullum Romæ novi: sed ex officio Custodis ecclesiæ, qui Paramonarius Græce, Latinis Mansionarius dicitur, factum nomen censeo.

d Sororem intellige, non carne, sed spiritu, unde quod mox additur de facultatibus defunctæ per monasteria distributis, licentiæ nimiæ quam auctor sibi sumpsit, imputatum velim: nam monasteria & Apostolorum ecclesias non fuisse Romæ, regnante Aureliano, nimis quam clarum est.

e Scilicet Tiberim vel potius usque ad Ostia Tiberina: neque enim naves, in Africam trajicere aptas, usque Romam pervehere potest fluvius.

f Monachorum Congregationem, ad Basilicam S. Pauli a se restauratam, primus creditur induxisse Gregorius II; quod tamen, si verum esset, non omisisset (ut puto) Anastasius in Vita ejus, ubi restaurationis prædictæ meminit. Difficile interim est primum ejus instituti auctorem istic nominare; nec mirarer si restituto Cassinensi monasterio per B. Petronacem, inde Romam ducta colonia sit, sub aliquo proximorum Gregorio isti Pontificum. Certe sub Gregorio VII jam desolatum squalebat monasterium istud, ab eoque reformatum est.

g Quis credat, sine necessario commeatu solvisse e portu navim, Africæ destinatam?

h Prudentius scripsisset Bassæ.

Ignotum locum sibi esse fatetur Cajetanus; sed haud procul ab Emporio Agrigentino fuisse, hinc conjectat, & quidem intra Urbem & Emporium modico intervallo versus occidentem dissitum. Sed cum Agrigentum medium fere locum

teneat in Australi Siciliæ latere, Roma vero Carthaginem navigantibus, cursus instituatur secundum latus Boreale, apparet ab instituto cursu deflexisse navem, quando Lilybæum promontorium circumvecta est, ut circa Agrigentum appelleret: in quo prudentia amplificatoris requiritur, qui oblitus est mutatum ventum comminisci, quo coactus sit navarchus cursum mutare.

k S. Gregorius lib. 7 Epist. 24 ad Faustinum defensorem, scribit, sibi quorumdam Judæorum conversionem indicatam a Domina (forte Domnina) Abbatissa monasterii S. Stephani, quod in Agrigentino est territorio constitutum. Virosne illud antea vel postea habuerit, & id hic significetur, nescio: situs id laudet, notaturque in tabulis ad 26 p. m. Agrigento distans fere in mediterraneis, Panormum versus.

l S. Gregorius Agrigentinus Episcopus, sua in urbe coli dicitur a Cajetano 22 Junii: in Romano tamen Martyrologio, secundum Græcos, ponitur 25 Novembris. Ast hic floruit sub Mauritio Imperatore circa annum 564; ergo ab hoc diversum comminiscitur Cajetanus, qui in Junio colatur: nihil eo opus erit si seculo 6 facta sit translatio; vel nomen certum pro incerto suppositum; quod infra tenendum de Catanensi.

m Ita etiam huic Monacho fingitur divinitus revelatum, quid illæ apud se haberent, priusquam locutæ essent.

n Ast jam antea videbatur dixisse, quod Romæ vel Ostiæ navem conscendissent; nunc terrestre iter subindicat, puta usque Regium. Hinc autem in Africam solventi navi haud incommodum erat iter, eodemque vento transeundum Agrigentum fuisset.

o Nicephorus Callixtus lib. 1 cap. 14 Filius Zachariæ Joannes, alterum cum dimidio agebat annum (quando Herodes occidit infantes) & una cum matre Elisabetha in spelunca quadam ad regionem montanam salvus conservabatur, fortasse Herodis sanguinariam fuguiens manum. Ita subtimide Auctor ille, & merito: apocryphum enim prorsus videtur, quod, infanticidium Herodianum (intra Bethleemiticos fines, id est, exiguum oppidi non magni pomœrium ac territorium ab Euangelista restrictum) usque eo extendunt aliqui, ut etiam attigerit Zachariæ domum, etiam posito quod hæc ipsa sit, quæ alias rectius creditur fuisse domus Zachariæ Prophetæ tribus ut minimum leucis Bethleemo distans, prout hodiedum monstratur; cum Hierusalem, illis finibus neutiquam includenda, vix distet inde sesquileuca. Vide quæ de loco nati Baptistæ dicentur die sequenti ex Florentinio illum trans Jordanem statuente.

p Hic primum nubeculam aliquam offendit Cajetanus, cum hæc translatio facta dicatur anno Christi 261, sanctus autem Georgius primum passus sit sub Diocletiano an. 304: dubitatque an non hic intelligendus sit alius S. Georgius, qualem Velauni in Gallia ad se missum dicunt, unum ex 72 Discipulis. Prudentius illud, quod forte scriptor voluit indicare locum, ubi postea S. Georgii ecclesiam constructa est. Interim infra num. 10. dicitur ipsam S. Georgii ecclesiam subiisse Episcopus supra corpus sanctum Missam celebraturus, utique non alibi solitam fieri.

q Distat a civitate Emporium, versus Occasum trans Acragam fluvium, paucis passuum millibus.

r Hinc Cajetanus comminiscitur, Romæ aliqua ex causa adfuisse Gregorium, cum S. Agrippina pateretur.

s Si Cajetanus indicare voluisset Græci situm, sciremus quis fluvius hic indicetur. Agrigento venientibus primum Narus, tum Salsus, atque in hunc influens Araurelius transeundus: deinde sequitur montanus tractus, in quo ne periclitetur relictus a tergo Monachus, metuunt comites Bassæ infra num. 13.

PARS II.
Menæum advectum sanctum corpus miraculis clarescit, ubique conditur, ædificata desuper ecclesia.

[12] [Daphronem sub Menæo delatum corpus,] Trajecto flumine, pergebant Completorii preces psallentes: ac cum Monachus consequi pari gradu puellas nequiret, substiterunt, donec adveniens cum illis conquiesceret. Et surgamus, inquit Bassa, Pater, & eamus, antequam illucescat dies. Eamus, Domina, respondit ille. Nec processerant multum, cum ecce nubes lucida puellas ab oculis Monachi sublatas transtulit: ille vero stupefactus concidit in faciem suam super terram, erectusque paulo post, neminem circumquaque prospexit: & vultum cum fletu percutiens, Heu! me, inquit, qualiter perdidi hanc gloriam! juste vero ea privatus sum, cum virtutibus omnibus destituar. Sanctæ autem Virgines, Bassa, Paula, & Agathonica, cum deposito quod ferebant, sub mediam a noctem in locum qui dicitur Daphron, pervenerunt. In eo loco spelunca est, Castello, cui Menæo b nomen, subjacens. In ea dæmones c jam olim habitabant: [fugatis ab inseßa spelunca dæmoniis,] mox vero ut illuc advenit venerabile Virginis Agrippinȩ corpus, aufugerunt cum ululatu inclamantes; Quid faciemus? quia istȩ maledictȩ mulieres, quȩ fugerunt a facie Valeriani Imperatoris, Roma huc accedentes, referunt secum quoddam imperiale vexillum, quo nos de domo nostra expellunt. Sed hoc agamus, uti mulieres istȩ, quȩ illud corpus huc intulerunt, in Africa gladio percussȩ occidant, pessimeque moriantur.

[13] [illuc infertur.] His vocibus Bassa respondit: Obmutescite, atque hinc recedite, & ite ad patrem vestrum, qui ab initio devorator hominum fuit: ite in abyssum ȩterni incendii, ejicit enim vos hinc Dominus noster Iesus Christus, per adventum corporis beatȩ Martyris Agrippinȩ. Repente nequam illi spiritus de eo loco evanuerunt usque in prȩsentem diem. Post hȩc ingrediuntur Virgines in speluncam, gratias Domino referentes de summo gaudio, quod conceptum animo sentiebant. Cognoverat autem Spiritus sancti virtute Bassa, conquieturum in eo Menæi Castello corpus sanctæ Martyris Agrippinæ, idque in salutem multorum; tum sibimet appropinquasse tempus, quo per martyrii agonem palmam a Deo perpetuæ felicitatis acciperet. Interea Paula & Agathonica solicitæ ad Bassam; Domina, inquiunt, dimisimus Fratrem nostrum in horridis montibus, & ne a feris devoretur timemus. Quibus Bassa, Nequaquam, filiæ; sed crastino ad horam sextam perveniet ad nos noster Frater: quod ita contigit, & gratiis Deo actis, dixit Monachus: Benedico Deum, Domina mea, quia vidi gloriosissima de vobis per hoc sacrum corpus; unde & ego peccator gratulor vobiscum, & Deum glorifico.

[14] Erat autem Menæi civis vidua mulier, bona ac timens Deum, [Menæninæ matronæ famulus eodem veniens,] de parentibus Christianis ac piis orta, edoctaque a pueritia intra semitam virtutis ire; numquam deerraverat, sed cum Christianis communicabat; & quoniam præter familiam multam animantiumque greges, copiosissima etiam re familiari vivebat, multa de suis fortunis Martyrum d corpora ab incendio redimebat, & venerandis sepulcris condebat. Captivos & vinctos liberabat plurimos: & hujus mulieris nomen e Euprexia, adeo non solum Christianos & pauperes, & viduas pupillosque fovebat, verum etiam Paganos. Convixerat marito annos octo, sine eo decem transegerat, post viri obitum statim Deo devota. Filiam habebat unicam, annorum quatuordecim, quæ quinquennium jam occupata erat tam sæva paralysi, ut membris omnibus destituta, nec pedem nec manum commovere, neque in latus alterum reclinari sine alterius adminiculo posset. His malis afflicta mater, multa in medicos erogarat: sæpe ad sanctos Martyres detulerat; sed impetrare, quod petebat, non valuerat. Servus ei erat Anatolius, fidelis in primis & valde bonus: hunc toti familiæ præposuerat. Is duobus cum comitibus armenta Dominæ suæ invisurus, Draphonem versus ibat.

[15] Locus is Euprexiæ erat, occupatus, (ut diximus) a diabolis; [miratur ibi armenta impune pascere;] ita ut propius accedere nemo auderet; sed per bina ternave stadia se procul quisque continebat: quod si quis, aut homo, aut quadrupes eo pergeret; repente ab dæmonibus trucidabatur. Verumtamen ut sub adventum Agrippinæ profugerant illi universi, armenta Euprexiæ, quasi quodam impellente, usque ad antrum tuto pervaserant. Locus autem erat amœnissimus atque herbidus, aquis fluentibus abundans, sed spirituum terriculamentis jam dudum infrequens atque incultus. Hæc servi cum admiratione prospicientes, conversi ad invicem: Quid est id novi, inquiunt? an hoc callide agunt dæmones, ut nos ad se ducant, & pariter deinde cum bestiis interficiant, & fortasse pastoribus necem jam intulerunt? Huc autem & illuc circumspicientes oculis, pastores adverterunt longe stantes: quos vocatos interrogavit Anatolius; qui aiunt, visos sibi nudiustertius venisse ad speluncam nonnullos, nescire virosne an mulieres: noctem vero circa mediam accepisse terribiles voces inclamantium ac dicentium, Væ! væ! cur nos expellitis hinc? & simul dicto, evanuisse.

[16] Tunc Audite, inquit Anatolius, fratres, sedeamus e regione speluncæ, [& pulsos inde dæmones cognoscens,] & expectemus ad vesperam, antrum exploraturi. Si cum sol occubuerit non occidentur animantes, hoc in animis habete, quod Christus, quem Domina nostra colit, visitavit nos; & neque nos, neque armenta devorabimur: dæmon enim amorem erga hominem triduum simulare non potest, imo neque horæ spatium unius. Consederunt itaque procul ab spelunca, explorantes viri tredecim: circiter vero horam diei nonam, cœperunt Virgines psalmos decantare: & ecce pariter cum psalmodia, odor etiam suavissimus de spelunca diffundi. Hæc sentiens Anatolius, dixit sociis; [Dominæ, filiam paralyticam lugenti, rem nuntiat.] Profecto, fratres ut dixi, visitatio ejus Dei est, quem hera nostra colit: repenteque cum duobus comitibus, quibuscum advenerat, ad castellum advolavit, & Euprexiæ super filia sua flenti dixit, Attende, Domina, & narrabimus tibi. Quid est, inquit illa, fili? Christus, quem ipsa colis, visitavit te suæ virtute sanctitatis. Ad hæc Euprexia, Somnias, fili? At ille: Multi Sancti advenerunt in agrum tuum Draphonem, & locus ille totus odoris suavitate repletus est: sicque recensuit quidquid de armentis, de pastoribus, de se, de vocibus expertus fuerat. Quibus acceptis Euprexia, gaudio ingenti exsiliit; ductisque secum puellis duabusque comitibus, Draphonem versus quam ocyssime perrexit.

[17] Præscivit adventum Euprexiæ Bassa, & ad Monachum ceterasque comites, Filii, [Illuc progressa ipsa] inquit, mulier ad nos quædam carissima properat; occurramus ergo illi: scio enim manere in ea Spiritum sanctum. Cumque illam propius accessisse sentiret; Ecce, inquit, adest: exeamus obviam. Egressæque de spelunca, paulum processerunt. Mox vero, ut vidit Euprexiam rursus Bassa, Gaude, Domina Euprexia, inquit. Enimvero obstupuit mulier, ut suo se nomine ab incognita salutari sensit: & Gaude tu, filia Christi, respondit, dæmonum effugatrix: procidensque in faciem suam osculabatur pedes S. Bassæ, cum lacrymis verba confundens, Miserere, mei, adjuva me & infidelitatem meam. Quæ respondit: Confortare, soror, gaudium enim magnum advenit in domum tuam: apprehensamque manu deducit in speluncam, ubi positum erat corpus sanctæ Martyris Agrippinæ. Quod ut vidit Euprexia, tremens provolvit se ad ejus corporis vestigia, atque oravit: [Martyris opem pro filia implorat,] Miserere mei sancta Martyr Christi: visita filiam meam, quæ paralysis infirmitate detinetur ecce annos quinque. Cui precanti dixit Bassa: Si vere in Dominum credis, scito, te & filiam tuam, non animæ solum, verum etiam corporis salutem esse consecuturam. Quæ respondit: Credo, Domina, quod Christus est verus Deus; qui erat in sinu Patris, & pro nobis descendit in uterum Virginis Mariæ; crucem & mortem sustinuit, & voluntate Patris surrexit a mortuis, & manifestavit se Apostolis suis; & post hæc ascendit in cælum, & sedit ad dextram Patris Dei; & iterum venturus est cum gloria, in futuro & tremendo judicio, judicare seculum juste, & reddere unicuique proprii laboris mercedem: & Beati qui sanguinem suum pro ejus nomine fundunt: illi enim erunt heredes illius gloriæ, quam oculus non vidit, nec auris audivit, nec in cor hominis ascendit.

[18] Quæ ut audivit ab Euprexia, dixit Bassa, Confortare, Domina & soror, [ejusq; corpus inducit domum suam:] eleemosynæ tuæ & preces ascenderunt ad Deum, sicut quondam B. Cornelii: sed surge, eamus domum tuam. Statimque surgentes, cum corpore S. Agrippinæ noctu in castellum subierunt. Dum vero succederent in ædes, magno lumine locus ille, cum admiratione multorum, refulsit. Domum ingressæ, quȩ in regione Calamarea sita erat; corpus Martyris Agrippinȩ in secreto ornatoque thalamo collocarunt. [ubi filiæ dormienti apparens Sancta,] Quod ubi factum, repente super lectum puellȩ, Euprexiȩ filiȩ, gloria Dei resplenduit: somnumque illi, quȩ per paralysim f dormire non poterat, eodem momento intulit. In somno autem videre sibi est visa splendidam puellam ac venerandam, sublimem ante se stantem ac dicentem, Filia & soror mea Theognia, (sic puella nuncupabatur) sanet te Dominus Jesus Christus, Sponsus meus. Apprendensque manum ejus dexteram, erexit eam, & duxit in cellulam illam, ubi sanctum corpus condiderant. Rursumque ei est locuta; Filia Theognia, locus iste requies mea erit in seculum seculi, [eam sanat:] hic habitabo, quoniam elegi locum hunc, & huc me misit Christus. Hoc cum re vera, non somnio accidisset , cunctis ignorantibus domesticis; evigilavit puella de somno, seque ipsa erexit, ac stetit tamquam si nihil habuisset mali; & circumspiciens, cum loculum sanctȩ Martyris luce illustratum videret; advertit tres propter illud assidentes puellas, & matrem cum eis, ad quam recta ibat.

[19] Mater, ut stantem filiam & incolumem aspexit, [quæ matri se sistit.] expavit vehementer, & phantasma ab se cerni putavit. Ad quam puella: Ne timeas, Domina mater; ego sum enim filia tua Theognia, quam alligavit satanas ecce quinque annis; nunc autem venit quædam Virgo, nimium splendida, quæ erexit me dicens, Sanet te Dominus Jesus Christus: & continuo surrexi, tamquam nullum unquam in corpore meo morbi genus sensissem. Audiens hȩc Euprexia, gratias Deo & laudes effundebat: Benedictus sis, Domine Deus Patrum nostrorum, qui visitasti humilitatem meam per istas virgines, necnon & per gloriosam Martyrem tuam Agrippinam; [Bassa commendat ipsis corpus sanctum,] quam misisti in hunc locum, propter sanitatem ac salutem fidelis populi tui. Hæc cum audiret Bassa, quærit ab Euprexia, quid hoc esset quod factum fuerat. Illa advocatam filiam jussit, flexam ante pedes Bassæ, quæ ab Agrippina in somno accepisset, enarrare omnia. Quibus cognitis, Audi, Domina Euprexia, & tu Theognia, inquit Bassa: Deus, qui sicut ei placuit, iter nostrum direxit, atque huc nos deduxit, commisit, ut videtis, corpus sanctæ Martyris & Virginis in manus vestras: cogitate ergo, quid de eo sit vobis agendum.

[20] Post hæc quodam die, Euprexiam Bassa in hunc modum iterum compellavit: [ac valedicto cum sociabus Carthaginem navigat,] Eamus Domina & soror Euprexia, ad corpus sanctæ sororis nostræ & Martyris Christi Agrippinæ, ut osculemur venerandos pedes ejus. Itaque cum omnes perrexissent, procidit Bassa, & osculata corporis sancti pedes, dixit: Vale, Domina & soror, ora pro nobis sancta Martyr, ut comitetur nos Dominus, & explere cursum mereamur Martyrii nostri. Ecce locus, quem optasti: Dominus per orationes tuas sit noster gubernator. Post Bassam accesserunt Paula & Agatonica, & ante Agrippinam prostratæ dixerunt: Ora pro nobis, Domina; & orationem osculis pedum conjungebant. Qua perfecta, Euprexiæ & Theogniȩ, post oscula atque amplexus, valedixerunt; egressȩque de nocte ad mare usque devenere. Ibi quoque salutatas reliquit Monachus, viarum comes, [ibiq; Martyrium complet.] & ad monasterium rediit glorificans Deum, ac laudans super gloriosis rebus, quas viderat atque audierat. Virgines vero sanctæ post orationem ascendentes in navim, navigarunt in Africam; & diei sequentis hora quarta Carthaginem appulsȩ sunt. De nave in ecclesiam secesserunt sanctȩ Dei Genetricis Mariæ g in Susis, de regione cui Ascula nomen est: atque eadem in urbe, post multos ab accessu dies, pro Christi nomine ferro trucidatȩ h sunt, IV Idus Augusti: sed ad Euprexiam redeamus.

[21] [Interim Menæi crebrescunt miracula,] Postridie mane cum familiares ac necessarii de more, ad visendam consolandamque ejus filiam convenissent, offenderunt domi incolumem: & in laudes Dei Christianorum proruperunt. Ea res tota vicinitate divulgata, thesaurum absconditum manifestavit. Ergo undique comportabantur ad sacras Reliquias ȩgroti ac dȩmoniaci, quarum ad contactum valetudini statim restituebantur, qualecumque illos morbi genus divexaret. itaque exultabatur Menæi, [& oculus amissus Presbytero redditur:] ac triumphabatur gaudio, quod ad sanctȩ Martyris corpus non de vicinis modo, verum a longe dissitis regionibus, etiam trajecto mari concurrebatur; nemoque illud contingebat, quin omnem de integro sanitatem recuperaret. Presbyter autem in vico quodam erat, qui morbi violentia unius oculi usum perdiderat. Hic ut prȩdicta accepit, advolavit in castellum; & ingressus villam, ubi sanctum corpus asservabatur, procidit humi, exorans; Miserere mei, famula Christi & Sponsa: & repente lumen amissum redintegratum illi est, & ad sua cum gratiarum actione rediit. Et multa quidem alia, per orationem sanctȩ Martyris Agrippinȩ, operatus est miracula Christus Jesus: qui alio in i libro recensentur, & hȩc etiam per compendium diximus, ne forte ab legentibus cum fastidio susciperentur.

[22] Exinde multos post annos, ȩdem Euprexia construxit, magnam satis & decoram, [Corpus jussu Sanctæ humo alte infoditur,] & in ȩde fossam, ad condendum Agrippinȩ corpus, effodit, altitudine cubitorum senum. Priusquam vero illud deponit, videt Agrippinam dicentem; Cave Euprexia, ne quisquam locum cognoscat, ubi meum peccatricis corpus reconditur: ergo exædificata ecclesia ac k S. Severino Catanensi Episcopo ad id muneris accersito, consecratur in honorem Dei & Martyris Agrippinæ Idus Iunii, Imperante l Constantino, & quiescente per Christi beneficium ecclesia. [& structa desuper ecclesia honoratur.] Post hæc Euprexia, quascumque possidebat opes, erogavit in usum pauperum, & ornamenta positi ab se templi; & monasticum induta m habitum, pariter cum filia, in eadem ecclesia reliquum vitæ tempus in magna obedientia ac timore Dei transegit. Nemo autem odorari potuit, qua parte corpus illud sanctissimum esset situm: siquidem non raro Euprexiæ apparere solebat in visione ipsa Virgo Agrippina, monens, ne cui locum sepulcrumque n patefaceret. Hoc certo scitur, intus in ecclesia sanctum thesaurum condi. Vixerunt autem Euprexia o & filia ejus in famulatu ecclesiæ S. Agrippinæ quadraginta annis; & more sanctarum mulierum in confessione bona decesserunt. Passa est Virgo & Martyr Christi Agrippina in urbe Romana, IX Kal. Iunii, jussu nequissimi Imp. Valeriani. Translata est in Siciliam in castellum Menæi XVI Kal. Iunii, p sepulta V Idus Iunii, intercedentibus ejus ad Deum pro nobis orationibus, ut ejus filii Dei heredes esse mereamur, qui cum Patre, & Spiritu sancto vivit & regnat, in omnia secula, Amen.

ANNOTATA D. P.

a Hodie, inquit Cajetanus loco & speluncæ nomen Lamia, passibus ferme mille ab oppido Menæo.

b Menæum alias Menæ, vulgo Mineo.

c Acta vetera habent, quos Paulus Apostolus ejecit e filia Dioscori, quod Cajetanus velut ex apocryphis sumptum stylo se confixisse monet. Dioscorum nullum nominant Actus Apostolorum: ex quibus autem apocryphis sumptus is sit, hactenus ignoro, nec operose quæsierim.

d Præconceptæ opinioni inhærens auctor, pergit Aureliani persecutoris tempora cum florentissimæ ecclesiæ pace conjungere.

e Crediderim scriptum primitus fuisse Eupraxiam vel Euprepriam: nam Euprexia nullam habet Græci nominis formam.

f An satis apte dicitur paralysis somnum impedire?

g Ita Cajetanus ex Mss. ineditis notat legi S. Mariæ in suis in locum qui vocatur Acausa: quasi scilicet seculo 3 ejusmodi ecclesiæ ubique extiterint, & quidem cuicumque & undecumque venienti mox patulæ.

h Hodiernum Romanum iterato auctum (nam prior editio Grægoriana nihil de his habet) sic eas commemorat 10 Aug. Carthagine sanctarum Virginum Bassæ, Paulæ & Agathonicæ: & in Notis addit Baronius: De his etiam prædicta antiqua Manuscripta, quando autem sint passæ non produnt: interim toto illo ad istam diem commentario nuspiam allegantur quæ huc spectare videantur Mss. ejusmodi: & miror si alia possint allegari quam hæc S. Agrippinæ Acta, quæ tamen Valeriani persecutionem signant. Mabilio Tomo 3 Analectorum habet vetustum Ecclesiæ Carthaginensis Kalendarium absque illis nominibus. Res merito suspecta est tota.

i Si hujusmodi liber aliquando extitit, scriptus ex certiori scientia, idque post ædificatam ecclesiam, melius is servatus fuisset, quam hæc tam male consuta narratio.

k Vereor ne hic Severinus æque gratis pro seculo 3, aut etiam 4, sit confictus, atque Gregorius Agrigentinus pro eodem tempore. Natus sit ille ex S. Severo Catanensi, quem constat vixisse sub Nicephoro Imperatore, circa an. 800, & colitur 24 Martii, ubi nos de illo.

l Atqui Constantinus imperare solum cœpit an. 306; nec nisi sexennio post, victo Maxentio, pax ecclesiastica initium aliquod cepit; interim a Valeriani captivitate elapsi erant anni 60. Consideravitne Auctor quam grandævas finxerit, quas vult post ædificatam ecclesiam vixisse annis 40? Cajetanus non videtur hic invenire difficultatem, sed calculis subductis Euprexiæ annos 118, Theogniæ 104 concedit.

m Ex Sanctorum Pancratii & Peregrini Actis probaturum se sperat Cajetanus, monasticum institutum in Sicilia cœpisse a temporibus Apostolorum. Interim ipsemet ea, ut fabulis plena, non est ausus operi suo inserere; sed proprio marte compilavit aliqua. Vide dicta de Pancratio 3 Aprilis, de Peregrino agemus 3 Novembr.

n Videtur hoc ideo ab Auctore excogitatum, ne absentis corporis suspicio nasci posset ex ignorantia loci; cum aliud suadeat magna S. Agrippinæ apud Græcos celebritas, idque die prorsus alio quam quo ipsa Menæi colitur 8 Julii, ut fatetur in notis Cajetanus; quem verum diem esse crediderim, quo illatum corpus fuerit in novam ecclesiam, 6 Junii dedicatam. Firmandæ vulgari opinioni facit, quod, sicut annotat Cajetanus, Medio fere ædis ingressus est in ima latebrarum, partemque in dexteram flectitur ad ædiculam, quæ structa ab Euprexia traditur: ex ea autem per gradus descenditur in specum, altitudine immensa, intra quam abditam latere Agrippinam conjectura est: favet etiam quod Græci nusquam meminerint corporis.

o Idem Octavius, nullo uspiam assignato antiqui cultus teste aut vestigio, sed nec die vel alibi reperto, inseruit ipsam suæ Ideæ ad 5 Januarii: atque sequacem mox habuit Ferrarium: neque potuit eos non sequi Bollandus, nondum visis libris Cajetani, & hisce S, Agrippinæ Actis. Expungentur ergo in recognoscendo mense illo.

p Utrumque diem Menæensibus in veneratione esse, videtur indicare Cajetanus Annotatione ult. sed præ istis celebrem esse 8 Julii, solenni processione &c.

DE SS. AVITO, CINZAMO LECTORE, ARIONE, EMERITO, ALICO, CAPITONE, ET ALIIS SEPTUAGINTA OCTO,
MARTYRIBUS NICOMEDIÆ.
Notitia nominum atque numeri ex vetustis Martyrologiis.

[Commentarius]

Avitus, Martyr Nicomediæ (S.)
Cinzamus, Martyr Nicomediæ (S.)
Arion, Martyr Nicomediæ (S.)
Emetitus, Martyr Nicomediæ (S.)
Alicus, Martyr Nicomediæ (S.)
Capito, Martyr Nicomediæ (S.)
Alii LXXVIII, Martyr Nicomediæ (SS.)

G. H.

Hunc diem XXIII Junii antiqua Martyrologii Hieronymiani apographa a Martyribus Nicomediensibus auspicantur: & antiquissimum Epternacense istis verbis. In Nicomedia Aviti & Cinnanci Lectoris, & aliorum Artonis, Emeriti, Alici, Cartonis, & aliorum sexaginta novem. Ubi priora verba, & aliorum, videntur in caria amanuensium intrusa, ut ex aliis satis constat; nam apographum Blumianum ita habet, In Nicomedia Aviti, Ezinzami Lectoris, Aritionis, Emeritici, Alici, Capitonis & aliorum septuaginta octo. In Lucensi apographo deest Lector, cum suo nomine: reliqua eadem sunt. In Corbeiensi ita legitur: In Nicomedia Aviti, Cinzami Lectoris, Antionis, Amirati, Alici, Capitonis & aliorum octo; ubi prior pars numeri deficit, & videtur scriptum fuisse septuaginta octo. Mss. Richenoviense & Rhinoviense hoc modo eosdem consignant. Nicomediæ Aviti, Signami (alias Cinnanii) Capitonis, Ritonis, Emeriti, Alici, & aliorum septuaginta octo. Eodem modo sex nominibus cum anonymis septuaginta octo exprimuntur in Mss. Augustano S. Udalrici, & Parisiensi Labbei: sed in hoc anonymi dicuntur sexaginta octo. Ms. Coloniense S. Mariæ ad Gradus ita legit: In Nicomedia Aviti, Emeriti & aliorum septuaginta octo. Grevenus, in Auctario Usuardi, profert Avitum Capitonem & alios septuaginta octo. Ms. Reginæ Sueciæ, ab Holstenio vulgatum, ista signat. Nicomediæ natalis SS. Aviti, Cinzami, & alibi Orionis Lectoris, & aliorum octoginta unius. Ubi etiam hæc particula & alibi est intrusa, & nomen Lectoris ab aliis tribuitur Cinzamo: & pro Orione nomen Arionis forsan erit reponendum. At quia tres ex aliis nominatis desunt, anonymi recte colliguntur octoginta & unus. In Ms. Bruxellensi S. Gudilæ tria nomina exprimuntur, & adduntur octoginta duo. Horum etiam Martyrum mentio celebratur in Mss. Florentinis duplicibus, Aquisgranensi, Barberiniano, Casinensi & aliis, quos, ne tædium adferamus, ultro omittimus.

DE SANCTIS MARTYRIBUS
EUSTOCHIO PRESBYTERO, GAINO COGNATO EIUS, PROBA, LOLLIA ET URBANO GAIANI LIBERIS.,
ANCYRÆ IN GALATIA.
Cultus & Acta ex Synaxariis Mss.

SUB MAXIMIANO

[Commentarius]

Eustochius Presb. Ancyræ in Galatia Martyr (S.)
Gaïnus Cognatus Ancyræ in Galatia Martyr (S.)
Lollia, hujus filia Ancyræ in Galatia Martyr (S.)
Proba, hujus filia Ancyræ in Galatia Martyr (S.)
Urbanus, hujus filius Ancyræ in Galatia Martyr (S.)

AUCTOR. G. H.

Gloriosa horum Martyrum certamina proponuntur in Mss. Menæis Mediolanensibus bibliothecæ Ambrosianæ, [Memoria in Synaxariis,] Taurinensibus Ducis Sabaudiæ, Divionensibus collegii Societatis Jesu, Parisiensibus Cardinalis Mozarini, & Patrum Dominicanorum in platea S. Honorati, atque potissimum in pervetusto Ms. Synaxario Ecclesiæ Constantinopolitanæ, quod spectat ad Parisiense collegium Societatis Jesu, ubi sic proponuntur: Τῇ ἀυτῇ ἡμέρα· Ἄθλησις τοῦ ἁγίου Μάρτυρος Εὐστοχίου Πρεσβυτέρου, καὶ Γαΐνου τοῦ ἀνεψίου ἀυτοῦ, καὶ τῶν υἱῶν ἀυτοῦ Λολλίας, Πρόβης, καὶ Οὐρβανοῦ. Eadem die XXIII Junii, certamen sancti Martyris Eustochii Presbyteri, [cum Distichis] & Gaïni nepotis vel cognati, atque hujus liberorum, Lolliæ, Probæ, & Urbani. Tum singula de singulis adduntur Disticha in Divionensi.

Ἄνθους ὑπάρχων Εὑστόχιος.

Floris cum esset Eustochius

cetera legi non poterant.

Θεῖος Γαΐνος θυρεοῖς πεφραγμένος
Ψυχὴν ἄτμητος τῷ ξίφει τμηθεὶς μένει.

Divus Gaïnus, clypeis obarmatus, [capite plexos significantibus,]
Capite minuitur, anima illæsus manet.

Χριστῷ προσῆλθε Λολλία διὰ ξίφους,
Φύκε βαφεῖσα νυμφυκῶς ἐν ἁιμάτι.

Lollia, per ensem Christo appropinqua, ut Sponsa;
Illique nascere sanguine in tuo baptizata.

Ἐξ ἀυχένος χέουσα κρουνοὺς ἁιμάτων,
Χάιρουσά μοι πρόβαινε πρὸς Θεὸν, Πρόβα.

Procede lætabunda ad Deum, Proba,
Cervice cæsa sanguinis rivos fundens.

Τμηθεὶς τράχηλον, Μάρτυς Οὐρβανὸς, ξίφει
Ἐφυπτιάζεις ὡς σπαραχθὲν ἀρνίον.

Urbane Martyr ense dum perdis caput,
Resupinus instar agni discerpti jaces.

[2] Tum sequitur martyrii Epitome hujuscemodi. Οὗτος ὁ ἑν Ἁγίοις Εὐστόχιος, [& Elogio.] καὶ Γαΐνος ὁ Ἀνέψιος ἀυτοῦ, καὶ τὰ τέκνα ἀυτοῦ Λολλία, καὶ Πρόβη, καὶ Οὐρβανὸς, ἐκ πόλεως ὑπῆρχεν Οὐσάδων, κατὰ τοὺς χρόνους Μαξιμιανοῦ καὶ Άγαριππίνου Ἡγεμόνος. Ὁ γοῦν Εὐστόχιος, Ἱερεὺς ὢν πρότερπν τῶν ἑλλήνων, ἐν τῷ καθορᾷν τοὺς Ἁγἰους ὑπεῥ Χριστοῦ μαρτυροῦντας, καὶ παράδοξα θαύματα κατεργαζομένους, κατέγνω τῆς οἰκείας θρησκείας· καὶ προσελθὼν Εὐδοξίῳ τῷ Ἐπισκόπῳ Ἀντιοχείας, παρ᾽ ἀυτοῦ ἐβαπτίσθη, καὶ τῆς τοῦ Πρεσβυτέρου χειροτονίας κατηξιώθη. Ἠλθὼν δὲ εἰς κώμην καλουμένην Λύστραν, καὶ τὸν ἀνέψιον ἀυτοῦ Γαΐνον μετὰ τῶν τριῶν παιδῶν ἀυτοῦ ἑυρὼν, καὶ τὰ περὶ Χριστοῦ παραθέμενος ἀυτοῖς ἐβάπτισεν ἀυτοὺς, καὶ πάντας τοὺς κατὰ γὲνους ἀυτῷ διαφέροντας, Ὅθεν ἐπὶ τοῦτο συσχεθεὶς ἤχθη πρὸς τὸν Ἡγεμόνα, καὶ τὸν Χριστὸν ὁμολογήσας ἀνηρτήθη ἐπὶ τοῦ ξύλου καὶ ἐξέσθη σφοδρῶς. Εἶτα παραπέμφθησαν ἐν τῇ Ἀγκύρᾳ πρὸς Ἀγαριππίνον εις ἐρώτησιν· καὶ τὸν Χριστὸν ἀρνήσασθαι μὴ καταδεξάμενοι, πρῶτον μὲν κρεμᾶνται ἡ Λολλία καὶ Οὐρβανὸς ἐπενάντι ἀλλήλων, καὶ μετὰ τῶν παρειῶν ξέονται· ὧν τὸ αἷμα Γαΐνος ἀνέψιος [τοῦ Εὐστοχίου] ὑποδεχόμενος, τὸν νῶτον ἐτύφθη καὶ τὴν γαστέρα· ὁ δὲ ἅγιος Εὐστόχιος τὴν κεφαλὴν ἀπετμήθη, καὶ μεθ᾽ ἡμέραν ὁ ἀνέψιος άυτοῦ· τὰ δὲ νήπια κατενεχθέντα, χαλκῷ προσεδήθησαν τροχῷ. Ἐκεῖθεν δὲ ἀβλαβῆ διαφυλαχθέντες παραδόξως, τοῦ τροχοῦ τῆς κινήσεως παυσαμένου, καὶ τοῦ πυρὸς σβεσθέντος, ξυρωνται τὰς κεφαλὰς, καὶ ἥλοις διαλαύνονται· καὶ ἁι μὲν θηλίαι τέμνονται τοὺς μάστους, ὁ δὲ Οὑρβανος σπαθεζεται. Ἐπὶ τούτοις δὲ μὴ πεισθεντες, ἀλλὰ διαπρυσίως Χριστὸν κηρύττοντες, ξίφει τὰς κεφαλὰς ἀποτέμνονται.

[3] Hic sanctus Eustochius, & Gaïnus cognatus ejus, [S. Eustochius ex Sacrificulo idolorum Sacerdos ordinatus] & tres liberi hujus Lollia, Proba atque Urbanus erant ex urbe Usadarum, temporibus Maximiani Imperatoris & Agrippini Præsidis. Eustochius igitur erat prius Sacrificulus idolorum: qui cum intueretur Sanctos pro Christo Martyrium subeuntes, & supra naturam ab eis patrata miracula; despexit domesticas superstitiones, & accedens ad Eudoxium Episcopum Antiochiæ, ab eo baptizatus est & dignus habitus cui Presbyterii ordo conferretur. [alios baptizat,] Cumque inde ad oppidum Lystram venisset; & nepotem suum Gaïnum cum tribus liberis suis reperisset; Christi mysteria eis exposuit, eosque baptizavit, & cunctos aliqua illi cognatione attingentes. Quam ob causam detentus, & ad Præsidem ductus, Christumque confessus, in ligno suspenditur; & vehementer laniatur. Post hæc simul missi sunt Ancyram, ad Agrippinum ibidem præsidentem: a quo ad examen evocati, cum Christum confiterentur, primum quidem Lollia & Urbanus in mutuo aspectu suspensi sunt eorumque maxillæ laceratæ: quorum sanguinem Gaïnus [Eustochii] cognatus excepit: [omnesque post varia tormenta gladio cæduntur.] quapropter in dorso & ventre verberatur. Sanctus vero Eustochius capite plectitur, uti post diem Gaïnus nepos ejus. Liberi vero adducti, ad æream rotam fuerunt allegati; inde vero mirabiliter erepti sunt, rota moveri desinente & igne extincto. Postea raduntur capita, clavisque transfiguntur, & femellarum quidem mamillæ abscinduntur, Urbanus vero eviratur. Demum nihil diffidentes, sed clara voce Christum prædicantes, abscissis capitibus coronantur.

[4] [Loca indicata, Ancyra,] Restat dicendum aliquid de locis hic nominatis. Ancyra, notissima urbs Galatiæ est, & primaria Præsidum etiam vicinarum ditionum Sedes, ideoque ut horum ita aliorum plurimorum Martyrum palæstra. Adjacet Galatiæ Lycaonia, [Lystra,] in eaque Lystra, civitas olim Episcopalis, & S. Pauli Apostoli hospitio ac prædicatione illustrata, in qua hi Martyres comprehensi sunt, & inde Ancyram adducti. [Antiochia Pisidiæ,] Huic satis vicina est Antiochia Pisidiæ, in qua S. Eustochius ab Eudoxio Episcopo baptizatus, & Presbyter est ordinatus. [Usadarum urbs,] Hinc colligimus Usadarum urbem non procul inde dissitam fuisse. Sunt eadem Acta in Menologio Sirleti Latine edita. Gaïnus dicitur Græce ἀνέψιος, Eustochii quod Cognatum, seu patruelem seu consobrinum reddimus: licet etiam pro nepote ex fratre aut sorore sciamus accipi posse; Fratrem Consobrinum Sirletus scripsit: totum ergo lectoris discretioni relinquitur. Ibidem Probolulus pro unico filio sumitur, verum quia infra tres ejus liberi nominantur, plane distingui debent, atque Lolliam omnino puellam fuisse, ostendunt abscissa ubera; Urbanus etiam Urbasius & Agrippinus Præses quoque Agrippa, appellantur ab eodem Sirleto. Baronius videtur confusionis aliquid hoc loco subolfecisse, ideoque abstinuit nominibus istis in Romanum Martyrologium referendis.

DE SS. ARISTOCLE PRESBYTERO, DEMETRIANO DIACONO ET ATHANASIO LECTORE
MARTYRIBUS CONSTANTIÆ IN CYPRO.
Cultus & Acta ex Mss. Synaxariis.

SUB MAXIMIANO

[Commentarius]

Aristoclus Presbyter, Martyr Constantiæ in Cypro (S.)
Demetrianus Diaconus, Martyr Constantiæ in Cypro (S.)
Athanasius Lector, Martyr Constantiæ in Cypro (S.)

AUCTOR. G. H.

Pervetustum Ms. Menologium Græcorum, sub auspiciis Basilii Imperatoris Porphyrogeniti seculo Christi decimo collectum, [Cultus in Menologio Basilii.] ad hunc XXIII Junii de hisce sanctis Martyribus tale proponit elogium, Ὁ μὲν ἅγιος Ἀριστοκλὴς ὑπῆρχεν ἐκ τῆς Κύπρου, Πρεσβύτερος τῆς τοῦ Θεοῦ ἐκκλησὶας, ἐπὶ δὲ τῆς βασιλείας Μαξιμιανοῦ τὸν διωγμὸν φοβούμενος, ἀνελθὼν ἐν ὄρει τινὶ, ἐκρύπτετο ἐν τῷ σπηλάιῳ· ἐν ᾧ προσευχόμενος ἤκουσε φωνῆς ἐξ οὐρανῷ κελευούσης ἀυτὸν ἀπελθεῖν εἰς τὴν μετρόπολιν, κᾀκεῖ διαγωνίσεσθαι τὸ μαρτύριον. Καὶ φθάσας εἰς τὸν ὀικον τοῦ ἁγίου Ἀποστόλου Βαρναβᾶ, κατέλαβε τὸν Διάκονον Δημητριανὸν, καὶ τὸν Ἀναγνώστην Ἀθανάσιον, καὶ παρ᾽ ἀυτῶν ξενισθεὶς διηγήσατο ἀυτοῖς πάντα τὰ τῆς ὀπτασίας. Καὶ λαβὼν καὶ ἀυτοὺς συνοδοπόρους, ἀπῆλθεν εἰς τὴν μητρόπολιν πρὸς τὸν Ἡγεμώνα· καὶ τὸν Χριστὸν ὁμολογήσας, ἀπεκλείσθη μετὰ τῆς συνοδίας ἀυτοῦ ἐν τῇ φυλακῇ. Καὶ μετὰ ταῦτα ἀυτὸς μὲν ἀπεκεφαλίσθη, ὁ δὲ Δημητριανὸς καὶ Ἀθανάσιος πυρὶ παρεδόθησαν, καὶ άβλαβεῖς ἐξελθὸντες τοῦ πυρὸς, ἀπεκεφαλίσθησαν καὶ ἀυτόι.

[2] Certamen sancti Martyris Aristoclis & Sociorum ejus. [Elogium ex eodem,] Erat S. Aristocles Ecclesiæ Dei Presbyter in Cypro, tempore imperii Maximiani: perterritus autem ob persecutionem, ascendit in montem aliquem, & abscondebatur in spelunca: ubi inter orandum audivit e cælo vocem, jubentem ipsum in metropolim abire, illicque certamen martyrii subire. Egressus venit in ædes sancti Apostoli Barnabæ, assumpsitque Demetrianum Diaconum & Athanasium Lectorem; & apud illos hospitio exceptus narravit illis omnia sibi in visione facta. Accipiens ergo ipsos itineris comites, abivit in metropolim ad Præsidem: & Christum confessus, cum sociis suis est carceri inclusus, ac postea ipse capite plexus; Demetrianus vero & Athanasius igni traditi sunt: sed inde illæsi exeunt, & capitibus abscissis coronantur.

[3] [Memoria in aliis Mss.] Eorumdem memoria celebratur etiam in Mss. Menæis Mediolanensibus bibliothecæ Ambrosianæ, & Menæis excusis; die autem XX Junii in Mss. Menæis Divionensibus Societatis Jesu, cum hoc versu alludente ad nomen Aristoclis.

Ἀριστοκλὴς ἄριστος ὄντως ὁπλίτης,
Πάντων γὰρ ἠρίστευσε τμηθεὶς τὴν κὰραν.

Aristocles optimus omnino bellator:
Qui capite plexus optime decertavit.

De S. Barnaba actum XI Junii. At quæ allegatur metropolis Cypri erat tunc Constantia, postea Salamis Cypri dicta, de qua consule Acta S. Epiphanii ibidem Episcopi XII Maji.

[4] His scriptis aliud reperio encomium aliquanto exactius in Ms. Synaxario Græco Ecclesiæ Constantinopolitanæ, [Aliud Elogium] spectante ad Collegium Societatis Jesu Parisiis, quod adjungo: Ὁ ἅγιος Μάρτυς Ἀριστοκλὴς ὑπῆρχε τὸ γένος Κύπριος, πόλεως Ταμασοῦ τῆς καθολικῆς ἐκκλησίας Πρεσβύτερος. Κατὰ δὲ τοὺς χρόνους Μαξιμιανοῦ τοῦ βασιλέως ἀνελθὼν ἐν τῷ ὄρει ἔν τινι σπηλαίῳ, ἐκρύβη, τὸν ἐπικείμενον διωγμὸν φοβηθεὶς· ἐν ᾧ ἐυχόμενος φωτὶ περιεστράφθη ὑπὲρ τὸν ἥλιον, καὶ ἐνεχθήσης φωνῆς οὐρανόθεν προετράπη ἀπελθεὶν ἐν Σαλαμήνῃ τῆ μητροπόλει, κἀκεὶ διαγωνίσασθαι τὸ μαρτύριον. Πορευόμενος δὲ ἔφθασεν ἐν Λεδραῖς, εἰς τὸν οἶκον τοῦ ἁγίου Ἀποστόλου Βαρναβᾶ· καὶ καταλαβὼν ἐκεῖσε Δημητριανὸν τὸν Διάκονον, καὶ Ἀθανάσιον Ἀναγνώστην, καὶ παρ᾽ ἀυτοῖς ξενισθεὶς, καὶ τὴν ἀιτίαν δι᾽ ἣν ἀφίκεται καὶ τὰ τῆς ὀπτασίας ἀυτοῦ ἀναθέμενος, κοινωνοὺς ἀυτοὺς τῆς πράξεως ἔλαβε, προθύμως ἀυτῶν ὑπὲρ Χριστοῦ ἀθλεῖν ἐλομένων. Παραγενόμενοι δὲ εἰς ἣν ἔσπευδον πόλιν, ἐν ἀπόπτῳ καὶ ὑψηλῷ ἔστησαν τόπῳ· οὓς ἰδὼν ὁ Ἡγεμὼν καὶ προσκαλεσάμενος, καὶ παρ᾽ ἀυτῶν ἐκείνων ὡς εἶεν Χριστιανοὶ μεμαθηκὼς, πρῶτον μὲν τὸν ἅγιον Ἀριστοκλέα μαστίξιν καταξανθῆναι ἐκέλευσεν, εἴθ᾽ οὕτως τὴν κεφαλὴν ξίφει τμηθῆναι· τὸν δὲ ἅγιον Δημητριανὸν καὶ Ἀθανάσιον, τῇ τοῦ Χριστοῦ ὁμολογίᾳ ἐμμένοντας, μετὰ τὰς πολλὰς βασάνους πυρὶ παραδωθῆναι προσέταξεν· ἀπαθεῖς δὲ ἐν ἀυτῷ φυλαχθέντας, διὰ ξίφους ἀναιρεθῆναι παρεκελεύσατο. Certamen sanctorum Martyrum Aristoclis Presbyteri, & Demetriani Diaconi & Athanasii Lectoris: ex quibus sanctus Martyr Aristocles erat Cyprius ex urbe Thamasso, Ecclesiæ Catholicæ Presbyter, [priore accuratius,] idque temporibus Maximiani Imperatoris. Ascendens vero in montem in aliqua spelunca abscondebatur, ob insurgentem persecutionem terrore perculsus. Cum vero orationi incumberet, luce majore quam solis collustratus fuit, & voce a cælo accedente admonitus, ut in metropolim Salaminem pergeret; ibique certamen martyrii subiret. Exsurgens ergo venit Ledram in donum sancti Apostoli Barnabæ, & assumens ibidem Demetrianum Diaconum & Athanasium Lectorem, ab eis hospitio excipitur: quibus causam propter quam venit & quæ sibi obtigerat visionem exposuit, eosque consortes suæ actionis fieri obtinuit, alacriter pro Christo concertare eligentes. Pervenientes vero ad quam festinabant civitatem, in conspicuo & alto loco steterunt: quos Præses intuitus interrogavit: & ab illis ipsis, quod Christiani essent, edoctus, primum quidem S. Aristoclem flagellis lacerari jussit, & sic gladio caput abscindi, sanctos vero Demetrianum & Athanasium, in confessione Christi perseverantes, post plura tormenta igni tradi mandavit: illæsos vero in igne custoditos gladio etiam imperavit occidi. Hinc intelligas prolixiora Acta extitisse, quæ adhuc forsan latent alicubi: indicantur autem tres urbes Episcopales Cypri, Thamassus, cujus Episcopus Tychon fuit in Concilio primo Constantinopolitano; Ledra, vulge Nicosia dicta; unde Triphylius, Ledrorum Cypri Episcopus, a S. Hieronymo de Scriptoribus Ecclesiasticis cap. 92 laudatus; ac Salamina metropolis, olim Constantia, supra a nobis memorata.

DE SANCTIS MARTYRIBUS
PALLADIO, COTYLA, ADRAMA, MOSE, ESA, PALICONO, COTYLA II,
ET SOCIIS CENTUM QUINQUAGINTA.
Apud Habessinos Æthiopes cultis.

[Commentarius]

Palladius, Apud Habessinos honoratus (S.)
Cotylas, Apud Habessinos honoratus (S.)
Adramas, Apud Habessinos honoratus (S.)
Moses, Apud Habessinos honoratus (S.)
Esas, Apud Habessinos honoratus (S.)
Saliconus, Apud Habessinos honoratus (S.)
Cotylas II, Apud Habessinos honoratus (S.)
CL Socii, Apud Habessinos honorati (SS.)

D. P.

Ex jam sæpe laudato Hagiologio Metrico prænotatæ gentis, rursus accepimus hanc insignem turmam Sanctorum Martyrum, quos in Ægypto passos præsumimus, & subjungimus aliis spectantibus ad Maximiani persecutionem, per conjecturam primis hujus mensis diebus propositam. Indicantur autem a septemvirali quodam conventu damnati ad mortem dum ita invocantur. [In iis tres vel sex fratres,] Saluto Palladium, Cotylam & Adramam, tres fratres, aliosque tres, Mosen, Esam & Paliconum: quibus alter Cotylas ad numeri complementum accessit. Obierunt autem cruciati propter Christum a septem Idololatris, iisque claudis seu ebriosis, uti explicat Jobus Ludolfus; sed existimo hæc epitheta ad ebrietatem mentis potius quam corporis referri posse. Eorumdem autem septem rursum mentio fit sequenti strophe, per quam Poëta salutat centum quinquaginta Sanctos, quibus septem Idololatræ ad judicium adductis gladium acutum, cum bullienti sartagine, posuerunt ob oculos: sed horum aspectu non fuerunt perterriti. Plura & distinctiora nunc frustra quæreremus. Dubitat Ludolfus, utrem hic dictus Paliconus, non sit Palingenius appellandus: in suis autem Fastis solos tres primos nominans, addit, & Socii, neque in Notis quidquam suggerit huc faciens.

DE SANCTIS MATRE AC FILIIS MM.
DIDARA, BISOE ET NOR,
APUD EOSDEM HABESSINOS HONORATIS.

[Commentarius]

Besoës miles, Apud eosdem (S.)
Nor frater, Apud eosdem (S.)
Didara mater, Apud eosdem (S.)

D. P.

Progredior cum Æthiopico Hagiologio, & seorsim a priori numerosiori turma, ternarium hunc propono, quem ibi sic invenio salutatum. Salutem tibi dico, Bisoe Miles, quem bovi funibus alligarunt & raptaverunt; in cujus honorem sacrificium laudis offero. Saluto etiam fratrem tuum Nor, & matrem Didaram: qui etiam ipsi propter Christum multam tentationem sustinuerunt. Quibus verbis indicantur hi quoque martyrium pertulisse, aut certe insigni confessione promeriti inter sacra commemorari.

DE SS. ZENONE ET ZENA
MARTYRIBUS PHILADELPHIÆ IN ARABIA.

ANNO CCCIV.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.
De tempore & loco passionis, deque Sanctorum cultu.

Zenon miles, Martyr Arabs, Constantinopoli honoratus (S.)
Zenas domesticus, Martyr Arabs, Constantinopoli honoratus (S.)

AUCTOR. F. B.

Quemadmodum, cum de rebus non ita pridem gestis scribimus, contingere solet, ut ea, quæ censemus omnibus nota, [Sub Maximiano Imp.] facile prætereamus, tamquam minime necessaria explicatu; post aliquot tamen annorum decursum, in claram alioqui historiam, illatura tenebras omissione sua: ita accidit Actorum mox dandorum scriptori anonymo: qui dum studet accuratus esse in determinando tempore, annotatis diebus inchoati expletique martyrii; annum tamen dubium nobis reliquit sic ordiens: ἐν ἔτει πρώτῳ Μαξιμιανοῦ Βασιλέως Anno primo Maximiani Imperatoris. Etenim cum duo fuerint ejus nominis Imperatores, ambo notæ in Christianos persecutionis infamia notati, alter cognomento Herculius, a Diocletiano in Imperii collegam assumptus, I Aprilis anni CCLXXXVI; alter cognominatus Armentarius, sæpe etiam dictus Galerius, Diocletiano & Herculio abdicantibus Imperium, cum Constantio Chloro ad illud evectus, I etiam Aprilis CCCIV: ex his, inquam, duobus utrum designare voluerit Auctor incertum reliquit. [non Herculio,] Nam si dicamus sub Herculio passos hos Martyres, quid causæ erit, cur ipse solus sine imperii collega Diocletiano nominetur? hi enim cum essent potestate pares & animis uniti; fideli adeo amicitia quoad Imperium simul gessere, cohæserunt ut non tantum una semper in Actis publicis nominarentur, verum & conjunctæ eorum imagines pingerentur. Quin & ipsa in Christianos persecutio tam crudelis, uti ab utroque indicta est, ita Diocletiani & Maximiani nomine insignitur. Nec dici potest Maximianum Herculium hic solum nominari, quia in Oriente, ubi res acta est, præcipue versabatur constat enim ipsum toto Imperii sui tempore, maxime in Occidente versatum.

[2] [sed Galerio.] E contra vero Maximianus alter Galerius & in Oriente præcipue crudelitatem exercuit, & alia occurrunt, ob quæ solus nominaretur, quamvis non solus imperaret. Primum, quod consortem Imperii sortitus Constantium Chlorum, mitem & omnis crudelitatis expertem Principem, qui plerumque in Galliis se continebat, ipse solus, principio saltem Imperii, per tres orbis partes dominari videretur. Alterum, quod cum Galerius persecutionis, sub Diocletiano & Maximiano in Christianos motæ, præcipuus auctor haberetur, qui Imperatores pæne invitos, iis quas impietas suggesserat rationibus, impulerat; Christiani, Acta Martyrum colligentes, merito voluerint tantam ei adscribi sævitiam, qui alios ad eam commoverat; præsertim cum de iis Sanctis agendum esset, qui sub ejus jurisdictione passi fuerant. Nam persuasum omnino est, post abdicatum a Diocletiano & Herculio Imperium, Galerio rerum potiente, maxime recruduisse persecutionem, si illa quæ atrocissima omnium fuit, recrudescere potuit. Quodsi sub Constantino Magno, pace Ecclesiis data, hæc historia conscripta sit; non tantum ex ea, quæ de his Martyribus apud Christianos supererat memoria; sed, ut verosimile omnino est, ab oculato teste, non leviter in Scripturis versato, adeoque Presbytero aut Diacono; noluerit ille, quamvis in decursu plures Imperatores nominentur, Constantii nomen hic referre, [Passi illi videntur] ne tantæ crudelitatis invidiam videretur in mitissimum Imperatorem, nil tale meritum, derivare; vel etiam ob filii tum regnantis gratiam, cui debebat Ecclesia libertatem suam. Nec quisquam objiciat Acta S. Savini Episcopi & Martyris, referenda Septima Decembris, edita typis a Stephano Balusio Miscellaneorum tomo 2: in quibus solus Maximianus Herculius nominatur; quoniam Auctor non intendit narrare sub quo Imperatore; sed qua occasione & quo præsente & jubente res acta fuerit. His ergo de causis statuamus hos Sanctos passos esse anno primo Galerii Maximiani Armentarii, id est anno Christi CCCIV.

[3] [Philadelphiæ in Arabia.] Palæstra Martyrii nominatur φιλαδελφία τῆς Ἀραβιας, ἥτις ἐν τῷ νόμῳ Ἐμμὰν κέκληται; Philadelphia Arabiæ quæ in Lege Emman vocatur. Stephanus de urbibus tertiam Philadelphiam enumerat, in Arabia montosa sitam, quam dicit fuisse antiquitus Ammanam appellatam, aut potius Rabatammanam. Thomas Pinedo in eumdem Stephanum illam esse existimat, quæ Deuteronomii cap. 3 ℣ II vocatur Rabat filiorum Ammon, interpretaturque Magna civitas Ammonitarum, conjectura non incongrua: fieri enim facile potuit, ut quam Scriptura Rabat filiorum Ammon nominat, vulgari sermone, in quo brevitatem captare solemus, modo Rabatammon aut Rabatammana, modo Ammana, aut Ammon, aut Emman fuerit vocitata; siquidem hæc tria ultima nomina solis punctis vocalibus, apud Hebræos, Arabes & Syros differunt, quæ sæpe quotidiano usu, nullis certis regulis mutantur. Utut sit, conjectura Pinedi etiam ex his actis, Stephano haud dubie multo antiquioribus, posset confirmari: præbent enim certum testimonium, seculo Christi quarto, traditione (ut loquimur) receptum fuisse & vulgo creditum, illam Ammonitarum civitatem, non distingui ab ea, quæ tum in Arabia dicebatur Philadelphia, a Ptolomæo Philadelphi id nomen sortita.

[4] Publico cultu Ecclesiastico hi sancti Martyres honorari cœperunt, [Cultus antiquus.] statim a data Ecclesiis tranquillitate: siquidem in patriam relata eorum corpora, honorifico loco in ecclesia recondita fuerunt. Postmodum similem Constantinopoli cultum habuerunt, ut colligimus ex Menologio Basilii Imperatoris, in quo sic legitur hac vigesima tertia Iunit. Ζήνων καὶ Ζηνᾶς, οἱ τοῦ Χριστοῦ Μάρτυρες, ὑπῆρχον ἐκ τῆς πόλεως Φιλαδελφίας τῆς Ἀραβείας, ὁ μὲν Ζήνων στρατιώτης ὢν, ὁ δὲ Ζηνᾶς δοῦλος ἀυτοῦ τυγχάνων. Καὶ ὁ Ζήνων ἐπιθυμῶν τοῦ διὰ Χριστὸν μαρτυρίου, πᾶσαν ἀυτοῦ τὴν περιουσίαν σκορπίσας εἰς τοὺς πτωχοὺς, καὶ τοὺς δούλους ἐλευθερώσας, μετὰ τοῦ Ζηνᾶ μόνου παρεγένετο πρὸς τὸν Ἡγεμόνα Μάξιμον, καὶ ἀυτῷ ἐμφανισθεὶς ωμολόγησε τὸν Χριστὸν· καὶ ἀπλωθεὶς ἐπὶ τὴν γὴν ἐτύπτετο. Προσενεχθέντος δὲ βώμου, ἠναγκάσετο ἐπιθύσαι ἀυτῷ. Ὁ δὲ λακτίσας, ἀυτὸν ἀνέτρεψε. Διὰ τοῦτο κρεμασθεὶς ἐξέετο ἀφειδῶς, καὶ μετὰ ταῦτα ἐῤῥίφη ἐν φυλακῇ, δεσμοῖς δεθεὶς σιδηροῖς. Εἰσῆλθε δὲ καὶ ὀ Ζηνᾶς, καὶ κατεφίλει ἀυτοῦ τὰ δέσμα. Καὶ μαθὼν τοῦτο ὁ Ἡγεμὼν, ἐκέλευσε καὶ ἀυτὸν συνδεθῆναι ἀυτῷ· εἶτα τῆς φυλακῆς ἀμφοτέρους ἐκβαλὼν ἀπεκεφάλισε. Zeno & Zenas Martyres Christi, oriundi ex Philadelphia Arabiæ. Zeno Ordinis militaris, [Elogium ex Synaxario Basilii Imp.] Zenas servus ejus. Ille Martyrium pro Christo vehementer desiderans, postquam omnes facultates in pauperes distribuit, & servos suos liberos dimisit; cum solo Zena Præsidem adiit nomine Maximum. Cumque coram illo comparuisset, Christum confessus est, extensusque super terram nervis verberari jussus. Allata inde ara immolare in illa cogebatur, verum calcibus in eam insiliens penitus evertit: propterea suspensus in eculeo laniatur crudeliter. Deinde conjectus in carcerem, ferreis vinculis constringitur: accessit autem Zenas & deosculabatur vincula ejus. Hoc ut intellexit Præses, præcepit & ipsum detineri. Postmodum ambos inde educens, capite plecti jussit.

[5] Simile Encomium habent, sed ad XXII hujus, Synaxaria cetera, Ambrosiana Mediolani, Parisiensia Societatis nostræ & Cardinalis Mazarini, Divionense item nostrum & Menæa excusa Venetiis, quamvis Officio proprio & solenniori, [plenius aliud ex alio item CP.] eo die celebretur S. Eusebius Episcopus Samosatenus: Elogium autem priori prolixius, ubique est tale. Οὗτοι ὑπῆρχον, τῆς Ἀράβων γῆς· ὧν ὁ μὲν Ζήνων, στρατιῶτης τὴν τάξιν ὑπῆρχεν· ὁ δὲ Ζηνᾶς ὀικέτης ἀυτοῦ τοῦ Ζήνωνος. Ὁι καταλαβόντες Μάξιμον τὸν Ἠγεμόνα τοῖς ἐιδώλοις θύοντα, καὶ ἑαυτοῦς προσαγγείλαντες καὶ εἴτινες εἶεν φανερωθέντες, τύπτεται βουνέυροις ὁ Ζήνων. Πλεσίον δὲ τοῦ βωμοῦ ἱσταμένου, λὰξ ἐντείνας κατ᾽ ἀυτοῦ, καταστρέφει· ἐπὶ τούτω κρεμμασθεὶς ἀφειδὼς ξέεται, ὄξει καὶ ἅλατι τὰς πληγὰς κατατρίβεται. Εἶτα τίθεται ἐν τῷ δεσμωτηρίῳ, ἀσφαλισθεὶς τοὺς πόδας κεντήμασι τοῦ ξύλου τέσσαρσιν· Ἔνθα τοῦ Ζηνᾶ ἐισελθόντος, καὶ τὰ δέσμα τούτου καταφιλοῦντος καὶ μακαρίζοντος, ἐγκλείεται καὶ ἀυτὸς, τοῦτο τοῦ ἡγεμόνος μαθόντος· Ἐπεὶ δὲ εἰς ἐρώτησιν ἤχθησαν, καὶ τὸν Χριστὸν ἀρνήσασθαι οὐκ ἐπείσθησαν, τύπτονται σφοδρῶς, καὶ ὀβελίσκοις πεπυρωμένοις ὁ αγιος Ζήνων, τοῖς στέρνοις καὶ τῇ καρδίᾳ ἐμπύρεται. Καὶ ἄμφω ἱμᾶσι τὰς μασχάλας διαληφθέντες ἀναρτῶνται ἐπὶ ξύλου, καὶ τοὺς πόδας λίθοις βαρύνονται. Μετὰ ταῦτα ἐν βόθρω πυρὸς ἀκοντίζονται, τῆς φλογὸς ἐλάιῳ συχνῷ τρεφομένης· ἐπεί δὲ παραδόξως ἀβλαβεῖς διέμειναν, ξίφει τὰς κεφαλὰς ἀποτέμνονται. Τελεῖται δὲ ἡ ἀυτῶν σύναξις, ἐν τῷ ἁγίῳ μαρτυρίῳ τοῦ ἁγίου Γεωργίου, εν τῷ Κυπαρισσίῳ. Oriundi erant hi ex regione Arabum: Zeno ordine miles, alter vero Zenas servus ipsius Zenonis: cumque Maximum Præsidem idolis sacrificantem invenissent, seipsos tradiderunt, & quinam essent manifestarunt. Zenon ergo nervis valide cæditur: ad aram deinde adductus, calcibus eam impactis evertit: propterea suspensus excipitur crudelius, vulneraque aceto & sale perfricantur: quo peracto in carcerem conjicitur, pedibus ligno per quatuor foramina innexis. Accessit Zenas, & vincula Domini sui deosculans, felicem illum deprædicabat. Quod cum nuntiatum esset Præsidi, capitur ipse. In judicium adducti, quoniam persuaderi non poterant ut Christum negarent, rursus immaniter excipiuntur verberibus: tum S. Zeno subulis ignitis pectora & cor aduritur. Loris deinde subter axillas illigati attolluntur in lignum, saxisque ponderosis ad pedes appensis extenduntur. Post hæc in igneam immittuntur voraginem, flammaque multo oleo nutritur: verum postquam mirabiliter permanserant illæsi, gladio capite truncantur. Celebratur festivitas ipsorum ad S. Georgii Martyris in Cupresseto.

[6] Ex his duobus Elogiis, suum composuisse videtur Cardinalis Sirletus: [unde in Romanum Martyrologiū transierunt,] & post hunc Eminentissimus Baronius Martyrologio Romano eosdem Sanctos adscribens, brevi hoc eos Encomio ornavit. Philadelphiæ in Arabia SS. Martyrum Zenonis & Zenæ servi ejus, qui catenas Domini sui vincti exosculans, eumque rogans, ut se in tormentis participem dignaretur habere, a militibus tentus, parem cum Domino Martyrii coronam accepit. Ex Menæis porro colligimus Martyrum illorum memoriam, non tantum Ritu simplici (ut nos loquimur) in omnibus ecclesiis urbis Constantinopolitanæ celebratam fuisse; verum etiam XXII Junii Ritu solenniori in ecclesia S. Georgii Martyris, in Cupresseto. [locus proprii cultus C P.] Qua autem de causa? Verosimiliter ob aliquam Reliquiarum translationem, quamvis ejus nulla quod sciam extet memoria. Cupresseti vel Cynaresceti meminit Cangius in Constantinopoli Christiana lib. 4 pag. 121; ibidemque non tantum S. Georgii, sed & SS. Theodori ac Polyeucti ecclesias vel oratoria extitisse docet: sed nusquam explicat an vicus, an forum sit, an alius locus publicus: neque id nunc operæ pretium est inquirere, nullibi (ut opinor) inveniendum.

ACTA MARTYRII
Ex Bibliothecæ Vaticanæ Codice 1667.

Zenon miles, Martyr Arabs, Constantinopoli honoratus (S.)
Zenas domesticus, Martyr Arabs, Constantinopoli honoratus (S.)

INTERP. F. B.

CAPUT I. Sanctorum Martyrum pietas, capitur Zenon, & flagris cæditur.

Πρέπει νικηφόρων ἀνδρῶν, καὶ ὄντως τοῦ Θεοῦ Μαρτύρων τοὺς ἀγῶνας ἐν ακοαῖς δημοσιέυεσθαι, εἰς μὲν τῆς ἀληθείας κατάληψιν, τῶν δὲ τυράννων εἰς ἔλεγχον, καὶ εἰς τὴν τοῦ διαβόλου κατάκρισιν. Φέρε οὖν καὶ Ζήνωνος τοῦ μακαριωτάτου τοὺς πόνους πειρασώμεθα διεξελθεῖν, καὶ τὸν τρόπον ἀυτοῦ τὸν ἔνθεον, καὶ τὴν εἰς τὰ κολαστήρια ἔνστασιν, ἵνα πλέον δοξάζηται ὁ τῇ τῶν ἀντρώπων ἀσθενείᾳ τοσάυτην χωρηγῶν ὑπομονὴν Θεὸς, καὶ τὴν κατὰ τῶν θλιβόντων νίκην.

[2] Ἐγένετο τοιγαροῦν ἐν ἔτει πρώτῳ Μαξιμιανοῦ Βασιλέως, ἐν μηνὶ ἰουνίῳ ή, ἡνίκα Μάξιμος ἐν Φιλαδελφία τῆς Ἀραβίας τὴν ἡγεμονείαν ἔσχεν, πολλὴν ἐπιδειχθῆναι παρανομίαν ἐν τῇ προειρημένῃ Φιλαδελφίᾳ, ἥτις ἐν τῷ νόμῳ Ἐμμὰν κέκληται. Ὁ γὰρ ἀνὴρ μισόκαλός τε ἦν καὶ τῆς θείας ἐυλαβείας ἀλλότριος, καὶ τὸ ἐκχέειν πλῆθος ἁιμάτων, θεοφιλῶν εἶναι ἀνδρῶν ἐνόμιζεν, οὐ μὴ μύσος καὶ περὶ Θεὸν ἀσέβειαν, ἀλλὰ δόξαν καὶ πολιτείας Ρωμαίας ἐγκώμιον ἀμίλλητον. Επειδὴ τοίνυν στρατιώτης ἀνδρεῖος κατ᾽ ἐκείνου καιροῦ Ζήνων ἐτύγχανεν, τῆς ἐν Φιλαδελφίᾳ τῇ πόλει [στρατείας], βλέπων εἰς τὸν Θεὸν ἀπαύστως, καὶ τὴν Ἰησοῦ σωτῆρος ἀγάπην ἄσβεστον καὶ διακαῆ καλῶς τεθωρακισμένος, οὐκ ἐνεγκὼν τὰς ἀθέσμουσ θέας καὶ τὴν περὶ τὰ εἴδωλα βέβηλον τῶν μεμηνότων λατρείαν, συνεταράχθη τῇ διανοίᾳ, καὶ πρὸ τῶν ἀγώνων ἤδη μάρτυς κατεφαίνετο …

[3] Πολλῶν μὲν οὖν τῶν ὑπαρχόντων [ἀσεβῶν] ἀλλότριον ἑαυτὸν κατέστησεν, ἤδη δὲ καὶ τοὺς ὀικέτας τῆς δεσποτικῆς χειρὸς ἀφεὶς, ἐλευθέρους ἀπεδείκνυ· δὶκαιον ἡγησάμενος μηδένα τῶν ὀικετῶν λυπηροῖς παραδοῦναι δεσπόταις, ἀλλὰ φυσικῇ καὶ θεοπλάστῳ τῶν ἀνθρὼπων ἐλευθερίᾳ παραδοῦναι. Ἐτύγχανεν δὲ τῆς Ζήνωνος ὁικετίας Ζηνᾶς, ἔτι παῖς τὴν ἡλικίαν, τῷ δὲ φρονήματι καὶ τῷ τῆς ψυχῆς καταστήματι γέρων, καὶ τῇ συνέσει πεπολιωμένος, διὸ μᾶλλον ἠγαπᾶτο παρὰ τοῦ κεκτημένου· ὅς ἀδιαλείπτως ἐδέετο τοῦ δεσπότου ἀυτοῦ, μὴ καταληφθῆναι, μὴ δὲ ἐλευθερωθῆναι σὺν τοῖς ἑτέροις· ἀλλ᾽ ὀικετικῶς προσεδρέυειν, ἵνα καὶ μείζωνα τὴν ὠφέλειαν παρὰ τοῦ σωματικοῦ κυρίου κτησάμενος, ἐλευθεριας οὐρανίου τύχει, τοῦ Βασιλέως Χριστοῦ, τελειωτέραν ἀνάπαυσιν ἀυτῷ καὶ ὑπερκόσμιον δωρουμένου. Ὑπερηγάπησεν δὲ τοῦτον τὸν τρόπον ὁ νικηφόρος Ζήνων τὸν παῖδα, καὶ μᾶλλὸν προέτρεπεν, ἀντέχεσθαι τῆς τοιαύτῆς προθυμίας, εἰσηγούμενος καὶ ἀντιποιεῖσθαι τῆς ἐν οὐρανοῖς ἐλευθερίας, ἔνθα ὀυκ ἔστι δοῦλος καὶ ἐλέυθερος, οὐ δὲ θεράπων δεδοικὼς τὸν κύριον ἀυτοῦ, κατάφησιν Ἰώβ ὁ μακάριος. Ὁδὲ Ζηνᾶς τῆς ἀῤῥήτου τυχὼν ἐλευθερίας παρὰ Χριστῷ, ἔσπευδεν γενέσθαι κατὰ Ζήνωνα τὸν κύριον ἀυτοῦ, πειθόμενος τῇ Χριστοῦ φωνῇ, Ἀρκετὸν τῷ δούλῳ ἵνα γένηται ὡς ὁ κύριος ἀυτοῦ, καὶ τῷ μαθητῇ ὡς ὁ διδάσκαλος ἀυτοῦ.

[4] Χρηματίσαντος δὲ κατά τινα τῶν ἡμερῶν Μαξίμου τοῦ παρανόμου [Ἡγεμόνος] καὶ πρόνοιαν ποιουμένου τῶν ειδώλων, [προσέταξε] προἳέναι τινὰς καὶ προσκυνεῖν ταῦτα. Προσιέμενος οῦν ὁ μακάριος Ζήνων, οὐκ ἤνεγκεν τὴν ἀσέβειαν· καὶ ζήλῳ τῷ θείῳ τὴν καρδίαν ἐμπλησμένος, φησὶ τῷ Μαξίμῳ· Ὦ παράνομε καὶ τοῦ πυρὸς κληρονόμε μᾶλλον, ὅσον ὄυπω μέλλων τὴν θείαν ὑπέχειν τιμωρίαν σὺν τῷ πατρί σου τῷ διαβόλω, τίνος ἕνεκεν ἄψυχα καὶ χειροποίητα ξόανα προσκυνεῖσθαι διατάττεις, ἵνα τῶν βασιλέων σου τὴν πλάνην μιμούμενος, κᾀκείνοις ἀρέσαι μᾶλλον ἐθέλων, ἢ Θεῷ ζῶντι, πῦρ ἀιώνα τὸν μέλλοντα, καὶ βασανιστηρίων ἄπαυστον κόλασιν. Τούτων ἀκούσας ὁ Μάξιμος, παρανομίᾳ μᾶλλον χαίρων, εἰς ὀργὴν πολὺς καὶ ἀφόρητος ἐγένετο, καὶ προστάττει τοῖς τῶν δεσμίων προεστῶσι στρατιώταις ἐπισχεῖν τὸν Ἅγιον, καὶ τοῦ περικειμένου σχήματος ἀπογυμνῶσαι, καταστῆσαί τε ἀυτὸν πρὸ τοῦ βήματος κριθησόμενον.

[5] Ὡς δὲ ταῦτα ἐγένετο, ἐπηρῶτα κατὰ τὸ σύνηθες τοῖς ἐξετάζουσιν ὁ Μάξιμος, ὄνομά τε, καὶ πατρίδα, καὶ τοῦ πράγματος ἀυτοῦ τὴν ἐπωνυμίαν. Ἐπεμέμφετο δὲ, ὅτι μετὰ παῤῥησίας οὕτως ἐτόλμα λαλεῖν. Ὁδὲ μακάριος Ζήνων ἀποκρινόμενος ἔφη· Ἐγὼ τὸ μὲν γένος ἐξ Ἐλλήνων κατάγω, Χριστιανὸς δὲ ειμὶ· εἰ δὲ καὶ τὴν στρατεῖαν πολυπραγμονεῖς, καθοσιοῦμαι Χριστῷ βασιλεῖ, ὁπλίτης ἀυτοῦ καυχώμενος καθεστᾶναι, διὸ καὶ πιστεύω Ζήνων καλεῖσθαι, ζῆν γὰρ τεθάρρηκα τοὺς εἰς Χριστὸν πιστεύοντας· τὰς δὲ καθέδρας ἔχω κατά τινα κώμην Παλαιστίνης λεγομένην Ζιζιοῦν, ἔμβαθμος ἐν τῳ τάγματι τῷ στρατιωτικῷ. Ὁδὲ Μάξιμος ἔφη· Ἀλλ᾽ εἰ καὶ προύχῃς ἐν τῷ στρατιωτικῷ καταλόγῳ ταῖς ἀξίαις, οὐ παρὰ τοῦτο δυνήσῃ κατὰ τῆς τῶν Βασιλέων ἐξουσίας ἀντᾶραι, καὶ τολμῆσαι τοιούτους λόγους ἐνώπιόν μου λέγειν· Ἔχομεν γὰρ καὶ ἡμεῖς, παρὰ τῶν Βασιλέων ἐξουσίαν λαβόντες, κρίνειν τοὺς ἀνυποτάκτους, ὑποτάσσεσθαι δὲ ἡμεῖς βουλόμεθα φόβῳ τοῖς καταστήσασιν ἡμᾶς ἐν ταῖς ἡγεμονικαῖς, καὶ λατρεύειν ἣν καὶ οἱ ἡμέτεροι Βασιλεῖς ἠσπάσαντο λατρείαν. Ὁδὲ θαυμάσιος Ζήνων πρὸς ταῦτα, Καλῶς, ἔφη, λέγεις· ὑμεῖς γὰρ ὑποτάσσεσθε ταῖς τοῦ κόσμου τούτου φθαρταῖς ἐξουσίαις, ἡμεῖς δὲ τῇ ἀληθεῖ δεσποτείᾳ τοῦ τῶν ὅλων Θεοῦ χαίροντες ὑποκλινόμεθα· ἐγὼ δὲ οὐ διὰ τὴν σὴν χάριν, οὐ δὲ μιμούμενος τί τῶν παρὰ σοὶ ὑποτάσσομαι τῇ ἐξουσίᾳ τοῦ κόσμου· ἀλλὰ πειθόμενος Παύλῳ τῷ παναγίῳ τῆς Ἐκκλησίας διδασκάλῳ λέγοντι, χρῆναι ἀρχαῖς ἐξουσίαις ὑποτάσσεσθαι· οὐ δὲ γὰρ ἐστιν ἐξουσία παρ᾽ ἑαυτῆς λαβοῦσα τὸ κρατεῖν, ἀλλ᾽ ἀπὸ τοῦ Πατρὸς τῶν φώτων ἐπιτρεπομένη, ἧ τινι καὶ ὑποτασσόμεθα μετὰ τοῦ πρέποντος, ὅτ᾽ ἀν μὴ περὶ τὸν ὄντως ὄντα Θεὸν βλασφημῇ.

[6] Ἀπεκρίνατο Μάξιμος λεγων· Πρῶτον ἀνάγκη σε τῷ τρέφοντι κατὰ τὴν στρατείαν ὑποταγῆναι, καὶ καθως ἐκέλευσεν λατρέυειν, οὕτως σέβειν. Ὁδὲ μακάριος Ζήνων ἔφη· Ἐγὼ Χριστιανός εἰμι, καὶ δοῦλος τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, καὶ ἀυτῷ λατρεύω, καὶ τούτῳ προσκυνῶ· ὑμεῖς δὲ πλανᾶσθε, οὐδὲν εἰδότες ὅτι νοσεῖτε ψυχικῶς· ἡμεῖς δὲ οἱ πιστοὶ πειθόμεθα τῷ Χριστῷ διὰ Παύλου λέγοντι, ὅτι ἐὰν ὁ Χριστὸς ἔν τινι γένηται, τὸ μὲν σῶμα νεκρὸν τῇ ἁμαρτίᾳ, τὸ δὲ πνεῦμα ζωῇ διὰ δικαιοσύνην· εἰ τοίνυν τὸ πνεῦμ τοῦ ἐγείραντος τὸν Ἰησοῦν ἐκ νεκρῶν ὀικεῖ ἐν ἡμῖν, ἀυτὸς ὁ ἐγείρας τὸν Χριστὸν ζωοποιήσει καὶ τὰ θνητὰ ἡμῶν σώματα, τὸ γὰρ πνεῦμα ἀυτοῦ ὀικεῖ ἐν ἡμῖν. Διὰ τοῦτο κάμνομεν ἡμεῖς, καὶ ἀγωνιζώμεθα· τέκνα γὰρ ἔσμεν τοῦ Θεοῦ, εἰδὲ τέκνα καὶ κληρονόμοι· κληρονόμοι γὰρ τυγχάνοντες τοῦ Θεοῦ, καὶ τέκνα καθεστήκαμεν τῆς κληρονομίας τοῦ Χριστοῦ· εἴπερ συμπασχωμεν ἀυτῷ, ἱνα καὶ συνδοξασθῶμεν· οὐ δὲ γὰρ ἄξια τὰ παθήματα τοῦ νῦν καιροῦ πρὸς τὴν μέλλουσαν δοξαν ἀποκαλύπτεσθαι εἰς ἡμᾶς.

[7] Ταῦτα λέγοντος τοῦ Ἁγίου, οὐδὲν τούτον εἰς μετάνοιαν ἐκίνησεν τὸν Μάξιμον· ἀλλὰ μᾶλλον καταφρονῶν, ἐπειρᾶτο κολακεύειν τὸν Ἅγιον, συμβουλεύων ἀποστῆναι τοῦ λόγου τῆς ἐυσεβείας τῶν Χριστιανῶν. Ὡς δὲ ἐπέμενεν ὁ γενναῖος Μάρτυς, ὁμολογῶν εἶναι Χριστιανὸς, ἐκελεύετο τύπτεσθαι κατὰ τοῦ στόματος, τῶν βασανιστῶν ἐπιφωνούντων ἀυτῷ, Πρὸς τὰς ἐρωτήσεις τοῦ ἡγεμόνος ἀποκρίνου. Εἶτα φησὶν ὁ Μάξιμος· Τῆς μὲν ζωῆς ἐξέπεσας ἀξίως· φαίνη γὰρ τολμηρός τε καὶ ἀυθάδης. Καὶ νῦν δὲ πείσθητί μοι, καὶ προσκύνησον τοὺς θεοὺς, καὶ πολλῶν ἀξιωθήσῃ προνομίων καὶ τιμῶν παρὰ τῶν βασιλευόντων, καὶ πάντα προνοούντων εἰς ἐυεργεσίαν τῆς ὀικουμένης. Ὁδὲ μακάριος Ζήνων εἶπεν· Ταύτην φάσκεις ἐυεργεσίαν, τὸ πλανᾶσθαι ἀυτοὺς, καὶ συνεφέλκεσθαι πολλοὺς εἰς τὴν διαβολικὴν πλάνην.

[8] Ἀγανακτήσας οὖν ἐπὶ τῷ ῥήματι τούτῳ Μάξιμος ὁ δικάζων, τείνεσθαι προστάττει τὸν Ἅγιον, καὶ νεύροις βοῶν ἀκόποις τυπτεσθαι κελεύει. Ξενομένῳ δὲ ταῖς πληγαῖς τῷ θαυμασίῳ Μάρτυρι τῆς ἀληθείας, πυκνῶς ὁ Μάξιμος ἐβόα, Θύσον τοῖς θεοῖς. Ὁδὲ καὶ τυπτόμενος ὁμολόγει, τῷ Θεῷ τῶν οὐρανῶν λατρεύειν, ὀυκ ἐν ἅιματι θυσιῶν, ἀλλ᾽ ἐν καθαρᾷ καρδίᾳ· τὸν γὰρ Θεὸν ἀπροσδεᾶ τοιούτων εἶναι θυμάτων ἔλεγεν.

[1] Decet victoriosorum virorum & Dei Martyrum palam enarrare certamina, [Exordiū.] ut cunctis innotescat veritas, erubescat tyrannus, diabolus confundatur. Exponere itaque aggrediamur beatissimi Zenonis tormenta, & in tormentis fortitudinem constantiamque animi, divino numine confirmati: ut in omnibus laudetur Deus, qui tantum imbecillitati hominum sufficit robur, & de tortoribus largitur victoriam.

[2] Primo anno Maximiani Imperatoris, octava mensis Iunii, [Maximi Præsidis impietas.] accidit ut Maximo, Præside Arabiæ, existente Philadelphiæ, in eadem urbe quæ in Lege Emman vocatur, maxima ubique spectaretur impietas. Erat enim ille Maximus, osor omnis honesti & omnis ergo Deum religionis expers; qui sibi persuaserat, homines deorum amantes decere, plurimum effundere sanguinis: adeo id neque abominandum, neque impium ducebat; sed gloriosum & Romanæ Reipublicæ indubitabile ornamentum. Forte eodem tempore erat miles quidam Zeno, virilis omnino animi, ipsius quæ eadem urbe morabatur [militiæ], indesinenter divina meditans, ac Servatoris nostri Iesu ardentem & inextinguibilem caritatem: qui hac veluti lorica armatus cum non ferret illicita spectacula, & impurum qui idolis deferebatur insanientium cultum, non leviter commovebatur animo, & ante certamina jam tum Martyr videbatur. a

[3] Igitur ab impiis qui multi erant, alienum se constituit: quin servos domesticos omnes manu mittens, liberos effecit: [Zeno servos dimittit,] æquum quippe ducebat, neminem suorum molestis Dominis, sed potius libertati tradere, quam natura & creator Deus homini indidit, eique propriam esse voluit. Erat in Zenonis servitute Zenas, puer etiamnum ætate, verum sapientia & animi robore vir, prudentia potius quam canitie ornatus, ac propterea præ reliquis Domino carus; quem hic multis deprecabatur ne libertate accepta cum reliquis dimitteretur, servilibus permitteretur incumbere, [præter Zenam id de precantem] ut majorem & spiritualem utilitatem capiens ex Domino suo corporali, cælestem libertatem consequeretur ab Imperatore Christo, qui perfectam ipsi requiem & supermundanam esset largiturus. Hanc servi sui voluntatem admiratus generosus Zenon, amore in eum rapiebatur, hortabaturque tantæ magnanimitati ut insisteret, vendicaretque sibi libertatem in cælis; ubi neque servus est neque liber, neque famulus timens Dominum suum, ut inquit B. Iob. b Zenas ergo ineffabili potitus libertate in Christo, studebat Domino suo per omnia assimilari; persuasus verbis Salvatoris nostri, c Sufficit servo si sit sicut Dominus ejus, & discipulo si sit sicut magister ejus.

[4] [& Maximum Sacrificantē increpat,] Die quodam cum de publicis rebus coram populo ageret Maximus [Præses], ille impius, qui idola fecerat, [jussit] ut prodirent quidam eadem adoraturi. [Prorumpens] autem in medium B. Zeno, detestatus impietatem, & zelo divino impletus cor., dixit Maximo: O impie & heres ignis æterni; qui jamjam divinam cum patre tuo diabolo subiturus es ultionem: cur inanima & manufacta simulacra præcipis adorari? Cur Imperatorum tuorum errorem sequens ipsis placere studes potius, quam Deo viventi? Thesaurizas tibi ignem æternum in futuro seculo & tormentorum sine intermissione cruciatum. Hæc audiens Maximus, qui sua in iniquitate præcipue gloriabatur, iram vehementem & intolerabilem concepit; mandavitque eis qui captivos circumstabant militibus, comprehenderent Sanctum, ac nudatum, quo indutus erat ornatiori cultu, ad tribunal sisterent judicandum.

[5] Quæ ut facta sunt, interrogavit eum Maximus pro more judicum, nomen, patriam, [Christum in judicio confitetur,] & muneris sui dignitatem; deinde & reprehendebat nimiam ejus in loquendo libertatem. Beatus Zenon respondit: Ego quidem genus ab ethnicis duco, Christianus vero sum, si vero & militiam curas, Christo Imperatori me dicavi, sub eo miles gloriosior futurus, ac propterea d Zenonem recte nominari me confido, sciens vivere eos, qui in Christum credunt. Domicilium porro habeo in castro quodam Palestinæ, nomine Zozion, militari in ordine gradum non infimum consecutus. Reposuit Maximus: Quamvis dignitate inter milites emineas, per hoc tamen non poteris resistere potestati Imperatorum; neque præsumere debueras ejusmodi sermones me coram proferre. Habemus enim & nos potestatem ab Imperatoribus acceptam, puniendi contumaces: obedire autem volumus cum timore iis qui nos ad hunc honoris gradum evexerunt, & colere religionem, quam Imperatores nostri amplexi sunt. Ad hæc admirandus Zeno apte respondit: Dicitis vos obtemperare mortalibus hujus mundi Principibus, [& Præsidi apte respondet.] sed nos Dei universorum veræ Dominationi prompte subjicimur: & ego neque ob tui gratiam, neque ad tui imitationem, hujus mundi potestati obedio; sed profiteor quidem cum Paulo, Ecclesiæ Doctore Sanctissimo, oportere e nos principatui & potestati subesse: quia non est potestas quæ a seipsa accipit imperium, verum quæ a Patre luminum demandatur: huic ergo & nos ut decet subjicimur quidquid tu in Deum vere existentem blasphemes.

[6] Reposuit Maximus: Primum necesse est ei qui te ad militiam alit parere, & quemadmodum præcepit sacrificando esse religiosum. B. Zeno dixit: Ego Christianus sum, servus Domini nostri Jesu Christi, ei sacrifico, eum adoro: vos decepti estis, neque videtis in quanto errore versetur animus; nos autem credentes confidimus Domino, per Paulum dicenti: In quocumque Christus est, corpus quidem mortuum est peccato, spiritus autem vivit propter justitiam; quod si spiritus qui Iesum suscitavit a mortuis habitat in nobis, ipse qui suscitavit Christum vivificat & mortalia corpora nostra, spiritus enim ipsius habitat in nobis. Propterea nos laboramus & decertamus; filii quippe sumus Dei: si autem filii sunt heredes, heredes facti sumus Dei, & filii constituti hereditatis Christi, si tamen compatimur ut & conglorificemur: non enim condignæ sunt passiones hujus temporis ad futuram gloriam quæ revelabitur in nobis.

[7] Talia cum diceret Sanctus, nihil eorum Maximum movit ad pœnitentiam: [In os cæditur,] sed hæc quasi parvipendens, adulando Martyrem tentat, suadetque desciscere a pietate Christianorum. Cumque ille perseveraret magnis animis se Christianum confiteri, jussus est ad os verberari, tortoribus ei succlamantibus, Responde ad interrogata Præsidis. Postmodum eum sic alloquitur Maximus: Merito vita excidisti: videris enim temerarius & contumax. Verum assentire mihi, & adora deos; multisque vicissim prærogativis & honoribus per Imperatores nostros ornaberis, qui toti mundo admirabili beneficentia prospiciunt. B. Zeno dixit: Beneficentiamne dicis, pervertere homines multosque secum pertrahere in laqueum diaboli?

[8] [& nervis flagellatur.] Hoc responso indignatus Maximus Præses extendi Sanctum jubet, & nervis boum recentibus flagellari. Interim vero dum plagis exciperetur admirandus Martyr veritatis, crebro interclamabat Maximus, Sacrifica diis: ipse autem inter verbera profitebatur se sacrificare Deo cælorum; non in victimarum sanguine, sed puritate cordis. Deum enim nequaquam ejusmodi sacrificiorum esse indigum.

ANNOTATA F. B.

a Verba quæ omisimus, propterea quod male inter se cohærerent, sunt hæc: κὰι πρὸ πεῖ … μα παρασκευάσας, μᾶλλον δὲ ζωὴν τῆς … ἀληθεστέραν, διὰ μέσου θανάτου πρ … τῶ.

b Nempe cap. 3 ℣. 19, verum verbis, quoad sensum dumtaxat, & non sine mendo assumptis: ubi enim habebatur ὁ δὲ θεράπων δεδοικώς τὸν κύριον ἀυτοῦ, scribendum erat οὐδὲ θεράπων, ut habent plura exemplaria septuaginta Interpretum; & ita cohærebit constructio, alioqui mutula, consentietque cum vulgata.

c Matth. 10 ℣. 25: sed præpostero ordine; additurque pronomen σοῦ, quod non habetur in textu, ideoque expunximus.

d Ζήνων, nomen proprium Martyris, a ζῇν, vivere, derivatum.

e Ex Epistola ad Romanos Cap. 3 quoad rem desumpta sunt hæc, uti etiam sequens ex cap. 4.

CAPUT II. Aram evertit Zeno, iterumque torquetur: capitur Zenas, & ambo post varia tormenta ab igne divinitus servati, capite truncantur.

[9] Ὁ γοῦν Μάξιμος ἐκέλευσεν ἀυτὸν καὶ ἄκοντα συρῆναι, καὶ παραστῆναι τῷ βωμῷ, ἵνα μὴ βουλόμενος ἀνάγκῃ προσκυνήσει γλυπτά. Ὁδὲ μακάριος Μάρτυς, δυναμωθεὶς ὐπὸ τοῦ ἁγίου Πνεύματος, τῷ δεξιῷ ποδὶ λάξ ἐντεινάξας τῷ βωμῷ, κατέστρεψεν ἀυτόν. Ἐντεῦθεν οὖν ἐκελεύετο μετεωρισθῆναι, καὶ τὰς πλευρὰς ἀφειδῶς ξέεσθαι, ἁλῶν καὶ ὄξους πολλοῦ κατα τῶν τετραυματωμένων μελῶν καὶ κατεξεσμένων ὑπὸ τῶν δημίων ῥαντίζεσθαι προταχθεὶς. Ὁδὲ ἀνδρὼτατος ἀθλητὴς καὶ μάρτυς τοῦ Χριστοῦ, τοὺς ὀφθαλμοὺς ἀνατείνας πρὸς τὸν οὐρανὸν, ἐβόα λέγων· Ὁ Θεὸς τῆς σωτηρίας μου, πρός σε κεκράξομαι· ἀυτὸς γὰρ εἶπας, Ὅς δ᾽ ἂν ἀπολέσῃ τὴν ψυχὴν ἀυτοῦ ἕνεκεν ἑμου, ἑυρήσει ἀυτὴν. Ἤκουσα δὲ καὶ πέπεισμαι διὰ τῆς σῆς φωνῆς λεγούσης, Μὴ φοβεῖσθε ἀπὸ τῶν ἀποκτενόντων τὸ σῶμα, τὴν δὲ ψυχὴν μὴ δυναμένων ἀποκτεῖναι· φοβήθητε δὲ μᾶλλον τὸν δυνάμενον τὴν ψυχὴν καὶ τὸ σῶμα ἀπολέσαι ἐν γεέννῃ. Ταῦτα λέγοντα κατασπάσας ἐκ τοῦ ξύλου ὁ Μάξιμος τὸν ἅγιον Ζήνωνα ἀλύσει· καὶ κλοιοῖς βαρυτάτοις συνέχεσθαι τὸν τράχηλον προστάξας ἀυτοῦ, ἀναλαμβάνεσθαι πάλιν ἐψηφίζετο ἐν τῷ δεσμωτηρίῳ, ἐμβάλλεσθαι δὲ καὶ ξύλῳ τοὺς πόδας ἀυτοῦ, διὰ τεσσάρων τρυπημάτων τῶν σκελῶν κατατεινομένων.

[10] Ὁδὲ καὶ μετὰ τοσαῦτα βασανιστήρια κατὰ τὴν εἱρκτὴν ἀπαγὸμενος, ἔψαλλεν λέγων· Ὁ Θεὸς εἰς τὴν βοήθειάν μου πρόσχες, Κύριε εἰς τὸ βοηθῆσαί μοι σπεῦσον. Ὡς οὖν ἐγένετο κατὰ τὴν φυλακὴν, καὶ κατησφαλίσθη τῷ ξύλῳ τοὺς πόδας, Ζηνᾶς ὁ δοῦλος ἀυτοῦ προσελθὼν, κατεφίλει τὰ δεσμὰ ἀυτοῦ, καὶ παρεκάλει μὴ ἐγκαταληφθῆναι παρὰ τοῦ δεσπότου, συμπαραληφθῆναι δὲ μετ᾽ ἀυτοῦ. Παρεθάρσυνεν οὖν τὸν Ζηνᾶν ὁ πανάγιος Ζήνων μὴ δὲ προσέχειν τῷ σώματι ἀυτοῦ κατεῤῥωγότι διὰ τῶν κολαστηρίων· Μηδὲ γὰρ, φησὶν, οὑτως παθεῖν με νόμιζε, ὅσα μοι ἐπενέχθη· ὁ γὰρ Θεὸς, ἔφασκεν, ὡς ἐβασανιζόμην, ἐλαφράς μοι καὶ κουφοτέρας ἐποίει τὰς ἀλγηδόνας. Θάρσε τοίνυν, ὦ τέκνον Ζηνᾶ, πιστεύω γὰρ ὅτι ὁ Θεὸς τῶν ὅλων ἐξελέξατό σε.

[11] Ὀ τοίνυν δεσμωφύλαξ, ἀκούσας τούτων, ἀνήγαγεν ἐπὶ τὸν Ἡγεμόνα ταῦτα προστιθεὶς, ὡς οὐ μόνος ὁ Ζήνων τοιοῦτος περὶ τὸ πρόσταγμα τῶν Βασιλέων γεγένηται, ἀλλὰ καὶ δοῦλον ἴδιον ἀναπείθει τὸν Χριστὸν ὁμολογεῖν. Προστέταξεν οὖν ὁ Μάξιμος τῷ δεσμωφίλακι συγκλεῖσαι μὲν καὶ τὸν ὀικέτην, κατὰ δὲ τὴν ἑξῆς προσαχθῆναι ἀυτοὺς ἐν δημοσίᾳ ζητήσει. Καὶ καθίσας ἐπὶ τοῦ βήματος ὁ Μάξιμος, ἐκέλευσεν ἄμφω παραστῆναι, Ζήνωνά τε καὶ Ζηνᾶν. Ὡς δὲ παρέστησαν, ἐξ ὀνειδισμῶν ἤρξατο τῷ θαυμασίῳ Μάρτυρι ὁ Ἡγεμὼν ἐπιφέρεσθαι· Τίς ὠφέλειά σοι φάσκων ἀπὸ τῶν ἐπενεχθέντων σοι βασανιστηρίων, ὅτι καὶ τὸν σὸν ὀικέτην προτρέπεις, ἀποστῆναι μὲν τοῦ προσκυνεῖν τοῖς θεοῖς, πειραθῆναι δὲ τῶν σῶν κολαστηρίων. Ὁδὲ θαυμάσιος Ζήνων ἔφη· Οὐκ ἐγὼ διδάσκαλος ἐγενόμην τοῦ παιδὸς, ἀλλὰ τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον, τὸ ἐνοικοῦν ἐν ἀυτῷ· πλῆθος γὰρ θεραπόντων ἔχων, ἐλευθέρωσα πάντας· οὗτος δὲ μᾶλλον τὴν ἀληθεστέραν ἠγάπησεν ἐλευθερίαν, καὶ προσέμεινεν Χριστῷ τῷ Κυρίῳ, προσδοκῶν τὴν ἀμεταμέλητον τῆς δουλείας ἄνεσιν, ὑπερκόσμιον οῦσαν.

[12] Ὁδὲ Μάξιμος προσκαλεσάμενος τὸν παῖδα, πολλοῖς ἀπατηλοῖς ἐπειρᾶτο κεχρῆσθαι λόγοις λέγων· Ἀπόστηθι τῆς τοῦ σοῦ δεσπότου μωρίας, καὶ ἐπίθυσον τοῖς θεοῖς· τοῦτο γάρ σοι ποιοῦντι δωρήσομαι τὸν βαθμὸν, ὅν ἀφειλάμην τοῦ σοῦ δεσπότου, καὶ μείζωνί σε τιμῇ διαλάμψαι παρὰ τοῖς Βασιλεῦσι παρασκευάσω· ἐι δὲ μὴ πεισθεὶς, βάσανοί σε πολλαὶ καὶ ποικιλώτεραι διαδέξονται. Ζηνᾶς ὁ παῖς ἀπεκρίνατο πρὸς ἀυτὸν· Βούλει με προσκυνῆσαι τὸν βωμὸν ὡς μέγα καὶ τίμιον; εἶτα ὀυχ ἐώρακας, πῶς ὁ ἐμὸς δεσπότης ὠθίσας ἀυτὸν τῷ ποδὶ κατέστρεψεν; ποίας οὖν ἄξιος προσκυνήσεως, ὁ μὴ δὲ ποδὸς ὠθισμὸν δυνηθεὶς ὑπενεγκεῖν, καὶ ταῦτα βασανιζομένου; Τούτων ἀκούων ὁ ἅγιος Ζήνων, ἔχαιρεν καὶ ἠυφραίνετο, μάλιστα τὴν παῤῥησίαν ὁρῶν, ὑπὲρ τὴν ἡλικίαν τοῦ παιδὸς τυγχάνουσαν, νέος γὰρ ἦν πάνυ.

[13] Πάλιν οὖν μετίει τὴν ἑτέραν ὁδὸν ὁ διαβολικὸς Μάξιμος, ὡς παῖδα σπουδάζων απατᾷν καὶ λόγοις κολακεύων, καὶ ἐπαγγελλόμενος μείζονα. Ὁδὲ Ζηνᾶς θαυμαστότερον ἀπεκρίνατο, Οὐ βούλομαι πολυλογεῖν, παρόντος τοῦ ἐμοῦ δεσπότου, ἀλλ᾽ ἐπαγγέλλομαι μὴ ἀποστῆναι τῆς ἀυτοῦ στρατείας. Εἶτα θυμωθεὶς ὁ Ἡγεμὼν, ἀποτείνασθαι πάνυ προστάττει τὸν παῖδα, ἵνα τῇ συντάσει μάλλον ἐνδῶ τὸ παιδίον, καὶ ἀρνήσηται τὴν εἰς Χριστὸν ὁμολογίαν. Ὁδὲ Ζηνᾶς ἐδέετο τοῦ δεσπότου λέγων, Αἴτησαι τὸν Θεὸν δοῦναί μοι δύναμιν, καὶ βοητῆσαί μοι. Ὁδὲ Ζήνων, Θάῤῥει φησὶ τέκνον, καὶ μὴ φοβοῦ τὰς προσκαίρους βασάνους τοῦ Ἡγεμόνος παρανόμου· ζωὴν γὰρ ἀιώνιον κληρονομήσεις. Προσεταττεν οὖν καὶ τὸν παῖδα πληγαῖς καταξάινεσθαι τὰ νῶτα, ὥστε καὶ τὰς σάρκας ἀυτοῦ διαῤῥέειν. Ὡς οὖν ἐτύπτετο τὸ παιδίον, οὐδένα λόγον ἐφθέγξατο. Κελεύει τοίνυν ὁ Ἡγεμὼν ἀναθῆναι ἀυτὸν· ὁ δὲ, ἐκ τῆς τῶν διατεινόντων βίας καὶ τῶν πληγῶν, ὀυκ ἴσχυεν ἐπὶ τῶν ποδῶν στῆναι. Φησὶ νοὖν ὁ παραάνομος Ἡγεμὼν τῷ νικηφόρῳ Ζήνωνι· Τί πλεον ἐκέρδανας, συναπωλέσας σεαυτῷ καὶ τὴν ψυχὴν τοῦ παιδός; Ὁδὲ πανάγιος Μάρτυς ἔφη· Οὐκ ἀπώλεσα, ἀλλὰ μᾶλλον εὗρον καὶ ἐκτησάμην· ἐπίστευσεν γὰρ εἰς τὸν Χριστὸν Ἰησοῦν. Ἐντεῦθεν πάλιν κελεύει ὁ Ἡγεμὼν ὕπτιον διατείνεσθαι τὸν ἅγιον Ζήνωνα, καὶ κατὰ τῆς γαστρὸς, καὶ τῶν πλευρῶν τύπτεσθαι, ὀβέλους τε σιδῃρους πεπυρωμένους ἐπιτιθέναι τῇ καρδίͅ ἀυτοῦ. Ὡς τοίνυν ἀπέκαμον οἱ βασανίζοντες, πάλιν ἐνέβαλεν ἀυτοὺς ἐν τῷ δεσμωτηρίῳ, σκέψασθαι βουλόμενος κατ᾽ ἀυτῶν πικρότερον θάνατον.

[14] Χρόνου τοίνυν διαγινομένου, καὶ τῶν Ἁγίων διατριβόντων ἐν τῇ φυλακῇ, ὡς παρεγένετο κατὰ τὴν Φιλαδέλφειαν στρατιωτικῶς Ἄρχων, ὅν ὁι Ρωμαῖοι καλουσι Δοῦκα, ὄνομα δὲ ἀυτῷ Βωγός. Ἔπειδὴ τοίνυν εἰς τιμὴν ἀυτοῦ παρῆν ὁ Μάξιμος, ἀσπασάμενος τὸν Βωγὸν, διηγήσατο καὶ τὰ περὶ τοῦ ἁγίου Ζήνωνος, λέγων, ὅτι στρατιωτης προσήχθη μοι Χριστιανὸς, καὶ δοῦλος ἁυτοῦ σὺν ἀυτῷ, καὶ πολλὰ κολακευθέντες ὑπ᾽ ἐμοῦ, εἶτα καὶ πικρῶς αἰκισθέντες, οὐδὲν ἐνέδωκαν, ἀλλὰ καὶ μᾶλλον ὑπέμειναν ὁμολογοῦντες τὸν Χριστὸν. Ἐι τοίνυν ἰσχύῃς ἢ φόβῳ ἢ πειθοὶ μεταστῆσαι τοὺς ἄνδρας τῆς προαιρέσεως, εὖ ποιήσεις. Προσέταξεν οὖν ἀυτοὺς προσαχθῆναι πρὸ βήματος ἐν τῷ Ἱππικῷ, καὶ συνεκάθησαν ἀμφότεροι, ὅ τε Βωγὸς καὶ ὁ Μάξιμος. Εἶτα ἐπειρᾶτο καὶ ὁ Βωγὸς, θωπείαις καὶ παντοίοις ρήμασι κολακευτικοῖς μετατρέπειν τοὺς ἄνδρας τῆς ὀρθότητος ὁι δὲ Μάρτυρες συμφώνως ἀπεκρίναντο λέγοντες, Οὐχ ἱκανοί ἐισιν ὁι λόγοι σου μεταστῆσαι ἡμᾶς τῆς ὀρθῆς προαιρέσεως· εἰ γὰρ ἠμέλλομεν πείθεσθαι ῥήμασι, τίνος χάριν ἠνεσχόμεθα οὕτως ἡμῶν ἀφανισθῆναι τὰ σώματα;

[15] Μετεωρίζεσθαι τοίνυν ἀυτοὺς ἐκέλευσεν τῷ ξύλῳ εἶτα καὶ ἰμάντας ὐπὸ τὰς ἀυτῶν μασχάλας προσδήσας, οὕτω τε ἀναρτήσας, καὶ λιθους βαρυτάτους τῶν ποδῶν ἀυτῶν ἐκδήσας, πρὸς δὲ τούτοις καὶ πὖρ ὑποβάλλεσθαι τοῖς Ἁγίοις ἐπειπὼν, καὶ ὥσπερ εἴ τι ταῖς τοιαύταις ἐνέλειπεν παρανομίαις προστιθεὶς, καὶ τύπτεσθαι ἀυτοὺς ὑπὸ τεσσάρων προσέταττεν. Ὡς δὲ γενναίως ὑπήνεγκαν καὶ ταύτας τὰς βασάνους, μηδὲ μιᾶς ἀποκρίσεως τοὺς δικαστὰς ἀξιώσαντες, ὁι θηριώδεις οὗτοι κριταὶ ὀρύγματα γενέσθαι κελεύουσιν ἐν ἀυτῷ τῷ τὸπῳ, καὶ κατορυγῆναι τοὺς Ἁγίους ἐν ἀυτοῖς, πυράν τε ἀυτοῖς ἐπιβληθῆναι, ἐλαίου πολλοῦ καταχεομένου ἐπάνω τῆς φλογὸς καὶ τῶν ξύλων. Ἀλλ᾽ ἐγένετο θᾶυμα μέγα· τὸ γὰρ ἐπὶ τῶν τριῶν παίδων συγγεγραμμένον ἐν Βαβυλῶνι, καὶ τότε τοῖς θεωμένοις εἰς πίστιν ἐνεδόθη ταῖς ὄψεσι παραλαβεῖν. Τὸ πῦρ γὰρ, ὥσπερ ἀπέφυγεν τῶν Ἁγίων τὰ σώματα, ὥστε καὶ ἀνεσπάσθησαν ὁι Ἅγιοι, τοῦ πυρὸς μὴ κατεξουσιάσαντος ἀυτῶν· καὶ πολὺ πλῆθος ἀνθρώπων, τὸ τέλος τοῦτο θεασάμενον, ἐπέστρεψεν ἐπὶ τον Κύριον ἡμῶν Ἰησοῦν Χριστὸν.

[16] Ἐπιτρέπει τοίνυν ὁ Βωγὸς, ἅτε στρατιωτικὸς ὑπάρχων, Μαξίμῳ τῷ Ἡγεμοόνι, ψῆφον ἐξενέγκαι κατὰ τοῦ ἁγίου Ζήνωνος, ὡς στρατιώτου γεγονότος· καὶ διελαλησεν Μάξιμος ἐπὶ τοῦ τόπου τὰς κεφαλὰς ἀυτῶν ἀποτμηθῆναι. Οἱ δὲ καὶ παρ᾽ ἀυτὴν τὴν ἐσχάτην ῥοπὴν πιστοὺς ἑαυτοὺς διαφυλάξαντες, τῇ τε σφραγίδι τοῦ πανταδυναμένου σταυροῦ τοῦ Χριστοῦ τὰ μέτωπα σημειωσάμενοι, τοὺς τραχήλους ἑκόντες ὑπέθηκαν τοῖς ξίφεσι, καὶ ὅυτως ἐτελειώθησαν. Παρθένοι δέ τινες ἐυλαβεῖς καὶ θεόφοβοι, παραγενόμεναι κρυφίως, ᾖραν τὰ σώματα τῶν Ἁγίων, καὶ παρέθεντο ταφῇ. Οὕτως τοίνυν ἀθλήσαντες ὁι Πανάγιοι, χωροῖς ἀνελήφθησαν ἁγίων Μαρτύρων, τὸ τέλος τῶν ἀγώνων δεξάμενοι περιφανῶς, ἐν Φιλαδελφεία τῇ πόλει ψήφῳ Μαξίμου, μηνὶ Ἰουνίῳ εἰκάδι τρίτῃ.

[17] Παυσαμένου δὲ τοῦ κατὰ τῶν Χριστιανῶν διωγμοῦ, τινὲς τῶν Ἁγίων γεγονότες ἴδιοι, παραγενόμενοι κατὰ τοὺς τόπους, ᾑτήσαντο τὰ σώματα τῶν καλλινίκων Μαρτύρων παραλαβεῖν, καὶ ἀπέλαβον ἀκαίρεα, μηδὲν ὑπὸ τῆς φθορᾶς πεπονθότα, καὶ μετήνεγκαν εἰς τοὺς ἰδίους τόπους. Πολλὰ δὲ σημεῖα καὶ τέρατα, διὰ τῶν ἁγίων λειψάνων, ὁ Θεὸς ἐπεδείκνυτο κατὰ πᾶσαν τὴν ὁδὸν, μέχρις ἐλθόντες, κατέθηκαν ἀυτὰ ἔνθα καὶ ὅσιον ἦν. Ὦ τρισμακαρίων τῆς τοῦ Χριστοῦ βασιλείας Μαρτύρων, ὃι χρυσοῦ δικην ἀρεταῖς διαλάμψαντες, οὐράνιον καὶ ἀγγελικὴν ζωὴν ὧν ἀνήντλησαν ἀγώνων ἀντικατηλλάξαντο, ἔν ἀῤῥήτοις ἀγαθῶν ἐπαγγελίαις τὰ βραβεῖα τῆς ἄνωκλήσεως ἐιληφότες· ὁφθαλμὸς γὰρ ὀυκ οἶδεν, καὶ οὖς ὀυκ ἤκουσεν, ὀυδε ἐπὶ καρδίαν ἀνθρώπου ἀνέβη, ἅ ἡτοίμασεν ὁ Θεὸς τοῖς ἀγαπῶσιν ἀυτὸν· ᾧ ἡ δόξα καὶ τὸ κράτος, ἐις τοὺς ἀιώνας τῶν ἀιώνων. Ἀμήν.

[9] Tunc præcepit eum Maximus renitentem trahi & ad aram constitui, [Ara eversa] ut vel invitus cogeretur adorare idola. Beatus vero Martyr, Spiritu sancto confortatus, dextero pede in aram impacto, eam evertit. Tum jussus est in eculeum suspendi & latera crudeliter radi. [torquetur iterum Zeno.] Cumque fœde esset dilaceratus, inhiantes & vulneratas carnes multum aceti, jussu Præsidis, infusum est. Fortissimus autem athleta & martyr Christi oculis in cælum defixis clamabat dicens; Deus salutis meæ ad te clamavi: tu enim dixisti, Qui perdiderit animam suam propter me inveniet eam. [Psal. 87., Matth. 10. 39.] Audivi & credidi voci tuæ dicenti: Nolite timere ab his qui occidunt corpus, animam vero non possunt occidere: timete potius eum, qui potest & animam & corpus perdere in gehennam. [Ibid. 28:] Hæ dicentem de eculeo postquam solvit Maximus, vinculis & catenis gravissimis innecti collum ejus præcepit, & conjici denuo in carcerem; includique ligno pedes ejus, cruribus per quatuor foramina protensis.

[10] Zeno vero, post tanta tormenta in carcerem reductus, psallens cantabat: [Zenas vincula Domini exosculans] Deus in adjutorium meum intende, Domine ad adjuvandum me festina. [Psal. 69.] Interim dum versaretur in carcere, & pedibus detineretur in cippo, Zenas servus ejus accedens, deosculabatur vincula ejus: deprecabaturque ne a Domino suo relinqueretur, quin potius cum eo assumeretur ad martyrium. Beatus autem Zeno adhortabatur Zenam, ne tormenta timeret, neque ad corpus flagris delaceratum intenderet animum. Non enim inquiebat, existimes me tanta passum, quanta mihi intulerunt: Deus quippe secundum promissionem suam, cum torquerer, tolerabiliores multo levioresque effecit cruciatus. Macte igitur animis, fili mi Zena; confido enim, quod Deus universorum te quoque elegerit.

[11] His auditis custos carceris ascendit ad Præsidem, eique denuntiavit, [capitur,] quomodo non solus Zeno ipse adversaretur edictis Imperatorum, sed etiam persuaderet servo suo Christum confiteri. Præcepit itaque Maximus carcerario servum ejus pariter includeret carceri, & die sequenti in publicum adduceret judicium. Quæ cum illuxisset, sederetque Maximus pro tribunali; [& cum eo ad tribunal sistitur:] mandavit utrumque sibi sisti, Zenonem & Zenam. Comparentibus autem illis, cœpit Præses in admirandum Martyrem probra conjicere; Quæ tibi utilitas, dicebat, ex tormentis toleratis obvenit, quod etiam servo tuo persuaseris, ut desisteret adorare deos, & eosdem tecum experiretur cruciatus? Admirandus autem Zeno dixit: Ego pueri instructor non fui, sed Spiritus sanctus qui habitat in eo: plurimos enim quos habui servos libertate donavi; at ille veriorem adamavit libertatem, adhæsitque Christo Domino, expectans non pœnitendam servitutis suæ requiem, qualis in hoc mundo sperari non potest.

[12] Tunc Maximus ad se vocatum servum, fallaci multisque blanditiis condito sermone, decipere tentavit. Recede, ajebat a stultitia Domini tui, & sacrifica diis; idque facienti tibi dignitatem dabo, [blanditiis allectus] quam tuo Domino abstuli; curabo insuper pluribus te honoribus per Imperatores nostros ornari: sin autem non sinis tibi persuaderi, tormenta varia eaque acerbissima te expectant. Zenas vero servus respondit Præsidi, Vis me ante aram prosterni, magnam illam scilicet & venerandam? quasi non videris, quo pacto Dominus meus pede illam concutiens everterit; quali ergo veneratione digna est ara, quæ non potuit sustinere impulsum pedis unius, tot plagis excarnificati? Hæc audiens S. Zeno, gaudebat & exultabat animo, videns majorem supra ætatem pueri sui magnanimitatem, erat quippe admodum juvenis.

[13] Ergo rursus aliam ingreditur viam impius Maximus, [nilmovetur,] servum conatur a fide abducere blanditiis suavioribus majoribusque promissis: at Zenas admirabilius respondit: Nolo multum loqui præsente Domino meo, polliceor tamen, [torquetur, sed frustra.] me ejus militiam non derelicturum. Ad hæc in iram actus Præses, jussit eum in eculeo crudeliter extendi, ut in hac tortura tandem se dederet servus, & Christi abjuraret confessionem. Zenas autem rogavit dominum suum dicens; Ora Deum, ut tribuat mihi vires, meque adjuvet. Zeno vero dixit: Sume animos fili, neque timeas tormenta impii Præsidis, brevi finienda: vitam enim æternam hereditabis. Tum ad Præsidis mandatum, tergum pueri plagis dilaceratur, donec carnes defluerent; ipso ne verbum quidem inter tot verbera proferente. Jussit ergo eum Præses elevari. Cumque jam, propter extensionis & plagarum immanitatem, pedibus consistere non posset, dixit impius Præses glorioso Zenoni: Quid lucratus es amplius? perdidisti tecum vitam servi. Sanctissimus autem Martyr dixit, Non perdidi, sed inveni potius, & possideo; siquidem in Christum credidit. Exhinc iterum præcepit Præses supinum extendi S. Zenonem, [Subulis ferreis cruciatur Zeno.] & ventrem ejus ac latera cædi, & subulas ferreas ignitas pectori admoveri. Sed cum tortores defatigati essent, rursus eos in carcerem conjecit, crudeliorem, quam iis inferret mortem meditaturus.

[14] Diebus aliquot transactis, Sanctisque in carcere degentibus, advenit Philadelphiam militaris Præfectus, [Ambo rursus blanditiis tentantur,] quem Romani Ducem vocant; nomen ipsi Bogo. Hunc honoris causa cum accessisset Maximus, eumque salutasset, cœpit de S. Zenone cuncta enarrare. Miles inquit adductus est ad me Christianus, & una servus ejus: hi blanditiis primum per me multi illecti, deinde crudeliter excarnificati, nihil omnino cesserunt, sed magis magisque persistunt in Christi confessione: si igitur possis aut timore, aut persuasione viros ab hoc instituto traducere, perbelle feceris. Et jussit eos ad tribunal sisti in a Hippico: consederuntque ambo Bogus & Maximus. Itaque etiam Dux exquisitis verbis, qua suadendo, qua adulando Sanctos a recta fide conatur abducere: verum Martyres una voce responderunt, Non possunt sermones tui a recto proposito nos dimovere; si enim verbis persuadendi fuissemus, quæ causa impulisset nos, corpora nostra tot plagis excarnificanda subjicere?

[15] Tunc ipsos attolli in lignum præcepit, & loris constrictos sub axillis premi arctius, [& tormentis vexantur:] saxisque ponderosis ad pedes appensis extendi, ignem quoque subjici, & (quasi aliquid quod tantis impietatibus deesset) adjiceret, a quatuor tortoribus eos verberari. Ut autem generose hos quoque cruciatus pertulere, nullo responso tyrannos dignati, crudeles illi Judices, fossas in eodem loco fieri mandarunt, iisque Sanctos infodi, & lignorum struem imponi, eamque multo quod flammam augeret, oleo perfundi. Sed contigit grande miraculum, [deinde ab igne illæsi] quodque de tribus pueris in Babylone scriptum est, tunc quoque datum est pro fide certantibus coram oculis intueri. Quemadmodum enim tunc ignis fugiebat Sanctorum corpora, sic quoque beati Martyres ab igne, qui urere ipsos non poterat, educti sunt; & ingens multitudo, quæ admirabilem rei exitum conspexerat, conversa est ad Dominum Jesum Christum.

[16] Itaque Bogus, tamquam Dux militiæ Maximo Præsidi potestatem fecit, in S. Zenonem (b ut pote Militem) mortis sententiam proferendi. Hanc autem pronuntiavit Maximus, ut ipsis in eodem loco capita præscinderentur. Sancti vero Martyres usque ad hoc ultimum vitæ momentum, [capite truncantur.] fideles se custodierunt; & signo omnipotentis Crucis Christi frontem signantes, ultro cervices gladiis supposuerunt, atque ita martyrium consummaverunt. Virgines vero quædam religiosæ & Deum timentes, occulte accedentes, tulerunt Sanctorum corpora, & sepulcro imposuerunt. [Sepeliuntur corpora,] Postquam igitur eo modo decertassent Sancti, recepti sunt in choros Sanctorum Martyrum, illustrem certaminum suorum finem consecuti, in Philadelphia civitate, sub Præside Maximo, mense Junio, die vigesima tertia.

[17] Cessante deinde in Christianos persecutione, advenerunt, [& in patriā transferuntur] qui Sanctis contribules fuerant, ut auferrent corpora gloriosorum Martyrum, quæ adhuc quasi vivida, nihilque corruptionis passa suscipientes, transtulerunt in patriam; ibidemque, ut congruum erat, reverenter deposuerunt. Multa quoque signa & prodigia ad sacrosancta lipsana c per totam viam operatus est Dominus. O ter Beati in Christi regno Martyres, virtutibus magis, quam auro fulgidi! qui cælestem vitam & Angelicam commutavistis cum laboribus quos pertulistis; fruentes promissis supernæ vocationis præmiis ineffabilium bonorum: oculus enim non vidit, nec auris audivit, neque in cor hominis ascendit, quæ præparavit Deus diligentibus se: ipsi gloria & potestas in secula seculorum. Amen.

ANNOTATA F. B.

a Græce ἱππικὸν, quod equile, equitatum, & intervallum quatuor stadiorum significat. Verosimilius autem est, Philadelphiæ locum aliquem publicum, in quo ad judicium consederint tyranni, ita appellatum fuisse, vel a sua amplitudine, vel quod exercendis equis destinatus, vel causa alia nobis ignota: nisi quis dicere malit, stationem Legionis equestris hic designari, credibile enim est, Ducem bona parte legionis suæ comitatum eo advenisse.

b Hinc intelligas non licuisse Præsidi mortem inferre militibus reis, nisi permittente Duce, præsertim cum is præsens adesset.

c Hinc aliquis forte suspicari posset, non adeo diu post translationem scripta hæc esse, cum verosimile sit ad sepulcrum quoque plura deinde facta miracula, non prorsus prætereunda scriptori, qui ea scivisset: sed hæc parum firma conjectura est, cum talis præteritionis causas plures quivis possit excogitare.

DE SANCTO IOANNE
PRESBYTERO ET MARTYRE ROMÆ.

ANNO CCCLXII.

COMMENTARIUS HISTORICUS.

Joannes, Presbyter & Martyr Romæ (S.)

AUCTOR. D. P.

§. I. De ejus cultu, Actis & Reliquiis.

Acta hujus Sancti aliqua extitisse, seculo IX passim nota, persuadent Usuardus & Ado, nihil alter scientes de altero, & tamen in suis istius ætatis Martyrologiis distinctam notitiam Martyrii tamquam ex eodem fonte consignantes ad hunc diem. [Martyrii modus & locus ex Usuardo.] Prior Usuardus, in omnibus tam manu quam typo expressis, vetustioribus pariter ac recentioribus exemplaribus sic habet: Vigilia S. Joannis Baptistæ, eodem die S. Joannis Presbyteri, quem impius Julianus inauditum, via Salaria, ante simulacrum solis decollari præcepit. Eadem habent Notkerus, Bellinus, Maurolycus, Galesinius, Molanus, & alii. Ado, & ex eo supposititius Beda cum Molano addunt: Cujus corpus a B. Concordio Presbytero collectum & sepultum est juxta Concilia Martyrum; idemque Ado, non simpliciter in via Salaria, sed in via Salaria vetere cæsum notat. Sic Romæ S. Joannis Presbyteri memoria, [Annus ex Baronio.] cum reliquis Adonis verbis, inscripta reperitur hodierno Romano. Baronius in Annalibus, martyrium Joannis refert ad annum CCCLXII, uti & ceterorum omnium Romæ passorum sub Juliano, per suos ibi novos Præfectos, variis Christianos prætextibus vexante; quamquam enim ipsemet Imperium adeptus Romam accesserit, collecturus militem contra Constantium; ibi tamen pro Christiano se gessit, ac primum larvam deposuit illo ad III Novembris mortuo, ipse tunc in Mœsia consistens cum exercitu; unde mox Constantinopolim accessit, & varia inde rescripta dedit in Codicem relato; neque Romam vidit amplius, sed Antiochiam perrexit, Persicæ expeditioni intentus, in qua sequenti mox anno periit, uti meruerat infelix Apostata, XXVI Junii. Qui igitur mense Junio ipsius jussu decollatus dicitur, debuit sententiam mortis accepisse intermedio anno CCCLXII, ut dictum est.

[2] Idem Baronius in Notis ad Martyrologium fuse & erudite probat Molani sententiam, in editione anni 1568 expressam, qua censet Concilia Martyrum dici locum, ubi multorum Martyrum corpora requiescunt: eoque faciunt S. Hieronymus ad Heliodorum in Epitaphio Nepotiani, & Vita S. Damasi Papæ apud Anastasium Bibliothecarium: sed illustrat imprimis rem istam Sermo S. Gaudentii, [Sepultura ad Concilia Martyrum ex Adone:] in dedicatione Concilii Martyrum: hinc enim intelligitur, non esse eamdem Concilii & Cœmeterii significationem, quod initio Romæ suæ Subterraneæ pag. 3 sentire videtur Aringus. Cœmeteria enim, ab initio Ecclesiæ sub persecutione gentilium laborantis, habebant Christiani: Concilia vero Martyrum primum sub Constantino Magno dici cœperunt; erantque decentius extructa & ornata loca, in quæ ex Cœmeteriis levata corpora, marmoreis tumulis composita, honorabantur a fidelibus; quapropter & Dedicationes eorumdem celebrabantur atque annue recolebantur, æque ac Dedicationes ecclesiarum; quod de Cœmeteriis non legimus, etsi hæc quoque non sine sacris precibus certisque ritibus ad fidelium sepulturam præparari sint solita. B. Concordii hic nominati nulla alibi notitia invenitur; [talia videntur plura Romæ fuisse,] & verosimiliter titulus Beati hic usurpatur eo sensu, quo is dabatur quibuscumque Presbyteris dum adhuc viverent. Nihilo plus scitur quid porro de sancto isto corpore sit factum, aut quo Romanæ urbis vel agri loco fuerint prædicta Concilia Martyrum: sed verosimile est istic ubi tanta Martyrum erat copia, plura hujus nominis erecta fuisse, quæ Damasus versibus exornarit, alii aliter.

[3] Mirum interim est nullam omnino Romanarum ecclesiarum hujus sancti corporis partem aliquam arrogare sibi. [Corpus gratis adscriptum Hispaniæ] Et hoc forte occasionem dedit Tamajo de Salazar, in suo Hispanico Martyrologio ut adeo fidenter assereret quod Madriti, in monasterio Fratrum sanctissimæ Trinitatis Excalceatorum, celebretur depositio exuviarum hujus de quo agimus, S. Joannis, quas Urbanus VIII cum aliis sacris lipsanis huic Ordini donavit. Remittitur in Notis Lector ad II Martii, ubi autographum donationis recitatur. Lego ac relego Instrumentum, & aliorum quidem Sanctorum corpora, cum suo quodque die & depositionis loco, accurate notata invenio; Joannem vero & Madridium nusquam. Itaque si aliquid sub hoc nomine habent Patres Madritenses, videant unde vel quomodo id acceperint, & sicuti accepere colant; non tamen sibi persuadeant, Romanos si hujus de quo agimus S. Joannis corpus certis indiciis alicubi reperissent, tam facile dimissuros fuisse, & id permissuros iis quæ sine nomine plerumque eruuntur ex cœmeteriis, & ad repertoris arbitrium nuncupantur absque ulteriori notitia. Idem dixerim de Brachio, quod Cardosus ait asservari in Conventu S. Alberti, apud Carmelitas Ulissipponæ.

[4] Majori cum verosimilitudine poterunt sibi thesaurum istum arrogare Centulenses Monachi S. Richarii in Gallia; [verosimilius dicetur an. 858 Roma acceptum] in quorum Chronico Hariulphus sic scribit lib. 3 cap. 14. Nicolao Papa Romanæ Ecclesiæ præsidente (præsedit autem huic ille ab anno DCCCLVIII ad LXVII) quidam almi Richarii Monachus, homo prudens, nomine Ansigisus, imperio Caroli Calvi, gloriosissimi Regis, missaticum tulit ipsi summo Pontifici, pro communi utilitate sanctæ universalis Ecclesiæ Catholicæ. Qui Ansegisus, minuficentia tanti viri honorifice susceptus, & eis propter quæ missus fuerat allegatis, a quodam impetravit Romano, tum prece, tum pretio, [& 1 Dec. illatum Centulam.] corpus S. Joannis Martyris pæne totum, necnon & brachium S. Urbani Papæ, sanctique brachium Alexandri, quinti Apostolicæ Sedis successoris; simulque caput B. Felicitatis, una cum quatuor filiorum ejus Reliquiis, atque Reliquias Sanctorum plurimorum, quorum ob multitudinem nomina non recensemus. Has igitur secum referens divitias, monasterii proprii intulit gazophilaciis. Examen denique Monachorum obviam exiens, & pronis in terram corporibus in modum Crucis adorans, Kalendis Decembris easdem recepit, & cum capite sanctissimi Richarii honorifice collocavit.

[5] Utinam ad manum nunc esset Centulense Martyrologium, quo ad XXVI Aprilis pro S. Richario usus Henschenius, nescio ubi ipsum reposuit; ibi fortassis invenirem anniversarium istius Translationis. Magis tamen optabile foret, ut adhuc thesaurus iste supersit, nec fuerit ab hæreticis in communi sacrorum strage dissipatus. Etenim illac transeuntes anno MDCLXII die XXVII Novembris, non nisi miseras splendidissimi olim templi ac monasterii parientinas vidimus, Congregationi S. Mauri commendatas, in sacrario autem prosus nihil eorum, quibus ipsum olim ditabatur.

§. II. De Capite, quod Romæ creditur esse S. Joannis Baptistæ, an non potius sit Presbyteri Martyris?

[6] [Caput unde cognominata ecclesia S. Silvestri Romæ.] Prænotata Romanorum ignorantia de loco, in quo lateat corpus S. Joannis Presbyteri, obstare non debet, quo minus verosimilem esse quis sentiat Sirmondi nostri conjecturam, de Capite S. Joannis, quod est Romæ in ecclesia S. Silvestri in Campo Martio, inde etiam ad Caput dicta; non autem Baptistæ, quamvis ita vulgo credatur. Est tamen ea credulitas ibidem valde antiqua: siquidem ejus testes allegat Baronius in notis ad XXIX Augusti, visas a se in Bibliotheca Vaticana litteras Apostolicas Bonifacii VIII, quibus elargitur Indulgentias, invisentibus prædictam ecclesiam ea die, qua illud sacratissimum caput in alio ornatissimo vase, tunc affabre facto, [quamvis id esse Caput Baptistæ putarit Bonifacius 8.] repositum est intra argenteum tabernaculum, quod (ut memoria recolebant seniores Sanctimoniales ejus monasterii) tempore Borbonicæ cladis a militibus direptum est; Caput autem cum suo vase, in quo hodie cernitur, (inquit Baronius) seorsum positum atque absconditum, a sacris Virginibus illæsum servatum fuit. Nihil sane facilius fuit, quam ut Caput illud crederetur S. Baptistæ esse, quia hujus potissimum die exponebatur in altari, licet talis expositio principum habuerit a die martyrii, cum Vigilia Baptistæ concurrente, & digno per Octavam celebrari, propter Reliquiam tam insignem.

[7] Atque hic ex Joanne Jacchetti Serrano, qui Historiam prædictæ ecclesiæ edidit anno 1629, observaverim; ecclesiam istam tali thesauro non videri potitam ante seculum XII: quandoquidem non ante annum MCXXX inveniatur dicta de Capite illa, [Ea ecclesia sec. 10 adhuc dicebatur Catapauli,] quæ anno VII Joannis XII juxta bullam datam VIII die Maji id est anno Christi DCCCCLXII (ordinatum enim fuisse eum probo XIII Januarii anno præcedenti LVI) adhuc dicebatur Catapauli. Intermedio autem tempore potuit Caput istud fuisse, non allatum Constantinopoli, uti sine ulla probatione assumitur; sed Romæ inventum, delatumque ad ecclesiam prædictam; quando jam nulla supererat distinctior notitia ejus, ad quem proprie spectabat Sancti, sed sola memoria cultus cum festivitate Baptistæ concurrentis. Ergo quæ Serranus de illo Capite dicit, videntur referre posse, ex Historiæ prædictæ capite 4 num. 2 & seqq. ubi Italice leguntur infrascripta.

[8] Pro Confessione sive Sacrario sancti Capitis postquam allatum fuit, designatus est in prædicto monasterio locus proprius, [cœpitque a Capite cognominari sub Innocentio 2,] isque separatus ab eo ubi aliæ Reliquiæ servabantur, qui locus hodiedum appellatur Oratorium S. Joannis. Ibi intra subterraneum quoddam altare servabatur, inter circumpositas quasdam cellulas Mansionariorum sive Custodum usibus deputatas, usque dum, sive propter exundantem frequentius Tiberim, sive turbas identidem Romæ subnascentes, & periculum jacturæ utrimque metuendæ, decretum fuit sacrum istud pignus intra monasterium transferre: cujus rei indicium præbet vetus ibidem scheda his verbis signata: Translatum fuit (Caput scilicet S. Joannis, [illo istuc allato ex proprio Oratorio,] cui talis scheda olim videtur fuisse affixa) Innocentio secundo Papa, non sedente, sed regnante; id est Antipapa Anacleto Sedem occupante, adeoque intra primum Innocentii triennium. Ex hoc tempore prædictum Oratorium desolatum ac profanatum mansit; eo maxime, quod successu temporis per interpositas ædes alias divisus fuerit a monasterio; donec inventa ibidem Deiparæ imago sub annum MDLXXXVI propter frequentia ejus miracula repurgatum, denuo frequentari cœpit, ac tandem anno MDCXXVIII cessit Reformatis Patribus de Mercede redemptionis captivorum.

[9] Porro cum populus Romanus devotissime afficeretur erga prædictum Caput, eoque magis quo majoris Sancti illud esse credebat; invaluit usus, ut in majoribus festivitatibus, aut propter urgentiores aliquas urbis necessitates, levandas, [Ritus ejus in processionibus circumferendi] processionaliter circumferretur, quatuor Archiepiscoporum humeris sublatum. Et hæc observantia duravit usque ad XXV Aprilis (quando scilicet Litaniæ majores procedunt) anni MCCCCXI; tunc enim, ad suggestionem Columnensium, [ultimum usurpatus an. 1411] præcipuorum semper fautorum ecclesiæ ac monasterii, supplicatum est magnis cum vociferationibus ne id fieret, eo quod diceretur sacrum Caput a Florentinis, non sine consensu tacito ipsius Pontificis Joannis (XXII juxta Baronium, sed secundum aliorum usum XXIII) per vim rapiendum, quemadmodum scribunt Continuator Centii Camerarii, Sebastianus in Fissura, [cur abrogatus sit?] & Petrus-Antonius S. Petri Beneficiatus. Hic dictæ processioni interfuisse se ait, voluisseque Pontificem tunc quidem procedere cum ipso Capite, sed augeri custodiam ad amoliendam a se suspicionem prædictam; deinceps autem supersederi eo ferculo, ne alias simile quid tentari posset.

[10] Meretur hic commemorari æque ac laudari fiducia, [Pileoli capiti impositi medentur cephalalgiæ,] quam multi habent in sacratissimo illo Capite repositam, adferendo pileolos & alia capitum operimenta, ut imponantur crystallo prædictam Reliquiam obtegenti, cum certa spe liberationis a cephalalgia & catarrhis obtinendæ. Alii simili cum affectu in suis infirmitatibus doloribusque corporis contingunt velum ipsius tabernaculi: ferunturque plurimæ gratiæ ea ratione divinitus impetratæ; quarum tamen ratio initur nulla, eo quod ferme quotidianæ sint. Ad omnium tamen confirmationem placet referre id quod contigit proxime præteriti Aprilis die IV feria IV circa horam XIII, [& velum capsæ ægre parturientē an. 1629 juvat,] quando scribebam præsentem Historiam (anno 1629) cupidus confirmandi recentissimo aliquo favore prædicta. Magdalena Ciali, patria Senensis, sed Romæ habitans juxta Oratorium S. Ioannis, quod ab anno præcedenti tenent Reformati Patres Ordinis de Mercede, cum partui appropinquaret, apparuit fœtus exerto per tres horas continuas capite, nec ultra valens in lucem venire. Obstetrix igitur, & quæ auxiliabantur mulieres aliæ, videntes periculum ne moreretur, prius quam totus nasceretur infans; baptizandum in utero ipso censebant, quando allatum ad perturientem est unum ex velamentis prædicti tabernaculi, quo supra gremium laborantis posito, subito & citra dolorem processit puerperium, prodiitque masculus sanus ac vegetus, absque ullo periculo matris.

[11] quidam etiam devote usurpant gossypium, quod supra ac circum prædictam crystallum componi solet: [eadem est virtus gossypii, admoti crystallo Lipsanothecæ.] idque etiam in longinquas regiones mittunt pyxidulis inclusum. Processit hic usus ab antiqua monasterii traditione, qua fertur Episcopus quidam, præ grandi qua erga S. Ioannem ferebatur devotione, sub specie ejus caput osculandi, voluisse mordicus auferre aliquid circa dexteram aurem: sed cum in admorsa parte recens sanguis appareret, consternatus humiliatusque Episcopus, sanguini sistendo apposuit gossypium; quod læsæ parti adhærens, sanguine affixum velut glutino, nemo auferre unquam est ausus, ac ne contingere quidem. Considerantes ergo devoti S. Ioanni fideles sacrum istud Caput etiamnum vivere coram Deo, accipiunt magna cum devotione gossypium aliud (modo id contigerit crystallum cui caput includitur): dumque illud fere quotidie postulantibus distribuitur, fatentur quamplurimi varias sanitatum petitarum gratias sibi collatas.

[12] Nec tacenda est summorum. Pontificum erga venerabile pignus devotio, [Huic argenteum tabernaculum fieri jubet Martinus 4] ac nominatim Martini IV, qui sedit ab anno MCCLXXXII ad LXXXVI, & fabricandum curavit tabernaculum argenteum, conservando sacro Capiti: quod licet argenti libras triginta grave, pretiosius tamen ab arte quam a materia est, columellis pulcherrimæ celaturæ cinctum, & in basi smaragdis incisa referentibus mysteria nativitatis, vitæ ac decollationis ejus, cujus illud esse Caput existimatur, Præcursoris Domini: dum autem sub manibus artificum hæret opus, lapidibus multis pretiosis & gemmis circumornandum, protracta nescio quomodo fuit perfectio illius usque ad tempora Bonifacii VIII annis post Martinum novem electi & ordinati; qui, [quod Bonifacius 8 absolvit.] teste Baronio conventuris ad solennitatem Translationis indulgentiam proposuit. Tabernaculo isti incumbebat tiara Pontificia triplicis coronamenti, eleganter elaborata & gemmis ornata, cum his in circuitu verbis; caput Sancti Ioannis Baptistæ. Sed cum in Borboniana urbis direptione quædam ex Sanctimonialibus, [Sed miles Borbonianus diripuit,] obstinatis loco ipsi immori potius, quam ad securiorem a Columnensibus Proceribus oblatum se recipere; magis pro sacra illa Reliquia conservanda, quam pro seipsis solicitæ essent; aliud aliunde sumptum caput supposuerunt prædictæ tiaræ, postquam veram Reliquiam abscondissent in loco sibi divinitus monstrato. Accidit autem, ut ingressi milites, [subtracto prius Capite vacuum.] & nescio quo stupore perculsi, satis habuerint tiaram cum tabernaculo inter se partiri, nihil ultra scrutando. Postea vero fabricatum aliud tabernaculum est materia quidem & sculptura longe inferius priori, sed adeo densum gemmis atque monilibus, quæ ei ornando quotidie adferuntur, ut æquare pretium illius videri possit.

[13] Hactenus Serranus, de Capite (ut ipse quidem existimat, [Non potest hoc fuisse Baptistæ,] & Baronius in Notis ad Martyrologium affirmare nititur) S. Ioannis Baptistæ; sed antiquioribus documentis nullis allatis quæ probent Constantinopoli (ubi illud omnino fuisse constat) Romam ablatum tempore Iconoclastarum; contrarium autem persuadentibus litteris Alexii Comneni Imperatoris, ad Robertum Frisonem Flandriæ Comitem, circa initium seculi XII scriptis. Hic enim inter cetera properandi auxilii argumenta asserit, isto adhuc tempore Constantinopoli apud se B. Ioannis Baptistæ Caput haberi, [quia hujus Caput anno circiter 1100 adhuc erat Constantinopoli, 1206 translatum ad Ambianos,] hodieque acsi viventis capillis & cute insigniri, uti legitur apud Guibertum Abbatem lib. 1 Hist. Hierosolymitanæ sub finem: quod deinde Caput, uno post seculo capta urbe, quomodo Ambianos perlatum sit anno MCCVI, vide in proprio ea de re tractatu Eruditissimi Cangii. Ibi etiam cap. 12 leges, quod cum Robertus Viseur, Doctor Theologus & Canonicus Ambianensis, scripturus de hoc argumento, Baronium consuluisset, collatis rationibus ab illo pro Romanorum traditione firmanda adductis, & suis pro Ambianensium causa; ab eodem, nolente in ulteriorem quæstionis istius discussionem ingredi, aliud nullum acceperit responsum; quam quod controversia de tempore ablati Constantinopoli capitis judicata semper sit terminata difficillima, proinde ex formula Prætoribus usitata dicere se, Possidete uti possidetis.

[14] Eamdem Romani Capitis incertitudinem agnoscens Clemens Papa VIII, misit Ambianum anno MDCVI, [unde Clemens 8 an. 1606 particulam petiit.] qui Lateranensi Basilicæ exiguam asservatæ istic Reliquiæ partem peteret, & impetravit, ut ibidem narratur. Quare nec mihi vitio versum iri credo, quod præterita traditione, licet plurium seculorum possessione firmata, proposuerim conjecturam, adeo verosimilem, & Romanos posituram extra rixas, si eam tenere velint. Non enim agitur de particula aliqua, sed de capite fere integro, quod pluribus locis esse nequit: ut autem Ambianense, saltem quoad partem anteriorem est integrum, ita etiam id quod Romæ visitur caput integrum refert, inquit in Epitome Annalium speciali ad annum 1025 additiuncula Henricus Spondanus, oculatus testis: [Roma autē dicuntur allatæ Partes Augustam Prætoriam] deest autem utrobique mentum, quod etiam agnoscit Baronius in Notis: & Mentum, inquit, qua Caput caret, Augustae Prætoriæ in finibus Subalpinorum haberi perhibetur: hoc ergo si Roma acceptum est, eamdem quam quod ibi est Caput conjecturam subibit, absque præjudicio certioris si qua possit inde haberi notitiæ. Idem dixerim circa tres particulas capitis quas Hynko seu Henricus ejus nominis primus Episcopus Olomucensis, regii sanguinis Princeps, Romæ dono accepit anno MCXLVI, crystallo intra argenteam thecam deauratam inclusas, ut & de particulis aliis, quas anno MCCCLV & LXX Carolus IV Imperator ex Italia attulit: [& Pragam.] quæ omnia indicantur in Diario sanctarum Reliquiarum Metropolitanæ Pragensis.

DE S. LEODEGARIO PRESBYTERO
IN PAGO PERTENSI CAMPANIÆ GALLICÆ.

SEC. V. AUT VI.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.
De loco cultus, & actis Vitæ, Inventionis ac Translationis.

Leodegarius, Presbyter in Pago Pertensi Galliæ (S.)

AUCTOR. D. P.

Prope S. Desiderii fanum, nec longe a fluvio Matrona in Campania, vetus est vicino Perta vulgo Perte dictus olim tam celebris, [Pertæ, unde dicitur Pertensis pagus,] ut toti circum regioni appellationem dederit, qua Pagus Pertensis nuncupatus invenitur in præceptis Ludovici Pii, anno DCCCXV & DCCCXXXII signatis; idque occasione Dervensis monasterii, ad Catalaunensem quidem diœcesim spectantis, sed Trecensi civitati quam Catalaunensi propioris, & tamen Pertensi Pago vulgo le Partois attributi; ut appareat eumdem Pagum, cujus nunc caput censetur Victoriacum Francicum, inter Catalaunos & Pertam medium, late extensum fuisse ad leucas viginti vel plures. Illo in vico Patronus colitur S. Leodegarius, [colitur 23 Junii Translatio S. Leodegarii,] depositus quidem octavo Kalendas Maji; sicut ibi dictum inter Prætermissos, sed pro secunda vice translatus hoc nono Kalendas Julii, quando festum ei solennius agitur, cum Octava & Officio proprio. Hinc descriptas duodecim Lectiones nobis transmisit Petrus Franciscus Chiffletius noster, in quarum secunda dicitur, quod Vicus supradictus tantæ erat auctoritatis, ut omnes illius regionis Principes ad disponenda quæ eis erant necessaria eo convenirent, ac quæque judicia more locali definirent, quod Gallice dicitur (inquit in Annotatis Chiffletius) juger sur la coustume du Partois, qui judicandi mos admodum antiquus est. Interim ægre crediderim, extra Pertensem Pagum valde celebrem fuisse hujus S. Leodegarii sanctitatem; [facta an. 1115 post restauratu sec. 9 Collegium Canonicorum,] utpote cujus nulla mentio apud Florum, Adonem, vel Usuardum, Martyrologos Francos; ideoque casu potius quam aliquo ad ipsum respectu factum puto, ut idem nomen impositum fuerit Sancto Augustodunensi Episcopo & Martyri, qui sub Ebroïno passus est anno DCLXXVI; & vulgo dictus Sant Legir vel Ligier, colitur II Octobris: quo nomine etiam vicus est super Albam inter Barrum & Arces, oppida ad eumdem fluvium sita, ab eodem verosimiliter S. Leodegario Episcopo Martyre; quod tamen definiendum ex die quo loci Patronus colitur, necdum mihi comperto.

[2] Prima Translatio, Inventionem corporis immediate secuta, quo anno & die facta sit, ignoratur: solum legitur Gibuini Episcopi requisitum adhibitumque consilium. Sederunt autem Catalaunis hoc nomine consequenter duo, ab anno DCCCCXLVII ad MIV. Interim Translatio ista ex loco sepulturæ ad altare B. Mariæ, cum secutis eam miraculis, fuse describitur: deinde præteritis omnibus, quæ secundam Translationem ad proprium altare vel capellam spectant, immediate subjungitur, Hæc Translatio … facta est tempore Guillermi Episcopi Catalaunensis… Indictione VIII adeoque anno Christi MCXVI: ordinatus is enim est anno MCXIII Indictione VI & obiit MCXXII Indictione XIV. Ante Gibuini ætatem quamdiu latuerit sanctum corpus, non recte definieris ex Crogi Regis & Wandalorum nominibus, tam male huc intrusis, quam imperite conjunctis; sed potius ex hoc capite, quod cum ex revelatione cæco cuidam facta indicaretur Canonicis locus, in quo requirendum corpus erat; stupor eos & admiratio perculit, quia ex quo illuc advenerant tale quid ad aures eorum minime pervenit. Oportet ergo quatuor illos per quos restauratum Pertense Collegium est, non admodum diu antea in ecclesiam S. Mariæ inductos fuisse; puta sub Letoldo Episcopo, qui anno DCCCCIX interfuit Concilio Trosleano. Itaque Barbaros illos, per quos priores Canonici extincti, locus desolatus, corpus Sancti obscuratum fuit, non est necesse revocare ad tempora Alamannorum, Hunnorum, Wandalorum, successive Gallias & in iis Pertensem pagum depopulatorum; propinquiores enim habemus Normannos, sub medium seculi IX piratycis incursionibus Carolo Calvo molestissimos, perniciosissimosque toti regno, per annos LX & amplius, quo tempore credibile non est sacra fuisse Partæ restaurata, & hoc inducendæ oblivioni prædictæ abunde potuit suffecisse.

[3] Atque hæc quidem satis certa sunt: qua autem ætate Sanctus vixerit, non item. Primus Catalaunensis Episcopus S. Memmius creditur a S. Petro directus in Galliam, etiam Perthensi Pago fidem prædicasse; primæque & antiquioris apud eos ecclesiæ, [in ecclesia S. Mariæ dotata a S. Anna, ibi velata a S. Alpino sec. 5,] quæ S. Mariæ hodiedum dicitur, fundator fuisse. Oratorium haud dubie aliquod novis fidelibus, pro more primorum sub Gentilibus seculorum, condiderit sanctus Præsul; eodem fortassis loco, ubi postea extructa fuerit sub Deiparæ titulo ecclesia: quæ verosimiliter pluries destructa ac restaurata sic forte dicebatur etiam tempore S. Alpini; quando is ibi S. Amam, sive Ymmam Perthensis Comitis Sigmari (si tamen Comites tunc dicebantur) filiam primogenitam, una cum sororibus quinque Sanctimoniales consecravit; sanctaque Ama ut habet Lectio VIII allodium suum, quod habebat apud Pertam, Deo & genitrici suæ Mariæ tradidit.

[4] [qui primus forsan ibi instituit Canonicos,] Verum, quod Fundator ecclesiæ, ibi constituit sub Canonicali Regula Domino jugiter servituros, quibus & multa prædia unde viverent attribuit, incongrue Lectio II adscribit S. Memmio: multoque incongruentius dicit Lectio III, quod idem S. Memmius S. Leodegarium Rectorem illius Congregationis consecravit; potuit utrumque fecisse S. Alpinus, locum ab Hunnis vastatum restaurans, [dato iis Rectore S. Leodegario.] post victum fugatumque Attilam anno CCCCLI; atque ita non esset inverosimilis conjectura, Leodegario commendatam fuisse S. Amam, & utrumque ibidem cultum antiquitus fuisse: sed hujus venerationem exolevisse, [Acta circa sec. 13 scripta.] amißa notitia corporis; quæ servata servavit Sanctis ejus sororibus Pusinnæ, Hoildi, atque Manehildi festivitatem annuam, ut vidimus ad XXIII & XXX Aprilis; Leodegarii autem memoriam eadem ex causa perseveravisse in Sacris. Potest etiam factum esse, ut monasterium Pertense primo fuerit Sanctimonialium, sub regimine ipsius S. Amæ: quibus deinde extinctis successerint Canonici, circa annum DC vel etiam DCC; eorumque Præpositus fuerit hic S. Leodegarius, Augustodunensi ejusdem nominis Episcopo & Martyri ætate suppar aut vicinus; ex hinc enim satis est temporis, ut illius cultus aliquamdiu viguisse, & per Normannos desolato loco defecisse intelligatur. Utut est, Presbyterum saltem fuisse Leodegarium, & ecclesiæ Pertensi præfuisse, omnino mihi persuadeo; & Vitam ejus, si qua scripta fuit, calamitoso illo tempore una cum ecclesia periisse flammis: pro qua seculo XII vel XIII composita sit nova, & in Lectiones distributa ad Auctore, traditiones loci secuto quoad miracula Vitæ; quoad inventionem vero translationemque, notitias certiores temporis sibi propinquioris. Eas Lectiones omissa prima atque secunda de S. Memmio ad ejus diem V Augusti examinandis, tibi hic describo.

ACTA
Ex Mss. Lectionibus Ecclesiæ Pertensis.

Leodegarius, Presbyter in Pago Pertensi Galliæ (S.)

BHL Number: 4857

EX MS.

Lect. III

Lect. IV

[1] Fuit in Pertensi monasterio quidam Frater, nomine Leodegarius, [Leodegarius Rector constituitur] valde religiosus in vita sua, utpote divina repletus gratia. Cujus religiositatem ut vidit Beatus Episcopus Catalaunensis (hic ego pro Memmio substituerem Alpinum, vel alium ex proximis successoribus decessoribusve) Rectorem illius Congregationis devote consecravit. Vir itaque Domini Leodegarius, regimen sibi traditum suscipiens, claustra monasterii officinasque a Fratrum atque quæ eis erant necessaria decentissime, ut domum Dei decebat, procuravit; puteumque, qui usque hodie puteus S. Leodegarii vocatur, proprio labore defodit. Corpus attenuabat jejuniis assiduis, insistebat vigiliis, [optimo cum successu;] persistebat in orationibus, Deum amavit interpellavitque singultibus innumeris * O! quantæ puritatis quantæve perfectionis fuerit, ipse Deus occultorum conscius novit, cujus gratia tantus extitit.

[2] Quodam autem tempore homo quidam, omnibus membris contractus, ad eum accessit; sese ante pedes ejus prostravit, [contractum sanat,] cum lacrymis orans, ut ipse Dominum Jesum Christum deprecaretur, quatenus ei membrorum soliditas redderetur. Vir autem Dei refutabat hoc, dicens; Non suum hoc esse, sed præcipue illorum, quibus datum esset dæmonibus imperare & curare languores; ut sicut relaxarentur delicta, essent resoluta membra. Ille autem perseverans in prece, ut misereretur, cœpit affirmare & dicere, Se non recessurum, nisi ei aliquod remedium impertisset: populumque circumstantem & Fratres qui illic aderant deprecatus est, ut una secum Dei famulum, ut sui misereretur exorarent. Cernens vir Dei fidem ejus, misericordia super eum motus, terræque prostratus, preces ad Dominum fudit pro illo devotas. Surgens vero ab oratione, Dei misericordia roboratus, dexteram contracti apprehendit, eique sanitatem pristinam restituit. Tunc plebs universa quæ illic propter hoc aderat, immensas Deo gratias reddidit, famuloque suo Leodegario. Tua sunt hæc, Christe, opera, tua miracula, qui vere mirabilis es in Sanctis tuis, quos dignaris glorificare.

Lect. V

Lect. VI

[3] * Alio quoque tempore quidam lunaticus, audiens famam B. Leodegarii, ad eum properat, [lunaticum curat:] ac ut pro se Dei misericordiam deprecaretur exorat. Cujus ille Beatus infirmitati compatiens, ut erat plenus misericordiæ visceribus, flexis ad terram poplitibus, preces ad Deum cum lacrymis fundebat attentius. Sed Deus, qui semper in Sanctis suis est mirabilis, non distulit audire vocem sibi famulantis. * Nam surgens ab oratione, signum Crucis in fronte ejus faciens, sanitati eum restituit, atque in domum suam cum pace remisit; qui mox sanitate recuperata, cum gaudio magno Deum benedicens, revertitur ad propria. Cum autem S. Leodegarius provectæ esset ætatis, [& mortuus 24 Aprilis,] plenus sanctitate & bonis operibus, in omnibus perfectus, exutus corporali onere, obiit in pace, Beatorum, (ut credimus) spiritibus aggregatus; cujus corpus venerabile in dextera parte ecclesiæ B. Mariæ Virginis, [sepelitur in ecclesia S. Mariæ, 24 Aprilis.] ad plagam meridianam sepultum est a Fratribus, octavo Kalendas Maji, præstante D.N. Jesu Christo, cui est honor & gloria, virtus & imperium, cum Patre & sancto Spiritu, in secula seculorum. Amen. b

Lect. VII

Lect. VIII

[4] Igitur cum post multum tempus barbara & gentilis ferocitas ad Galliarum venisset provincias debellandas, & devictis superatisque Galliarum urbibus infestatione bellica plurimas devastaret, & in rapinis prædæ crudelissime cuncta depopularet, cupiditatis instinctu, nutu Dei, eventus etiam rei atque itineris, gentem ipsam nefandam cum Rege eorum … c ad Pertensem usque pa gum perduxit * Ubi multas ecclesias sua crudelitate depopulaverunt, [Loco a Barbaris desolato,] ac plurima loca Sanctorum incendio tradiderunt. Nam locus (quem S. Leodegarius præsentia sua corporali sanctificabat sepultus, d ita ad nihilum redactus est, ut in manibus laïcorum traderetur, ut nec divina Officia nec Missarum solennia ibi celebrarentur. Barbaris e ergo in patriam suam regressis… f qui tunc Catalaunis erat Episcopus, audiens famam vulgi quod locus sæpe memoratus… hostium invasione ad nihilum esset redactus; rursus eum reædificari jussit, quatuorque Canonicos rursus ibidem esse instituit. [restituuntur 4 Canonici] Hi cum Canonicali more Missarum solennia celebrarent; permissione divina, inimicus nominis Christiani diabolus, unum hominem in ipso templo perimebat g: dedignabatur enim Deus, quod ecclesia in honore sanctæ suæ Genitricis dedicata sic maneret, ut Fratres sibi in ea servientes laïcis hominibus subjugarentur. * Factum est autem ut Episcopus h prædictus, diœcesis tunc sibi commendatæ regiones Pontificali more visitaret, [& liberi declarantur.] atque post circuitionem multam apud Pertam gratia quiescendi deveniret: qui ut tale infortunium relatione inhabitantium cognovit, iterum ecclesiam cum maximo honore benedixit; eamque de manibus laïcorum i abstrahens, ad pristinam dignitatem reduxit… k

Lect. IX

[5] Pretiosa est in conspectu Domini mors Sanctorum ejus: [In Aquitania cæco nato] & quia Deo cura est de hominibus, saluti eorum consulens, corpus S. Leodegarii manifestare voluit, quatenus per ejus merita gloriosa, fideles sui vitam mereantur æternam. Nam in Aquitaniæ partibus quidam homo [erat] nomine Haybertus, qui cæcus natus fuerat. Huic per somnium talis visio a Domino apparuit, dicens; Ut, si lumen recipere vellet, villam, quæ Perta vocatur, quantocius adire festinaret. At ille, accepta visione dissimulavit ire, quia putabat phantasiam esse: nam sæpe circuierat multa loca Sanctorum, nec potuerat consequi remedium quod quærebat * Alia vero nocte apparuit ei eadem visio, [ter apparens Sanctus,] de incredulitate increpans & dicens; Per merita viri Dei B. Leodegarii lumen recipies, qui ibi jacet ab antiquo tempore tumulatus, in dextera parte templi, quod est in honore B. Mariæ semper Virginis: cujus interventu obtinebis remedium quod quæris. Nempe Deus ideo distulit audire preces Sanctorum, quos expetisti, ut tui misererentur, quatenus per te in isto suo Sancto glorificetur, eumque omnibus manifestet: quia nihil proficit lucerna, quamdiu est absconsa, sed mox ut fuerit emissa & super candelabrum imposita, tunc proficit intuenti eam. Ille nec sic assensum præbuit.

[6] [jubet Pertam ire indicatum ubi lateat corpus suū.] Tertio autem iterum apparuit ei eadem visio, dicens: Cur incredulus existis? per te enim revelare disposuit Deus Sanctum suum, cujus corpus oblivioni traditum est, per incuriositatem torpentium. Qui mox de trina revelatione certus, Pertam cœpit expetere; illoque die quo mercatum ibi habebatur, id est quarta feria, l parentum manibus est adductus: veniensque ad Canonicos loci illius, narrat eis quod viderat, quodque a Domino sibi revelatum fuerat: quod illico stupor ingens & admiratio perculit; quia ex quo illuc advenerant tale quid ad aures eorum minime pervenit. Fratres igitur nimia repleti lætitia, pulsantes omnia signa monasterii, jubent omnes convocari, tam extraneos quam vicinos, qui ibi (credimus) divina providentia ad honorem sui Sancti confessoris congregati, [intentedebant] negotiationibus diversis … m

[7] Stupefacti valde & non audentes tangere glebam sanctam, [Canonici invento sarcophago Episcopum consulunt:] consilio inito miserunt Cathalaunos Hugonem Archipresbyterum aliosque nuntios ad Gibuinum Episcopum, qui ei ut res evenerat nuntiarent, eique supplicarent ut illuc adveniret, & quid exinde agere deberet decerneret; maxime quod tempore Sacerdotii sui Dominus hoc manifestare dignatus est. Quo audito Episcopus gratias egit Deo & suæ Genetrici, qui non vult hominem perire, sed semper solatium præstat per quod possit remedia obtinere. [hic ossa jubet de terra levari,] Misitque religiosos viros cum Archipresbytero, & Sanctum ut inde levarent præcepit, & optime ut dicebat aptarent. Canonicis [vero] remandavit dicens: Bene fecistis de hac re, quam mihi mandastis: sed sciatis me ad præsens venire illuc non posse; quia tali causa sum impeditus, quam non possum intermittere. Juvante igitur Christo, qui dixit, Nihil proficere lucernam quamdiu esset abscondita; sed mox ut fuerit emissa & super candelabrum posita, tunc proficiet omni intuenti eam; levate repositum cælestem thesaurum, & optimo loco ponite, cum istis viris quos ad vos direxi, quatenus per ejus intercessionem misereatur Dominus populo suo.

[8] Canonici vero, ut Præsulis responsum audierunt, læti effecti, [quæ suavē odorem spirantia] cum supradictis viris ad tumulum Sancti cum reverentia & timore accesserunt; & Deus nolens eos frustrare proprio Patrono, [eorum votis favit: nam] corpus beati viri repererunt in supradicto n sarcophago lapideo. Mox [autem] ut eum aperuerunt, odor tantæ suavitatis apparuit, ut putarent se foveri o deliciis æternitatis. Iterum n voces populi ad sidera tolluntur, iterum laudes Domino in commune referuntur. [in scrinio post altare collocantur.] Accedentes igitur Canonici cunctusque Clericorum Ordo, tollentesque cælestem thesaurum, involutum optimis linteaminibus, in quodam scrinio condiderunt, ipsumque scrinium retro altare B. Mariæ deposuerunt. Adducta [est] ibi multitudo ægrotantium, qui omnes per merita B. Leodegarii sanitatis recipiunt solatium: nam cæcis visus redditur, claudis gressus reparatur, febricitantes ad sanitatem revocantur, diversarumque infirmitatum languores curantur, ad laudem nominis Domini.

[9] [Dentem inde acceptum irreverenter habens] Erat ibi quædam Matrona prædives, quæ accedens ad Rectorem Canonicorum deprecatur eum, ut aliquid daret ei de Reliquiis B. Leodegarii. At ille, Matronæ precibus obtemperans, dedit ei de beati viri dentibus: quo munere accepto, [non] ut decebat tractavit, sed in sinu suo indecenter posuit: quam illico ultio divina subsecuta est. Nam antequam portas monasterii egrederetur, ita manus ejus lateri ejus adhæsit, ut ab illo nequaquam adimi posset: voluit enim Deus corpus Sancti sui ita glorificare, quem ad salutem fidelium dignatus est manifestare. Nam Matrona, ad se reversa, ab ipso cogitur dolore, ut culpam suam prodat; & quod injuste impetraverat, coram cunctis sanctæ Ecclesiæ restituat: moxque cum magna reverentia, ante altare B. Mariæ & corpus S. Leodegarii projecit se in oratione, fatetur se esse ream de acquisita injusta postulatione; [punitur, eoque relato sanatur.] & indignam se vociferans, quod acceperat palam cunctis cum gemitu reddidit. Cujus clamorem cum audisset vulgus qui illic adderat, & didicisset quod acciderat, obstupescebat: confitensque peccata sua, Dei misericordiam exoravit pro ea, famulumque ejus Leodegarium. Nec distulit Dominus audire preces eorum, sed sicut petiverunt per famulum [suum] ei reddidit sanitatem pristinam: ac sic sanitate reddita, gratias egit Deo una cum omni circumstante populo.

[10] Celebrato ergo illo die ab omni populo, ob inventionem B. Leodegarii Confessoris, [Cæcus illuminatus Pertæ remanet.] unusquisque cum gaudio remeavit ad propria, excepto illo Hayberto qui lumen receperat. Nam ille illic tantum permansit, quantum sibi vivere superfuit, serviens Deo & famulo ejus, qui ei optatum lumen dederat p… Hæc Translatio corporis S. Leodegarii facta est tempore Guillermi Episcopi Catalaunensis, [Altera Translatio facta an. 1115 23 Junii.] in Vigilia S. Joannis Baptistæ, quæ est in nono Kalendas Julii, annoque ab Incarnatione Domini millesimo q centesimo decimo quinto, Indictione octava, ad laudem & gloriam D. N. Jesu Christi, cui est honor & gloria per omnia secula seculorum. Amen.

ANNOTATA D.P.

a Fratres intellige, Clericos, in commune Canonico ritu viventes.

b Hæc fortassis summa fuit antiquioris ante corporis inventionem Legendæ.

c Auctor Lectionum nominat Crocum, sub initium seculi 4 Gallias populatum cum suis Allemannis, & hos mox infra appellat Wandalos, seculo 5 ineunte easdem Gallias pervagatos, atque adeo unius integri seculi spatio disparatos ab invicem.

d Lectiones: locus quem S. Memmius ædificaverat; & mox infra, locus sæpe memoratus, a S. Memmio prædecessore suo primo fundatus: quæ malui omittere.

e Wandalis, inquiunt Lectiones: sed Normannos intelligendos existimans, supposui generalem appellationem Barbaris.

f Fuerit hic Letoldus: nec enim alteri ejus propinquiori decessori vel successori, tanta religio quadrat, si attendas quæ de illis habent Sammarthani. S. Alpinum nominabat Auctor: sed ipso S. Leodegario priorem hunc fuisse credimus.

g Perimere hic videtur non accipi absolute, sed ita ut solas minas mortis inferendæ significet, sive acerrima tormenta.

h Iterum hic nominatur S. Alpinus.

i Ms. inimicorum.

k Sequebatur velatio S. Amæ, ejusque erga ædem S. Mariæ beneficentia, loco non suo.

l Forte sequebatur, post Pascha, vel, post Pentecosten, nec enim est credibile, indeterminate scriptam Feriam 4.

m Hic desideratur illuminatio cæci, & sarcophagi lapidei effossio, cum magna exultatione adstantium; quas probant particulæ, supradicto & Iterum, litteris n n notatæ. Porro post novem jam indicatas Lectiones, sequebantur Lectiones per Octavam tres, quibus respondent num. 7, 8, & 9 simul cum 10.

o Fortassis legendum, frui.

p Hactenus acta sub Episcopo Gibuino sec. 10; excidit autem relatio secundæ Translationis de post altari S. Mariæ, ad proprium (ut conjicere licet) altare vel sacellum.

Scriptum quidem reperitur Octingentesimo quinto, sed tunc currebat Indictio 13. Chiffletius pro Guilielmo Adelelmum substituit; quem neque satis certum est isto anno sedisse; neque ipse convenit Translationi, secutæ Inventionem corporis, tempore Gibuini sesqui seculo posterioris. Existimo Latinis litteris scriptum fuisse ⅭⅠƆCV, quod pro DCCCV sumpserit, & ad longum scripserit imperitus liberarius.

Porro hic additos velim, prope Pertam sæpe dictam vicos, ab ignotis mihi Sanctis nuncupatos in tabula Campaniæ topographica, videlicet S. Hublier, S. Hulier, S. Vrau, S. Morvill: paulo autem longius, in eodem tamen Pertensi Pago, S. Compagne, S. Mare, S. Lier, S. Poy, S. Ansebe; quæ vulgo usurpata nomina, quomodo Latine reddenda sint, & quo die cujusque loci Patronus colatur, libenter discam; tum si quid aliud ibi sciatur de eorumdem Sanctorum Vita, Translationibus, Miraculis, Cultu huic operi dignum inseri.

DE S. ETHELDREDA REGINA
VIRGINE, ABBATISSA ELYENSI IN ANGLIA.

ANNO DCLXXIX.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.
De ejus cultu, actis & miraculis ex prolixo volumine Ms. Historiæ Elyensis.

Ethelreda Regina, Virgo Abbatissa Elyensis in Anglia (S.)

AUCTOR. D. P.

Floruit seculo Christi septimo S. Etheldreda, Regina, Virgo & Abbatissa monasterii Elyensis a se fundati, ob insignem sanctitatem, miram castitatem, & admirandam etiam corporis post obitum incorruptionem, in Ecclesia admodum celebris. Hæc a nonnullis Etheldrida, ab aliis Ætheldritha, atque Ediltrudis appellata reperitur; vulgo Audry nuncupata, ex ultima linguæ Anglosaxonicæ alteratione, per Normannos introducta. Res ejus gestas breviter descripsit Venerabilis Beda, lib. 4 Historiæ Ecclesiasticæ gentis Anglicanæ cap. 19. Latius eas deduxit Thomas Monachus Elyensis, [Vita a Ven. Beda & Thoma Monacho Elyensi scripta,] variis locis interserens Bedæ verba descripta, quæ malumus illis seorsim præfigere, ut lucem quamdam præferant Actis majoribus: quia hæc conscripta fuerunt, elapsis post obitum Bedæ plus quam quatuor seculis. Extabant illa, & extant etiamnum in Cottoniana Londini Bibliotheca, Mss. codicibus locuplete. Inde sumptum ecgraphum possidet Benedictinorum Anglorum Duaci Collegium: [datur ex Duaceno Ecgrapho,] unde secundum exemplum Bollando nostro transcribendum curavit R. D. Leander a S. Ioanne; & utrumque scriptum Antverpiam misit conferendum ad invicem. Fecit id diligenter Bollandus: sed cum ipsum Ms. Duacenum haud satis feliciter exaratum esset, non potuit absque subsidio Cottoniani originalis supplere vel corrigere defectus, fortassis plures, liberariorum socordia admissos. Nihilo plus potuit præstare Ioannes Mabilio, eodem Duaceno ecgrapho usus ad Vitam edendam, sicut fecit inter Acta Sanctorum Benedictinorum seculo 2: plus aliquid an potuerit Henricus Whartonus, aliud ex eadem Cottoniana ecgraphum nactus, quod Angliæ suæ sacræ Tomo primo inseruit, prout eam nuper accepi post hæc omnia prælo parata, inter imprimendum conferendo cum nostris apparebit.

[2] [cum hactenus inedita historia Translationis 2] Interim editam Parisiis Vitam inveniens Henschenius p. m. cujus jam deficienti memoriæ exciderat ipsum ecgraphi Duaceni transsumptum quo fuerat tamen ad XVII Martii, pro S. Withburga usus, nescio quomodo elapsum loco ubi invenire illud debuerat, Parisiensem editionem, denuo prælo nostro subjiciendam aptaverat, sperans ejusdem Mabilionis beneficio obtinere, quem hic omiserat edere librum de S. Etheldredæ Translatione, interimque more suo illustravit Vitam, [& libro miraculorum,] cum prævio aliquo Commentario. Hunc ego mox prosequar, postquam dixero, quod prodeunte ex latebris Ms. nostro, non solum data mihi commoditas fuit supplendi, quem Mabilio omiserat, Prologi; & librum secundæ Translationis quem Henschenius optaverat; sed etiam librum Miraculorum valde prolixum, ac ceterorum operum Thomæ ultimum; ubi Auctor non minus sæpe quam in Historia, Elyensem monachum se professus; num. 103 nomen suum prodit, quod sit Thomas; & num. 123 allegat Historiæ librum primum, de virtutibus ipsius Virginis editum, ut dubitare jam non possimus, quin idem omnium Auctor sit, ac verus titulus Codicis, sic scriptus. Prioratus de Ely in Comitatu Cantabrigiæ, ex Historia istius Prioratus, scripta per quemdam Thomam Monachum: cujus tanto major auctoritas, quanto propius ad ætatem ejus res ipsæ accedunt; cum ante finem seculi XII scripserit. Quamquam de priori etiam parte, Vita scilicet ipsius Sanctæ, [eodem auctore.] merito prædicet Mabilio, quod Auctor, Licet a S. Etheldredæ ætate longe abfuerit, fide tamen omnino dignus est, utpote gravis ac disertus, qui suæ lucubrationis causam & argumenta exponit. Capite enim 33 ait: Quæ in Beda atque in scriptis Anglicis vel Latinis de gloriosa Domina & Patrona nostra Etheldreda apud nos inventa sunt scripta, juxta modulum intelligentiæ nostræ in unum historialiter texuimus. De miraculis, ejus ætatem prægressis, ait in eorumdem libro num. 124 quod eorum nonnulla in volumina magna extendi videntur: quæ dolemus periisse.

[3] Libro primo expleto, scripsit idem Auctor alterum librum Historiæ Elyensis, quem ex eodem codice Duaceno habemus, [Idem & reliquam loci historiam scripsit usque ad 1163;] & ante eum sic præfatur: Importune compellentibus me quibusdam ex nostris, ne ab incepto vacarem, sed gesta nostræ Insulæ, ut spoponderam exequerer… advocatricis meæ Etheldredæ confisus solatio… festino in unum congesto volumine explicare … qui locum restauraverunt; & illorum testamenta, quæ vix & maximo cum labore exquisivi, ea de vulgato in Latinum commutavi, & singula in diversis sparsa locis collegi. Hæc testamenta seu instrumenta, inter quæ plura Regum diplomata, & Pontificum Brevia numerantur, finem accipiunt in Hadriano Papa IV & Henrico II. Dignus profecto liber, qui inter Anglicanæ antiquitatis monumenta lucem videat, sed nostro operi non inserendus, nisi forte occasio aliqua ipsum suadeat, alicui tomo per modum Corollarii addere, quatenus id non fecit Whartonus.

[4] Idem dixerim de Chronica Abbatum & Episcoporum Elyensium. Scripta fuit Chronica illa, vel scribi cœpta, anno MCCLXXXIX; & pertexitur usque ad annum MCCCCXXXIV, ut necesse sit illam a pluribus successive continuatam fuisse. Est autem bipartita. Parti primæ post quædam præliminaria initium facit Libellus breviter computatus, in quo continetur Genealogia & Vita B. Etheldredæ & sororum suarum, & de statu ecclesiæ Elyensis, a tempore primæ fundationis usque ad hæc tempora nostra. Altera de Pastoribus & Prælatis Ecclesiam regentibus illam, ab anno Incarnationis Dominicæ MCVII usque ad præsens, inquit Auctor, intendens, ut Præfatur, illorum actus scribere, necnon de miraculis quibusdam quæ per merita gloriosæ Virginis Edeldredæ nostris temporibus ab ipso facta sunt, a quo bona cuncta procedunt; quæ inde ad calcem describemus sub titulo Analectorum. [ex qua continuata usque ad 1107 ab eodem Thoma] Meminit hujus collectionis, velut in Bibliothecæ Cottoniana reperiendæ Auctor Monastici Anglicani; unde eamdem anno 1691 in lucem protulit Henricus Whartonus tomo I Angliæ sacræ a pag. 593 ad 686, ubi cuique parti suum diversum assignat Auctorem. Nam primam quidem, incipientem a primo in Britannia Christianitatis exordio, regnante ibidem Lucio anno CLVI, ac prædicante postea Augustino sub annum DXCVI, moxque transeuntem ad tempora Elyensis fundationis, & deductam usque ad mutationem tituli Abbatialis in Episcopalem; primam inquam Historiæ Elyensis partem, [& ab aliis tribus usq; ad 1544 dantur Analecta.] adscribit prænotato Thomæ, quasi hic sua ipsiusmet scripta in compendium redegerit. Secundæ autem partis, sub titulo continuationis, ab anno MCLXIX, agentis de primis duobus Episcopis Hervæo & Nigello, scriptorem appellat Richardum Priorem Elyensem; tertiæ usque ad MCCCLXXXVIII progredientis, auctorem facit Monachum, Elyensem quidem etiam ipsum, sed Anonymum. Istis autem continuationem quartam, Duaceno Ms. extraneam, addit idem Whartonus, a Roberto Stetrardo ultimo Priore Eliensi continuatam usque ad annum MDXLIV. His præmissis transeo ad Henschenii Commentarium sic deductum.

G. H.

[5] Ad hunc XXIII Junii celebratur in genuino Martyrologio Bedæ memoria S. Ediltrudæ Virginis & Reginæ in Britannia: [Memoria Sanctæ in Martyrologiis 23 Junii,] cujus corpus cum undecim annis esset sepultum, incorruptum inventum est. Quæ plane eadem leguntur in Martyrologiis, Usuardi, Adonis, Rabani, Notkeri, & aliorum recentiorum, cum hodierno Martyrologio Romano; in quo adduntur ista verba: Quæ sanctitate & miraculis clara migravit ad Dominum. At qui in hisce Martyrologiis dicuntur anni undecim sepulturæ, asseruntur Sedecim fuisse in Actis apud Bedam & Thomam monachum; & in Historia Ecclesiæ Elyensis: item apud Florentium Wigorniensem, ad annum 695, Joannem Brompton in Chronico, pag. 741 & 791; & Capgravium, in ejus Legenda; ac demum in Breviario Sarisburiensi Parisiis anno 1557 excuso: festumque hujus Translationis celebratur die XVII Octobris in dicto Breviario, uti etiam in antiquiore Breviario Sarum anni 1499. [& Translationis 17 Octobris.] Memoraturque in antiquo Martyrologio Ultrajectino Ecclesiæ S. Mariæ, in Anglia aucto Christi seculo XII; necnon in Ms. Florario & Martyrologio Coloniæ & Lubecæ sub annum 1490 excuso aliisque recentioribus.

[6] Fuimus nos anno MDCLXII in cœnobio Normanniæ Gemmeticensi, ibidemque reperimus antiquum Missale circa annum ML dono acceptum a Roberto quondam istic Abbate, tunc Episcopo Londinensi, dein Archiepiscopo Cantuariensi, quod videbatur exaratum circa annum millesimum, ab eo enim anno Tabula Paschalis exorditur. Erant autem in dicto Missali ad hunc XXIII Junii præscriptæ duæ Orationes quarum hæc prima erat: [Orationes ex vetusto Missali,] Deus ineffabilis rerum conditor universarum, qui famulis tuis annuam hodiernæ festivitatis lætitiam in venerandæ almæ Virginis tuæ præclaræ Ætheldrythæ tribuisti commemoratione; quæsumus, ut eadem interveniente vitiorum incentiva queamus nociva superare; & ad te summum bonum, qui vera lux es, callis ac pietas, divinitus pervenire. Alia est hujusmodi. Omnipotens, præclarissime Deus, auctor virtutis & amator virginitatis, qui beatam Ætheldrytham hodierna die dignatus es ad cæli gaudia deducere; suppliciter tuam imploramus clementiam, ut, cujus sacram solennitatem celebramus in arvis, de ejusdem patrociniis gaudeamus in astris. Aliæ Orationes habentur in citatis Breviariis Ecclesiarum Sarum & Sarisburiensis. Lubet adjicere ex dicto Missali, quæ in Missæ Præfatione post verba, æterne Deus, sic interponuntur. Qui omne genus humanum, [& Præfatio.] calliditate antiqui serpentis seductum, & consensu primi parentis depravatum, ob idque ab amœnitate Paradisi expulsum, mirabiliter reformasti per Unigenitum; qui ideo dignatus est nasci de intemerata Virgine, ut nos purgaret ab universæ sordis contagione; atque idcirco voluit mortis subire periculum, quatenus destrueret nostræ necis imperium: pro cujus dilectione beata Virgo Ætheldrytha contempsit gaudia mundana, & lucrata est cælestia regna; quæ duorum spretis Regum thalamis, copula perpetuæ castitatis, ac desiderio gloriæ perennis, unigenito Filio tuo Domino Jesu Christo meruit sociari: cujus misericordiam humiliter deprecamur, ut ejusdem Virginis intercessionibus, fragilis vitæ expulsis criminibus, cælestis patriæ hereditatem sumere mereamur. Per quem &c. In antiquo Breviario Sarum præscribitur deprecatio, ad ipsam directa, quam lubet lectori proponere.

[7] In præsentis vitæ & fluctuantis seculi naufragio constituti, [Alia petita suffragia] ad tui portum præsidii confugimus, Virgo piissima atque celeberrima Etheldreda, ut tuæ circa nos pietatis sentiamus viscera, quæ de tua jugiter gratulamur præsentia. Respice igitur, pia Mater & Domina, pio intuitu ad exiguum sed devotum nostri famulatus obsequium: & quos premit humanæ fragilitatis immensitas, tuæ virginitatis, quæ Sponso Virginum placuit, relevet ac sustentet veneranda sublimitas. Credimus enim atque confidimus te ab eodem Sponso tuo, qui speciem tuam concupivit, quidquid petieris impetrare: quam in thalamo Regis æterni collocatam, cum Virginum choris de palma virginitatis certum est exultare. Succurre, Domina; succurre, mater misericordiæ Etheldreda, nostræ miseriæ; suffragiis precum tuarum scelerum nostrorum maculas absterge: tibique famulantes tales effice, ut tuæ integritati pure valeant deservire. Gregi tuo tuæ solicitudinis atque protectionis semper adsit custodia, ut sicut tui sacratissimi corporis incorruptione jugiter gaudemus atque præsentia, sic & de tua subventione gaudeamus assidua. Protege igitur Mater filios, Domina servos: ut, qui se tuæ memoriæ ac venerationi profitentur obnoxios, tuæ largitatis & pietatis beneficia sese gratulentur adeptos. Respice, benignissima Virgo Etheldreda, ad nostras angustias, quas nostris meritis sustinemus; & per tuæ sanctitatis merita & intercessiones, & iram Judicis placa quam offendimus, & veniam impetra quam non meruimus. Tuis precibus ad misericordiam inclina justitiam districti sed justi examinis: quia Agni, qui Sponsus est Virginum, vestigia quocumque ierit, Virgo sequeris. Repræsenta, quæsumus, supernæ clementiæ gemitus nostros atque suspiria, ut divinæ miserationis per te suscipiamus incrementa, quo tecum in æternum gaudere mereamur, te petente, illo largiente, qui te integritatis coronavit gloria, per cuncta seculorum secula. Amen. Hæc ibi cum singulari erga S. Etheldredam affectu: cujus etiam, ut in citato pervetusto Missali habetur, fit mentio in Canone Missæ, nam sic legitur .. Cæciliæ, Anastasiæ, Ætheldrythæ, Geretrudis, cum omnibus Sanctis tuis.

[8] Obiit Virgo, anno Christi DCLXXIX; adeoque sedecim annis citius, [Error Trevirensium de ejus apud se habitatione,] quam S. Willebrordus in Trevirensem adveniret diœcesim: a quo Epternacense monasterium adjuvantibus SS. Irmina & Adela, Dagoberti Austrasiorum Regis filiabus, fundatum est circa annum DCXCVI, ut vult Browerus. Quare merito hic idem sentit S. Ediltrudis apud Trevirenses memoriam, adscribendam eidem sancto Willebrordo; qui post integrum corpus Reginæ inventum, præsente S. Wilfrido Episcopo, credi potest ab hoc accepisse, per amicos ex Anglia venientes, partem aliquam linteorum sepulcralium, pariter incorruptorum, quorum attactu magna tunc fiebant miracula; sancteque oratorium aliquod excitasse in loco, ubi etiamnum fons S. Ediltrudis nominatur & celebratur, ab ipsomet S. Willebrordo per miraculum elicitus. Nam quod de ejus ibi anachoresi Trevirenses Fasti tradunt suis ipsam Sanctis adnumerantes, id simile est ei, quod de S. Walburgi dicunt Antverpienses, in loco ubi idem S. Willebrordus oratorium ei dicavit, sicut dictum est XXV Februarii.

[9] Correctis ergo seu omissis quæ notavi circa prædictam memoriam Sanctæ perperam tradi; [ob fontem a S. Willebrordo elicitum, eisq; sacrum.] audi quid Treviricus poëta, apud Browerum an. 977 num. 24, canat de fonte.

Irriguum supra Lesuram cautesque silentes (ita tunc dictum fluviolum intelligo, qui paulum supra Epternacum Suræ miscetur diversum a vicino sibi Ura)

Cognita dum viridi stabunt sua mœnia Silvæ; lingua Teutonica scilicet Grunewalt dicitur locus, teste Browero istic fortassis ubi Waltstorp notant tabulæ supra prædictum fluviolum.

Concretas inter sentes hamataque tesqua.
Illo forte loco, tum cum melioris abesset
Gratior usus aquæ, Wilbrordus, gloria princeps
Telluris Frisiæ, suppostæ pondera terræ
Perculit immisso baculo, fontemque benignum
Duxit, & aptus aquæ Mystæ liquor emanavit.
Nunc fons in pretio est: habet & sua præmia potor,
Seu ventrem doleat, seu sospite gaudeat aura.
Vivit ad hæc Virgo (Ediltrudis) nec fama intercidit ævo.

VITÆ COMPENDIUM
Ex libro IV Historiæ Bedæ capite XIX.

Ethelreda Regina, Virgo Abbatissa Elyensis in Anglia (S.)

BHL Number: 2632

EX MS., EX BEDA.

[1] Accepit autem Rex Egfridus conjugem nomine Edildridam, Annæ regis Orientalium Anglorum, cujus sæpe mentionem fecimus; viri bene religiosi, ac per omnia mente & opere egregii: quam & alter ante illum vir habuerat uxorem, Princeps videlicet Australium Girviorum, vocabulo Tonbert: sed illo post modicum temporis, ex quo eam accepit, defuncto, data est Regi præfato. Cujus consortio cum uteretur duodecim annis, [Ediltrudis in conjugio permanet Virgo:] perpetua tamen mansit virginitatis integritate gloriosa, sicut mihimet (sciscitanti cum hoc, an ita esset, quibusdam venisset dubium) beatæ memoriæ Vuilfridus Episcopus referebat, dicens se testem virginitatis ejus esse certissimum; adeo ut Egfridus promiserit se ei terras ac pecunias multas esse donaturum, si Reginæ posset persuadere ejus uti connubio, quia sciebat illam nullum virorum plus illo diligere. Nec diffidendum est, nostra etiam ætate fieri potuisse, quod ævo præcedente aliquoties factum fideles historiæ narrant, donante uno eodemque Domino, qui se nobiscum usque in finem seculi manere pollicetur. [Matth. 18.] Nam etiam signum divini miraculi quo ejusdem feminæ sepulta caro corrumpi non potuit, indicio est, quod a virili contactu incorrupta perduraverit. Quæ multum diu Regem postulans, ut seculi curas relinquere, atque in monasterio tantum vero Regi Christo servire permitteretur; ubi vix aliquando impetravit, [petit monasterium:] intravit monasterium Ebbæ Abbatissæ, quæ erat amita Egfridi Regis, positum in loco quem Coludi urbem nominant, accepto velamine Sanctimonialis habitus a præfato Antistite Vuilfrido.

Post annum vero ipsa facta est Abbatissa in regione, quæ vocatur Elge: [fit Abbatissa:] ubi constructo monasterio, Virginum Deo devotarum perplurium Mater Virgo, & exemplis vitæ cœlestis esse cœpit, & monitis. De qua ferunt, quia ex quo monasterium petiit, numquam lineis, sed solum laneis vestimentis uti voluerit, raroque in calidis balneis, præter imminentibus solenniis maioribus, verbi gratia, Paschæ, Pentecostes, Epiphaniæ, lavari voluerit; & tunc novissima omnium, lotis prius suo suarumque ministrarum obsequio ceteris, quæ ibi essent, famulabus Christi. Raro etiam, præter majora solennia vel arctiorem necessitatem, [jejunium fere perpetuum servat,] plus quam semel per diem manducaverit semper, si non infirmitas gravior prohibuisset & tempore matutinæ Synaxeos usque ad ortum diei, in ecclesia precibus intenta perstiterit. Sunt etiam, qui dicunt, quod per prophetiæ spiritum, & pestilentiam, qua ipsa esset moritura, prædixerit; & numerum quoque eorum, qui de suo monasterio hoc essent de mundo rapiendi palam cunctis præsentibus intimaverit. [abit e vita:] Rapta est autem ad Dominum, in medio suorum post annos septem ex quo Abbatissæ gradum susceperat: & æque, ut ipsa jusserat, non alibi quam in medio eorum juxta ordinem, quo transierat, ligneo in locello sepulta.

[3] Cui successit in ministerium Abbatissæ soror ejus Sexburga, quam habuerat in conjugem Earconbertus Rex Cantuariorum: & cum sexdecim annos esset sepulta, placuit eidem sorori Abbatissæ levari ossa ejus, & in locello novo posita, in ecclesiam transferri: jussitque quosdam e Fratribus quærere lapidem, de quo locellum in hoc facere possent. Qui ascensa navi (ipsa enim regio Elge undique est aquis & paludibus circumdata, neque lapides majores habet) venerunt ad civitatulam quamdam desolatam, non procul inde sitam, quæ lingua Anglorum Grandacestir vocatur; & mox invenerunt juxta muros civitatis locellum, de marmore albo pulcherrime factum, operculo quoque similis lapidis aptissime tectum. [Post multos annos corpus defunctæ incorruptum invenitur,] Unde intelligentes, a Domino suum iter esse prosperatum, grates agentes, retulerunt ad monasterium. Cumque corpus sacræ Virginis ac Sponsæ Christi aperto sepulcro esset prolatum in lucem, ita incorruptum inventum est, acsi eodem die fuisset defuncta, sive humo condita: sicut & præfatus Antistes Vuilfridus, & multi alii, qui novere, testantur. Sed certiori notitia medicus Cinfridus, qui & morienti illi, & elevatæ de tumulo adfuit, referre erat solitus; quod illa infirmata, habuerat tumorem maximum sub maxilla: Et jusserunt me, inquit, incidere tumorem illum, ut efflueret noxius humor, qui inerat. Quod dum facerem, videbatur illa per biduum aliquanto levius habere, ita ut multi putarent, quod sanari posset a languore. Tertia autem die prioribus aggravata doloribus, & rapta confestim de mundo, dolorem omnem ac mortem perpetua salute ac vita mutavit.

[4] Cumque post tam multos annos elevanda essent ossa de sepulcro, & extento desuper papilione, omnis Congregatio, hinc Fratrum, inde Sororum, psallens circumstaret, ipsa autem Abbatissa intus cum paucis, ossa elevatura & delatura intrasset; repente audivimus Abbatissam intus clara voce proclamare; Sit gloria nomini Domini. Nec multo post clamaverunt me intro, [& curatū vulnus sub mortem factum.] reserato ostio papilionis: vidique elevatum de tumulo & positum in lectulo corpus sacræ Deo Virginis, quasi dormientis simile. Sed & discooperto vultus indumento, monstraverunt mihi etiam vulnus incisuræ, quod feceram curatum; ita ut mirum in modum pro aperto & hiante vulnere, cum quo sepulta erat, tenuissima tunc cicatricis vestigia apparerent. Sed & linteamina omnia, quibus involutum erat corpus, integra apparuerunt, & ita nova, ut ipso die viderentur castis ejus membris esse circumdata. Ferunt autem, quia cum præfato tumore ac dolore maxillæ sive colli premeretur, multum delectata sit hoc genere infirmitatis, ac solita dicere: Scio certissime, quia merito in collo pondus languoris porto, in quo juvenculam memini me supervacua monilium pondera portare: & credo, quod ideo me superna pietas dolore colli voluit gravari, ut sic absolvat a reatu supervacuæ levitatis, dum mihi nunc pro auro & margaritis, de collo rubor tumoris ardorque promineat.

[5] Contigit autem tactu indumentorum eorumdem, & dæmonia ab obsessis fugata corporibus, & infirmitates alias aliquoties esse curatas: & loculum, in quo primo sepulta est, nonnullis oculos dolentibus saluti fuisse a perhibent: qui cum suum caput eidem loculo apponentes b orassent, mox doloris sive caliginis incommodum ab oculis amoverunt. Laverunt igitur Virginis corpus, & novis indutum vestibus intulerunt in ecclesiam; atque in eo, quod allatum erat, [Translatio in novum loculum.] sarcophago posuerunt, ubi usque hodie in magna veneratione habetur. Mirum vero in modum ita aptum corpori Virginis sarcophagum inventum est, acsi ei specialiter præparatum fuisset: & locus quoque capitis seorsum fabrefactus, ad mensuram capitis illius aptissime figuratus apparuit. Est autem Elge in provincia Orientalium Anglorum, regio familiarum circiter sexcentarum, in similitudinem insulæ, vel paludibus (ut diximus) circumdata, vel aquis; (unde & a copia anguillarum, quæ in eisdem paludibus capiuntur, nomen accepit) ubi monasterium habere desideravit memorata Christi famula, quoniam de provincia eorumdem Orientalium Anglorum ipsa, ut præfati sumus, carnis originem duxerat. c

ANNOTATA. D. P.

a Qui Bedæ Historiam Anglosaxonice redditam a Rege Alfredo, una cum contextu LatinoBedæ curavit imprimendam; tam utilis quam fidelis in Annotatis; ut est ubique intentus ad omnia & singula loca enervanda, ex quibus Catholici confirmari possint in sua religione, & novitiæ superstitionis agnoscere vanitatem, fidei majoribus suis prædicatæ contrariam; magnam hic vim ponit in verbo perhibent, quasi non suo id ingenio Beda, sed vulgi credulitatem contemnens scripserit. Verum adeo evidens est Bedæ sensus, miracula per Sanctorum Reliquias patrata pluries affirmantis, ut eum velle exemplis probare, esset iis loqui qui Bedam numquam legerint. Sufficiet Hymnus infra descriptus in Actis prolixioribus num. 741.

b Alfridus, rem clarius explicaturus, periphrasi hac utitur: Illi autem caput suum oculosque affixerunt, & ad illum (scilicet loculum) oraverunt. Hic totis insurgit viribus malignus Scholiastes Regem ipsum superstitionis insimulans, quam nequiverit dissimulare. Ut autem solum Deum, & semper, numquam Sanctos orari posse persuadeat; adducit Homiliam quamdam de Oratione Moysis, ubi monentur Christiani, in quavis difficultate semper Deum invocare; & Quid erit, inquit auctor, si nolimus Jesum invocare? Quasi qui Sanctos orent, [Sanctorum invocatio,] per ipsos non orent semper Deum; & ad illos velle suas preces dirigere, sit nolle Jesum invocare. Aliter scimus & oramus Catholici. Eodem allegat fragmentum alterius Homiliæ, apud Anglosaxones in festo Sanctorum omnium legi solitæ, quia ibi expressam eorum invocationem non invenit vel usurpatam vel commendatam: nec animadvertit quid significent hæc ab eo producta verba, Sanctis hisce omnibus prædictis, hoc est Angelis hominibusque Dei electis, hujus diei honor in Ecclesia fideli celebratur, illis in honorem, nobis auxilium, ut nos per illorum intercessionem illis assimilemur. Quomodo vult auxilium ab iis nobis provenire, quos vetat invocare?

Ita finitur cap. 19 lib. 3, & sequitur 20 totum translatum in Vitam sequentem, [virginitas Sanctæ laudata versibus Bedæ] prout ipsum legi poterit num. 74; exactum ad editionem Petri Francisci Chiffletii, præ ceteris accuratam, unde nostri ecgraphi menda nonnulla licuit corrigere. Alfredus vertere Caput illud prætermisit, quia diffidebat se posse Hymnum pari elegantia Anglosaxonico metro reddere, nec ad Historiam omnino erat necessarius. [& miraculis commendata.] Eo loco editor, Cantabringensis Academicus, Saxonice exhibet & ex Academiæ suæ membranis initium cujusdam panegyricæ orationis & anniversariæ; Quam, inquit, loco publicæ Homiliæ popellus noster (nequit ille scilicet nisi contemptim loqui de Sanctorum cultoribus) imbibere solebat, quæque hodie demonstrabit, honore quanto S. Ethildritham Anglicana gens antiquitus habuerit. Ejus hæc est Latina versio.

Scribemus modo, quantumvis mirabile exsistat, de S. Ethildrita, Anglicana illa Virgine, quæ cum duobus maritis una fuit, attamen virgo permansit; sicut miracula ostendunt quæ sæpius operatur. Anna dictus est pater ejus, Orientalium Saxonum Rex; vir perquam Christianus, prout operibus ipsis testatus est; totaque ejus progenies a Deo nobilitata fuit. Tunc Ethildritha cuidam Principi dabatur in uxorem: noluit tamen virginitatem ejus per conjugium deleri, sed in puritate illam conservavit. Deus enim cum sit, omnia potest quæ velit, multisque modis suam potentiam ostendit. Tunc obiit Princeps, cum ita Deus voluisset. Data autem fuit Ecgfritho Regi, annosque duodecim in Regis hujus connubio permansit Virgo; sicut miracula multa gloriæ suæ & virginitatis sæpe testantur. Iesum dilexit illa, qui illam intemeratam servavit; Deique ministros honoravit, quorum unus Wilfridus Episcopus fuit &c. Legant hæc antiquitatis & fidei Anglicanæ monumenta, virginitatis & continentiæ osores: miracula vero, ad utriusque probationem divinitus patrata, agnoscant vel inviti pseudoeuangelici ministelli, & erubescant si possent: ego hæc, ut vetustiora, præmittere volui Vitæ, post medium seculum XI scriptæ.

ACTA PROLIXIORA
Auctore Thoma Monacho Elyensi.
Ex Ms. Duaceno, collato cum editionibus Parisiensi & Londinensi.

Ethelreda Regina, Virgo Abbatissa Elyensis in Anglia (S.)

BHL Number: 2634, 2635, 2636, 2637, 2650

A. THOM. ELYENSI EX MS.

PROLOGUS.
Ad totam Historiam Monasterii Elyensis, de partitione operis; & situ, natura, ac fortuna insulæ Ely. A

[1] Cum animadverterem excellentiam Elyensis insulæ, & animo versarem quæ ob merita sanctarum Virginum, in ea quiescentium, collata & conscripta sunt admiranda opera; & eventus insulæ, ac gesta Magnorum; animum contuli ad ea, quæ minus per seriem annorum & temporum; [Elyensem Historiam universam scripturus,] & Regum atque Dominorum insulæ inclyta gesta, quæve disperse vel confuse Anglico stylo inserta sunt, & bona facta atque miracula Sanctorum Sanctarumque ibidem Deo militantium, secundum ordinem in hac Historia explicare tentavi: apud nos enim hujusmodi congesta per ordinem & insimul historialiter scripta adhuc minime habentur (nisi Vita & Miracula Sanctarum illic quiescentium) de Historiis, de Cronicis, de scriptis Anglicis & Latinis, de testamentis, de relatione collecta fidelium. Unde exarare cœpi aliqua, ne quæ digne prædicanda sunt, inscripta remanerent, quasi incognita seu vetustate consumpta atque abolita. [vel potius scripturo paraturus materiam,] Nam diu expectatus Philosophus aut bonus Historiographus, dum stylum advertere tentaverit, in multis materiam non inveniet. Et si forte quis opusculum istud exprobrare tentaverit; oramus ut manus myrrham distillantium apponat, & opus poëtæ suscipiat, ut in memoriam posteris, si explicaverit, relinquatur.

[2] De cetero pravitatem scribendi, & prolixitatem tractandi ne causetur quæso; sciens in brevi velut repente, facta plurimorum & tempora comprehendi non posse, nisi Lectorem magis fastidiret & ingrueret. Nam & regio Anglorum, cum & una terra sit, plures in ea per provincias vario sub eventu principabantur: [petit attentum lectorem,] & contigit ut ad regnandi emolumentum primum Ducibus, deinde Regibus subesset una eademque Britannia. Sed nisi flexibilem seriem Lector sedulo intendat, nunc de uno, nunc de altero regno, ac Regum nomina varie disserentem, ordinem non facile advertet. Idcirco Historiam in duos a libros distincte per Capitula partiri aggressus sum, ac singula in suis locis & quorum temporibus contigerunt enarrare. Liber vero primus constat de situ insulæ, & de gloriosa Regina Etheldreda, [& opus in duos libros partitur;] & de succedentibus ei sanctis Virginibus, quibusve infortuniis insula subjacuit usque ad ingressionem Monachorum in Ely. Secundus autem de temporibus Monachorum in Ely, & de libertate loci, & quomodo ecclesia renovata fuit, & de obsidione Normannorum, usque ad tempora Episcoporum, quod nunc est. Et quoniam ad hujusmodi narrationem divertere Fratrum solicitudo & gratia provocaverunt me, necessarium reor opus memorabile caritatis & quæ sumus experti, [uni] volumini commendare; quo puritas caritatis, operi inserta, propensius enitescat, pulchra varietate distincta, & sic initium experiar, cooperatorem omnium invocans Deum.

[3] Omnes præclari Nobiles suum penitus oppidum decorare & magnificare contendunt, & statum provinciæ atque suorum facta majorum memoria digna litteris commendare nonnulli intendunt; quod recte fit. [incipiens a nomenclatura loci,] Nos autem majorum facta sequentes, priusquam interius progrediatur Historia, videtur congrui ordinis de loci nomine narrationem incipere: quia Ely, stagnantium maxima Insularum [dicitur], quam omni dignam titulo prædicare incipimus, opibus & oppidis magnificam, silvis, vineis, & aquis æque laudabilem, omni fructu, fœtu ac germine uberrimam. Dicimus autem [quod] Ely b Anglice, id est [Insula] anguillarum a copia earum quæ in eisdem capiuntur paludibus, nomen sumpsit; [ab anguillis nuncupati:] sicut Beda Anglorum disertissimus docet; quæ mutato nomine meliorando, Ely nuncupatur modo, scilicet digna Dei c domus, cui nomen convenit ejus. Inter civitates & regiones Angliæ decentissima atque nominatissima, miraculis famosa, Reliquiis quiis gloriosa utile & quietum videtur præferre habitaculum, &, ut vere fatear, valida virorum præmunita manu atque bellicosa, animis & armis hostibus ad resistendum parata…

[4] De domesticis animantibus, de feris silvarum, de volucribus, [cujus plurimis laudibus prætermissis] de piscibus multis & magnis, qui per circuitum sæpe capiuntur in aquis, quæ maria vocantur, quanta ibi copia sit diceremus, [nisi] in libro hujus operis secundo juxta seriem, ubi legitur a Normannis insula fuisse subacta, singula memorarentur. Et quid amplius? Interius ubere gleba satis admodum læta [est], hortorum nemorumque amœnitate gratissima, ferarum venatione insignis, pascuis pecorum & jumentorum non mediocriter fertilis, & piscosis fluminibus maximis undique circumdata d. Non enim insula maris est, sed stagnorum refusionibus & paludibus inaccessa. [situm terminosque definit,] Navigio adiri poterat: sed quoniam volentibus illuc ire quondam periculosum navibus; nunc facta via per palustre arundinetum, e pedibus transitur. Restat autem insula, in longitudine milliaribus VII, a Contingelade f usque ad Littleporte vel ad Abbotesdelf, nunc vero Biscopesdelf vocitatum; & in latitudine quatuor, hoc est a Cherchewere g usque ad mare de Straham cum adjacentibus insulis per gyrum, præter Duddingtone h, quæ etiam insula est, in qua villulæ sunt, & nemora cum insulanis pertinentiis, cum aliis non sine semine incolis, cum pascuis uberrimis. Nominatur etiam ad prædictam insulam Chateriz, ubi Abbatia est Sanctimonialium; & pagus i Witleseya, atque Abbatia Monachorum de k Thorneia.

[5] Dicitur autem insula nunc esse in Comitatu Cantebrigiæ duorum l centuariatuum: sed unum est cum appendiciis, [nunc pertinentis ad Comitatum Cantabrigien,] quæ deforis sunt: Atque his metis [continetur], juxta [quod] antiquitus infra se constare perhibetur atque dignoscitur (hoc est a medietate pontis Detro usque ad Upwere m, & a Biscopesdelf) usque ad fluvium juxta Burch quod vocatur n Niën in Provincia Girviorum (Girvii [autem] sunt omnes Australes Angli, in magna palude habitantes, in qua est insula de Orlii) sed verius, secundum Bedæ attestationem, de Provincia est Orientalium Anglorum, in ejusdem ingressu Provinciæ sita. [sed olim ad Orientalium Anglorum Provinciam:] Antiquitus autem (ut fertur) villa apud Cratendune, id est vallem Crati, sita fuit; ab urbe quæ nunc est milliario distans, ubi ferramentorum utensilia, & Regum numismata multoties reperiuntur antiquorum: & quod illic hominum diu fuerit habitatio, nonnullis designatur indiciis. At [postquam] Deo amabilis Etheldreda, accepta jure dotis insula a Tonberto primo sponso suo, illic mansionem elegit, prope fluentis o alveum in loco eminentiore habitacula posuit; [ubi olim a S. Augustino erecta ecclesia,] illic deinceps constructa urbe potius ac decentius habitatur. In primitiva etenim Ecclesia nascentis fidei & christianitatis, in honorem semper Virginis Mariæ monasterium ibi fuerat fabricatum, per B. Augustinum Anglorum Apostolum: cujus operis Rex Æthelbritus primus fundator extitit: in quo ministros, Dei officium complentes, instituit; quos Pendæ Regis exercitus, patriam atque viciniam devastans, inde postea fugavit, locumque in solitudinem commutavit. [a Penda Rege eversa,] Talibus itaque fundatoribus Elge monasterium primitus fundatum est, ut in antiquis legimus scriptis.

[6] Quamquam beata Etheldreda, post longam desolationem, suum hic mereatur primatum, ubi Christo servante usque in præsentiarum sentiarum habetur ecclesia, [ab Etheldreda restituta fuit,] quam sedem Episcopalem postea factam novimus, & ipsius Metropolim fore provinciæ. Ab omnium namque judicio & potestate insula admodum libera est, quod neque Episcopus neque alicujus exactionis minister, sine advocatione Fratrum, se intromittat, vel rem Sanctæ inquietare præsumat: quod per privilegia & munimenta suis locis plenius inseremus; dignum ducentes prius Historiam tractare famosæ insulæ, quæ floruit ac floret Christo patrocinante, præsentia, beneficiis, atque miraculis sanctarum feminarum Etheldredæ videlicet, Withburgæ, Sexburgæ, & Ermenildæ: quarum suffragiis feliciter gratulatur. Continentur illic etiam Sanctorum Sanctarumque plurimarum Reliquiæ, quæ post ipsas Christo famulantes in ecclesia successerant, usque ad tempora Danorum, videlicet Inguaræ p pagani Regis ac sociorum ejus: qui habitatricibus partim peremptis, partim fugatis, [rursumque a Danis eversa.] locum penitus subverterunt. Sunt autem in gremio insulæ duodecim ecclesiæ, cum villis campestribus & modicis insulanis, quæ ab antiquo ad cœnobium, tamquam capellæ ad matricem ecclesiam pertinent; nec extra cœnobium nisi sero ad ecclesias facta sunt cœmeteria. Sed apud Ely ex tota insula defunctorum sepeliebantur corpora. q

ANNOTATA D. P.

A Prologum hunc, a reliquo avulsum corpore exhibet Whartonus in Præfatione num. XLVIII, cum quo eum contulimus.

a Scriptum erat tres, contra expressam hic assertionem Auctoris; sed ita faciendum videbatur librario, inter utrumque librum posituro librum Miraculorum, licet Auctoris manifesto diversi.

b Y sive Ey, Anglis Insula est; a forma scilicet ovi, undique præcisa, quæ Belgis composite Eylant, quasi terra ovalis: iisdem etiam anguilla dicitur Ael, Anglis Eel. Dicitur etiam & scribitur Elige, & contractim Elge, quasi Elgey, vel Eligey, id est Anguillosa insula. Vide annotata Henschenii ad Cap. 5 litt. O.

c Quia Eli in Euangelio, Matth. 27, interpretatum legitur Deus meus.

d Operæ pretium fuerit Cambdenum in Icenis legere, describentem situm, ingenium, fertilitatem, & amœnitatem regionis.

e Malmesburiensis eam viam esse docet ad Schamvillam, ubi S. Felix, Orientalium Anglorum Episcopus, primam suam Sedem collocavit: quæ villa a Monasterio ad Orientem distat 3 p.m. seu milliaribus Anglicanis, quæ simul sumpta uni horariæ leucæ æquivalent.

Non ausim spondere, propria nomina omnia recte a librariis expressa esse, cum etiam alibi frequentia appareant menda discrete supplenda aut emendanda, ut Lectorum fastidio consulatur. In nominibus autem locorum peculiaris est difficultas, cum ea vel in usu esse desierunt, vel non exprimuntur in tabulis, uti hic Contingelade, terminus insulæ Occidentalis, respectu Little porte Orientali termino, & 4 millibus ab Ely distante, cui ad Boream jacet.

g Neque hoc nomen invenitur: sed nomen videtur habere a Caro fluvio, insulæ Occiduum latus perstringente, seque Usæ miscenti apud Erith; unde usque Straham, melius Stratham, alias Stretham latitudo hic dicta invenitur, estque hic Australis limes insulæ.

h Optime ea exprimitur in tabula Comitatus Huntingtonensis, uti & Charteris, de qua infra, atque Mepelo, similes insula, alibi non sic expressæ.

i Distat hic per modum insulæ, duobus a Peterburgo, ab Ely 12 milliaribus.

k Thorneia ultra prædictum pagum versus Boream fere 4 mill: est tamen & aliud Thomey, solum 2 milliaribus distans monasterio, ideoque hic non aptum intelligi.

l Anglicani Comitatus passim in Hundreda dividuntur; sic dicta, quod in singulis essent centum pacis Regiæ fidejussores sive Judices, de quibus vide Spelmannum in Glossario.

m In tabulis Upwel, ad 12 milliaria supra Ely ad Boream: sed pontem hic nominatum non invenio: nisi nominis vestigium sit in Trokenhole, 8 mill. a dicto Upwel in Occidentem.

n Nenam fluvium appellat Cambdenus, in tabulis.

o Usam intellige, Caro fluvio ad Strethamum influente auctum.

p Saxoni Grammatico Ivarus, aliis Inguar, filius Reineri, ejus qui primus Angliam subjugavit, cæso exercitu in Hibernia captus, in pœnam eversæ fidei recens ad Danos inductæ, cujus fidei filius etiam ejus fuit acerbus hostis.

Totam insulæ fortunam usque ad an. 1289 sic descriptam invenio in fronte Chronicæ: Fuerunt in Ely & vixerunt Sanctimoniales, 189 annis; postmodum Clerici seculares, 100 annis; postea Abbates, 139 annis: & anno Domini 1289 a mutatione Abbatiæ in Episcopatum [transit spatium] 180 annorum.

Nunc quoniam in pauciora capita partituri hæc Acta sumus, veteris partitionis titulos hic accipe, cum relatione ad nostram partitionem.

VETUS DIVISIO

Libri I Caput I Est-anglorum Regum series.	7
II Quod pater & matri S. Etheldredæ sanctam genuere sobolem.	9
III Quod S. Etheldreda in infantia sancte vivere cœpit.	12
IV Quomodo S. Etheldreda primum data est viro.	13
V Quod Beda exemplum posuit de B. Etheldreda & sponso ejus Tomberto	16
VI De transitu Felicis Episcopi, & ubi sepultus jacuit.	18
VII De interitu Annæ Regis, & quod fratres sui post eum regnaverunt.	19
VIII Quomodo Etheldreda iterum datur viro, videlicet Regi Northanhymbrorum; & qui cum illa venerunt, & quam sancte vixit.	23
IX Quomodo Rex non potuit uti Virginis connubio, & per S. Wilfridum ejus animum sibi illicere tentabat; sed ipse monita castitatis prætendit.	29
X Quomodo Regina Etheldreda, monitis beati Præsulis edocta, divortium a Rege diu postulaverit; sed vix obtinens monasterium subiit, & velamen sanctitatis ab eo suscepit.	32
XI Quod Rex Egfridus de monasterio eam eripere laboravit, sed Dei miseratione salvatur.	35
XII Insigne testimonium virginitatis ejusdem.	39
XIII Quomodo Etheldreda tetendit ad Ely, & quid in itinere ei contigit.	41
XIV Quod ecclesia Colludi, post illius discessum, igne consumpta est.	33
XV Quod B Etheldreda in Ely ad possessionem propriam rediit, cœtum utriusque sexus sub Monachili habitu congregavit, quorum auxiliis illic fabricavit ecclesiam.	45
XVI Quomodo S. Etheldreda in Ely a S. Wilfredo facta est Abbatissa.	50
XVII Quomodo virgo Domini Werburga, habitum Religionis in Ely sub Etheldreda suscepit.	51
XVIII De adventu B. Sexburgæ in Ely.	52
XIX Quomodo S. Etheldreda prophetiæ spiritum habuit, & Wilfridus Romam perrexit; sed rediens, illam obiise cognovit.	54
XX Quod infirmata palam cunctis pœnituit.	56
XXI Qualiter majoribus aggravata doloribus, spiritum cælo reddidit, ad tertium diem.	57
XXII De S. Huna Sacerdote.	60
XXIII Quod quidam minister beatæ Virginis, per Sacrificium salutare, non potuit vinculis teneri.	61
XXIV Quod Virgo Domini Werburga, de Ely assumpta, quibusdam ecclesiis præficitur.	62
XXV Post obitum Etheldredæ, soror ejus Sexburga in Ely facta est Abbatissa: & divinitus inspirata, levari ossa de sepulcro jussit.	63
XXVI Sexburga quosdam de Fratribus misit, lapidem quærere sepulcralem.	64
XXVII Quod corpus sacratissimæ Virginis Etheldredæ incorruptum invenit; & (quod mirabile, fuit vulnus in carne ejus mortua curatum.	66
XXVIII Quod divinitus lapis sepulcralis virgineæ glebæ coaptatur, & posito operculo compago non apparet.	69
XXIX Quod de vestimentis Virginis Etheldredæ beneficia præstantur.	71
XXX De locello, in quo sepulta fuit, miracula narrantur.	Ibid.
XXXI Quod fons oritur de sepulcro.	Ibid.
XXXII Oratio Auctoris ad Dominam suam beatissimam Etheldredam.	72
XXXIII Quod de ipsa Historia Beda primum composuit, etiam versibus asseruit.	73
XXXIV Quod Beda non solum in Historiæ Anglorum libro; sed etiam in illo, quem de temporibus condidit, de illa scripsit.	75
XXXV De obitu B. Sexburgæ Abbatissæ.	77
XXXVI Quod Ermenilda postea facta est Abbatissa, & Werburgæ filiæ suæ ecclesiam de Repeya commendavit.	78
XXXVII Quod Virgo Domini Werburga, post obitum matris suæ Ermenildæ, monasterium Elge regendum suscepit, & ibi sepulturam elegit.	79
XXXVIII Quod apud Ely cultus divini operis sub [regimine] sanctarum floruit feminarum, donec igne & flamma vastabatur a Danis.	Ibid.
XXXIX In quorum temporibus Dani devastaverint Angliam, & de illorum interitu.	80
XL Quod Dani ad Ely applicantes, monasterium ambusserunt; & quoscumque invenerunt, neci tradiderunt.	83
XLI Quod Paganus foramen fecerit in sepulcro Virginis, sed mox ultione divina percussus est.	85
XLII De victoria Regum Angliæ, & de nativitate Eadgari Regis.	87
XLIII Exhortatur Sacerdos Archipresbyterum suum, narratis ei quæ sequuntur miraculis, cupiens eum amovere de sua temeritate; de quadam matrona, de juvene muto, de puella cæca, de quodam juvene, de ancilla Sacerdotis.	88
XLIV Quod judicium Dei in prædicto Archipresbytero & consortibus suis eluxit.	92
XLV Quomodo Rex Eduardus regnaverit.	108

Explicit liber primus de historia Elyensis insulæ in vitam Beatissimæ Virginis Etheldredæ & quomodo fabricaverit illic ecclesiam, & a quibus destructa fuerit.

Post hunc primum, ut Auctor Thomas appellat, librum, sequitur in ecgrapho Duaceno, necnon in Cottoniano codice Liber secundus, quem Prologus generalis promittit futurum de temporibus Monachorum in Ely, & de libertate loci; & quomodo ecclesia renovata fuit; & de obsidione Normannorum, usque ad tempora Episcoporum quod nunc est. Sed interponitur, De secunda Translatione S. Etheldredæ Virginis, cum ceteris Virginibus, quæ facta est a Richardo Abbate, decimo & ultimo, post quem (ut est in Chronico) Anno Domini MCVIII, Henrici Regis primi anno IX, facta est transmutatio Abbatiæ in Episcopatum, per Papam Paschalem anno Pontificatus sui X. Sequitur deinde prolixus valde Liber miraculorum, ac denique Liber secundus Historiæ Elyensis insulæ, & quomodo ecclesia est restaurata vel a quibus dedicata.

Cap. I Quomodo Ecclesia de Ely per S. Etelwoldum restaurata fuit, Rege præcipiente Edgaro.
II Quomodo Rex Edgarus, quibusdam petentibus eumdem locum dare denegavit.
III Quomodo B. Ethelwoldus totam insulam de Ely emit a Rege Edgaro.
IV Quomodo Rex Edgarus dedit S. Etheldredæ Hattfielde.
V Quomodo B. Ethelwoldus emit Hendon, Hille, Nicham, & Wilbertun.
VI Quomodo B. Ethelwoldus emit septem hidas in Stretham.

Ac sic porro, absque alio titulo, agitur de reliquis, per eumdem Sanctum Episcopum, Elyensi loco comparatis, aut per Abbates acquisitis, vel per alios liberaliter donatis possessionibus. Hinc vero, mutato stylo, sequitur merum Chartularium, cui præponitur Charta Regis Eduardi, de omnibus quæ possidet ecclesia de Ely; quam confirmat Privilegium Victoris Papæ, de omni libertate loci. Hic autem est Victor II, ab anno 1054 ad 1057 Romanus Pontifex. Inde vero sursum ascenditur ad chartas Regis Edgari, & porro deducitur earum series usque ad S. Thomam Cantuariensem & annum circiter 1163.

Post hæc incipiunt Chronica Abbatum & Episcoporum Elyensium, quibus præmittitur brevis Chronologia, ab anno Domini CLVI, quo Lucius illustris Rex Britonum, audita fama Christianitatis, Epistolas misit Papȩ Euletherio: ubi cum dictum esset, quod anno Dominicæ Incarnationis DCCCLXX ecclesia Elyensis a Paganis combusta est, & anno DCCCCLXX B. Ethelwoldus Wintoniæ Episcopus … destructam innovavit, Presbyteros inde expulit, Monachos introduxit, & virum religiosum, nomine Brithnodum, eis ordinavit Abbatem … qui anno decimo regiminis sui a Regina Elstritha martyrizatus est. Hæc inquam cum dicta essent, addit Auctor, Floruit autem sancta Religio, sub sanctorum Abbatum regimine, centum triginta & novem annis: tum indicata mutatione Abbatiæ in Episcopatum, Incipit libellus breviter computatus, in quo continetur Genealogia &. Vita B. Etheldredæ & sororum suarum, & de statu Elyensis ecclesiæ usque ad hæc tempora nostra; incipit autem hoc modo: Anna Rex Orientalium Anglorum filius Eny de regio genere &c. sicut legere est in Monastico Anglicano tom. 1 pag. 87 sub finem usque 93; & sequuntur singulorum Abbatum gesta, ac deinde Episcoporum: sed a diversis Auctoribus scripta, uti in Comm. prævio ex Whartono notavi. Mihi congruum videtur, Libro 1 Historiæ Elyensis, sive Actis S. Etheldredæ, subjungere initium Libri secundi; & dimissa acquisitione fundorum singulorum, cum subsequenti Chartulario, continuare eumdem Librum per Gesta Abbatum, licet alterius fortassis scriptoris quam Thomæ; ut sic ordinate sequatur Translatio secunda, tempore ultimi Abbatis Richardi facta; ac deinde Liber miraculorum. Translationis porro secundæ Historia sub his titulis invenitur.

Cap. I Deest titulus proprius.
II Quomodo Abbas in suis votis Dei auxilio sit adjutus.
III Quomodo Sanctas invenerit, & qualiter eas reliquerit Abbas.
IV Quod ante Translationis hujus solennitatem, propter opus dilatandum, sepulcrum SS. Sexburge atque Ermenildæ, de loco pristino, ubi eas collocaverat B. Ethelwoldus, removit: similiter Withburgæ tumbam dimovit, quam casu ministri imprudentes fregerunt.
V Quo tempore translatæ sint beatæ Virgines, & de obitu Richardi Abbatis.

Liber porro Miraculorum sub his titulis decurrit, quibus numeri nostri hic expressi respondent. Prologus in miracula S. Etheldredæ.

Cap. I De nostro Monacho, ab æstu febrium liberato.	5
II Quomodo Rex Edgarus, divinitus inspiratus, per sanctum Pontificem Ethelwoldum, Elyensem restauravit ecclesiam.	0
III Privilegium Edgari gloriosi Regis.	0
IV Quam districte Deus vindicaverit injurias dilectæ suæ Virginis Etheldredæ.	8
V Iterum quomodo Deus vindictam fecerit de hostibus B. V. Etheldredæ.	10
VI De quodam Fratre, qui mente excesserat, meritis S. V. Etheldredæ sanato.	12
VII De duobus mutis.	17
VIII De Picoto Vice-comite, qui multa incommoda huic gessit ecclesiæ.	19
IX De Gervasio, qui homines S. Etheldredæ valde infestabat & cruciabat.	22
X Quod Dominus Deus, precibus S. V. Etheldredæ placatus, indignationem suam & iram de hoc loco averterit.	25
XI Quomodo post mortem Comes Willielmus, Warenne sit damnatus in anima.	31
XII Quod turris S. Etheldredæ, ad portam ecclesiæ, ab igne fulguris erepta est.	32
XIII De captivo, per B. Etheldredam soluto.	33
XIV Quomodo quidam a dolore dentium curatur.	42
XV De Magistro Radulpho, ab inflammatione gutturis sanato.	44
XVI Quod quidam membris omnibus destitutus, pristinæ redditur sanati.	51
XVII Quod apparens S. Etheldreda infirmanti, sanitatem promisit.	57
XVIII Quod S. Etheldreda a muliere visa est, in quadam ecclesia.	61
XIX Quomodo captivus per S. Etheldredam liberatus evasit.	66
XX Quæ damna extranei loco intulerint.	69
XXI De puella, dextro oculo cæcata, ad S. Etheldredam illuminata.	72
XXII Quod mulier, invocata S. Etheldreda, curatur.	85
XXIII Quod quidam languens ad vitam rediit.	86
XXIV De hydropico curato.	87
XXV Quomodo nefandorum proditio, ad stuporem omnium, per S. Etheldredam detegitur.	88
XXVI De muliere cæcata & illuminata.	99
XXVII De Presbytero, qui festum S. Etheldredæ servare noluit.	100
XXVIII De puero infirmo & sanato.	102
XXIX De quodam Fratre, a morte erepto.	103
XXX De quodam puero Monacho, per S. Etheldredam sanato.	108
XXXI De dæmoniaco, per S. Etheldredam liberato.	109
XXXII Quam severa ostensa est visio de hostibus ecclesiæ S. Etheldredæ.	111
XXXIII Quomodo Deus disperdidit hostes sanctæ suæ Virginis Etheldredæ.	113
XXXIV De homine erecto.	116
XXXV Quam benigne Virgo Etheldreda, cuidam se diligenti, per visionem apparere dignata est.	117
XXXVI De Agricolario S. Etheldredæ, per visionem ostenso.	122
XXXVII de quodam, ad fontem S. Etheldredæ sanato.	124
XXXVIII Quod mulier cæca, ad fontem S. Etheldredæ illuminata est.	129
XXXIX Quod quædam virgo, in fontem S. Etheldredæ lapsa, nil mali passa est.	131
XL Quomodo Crux sancta loquelas edidit, in protectione Monachorum.	Ibid.
XLI Quomodo corpus B. Witburgæ Virginis allatum est in Ely.	0
XLII De hoste juste punito.	136
XLIII Miraculum de Cruce.	128
XLIX Quod per B. Etheldredam multi sanantur a febre.	139
XLV Quod quidam exanimis vitæ reformatur.	140
XLVI De paralytica curata.	142
XLVII Quod elingui redditur loquela.	145
XLVII De cæca illuminata a S. Etheldreda.	147
XLIX Qualiter manus arida reformatur.	148
L Quod inimicus ecclesiæ divina ultione punitur.	149
LI De manu mulierculæ sanata.	153
LII Quod quidam dolosus per S. Etheldredam est devictus.	156
LIII Miraculum B. Etheldredæ valde jucundum, quod in vita ejus contigisse legitur.	158

LIBER PRIMUS De vita & obitu Sanctæ, corporis incorrupti elevatione & miraculis, & fortuna loci ad usque inductos illuc Monachos.

CAPUT I. Regium genus Sanctæ, pia adolescentia, conjugium cum Tonberto Principe.

CAP. I.

[7] Angli, secundum a veteres historias, tempore Martiani Principis, annos centum quinquaginta sex ante beatorum Augustini sociorumque ejus adventum in Britanniam (quæ nunc Anglia dicitur) sunt advecti; [Angli Britanniā invadunt:] qui de tribus Germaniæ fortissimis populis, id est, Saxonibus, Anglis & Jutis advenerant. De Jutarum origine, sunt Cantuarii; de Saxonibus, Orientales Saxones; b de Anglis vero, hoc est de ista patria quæ c Angulus appellatur, Orientales Angli sunt exorti, & Orientalem ipsius insulæ partem (quæ usque hodie lingua Anglorum Eastangle dicitur) sortito nomine sunt adepti, & funiculo hereditatis potiuntur. Ex quorum stirpe multarum provinciarum Regium genus originem duxit: [primis Regibus Orientaliū Anglorum] a quibus præcelsa Virgo Eteldreda carne propaganda extitit, quæ tam eximia sanctitate mirabilis, quam Regia dignitate spectabilis, feliciter emicuit. Quod celsius apparet, cum singula ex Beda vel historiis comprobantes, Reges adnumerando provinciæ, ortum beatæ Virginis ita retexendum aggredimur. Fuit autem Rex Estangliæ Redwaldus nomine, dudum in Cantia Fidei Sacramentis imbutus, sed frustra: nam ab uxore sua deductus, habuit posteriora pejora prioribus. Sed licet actu ignobilis, tamen natu erat nobilis, filius videlicet Tytili, cujus pater fuit Wlfa d, a quo Reges Orientalium Anglorum Wlfinges appellant. Jam dicto vero Redwaldo successit Artawaldus filius ejus: qui persuadente Rege Northanhumbrorum Ædwino, Fidem Christi & Sacramenta primum suscepit cum eadem provincia: sed non post multum temporis occisus est. Cujus frater Sigebertus, vir per omnia christianissimus atque doctissimus, cum regno potitus est, provinciam, tribus annis in errore versatam, ad rectam fidem & opera justitiæ per e S. Felicem Episcopum perduxit. Is illi in Gallia exulanti familiaris effectus, Angliam cum eo post mortem f Artwaldi venit, & Estanglorum Episcopus efficitur, accepta Sede in Civitate Dummoc; quam sua prædicatione, a longa iniquitate atque infelicitate, juxta nominis sui sacramentum, liberavit.

[8] Interea Rex idem, relictis regni negotiis, & cognato Ægerico commendatis, qui & antea partem ejusdem Regni tenebat; Monasterium quod in g Betricheswurde sibi fecerat, intravit; acceptaque tonsura, æterno Regi multo tempore devote servivit. Quod dum faceret, [post interitum Sigeberti & Ægerici,] contigit gentem Merciorum, duce Rege Penda nomine, adversus Orientales Anglos in bellum procedere. Qui dum inferiores se esse in bello prospicerent, rogaverunt Sigebertum ad confirmandum militem secum venire in prælium. Illo vero nolente ac contradicente, invitum monasterio eruentes, duxerunt in certamen; sperantes minus militum animos trepidare; minus, præsente Duce quondam strenuissimo, posse fugam meditari. Sed professionis suæ vir sanctus non immemor, dum opimo esset vallatus exercitu, non nisi virgam tantum in manu voluit habere; occisusque est una cum Rege Ægerico, & cunctus eorum insistentibus Paganis cæsus sive dispersus exercitus. Acta sunt hæc anno ab Incarnatione Verbi Dei h sexcentesimo tricesimo septimo. Successor * autem regni illorum factus est Anna, [succedit Anna pater Etheldredæ:] filius i Eni, de regio genere, vir optimus atque optimæ sobolis genitor, Etheldredæ jam dictæ atque sororum ejus, sicut sequentia declarant. Qui Regnum adeptus, monasterium quod vir Domini Furseus (de quo mirabilia leguntur) a præfato Rege Sigeberto acceperat in castro, quod lingua Anglorum Cnobheresburch dicitur, Rex provinciæ illius Anna, ædificiis & donariis pluribus adornavit.

CAP. II.

[9] Rex igitur Anna uxorem, tanto condignam sponso, sortitus est gloriose, non disparem natalibus, admodumque moribus egregiam, pluribus antequam Regnum adeptus est annis. Horum vitam & mores tam copiosa Deus benedictione locupletavit, ut per virtutum incrementa semper animos elevarent ad supera; pauperibus Christi officium sedulo impendentes, eorum ministeriis inhærebant; & talibus dediti operum exercitiis, ingenua carnalis genituræ successione ditantur. Nati sunt eis liberi, quos vita laudabilis & mors nihilominus pretiosa commendat; filii autem duo, [hujus sex liberi:] Aldulfus & sanctus Jurminus; ac filiæ quatuor; primogenita videlicet Sexburga, femina incomparabilis; Ædelberga, Etheldreda, atque Withburga; quæ propter Dominum carnis illecebras respuentes, inter prudentes virgines oleum in vasis suis habere meruerunt. Aldulfus vero, quod fuerat Annæ Regis filius, ut in præsenti contexitur opere, nonnullis designatus indiciis; etiam juxta Bedam atque historias, si attendimus, comprobatur. k Jurminus autem, quem sanctitas vitæ & justitiæ meritum beatum commendant, sicut in Gestis Pontificum Angliæ legitur, frater fuisse Virginis Etheldredæ perhibetur.

[10] Sed jam qualia prædictarum fuerint primordia feminarum, qualis progressus, quis finis, diligenter inspiciendum. Hæc namque mater, de qua progenies tanta prodiit, filia fuit Hererici, nepotis Regis Edwini Northanhumbrorum, & nomen ejus l Hereswitha. Etenim in Vita sanctæ Virginis m Milburgæ legitur: Sexburga n, major Annæ Regis filia, [uxor Hereswita.] Erconberto Regi Cantuariorum datur in conjugium, soror sanctæ Virginis Etheldredæ, cujus mater Hereswitha dicebatur. Neque alia tunc temporis in tota Anglorum historia, sed neque in Chronicis Anglicis vel Latinis reperitur, quæ tali nomine censeretur, præter hanc sanctarum genitricem feminarum, (quam Beda procul dubio matrem Aldulfi Regis asserit) de qua in Annalibus scriptum legimus.

[11] Rege Estanglorum o Ædelwoldo defuncto successit Aldulfus. Cujus mater Hereswitha, soror p S. Hildæ Abbatissæ, quarum pater Herericus, cujus pater Ædfridus, cujus pater q Edwinus. Ipsa namque (sicut Beda testatur) de viro altero filiam habuit nomine r Sederridam, quæ virgo sancta permansit. [Lib. 3. c. 8.] Sexburga vero (ut præmissum est) nupsit viro anno quinto regni patris ejus, Erconberto Regi Cantuariorum: altera autem filia Ædelberga, s Deo dilecta, perpetuæ virginitatis gloriam in magna continentia servavit [in Francia]. Nam eo tempore, necdum multis in regione Anglorum monasteriis constructis, multi de Britannia; monasticæ conversationis gratia, Francorum monasteria adire solebant; sed & filias suas erudiendas, ac Sponso cælesti copulandas, eisdem mittebant; maxime in Brige, & in Cale, & in t Andigalam monasterio: inter quas erat prædicta Sedrida, filia uxoris Annæ Regis Orientalium Anglorum, de alio genita viro; & filia naturalis ejusdem Regis Ædelburga, serviens Domino in loco qui dicitur Brige. v Withburga vero, adolescentior filiarum, Regum natos & parentum honores contemnens, humilem locum in paterna provincia, post interfectionem patris, apud Dyracham, solitarie volens vivere, elegit. Hæc, prout series competit, licet breviter attexentes, de singulis Lector propria volumina sufficienter iuveniet. [Ibid.]

CAP. III.

[12] Beata [ergo] & gloriosa Virgo Etheldreda, apud Orientales Anglos, in loco famoso x Æreninge nuncupato, [S. Etheldreda pie educata:] nobilissimis parentibus ut venerabilis Doctor & veracissimus Historiographus testatur Beda, Annæ Regis Orientalium Anglorum extitit filia, de matre vocabulo Hereswitha (sicut supra dictum est) genita. Generis itaque prosapia nobiliter sublimata, nobilitatem meritis & gloria sanctitatis decoravit. Nam in ipsa infantia, vivens bona in omnium oculis, crevit semper in melius, prætendens aliquid in se dono Dei futurum. Crescebat Etheldreda, a Deo præelecta, bonæ indolis, domi adulta, ut asfolet ætas illa, cum parentum copiis; nulli unquam molesta, verum suavis, dulcis omnibus ac mitis. Sed hoc mirabile valde est & laudabile, quod ab ipsis infantiæ rudimentis sobrietati & pudicitiȩ indulgens, nunc parentum vestigia comitata, nunc sola ecclesiȩ frequentans limina, neglectis puellarum otiis, Deum sedulo exorare gaudebat. Mirantur parentes filiam suam talibus delectari studiis, eam potius intelligentes gratia Dei ampliore virtutum munere donandam. Non enim lasciviam complexa mundi, imo cursum vitȩ prȩsentis in virginitate consummare, pie, sancte, religioseque vivendo elegit atque contendit; ut de ea in ȩvo jam imbecilliore dictum Sapientis appareret, Ætas senectutis vita immaculata. [Sap. 4. 9.]

CAP. IV.

[13] Cumque beata Virgo, laudabilis vitȩ processu, pueriles annos transegisset; & ipsa jam adulta nubilis appareret, atque fama divulgante sanctitudo animi ac pulchritudo corporis illius longe lateque celebris existeret; accedunt plurimi, atque formȩ virginis excellentiam admirantes, virgineȩ puritatis titulos egregia laude prosequuntur. Innumeris etenim ejus pulchritudo Principibus complacebat, & venusta facies ejus ad puellares permovebant amplexus. Illa solius Dei suspirabat ad thalamum, cui virgineum solemniter epithalamium concinebat, & jugis in cantico, suȩ carnis jugi ante Deum insudabat holocausto. Interea superno Judice providente ad festivum Virgo disponitur Etheldreda conjugium, & ad thalamum diversis organis solemniter festivum. Nec hoc agebatur ut ejus pudicitia lȩderetur, sed quo majore in hoc certamine probaretur patientia, eo ampliore atque pretiosiore Martyrii coronaretur victoria. [nupta Principi Tonberto,] Tandem postulatur in conjugium a Tonberto Principe Australium y Girviorum: qui in amorem Virginis animum informandum instituit, suoque eam matrimonio copulari a patre Rege donari exposcit. Assentit votivo petentis juvenis desiderio, & ei satisfacere Rex fidelis intendit. Quod illa audiens multum perhorret, diu recusat, diu denegat, utpote quȩ omni desiderio vitam in virginitate optabat implere.

[14] Sed vincit parentum auctoritas, imo animi ejus sententiam Divina immutat providentia, quȩ eam prȩsciebat ex matrimonii sarcina gloriosiore coronandam castitatis laurea. Desponsatur itaque apparatissime z biennio ante interfectionem patris sui, alligatur licet in vita conjugali copulȩ: (sicut scriptum reperitur) insulam Elge ab eodem sponso ejus accepit in dotem: quo facto perpetuo manet virgo. Ecce quod insolitum mundo miratur omnis homo, ut quȩvis virgo desponsata viro maneat immaculata: sed nulli fiat ambiguum in cogitatu hominum, apud Deum fieri facillimum, quidquid ejus aspectus elegerit potissimum. Desponsata igitur Matrem Domini meruit immitari, ut ex concupiscentia carnis invicta esset, sancta corpore ac spiritu. Etenim cum inter dotales tabulas incorrupta virgo corruptibilis vitȩ premeretur angustiis, per cȩlestia quotidie desideria ineffabili coronabatur martyrio. Et licet donaretur a patre sponsa marito (si tamen maritus dicendus est, qui pudicitiæ damna non intulit) crebris autem precibus & eleemosynarum fructibus intenti in omni justitia & sanctificatione, non in impudicitiis aut superbia vitȩ ducebant dies suos: uterque enim noverat juxta legum condicta ex pari voto sanctiora fore conjugia.

[15] Sed illo post modicum temporis (sicut Beda testatur) ex quo eam accepit defuncto, etsi pro merito castitatis coronam vitȩ percepit a Domino; tamen in virginis contubernio, ut a veridicis vulgatum est, homo ille justus & ad testimonium conjugale semper mansurȩ virginitatis electus, atque constitutus, sub jugo maritali ferme triennio vixit: in quorum copula non commixtione carnis unum corpus, [permanet Virgo,] sed (ut creditur) in Christo unus erat animus, dum uterque Apostoli consilium tenuit, nec tamen dissidium aut discordia aliquando intercessit. Et quamvis Virgo pie excidium defleverit sociale, gaudebat potius solutam se esse in Christi libertate de jugo conjugii, sperans sic evasisse impedimenta mundi. Hinc precibus & eleemosynis se Deo thurificat, lacrymas & aromata fragrat, Christum cȩlosque reboat: & cum vix aut numquam potest quælibet reperiri, quȩ concupiscentiȩ non subjiciatur illecebris; hȩc ad nuptias speciose pervenit, sed ignara maritalis negotii, indefessis precibus apud. Deum obtinuit, ut illam custodiret immaculatam. Sed non diffidendum est, nostra ȩtate fieri potuisse, quod ȩvo prȩcedente aliquoties factum fideles narrant historiȩ.

CAP. X.

[16] Quȩrunt nonnulli in qua pagina sive historia reperitur, quod Beda in testimonium Tonberti ac sponsi illius & Etheldredȩ factum aliquoties asseruit, sicut fideles narrant historiȩ; videlicet quinam vir & mulier, in conjugio degentes, immaculati ab alterutro perseverassent. Quibus prȩ omnibus & super omnes benedictas mulieres Domini nostri Genitricem cum suo marito castum conjugium servasse (sicut sacra nobis Euangelia prȩbent indicia) singularem virginem prȩsignamus Mariam, [exemplo Deiparæ,] & alias quarum commemorationem sancta veneratur Ecclesia. Verum nonnulli propter hujus rei assertionem, aliunde probatione magnifice contendunt audire. Unde sedulo librorum volumina inquirentes, exemplum illorum advertere cupientes, sed potius more solito in libro, aa quem Collationes Patrum nominant, studium adhibentes, optatum ac diu quȩsitum prȩ manibus invenisse contigit, quod ad narrationis seriem convenienter adducimus. Duo quidam Patrum rogaverunt Deum, ut ostenderet eis in quam pervenissent mensuram. Et venit illis vox dicens: Quia in villa illa quȩ est in Ægypto, est illic secularis quidam Eucharistus nomine, & uxor ejus vocatur Maria; nondum pervenistis ad mensuram ipsorum. Exsurgentes illi duo senes venerunt in vicum illum: & percunctantes invenerunt cellam ipsius. Et videns illos senex, paravit mensam: misitque aquam in pelvim ut lavaret pedes eorum. Et dixerunt ei: Non gustabimus quidquam nisi indicaveris nobis operationem tuam.

[17] Tunc ille cum humilitate dixit eis: Ego sum Pastor ovium, & hæc uxor mea est. [& conjugum 2 in Ægypto,] Cum vero perseverassent illi seniores rogantes eum ut omnia denuntiaret eis, & ipse nolebat dicere; dixerunt ei: Deus nos misit ad te. Audiens autem hoc verbum timuit, dixitque: Ecce oves istas habemus a parentibus nostris: & quidquid ex ipsis donaverit Deus nobis, facimus illud in tres partes, partem unam pauperum, aliam in susceptionem peregrinorum, tertiam vero ad usum nostrum. Ex quo autem accepi eam uxorem, neque ego pollutus sum, neque ipsa; sed virgo est: singuli autem a nobis remoti dormimus. Et quidem in nocte induimus saccos, in die vero vestimenta nostra; & usque huc nemo hominum hæc cognovit. Cumque hæc audissent illi Patres, [divinitus indicatorum.] admirati sunt, & recedentes glorificaverunt Deum. Exemplum autem hoc ex librorum auctoritate propter antiquitatem non inutiliter ponitur, ut qui Tonbertum & ejus sponsam Etheldredam in conjugium & post, docente Beda, stolam legunt servasse castitatis, & in istis (sicut dictum est) aliquoties factum non diffidant. Et quoniam non est personarum acceptor Deus, sed in omni gente, in omni ordine, in omni gradu, in omni dignitate novit Dominus qui sunt ejus; & quos prædestinavit, illos justificavit; ut nec paupertas, nec divitiæ adimant sanctitatem, nec perfectum obscuritas, nec reprobum caritas faciat.

CAP. VI.

[18] Felix etenim Orientalium Anglorum Episcopus, de quo præmissum est, dum decem & octo annis eidem provinciæ Pontificali regimine præfuisset, ibidem apud Dummoc in pace vitam finivit anno duodecimo regni Annæ Regis. Hic autem locus ad introitum insulæ de Ely dicitur esse, [S. Felicis Episcopi transitus & sepultura.] ubi monasterium magnum & famosum fuit, in quo non minima congregatio monachorum a quodam venerabili Ditone-Lugtingo nomine constructa ordinem sanctæ Regulæ sub Abbate Wereferdo observavit. In Anglico quippe legitur, quod sanctus Felix vetus Monasterium apud Seham & Ecclesiam in Redham primitus condidit: sed Paganorum gens crudelis & impia veniens de Danemarchia, desȩviens in omnes fines Angliȩ, locum prȩdictum ac quȩque per circuitum ferro ac flamma depopulans, in solitudinem postea commutavit. Unde [cum esset] locus a Divino cultu diutius evacuatus, tempore Regis Canuti Reliquiæ sanctissimi Felicis Confessoris in Ramesciense Cœnobium sunt translatæ, & digno cum honore reconditæ. bb Scribere autem de hoc Confessore Domini ipsa series narrationis poposcerat, qui Regem Annam & domum ejus totam cum eadem provincia (sicut tradunt historiæ) unda baptismatis abluit, & salutaria documenta impertivit.

ANNOTATA D. P

a Apud Bedam lib. 15 cap. 1 in editione Cantabrigiensi anni 1643 annus assignatur 449, & consentiunt. Chronologus Anglo-Saxonicus, Fasti Malmesburiensis, Westmonasteriensis; & passim alii, uno dumtaxat anno ante Imperium Marciani, subrogati Theodosio Juniori 29 Iulii anno 450 mortuo; ita ut ante adventum S. Augustini & sociorum, qui appulerunt anno 597, solum numerandi sint anni 148.

b Adduntur a Beda Meridiani Saxones & Occidui Saxones.

c Videtur indicare eam Sleswicensis Ducatus partem, ad ingressum Daniæ, quæ hodiedum Anglen dicitur: non a Latino Angulus, sed ab exercitio piscatorio, nam patria gentis lingua hamus dicitur Angil. Anglis autem adduntur ab eodem Beda Mediterranei Angli, Mercii, & tota Nordhumbrorum progenies: & ex omnibus exorta est Heptarchia celebris.

d Ita fere regnarunt. Wffa Bedæ lib. 2 cap. 15 hic Wffa circa annum 575 hoc regnun incepit; cui successerunt Tytilus circa annum 582, Redwaldus circa an. 593, Arthwaldus circa an. 624, sed incertus est fere illorum Regum calculus.

e Acta S. Felicis Episcopi, ex variis collecta, dedimus 8 Martii; ibidemque egimus de baptismo Arthwaldi, sive Earpwaldi: & de Sigeberto, Martyrologiis Anglicanis ad 27 Septembris inscripto.

f Dommoc, seu Dummac, aliis Domwich, urbs maritima provinciæ Suffolciæ. De sede inde Helmatiam, Thietfordiam, ac tandem Norwic translata egimus ad ejus Vitam.

g Alii annum consignant 642, nonnulli annum 652, tam incertus est calculus horum Regum.

h Mabilio expunxit relativum Præfatus, quia ante non reperit nominatum. Ego potius crediderim, socordi librario excidisse superius verba aliqua, ad signum *, ubi particula autem refertur ad præcedentia quædam istic deficientia, quæ sic possent suppleri: Pater ejus fuit Anna, filius Eni. Fuit autem Eno frater, Rex Eastangliȩ Redwaldus nomine, aliis absque successore mortuis ejus ad regnum habebat.

i S. Fursei Vitam & Miracula habes 16 Januarii: & in Vita num. 35 dicitur; quod de Hibernia per Britannos in Saxoniam transvectus est, ubi honorifice a Sigeberto, Orientalium Saxonum Rege susceptus, verbo Domini barbara mitigabat corda. Saxonum igitur nomine etiam Anglos comprehendit auctor, alii Anglosaxones dicunt. Porro signavi puncta… ubi veluti superflua expunxi verba, Rex provinciȩ illius Anna.

k Iurminus, notus in Historia Elyensi edita in Monastico Anglicano, sed loco hic citato apud Malmesburiensem pag. 20 Germanus appellatur, & dicitur apud Alfordum cum patre Anna, in bello cum Penda Rege Merciorum, anno 654 occubuisse; nusquam tamen invenitur dies cultus, quem an aliquem habuerit unquam, vehementer dubito, propter hujus Auctoris, eum alias non tacituri, silentium. Idem in libro mirac. num. 62 similiter Beatus appellatur.

l Hereswida dein vidua, facta est sanctimonialis in monasterio Calensi, condito a S. Bathilde Regina Franciæ ex Anglo-Saxonia prognata, & in ea facta tunc Sanctimoniali. Hereswida ut Sancta inscripta est Martyrologio Anglicano Wilsoni primæ editionis ad 23 Septemb. quem secuti sunt Ferrarius Saussaius in Martyrologio Gallicano & Alfordus.

m Vitam S. Milburgæ dedimus 23 Februarii, ed eam quæ hic citatur, non habuimus.

n Sexburga, post obitum mariti, in Schepeia monasterio a se constructo Abbatissa, inde ad S. Etheldredam sororem profecta, ei successit, secunda Abbatissa Elyensis. De ea egimus 13 Februarii ad Vitam S. Ermenildæ filiæ: pluribus acturi ad ejus Natalem 6 Iulii, tum hinc tum ex Monastico Anglicano, pag. 88 quædam haud contemnenda addente.

o Defuncto Annæ successerunt fratres ejus Ædelherus & Ædelwoldus, post hoc autem filius Annæ Aldulfus, circa annum 664, de quibus infra agitur.

p S. Hilda, Abbatissa Streneashalæ, colitur 15 Decemb. De ea & dicto monasterio actum est 8 Februarii, ad Vitam S. Elfledæ, quæ ei successit.

q Edwinus Rex Northumbriæ creatus anno 617, occisus & Martyr habitus 12 Octobris anni 633, inscriptus Martyrol. Anglic. 4 Octobris. Notus est anno 583, ut potuerit proavus fuisse Hereswidæ.

r Sederrida aliis Setruda, Abbatissa Brigensis in Gallia, nunc S. Faræ monasterio, cujus aliqua Acta dedimus 10 Ianuarii.

s Ædelberga sive Edilburga, etiam Abbatissa Brigensis, colitur 7 Iulii.

t Andigalum monasterium ad Sequanam, quarto milliari supra Rotomagum, jam dudum extinctum est in eo tamen loco, Andelen etiam nunc appellato, alium Parthenonem Benedictinum recens ædificatum esse Mabilio asserit.

v S. Witburgæ Acta dedimus 17 Martii.

x Æreninge, in Historia Elyensi Erninge, est in comitatu Suffolciensi, & Hundredo Latfordiensi, ad confinia Cantabrigiensis agri.

y Girvii, inquit Cambdenus in Icenis & Comitatu Cantabrigiensi, comprehendit palustrem regionem in quatuor Comitatibus, Cantabrigiensi, Huntingdonensi, Northamptonensi & Lincolniensi; & Girvii, ut quidam interpretantur, Paludicolæ sunt. Hinc Australes Girvii occupabant ditiones in Huntingdonensi & Northamptonensi agris, cum insula Ely.

z Ergo anno 652.

aa Apud Cassianum scilicet Collat. 14 cap. 7: sed ibi sequens historia paulo aliter narratur utriusque conjugis suppresso nomine; & uni Ioanni Abbati dicitur rei veritatem fassus vir esse. Alia in hoc opere exempla poterit Iector invenire: poterant saltem hic addi, ut omnibus notissimi Pulcheria & Marcianus Augusti.

bb Pleraque sunt explicata ad Vitam S. Felicis 8 Martii.

CAPUT II. Reges Orientalium Anglorum, & alii. Conjugium S. Ethildredæ cum Egfrido Rege.

CAP. VII.

[19] Succedente autem tempore, præfatus Rex Anna, [Annæ Regis pietas] nomine quidem ac dignitate in Anglia prȩeminens, in gloriam tamen non est elatus humanam; sed Dei in se bonitatem altius recognoscens, sedulo meditabatur non sublime sapere: & cum esset Rex solio sublimis, domesticis se prȩbebat ȩqualem, Sacerdotibus humilem, plebi gratum. Mira illi circa Dei cultum devotio, mira in ecclesiis construendis solicitudo. Fuerat enim pater orphanorum, & judex viduarum, ac patriȩ defensor validus: ad cujus prȩsidium quilibet, insidias & hostium non ferentes incursus, confugerunt: quod ad ostendendam tanti Regis magnificentiam scribere proposui, ut venire possim ad historiam latiorem. Accidit autem, cum Kenwalla, qui patri Kinegilfo a successit in regnum, fidem & Sacramenta regni cælestis accipere renuit: [etiam in conversione ut Regis Kenwallæ,] verum postmodum etiam regni terrestris potentiam perdidit. Repudiata sorore Pendæ Regis Merciorum quam duxerat, aliam accepit uxorem; ideoque bello petitus, ac regno privatus est ab illo: cumque præsidium in aliquo non invenisset, secessit ad Regem Orientalium Anglorum, cui nomen Anna, apud quem triennio exulans, fidem cognovit, ac suscepit veritatem. Nam & ipse apud quem exulabat, Rex erat bonus, & bona ac sancta sobole felix, pater videlicet beatarum feminarum, de quibus maxime hoc constat opus. Baptizatus est Rex Kenwalla in eadem provincia a Felice Episcopo: quem de fonte sacro Rex Anna suscepit, cujus postmodum auxiliis rediit in Westsaxoniam, paternumque potenter ab hostibus obtinuit regnum. Quod cum celebri sermone universo Anglorum orbi vulgatum patuit, aliis Regis Annæ studium & affectum in Deum admirantibus, aliis sanctitatem laudantibus, cum eo fœdus undique pepigerunt.

[20] Sola tantum Mercia, adhuc spirans & anhelans sedem Estanglorum, interitum minabatur: [& interitus an. 654.] & [ejus Rex] suffultus copiis bellatorum illos aggressus est expugnare. Cui Rex Anna obviare festinans, ab eodem Penda Rege Merciorum occiditur anno regni ejus nono decimo, ab Incarnatione vero Domini sexcentesimo quinquagesimo quarto: cui frater Ædelherus successit in regnum. Hic Pendæ Rege amicus factus, sub eo regnaturus deinde suscepit imperium. Est in eadem provincia locus, vulgo b Blideburch vocitatus, in quo corpus venerandi Regis Annæ sepultum est, & usque ad hanc diem pia fidelium devotione veneratur. Illic etiam sepultus est filius ejus Deo acceptus Jurminus, sed apud c Betrithesworde (quod nunc S. Edmundum appellant) postea translatus est & honorifice collocatus. [Hereswita & Hilda Kalam se recipiunt.] Turbatis hujuscemodi rebus Orientis Angliæ, Regina, post sui Regis interitum despiciens mundum, apud Gallias peregrina in monasterium Cale secessit, & illic regularibus subdita disciplinis, coronam expectabat æternam. Ad quam veniens & postea Hilda soror ipsius, relicta patria, ejus æmulata exemplum, in eodem monasterio peregrinam pro Domino vitam ducere volens; sed ab d Aidano Episcopo post annum ad patriam revocata, vitam monachicam in magna vitæ duxit abstinentia.

[21] Post hæc anno sequenti, perfidus Rex Merciorum Penda, Sigilberti, Egerici, [Oswius Pendam superat.] Annæ Regum Estanglorum, necnon Edwini atque e Oswaldi Regum Northanhumbrorum occisor, triginta legionibus totidemque nobilissimis Ducibus instructus, in Berniciam ad debellandum Regem f Oswium ascendit. Cui ille cum Elfrido filio, unam tantum legionem habens, sed Christo duce confisus, occurrit. Nam filius alius ejus Egfridus tempore illo, in provincia Merciorum apud Reginam ejusdem Regis g Kyneswidam, obses tenebatur; qui accepturus erat in conjugem sanctam Virginem Etheldredam, de cujus vita & Virtutibus convenienter hic texitur liber. Sed & filius Oswaldi Regis h Odiwaldus, qui eis auxilio tunc esse debuerat, in parte erat adversariorum; ejusdemque contra patriam & patruum suum pugnaturus ductor extiterat, quamvis ipso tempore sese subtraxerat, & eventum discriminis tuto in loco expectabat. Initoque certamine i fugati sunt & cæsi Pagani, Duces Regis triginta, & qui ad auxilium ejus venerant pæne omnes interfecti; in quibus Edelherus, frater Annæ Regis Estanglorum, qui post eum regnavit, auctor ipse belli, interemptus est. Tunc Rex Oswius, pro collata sibi victoria, duodecim possessiones ad monasteria construenda, & filiam suam k Edelfledam Deo obtulit perpetua virginitate consecrandam. Hoc bellum Rex Oswius tertio decimo regni sui anno cum magna utriusque populi utilitate confecit: [monasteriū condit & filiam Deo sacrat.] nam suam gentem ab hostili Paganorum depopulatione liberavit, & ipsam gentem Merciorum finitimarumque provinciarum, desecto capite perfido, ad fidei Christianæ gratiam convertit.

[22] Sed quarto post anno Duces gentis illius adversus illum rebellavere, [Annæ Regis frater Ædelwaldus,] levato in Regem Wlfero, filio Pendæ, quem occulte servavere: sicque cum suo Rege, Christo gaudenter serviere. Qui uxorem accipiens filiam Erconberti Regis & Sexburgæ, sororis venerandæ Virginis Etheldredæ, nomine l Ermenildam, de qua sanctam virginem genuit Werburgam, regnavitque decem & septem annis, sicut in Beda legimus. Occiso autem Rege Estanglorum Ædelhero, ut præmissum est, tertius frater vocabulo Ædelwaldus Regnum suscepit; homo bonus ac verus Dei cultor, juxta quod Anna frater ipsius, in fide & operibus sanctis incedens. Ad quem cum Rex Orientalium Saxonum m Swithelmus frequenter ratione consortii ascenderet, eum amicabili & quasi fraterno hortatus est consilio, ut relicta idolorum vanitate crederet in Dominum Jesum Christum. Qui faventibus amicis credidit, & baptizatus est a n Cedda Merciorum Episcopo, qui tunc in provincia Orientalium Anglorum advenerat: quem suscepit ex unda baptismatis idem Rex ipsius gentis Estanglorum, frater Annæ Regis eorumdem, regnavitque annis quinque. Post quem Annæ Regis filius, frater videlicet Virginis Etheldredæ, de quo jam diximus, Regnum suscepit Adulfus; [filius Rex Adulfus.] cujus filia Redburga, in Rependuna Abbatissa, famulo Deo o Guthlaco sarcophagum plumbeum linteumque transmisit, quo idem vir Dei post obitum locaretur & circumdaretur.

CAP. VIII.

[23] Dux vero prȩfatus Girviorum Tonbertus, non post multum temporis, [S. Etheldreda in Ely insula, pie vivens] ex quo Etheldredam acceperat conjugem, ex hac instabili discessit vita; moxque illa, velut post naufragium recepto littore, ad propriam in Ely descendit domum; & in ipsa insula, ab hoc magis occursantium remota conventibus, Christo Domino famulari decertat; in reliquum vanos mundi fugiens honores, silentium semper & vitam prorsus ignobilem affectans, ut post apparuit. Locus autem ille difficultate adeundi, & arboribus hinc inde circumdatus, habens aquas de supercilio collis tenues, sed irriguas, quasi in eremo secum habitare cœpit; & quos præcipuæ religionis esse noverat, admodum sibi in amicitiam copulavit. Corpus namque attenuabat vigiliis, ciborum abstinentia, jugi psalmodia & intentione tota anhelabat ad cælestia. Talibus Etheldreda officiis exercitata, intendit nihil dulcius, nihil delectabilius quam exultare in Domino, ut ei placeat cui se probavit. Crescebat quotidie ipsius veneranda devotio, & magis ac magis ejus sanctum desiderium igne sancti Spiritus accendebatur. Sic in ea naturam instituerat consuetudo, ut quibusdam parsimoniæ retinaculis carnales cohiberet cupiditates. Quid plura? jam Dei judicio primo labore terminato, iterum beatæ Virgini priore gravius demandatur certamen, ut palma virginitatis ejus mundo excellentius appareret.

[24] Eodem enim tempore Egfridus, in finibus Aquilonis inter Anglos tenebat imperium, cujus Eboraca civitas regni obtinet principatum. Hic Rex præclarus & nobilis inflammatur in amorem Virginis, hic opes confert innumeras, dotesque spondet multiplices: dumque honores incertos commendare disponeret, Principis petitio vehementior illi facta est oneri potius quam honori: deinde parentes ejus pulsat petitionibus obnixis. Nam quæ voluntati eorum diutius reluctari non suffecerat; licet invita, ad ultimum votis petentium acquievit. Igitur (quod non speravit) anno post interitum patris sui sexto, p unanimi voluntate parentum, tempore Edelwaldi patrui sui, qui post beatum Annam & alterum fratrem ejus nomine Edelherum regnavit, [cogitur nubere Egfrido Regi Berniciorum,] iterum datur in conjugem alteri viro, Regi videlicet Egfrido, filio Oswii Regis Northanhumbrorum, cujus pater Edelfridus, cujus pater Edelricus. Hic Regnum obtinuit post Alle, qui Deirorum regnum triginta annis strenuissime rexit: ad cujus nomen B. Gregorius, cum Angligenas pueros in foro Romano inveniret positos, alludens ait: Alleluia, laudem Dei Creatoris illis in partibus oportet cantari. Habuit autem idem Rex Oswius fratrem sanctum, Dei Martyrem Oswaldum, qui ante illum novem annis regnum tenuit, & ceteros quos Chronicon enumerat; & sororem unam nomine Ebbe, sub cujus magisterio Regina Deo grata Etheldreda, deposito regni diademate, habitum sacræ Religionis postea induit, & quæ monasticæ institutionis sunt, observavit & didicit. Genuit autem Rex prædictus filios & filias, sicut Anglorum narrat historia; constituitque filium suum Elfridum Regem super Deirorum provinciam; Egfridum vero minorem, quem intimo dilexerat affectu, sibi consortem Regni super provinciam Eboracam, hoc est Berniciorum adhibuit, quoniam corporis gravitate depressus regni jura difficile protegebat.

[25] Erat autem Egfridus juvenis circiter triginta annorum, sermone jucundus, moribus civilis, vir in armis strenuus, Wilfridi amicitiis valde adstrictus. Et sicut in quarto * historiarum Angliæ libro legitur, accepit Rex Egfridus conjugem nomine Etheldredam, filiam Annæ Regis Orientalium Anglorum, viri bene religiosi, ac per omnia mente & opere egregii; quam & alter ante illum vir habuerat uxorem, Princeps videlicet Australium Girviorum, cujus mentionem superius fecimus: illa tamen obstaret, si posset reniti contra. Ducta est igitur Virgo filia Sion ad cives Babylonis, sed fornacis ejus incendio minime est adusta. Dies indicitur nuptialibus consecranda solemniis, quo Rex filiam Regis sibi despondeat. Nubit itaque Etheldreda, cum multimodo decore ac diverso lætantium tripudio, venerando Regi, magis suspirans ad nuptias cælestis Sponsi. [cum proposito Virginitatis,] Etenim illius sanctum propositum amor cœlestis a carnis desiderio servavit, & si quid eis Regalis gloria non inglorium contulit, unde uti Regis filia gloriosior appareret, magis pro conditione bysso & purpura, quam luxu & fastu per quos decideret, complacebat. Siquidem in aula, ubi ceteræ virgines commorantes desideriis solent æstuare carnalibus, hæc illius cremabatur incendio, in quem desiderant Angeli prospicere. Itaque multis annis addicta [conjugi], obumbratione divina semper mansit intacta.

[26] [asa consilio S. Wilfridi,] In id vero temporis Egfrido Rege, operibus sanctis dedito cum sua Regina Etheldreda, simul Episcopo Wilfrido in omnibus obediente facto; pax & gaudium in populum, & anni frugiferi victoriæque in hostes, Deo adjuvante subsecutæ sunt, sicut in q Vita ejusdem Confessoris Domini legitur. Sed & anima Reginæ mox ad Sanctum Dei in Christi amore colligata est; atque ex his quæ sibi fœdere conjugii competebant, cum illo participare curavit. Nam Augustaldensem adepta ipsa Regina, Deo dilecta Etheldreda, domum Domino in honorem B. Andreæ Apostoli fabricavit, columnis variis & porticibus multis suffultam, r quod plenius visu vel auditu intelligitur. Sed cum ad singula latius vagarnur propositum operis tardius reformamus; comperta tamen cognitionis causa, ut res probat, intimamus.

[27] Venerant cum ea nonnulli fideles viri ac feminæ, [& S. Oswini.] de provincia Orientalium Anglorum, inter quos præcipuæ auctoritatis vir magnificus erat, s Oswinus nomine, monachus magni meriti, & pura intentione supernæ retributionis mundum derelinquens: dignus cui Dominus specialiter sua revelaret arcana, dignus cui fidem narranti aures accommodarent: nam & ipse venerat cum eadem Regina Etheldreda de provincia Orientalium Anglorum, eratque primus ministrorum & princeps domus ejus. Talem itaque ac tantum decebat eam habere custodem & suorum provisorem, cujus vita apud homines miræ sanctitatis, & apud internum testem magni meriti fuit: qui etiam inter vacillantes mundi honores noverat esse, sed nec aliquando secretis cælestibus per animum deesse. Nam post almæ suæ hujus insignis Reginæ conversionem, adeo mundi rebus, post quas hærere putabatur, se exuit; ut tantum habitu indutus, cum securi & ascia in manu, ad monasterium reverentissimi Ceddæ Merciorum Episcopi veniret; & non ad otium, ut quidam, se monasterium intrare signaret. Ubi pro suæ reverentia devotionis inter Fratres est habitus, & sancto Episcopo valde factus amicus, audivit super eum cælestes ante ipsius obitum venire cœtus. Prætermitto plurima, ne videar in narratione singulorum materiam excedere.

[28] [Sancte vivit,] Hoc quoque dicam, ad propositum rediens, quod Rex in matrimonio Reginæ sic lætatus, assiduis eam mulcet eloquiis, sed desideriis non emollit. Cujus piam conversationem ac devotionem intendens admiratur, quod solio Regni sublimata, morum gravitatem, quam consueverat, nequaquam mutavit. Noctem enim sæpe duxit insomnem, diem absque ciborum alimento; &, ut nunc fatear, dies ac noctes continuabat in oratione: & cum more conjugatorum Regio thoro accubuisset, vix compresso somno ad consuetas fugit precum orationes, nec ad lectum ultra redire solita fuerat, sicut ex Bedæ verbis postea docetur. Spiritus enim sanctus, cujus cor suum habitaculum præparaverat, suæ inhabitationis domicilium ab omni corruptione liberabat, unde Virgo fortis, inter adversa & prospera, fixa stetit & imperterrita; ut nec illam violentia frangeret, nec amor Principum a summi Regis obsequiis inhiberet; pro cujus dilectione Regigina Etheldreda proposuit in voto virginitatis potius hanc vitam transigere, quam alienalibidine violari. Tamen juncta erat Regi lege conjugali, non conjunctione carnali: sed dolet improbus prædo, & ingemiscit in priore certamine se esse prostratum: unde contra eam denuo insurgit acrius. Idcirco acriores Egfrido stimulos adjicit, & ad copulam Virginis præparandam feroces illius animos vehementer incedit: & callida jam conatur astutia seducere, quam publica conversatione thalami non poterat violare: & quæ ad conjugalem copulam usu communi nesciebat inflecti, per integumenta disciplinæ ad carnales illecebras sperabatur inclinari. Sed Deus benigne disponit ad gloriam, quæ hostis antiquus vertere nititur ad ruinam: & quemadmodum primam ex illo Virgo obtinuerat victoriam, ita de virgineo corpore existimat obtinere & secundam.

CAP. IX

[29] Et ne quis, de Reginæ continentia dubitans, tantæ virtuti deroget; sciat, temporibus illis hoc per totam Angliam divulgatum & creditum, ut de facto certi plurimi asserebant. Rex, inquam, virtute cælitus (ut credi fas est) aliqua correptus, in se territus stupuit; Reginam beatissimam impudice non tetigit, neque contristavit, nec quidquam molestiæ intulit: quoniam non ut Reginam aut parem, verum tamquam Dominam per omnia venerabatur. Fit ille maritus, mente non carne, nomine non opere: fit illa conjux, non mente, nec carne; solo nomine, non opere. Tamen ille optat debitum a conjuge, sed nec precibus nec promissis animum illius suæ voluntati potuit inclinare. Denique S. Wilfridum tam per se quam per amicos adiit, sæpiusque convenit, orans & obsecrans, [neque precibus dimoveri a proposito potest,] ac sæpiusque convenit, orans & obsecrans, ac maximorum [donorum] pollicitatione allicere tentans, quo Reginæ persuaderet, ut omisso virginitatis proposito ei assensum præberet, quod etiam verbis Bedæ postea explicandum imminet. Vidit ejus assiduam cum beato Præsule familiaritatem, ipsius informabatur hortamentis, ipsum æmulabatur in Christi caritate: hinc Dei præconem frustra Rex fatigat præmiis, numquam enim hic Virgini nuptias suadere, nec illa Regi voluit acquiescere. Cujus consortio cum duodecim annis uteretur (sicut scriptum est in libro Sermonum Bedæ Presbyteri) perpetua tamen mansit virginitatis integritate gloriosa. [Lib. 4. c. 19] Mira res! mira Dei gratia! Virgo manet in thalamis, solius Dei secreto pervia est. Hujus rei mirabilis cognito, quomodo Regina Etheldreda prioris mariti virile robur effeminaverit, & qua sancti Spiritus arte alterius concupriscentias evaserit infestantes; sanctificatum vero sibi templum Deus in virgineo corpore nuptiali lege violari non permisit, nec dedita justitiæ innocentia contagio victa consensit. Sicque Regia Virgo Domini emicat Etheldreda, clara in Deo & seculo Regina.

[30] Wilfridus etenim, virginei voti fautor existens, vigilantis animi sagacitate procurabat, ne qua femineæ mentis inconstantia votum ab intentione Virgo mutaret, [sed consultat de divortio impetrando cum S. Wilfrido,] & terrenis illecebris animum aliquando devicta victa supponeret. Dissimulavit autem provide atque prudenter, tamquam Regi favens, & desiderii sui efficaciam Reginæ persuadendum pollicens; veritus ne, sicut contigit, ob rem hujuscemodi offensum illum haberet. Et dum circa talia, ut æstimabatur, sanctus Pontifex Reginam alloqui intenderet, de cælestis vitæ dulcedine tractare studuit: sicque Dei virtute prædita, per consilium sancti Præsulis nullatenus Regi assensum præbuit: egitque vir beatus sua industria, ut potius divortium quæreret, quatenus libertate potita seculum relinquere, & thalamis æterni Regis feliciter posset inhærere. Cujus monitis obtemperans, & suggestionibus Virgo Christi dilectissima (quippe quem merito Religionis vera sibi nexuerat caritas) ut ejus desiderio satisfaceret in proximo apparuit. Dispositione autem divina ad multorum illuc venerat subsidium, [familiaris quoque S. Cuthberto,] & pie ac misericorditer auxilium cunctis studebat impendere: ubi dum consisteret, sanctæ religionis ministros in fœdus amicitiæ viros ac mulieres sibi admittebat, quorum consilio atque consortio in omnem sanctimoniam provehi, & suorum præsidio meritorum confoveri arbitrabatur: præsertim ad tale negotium idoneos, pro vitæ munditie & honesta conversatione, in familiaritatem colligendos fore ex cœtu & gradu monastico asserebat: inter quos sanctissimum Præsulem Wilfridum, de quo in præsenti agitur; alium vero vitæsanctitatis decore insignitum, beatissimum t Cuthbertum Anachoretam, necdum vero Episcopum, in gratiam ac dilectionem exhibuit, & ei de suorum facultate bonorum plurima devote ministravit.

[31] Insuper eximium atque præclarum [munus], Stolam videlicet & Manipulum similis materiæ, [ei Stolam ac Manipulum donat,] ex auro & lapidibus pretiosis, propriis (ut fertur) manibus, docta auritexturæ ingenio fecit; eique ob internæ dilectionis intuitum pro benedictione offerendum destinavit, quæ in signum utriusque venerationis apud Ecclesiam Dunhelmi servantur, & quibusdam petentibus pro magna adhuc ostenduntur dignitate, ut de nostris quidam sæpius aspexerunt. Juste enim & pie Virgo Virginem, dilecta dilectum tali decebat oppignerare obsequio; ut iis solum in conspectu Regis Domini adsistens uteretur, & illius memoriam inter sancta Sanctorum Missæ solemnia facilius repræsentare posset, & pro ea Dominum Majestatis pia postulatione placaret. Hoc in Beda nequaquam invenimus, sed pro cunctorum usque testimonio scribendum existimavimus. Non solum autem hi, quos diximus, verum innumeri longe lateque, beatitudinem sanctæ Reginæ, minorem esse quam fama disperserat, cognoscentes, illius notitia simul & colloquio potiri desiderabant, ac diversa exeniorum largitate decorabant. Erat omnibus amabilis, alloquio dulcis, aspectu decora, eximii pudoris summæque pudicitiȩ ornata virtute; diligens rectum, nulla curans suavia prȩter cȩlestia. Ecclesiam Dei frequenter adiit, orationi jugiter vacavit: unde vita illius compluribus facta est disciplina, quia ad hoc eam natura peperit, & voluntas exercuit, & gratia servavit.

ANNOTATA. G. H.

a Circa annum 643, in regno Saxoniæ Occidentalis.

b Blidenburck, inquit Cambdenus in Comitatu Suffolciæ, oppidum non alio quam sepultura Annæ Regis meruit nomen. Sed eum ibi ut Sanctum coli non indicat, nedum cultus diem: nec in ullo hactenus veteri aut novo Anglorum Kalendario is invenitur.

c Betruthesworde vox Saxonica, videtur Villa Faustini antiquis esse. Hinc Malmesburiensis de hac S. Edmundi ecclesia agens, Jacent, inquit, duo Sancti, Germanus (hic Jurminus) & Botulfus, quorum gesta nec ibi nec alibi haberi memini, nisi quod primus frater S. Etheldredæ habetur. Acta S. Botulphi dedimus 17 Junii.

d S. Aidanus Episcopus Lindisfarnensis colitur 31 Augusti, mortuus anno 651.

e S. Oswaldus, Rex Nordhumbrorum, ut Martyr colitur die 5 Augusti, occisus anno 642.

f De Oswio Rege Berniciorum S. Oswaldi filio egimus inter Prætermissos ad diem 15, ad quem in Martyrologio Anglicano secundæ editionis ut Sanctus est inscriptus, quod secutus est Alfordus. Erat regnum Northumbrorum a morte 5 Oswaldi divisum, & regnum Berniciorum obtinebat Oswius: ast Oswinus, ex stirpe S. Eduini Rex Deirorum, ab Oswio interemptus anno 651 ut Martyr colitur 20 Augusti.

g Kyneswida Regina, conjux Pendæ, cujus filiæ SS. Kineburga & Kineswitha a nobis relatæ ad diem 6 Martii.

h Odiwaldus sive Edilwaldus, in locum S. Oswini factus Rex Deirorum.

i Anno 655

k S. Edelfledæ sive Elfledæ Vitam dedimus 8 Februarii, ubi de Oswio patre actum.

l Acta S. Ermenildæ dedimus 13 Februarii, & S. Werburgæ 3 Februarii: ad illius vero Acta late egimus de Wulfhero, Rege christiano & piissimo.

m Regnavit Swithelmus ab anno 661 ad an. 664.

n Vitam S. Ceddæ seu Ceddi dedimus 7 Januarii, in qua de hoc baptismo Swithelmi agitur.

o Acta S. Guthlaci, illustravimus ad diem XI Aprilis, in quibus num. 33 hæc narrantur, & Egburgh est, quæ hic Redburga appellatur.

p Anno Christi 660.

q Dedimus 24 Aprilis Vitam S. Wilfridi per Eadmerum, in qua num. 30 habetur confirmatio Etheldredæ in proposito virginitatis.

r Addit Ricardus Prior Augustaldensis, donavit in perpetuam eleemosynam S. Wilfrido.

s Acta S. Owini dedimus 4 Martii.

t Ad diem 20 Martii illustravimus Acta S. Cuthberti.

* Cap. 19.

CAPUT III. Vita monastica in Cabdingamensi monasterio, & inde discessus.

CAP. X.

[32] Quis enim digne memoret, in quanta bonorum executione Virgo sub jugo maritali vixerit, [A jugo matrimonii libera,] tentationibus carnis & æstibus satis exanimata, nec tamen superata? Grave nimis tulit vinculum conjugii, cupiens dissolvi & esse cum Christo. Perpendit itaque, omne decus lubricum; vitam solum cælestem, spiritu intelligentiæ, perennem cognoscens, appetit desiderantissime vivere solitarie. Noverat enim, sibi constare raro quempiam posse, qui inter mundi divitias animi quærit libertatem: & quod animus ad superiora difficile pervenit, qui inferioribus exoneratus non incedit. Unde cum innumeris suspiriis excutere se tentabat de jugo regni, ardens ad Christum evolare & in Christo requiescere. Et cum per tot annos matrimonii lege teneretur, nolens differre ulterius, quod jam diu mente conceperat; sed notato diligenter die & hora; non occulte sed manifeste, non raro sed crebro Regem maritum postulat, ut seculi curas relinquere, atque in monasterio tantum vero Regi Christi servire permitteretur. Resistit Princeps cum audit, nec facile acquiescit; graviterque dolendum sibi asserit, si aliquando contingat a conjuge dilecta ferre divortium, licet ei numquam conjunctus esset more conjugatorum.

[33] Postulat iterum Regina quod petierat; fletibus & diutinis postulationibus tanto importunius insistit, quanto difficilius obtinendum credidit quod petebat. Transtulit autem totum ad Superos desiderium: in amorem cælestis Sponsi flagrantissima, ipsius opportune præsidium flagitabat; & quo gravius de quo eripi desiderabat, eo arctius ferventiusque eum, per quem eripiendam se novit, exorare intendit. Non eam blanda quotidie suorum obsequia, non solemnes apparatus, non rerum opulentia grandis poterant eam a proposito revocare. [discedit ad Coldinghamense monasterium:] Rex vero tandem victus ipsius importunis precibus, licet invitus, tamen eam dimisit invincibilem. Illa nimirum, gavisa valde de Regis concessu atque licentia, quamvis difficulter & sero impetrata, sumptibus secum pluribus paratis, nobilis Virgo & potens Regina, intravit monasterium a S. Ebbæ Abbatissæ (quæ erat amita Regis Egfridi, & S. Oswaldi Martyris & Oswini Regum germana) positum in loco quem Coludi nominant urbem; accepto velamine sanctimonialis habitus, a præfato Antistite Wilfrido: quam de regno multi prosequentes viri ac feminæ, ecclesiis pro Domino se subdiderunt; sicut Owinus, Major familiæ ejus, merito Deo carus, secretorum cælestium auditor, Dominæ suæ vestigia secutus, non oblitus qualis fuerit, vitam monachicam repetiit, ut supra recolimus. Sed & tantæ Virginis & Reginæ conversionem longe cognoscentes plures, seculo renuntiarunt, vel in bonis operibus abundantius se exercuerunt.

[34] Ingressa igitur monasterium Etheldreda, hostiam vivam se Deo obtulit; cuncta quæ mundi sunt deseruit, sprevit, atque a corde suo procul abjecit. Insuper pro Regali diademate, humili obumbratur velamine; pro bysso & purpura, ambitur nigra veste & aspera. [& religiosa veste induitur.] Tunc vero primum se regnare inclita Regina credidit, cum ad servitutem Christi de Regno libera exiit; ita ut non solum regalia ornamenta deponens, Deo suam substantiam contulit; sed pro illius amore monasticæ religionis normam suscipiens, voluntatem propriam & carnem sanctæ obedientiæ subdidit; ubi quoad viveret, dum tentatur infirma, inventa est perfecta. Merito felix, merito gloriosa, probata obedientiæ glorificatur passione, sub sancta constituta disciplina. Tantum, Divinitatis cultus exercens, ob suavitatem divinæ contemplationis, ab humanis cœtibus delectabatur abjungi; ut [dum] sub specie Marthæ resideret, quieti summopere vacaret Mariæ. Augmentabatur in ea fama bonitatis, atque crescebat in eadem devotio religionis, super omnes socias illius congregationis: ubi per anni spatium didicit, quia jugum Domini suave est, & onus ejus leve. In quo etiam loco tam sanctæ conversationis culmen arripuit, tam perfectæ humilitatis exemplum ostendit; ut in ejus vita expressum intelligeret magisterium, si quis sanctæ institutionis requireret documentum. Et vere, inquam, nunc felix geminis ornatur Virgo triumphis. Nam duobus maritis desponsata, prius videlicet Duci, ac denuo Regi, sed Dei virtute amborum frustrata est connubio. Et ecce contigit, ut, quia in virginitatis proposito semper animum gessit invictum, numquam corrumpi potuit duorum violentia maritorum. Ipse Etheldredam protexit a flamma corruptionis, qui tres pueros eruit a camino ignis Babylonis.

[35] Regina vero Etheldreda, ut præfinitum est, monasterialibus jam subdita disciplinis [lȩtabatur]; sed Rex Egtridus, qui ejus illibatæ copulationi diu fuerat deditus, non leviter ferens divortium sponsæ dilectæ, supra modum mox de illius abscessu cœpit contristari & mœstus esse. Unde suorum suggestione atque instinctu, de monasterio illam, [Ab Egfrido Rege per vim reducenda,] licet jam sanctitatis velamine obtectam, eripere conabatur. Nec mora, ad monasterium, ubi sancta Virgo degebat, cum furore & fremitu festinanter ascendit. Quo audito, Mater congregationis Ebba, ex sola fuga præsidium fore suggerit, eremumque suadebat ad fugæ præsidium petendam. Ibi Dei virtute munita, donec persecutio cessaret exegit: & spiritu citata divino, quo cunctetur Virgo, in reliquum actitare studuit: nec quiescendum, donec in domum suam perveniat in Ely: illic Dei virtute incontinentiæ charybdim posse vitare decrevit. Porro quæ fuerat Regni Domina nudiustertius, & imperium terrenum contemnens monasterium subiit; facta est nunc ancillarum Christi famula, occupans ultima ministeriorum servitia. In talibus namque delectabatur Virgo Deo devota, habens illud semper ante oculos: Quanto magnus es, humilia te in omnibus. [Eccl. 3. 20.]

[36] Sed prosperis optatæ quietis divino munere concessis, non defuere insidiæ inimici: unde probatur in ea verissime Apostoli testimonium, quod, Omnes qui volunt pievivere in Christo, persecutionem patientur. [1. Tim. 3. 12.] Instat enim Rex, in matrimonio cupiens eam resumere; non omittens persequi, si forte valeat comprehendere. Sed sanctimonialis femina, gemens & anxia nunc geminato timore, dulces latebras coacta fugit, & exiit, Dominoque suam intentius pudicitiam commendavit. Et digressa clam ambitum loci, cum duabus Dei ancillis b Sewenna & Sewara, collem eminentem prope qui Coldeburchhevet, [fugit ad collē aquis mox circumdatū:] quod Latine Caput-Coldeburgi dicitur, adiit & ascendit. Sed Deus, qui ventis & mari imperat & obediunt ei, non derelinquit sperantes in se. Illius jussu credimus fieri, quod mare suum alveum egrediens, nunc aquas multipliciter effundens, locum, in quem sacræ Virgines ascenderant, circumdedit; & sicut ab incolis loci accepimus, per septem continuos dies sine cibo & potu in oratione consistentes eas occuluit; & (quod mirabile dictu est) solitos recursus obliviscens, quamdiu Rex illic aut penes locum morabatur, stetit ita aqua, ad ostendendum cunctis Virginis meritum: & aqua erat ad adjutorium & ad tuendum, & quasi aqua non erat ad nocendum sive disperdendum. Tali ancilla Christi munita præsidio, evasit minas Regis, nec sensit quamque læsionem ab eo. Nam tulit auxilium Dominus, miserator egentium; atque Sponsam clementis dextræ clypeo protexit inermem. In momento enim locus secretus ac subito præmunitus, gratia Dei factus est; ut ex uno latere montis de medio præcisa excelsa rupes haberetur, & æquam planitiem maris fluctus reducto paululum sinu ostenderent; ut nec ad evadendum hostem vasta eremi solitudo peteretur. Percrebuit fama undique hujus rei ac tanti miraculi: & timuerunt qui viderunt vel audierunt, cognoscentes Deum jugiter esse protectorem ejus.

[37] Cumque diutius essent in supremo rupis acumine & aquarum multitudine undique circumdatȩ, [unde digresso Rege,] sed qua parte eas posset Rex aggredi nequaquam invenisset; tandem nihilominus factum admirans, in stuporem versus, de loco recessit, Eboracum rediit; nec deinceps Confessorem Dominicum Wilfridum a secretis [habuit] seu affectu ut antea coluit, sed iram diu tacito contra illum sub pectore gessit; & expectata hora, ob istiusmodi causam, eum de Sede sui Episcopatus expulit: denique, cum omni fiducia ad copulam sanctȩ Reginȩ reverti posse destitueretur, Ermenburgam sibi matrimonio copulavit. Sanctimoniales autem, in rupis vertice degentes, cum sitis ariditate nimium ȩstuantes gravarentur; [ibidē fontem precibus impetrat.] Ebba, venerabilis Abbatissa, Etheldredam commonet Dominum Christum exorare, ut gustum aquȩ illis prȩstet in hac sitis necessitate, qui de petra potavit populum suum in deserto. Et fusa intentius ad Dominum oratione, cum summa mentis devotione, fons aquȩ juxta eam confestim erupit lucidissimus; atque ad preces ejus quȩ per naturam non habuit, per gratiam Dei arida rupes aquas profudit, quȩ in usum ipsarum sufficerent, nec necessitati deessent: & usque in ȩvum manare non cessat, unde potum sumentes Deo gratias egerunt; & infirmis adhuc saluberrima prȩstant [remedia].

[38] Insuper memoriale, & præ ceteris mirabile est; quod vestigia pedum illius, adscendentis & descendentis, in latere montis infusa, tamquam in calida cera, [Vestigia pedum in petra relinquit;] nunc usque ostenduntur, ad laudem Domini nostri Jesu Christi. In hoc etenim facto, si diligenter attendimus, quatuor admiranda satis admiratione digna perpendere possumus: unum, quod misericorditer Deus illas ab oppressione Regis protexit; aliud, quod mare suas aquas, ad earum munimentum, tamquam pro muro effudit: tertium, quod rupis aspera in siti earum aquas donavit; quartum, quod duritia petræ, velut suæ oblita naturæ, mutato more ad tactum plantæ illius mollescere potuit. Hoc de scriptis Bedæ non cepimus, sed quicumque locum Coludi norunt, cum assertione hujus rei testes existunt: non enim vir beatus suffecerat singillatim cuncta meminisse vel audire, vel schedis imprimere, quȩ de omnibus per Angliam suo tempore Sanctis fiebant; sed nisi quæ diu & plurimum a religiosis & veridicis fuerunt vulgata, litteris commendare disposuerat. His ita gestis ad proposita revertimur. Verum quantum inde laboribus seu fatigationibus beata Virgo exacta fuerit, donec in Ely, quo tendebat, pervenisset, ex sequentibus comprobatur.

CAP. XII.

[39] De hac igitur Deo dicata femina Etheldreda nemo diffidat; nemo vereatur, quod post regificos Virgo servata maritos, illibata perstiterit. Nam desponsata quidem Virgo manet, ut dictum pridem. A Domino factum est istud: sed quoniam his diebus aut nullatenus aut vix probatur in conjugatis, hinc stupescimus, & est mirabile in oculis nostris. Sanctissimi Wilfridi quoque Eboracensis Archiepiscopi assertione, [Virgo testimonio SS. Wilfridi & Bedæ,] ac incliti Kinefridi, aliorumque veridicorum, sed & communis attestatione vulgi, sicut Beda sanctus didicerat, scripsit, cujus etiam insigne virginitatis testimonium perhibens ita commendabat, dicens: Quoniam cum quibusdam venisset in dubium de ista Christi Sponsa & Virgine, imminet sciscitanti an hoc ita esset; idem beatæ memoriæ Wilfridus Pontifex referebat dicens, Se testem integritatis ejus esse certissimum; adeo ut Egfridus promiserat se ei terras ac pecunias multas esse donaturum, si Reginæ posset persuadere ejus uti connubio, quia sciebat illam nullum virorum plus illo diligere. [Lib. 4. c. 19] Istius tam sacræ Virginis pudicitiam prædicare dignum est, quæ ei & in adversis socia, & in prosperis comes individua extitit. Ut libet quique accipiant: ego, quod claudos curaverit in vita sua, quod cæcos etiam illuminaverit, & quod in nomine Iesu sanaverit innumeros, ex piorum attestatione comperi, atque scriptura teste nosse contigit. Ipsa enim est Virgo sacratissima & una de numero prudentium, quæ nescivit thorum in delicto; nec digressa est cum Dina filia Iacob, ut videret mulieres alienæ regionis; nec oppressa a Sichen filio Emor, quandoque corruptioni concessit, quia fundata erat supra firmam petram.

[40] Nil ei prorsus de terrenæ rei placebat specie, [digna Martyrii palma:] sed regnum mundi & ornatum seculi contempsit, propter amorem Domini Jesu Christi, quem mente & puro corde super omnia dilexit, a quo illi nunc reddita est corona justitiæ. Et licet martyrium quietis tempore haud pertulit, tamen gloria decoratur martyrii; cum vitiis & concupiscentiis confligens, crucem Domini jugiter in sua carne portavit. Spero certissime atque confido, eam acceptissimam esse illis, qui stolas suas laverunt in sanguine Agni, & canticum novum dulcissime ante thronum Dei cantitant. Quod si sub Nerone vel Diocletiano dimicare tunc licuisset; procul dubio equuleum sponte ascendisset, ignibus se ultro intulisset, numquam ferris vel laminis desecari membra timuisset. Jam vero adversum omnes pœnas atque supplicia, quibus plerumque cessit humana infirmitas, ita a confessione Domini non recedens, immobilis obstitisset; ut lȩta ulceribus, gaudens cruciatibus quȩlibet inter tormenta risisset. Sed quamquam ista non tulerit, implevit sine cruore martyrium. Quas vero pro spe ȩternitatis humanorum dolorum non pertulit passiones, famem, vigilias, nuditatem, curam pro infirmantibus, solicitudinem pro periclitantibus? quia solum cȩlestis vitȩ dulcedinem in terris amaverat, ut in comparatione ejus quȩcumque adversa mundi & prospera vilescerent.

CAP. XIII.

[41] Res est valde opinata, & seniorum nostrorum relatione nobis tradita, quam omnis provincia, in qua acciderat, velut hesternam recitare solet & meminit. Sponsam igitur Domini Etheldredam locum, ubi pro Christo se supposuit, mutare, & mansionem aliam petere, Egfridi Regis quondam sponsi sui infestatio compellebat. Et assumptis secum præfatis Dei ancillis Sewenna & Seware, a loco atque provincia recessit; Domini tenens præceptum: Si persecuti vos fuerint homines in una civitate, [proficiscitur in agrum Lincolniensem,] fugite in aliam; ad flumen quod dicitur Humbre perveniens, cujus alveo levis auræ impulsu transito, in portum Wintringeham c prospere est advecta. [Matt. 10. 15] Sed inde quasi stadiis decem ad viculum divertens, in modum insulæ paludibus fere circumdatum, Alftham nominatum, cum jam dictis puellis hospitium petiit & accepit: ibique paucis diebus mansitans, [quia] ob meritorum insignia non poterat abscondi, Domino Ecclesiam construxit: quo in loco per ipsius suffragia crebra incolis præstantur beneficia. Inde beata Virgo iter arripuit, tamquam una de Christi peregrinis, in veste humili, ut non solum mente, sed etiam habitu propter Dominum se humiliaret. Non recto calle quo tendebat, imo præter viam gradiebatur; & ne ab insidiatoribus persecuta posset comprehendi, latitando incessit, nulli suum volens revelare mysterium, aut cuiquam digressionis suæ exponere causam. Cumque ambularet, calore solis urente, & ex labore insolito nimium fatigata, vix lubsistere valuit: locum umbraculi & amœnitatis, quo sinus sudore diffluos refrigerare, & novis membra posset tabescentia viribus reficere, diligenter appetiit; nec diu frustratur voto, sed celeri efficaciæ mancipavit optatum. Et lento pede progrediens, disponente Dei gratia cominus locum suis necessariis aptum ostendit, virenti amictum decore, ad repausandum transeuntibus congruum, miranda planitie consitum; ut potius ex industria putaret adæquatum, undique adspersum floribus variorum colorum. Intendit valde optatum, videt delectabilem, judicat pausabilem, miros halitus ex herbarum odoribus dulciter spirare. Cujus amœnitate sancta Mater delectata, modicum repausare, modicum se relevare exoptabat; ut reparato membrorum tabescentium vigore, reliquum itineris suppleret. Denique se collocavit, atque dormivit; ibique tantummodo quiescebat, ubi eam quiescere lassitudo coëgisset.

[42] Et mirandum valde quod narro, cujus rei vobis impertire cupio notitiam, quam veram esse nullus ambigat audientium. [ubi baculus ejus in arborem crevit.] Cumque de somno evigilata, post paululum surrexisset; invenit baculum itineris sui, quod ad caput antea fixerat, aridum & diu inveteratum, jam viridi amictum cortice fronduisse, ac folia prodisse: quod illa intuens admirando stupuit, & pro tali facto Deum, ex intimo corde, cum consortibus suis laudans, benedixit. Sed nequaquam hoc velut commenticium æstimetis: cuncti quidem novere provinciales atque verissimum asserunt. Hoc quippe de historiis non invenimus, sed tali compulsi necessitate incompositum non relinquimus: & cuncta quæ fecit Jesus cum scripta non sunt in libris Euangeliorum, si postea ab aliquo memorentur, numquid ideo non vera esse probari possunt? Crevit ergo quidem lignum illud, & facta est fraxinus, maxima cunctarum arborum illius provinciæ, quam ex nostris adhuc plures viderunt. Appellatus est locus ille, usque in hodiernum diem, Edeldredestone, quod Latine sonat Repausatio Etheldredæ. Facta est etiam illic Ecclesia in honorem beatæ Virginis, ad laudem Domini nostri Jesu Christi, qui venerabilis est in Sanctis suis.

CAP. XIV.

[43] Nec diu post decessum venerandum Etheldredæ, monasterium Virginum, quod Coludi situm fuerat, [Ea digressa, conflagraturam ecclesiam] in quo habitum Religionis accepit, per culpam incuriæ flammis assumptum est. Quod tamen a malitia inhabitantium in eo, & præcipue illorum qui majores esse videbantur, contigisse, omnes qui noverunt facile potuerunt advertere, quod hic minime præterimus. Sed non defuit puniendis admonitio Divinæ pietatis, qua correpti per jejunia, fletus & preces, iram a se, ad instar Ninivitarum, justi Judicis averterent. Erat namque in eodem monasterio vir de genere Scotorum, d Adamnanus nomine, ducens vitam, in continentia & orationibus, multum Deo devotam. Hic occupatus noctu vigiliis & psalmis, vidit subito adstare sibi quemdam incogniti vultus; cujus præsentia cum esset exterritus, dixit illi ne timeret, & quasi familiari eum voce alloquens; Bene facis, inquit, tempore nocturnæ quietis non somno indulgere, sed vigiliis & orationibus insistere, & sedulo Deum deprecari. Totum hoc monasterium ex ordine perlustrans, modo singulorum lectos inspexi; & neminem, præter te solum, erga sanitatem animæ suæ occupatum reperi; sed prorsus omnes, viri ac feminæ, aut somno torpent inerti, [revelatur S. Adamnano,] aut ad peccata vigilant. Virgines Deo dicatæ, contempta reverentia suæ professionis, ad vicem sponsarum in periculum sui status se adornant, aut externorum virorum sibi amicitiam comparant: unde merito loco huic & habitatoribus ejus de cælo vindicta flammis sævientibus præparata est.

[44] Quod mox congregationis Matri vocabulo Ebbæ, quæ (ut diximus) Deo dignam Etheldredam in Religionem susceperat, & in filiam adoptivam nutrierat atque docuerat, curavit indicare. At illa, de tali præsagio merito turbata, dixit: Quare non citius hoc compertum mihi revelare voluisti? Qui respondit: Timui propter reverentiam tuam, ne forte nimium conturbareris: sed tamen hanc consolationem habebis, quod in diebus tuis hæc plaga non superveniet. [siculi post S. Ebbæ mortem evenit.] Qua visione vulgata, loci accolæ aliquantulum paucis diebus timere, & seipsos intermissis facinoribus castigare cœperunt. Verum post obitum illius Abbatissæ, redierunt ad pristinas sordes, imo sceleratiora fecerunt: & cum dicerent, Pax & securitas; extemplo præfatæ ultionis sunt pœna mulctati. Proh dolor! concitæ nimirum illius extiterat indicium eversionis, quod non merebantur gratissimæ Virginis suffragari consortio; cujus præsentia frustrati, impie & perverse agentes, incorrigibiles permanserunt, ut nec divino conversi admonitu, nec venerabilis Etheldredæ compuncti devotione, ob scelerum enormitatem, & se & locum perdidisse, sicut Beda meminit, agnoscamus: sed mementote, qui legitis vel auditis, non sine dolore nimio & timore hoc me scripsisse: semper enim speratio bonorum detrimentum est pessimorum.

ANNOTATA G. H.

a Colitur 25 Augusti S. Ebba Abbatissa Coldingamensis: quod monasterium tunc erat sub Regibus Nordhumbrorum in provincia Mercia, nunc Scotiæ annexa; a Birwico Anglicano sex leucis distans: cui propinquum promontorium etiam nunc vulgo Ebberhead id est Caput Ebbæ, navigantibus satis celebre, appellatur.

b In Historia Elyensi Selbenna & Selbera.

c In agri Lincolniensis ditione Lindisseia, sub Regibus Merciorum.

d Vitam S. Adamnani, a Beda descriptam, illustravimus ad diem 31 Januarii.

CAPUT IV.
Acta Sanctæ in monasterio Elyensi, ubi Abbatissa claret miraculis.

CAP. XV.

[45] Interea Virgo Domini Etheldreda, post annum ex quo velamentum sanctitatis susceperat, per innumera itinerum discrimina & labores diversos, ad sua redit in Ely, [In insulam Ely venit,] in possessionem propriam, quam a Tonberto primo sponso ejus, jure dotis, imo divinitus illi prædestinatam & perpetuo possidendam acceperat, devenit; & cum ea memoratæ ancillæ Dei, jugiter sibi adhærentes; quæ sudoribus illius participes, dum esset in regno, & dum diversa peragraret latibula, multifaria cum ea sustinuerunt pericula. Itaque loci ejusdem habitatio Etheldredæ, Jesu Christi famulæ, in sortem cecidit: illicque debito cum honore suscepta, insulam possedit, & ut jus proprium libere disposuit; quam in æternum, sub Christo Præsule, gratiarum munere illustrat & continet. Secutus est eam vir laudabilis a, Huna nomine, sanctus Sacerdos; qui monita salutis illi dabat, & Sanctorum instituta actusque disseruit, de quo in sequentibus dicendum est. Nunc autem loci dignitatem & nomen præsignare opportunum est, ut, qualiter vel a quibus reparandus esset, lector facilius advertat. Nec quidem juxta quorumdam obstinationem Elge de provincia est b Cantebrige; sed revera (sicut Beda docet) Orientalium Anglorum, dignitate & magnitudine Regia vocata, familiarum circiter sexcentarum, in similitudine insulæ vel paludibus circumdata, vel aquis quæ maria vocantur. Unde & a copia Anguillarum, c quæ in eisdem paludibus capiuntur, nomen accepit, quæ mutato nomine meliorando Ely nuncupatur, modo scilicet digna Dei domus, cui nomen convenit ejus: vel sicut quidam ex duobus verbis Hebraïcis disserunt, Elge: quoniam dicitur El Deus, Ge terra, quod simul Dei terra sonat. Digne enim insula tali signatur onomate, quæ ab initio Christianitatis & fidei in Anglia, Dominum Jesum mox credere cœpit & colere: ubi monasterium habere desideravit memorata Christi famula, quȩ de provincia eorumdem Orientalium Anglorum ipsa (ut prȩfati sumus) carnis originem duxit: ibi etiam prophetiæ spiritu magnisque miraculis, cunctis longe lateque habitantibus, vita ejus inclaruit.

[46] Et quia sol justitiæ Dominus eam splendore suæ claritatis illustraverat, [suscipit varias puellas:] & ut cunctis luceret super montem virtutum illius perfectionem collocaverat, felicibus prodentibus meritis, sub ipsa nonnulli vivere decertabant, sed & filias suas ab ea informandas tradebant. Ad quam dum multi pergunt, exemplo illius, æternæ vitæ accendi desiderio cœperunt; seque sub illius magisterio, in omnipotentis Dei servitium subdiderunt: inter quas Virgo Domini Werburga, filia Ermenildæ, germanæ suæ sanctæ Sexburgæ sanctæ filiæ, advenit, atque ab ea normam religionis accepit ac didicit. Cernens itaque beata Mater plebes ad se certatim currere, laudavit Dominum; & ad profectum animæ singulos cohortabatur, dicens præterire figuram hujus mundi, & illam esse veram vitam quæ præsentis vitæ emeretur incommodo. Non enim adhuc in insula nunc temporis nisi una fuerat d ecclesia, a B. Augustino Anglorum Apostolo facta, [ecclesiam construit] sed a perfidi Regis Pendæ exercitu postea ad solum destructa: quam dilectrix Dei Etheldreda, post longam desolationem, renovare atque reformare summopere laboravit: & dum reædificata ut primitus in honorem sanctæ Dei Genetricis Mariæ fuit, innumerabilibus signis & virtutibus Deo quotidie operante refulsit. Demum loci situm monasterialibus ædificiis decentissime adornavit: solutis vero prioris fundamenti reliquiis, nova omnia præparantur. Verum locus tanta jugiter libertate atque libera dignitate potitur, ut a nullo Regum Angliæ seu gentis vicinæ adversaretur, vel pro quolibet juris debito calumniaretur, sed tamquam regio libera haberetur atque consisteret. Solus autem Wilfridus Pontifex, quem Virgo Regina præ omnibus in Regno dilectum & electum habuerat, suis tunc necessitatibus provisorem adhibuit, jura illic administravit Episcopalia, a quo ipsa (sicut in Beda legitur) facta est Abbatissa.

[47] [eique immunitatem impetrat.] Decretum igitur decenti ratione a cunctis tunc Angliæ Primoribus, tam secularibus quam ecclesiasticis fuit, ut insulæ Elge (quam eadem Sanctimonialis femina pro dote possederat, nunc vero in divinum mancipaverat officium) non de Rege, non de Episcopo, libertas loci diminueretur vel imposterum confringeretur: quod plurimorum Auctoritate Apostolicorum fuisse confirmatum ex Papæ Victoris e Privilegio comprobatur, ut suis locis plene inseremus f, necessarie primum attendentes operis incepti historiam explere. Ipsa siquidem devotissima Etheldreda post modicum, fratris sui memorati Regis Aldulfi auxiliis, majore inibi constructo monasterio, Virginum Deo devotarum perplurium mater Virgo, exemplis vitæ cœpit esse & monitis; quarum usibus ex integro insulam & primo constituit, & per dilectum suum Wilfridum Romæ nutu Apostolico corroborandum destinavit, ut absque ulla penuria in Domini servitio degentes, sine inquietudine cujuslibet exactionis ministerii, regulariter permanerent.

[48] Quam recta Dei conditoris sunt disposita! Virgo Virginibus est præposita, juxta quod in Cruce passionis Christi Virgo fuit commissa Virgini; ut viventes Virgini conregnent Domino, cumulatæ fructu centeno. Nec sane ibi minorem putetis conversantium in multitudine esse virtutem, quæ sexum & seculum propter Deum vicerunt; quam eorum esse cognoscitis, qui se antiquitus ab humanis cœtibus removerunt. Omnibus ibi una eademque regula est, [Monasterium condit anno 673 utriq; sexui commune.] præcipua virtus & prima eis obedientia, amor divini cultus, & decorem domus Dei tota observantia custodire. In Chronicis vero Anglicis & Latinis habetur, quod anno ab Incarnatione Domini sexcentesimo septuagesimo tertio, Eteldreda in Ely fabricas inceperit; atque in brevi cœtum utriusque sexus Deum timentium, sub tramite vitæ regularis collegit, sicut Beda scripsit: dicens in ejusdem Deo dicatæ Virginis translatione, omnem congregationem hinc Fratrum, illinc Sororum, psallentem circumstetisse sepulcrum ejus. Unde intelligitur viros & mulieres in eodem simul monasterio cœlibem actitare vitam, atque in ecclesia diutius servatum, ut ipsa statuerat (donec locum & patriam Dani subverterunt) agnoscimus: quod etiam apud Coludi & in pluribus tunc Anglorum fuisse ecclesiis, Anglorum testatur historia.

CAP. XVI.

[49] Sanctus vero Domini Wilfridus, beatæ Virginis non immemor, nec se a vicissitudine dilectionis illius excludens, ut eam in Ely descendisse cognoverat, festinus advolat: de animæ commodo, de statu mentis, de qualitate conversationis tractatur: [Abbatissa consecratur,] deinde in Abbatissæ officio eam gregemque illic adunatum consecravit, locum sua dispositione constituit, seque in omnibus solicitum exhibuit: ubi vitam non solum sibi, sed etiam cunctis ibidem existentibus utilem aliquanto tempore duxit: a quo ipsa plurimum regendi consilium & vitæ solatium habuit. Debriabatur beata Virgo meditatu cælorum, efferens largam manum eleemosynarum, continuationem diligens orationum, frequentiam exercitans vigiliarum: quod Bedæ ex verbis plenius exponi videtur.

[50] Ex quo [inquit ille] monasterium petiit, numquam lineis, sed solum laneis vestibus uti voluit; raroque in calidis balneis, [omnibus ministrat,] præter imminentibus majoribus solennitatibus, verbi gratia Paschæ, Pentecostes, Epiphaniæ lavari voluit, item novissima omnium, lotis prius suorum suarumque ministrarum obsequio ceteris quæ ibi essent famulabus Christi; quæ enim lota erat corde, non necesse erat ut lavaretur corpore. [Lib. 4. c. 19] Commissumque sibi gregem & orationibus protegebat assiduis, & monitionibus saluberrimis ad cælestia provocabat: & (quod magis est) quæ agenda docebat, ipsa prius operando præmonstrabat. Itaque Mater pia allactabat dulces soboles Christi dulcedine, in perpetua caritate trahens secum omnes flagrantissime ad coronam gloriæ; quibus humilitatis & mansuetudinis formam se exhibuit, atque abstinentiæ virtutum exercere vitȩ ejus ministra præmonuit. Namque raro, [verboque & opere præit,] prȩter majora solennia vel arctiorem necessitatem, plus quam semel per diem manducavit, fugiens velut immanem pestem intemperatam ventris satietatem. Et si non infirmitas gravior prohibuisset, in tempore synaxeos, usque ad ortum diei in ecclesia post Matutinos precibus intenta perstitit. Quot tunc genuum flexiones, quot intimi cordis emiserit contritiones, precum ejus novit susceptor, virginitatis integræ compos & adjutor.

CAP. XVII.

[51] Rex autem Wlferus Merciorum, filius Pendæ, tunc temporis vita decesserat, qui primus in eodem regno fidem & lavacrum sanctæ regenerationis accepit, atque in tota gente sua dæmoniorum culturam destruxit, Christique nomen ubique locorum regni sui prædicari jussit, & in multis locis ecclesias ædificavit: insuper famosum illud monasterium Wedeshamstede, nunc g Burch vocatum, possesionibus & ornamentis multum ditavit per h Sexulphum, qui primus Abbas & fundator loci ejusdem, ac postea Episcopus Merciorum, sub eodem Rege extitit. Cujus Regina Ermenilda, Cantuariorum Regis Erconberti & Sexburgæ Reginæ filia, [suscipit S. Werburgā neptem,] peperit ei magnarum virtutum Virginem S. Werburgam; quæ patre defuncto, seculo renuntiavit, & habitum sanctæ conversationis susceptura, genitricis suæ materteræ, beatæ videlicet Etheldredæ, monasterium intravit, ubi Deo operante multa patravit miracula. Fuerunt autem germani Regis Wlferi i Etheldredus, qui post eum sceptra Regni gubernavit: alius Penda qui Australium Anglorum regnum tenuit, sed suæ conjugis proditione in ipso Paschalis festi tempore peremptus est multum nefarie; tertius Merewaldus, qui in Occidentali plaga Merciorum Regnum tenuit. Cui Regina sua sancta k Ermenburga, Regis Ermenredi filia, peperit tres filias, S. Milburgam, S. Milgidram, & S. Mildridam; unumque filium. Merewinum nomine, eximiæ sanctitatis puerum.

CAP. XVIII

[52] In eodem quippe monasterio, ad venerandam Abbatissam Etheldredam, diversæ dignitatis & ætatis plurimi convenerant, [& multos utriusque sexus nobiles] sub illius regimine vivere cupientes. Et cum quidam magnifici viri & nobiles matronæ, sive quilibet minoris ætatis, seculi actibus abdicatis se suscipi rogarent, licet difficiliora ecclesiæ constituta eis proponerentur, gravesque esse monasticæ disciplinæ labores agnoscerent, quippe ubi maxime severior efferbuit disciplina; non his terroribus permoti facilioribus legibus vivere poscerent, sed magis illic viri ac feminæ suscepti omnem obedientiam præripiunt, ut nullum aliquando quamlibet arduum ac difficile constitutum recusando diffugerent. Ex quibus sanctus Huna illius Presbyter, magnæ humilitatis vir, loco professionem fecit; atque in brevi tempore virtutum exercitatione perfectus emicuit, potens jejuniis, humilitate conspicuus, fide firmus, facile se antiquis monachis studio religionis æquaverat: unde a nonnullis, etiam ab ipsa Matre Congregationis, maximi honoris & amoris dignus habebatur.

[53] Sed & Sanctorum genitrix Sexburga, soror ejusdem beatissimæ Matris Etheldredæ, considerans desolationem in regno futuram, [ac S. Sexburgam sororem suam.] sicut ab Angelo Dei oraculum acceperat, concepit vitam pauperiorem arripere, & se redigere sub alterius potestate: incongruum arbitrata aliis præesse, cum ipsa subesse prius non didicerat. Accersit proinde Mater filias, Abbatissa moniales sibi consortes in Christo; eisque suam prodit voluntatem ac votum, dicens: Vobis, o filiæ, Jesum derelinquo tutorem, sanctosque Angelos ejus paranymphos; filiam præterea meam Ermenildam vobis matrem constituo, ut corda vestra illius animentur monitis, salutaribus ad cælestia erudiantur disciplinis. Ego vero Orientalem Angliam, in cujus oris orta sum, invisere, gloriosæ sororis meæ Etheldredæ magisterio informanda, & regularibus ejusdem minanda doctrinis, illius profecto communicare laboribus, illius participare intendens & præmiis. Deinde cum eis necessaria utiliter & honeste providisset, in Ely usque pervenit, & in occursum illius tota insula gratulatur; Regina Reginam excipit, soror sororem cum tripudio introducit: fundunt ubertim præ gaudio lacrymas, ex vera caritate inter eas lætitia geminatur: cælesti namque dulcedine delectatæ, alterna invicem consolatione proficiunt. Venit dives illa, de prælatione ad subjectionem, de magistratu ad discipulatum, quærens a beata sorore formam disciplinæ & humilitatis, tamquam Paulus ad pedes Gamalielis. Fœderatæ invicem beatæ sorores in unitate fidei, per omnia viam mandatorum Dei solicite exequentes, cursum Deo placitum consummare intendunt; sanctisque virtutibus proficiebant, atque crescebant usque ad extremum vitæ suæ.

CAP. XIX.

[54] Ex hinc crebrescunt miracula, multiplicantur signa; [Claret miraculis;] & ad Virginis Etheldredæ merita sublimius declaranda, manus Omnipotentis extenditur. Interea dum se de die in diem majoribus virtutum profectibus exerceret, fugandorum de corporibus obsessis dæmonum incredibili prædita potestate, inaudita per singulos dies signa faciebat; non solum præsens neque verbo tantum, sed absens quoque interdum ejus invocato nomine; multi a diversis mortibus quotidie eripiebantur; & mirum in modum frequentabatur a populis, venerabatur ab omnibus, amabatur a cunctis. Per spiritum vero prophetiæ, & pestilentiam qua ipsa esset moritura prædixerat, [& spiritu prophetiæ obitus suorum prædicit.] & numerum quoque eorum qui de suo monasterio ac de mundo essent rapiendi, palam cunctis præsentibus intimaverat, quorum animos ferventius terrena spernere & cælestia quærere admonuit. Nec tamquam cassa improbata est sententia Virginis, cum singulæ, quibus in monasterio proprium præconata fuerat exitum, parvo interjecto temporis spatio, in pacis somno quieverunt. Beatissimam vero Etheldredam, qui virginales manipulos in domicilium præmiserat recondendos supernum, & ut ipsa subsequeretur immortali in cælis diademate coronanda, ultimam omnium dolor gravissimus occupavit. Statuit autem Elge monasterium, in quo (ut diximus) virgineos choros sub normali disciplina per septem continuos annos honestissime rexit. Alma igitur Virgo, paritura Deo progeniem Virginum, docta a Spiritu sancto, suscepit monasterium regendum, quod sua præsentia perpetuo stat consecratum: & sicut tunc in corpore illustrabat [illud] vitæ sanctitate, ita & nunc post mortem divina virtute. Ipsius quidem plurima referuntur insignia, nec potuerunt celari: quædam tamen dum jactantiam vitat occultavit, neque in hominum notitiam passa est pervenire: quippe quæ humanam substantiam supergressa, virtutis solum conscientia mundi gloriam calcans, cælo teste foveretur. Quod verum esse, vel ex his quæ nobis comperta sunt, nec latere potuerunt, possumus æstimare.

[55] Per idem tempus Wilfridus Archiepiscopus, quo hic ante triennio exilium passus est, sicut Beda scripsit. Nam orta inter ipsum & Regem Egfridum dissensione, l pulsus ab eo de Sede sui Episcopatus, [Fovet S. Wilfridum exulem, inde Romā profectum.] apud Ely cum beatissima Etheldreda morabatur; ubi tunc, & quoties necessitas poposcerat, quoad vixit, officii jura Episcopalis administravit. Inde paratis itineris adminiculis Romam adiit, ubi m Benedicti Papæ ac plurimorum judicio Episcopatu inventus est dignus esse. Britanniam rediit, provinciam Suthsaxoniam Christo credere fecit. Attulit autem de Roma ad munimentum quorumdam cœnobiorum privilegia; quæ hactenus diligenter & cum solicitudine servata, magnam locis firmitatem conferre noscuntur. Accepit etiam ab eodem privilegium super Elge monasterium, ut optaverat & eum rogaverat Mater insignis Etheldreda, quatenus auctoritate S. Petri contra improborum irruptiones securius staret. Factum est autem dum ibi maneret, eodem anno (sicut in Chronicis legitur) Etheldreda quæ diu suum præcinuerat finem, de seculo migrasse denuntiatur: nam post paucos dies, veniente nuntio, illius dormitionem audivit.

ANNOTATA G. H.

a De obitu Hunæ infra agitur.

b In provincia tamen Cantabrigiæ collocatur a Cambdeno: sed potuit, ob singularia libertatis privilegia, Regia cognominata fuisse.

c Apud Cambdenum, Polydorus Virgilius a Græco Ἕλος, quod paludem denotat, deducit; alii, ab Helig Britannico, quod salices significat, quibus præcipue abundat, cum aliarum arborum sit impatiens; aspiratio tamen, qua nomen Ely caret, tertiam excusationem ab Anguillis, verosimiliorem facit: tam enim prima derivatio ex Græco quam ultima ex Hebraico ut congrue excogitatæ ad litteram, ita ineptæ sunt ad onomatopœiæ veritatem.

d In historia Elyensi dicitur, anno 607 in Cradundere fundata a Rege Ethelberto, in qua S. Augustinus Mystas Dei officium complentes instituit. Vitam S. Ethelberti Regis dedimus XXIV Februarii, & S. Augustini 26 Maji.

e Extat privilegium Victoris Papæ secundi, in Monastico Anglicano pag. 94, missum S. Edouardo confessori Regi, cujus tempore sedit Victor, a 13 Aprilis anni 1054 ad 28 Julii anno 1057.

f Nempe in altero libro, ubi illud invenimus, ultra textum in Monastico relatum auctum his verbis, Fiat, fiat. Placet, placet. Laudatis? Laudamus. Hoc sit stabile. Fiat, fiat, fiat, quasi ex ore Synodi alicujus Romanæ, cuncta approbantis.

g Burg seu Petroburgense, in agro Northamptoniensi ex ditione Girviorum, de quo sæpius egimus.

h De Sexulpho egimus inter Prætermissos ad diem 27 Februarii.

i Ethelredum Regem inter Prætermissos ad diem 4 Maji honoramus, ut virum sanctum, sed Ecclesiastico cultu non arbitramur exornatum.

k In Vita S. Wereburgæ 3 Februarii & apud alios dicitur Domneva Ermenredi filia mater harum Sanctarum, uti diximus ad Vitam S. Milburgæ 23 Februarii, de S. Milypidra seu Milgitha aut Mildwida aliis, egimus 17 Januarii, de S. Mildrida seu Mildreda acturi 13 Julii.

l Beda lib. 4 cap. 12 describit cometam mense Augusto anni 678 apparentem, eique subjungit expulsionem S. Wilfridi.

m Hic aliquod σφάλμα est, & loco Benedicti constituendus S. Agatho Papa, uti Vita S. Wilfridi habet num. 37, & sub eo anno 680 subscripsit Concilio Romæ habito, ac post obitum S. Agathonis, sedit S. Leo II ac dein Benedictus II.

CAPUT V.
Morbus, obitus, miracula, S. Sexburga Abbatissa.

CAP. XX.

[56] Instante igitur tempore, quo Dominus Sponsam sibi dilectam, [Colli tumorem & dolorem] ab hujus ærumnosȩ vitȩ nexibus exemptam, ad ineffabile cȩlestis patriȩ gaudium sustolleret; pressa est quodam maxillȩ tumore ac colli dolore, ita quod infirmata habuerit tumorem maximum sub maxilla. Et gravescente languoris incommoditate, mollioribus nutrimentis corpus alleviandum lecto prosternitur: nam tumor ille plurimum addebat acrioris incitamenta doloris; sed nihilominus consuetȩ orationi intenta gratias agit Deo, qui omnes quos diligit, flagellat ut corrigat. Dolet familia; genitus quippe populus timet amittere Dominam, virginalis caterva Matrem egregiam, pauperes eleëmosynarum largitricem, Clerus fœcundam virtutum operatricem. Et cum prȩfato tumore premeretur, multum delectata est hoc infirmitatis genere, tota amplectens alacritate, quasi delicias & ornamenta gloriȩ, ac solita dicere; Scio certissime, quia merito in collo pondus languoris porto, in quo juvenculam memini supervacua monilium pondera portare. [agnoscit datum pro monilibus gestatis:] Illud enim mihi ȩtas juvenilis ingessit, quod collum monilibus perornare consuevi: unde divinȩ pietati laudes & gratias refero, quod illic dolor prodeat, ubi eram solita delectabilem ministrare fulgorem. Et credo quod ideo me superna pietas dolore colli voluit gravari, ut sic absolvar a reatu supervacuȩ levitatis; dum mihi nunc pro auro & margaritis, de collo rubor tumoris ardorque prominet.

CAP. XXI.

[57] Cum itaque pretiossima Virgo, inter splendidissimos pretiosȩ vitȩ triumphos, Deo referret gloriam, [eo inciso nonnihil alleviata,] & ad videndam serenissimam Auctoris fui faciem ȩstuaret; nec obsequium ejus prȩmio, nec longa expectatio cȩlesti mercede defraudatur. Sed jam ingruente magis ac magis membrorum incommoditate, auxilium medici inquirere student; vel, si possent, mitigantes doloris importunitatem auferre. Quidam vero a circumstantibus accersitur medicus, Kinefridus nomine, ut per eum virginalis molestia temperetur. Jubet tumorem illum incidere, ut efflueret noxius humor qui inerat: quod dum faceret, videbatur illa per biduum aliquanto levius habere, ita ut multi putarent, quia sanari posset a languore, mortemque tali remedio jam posse declinare. Humor etenim effluxit, ardor per biduum aliquantulum recessit: gratulantur universi, sed eorum gaudia subita ex improviso Dei terminavit providentia. Cum enim plerumque dies tertia gravior esse vulneratis, & prolixiorem molestiam generare soleat afflictis; Dominus volens suam Virginem secum conregnare in cȩlestibus, tertio die prioribus aggravata doloribus mortem temporalem sibi sentiens imminere, cunctam ad se Congregationem venire prȩcepit; tempus & horam suȩ vocationis nunc designans, sicut ante certum prȩdixerat diem.

[58] Sed & quantum asperitas ægritudinis admittebat, [dein pejus habens] dulcedinem doctrinæ cælestis qua affluebat, & verba vitæ æternæ transfundebat; monens eas, ut animum de supernis numquam deponerent, & suavem cibum cælestis jucunditatis in Christi amore suspirando gustarent, quem adhuc in carne degentes perfecte apprehendisse non poterant. Talia quippe dans monita salutis, [post sumptum Viaticum pie moritur] non patiebatur jam audire vel loqui, nisi quæ Christi sit caritas. Tota enim anima atque virtute, Christi dilecti sui sponsi faciem præveniens, hymnis flagitabat & psalmis, ut spiritum ejus a sanctis Angelis suscipi jubeat: deinde Corpore & Sanguine Domini exitum suum munivit: illum [quoque] deprecabatur attentius, propitium fore jugiter super loci habitatores, & custodem perpetuum. Dum hæc fierent, rapta est confestim de mundo, spiritum in manus Creatoris commendans; & (sicut scriptum est in libro historiarum Bedæ Presbyteri) dolorem omnem ac mortem perpetua salute ac vita mutavit. Factum est, dum de seculo migraret, ut Eliense monasterium in tristitiam verteretur haud modicam desolationis & luctus. Ingens enim dolor & fletus Fratrum atque Sororum exortus est, qui Dominam suam atque Patronam non immerito amarissime diu perplangere potuerunt: sed Virgo sancta atque gloriosa, carnis ergastulo educta, ad æterni Regis amplexus, in cæleste cubiculum est introducta Agni sequens vestigia inter Virginum agmina. Victis jam carnis incendiis, lætatur cum Angelis ejus beata anima, cui patebant æthera, quæ præscire & prænuntiare meruit adeunda gaudia. De deserto namque præsentis seculi, comitantibus hinc inde Angelorum choris, tota pulchra, tota immaculata ascendit: quam filiæ Sion videntes beatissimam prædicaverunt & Reginæ laudaverunt eam.

[59] Rapta est ad Dominum Virgo Etheldreda, in medio suorum, [23 Junii anno 679.] nono Kalendas Junii, post annos septem, ex quo Abbatissæ gradum susceperat: & æque (ut ipsa jusserat) non alibi quam in medio suorum, juxta ordinem quo transierat, ligneo in locello est sepulta. Transivit autem anno ab Incarnatione Domini sexcentesimo septuagesimo nono, a cœnolenta voragine hujus mundi, ad cælestis gaudia regni, sub Regibus Anglorum, fratre ejusdem videlicet Aldulfo Orientalium, & Lothero sexburgæ filio Cantuariorum: atque a dextris Christi sponsi ejus feliciter collocata, pro omnibus nobis in conspectu summi Patris interventrix assistit assidua. Quam felix es beata Virgo, quæ vivens incorrupta, corrumpi nescis etiam tumulata! Jam vitæ decus quoddam splendet resurrectionis, immutata partem habes Christi resurgentis. Nam etiam signum divini miraculi, [Ad corpus incorruptū varii sanantur:] quo ejusdem feminæ sepulta caro (sicut Beda testatur) corrumpi non potuit, indicio est quia a contactu virili incorrupta perduravit. Denique post ipsius obitum, dum in sepulcri tumba pausarent ossa, signorum non vacat expers, verum miraculorum frequentia mox undique celebris refulsit. Nam adversa corporis valetudine diversi laborantes, cum opem fideliter ad tumbam illius exposcerent; sospitate sibi reddita, Christi certatim laudabant magnalia. Nonnulli vero, morbo detenti acerbiore, in somnis admonentur ejus festinanter adire mausoleum: quo citius cum pervenissent, cælestis ibi medelæ beneficia adipisci merebantur. Hinc fugantur variæ passiones & dæmonia, exaudiuntur supplices, per Dominum nostrum Jesum Christum: qui cum Deo Patre & Spiritu sancto vivit & regnat, in secula seculorum, Amen.

CAP. XXII.

[60] Circa hoc tempus S. Huna Sacerdos extitit, [ipsum sepelitur ab Huna Presbytero] qui de ordine monachorum & presbyterorum almæ Etheldredæ fuisse perhibetur. Hic (ut fertur) cum illa venerabili Congregatione, in lacrymis & maximo gemitu; sed & multitudo plebis diversȩ conditionis & ȩtatis convenerat, quȩ in vita ejus beneficia plurima fuerat experta, ejusdem sanctȩ Matris celebravit exequias; & eam non in lapide cȩlato aut arcubus auro circumactis; sed (sicut ab ipsa mandatum acceperat) cœmeterio ecclesiȩ juxta suos a sepelivit. Et post venerandum illius obitum, non in ecclesia constitit, [a morte miraculis claro:] sed in eadem palude prope Ely, ad quamdam modicam insulam, quȩ ejus nomine vocatur Huneia, secessit, solitariam eligens vitam, ut tantum quieti vacans Domino militaret; ubi quamdiu vixit gloriosam vitam duxit, quȩ omnibus late claruit: ad cujus tumbam multos, recuperandȩ sanitatis gratia accedentes, sospitatem ipsius recuperasse meritis plerique testantur. Quod quidam cognoscentes, secrete ejusdem Reliquias, sarcophago postea fracto, apud Torneiam transportantes reposuerunt, sperantes a Domino ejus patrociniis gratiam & misericordiam. b

CAP. XXIII

[61] In anno, quo Dominus venerabilem Virginem suam Etheldredam, ad perennem cȩlestis vitȩ gloriam, ab hac vita corruptibili provexit; mirum & admirandum accidit de quodam illius ministro, quod Beda saluti multorum intellexit enarrandum. [Lib. 4. c. 22.] Inter Egfridum ergo Regem Northanhumbrorum, jam dudum sponsum ejusdem Virginis, [Sanctæ minister apud hostes captivus,] & Ethelredum Regem Merciorum, conserto gravi prȩlio juxta flumen Trenta, ubi occisus est Alwinus frater Egfridi Regis, cujus sororem Estridam prȩdictus Rex Ethelredus habuerat uxorem; inter alios de militia ejus, juvenis nomine Ymnia occisus est, qui die & nocte sequente similis mortuo jacebat: tandem recepto spiritu, revixit; prout potuit, vulnera sua alligavit; deinde levavit se, & cœpit ire: sed cito captus a viris hostilis exercitus, & ad Dominum suum, Comitem videlicet Ehtelredi Regis adductus est. At ille suscipiens eum, curam vulneribus ejus egit; & ubi sanescere cœpit, ne fugeret vinciri prȩcepit, sed vinciri non potuit: mox vero ut abire cœperant qui eum vinxerant, ejus vincula sunt soluta. Interea Comes cœpit mirari & interrogare quare ligari non posset. Ille respondit: Habeo fratrem nomine Tunna, Presbyterum & Abbatem Monasterii, in civitate quȩ ab ejus nomine c Tunnacestre vocatur; qui me interfectum putans, pro me Missas crebras facit: & si nunc in alia essem vita, ibi anima mea per intercessionem ejus solveretur a pœnis. [quoties pro eo Missam dicebat frater suus] Dum vero vinculis teneri non posset, vendidit eum Lundoniis Freso cuidam: sed nec ab illo, cum illic duceretur, ullatenus potuit alligari; sed hora quando Missæ fiebant, solvebatur. Et cum vidisset qui eum emerat, vinculis non posse cohiberi, donavit ei facultatem sese redimendi si posset. Ast ille jurejurando ut rediret, vel pecuniam illi pro se mitteret, venit Cantiam ad Lotherum Regem, qui erat filius sororis S. Etheldredæ Reginæ (quia & ipse quondam ejusdem Reginæ minister, id est pincerna fuerat) petiitque & accepit ab eo pretium redemptionis suæ, ac suo Domino ut promiserat pro se misit. Qui post ad fratrem reversus, cuncta quæ illi solatia in adversis pervenissent, [vinculis solvitur ideoque dimittitur,] ex ordine replicavit. Cognovitque eo referente, illis maxime temporibus sua fuisse vincula soluta, quibus pro se Missarum fuerant solennia celebrata; sed & alia periclitanti illi commoda contigisse; & prospera, per intercessionem fraternam & oblationem Hostiæ salutaris, cælitus sibi fuisse donata intellexit.

CAP. XXIV

[62] Multi hæc audientes a prȩfato viro accensi sunt fide ac devotione pietatis, & ad orandum, vel eleëmosynas faciendas, vel ad offerendas Deo victimas, pro ereptione eorum qui in fide de seculo migraverunt: intellexit enim, quod Sacrificium salutare ad redemptionem valeret animȩ & corporis sempiternam. Sed nequaquam hoc admirandum putabimus, [unde plurium devotio excitatur,] quod de Bedȩ opusculis huic operi duximus inserendum, si gratiam Dei in sancta Regina multipliciter collatam attendamus: cujus devotionem iste in mysterium exhibens, contemplatus quid cavendum quidve agendum novit, ut Deo devotior existeret ȩmulabatur. Et non solum iste de quo prȩsens sermo est, verum innumeri viri & feminȩ, in illius contubernio degentes, cum essent in Regni solio sive in Religione positi, exemplo illius & monitis, spretis mundi deliciis atque illecebris, morum executione Domino complacebant: [ad Sancta imitandam,] sicut ex prȩcedente Capitulo ejus Presbyter & Monachus S. Huna, vita & sanctitate insignis; atque alius quidam, Owinus nomine, Monachus, sed pædagogus & princeps domus illius conscius, & secretorum cælestium auditor, ut supra retulimus. Sed & vir merito sanctitatis egregiæ, custos agrorum ipsius erat (ut nuper divina visione ostensum est) vocabulo S. dÆlgotus apud Betrithesworde, quæ est villa beati Martyris Edmundi, corpore requiescens: de quo in sequentibus minime est reticendum. Namque prudens virgo Christi Werburga, in Ely sub regimine Etheldredæ Abbatissæ, [uti & S. Werburgā.] rite (ut supra memoravimus) divinis mancipata officiis, omnes monasterii famulatus anticipabat, omnibus se inferiorem præbebat, erga omnium necessitates vulneratæ caritatis viscera impendebat. Cujus sanctitatem cum prædictus Rex Etheldredus patruus suus comperisset, eam inde cepit, ac quibusdam Virginum monasteriis Abbatissæ jure præfecit, scilicet e Heamburch atque Tritingeham.

CAP. XXV.

[63] Igitur post gloriosum beatæ & gloriosȩ Etheldredȩ transitum, quo de hac misera mortalium vita, cupiens dissolvi & esse cum Christo, migravit ad immortalem Sponsum suum, in cujus conspectu semper suorum mors est pretiosa Sanctorum; [S. Sexburga Abbatissa Elyensis electa,] providentia divina hominum saluti salubriter providente, substituta est in regimine animarum, in Eliense monasterio, sub vitæ regularis observantia, soror ejusdem Deo devota Sexburga; non tam soror carnis cognatione, quam boni operis imitatione, quam habuerat in conjugem Erconbertus Rex Cantuariorum. Quæ divina dispositione, post mortem sororis, a Sororibus electa & dilecta, meruit præesse in Abbatissæ officio, sub tramite justitiæ sororis sequebatur exempla. Cumque gregi Dominico, suo & sororis suæ exemplo (quæ carne mortua apud Deum vivebat bonorum operum attestatione) ac magis prodesse satageret & studeret quam præesse; zelo divino mota atque solicita, [decernit corpus Sanctæ ad ecclesiam transferre.] secum diu pertractat atque disponit levare ossa gloriosæ Virginis, de loco quo prius fuerat tumulata: nam tumulatio ejus celebris habebatur. Unde cum suis, crebrescente miraculorum frequentia & quodammodo exigente, diem constituit, quo tantum possent revisere thesaurum, in ecclesia beatæ Dei Genetricis Mariæ honorabilius ac decentius collocare, atque in locello novo gloriosius reponendum transferre, cum jam sexdecim annis sepulta esset. Laudant cœlibes feminæ dictum quod audiunt, ac prope adstantes gratulantur ex voto.

ANNOTATA. G. H.

a Beda, In locello ligneo sepulta.

b Mabilio in Judice eumdum retulit, non assignato die, neque ad arbitrium assignavit aliquem Wilfordus in Martyrol. Angl.

c An sit Thong-caster in Lindseia, ditione Comitatus Lincolniensis, inquirant istarum regionum eruditi.

d S. Ælgotus quis fuerit, quia sequentia hic citata desunt, nescimus divinare. Dixi cap. 2 litt. b ex Malmesburiensi, in ecclesia S. Edmundi jacere duos Sanctos, Germanum & Botulfum. At qui ibi Germanus dicitur, est aliis Jurminus, an etiam qui Ælgotus sit Alnotus, referendus ad 25 Novembris? Dicitur hic anachoreticam vitam in Eliensi insula degisse. Quomodo autem revelata sit ante an. 1138 ejus sanctitas una cum corpore, invenietur in libro Mirac. num. 123, ubi dicitur fuisse S. Etheldredæ agricolanus.

e Heamburck sive Heanbrig in Cantabrigiensi provincia, Tritingeham, seu Trinckingamia hodie Trenta in agro Staffordiensi, addatur & Weduna in agro Northamptoniensi.

CAPUT VI.
Corpus S. Etheldredæ incorruptum transfertur.

CAP. XXVI

[64] Placuit itaque prædictæ Abbatissæ, ut dictum est, [Pro elevatione corporis,] sororis suæ Reliquias reverenter de terra colligere, quam Christus, multorum testimonio signorum gloria & reverentia, mundo prædicandam innotuit: jussitque quosdam e Fratribus quærere lapidem, de quo locellum facere possent: dirigitque eos ad quærendum exterius lapidem sepulcralem, tantæ Virginis iteratæ humationi idoneum: quia interius insula tali necessitati nequaquam congruum habere poterat. Ipsa enim regio Elge, ex natura loci undique aquis & paludibus est circumdata, neque lapides majores in se habet nisi aliunde venerint. Qui statim ascensa navi a applicantes, venerunt ad civitatulam quamdam, [quæritur,] tunc temporis desolatam, non procul inde sitam, quæ lingua Anglorum Grantecester vocatur. Et dum nimium soliciti deambularent, mox invenerunt juxta muros illius civitatis locellum, de marmore albo pulcherrime sectum, in loco qui usque hodie Ermenswurche b dicitur, id est Opus miseri. [nec sine miraculo invenitur Sarcophagus,] Mirantur singuli, negant vicini hujusmodi lapidem se habuisse illo in loco, vel aliquando vidisse: & accedentes propius, non a quolibet illic positum asserebant, sed Dei potius jussione ad ipsorum usus cælitus fuisse collocatum: non enim talis naturæ lapis aut quantitatis illic repertus est: poterat vero nominari, sed non videri. Verumtamen totius regio Angliæ illis temporibus aut penitus marmorei expers lapidis adhuc fuisse videbatur: sed nostris diebus & habere, atque in ea posse abundanter inveniri, insignium ædificia operum undique demonstrant.

[65] Operculum quoque similis materiei, coloris, & idoneæ quantitatis & qualitatis reperiunt, atque absque ulla partium congruarum distantia sive dissonantia, sarcophago simillimum, in quo etiam prȩdicti coloris decens candor decenter emicuit. Illi autem de invento supra modum gavisi, [cum congruo sibi operculo:] unde & intelligunt a Domino suum iter prosperatum & negotium acceleratum, gratias agentes Deo pro cunctis beneficiis ejus, quantocius vento secundo retulerunt ad monasterium. Sexburga vero magis divini muneris exhilarata beneficio, benedixit Deum, qui facit mirabilia magna solus. Tandem exonerant onere grato carinas, & mausoleum optatum nec diu quæsitum, ad locum devehitur. Notatur hora memoriȩ celebris, & exultatio (ut credimus) fit in Supernis, cum honor Sanctis exhibetur in terris. [& miracula crebrescunt.] Accurrit populus patriȩ undique, ȩgrotantium maxima confluxit turba: febribus fatigati, & quacumque incommoditate depressi, ad tumbam illius levi sopore intercepti, ejus subvenientibus meritis, adepta sibi sanitate gaudebant: aliorum diversis subveniebat incommodis, quorum vota fidei puritas comitabatur. Hoc revera B. Sexburgæ animos maxime erexit, ut eam de veteri extraheret sepultura, & in ecclesia recondendam collocaret; quam in terra diutius clausam salvat & servat Christi bonitas contra naturam.

CAP. XXVII.

[66] Cumque statuto die, post tot annos, sacræ Virginis corpus ac Sponsæ Christi elevanda essent ossa de tumulo, & in basilica decentius tumulanda; pars plurima devotæ plebis confluxerat, ad hujus Translationis sancta solennia. Et quoniam res talis confirmari debet testimonio plurimorum, [Præsentibus S. Wilfrido Ep.] præfatus Antistes S. Wilfridus, qui B. Etheldredæ (quamdiu Egfrido Northanhumbrorum Regi, solo nomine & non opere conjugali, licet Sacramento conjugii, desponsata fuit) familiarissimus & testis veracissimus ejus perpetuæ virginitatis extitit, eique velamen sanctimonialis habitus sub Ebbæ Abbatissȩ magisterio, Regis Egfridi amitȩ, apud urbem Coludi sacratum imposuit; atque cum in regimine fuerat statuta animarum, in Elyense monasterio, sicut Beda asserit, assidua familiaritate in omnem ejus necessitatem diligens & solicitus adjutor adstiterat; & huic tam specioso & jure spectando spectaculo interfuit, & eidem miraculo insolito sua prȩsentia & auctoritate magnum credulitatis pondus contulit, atque innumeri qui novere & adfuere id ipsum testati sunt: sed & inter ceteros, ad ampliorem rei certitudinem & veritatis evidentiam, medicus Kynefridus, [& Kynefrido medico,] qui sicut morienti illi, ita & elevatȩ de tumulo prȩsentialis affuit, ut huic tam mirando & pro raritate pretioso miraculo testis existeret; memor utique incisurȩ, quam quondam fecerat in ejus corpore; qui referre erat solitus, quod illa infirmata habuerit tumorem maximum sub maxilla.

[67] Aptato igitur & desuper decenter composito papilionis umbraculo, cum omnis Congregatio, hinc Fratrum illinc Sororum, psallens sepulcrum ejus circumstaret, aggere dejecto fossa defoditur, & theca de pulvere elevatur. Ipsa autem Abbatissa S. Sexburga adaperto sepulturæ ostio, cum paucis, [elevatur corpus incorruptum,] tamquam ossa elatura & delatura, ingreditur: & facto modico intervallo, repente de intus audivimus ipsam voce magna proclamare; Sit gloria nomini Domini altissimi; & ut ista patefierent, sub probatione & præsentia testium, etiam nec multo post clamaverunt me intus c reserato papilionis ostio, vidique elevatum de tumulo, & positum in lectulo corpus sacræ Virginis dormienti simile: cumque corpus ejus adaperto sepulcro esset prolatum in lucem, ita incorruptum inventum est, acsi eodem die fuisset defuncta sive humi condita. Stupendum inusitatumque miraculum, & cunctis seculis prædicandum! Sanctissima Virgo Etheldreda, irritam faciens Deo imperante naturam, quia carnem suam vivens servaverat immunem a libidine, immunis post mortem reperta est a corruptione: & cum per sexdecim annorum curricula in terreno pulvere delituisset obtecta, [quasi in lecto suaviter dormientis,] quasi ex resurrectione tota iterum rediviva effloruit, speciemque repræsentat in lecto suaviter quiescentis, in nullo obnoxia humanæ consuetudinis corruptioni; imo tota pulchra, tota formosa, tota integra est reperta.

[68] Et discooperto vultus indumento monstraverunt etiam mihi vulnus incisuræ, quod feceram, curatum: ita ut mirum in modum, pro aperto & hiante vulnere cum quo sepulta erat, tenuissima tunc cicatricis vestigia apparerent. Quis audivit unquam tale? aut quis vidit huic simile? Vulnus, quod putruerat in maxilla quoad viveret, incorruptum & integrum diuturna reddidit sepultura; ceterorum caro defunctorum sepulta dissolvitur, istius viventis tumore dissoluta post sepulturam reparatur: aliorum corpora exterminantur, istius viventis tumore dissoluta post sepulturam reparatur: aliorum corpora exterminantur, istius plaga post mortem redintegratur: [etiam vulnere redintegrato] aliorum natura putredine consumitur, istius vulneri in maxilla hianti medela cælestis adhibetur. Qui vero præsentes aderant, Dei mirabilia venerantur, nullam in cicatrice reperiunt turpitudinem, sed fœderatam gratiæ novæ gloriæ portionem. Nam guttur illud gloriosum, quod evanuisse speraverant in favillas, totum redintegraverat Dei virtus & potestas. Sed nec stupendum & admirandum videtur, si consideremus omnipotentem Domini gratiam, qua omnia quæcumque voluit, fecit in cælo & in terra; & meritum Virgini misericorditer donavit, ut non solum ab illicitis pro amore ejus declinaret, verum etiam, quo uti licenter potuit, terreni scilicet ac carnalis sponsi consortium contempsit. Præclara igitur prædicanda est virtus Dei & pietas in omnibus, qui rubum ardentem a combustione, qui Danielem in lacu leonum ab eorum morsibus servavit illæsum; præter morem humanæ conditionis, quadam prærogativa, carnem corruptibilem glorificavit in Virgine, jam collata incorruptione.

CAP. XXVIII.

[69] Tandem vero cum multa reverentia levaverunt illud, & novis diligenter indutum vestibus, [imponitur sarcophago:] tanto thesauro conservando idoneis, intulerunt in ecclesiam, cum magno & multimodo devote exultantium tripudio, atque in eo quod allatum est sarcophago posuerunt. In quo quiescens expectat reditum Domini sponsi sui, ut reformet corpus humilitatis ejus; configuratum corpori claritatis illius. Et mirum in modum hoc in loco minime est reticendum, [quasi ad ejus mensuram facto,] sed sæpe solemniter & incessanter prædicandum, quod tantam aptitudinem & congruam æquipollentiam eidem mausoleo gratia divina contulit, atque ita aptatum corpori Virginis sarcophagum inventum est, acsi ei specialiter præparatum fuisset; ut nec quantitas lapidis in continentia quantitatem sacri corporis excederet, nec infra sese, tamquam minus continens, inutiliter cohiberet: & locus quoque capitis seorsum aptissime figuratus apparuit. Modus namque Deo disponente provisus, [cui & operculum suum se coagmentat] mensura non dissimiliter coæquata: superpositus autem lapis ostendit, quam pretiosa intrinsecus latitet margarita: ultra citraque non imminet, intus vel supra non dissidet, unde lætitia tanta vacillet. Juncturam nullam reperies, ubi lapis lapidi cæmento connectitur. Apparet nusquam vestigium, quo compagem aliquam investigare sufficias: sic operculum suo unitum est vasculo, ut nulla divisionis sit similitudo: lapis unus de duobus efficitur, sicque ad virginalis integritatis testimonium redintegratur. Naturale nonnumquam est, ex lapide uno duos dividere; duos autem nullum audivimus artificem in unum naturaliter copulasse. Et præterea vere est artifex ille mirabilis, cujus omnis natura famulatur imperio, & ab ejus voluntate inusitata etiam non discordant.

[70] Qui enim in deserto filiis Israël aquas de petra produxit, ipse de duobus ad obsequium Virginis unum fieri lapidem imperavit. Nullatenus prævalet aperiri nec qualibet potest arte dissolvi, quem cælestis manus polivit Artificis, & cæmento indissolubili teste materia solidavit: quoniam jucundum & insignem Deus in illo præparavit thalamum, ubi in carne florida incorrupta Virgo diem cælestium præstolatur nuptiarum. [miraculo renovato quod olim S. Clementi factum.] Hic est thesaurus ille incomparabilis sapientiæ Dei, quem creatrix omnipotentia clausum illibatum suo munivit signaculo, ne aspectui ulterius patefiat humano. Nec immerito. Quæ enim usquam femina, cuilibet sponso maritali lege depacta, ignem ita corporeæ voluptatis evicit, sicut beatissima virgo Etheldreda, Sponsos sortita geminos, quæ pudorem castitatis integerrimum custodivit? Hæc & alia innumera pietatis beneficia fidelibus suis ejus præstat misericordia, qui quondam Martyri suo Clementi, in modum templi marmorei habitaculum præparavit, cujus exequias Angelico legimus celebratas esse obsequio. Forma corporis formæ sepulcri fit conformis. Eadem fere prærogativa beatissimæ Virginis Etheldredæ, cui sepulcrum Christo donante præparatum, Angelico (ut confidimus) patrocinio ex insperato est inventum. Et cum ignotum habeatur quibus cæsoribus informatum, quibusve sit politum artificibus; salva opinari fide non officit, quod & ista cælestium sint officia ministeriorum.

CAP. XXIX

CAP. XXX.

CAP. XXXI

[71] Translatum est itaque egregium corpus pretiosissimæ Virginis & Reginæ insignis Etheldredæ, [An. 679, 17 Octob.] anno videlicet ab Incarnatione Domini sexcentesimo d septuagesimo nono sub die Kalendarum Novembrium sexto decimo, & in ecclesia beatæ semper Virginis Mariæ, quam ipse a fundamentis construxerat, collocatum, ubi usque hodie in maxima veneratione habetur ad laudem Domini nostri Jesu Christi, qui eam elegit & præelegit ut esset templum & habitaculum Spiritus sancti. Plura quoque de ea tunc temporis divulgabantur gestorum insignia, quæ Scriptura teste gloriose fiebant; nec est incongruum istinc adjicere. Linteamina vero omnia, quibus involutum erat corpus venerabile, ita integra apparuerunt & ita nova, ut ipso die viderentur castis ejus membris esse circumdata. [non sine novis miraculis ad lintea,] Contigit autem a tactu indumentorum eorum & dæmonia ab obsessis effugata corporibus, & infirmitates aliquoties esse curatas. Hydropici veniunt & sanantur, & diversis afflicti passionibus per ejus merita liberantur. Nec immerito quippe quæ spirituales in carne sua triumphaverat potestates, corporeas recte in ægrotis curat infirmitates. * Sed & per loculum ligneum, in quo pretiosa Virgo sepulta fuerat, [cum priore loculum,] nonnulli oculos dolentibus saluti fuisse redditos, perhibent: qui cum caput suum eidem loculo apponentes orassent, mox doloris sive caliginis incommodum ab oculis amoverunt. De loco autem, [& priorē sepulturā.] in quo hujus Virginis corpus fuerat primo sepultum, fons aquæ oritur lucidissimus, & usque in ævum manare non desinit; unde in potum si ægroti quilibet sumpserint, sive de illo conspersi fuerint, in pristinum convalescere vigorem memorantur.

[72] Nunc igitur, quoniam in extendendo materiam aliquantulum moras inveximus, & labor studii maxime imbecillibus gravis est; opus finem debitum postulat, stylum figere licet, cum Dei opitulante gratia opus exaravimus promissum. Inculta autem scriptoris e oratio veniam mereatur, etsi non meruit sperare mercedem. Etsi elegantia verborum non sonuit, desideria tamen votiva complevimus. Quisquis autem sibi dicatum opus perlegerit, [Oratio auctoris hanc partē concludentis.] vel legenti sobrium gloriosa Virgo adhibebit auditum. Miseræ eorum sorti compatere, quos tibi devotos, beata Mater, intenderis, orationibus tuisjuva, & certamen bonum futura immortalitas prosequatur pauperis tui cultoris, cujus tuæ laudi sudavit ingenium: dedicentur Christo te intercedente labores ejus: illius te lingua resonabit, quamdiu in hoc corpore peregrina versabitur: tuque eum saltem in ultimo tuere examine, ut cælestis gloriæ participatione persruatur. Quinimo tua universis in afflictione positis merita prætende, & fideles tui per tua sancta suffragia æternæ vitæ gaudia mereantur, per eum qui te sibi sponsam assignavit Jesum Christum Virginis filium & Virginum sponsum, Redemptorem mundi & Dominum, qui cum Patre & Spiritu sancto vivit & regnat Deus per omnia secula seculorum. Amen.

ANNOTATA G. H.

a Navigarunt per Canum fluvium ascendentes, usque Cantabrigiam, & e regione hujus Grantecestriam. Consule Cambdenum.

b Mabilio ex Ms. Ermenswithe id est Opus Misi: sed Wurch Saxonice, Belgice Werk opus dicitur Ermen sine Ærmen pauper ac miser: unde correctio probatur.

c Sunt verba Medici, supra a Beda relata.

d Imo Translatio anno 695 facta est (quod etiam Whartonus notat) scilicet cum a transitu sive anno 679, quo is hic perperam collocatur, anni elapsi supra indicantur Sexdecim, uti & Beda supra habet. Interim in ejus & aliorum Martyrologiis solum notantur anni undecim, & sic contigisset Translatio anno 690.

e Sane passim hiat oratio: nec tamen corrigere vel supplere præsumpsi.

CAPUT VII.
Beda Sanctam laudat versu ac prosa: moritur S. Sexburga: succedunt SS. Ermenilda & Werburga.

CAP. XXXIII.

[73] Fratrum itaque desiderio diligenter ac solicite operam dantes, satisfacere curavimus: quæ in Beda, [Historiæ Bedæ insertus] atque in scriptis Anglicis vel Latinis de gloriosa Domina & Patrona nostra Etheldreda, apud nos inventa scripta, juxta modulum intelligentiæ nostræ in unum historialiter texuimus: etiam quid metro de eadem ipse recensuit, nunc addere oportet. [Lib. 4. C. 20] Sic enim ille scripsit; Videtur opportunum huic historiæ Hymnum virginitatis inserere, quem ante annos plurimos, in laudem & præconium ejusdem Reginæ ac sponsæ Christi, elesiaco metro composuimus; & imitari morem sacræ Scripturæ, cujus historiæ carmina inclita, & hæc metro ac versibus constat esse composita.

[74]

Alma Deus Trinitas, qui secula cuncta gubernas;
       Annue jam cœptis, Alma Deus Trinitas.
Bella Maro resonet, nos pacis dona canamus; [hymnus de virginitate,]
      Munera nos Christi; bella Maro resonet.
Carmina casta mihi, fœdæ non raptus Helenæ:
      Luxus erit lubricis, carmina casta mihi.
Dona superna loquor, miseræ non prælia Troiæ:
      Terra quibus gaudet, dona superna loquor.
En Deus altus adit venerandæ Virginis alvum; [qua excelluerunt,]
      Liberet ut homines, en Deus altus adit.
Femina Virgo parit mundi devota parentem:
      Porta Maria Dei, femina virgo parit. [S. Maria Deipara]
Gaudet amica cohors de Virgine matre Tonantis,
      Virginitate micans gaudet amica cohors.
Cujus honor genuit casta de Virgine plures
      Virgineos flores cujus honor genuit.
Ignibus usta ferit Virgo non cessat a Agatha:
      Eulalia & profert ignibus usta feris: [aliæque plures]
Casta feras superat mentis pro culmine Tecla:
      Euphemie rapidas casta feras superat.
Læta ridet gladios, ferro robustior Agnes:
      Cæcilia infestos læta ridet gladios.
Multus in orbe viget per sobria corda triumphus,
      Sobrietatis amor multus in orbe viget.

[75]

Nostra quoque egregia jam tempora Virgo beavit [ac recentius S. Etheldreda]
      Etheldreda nimis nostra quoque egregia:
Orta patre eximio, regali & stemmate clara:
      Nobilior Domino est, orta patre eximio.
Percipit inde decus Reginæ & sceptra sub astris;
       Plus super astra manens percipit inde decus.
Quid petis alma virum, sponso jam dedita summo?
      Sponsus adest Christus, quid petis alma virum?
Regis & æterni Matrem jam credo sequaris,
      Tu quoque sis mater Regis ut ætherei.
Sponsa dicata Deo bis sex regnaverat annis,
      Inque monasterio est sponsa dicata Deo.
Tota sacrata polo celsis ubi floruit actis,
      Reddidit atque animam tota sacrata polo.
Virginis alma caro est tumulata bis octo Novembres, [corpore per 16 annos incorrupto reperta.]
      Nec putet in thalamo Virginis alma caro.
Christe, tui est operis quia vestis & ipsa sepulcro
      Inviolata nitet, Christe tui est operis.
Hydros & ater abit sacræ pro vestis honore,
       Morbi diffugiunt, hydros & ater abit.
Zelus in hoste furit quondam qui vicerat Evam:
      Virgo triumphat ovans, zelus in hoste furit.
Aspice, nupta Deo, quæ sit tibi gloria terris:
      Quæ maneat cælis, aspice, nupta Deo.
Munera læta capis festivis fulgida tædis:
      Ecce venit Sponsus, munera læta capis:
Et nova dulcisono modularis carmina plectro,
      Sponsa hymno exultas & nova dulcisono.
Nullus ab altithroni comitatu segregat Agni;
      Quam affectu tulerat nullus ab Altithroni.

CAP. XXXIV.

[76] Quod in libro Regum Angliæ Beda doctissimus, plano sermone seu metro, de sacratissima Regina Etheldreda edidit, digestum habemus: nunc etiam quid de ipsa in libro de Temporibus, quod ad multorum efficaciam commentus est, licet breviter, sub eodem tamen sensu quid meminerit, præterire non convenit. [Anno autem Dominicæ Incarnationis sexcentesimo septuagesimo octavo (juxta quod Beda docet) b Synodus universalis Constantinopoli celebrata est, [Idem in libro de Temporibus laudat ejus continentiam,] temporibus Papæ Agathonis, sub Constantino Principe, Legatis Apostolicæ Sedis & Episcopis centum quinquaginta adsistentibus. Quo videlicet anno sancta & perpetua Virgo Christi Etheldreda, filia annæ Regis Anglorum, & primo alteri viro permagnifico, & post eum Egfrido Regi conjux data, quæ per duorum annos thorum incorrupta servavit maritalem, post Reginam sumpto velamine sacro Virgo sanctimonialis efficitur: nec mora, etiam Virginum Mater, & nutrix pia Sanctarum, accepto in construendum monasterium loco, quem Elge vocant: cujus merita varia testatur etiam mortua caro, quæ post sexdecim annos sepulturæ, cum veste qua involuta est, incorrupta reperitur. Verum series historiarum, [& alibi ubi agit de Synodo C P.] cum maximo studio computantes, etiam in Beda invenimus annum præmonstratum depositionis almæ Virginis fuisse, in quo Theodorus Doroverniensis Archiepiscopus, audiens fidem Ecclesiæ Constantinopoli per hæresim (de qua nunc diximus) multum esse turbatam, Ecclesias Anglorum, quibus præerat, ab hujusmodi immunes perdurare desiderans; imperantibus in Anglorum Regnis Egfrido Northanhumbrorum, ipsius videlicet sanctæ Etheldredæ quondam conjuge; Etheldredo, Rege Merciorum; & Aldulfo, Rege Estanglorum, hujus Deo dicatæ feminæ germano; & Lothario, Rege Cantuariorum, ejusdem nepote: sub quorum præsentia c collecto Episcoporum Doctorumque plurimorum cœtu, sicut mandaverat Agatho Papa præfatus, ut cujus essent fidei singulos sedulo inquireret, omnium unanimem in fide Catholica reperit consensum.

CAP.XXXV

[77] Sancta denique Etheldreda, cum subita mutatione de hoc fragili corpore raperetur; [S. Sexburgæ Abbatissæ defunctæ] soror ejus Sexburga, pretiosa virago in monasterii regimine successit (ut jam dictum est) gregemque ibi Dominicum doctrina & forma veræ religionis instruxit. Hoc quippe in augmentum virtutis eam valde provexit, quod corpus jam dictæ Virginis Etheldredæ adeo integrum illibatumque invenit, acsi eodem fuisset die humatum, quod per spatium plurimorum annorum demolitum atque consumptum æstimaverat. Et cum multis volventibus annorum orbitis idefessa ad cæleste regnum anhelaret, graviter ægrotare cœpit, diemque suæ vocationis imminere præsensit. Quæ in medio suorum posita, sacrosanctis Jesu Christi mysteriis exitum suum munivit, cum fidei puritate in manus Creatoris spiritum commendavit, sicque in senectute bona diem ultimum clausit. Sepulta est in decenti loco post beatissimam sororem suam, ubi virtutum suarum merita florere non desinunt: semperque ejus præconia arripiunt incrementa, ut in libro d illius enarratur.

CAP XXXVI.

[78] Elge autem monasterium, solatio Matris & auxilio, Deo providente, qui disponit hominum saluti omnia suaviter, [succedunt S. Ermenilda] diu non destituitur. Etenim voto unanimi & consensu totius Congregationis, S. Ermenilda, post obitum B. Sexburgæ, loco ejus successit. Quæ totius dominationis ambitione neglecta, commendatis Christo Virginibus quibus præfuit, sanctissimam Matrem secuta, ad Christi paupertatem quam optaverat, pauper ipsa devenit: & dum apud homines honorari refugit, apud Deum & apud homines honorem percepit ampliorem: ubi a cunctis digne suscepta, totius Congregationis Mater effecta est. In Anglico quidem legimus, quod Sexburga in Ecclesia de e Sapeya quam construxerat, a B. Theodoro Archiepiscopo sanctitatis velamen accepit, atque ibidem filia ipsius Ermenilda sub ea normam Religionis, spreto Regni culmine, postea sumpsit: quæ dum iter ad Ely paravisset, filiam suam Werburgam pro se in ministerio Abbatissæ, sicut diu optaverat, constituit. Transiit autem plena sanctitate & justitia ad regna cælestia, & cum matertera sua, sancta videlicet Etheldreda, juxta matrem suam requiescit condita. Testatur mors ejus pretiosa quantæ sanctitatis & pietatis extiterit, quod liber vitæ ejus plenius docet.

CAP. XXXVII.

CAP. XXXVIII.

[79] Sponsa igitur Domini Werburga cum quibusdam ecclesiis præesset, ut supra dictum est, [& S. Werburga;] post dilectæ genitricis suæ obitum jure Prælationis etiam monasterium Elge suscepit. Elegit tamen Divina præscientia & voluntate Heanburgensi monasterio requiescere corpore: in quo loco Dei margarita cum debita reverentia tumulata, pluribus signorum indiciis se probat vivere in cælesti gloria. Unde tandem in f Cestram, qua nunc requiescit, est translata. Eam quippe post ipsius decessum, beatæ feminæ quarum nomina solius Dei novit scientia, nobis autem incognita, sub vitæ Regularis observantia locum Elge in honore & sanctificatione usque ad vastationem a Danis gestam servaverunt. Post discessum vero SS. Etheldredæ, Sexburgæ, Ermenildæ atque. Werburgæ, Ecclesia, Elge minime vacabat ab opere Dei: [sub quibus permansit vigor regularis.] imo virtus divini cultus, sub beatarum regimine feminarum, non tepescente, sed magis ac magis in ea fervescente fervore disciplinæ regularis ac custodia monasticæ professionis, multis annorum evolventibus orbitis, floruit. Sed & ecclesias ac monasteria, quæ quaquaversum in Anglia erant, quamquam diversis provinciis diversi Reges præessent, & vario sub eventu frequentia invicem bella succederent, in pace & securitate atque Christianæ legis augmento conservavit gratia supernæ misericordiæ. At humani generis improbus hostis, tantæ serenitatis tempora non sustinens (quoniam appetitu bonæ voluntatis caret, bonis invidere non cessat) solito livore: infectus, iram ac nebulosam concitavit tempestatem in cunctis Angliæ finibus.

ANNOTATA G. H.

a Notæ sunt hæ Sanctæ, & coluntur, Agatha, 5 Februarii; Eulalia, 12 ejusdem, Tecla, 23 Septembris; Euphemia, 3 ejusdem; Agnes 21 Januarii, Cæcilia, 22 Decembris.

b Imo Concilium illud CP. inchoatum fuit mense novembri anni 680, & absolutum 16 Septembris anni 681; in quo Monothelitarum hæresis' condemnata est a 289 Episcopis.

c Concilium Panbritannicum Hedtfeldæ celebratum est anno 680, 15 Kal. Octob. Consule Concilia Spelmanni pag. 168. Colitur S. Theodorus Archiepiscopus 19 Septembris.

d Librum proprium de Vita S. Sexburgæ utinam nobis inveniat aliquis: nonnihil edidit Capgravius, & post hunc Alfordus, qui obitum ejus refert ad annum 699, & diem 6 Julii.

e Scapeya, seu Shapeia, monasterium in regno Cantii.

f De hac translatione nihil in Vita 3 Februarii, scilicet ante illam scripto; sed aliqua adjecimus ex Capgravio: illam Joannes Brompton in Chronico asserit, factam anno 875, quando Heamburgenses, pavore Danorum soluti, corpus ad Cestriam, tamquam ad locum tutum, transtulerunt.

CAPUT VIII.
Irruptiones Danorum. Insula & monasterium Elyense vastatum. Sanctimoniales & Clerici occisi.

CAP. XXXIX.

[80] Anno autem ab Incarnatione Domini octingentesimo sexagesimo sexto, regnante Rege Etheldredo Occidentalium Saxonum, [Dani irrumpunt anno 866] magna a Paganorum classis sub Rege Inguare, cum duobus Fratribus ejus Evulfo & Hasdene, cum collega suo Ubba nomine, totius doli & malitiæ illi per omnia consimili comitantibus illos tribus Regibus, Hostenio, Bagseg & Guthrum, & eorum fortitudine; cum plurimo comitatu Ducum & Procerum (quos enumerare onerosum est, in Chronica vero describuntur) cum innumerabili multitudine fortium pugnatorum, de b Danubia in Britanniam advenit, & in regno Orientalium Anglorum, [in Eastangliam,] quod Estangle dicitur, hiemavit: ubi Deo acceptus Edmundus fidei Christianæ cultor tenebat imperium. Hi omnes persecutores Christianorum erant, adeo crudeles naturali ferocitate, ut nesciant malis hominum mitescere: absque ulla miseratione pascuntur hominum cruciatibus; & juxta Prophetæ vaticinium, quod ab Aquilone venit omne malum, flante Borea, a gelidis nativitatis suæ sedibus gens eadem nequam prosilivit, subitos ac neciferos turbines in omnes fines Britanniæ flavit, nunc mari nunc terra circumiens, flammis ac ferro cuncta depopulans: & nisi divina impediretur miseratione, conata est in exterminium adducere totius fines Britanniæ: & quia legis Dei cultores eos esse noverat, omnino delere aut servituti eos subjugare nitebatur. [Jerem. I. 14] Cum Christicolis pacem habere noluit: unde monasteria, Divino permittente judicio, universa ab ipsis fundaminibus diruens, cædibus & incendiis devastabat.

[81] [ac deinde Northumbriam,] Gesta sunt hæc anno primo regni præfati Regis Etheldredi, filii Edelwlfi. Deinde anno secundo gens prædicta, atrox & impia, de Orientalibus Anglis ad Eboracam civitatem migravit: illic maxima ex parte omnes fere Northumbrensium cœtus, occisis duobus Regibus Osbrith & Elle, deleti occubuerunt c: qui vero evaserunt, pacem cum Paganis pepigerunt. Tertio autem post anno, prædictus Paganorum exercitus, Northumbros relinquens, venit Merciam; [Merciam,] & d Swthingham adiit, & ibi hiemavit. Quibus illic advenientibus, Burthredus Rex Merciorum pacem iniit: quem post annos septem pace rupta regnum deserere, Romamque contra suam voluntatem adire coëgerunt, Regnumque Merciorum suo Dominio subdiderunt. Loca Sanctorum & monasteria ancillarum atque servorum Dei, undique deprædantes, combusserunt. Et iterum anno quarto Eboracum rediit, ibique per annum mansit. In quinto vero, per Merciam ad Orientales Anglos transivit, & in loco qui dicitur e Theodford hiemavit: quo etiam anno gloriosus Rex f Edmundus ejusdem provinciæ (sicut in Chronica legitur) a præfato Rege Pagano Inguare martyrizatus est: sicque Rege occiso, [atque Orientalem Angliam invadentes,] Pagani nimium gloriantes, totam illam regionem suo dominio subdiderunt. Quo etiam (ut sequentia insinuant) anno ecclesia de Ely igne combusta est, extinctis omnibus qui intus erant.

[82] His ita gestis, prædictus Rex Ederedus, Dei fultus adjutorio, [cæduntur ab Ederedo Rege] ex omnibus qui tunc Angliæ præerant, solus resistere potuit. Hic congregato non modico exercitu apud g Æsemdum hostes invasit, ubi diu atrociter utrimque pugnatum est. Quo in loco Pagani divino judicio Christianorum impetum non ferentes, alter de duobus Paganorum Regibus Ubba & quinque Comites occisi occubuerunt, & multa millia illorum occisa corruerunt. Cecidit ergo Baseg Rex, Sidroc senex Comes, Sidroc Comes junior, Osebertus Comes, Prene Comes, Haraldus Comes, & totus eorum exercitus in fugam versus est: sed eodem anno Rex Ederedus ex hac vita discessit, cui successit frater ipsius Elwredus: qui acer ingenii, per Baldum & Joannem doctissimos Monachos tantum instructus est, ut in brevi librorum omnium notitiam haberet, totumque novum & vetus Testamentum in h olalogiam Anglicæ gentis transmutaret. Hæc si quis plenius scire voluerit, in Chronico per ordinem singula reperiet.

CAP.XL.

[83] Postquam igitur permissu divino, præfata gens barbarorum hostili pervasione cuncta Anglorum bona diripuit, [Iidem vastata tota Anglia] vastavit, incendio consumpsit, monasteriorum septa diabolica rabie fœdavit; tandem ad notitiam Elyensium pervenit accolarum. Omnis undique ætas, omnis utriusque sexus conditio, vivendi conducta amore, maluit huc atque illuc fugiendo substantiæ dispendium pati, quam feritatis hostium globis congredi. Hujus siquidem communis tribulationis & miseriæ nullatenus expers fuit Elyensis insula; [Elyam aggressi,] præsertim cum paludes & aquæ quibus circumcingitur in mare porrigantur, & sit ab ipsis æstuantis æquoris fluctibus quarumlibet navium ad eamdem insulam non difficilis accessus. In hanc vecta est aliquando gens eadem cum multis navibus, putans vacuatum defensoribus occupare locum. Exitus loci deprecationibus atque etiam insidiis, urget, ut inhabitantes aut vinceret, aut obsidione fatigatos in deditionem susciperet, aut loco excedere compelleret: adversum quos atrociores quique accolarum indigenæ obsistere nituntur. Contigit namque cum finitimam regionem suæ ditioni subjugarent, [a collectis ad defensionem accolis profligantur.] multos ex Anglorum nobili genere ad insulam se conferre: tamen veriti tantæ multitudini forte ne quidquam infortunii occurreret, quamquam vividi bello gestarent dextram, satisque sufficiens his crederetur negotiis, & quandoque aliis prævalerent Barbaris: missa undique legatione vicinos in auxilium convocant, atque delectam armatorum manum sibi applicantes, ad internecionem hostem citius prosternunt penitusque delent.

[84] [Sed majori numero regressi] Hoc denique pacto ab oppressione liberati aliquando, respirare videbantur, sed non adeo diu hac libertate exultare valuerunt: verum prædictus malignorum cœtus, virtute fortiore, congregato exercitu, cum suo Rege, plurimo stipato militum agmine ruente, debacchationis spiritu sæviens in eos irruit, pervadit, atque prosternit. Plurimi incolarum vectibus cæsi in capite, quorum funera solenni sepulturæ tradi prohibita sunt, escis bestiarum & volatilium sunt projecta. Ad cœnobium autem Virginum, [promiscuā omnium cædem edunt.] quod gloriosa Virgo & sponsa Christi Etheldreda construxerat, tandem perveniens, pro dolor! invadit, Sancta contaminat, conculcat ac diripit: protenditur rabidorum gladius in lactea sacrataque colla; mactatur ut victima innocua sanctimonialium caterva; & quoscumque reperit sacri desiderii Fratres & Sorores, absque ulla humanitatis consideratione, præcipiti perimit strage i. Sicque monasterio, quod vera Dei Christicola Etheldreda construxerat, cum Virginibus, & ornamentis, & Reliquiis Sanctorum & Sanctarum combusto, civitate etiam spoliata & cremata, prædæ ubertate ditati, omniaque ejusdem loci adimentes mobilia atque utensilia, inimici Domini redierunt ad propria.

CAP. XLI.

[85] Erat inter ipsos ferocissimorum hostium cuneos, quidam aliis immanior & crudelior satelles diaboli, spirans cædis & sanguinis, avaritiæ sectator, alienarum rerum truculentus appetitor. Is dum tumulum Deo dilectæ Virginis Etheldredæ intueretur, repositum inibi thesaurum esse arbitratur. Nil moræ interponit; & mox bipenni, [Unus Sanctæ tumbā effringens, spe reperiendi in ea thesauri,] quam cruentis gestabat manibus, marmoreum vas, quo corpus pausabat virgineum, crebris ictibus ferit a latere; ut eo scilicet effracto, pecunias, quas intus falso credebat reconditas avide diriperet; nesciens infelix, quam properum tempus divinæ animadversionis immineret, quo pœnas luiturus miserabiliter de medio foret rapiendus. O piratam miserrimum, culturæ Deitatis nescium, terreni lucri cupidum, infelici casu ruiturum! Qui dum corruptibilis pecuniæ facibus exitialiter ardet, thesaurum virginalem & incorruptibilem inquietare non timet. Tota vi ferientis percutitur lapis sepulcralis, quo velut in thalamo requiescit Christi sponsa perennis. Multiplicantur ictus, foramen efficitur, quod usque hodie manens cernitur. Quo facto, nulla cælestis vindictæ fit dilatio: [oculis e vulsis expirat.] sed confestim oculis ab ejus capite divinitus avulsis, sacrilegam inibi vitam finivit. Quod cernentes ceteri, ulterius almam Virginis glebam inquietare non præsumpserunt.

[86] Ad ultimum ferro & flamma cuncta consumunt, nec quidquam potest esse residuum, quod non disperdat manus impia barbarorum. Totus pæne trucidatur Clerus, [Quidam postea reversi locum utcumque restaurant,] adducitur in captivitatem quisque residuus. Sicque locus misere jacebat a cultu divini officii & timoris omnino desolatus; nullus qui ministerium impleat remanet, aufertur canticum laudis & lætitiæ, sonat vox luctus undique & miseriæ. Ex ipsis denique Clericis qui vitam suam k deprecati * sunt, post aliquot annos octo reversi sunt: de quibus aliqui in decrepita ætate, transcursis multorum annorum curriculis, usque ad tempus Edredi Regis pervenerunt. Hi, [infelici conatu.] prout poterant tantæ calamitatis tempore ecclesiæ porticus resarcientes, divinum solvebant obsequium. Verum ipsis alii succedendo Clerici, more perversorum superbiæ & avaritiæ dediti, non Canonici, imo vitam irreligiose ducentes, in errorem & temeritatem contempta honestatis reverentia inciderunt. Quorum insolentiam Deus, ob sanctæ Virginis meritum, mira indignatione dissipavit, ac justa examinatione damnavit: de quibus suo loco dicendum est. Hæc quoque gesta sunt anno Dominicæ Incarnationis octingentesimo septuagesimo; centesimo autem & nonagesimo sexto, ex quo beata Etheldreda in Ely facta est Abbatissa.

CAP. XLII

[87] l Alwredus igitur Rex prædictus, post fratrem regnum strenuissime tenuit viginti octo annis & dimidio; sed laboriosissime impugnatus, [Succedunt Reges, Alfredus,] videlicet ab ea qua frater ipsius Pagana gente, quam ipse & filii ejus de cælo adjutus protrivit atque delevit. Ab isto vere Anglia, usque in hunc diem, sub uno Rege aucta est, regnavitque filius ejus pro eo m Edwardus dictus senior. Hic multo latius quam pater fines regni dilatavit, [Edwardus senior,] siquidem civitates & urbes maximasque provincias, quas Dani multo tempore possederant, obtinuit & possedit, Regesque plures in deditionem accepit. Insuper duos Reges, fratres scilicet Inguare Regis, Ewlfo de Halsdene, post plurimos annos occidit, n & cum eis cæsa multa millia Paganorum corruerunt. Post multas vero res egregie gestas, anno regni sui vicesimo quarto, ex hac vita transiens, Edelstano filio Regni gubernacula reliquit: [Edelstanus,] quod strenuissime per decem & sex annos tenuit. o Post quem frater ejus Edmundus successit, cui Regina sua Edrida duos filios peperit, Edwinum & Edgarum. Et cum peperisset Edgarum, S. Dunstanus audivit in sublimi voces psallentium atque dicentium: p Pax Anglorum, exorti nunc pueri & Dunstani nostri tempore. [Edgarus,] Hæc genealogia nobilissimi Regis Edgari, Anglorum Basilei, multorum cœnobiorum fundatoris & restauratoris incliti, qui Elgicam ecclesiam gloriosius restauravit & possessionibus locupletavit: quod imposterum præterire indignum est. [Edmundus.] Edmundus quoque Rex præfatus, cum per septem & dimidium annos Regnum magnifice tenuisset, q interficitur, & Glastoniam delatus, a B. Dunstano Abbate sepelitur: moxque proximus heres Edredus fratri succedens, Regnum novem annis & sex hebdomadibus tenuit.

ANNOTATA G. H.

a Quis status Regum Daniæ fuerit hoc seculo 9, potissimum priore hujus seculi parte, diximus 3 Februarii ad Vitam S. Anscharii, Danorum Apostoli, § 7 & sequentibus. Ex istis hi progeniti: quorum Duces, inquit Huntindomensis lib. 5 pag. 148, fuerunt Hinguar & Ubba, viri strenuissimi, sed crudelissimi. Perendinantes igitur in hieme in Estangle, inducias & equos ab eis acceperunt: & addit West-monasteriensis, qui pedites erant, equestres effecti sunt. Brompton ait dictos Hinguar & Hubba, natos patre Lotheberco, de stirpe regia, forte Inguane seniore, de quo a nobis ad Vitam S. Anscharii actum. Addit Brompton, appulisse apud Rodham villam provinciæ Nordfolch.

b Danubiam etiam scripsit ad hunc annum 866 Hovedenus quem descripsit auctor noster; videnturque eorum ætate opinati Angli, septentrionales populos ex Pannonio processisse, & a Danubio, ad quem habitarant, acquisitum regnum appellasse Danubiam, quæ deinde contracte dicta sit Dania. Contrarium potius credendum fuerat; sicut constat Gothos, nunc Suecos, ab Aquilone profectos Gothiam sibi ad Danubium constituisse seculo 4.

c Addit Hovedenus, Hæc gesta feria sexta ante Dominicam Palmarum (11 imo 12) Kalendas Aprilis. Nam Pascha celebratum 30 Martii fuit.

d Idem Hovedenus Notingham adiit: adjacet ea provincia Eboracensi agro: & Ingulfus Beorrodus Rex, inquit, Paganos Nothingam relinquere coëgit, & Eboracum repetere.

e Theodford, vulgo Thetford, quasi vadum Thet fluvioli, e Suffolcia confluentis, in cujus confinio est provincia Norfolciæ.

f S. Edmundus colitur potissimum 20 Novembris. Corpus in Bederici-cinte propria ecclesia conditur.

g Eschedun Hovedeno, qui asserit hanc victoriam obtentam anno 671.

h Ita Mabilio: est autem Græce ὁλολογία, integra sermocinatio, Eographum Catologium, quidsi Catalogia legatur, vel potius Analogia, similitudo, æquiparatio?

i Hæc contigisse anno 670, indicatur in Historia Elyensi: ultimo autem capite Dani appellantur Normanni id est viri Septemtrionales.

k In eadem Historia, deprædati sunt; Mabilio etiam deprecati legit, sed verba, Vitam suam, omisit, sine quibus rursum num. 92 litt. b legitur deprecati.

l Alfredus, sive Alevredus, regnavit ab anno 872 ad annum 901.

m Edwardus senior regnavit ab anno 901 ad 924.

n Hæc contigerunt anno 907, & passim ab Anglis describuntur.

o Edulstanus præfuit ab anno 924 ad 940.

p In Vita S. Dunstani 19 Maji hæc proferuntur.

q Interficitur a latrunculo, anno 946, die 26 Maji, in festo S. Augustini Anglorum Apostoli, feria 3, Indictione 4. Ita Hovedenus. Omnia consentiunt litteræ Dominicali D.

CAPUT IX.
Pœna Canonicorum sacrum corpus & vestes ejus incorruptas temere attrectantium, tempore Edredi Regis.

CAP. XLIII

[88] Hujus autem tempore mirum & audientibus valde stupendum apud Ely de Sacerdotibus ibidem degentibus contigit, quod unus illorum, Alfelmus nomine, sub persona alterius de se, qui errori & facinori eorum consenserat, asseruit, scripsit, quod hic sub silentio non præterimus. * Transactis haud eminus ætatis hujus temporibus in Anglorum gente, Edredo regnante, quando zelo caritatis frigescente, atque jugo iniquitatis fervescente; Britannici orbis cœnobia, pȩne ab ipsis fundaminibus omnia aut ultione omnipotentis Dei in universa jacebant provincia, semirutis (pro nefas!) maceriis desolata; aut si quæ in antiquis urbibus remanserant integra, ab utriusque sexus Canonicis, nomine, non dignitate, erant occupata diutissime; contigit quoque ut monasterium Elge, quod situm est in insula, in qua sancta virgo Etheldreda requiescit, cum germana nomine Sexburga, ac venerabili nepte Ermenilda, sub eorum transiret Dominia. Quorum Archipresbyter, Præpositus & Magister, [Archipresbyter proposuit aperire sepulcrum Sanctæ:] instinctu fraudis dæmoniacæ, ausus est sepulcrum sacræ Virginis violare, licet haud impune, tamen ista ratione. Appropinquante quadam tempestate ejusdem præpollentis sanctæ prædictæ solennitatis die, convocavit ceteros Sacerdotes ac Clericos quibus præerat, cum quibus basilicam ingressus, ad eos dixit: Volo indubitanter scire, si venerabilis Virgo Etheldreda etiam nunc integra manet carne, sicut referunt sacra scripta venerabilis Bedæ in historia gentis Anglicanæ; aut si aliquid omnino ex ea manet in monumento, in quo olim tumulata est corpusculo: quoniam mihi non videtur esse verisimile, sed potius credo quod nihil est in sarcophago. [ceteris ne id tentet dissuadentibus,] Qui respondentes Magistro infausto dixerunt: Quomodo ausus fuisti mente scelus concipere, ut mausoleum Virginis intemeratæ ullo modo cogitares aperire? Nonne omnes scelerata morte properanter debemus vitam finire, nisi ocius cessaveris a tam illicita præsumptione? Quibus ille respondit protinus: Credo, quodsi Virgo tam sancta, ut olim, in præsenti jaceret basilica; per eam Deus plurima istic fecisset miracula.

[89] Tunc unus de Sacerdotibus illi dixit: Idcirco, Didascale, tales profers sermocinationes, quia noviter ad istam insulam ex alia veniens provincia, minime virtutum vidisti miracula, quæ Conditor rerum peregit innumerabilia, per hujus sacræ Virginis merita. E quibus ex pluribus tibi referam perpauca, [quorum unus refert miracula] quæ paulo antequam huc adventares sunt patrata. Quædam matrona in quodam huic vicino commanebat vico, quæ circiter sex annos ita erat contracta, intolerabili morbo & paralysi, resoluta omni membrorum compage, ut nulla ratione manus ad os dirigere, nec venerabile salutaris signum Crucis propriæ fronti imprimere, nec a fulto a valeret surgere absque famularum juvamine. Hæc postquam medicis multam irrogaverat pecuniam, [in paralytica 6 annis,] nec curationis ullam ab eisdem suscepisset medelam, supernæ respectu clementiæ, ad istam, bis quatuor mancipiis deferentibus, accessit aulam: in qua cum ipsa vigilaret nocte, meruit sanitatem recipere, & propriis incedens vestigiis reversa est ad propria, laudans & glorificans Dei omnipotentiam.

[90] [muto 7 annis] Quidam etiam adolescens, per septem annorum curricula, degebat illo in tempore in quadam villa, quam Bradeforde appellant illius loci incolæ: qui similiter ut a parentibus ad hoc templum est deductus, statim soluta sunt vincula linguæ ejus, & profatus est rectis sermonibus; dicens coram cunctis circumstantibus: Redeamus, fratres, ad hospitium; quoniam per beatæ Virginis Etheldredæ meritum, largiente omnia creante Deo, curatus sum. Quædam denique puella, a primordio suæ nativitatis cæca, post transacta decem annorum spatia, illis diebus feliciter est delata ad hæc templi mœnia. Hæc, mox ut ingressa est basilicam, suscepit oculorum medelam; [cæca 10;] & cœpit mirari hujus mundi machinam luculentam ac fulgidam, jubarque solis rutilans quod numquam ante viderat; Deum auctorem rerum magnificans, qui omnia quæ cernebat miranda creaverat. Quidam etiam juvenis, manum habens aridam, [manu arida,] accessit ad sacratissimam hujus almaæ Virginis tumbam; quam illico extensis lacerti nervulis, me adstante, valuit aperire viribus receptis: quod videntes populi qui aderant, benedixerunt Dominum qui creavit omnia.

[91] Quidam etiam Sacerdos in isto commanebat cœnobio, [& ancilla Presbyteri,] qui propriam compulit servulam in horto colligere olera, Dominica die ante Tertiam. Hæc dum sudem arripuisset ingentem, quatenus properanter Domini sui expleret jussionem; manus ejus tam firmiter adhæsit ligno, quod tenebat avide, & unde herbas evellere desiderabat illicite, ut nullus hominum quolibet conamine stipitem a manu mulieris potuisset dirimere. Quæ dum immenso torqueretur cruciamine, nullum valentes miseræ aliud juvamen impendere, fustem in utraque manus inciderunt parte, sicque permansit annos quinque. Quibus expletis, rotante cæli cardine, [ob Dominicæ violationem punita] contigit nos convivaturos quadam die ad domum prædicti Sacerdotis convenire. Quam dum conspexissemus cruciari ultra modum, facturam Dei perire condolentes nimium, concordi voto ad convivantem diximus Presbyterum: Antequam sumamus cibum, pariter ducamus ad istud hanc mulierculam templum; suppliciter deprecantes omnium Auctorem creatorum, quatenus ei dignetur misereri, per gloriosum sanctæ Virginis. Etheldredæ interventum. Qui respondens omnibus, [atque ad tumbam curata.] gaudens dixit Fratribus: Omnipotens Deus pro tam utili consilio vos collocet in cælesti regno, ubi Sancti fruuntur lumine perpetuo. Qui basilicam ingressi, mox ut rogaverunt Dominum, de manu extensa mancipii prosiliit lignum, quod jam carne consumpta adhærebat compagibus ossium: sicque mulier divinum percepit medicamentum, & cœtus Clericorum regressus est ad convivium, gratias ac laudes referens Salvatori Christo.

CAP. XLIV

[92] Quapropter te moneo, Magister, ut ab audacibus & illicitis inchoamentis properanter cesses. [Ille nihilominus propositi tenax,] Quodsi sermonibus meis credere nolueris, condigna in primis morte morieris, ac deinde suppliciis condemnatus sempiternis infeliciter, perpetuis cruciatibus subjacebis, vermibusque tartareis ac infernalibus incendiis. Qui bis ac ter commonitus a prudenti sene, noluit cessare a scelestissimo conamine: sed convocavit quatuor juvenes ex Clericali Ordine, quos facile conduxit in ruinam ac condemnationem perpetrato crimine. * Erat namque in arca qua quiescebat Virgo sancta, quædam rimula, [accedit ad rimam, olim a sacrilego Normanno factam,] quæ (ut nobis quidam senex retulit, quod ab ipsis Sacerdotibus qui hæc viderunt didicit) a Paganis Christi culturam dissipantibus facta fuerat. Namque Normanni, crudeles populi, olim, quemadmodum Anglorum plurimas atque Francorum provincias, deprædaverunt Elgicam nihilominus insulam. Qui postquam omnem Clerum, Sanctimoniales, ac populum ferro & igne depopulati sunt, pueros atque senes crudeli morte perimentes, adolescentes captivos ac juvenes ad extraneas duxerunt regiones. E quibus unus immanis Normannus, ausus est accedere ad sepulcrum Virginis egregiæ, qui exiguam manu ferens bipennulam, ter quaterque marmoream in qua jacebat percutiens cistam, sperans immensam invenire pecuniam, confestim ut exiguam fecit fenestrellam, oculos amisit & vitam. Ex ipsis denique Clericis, qui ex Elgico b deprecati sunt cœnobio, post aliquantos annos, octo ad ipsum repedaverunt locum. E quibus aliqui jam in decrepita ætate provecti, transcursa multorum curricula annorum retulerunt seni præfato eo tempore adolescentulo, sicut scriptum est in hoc codicillo.

[93] [& per eā palpat corpus, aliique post eum:] Quid plura verbis prosequor superfluis? Ad hanc Presbyter infelix cum scelerum sodalibus accessit, qui accipientes surculos c marathi unde fuerat cooperta totius superficies pavimenti, quosque ponentes in sarcophagi foramine, post suum d Magistrum omnes ausi sunt palpare corpusculum sanctæ Virginis. Tunc Sacerdos ait: Nunc remoto ambiguitatis scrupulo indubitanter scio, quia adhuc in hoc tumulo requiescit sacra Virgo, sic integra permanens carne. Tunc senex, qui ante prohibuit, ad eum dixit: In proximo plus debes scire, quod percussus jacebis Dei ultione. Qui rursus ait, flocci pendens vaticinia senis; Modo volo videre, si vestes ejus etiam nunc permanent integræ. Qui candelam cohærentem virgulæ per foramen immisit arculæ, [ardente supra vestes incombustas candela nil motus,] quæ beata continebat membra Sanctæ: sed plus intus nequivit adspicere, quam si foret cæcatus utroque lumine. Verum ardens candela (ut perhibent) cecidit supra Sanctam, & tamdiu ardens super sacras mansit vestes, donec tota concremata est, eas contingere flamma metuente. Cuncti tamen qui aderant lumen candelæ prospiciebant, quod per foramen de sepulcro exibat; & quidquid intra latebat cremari pertimescentes, dixerunt Sacerdoti totius criminis auctori; Melius foret te non fuisse natum, quam committere scelus tantum. Quia nec ideo cessavit a malo diræ mentis proposito: [violenter eas arripit, ex iisq; particulam abscindit;] accipiens namque partem virgæ, acuit eam in uno capite, quod rursus findens cultelli mucrone, infixit vestibus Virginis sanctissimæ, quater quaterque in gyrum complicans, toto conamine omnium qui aderant, ad foramen usque pertraxit: & quia nullam læsionem habebant, mirari cœpit. Qui confestim ingentem machæram arripuit, & exiguam exinde particulam dæmonum suasione incidit, ceteris sodalibus, quatuor videlicet prædictis juvenibus, ipsam vestem sursum trahentibus & omni virtute retinentibus. Quæ, postquam sceleratorum contactu est violata, ita ab immundis eorum manibus est subtracta (sicut retulit Presbyter, qui hujus criminis fuit particeps) quasi eam infra tumbam duo fortissimi milites retraherent, & quasi ipsa adhuc Virgo sancta vivens eis diceret; Nec Dei, nec meam habeatis gratiam, quia ausi estis corrumpere sindonem meam.

[94] Quid multa? Mox ingens pestis arripuit domum illius Sacerdotis, quæ conjugem ejus ac liberos omnes cita morte percussit, [sed mox punitur sua & suorum cita morte,] totamque progeniem funditus extirpavit. Ipsum quoque, ad alterum commigrantem locum, post paucos dies deduxit in infernum, quoniam non purgavit per pœnitentiam scelus commissum. Sed & de ipsis quatuor fautoribus divina ultio peremit duos ocius; [uti & socii duo,] tertius, cum esset institutus officiis litteralibus, Ecclesiasticis, ac Sacerdotalibus, ita protinus in amentiam versus, quidquid scivit est oblitus, quasi nihil didicisset penitus; & adhuc vivens luit pœnas de tam grandi facinore, [tertius amens fit:] quoniam per singulos menses perdit sensum, mentis vigore deficiente, luna ætatem, quam e tum habebat, repetente. Quartus vero fuit prælibatus Presbyter Alfelmus, qui & ipse gravi ægritudine correptus, [quartus a paralysi] ferme per octo menses mansit paralyticus; donec parentes mœsti ac dolentes, quibus erat unicus, detulerunt eum cum plurimis muneribus ad beatissimæ Virginis corpus. Qui dum ibidem ipsa vigilarent nocte, promittentes per Sacramenta satisfactionem, meruit eorum æger recipere sanitatem, [Sancta invocata sanatur.] per Virginis almæ Etheldredæ intercessionem; & mane glorificantes cosmi Redemptorem, læti reversi sunt ad eorum mansionem. Ecce quid infideliter dubitantis temeraria generavit præsumptio; ecce quid injusta juste promeruit actio. Habeant ex hoc quilibet sacrarum f indigni attrectatores Reliquiarum, quia non nisi cum cordis munditia & humilitate id debent præsumere.

CAP.XLV.

[95] Sed nec quidem ecclesia sic, ab iniquorum cessavit Presbyterorum dominio, [Mansit autem ecclesia sub Canonicis] verum sub eorum naufragosa gubernatione, usque ad duodecimum regni gloriosi Regis Edgari annum, fluctuabat. * Egregius quoque Rex Anglorum præfatus Edredus decimo anno regni sui ægrotavit & g mortuus est: cujus frater, dico Edwinus, Regis scilicet Edmundi & sanctæ h Edrigydrȩ Reginȩ filius, regnum suscepit; quatuor annis regni peractis defunctus est, & Wintoniæ in monasterio novo est sepultus. Cujus regnum suus germanus i Edgarus, ab omni Anglorum i populo electus, anno ætatis suæ sexto decimo suscepit (& ipse de genere Kinegilsi eximii Regis, qui primus Westsaxonum Regum fidem Christi a S. k Birino percepit) a B. Dunstano decenter institutus, Regno Anglorum leges justas constituit, [usque ad 12 annum Edgari R.] regnoque tranquillissimo omni tempore potitus est: destructas quoque ecclesias renovavit & ditavit, abjectis ex cœnobiis Clericorum næniis, ad laudem Dei monachorum & sanctimonialium catervas aggregavit, sicut & sequente docetur opere. Nunc his finem imponentes nimiam prolixitatem devitavi; tempus enim est ut sequentis libri ordinetur initium, & ut loquendi vires interim per silentium reparentur.

ANNOTATA G. H.

a Apposuit Mabilio, forte ex lecto.

b Forte Vitam suam deprecati sunt, ut supra monuimus.

Μάραθος sive Μάραθρος Græce, Latine Fœniculus, aromaticæ herbæ genus, apud auctorem de medicamine faciei, Ovidio suppositi, sic memoratum,

Profuit & marathos olentibus addere myrrhis
Quinque parent marathi scrupula, myrrha novem.

d Locum hunc restituo ex Epitome Cottoniana apud Whartonum pag. 602 licet Mss. sic haberent: Accipientes sacculos marathi, quibus compta… post triduum omnes magistri: quæ nullum sensum faciebant.

e Mabilio quantum, melius ecgraphum nostrum quantam, & Epitome Cottoniana simpliciter quam, forte autem intelligitur novi-vel pleni lunium, quibus recurrentibus gravius affligi solent ii quos Lunaticos vocant, puta epileptici aliique similes.

f Delevi, quia abundabat, vocem Virginum.

g Anno 955 mortuo Edredo succedit Edwinus.

h Hanc necdum invenimus ullis Fastis inscriptam.

i Edgarus incepit regnare anno 955.

k S. Birinus colitur 3 Decembris.

LIBER SECUNDUS.
De restauratione & statu ecclesiæ S. Etheldredæ sub Abbatibus, ejusque secunda translatione.

PROOEMIUM
Ejusdem Thomæ Monachi Elyensis.

[1] [Collecturus in hoc libro veteres chartas,] In præcedente monstratum est opere, qualiter in Ely S. Etheldreda, & post illius sequaces fabricaverunt, sive illic Deo complacentes vixerunt, vel a quibus locus ille fuerat desolandus, siquidem apparet. Tandem importune compellentibus me quibusdam ex nostris, ne ab incepto vacarem, sed gesta nostræ Insulæ, ut spoponderam, exequerer. Et nunc in tanto negotio, licet minus sufficiens inveniar, viribus ac sensibus pusillus, tamen advocatricis meæ Etheldredæ confidens solatio, excusso aliquando torpore, sic ad rogata exequendum festino; & in unum congesto volumine explicare, seu majora, seu minora, [de vulgari Latine redditas,] ut res expostulat, præsertim qui locum restauraverunt, & illorum testamenta, quæ vix & maximo cum labore exquisivi, & ea de vulgari in Latinum commutavi: sed singula in diversis sparsa locis demum collegi. Quæ cum multorum testimonio inserta; minime cognoscantur etiam nobis, compendia aliis porrigimus: nam dulcis sæpe & grata cognitio est, etiam nota relegere, ac gestit animus in aurem replicari.

[2] Et cum Gentilium figmenta vel Stoicorum deliramenta summo studio videamus composita, [itaque suppleturus quæ desunt Vitæ S. Ethelwoldi,] & publice celebrata; operæ pretium est Sanctorum facta memorari, quorum merito sanctitas refulsit: ex quorum collegio Domini Confessor Ethelwoldus, doctrina & sanctitate extitit: qui ecclesiam nostram a Danis destructam restauravit, magna illic & digne memoranda gessit; quæ non plene in libro a Vitæ illius exarata sunt: quæ dum vir egregius & prudens, Herivæus, [proponit sequi simile opus Herivæi Episc.] primus Elyensis Episcopus, ut relatu digna compererat, de Anglico in Latinum transferri fecit; sicque opere expleto, librum de terris S. Edelwoldi nominavit: constat autem iste liber de tempore monachorum prospera eorum sive adversa plene denuntians.

ANNOTATA D. P.

a Librum hunc Mabilio edidit Sec. 5 Benedictino pag. 606 pro 1 Augusti auctore (ut videtur) Wolstano Monacho, S. Ethelwoldi discipulo, ex Ms. cœnobii Uticensis in Gallia, ubi caput 23 de hoc argumento sic habet: Non solum in finibus Orientalium Saxonum, verum etiam in remotis partibus Britanniæ, sanctus Antistes Adelwoldus, ad Dei omnipotentis servitium Monachos aggregare curavit. Est enim quædam insula famosa, in partibus Orientalium Anglorum sita, paludibus & aquis in modum insulæ circumdata, unde & a copia anguillarum, quæ in eisdem paludibus capiuntur, Elige nomen accepit: in qua regione locus omni veneratione dignus habetur, magnificatus nimirum Reliquiis & Miraculis S. Etheldredæ, Reginæ, & perpetuæ Virginis, ac sororum ejus; sed in ipso tempore erat destitutus & regali fisco deditus. Hunc ergo locum famulus Christi, pro dilectione tantarum Virginum, magnopere venerari cœpit: datoque pretio non modicæ pecuniæ, emit eum a Rege Eadgaro, constituens in eo Monachorum gregem non minimum; quibus, ordinavit Abbatem Brithnodum, Præpositum suum; & ejusdem loci situm monasterialibus ædificiis decentissime renovavit; eumque terrarum possessionibus affluentissime locupletatum, & æternæ libertatis Privilegio confirmatum, omnipotenti Domino commendavit. Hoc brevi compendio totum fere contiñetur, quod præsenti libro faciendum suscepit Thomas ad singularia quæque descendens. Restrictior tamen est primo hoc capite quam postea fuit librum miraculorum scribens, & initium sumens a restauratione Elyensi: quare inde potius ipsum hic dedi, additis [ ] per quæ discernantur amplificationes a texto contractiori.

CAPUT I.
Restauratio monasterii Elyensis & libertas, Regis Edgari privilegio munita.

[3] Restat nunc scribendum de reparatione Elyensis insulæ [quod eximium & excellens fuisse arbitror inter innumera signorum beneficia, [Elyense monasterium.] quæ Dominus per venerabilem suam Virginem Etheldredam operari dignatus est; quomodo Regum Anglorum Edgarus potentissimus, divino admonitus oraculo, ecclesiam de Ely restauraverit, muneribus adornaverit, possessionibus ditaverit, æternæ libertati donaverit, totum denique Deo commendaverit; cujus frequens eversio, Paganis olim irruentibus, locum sine cultu, per centum annos uno minus, occisis effecit cultoribus. Qui locus aquosus, piscosus, nemorosus & ferax cum utile & quietum videatur præferre habitaculum;] primam meruit monasticæ disciplinæ habere magistram, [cui prima Abbatissa præfuit S. Etheldreda,] sanctam & venerabilem gloriosamque Virginem ac Reginam Etheldredam: [quæ monasterium Ancillarum Dei constituens, alterum ibi locavit paradisum; cælumque terris & cælo terras ingerens, sic locum loco mutavit, ut alterum alteri insigniret, dum alter alterius cives possidet. [huic successerunt ejus soror S. Sexburga,] Cui successit in spirituale magisterium spiritualis Mater, soror ejus S. Sexburga, uxor Erconberti Regis Cantuariorum, & mater sanctæ Virginis Ercongotæ: illique successit altera filia ejus Ermenilda, uxor Wlferi Regis Merciorum, & mater S. Werburgæ Virginis. [neptis S. Ermenilda,] Ermenilda vero ad Christum de carne assumpta, filia ipsius jam dicta Werburga monasterium Elge suscepit regendum, [proneptis S Werburga,] ut ex antiquis scriptis collegisse memini.

[4] Post cujus decessum beatæ Matres & feminæ, quarum nomina solius Dei novit scientia, nobis autem prorsus incognita, sub vitæ regularis observantia, locum in honore & sanctificatione servaverunt, [& aliæ usque ad tempora Danorum.] usque ad Danorum tempora: qui inibi habitatricibus partim peremptis, partim fugatis, habitacula subruerunt.] Cujus loci desolatio, antiquæ religionis præferens exterminium, de cælesti libertate in humanam servitutem transierat; & usque ad tempora Regis Edgari regio fisco serviebat. a [Verum Deus, qui omni tempore, & omni rei suam providet congruentiam; nec locum sub contemptu, nec Sanctus passus est diutius esse sine cultura: sed gloriam ibidem quiescentium publicans per famam virtutum, & Regem tempori & Episcopum Regi, & utrumque suæ dispositioni aptissimum suscitavit. Ille ergo Edgarus, Angliæ Rex pacificus; & iste Ethelwoldus, Winthoniæ Pontifex eximius, diverso quidem officio, sed pari voto in lege Dei ambulantes; non minus Religioni quam dominationi totam patriam subjugarunt: ille imperando, iste prȩdicando. In quibus aptissime sibi respondebant, [S. Ethelwoldus Ep. locum obtinet a R. Edgaro,] & Regnum & Sacerdotium: dum quod alteri placeret, alter roboraret, & de omni statu rerum collato consilio neuter dissentiret, sed uterque consentiret. Hac itaque Regis sui gratia magnificus Episcopus Edelwoldus sublimatus, totum spiritus sui robur ad variam sanctitatis operationem accinxit; nunc nova incipiens, & perficiens; nunc ab aliis cœpta, sed non perfecta consummans; nunc destructa diversis in locis cœnobia reformans.] Cujus tempore Elyense cœnobium, miraculis famosum & Reliquiis gloriosum, sed ut publicum monasterium, sine cultu & reverentia, omni transeunti patebat.

[5] Duo autem de magnatibus Regis, scilicet Sigedwoldus Episcopus, [negatum duobus qui sibi eum ambiebāt:] natione Grȩcus; & Thurstanus genere Danus, visa loci habitudine, magis eum cupiditate quam devotione petiverunt: cumque pari ambitione decertarent, & bis inter eos de impetratione frequenter versaretur; ne alter de alterius contemptu insultaret, vel obtentu invideret; medium se interjecit quidam, qui erat Regi a secretis, nomine Wlstanus de Dalham. Et hic divino magis instigatus nutu, quam humano ductus affectu, ne alteri eorum cederet avarȩ petitionis effectus, Regem hac oratione convenit: Domine Rex, cum tuȩ saluti tuoque honori atque regno cuncti providere debeamus, nemo nostrum consulit istorum petitioni esse acquiescendum: locus enim sanctus, & celebris, & talibus indignus possessoribus: cujus antiquam dignitatem (ne ignoranter peccare cogaris) paucis tibi si jusseris, expedire non differam: exposuitque Regi per ordinem loci dignitatem, & Reliquiarum sanctitatem, & quȩcumque alia, vel per Bedam descripta, vel per famam divulgata, Regem eatenus latuerunt b. [Tantoque pondere Spiritus sanctus Regis animum sapientis viri compunxit eloquio; ut cupitæ possessionis neuter cupidorum possessor haberetur; sed unam eamdemque repulsam pateretur, & invida avaritia, & amara invidia.

[6] Succisa igitur præsumptuosa impetrandi fiducia, illico gloriosus Rex Edgarus, [& restaurandum suscipit,] accito B. Edelwoldo, de parando Elyensi cœnobio cum eo contulit; dicens sibi voluntatem inesse de conveniendis ibidem Fratribus, quorum obsequio summus Dominus & sanctæ Reliquiæ digna veneratione colerentur; pollicensque se idem cœnobium terris ac donis, & æternæ libertatis privilegio ditaturum; petiit ut ille vir Dei, tanti propositi cooperator existeret, & de constituendis ibi Monachis suam secum operam conferret. Intellexit itaque vir Dei, quod Spiritus sanctus operabatur in Rege: gratiasque agens Deo, in cujus manu corda sunt Regum, opus bonum maturare non distulit, sed prædictum cœnobium diligenter renovavit: Clericis expulsis, c Monachos ibidem congregavit, & Brithnothum eis Abbatem ordinavit; multasque terras, [atque locupletat fundis emptis & dono acceptis.] tam per se emptas a Rege, quam ab ipso Rege gratis datis, cum donis & ornamentis variis, atque regiæ auctoritatis privilegio confirmatas, Deo ac S. Edeldredæ totum commendavit: alias quoque terras quamplurimas ab aliis emptas ecclesiæ adjecit, quas per singula numerare otiosi negotii est d. Contulit etiam ecclesiæ nonnulla ornamenta, cappas videlicet plures, sed unam insignis operis. Dedit etiam in auro & argento multa pretiosa ac magna, quæ temporum vicissitudine & infortuniis ab ecclesia distracta penitus consumuntur.

[7] Haud multo post hæc Pontifex B. Ethelwoldus, cum reverentia sæpe nominandus, [Redimit etiam ab Edgaro R. jus totius insulæ,] repletur Spiritu sancto, providens & præcavens in futurum dolosa mala, quæ per vicissitudines rerum & permutationes regnorum oriri solent in terra; iterum accessit ad Regem Edgarum; & facta cum eo conventione, de integro emit ab eo totam adjacentem regionem prædictæ insulæ; scilicet viginti hidas e terræ, quas Rex infra Insulam habuit; sed & dignitatem & socam f septem hundredorum & dimidii; duorum videlicet infra insulam, quinque vero in provincia Orientalium Anglorum, & quinque hidas apud Meldeburne, & tres hidas cum dimidia apud Hernungeforde, & duodecim hidas apud Nortwolde; datis mutuo sexaginta hidis, quas ipse dono Domini sui Edelstani Regis apud Hertingeham habuerat; datoque instar centum librarum pretio, cum aurea Cruce mirifico opere polita Reliquiisque referta: quam gloriosus Rex, in munimentum donorum suorum & loci libertatem, cum Texta g mirifico super altare S. Etheldredȩ in Ely gratanter obtulit. Has igitur terras a Rege emptas, cum omnibus regiis consuetudinibus & cum privilegio ȩternȩ libertatis corroboratas, S. Ethelwoldus Deo & S. Etheldredȩ obtulit, [ejusque diploma obtinet,] sicut subsequens Regis privilegium declarabit, quod idcirco hic ponendum videtur, ut cunctis liqueat quanta firmitate Dei fundamento suo innitatur h.

[8] Omnipotentis Dei, cunctorum sceptra regentis moderamine Regum, imo totius seculi creaturȩque cunctȩ indissolubili regimine ȩque gubernantis habenas, nutu & gratia suffultus ego Edgarus, Basileus dilectȩ insulȩ Albionis, subditis nobis sceptris, Scottorum Cambrorumque ac Britonum & omnium circum circa regionum quieta pace perfruens, [quo idem ad Dei cultum servandū solicitus;] studiosius & solicitius de laudibus Creatoris omnium occuper addendis; ne nostra inertia nostrisque diebus, plus ȩque servitus ejus tepescere videatur; sed greges Monachorum & Sanctimonialium hac nostra tempestate ipso opitulante, qui se nobiscum usque in finem seculi manere promittere dignatus est, ubique in regno nostro, desertis monasteriis antiquitus Dei famulatu deficiente, nunc reviviscente, assurgere cupimus sub sancti Benedicti Abbatis regula viventes: quatenus illorum precatu & vigente religione & sancta servitute Dei nos ipsum pacatum Rectorem habere queamus. Unde frequentes monitus venerabilis Edelwoldi Episcopi corde tenus pertractans, cupio honorare hoc privilegio rebusque copiosis monasterium, [narrat quomodo restitutum monasterium sit,] quod in regione Ely situm, dignoscitur antiquitus S. Petri Apostolorum Principis honori dedicatum, decoratumque Reliquiis & miraculis almæ Virginis Etheldredæ, cujus vita venerabilis modis modernis in historia Anglorum promitur; quæ etiam incorruptibili corpore, hactenus condita mausoleo marmoreo albo perdurat. Locus denique, deficiente servitio Dei, nostra ætate regali fisco subditus erat: sed a secretis noster Edelwoldus, Deique amator, diœcesi Wintoniensis civitatis [Episcopatu] fungens, datis nobis sexaginta cassatis i, in villa quæ ab accolis Heartingas nuncupatur, [suo consilio & auxilio,] mutavit locum prædictum cum appendiciis ejus. Augmentansque mutuationem, tres villas, quæ his nominibus vocitantur, Meldeburna, Earnungaford, Northwolde; & ipse illico Monachos, meo consilio & auxilio, Deo fideliter regulari norma servientes, perplures inibi collocavit: quibus Brithnothum quemdam, sapientem ac bene morigeratum virum, Præpositi k jure præfecit.

[9] Cui affectui admodum ego congaudens, & lætabundus præ amore Christi & sancti Petri, [ejusque dotem auget de suo,] quem sub Deo patronum mihi elegi, & sanctæ Etheldredæ Virginis Deo Dilectæ & ejus prosapiæ sanctæ illic quiescentis; & pro animabus Patrum meorum Regum antiquorum, augmentare largiter mutuationem illam his donis, testibus consiliariis meis, volo; hoc est decem millia anguillarum, quæ omni anno in villa, quæ Wellan dicitur, pro expenditione redduntur Fratribus ad victualia, modo & deinceps concedo: & intra paludes causas seculares duorum centuariatuum & extra paludes quinque centuariatuum in Wicamlawan l in provincia Orientalium Saxonum, benigne ad fratrum necessaria sanciendo largior: quin etiam omnes causas seu corruptiones transgressionum justæ legis in sermonibus secularibus omnium terrarum sive villarum ad monasterium prædictum rite pertinentium, [& stabilit libertatē,] & quas in futurum ævum Dei providentia loco præfato largitura est, sive emptione seu donatione, aut aliqua acquisitione stent causæ seculares, emendandȩ tam clemente examine Fratrum, loco & manentium victui & vestitui necessaria ministrantes. Adhuc insuper omnem nummum reipublicȩ, in Provincia m Granteceaster Fratribus reddendum jure perpetuo censeo. Et sit hoc Privilegium liberum quasi munus nostrum, Deo devote oblatum, & sanctis ejus prȩdictis ad remedium animarum nostrarum, sicuti prȩfati sumus, ut nullus Regum nec Principum aut ullius ordinis quislibet prȩpotens, imposterum obstinata tyrannide aliquid horum infringere prȩsumat; si non vult habere omnipotentis Dei maledictionem, & Sanctorum ejus & meam & patrum meorum, pro quibus ista omnia libera haberi volumus ȩterna libertate in ȩternum. Amen.

[10] Hoc Privilegium hujus donationis & libertatis fecimus scribi, [anno 970;] anno Incarnationis Domini nostri Jesu Christi nongentesimo septuagesimo, Indictione tertia decima anno regni mei ȩque tertio decimo, in villa regali, quȩ famoso vocabulo a solicolis Wlfamere n nominatur; non clam in angulo sed sub divo palam; evidentissime scientibus totius regni mei Primatibus. o

Quorum quidem nomina hic infra inseri ad testimonium imposterum mandatur. [subsignantibus, post Regem quidem]
Ego Edgarus Rex animo benigno hoc largiendum Deo concessi & regia sublimitate corroboravi.
Ego Dunstan p Archiepiscopus corroboravi. [Archiepiscopis]
Ego Oscitel q Archiepiscopus, consolidavi.
Ego Ethelwold Episcopus, confirmavi. [& Episcopis;]
Alfstan, r Episcopus consignavi.
Ego Osulph Episcopus confirmavi.
Ego Wlfrick Episcopus adquievi.
Ego Minsyge s Episcopus corroboravi.
Ego Alfunold Episcopus confirmavi.
Ego Alfunold Episcopus consolidavi.
Ego Oswold t Episcopus adquievi.
Ego Byrsthelm u Episcopus confirmavi.
Ego Æadlin Episcopus consignavi.
Ego Alfric Episcopus consolidavi.
Ego Colfsige Episcopus corroboravi.
✠ Alfrid regina.

Alfric x Abbas. Astyis Abbas. Osgar Abbas. Alfstan Abbas. Æthelgar Abbas. [post Reginam vero, Abbatibus,] Cynneward Abbas. Burceytell Abbas. Æaldred Abbas. Ordbright Abbas.

Siferd Abbas Martin Abbas.

✠ Æthelstan Dux. Alfhere Dux. [Ducibus] Alfeag Dux. Ordgar Dux. Athelwyne Dux. Ostar Dux. Malcolme Dux. Birhtnocht Dux. Eadulf Dux. ✠ Birhtfed y iñ. Eanulf iñ. Alfunne iñ. Ethelneard iñt. Wulstan in. [& Primatibus Regni.] Alfuneard iñ. Alfune iñ. Nulfgeat iñ. Osulp iñt. Osweard iñ. Leofa iñ. Birhric iñ. Allfige iñ. ✠ Wlff iñ. Asulff iñ. Heanric iñ. Hringulf iñ. Leofran iñ. Ffrana Sigerd iñ. Leofric iñ Eadric iñ. Wulfold iñ. Alffige iñ. Hroold iñ. ✠ Durstan iñ. Ofgod iñ. Gota iñ. Ffrithegiste iñ. Durferd iñ. Durgod iñ. Offerth iñ. Oskytell iñ. Syserthe iñ. Durkytell iñ.

[11] His igitur testibus & aliis compluribus, de omnibus Dignitatibus & Primatibus Regni mei, z hæc quoque constituta & peracta noscuntur: [Eadē Anglice redduntur,] quod etiam nostra usitata sermocinatione describi mandavimus hac eadem schedula, quo possint in auribus vulgi sonare, ne aliqua scrupulositate admisceri videantur; sed regia auctoritate seu potestate nobis a Deo donata omnis contradictio funditus annulletur. Gode almig nam &c. id est Dei omnipotentis nomine unde apparet ex ipsomet originali, ubi ad longum etiam Anglicana versio descripta habebatur, hæc esse transcripta. In chartulario habentur ejusdem Regis chartæ aliæ duæ; [Aliæ duæ ejusdem Regis chartæ.] una super villam de Lintune, seu potius ut in textu, Ætlintune, quæ incipit: Universa enim seculorum patrimonia incertis nepotum heredibus relinquuntur; & omnis mundi gloria, appropinquante vitæ termino, ad nihilum redacta fatiscit. Idcirco terrenis [rerum] caducarum possessionibus, semper mansura æternæ patriæ emolumenta adipiscentes, Domino patrocinante lucremur. Quamobrem &c. Altera est super villam de Stoche, & incipit Flebilia fortiter detestantes titillantis seculi piacula. Charta utraque, principio & fine, adeoque & temporis nota omni caret, uti & cetera in eodem chartulario relata Instrumenta.

ANNOTATA D. P.

a Quæ sequuntur ita breviter perstringuntur initio libri 2. Cujus etiam Regis tempore B. Ethelwoldus egregius Pontifex, ut lucerna ardens & lucens, in populo Dei fulgebat: qui cum ornamentis omnium virtutum bonorumque exemplis operum præditus esset, & ecclesiam Dei regendam suscepisset; non solum rector strenuus, sed etiam fundator cœnoborium plurimorum extitit. Alia siguidem a fundamentis incipiens, alia quæ destructa sive destituta erant, diligenter restaurando innovavit, familiamque summi patris familias sub norma sanctæ conversationis in omnibus locavit. Inter quæ & Elyense &c.

b Rursus ibidem sed breviter sequentia: quod ut Rex audivit, fervore divino accensus est; & supradictis viris dare quod petierant, non solum denegavit; verum etiam eumdem locum se magnificaturum dicebat. Plenius itaque ex libro miraculorum accipe cetera.

c In Chronico Abbatum dicitur, quod Clericos quidem in Monachilem habitum suscipiendum consentientes, in Monachos suscepit; renuentes, de monasterio expulit.

d Additur in libro miraculorum, cum proprio alibi contineantur volumine. In hoc ipso scilicet libro 2 cujus solum initium, his interjectis interpolatum, nunc in lucem damus, reliquarum chartarum & possessionum editionem alteri loco ac tempori reservantes. In eodem quoque miraculorum libro, omissis sequentibus, transitur ad chartam Regis Edgari, ut Regis magnificentia legentibus innotescat.

e Hida dicitur terra, unius aratri culturæ sufficiens per annum, alii jugerum & carrucatam terræ appellant: de qua voce plenissime Cangius in Glossario &, quem is pro parte describit, Spelmannus.

f Ex instituto Regis Alvredi Anglia tota in Comitatus, hi vero dividuntur in Hundreda id est centum villarum districtus, quos Regis ipsius Charta Centuariatus vocat; in quibus dignitas & soca id est jus Curiæ habendæ, sive justitiæ faciendæ, competit ei cui Rex concesserit. Vide prædictos Spelmannum & Cangium.

g Scilicet Textu Euangeliorum ad Missas solennes, uti etiam nunc in monasteriis & ecclesiis antiquis habentur.

h Interim omittit ipsum librarius Duacenus, quia jam illud scripserat in libris miraculorum: unde ipsum hic damus collatum cum Monastico Anglicano pag. 93.

i Cassatus seu Cassata, terra uni familiæ alendæ sufficiens, cum casa id est domo (unde nomen sumptum) idem quod Hida.

k Præpositus hic dicitur pro Abbate.

l In Monast. Angl. Wichelawe.

m Grantecestria medio ævo dicta, est Cantabrigia, vulgo Cambridge, Comitatus a se dicti adeoque & Insulæ Elyensis in eo comprehensæ metropolis.

n Operæ pretium fuerit hujus villæ situm ab Anglicæ antiquitatis curioso investigari.

o Hactenus etiam Monasticum, in quo subscriptiones omittuntur.

p S. Dunstanus Cantuariensis Archiep. colitur 19 Maji, ubi Acta ejus vide. Obiit anno 988.

q Oskitellus, Archiep. Eboracensis, sedisse annis 16, & 971 decessisse, dicitur.

r Alfstanus, Episc. Londinensis ab an. 966 ad 996, juxta Godwinum.

s Videtur esse Episcopus Lichfeldensis, Godwino 26, & Winsy ab eo nominatus, post annum 966, quo adhuc vivebat ejus decessor Kinsy.

t S. Oswaldus Wigorniensis, & post S. Dunstanum Cantuariensis colitur 29 Febr. ubi Vitam dedimus: prolixiorem aliam ex Chronico Rameseyensi addit Mabilio sec. 5 Benedict.

u Brithelmus Lincolniensis Episc. Godwino præteritus, ex S. Dunstani Vita nobis innotuit: alii aliunde innotescent, ac forte ex Anglia Sacra sive Ecclesiastica, cujus jam duos Tomos habemus editos ab Henrico Warfono an. 1691.

x Elfricus, Abbas S. Albani Cantuariæ, an. 993 factus fuit Archiepiscopus. Ceterorum Abbatum monasteria quærere operosius non vacat.

y Iñ. Videtur mihi poni pro interfui, quod vero Regina aliique nonnulli habeant suo nomini præfixam ✠, eo factum puto, quod illitterati cum essent, aliena manu nomen scribere debuerint.

z Monasticum propter omissas subsignationes sic prosequitur: Hæc quoque constituta etiam nostra usitata sermocinatione describi mandavimus.

CAPUT II.
De aliis fundis per S. Ethelwoldum monasterio acquisitis & Brithnodi primi Abbatis acta.

[12] Postquam B. Ethelwoldus præfatum cœnobium, ut dictum est, renovarat; [Silvam a Rege ad usus cœnobii donatam,] gloriosus Rex Edgarus, sicut pollicitus erat locum venerari ac dilatare cœpit, cupiensque adimplere votum suum, quadraginta hidas terræ, in pago qui dicitur Hetfelde, quas vir potens quidam, Ordermerus nomine, & uxor ejus Balde, cum morerentur, ei dimiserunt, Deo sanctæque Etheldredæ cum chirographo obtulit: ut quia saltuosa regio erat, ibi materiam ad opus ecclesiæ, satisque lignorum ad suos usus explendos Fratres inde habere possent. Hanc igitur terram quamdiu Rex vixit absque calumnia Fratres habuerunt: defuncto autem Rege, perturbatoque statu a regni ac rupto fœdere terræ, surrexere viri potentes, videlicet Egelwinus, qui cognominatus est Alderman, b quod intelligitur Princeps sive Comes, [eo mortuo amissuri Monachi,] & fratres sui; terramque illam calumniati sunt, dicentes, quod pater eorum Edelstanus Alderman, pro patrimonio suo quod erat in provincia quæ dicitur Cevene illam terram cambierat: sed Rex Edgarus per violentiam utraque terra eum privaverat. Enarrata ergo ac ostensa sua calumnia, calumniatores prævaluerunt; postpositaque sanctæ ecclesiæ reverentia, eamdem terram invadentes sibi vendicarunt. Videntes autem Fratres se nullatenus illam terram absque magno detrimento potuisse dehabere, utpote alias non habentes silvam unde usus suos explere possent; [injuriam facto cambio redimunt.] requisiverunt prædictum Egelwinum; & facta cum eo conventione, sæpe dictam terram scilicet Hethfeld, mercati sunt ab eo, dantes pro ea duas terras, quas Wlstanus de dalham cum moreretur S. Etheldredæ dedit, videlicet triginta hidas in Hemmugeford, & sex in Winmugetune; addentes etiam apud Gillinque quinque hidas, quas Wlwinus Cocus & uxor ejus Ælfled multis modis, teste populo, per transgressionem amiserunt. Acta sunt hæc in loco qui dicitur Glohthere, coram Alfero Alderman & Adelwino ac Hlurico Child, quod intelligitur puer, & coram tota gente quæ cum eis erat. Ut autem hæc conventio firma & insolubilis esset, Ægelmerus Child, & Alwoldus, duo Optimates Angliæ, fidejussores ac testes hujus rei erant.

[13] Quoniam, sicut Veritas testatur; si quis volens turrim ædificare, [Iisdem S. Ethelwoldus emit Lundune cum appendiciis,] sedens prius computat sumptus qui necessarii sunt, Si habet ad perficiendum; ne posteaquam posuerit fundamentum, & non potuerit perficere, omnes qui vident incipiant illudere ei dicentes; Quia hic homo cœpit ædificare, & non potuit consummare: venerabilisque Præsul Ethelwoldus, Veritatis discipulus, fiduciam habens, non in auro nec in argento, sed in Domino Jesu Christo; opus quod cœpit, consummare diligentius studuit, & ut præfatum monasterium dilataret, terras innumeras acquirere curavit. [Luc. 14. 28.] Mercatus est siquidem a Lenerico de Brandune, filio Ædelferti, duodecim hidas; scilicet manerium quod Lundune dicitur cum appendiciis, videlicet Hille & Nictham & Wilburtum, datis centum aureis & optimo sonipede; reddiditque ei terram de Bessingtune, quam uxor ejusdem Lenerici, Ælfled nuncupata, antea sibi vendiderat. Hæc itaque emptio & conventio, in territorio quod dicitur Cantebrige facta est, coram melioribus ejusdem provinciæ. Postea vero evoluto tempore & defuncto Rege Edgaro, [emptionēq; Rege mortuo a calumnia vindicat.] nisus est idem Lenericus, subdola calliditate, omnem conventionem quam cum Episcopo fecerat annullare si posset: sed legales viri, Ædricus Bufus & Leofricus de Berle & Sinerchus Vecors, qui huic rei intererant & testes fuerant, eum convictum reddiderunt.

[14] Sic [servatum est jus], quod ex subsequente c privilegio, in virtutis incitamentum & facti sui testimonium Rex jam dictus omni posteritati proposuerat, ne aliqua potestas contra ejus constitutum aliquid auderet: quod non tantum Latina sed & publica lingua scribi, & verenda imprecatione voluit roborari; [Alia plura per eumdē acquisita,] quod utrumque præsenti placuit inserere volumini, quia nec omnibus ipsam regiam chartam vacabat ostendi, nec ab hominibus decebat abscondi: sed quod per illam de illa fieri non potuit, per illud de ipsa innotescere debuit. Sequitur Quomodo B. Ethelwoldus emit septem hidas in Stretham. De aliis deinde pluribus quam triginta possessionibus, tam ab ipso Episcopo & Abbate acquisitis, quam a Rege donatis, longæ subinde texuntur historiæ, ad S. Etheldredam minus spectantes: quibus omissis, Chronico Elyensi pro conclusione addo, quod collectis omnibus terris, quas ipse infra aquas & paludes & d mariscum de Ely acquisivit, Deoque & S. Etheldredæ dedit, inventæ sunt sexaginta hidæ. [aut a Rege donata.] Item præfatus Rex dedit S. Etheldredæ quadraginta hidas terræ, in pago qui dicitur Ætfeld. Ipse etiam dedit sanctæ Etheldredæ manerium de Sudeburne, eo pacto, ut ipse transferret regulam S. Benedicti de Latino in Anglicum, quod idem Episcopus S. Etheldredæ obtulit. Idem Rex chlamydem suam de insigni purpura, ad modum loricæ auro undique contextam, illuc contulit: de qua infula postea facta est. Dedit etiam de sua capella capsides e & phylacteria, cum nonnullorum Sanctorum Reliquiis, [Abbas Brithnodus] indumentorum quoque insignia. Ex odem porro Chronico accipe Abbatum Elyensium gesta, ab eodem Thoma, si non scripta, certe promissa hoc secundo libro.

[15] Præfatus autem Abbas Brithnodus, a memorato Rege donatus, a beato Dunstano Archiepiscopo, atque Ethelwoldo Wentano Præsule ecclesiæ Elyensi consecratus, gregem Domini discrete atque solicite sub regulari moderamine instituit. Hic erat eximiæ prudentiæ summæque abstinentiæ, & in exequendis negotiis solerter intentus; nunc nova fundamenta jaciens in loco, & rura non modica adjiciens. [facit Sanctarum 4 argenteas imagines] Ipse fecit beatarum Virginum imagines, easque auro & argento gemmisque pretiosissime texuit, & juxta altare duas a dextris & duas a sinistris statuit: quæ & in Dedicatione f Willielmi Regis excrustatæ, & quæque meliora ecclesiæ ornamenta ablata, sola nuda ligna hactenus valent intueri. Item in tempore ipsius Abbatis, Crux Christi g loquelas edidit in protectione Monachorum apud Winton dicens, Absit hoc ut fiat, absit hoc ut fiat, videlicet ut personæ intromissæ de ecclesiis expellantur & expulsæ restituantur.

[16] Interim prædictus Abbas tunc ecclesiæ sic viriliter instabat: quam cum summa intentione, [ecclesiam restaurat;] a Danis quondam subversam, ad perfectum erigere laborabat, ex parte enim lapsam, velut novam, non sine grandi labore adimplevit: ac deinde tectis reparatis, quæ fuerant igne consumpta, templum rursus ædificatum, non minus eximium aut eminens quam prius apparuit, tandem deprecatione Fratrum, tam Abbas quam Episcopus Ethelwoldus Dedicationis diem obtinuerunt a beatissimo Archipræsule Doroverniensi Dunstano, tempore assignato die sequenti h Purificationis sanctæ Mariæ, cum quo multi Pontifices & ecclesiarum Pastores, ad tam festivam solennitatem celebrandam, convenerunt.

[17] In primis officinas monasterii repleverunt benedictionibus, [& post benedictionem monasterii,] & sua auctoritate locum, & quæ alicujus fidelium largitione ibidem collata fuerant, scripto consignantes, adhibitis excellentissimi Regis Edgari privilegiis, cum quibus universa confirmaverunt. Post hæc Dedicationem inceperunt in benedictionibus dulcedinis, in capite ecclesiae titulum beati Petri Apostolorum Principis ponentes, & in Australi parte memoriam sanctæ Dei Genetricis semper Virginis Mariæ & diem exultabilem solenniter celebrantes, [Dedicationem celebrat 3 Feb.] juxta ritum Dedicationis templi, in hymnis & benedictionibus Domino benedicebant: sicque post sanctarum Missarum veneranda officia edentes & bibentes in Domino, continuis septem diebus festum agebant; & deinde in lætitia magna unusquisque remeavit ad propria. Idem Abbas transtulit corpus sanctæ Wythburgæ de Derhum apud Ely i. Præfatus autem Brithnodus, quia solus ad omnia intendere non sufficit, cum concordia Fratrum, virum honestum ex eis, [Fr. Leonem Præpositum asciscit.] Leonem nomine, sibi commilitonem extrinsecus posuit, & rei familiaris præposituram sibi commisit. Hic sua industria fines regionis Elgæ metiri inchoavit, & quanta auctoritate locus innititur ostendit. Hic etiam fecit Crucem argenteam, quæ Crux Leonis Præpositi nominatur, in qua forma corporis Christi, ingenio artificis cavata, Sanctorum Reliquias Vedasti k & Amandi continebat, quam Nigellus Episcopus de ecclesia asportavit.

[18] Memoratus Abbas in hunc modum est martyrizatus. [Anno 981 casu visa Regina, veneficiis suis vacante,] Anno ab Incarnatione Domini nongentesimo octogesimo primo, quodam tempore contigit, Abbatem Brithnodum ad curiam Regis Edelredi, pro ecclesiæ negotiis proficisci cis Goldesdane l per silvam qua Nova-foresta ibat: ubi, ut fertur, ad usus naturæ remotiora loca repetiit, [& dum videri] cavens (ut erat homo simplex & magnæ verecundiæ) undique circumspexit, Reginam forte sub quadam arbore offendit nomine Aelfritham, suis veneficiis vacantem. Quæ eo viso, non absque luctu & pavore ingenti, in talibus se perceptam ingemuit, peritissima vero in arte mechanica m, ut fertur, habebatur. Sed vir Domini ex hujuscemodi rebus turbatus nimium, quantocius inde recessit; & ad Regis Curiam deveniens, magnifice susceptus, ecclesiæ suæ negotia citius adimplevit: atque munificentia Regis perfunctus & exhilaratus ad suam redire viam repetiit: [ab eadem prodit metuente.] & ne Reginam, licet abhorrens, declinaret, ad ejus descendit aulam, quam [licet] fortuito ab omnibus vacuam penitus invenit: tamen celeriter Reginæ illius innotuit adventus. Illa vero petivit, ut cum festinatione ad eam solus veniret; &, quod cum eo de salute animæ suæ nonnulla secrete tractanda habuerit, mandavit.

[19] Cui ingresso plures enormitates lasciviæ nimis favorabiliter & inverecunde locuta est; [frustra solicitatur ad stuprum;] precibus & promissis illum, veluti sanctum Joseph mulier impudica, si posset incontinentiæ sibi nodis allicere, æstimans fraude maligna Sanctum Dei in scelere secum commisceri: quoniam per ipsum metuerat detegi a malitia, quam illam exercere invenit. Ille viribus & verbis obstat; negat & abhorret. Unde in furorem commota, evocatis ex suo nequam famulatu ancillis, & quia concepit dolorem peperit iniquitatem, beatum virum neci tradere jussit, nolens esse superstitem quem fore dubitavit suorum aliquando scelerum proditorem. Excogitat quomodo illum extinguat, corpore a vulnere reservato immuni, [& clam interfectus,] & non apparente læsione. Admonet eas mucronum n copulam in igne ferveri, & sub ascellis sancti Abbatis imprimi usque dum spiritum excutiat. Quo facto clamant intrinsecus, velut tali infortunio pavefactæ. Unde ministri Abbatis, & qui cum illo venerant, accurunt: Monachi eum subita morte præventum ab eis audiunt & ingemiscunt. At illi ex eventu nimium dolentes, [quasi subito mortuus, ad Ely fertur sepeliendus.] & voces lugubres emittentes, corpus Domini sui vehiculo imponentes, in Ely ad suam detulerunt ecclesiam: & nullum vulneris in eo comperientes indicium, sepulturæ tradiderunt.

[20] Martyrizatus est itaque primus sanctæ Elyensis ecclesiæ Abbas, mulierculæ machinationibus suffocatus, optans magis incidere in manus hominis, [Regina scelerum pœnitens factum prodit,] quam legem Domini derelinquere: cujus anima cum Sanctis omnibus semper regnatura, æterna in cælis promeruit gaudia. De Regina vero sinistrum nemo aliquid vel saltem mutire, sive malum præsumpsit inferre sermonem. Poterat hoc verbum cunctis latere diutius, nisi quod eadem de suis sceleribus, de suis beneficiis, & nesandis operibus Dei miseratione compuncta, & maxime de interitu gloriosi Regis Edwardi o primogeniti sui, quem peremisse confessa est, [& monasterium condit.] palam cunctis suis circumventum insidiis, ut proprius ejus filius Ethelredus levaretur in Regem injuste; pro quo cœnobium sanctimonialium in Werewelle ex suis opibus fecit, ubi omnibus diebus vitæ suæ in luctu & pœnitentia permansit, & quali morte Brithnodum Elyensem Abbatem p interfecit, ut præsignatum est, gemens & anxia ostendit: in quo loco tam in rebus quam in possessionibus multa deinde beneficia contulit.

ANNOTATA G. H.

a Obiit Edgarus an. 975, 8 Julii, quando pluribus de eo agendum: turbatum autem regnum fuit, divisis in partes Optimatibus; cum meliores ex testamento regnare primogenitum defuncti vellent, scilicet Eduardum II itidem Sanctum; ejus vero noverca Elfdritha pro filio suo Ethelredo, licet dumtaxat septenni evehendo, satagebat. De quibus vide sis Alfordum in Annalibus, & brevius Baronium ad annum prænotatum num. 11.

b Alibi invenio interpretatum hunc titulum Senior Dux: ex vi nominis autem aliud non est: quam late autem pateat Aldermanniæ dignitas, vide apud Cangium.

c Videtur hoc primum loco inseri debuisse præmissum Edgari Privilegium.

d Mariscus, fundus uliginosus & palustris, qualis est tota regio, quæ pluribus intersecta rivis venit sub nomine Insulæ Ely.

e Capsis pro capsa, etiam in gestis S. Albani apud Cangium occurit; ut videatur hic Anglorum idiotismus esse.

Dedicationem intelligo coronationem, factam an. 1066 exeunte. Infra num. 29 plenius explicatur quomodo Monachi omne aurum argentumq; corraserint ut libertatem redimerent.

g In ordine Miraculorum est hoc 40.

h Si facta Dedicatio in Dominica, ut præsumere licet, facta fuit anno 978, qui primus a restauratione habuit litteram Dominicalem F: nec enim exiguæ molitionis opus fuit.

i De cujus origine & integritate legitur, inquit Auctor, quod Withburga &c. sicut hinc impressum reperies ad ejus Natalem 17 Martii nostri, necnon translationis ipsius pleniorem historiam exceptam ex libro Miraculorum mirac. 41: ea hic omittimus. Hæc autem translatio facta an. 974 Dedicationem novæ ecclesiæ præcessisse potuit, nec hoc absurdum videri debet, siquidem anno 4 cœpti operis haud dubie tanta ejus pars absoluta erat, quanta Monachis necessaria erat ad divinum Officium decenter celebrandum.

k Coluntur SS. Vedastus & Amandus 6 Februarii, ubi ad §. 9 de Reliquiis S. Vedasti hic locus addi posset.

l Locum investigent Angli, nusquam notatum in alphabeticis Spedi ad suam Angliæ Topographiam tabulis.

m Argute observat Cangius ex Politiano, Μηχανικῆς τέχνης unam θαυμαθουργικὴν, mirandorum effectricem: atque hinc Præstigiatores forte Mechanicos quibusdam appellatos: ita clarescit quod 29 Aprilis ad Vitam 1 S. Hugonis Cluniacensis num. 16 nos fugit, quomodo cum is Monacho cuidam negasset osculum, hic fassus sit: se Mechanicum esse, & necromantiæ præstigiis inquinatum: quod in Alfritham etiam convenisse, hinc primum discimus.

n Stylos intelligo, aut etiam crinales acus longiores, ut propriis sibi & promptis armis usæ mulierculæ ad facinus sint.

o Imo Privigni: occisus autem est S. Eduardus an. 978, 18 Maji, ubi brevia ejus Acta dedimus, & num. 10 & 13 agitur de pœnitentia Novercæ, cum ille an. 1001 Martyr agnitus solenni pompa translatus Septoniam fuisset.

p Diem neglexerunt notare Monachi, & quamvis Sanctum ac Martyrem, patefacta mortis causa, nominare cœperint, nullum ei cultum decreverunt, neque de elevandis ejus ossibus fuerunt soliciti; deficientibus fortassis quæ id suaderent miraculis, unde nuspiam adhuc invenitur Sanctorum Fastis adscriptus.

CAPUT III.
De sequentibus quatuor Abbatibus.

[21] Primo igitur Abbate Brithnodo mortuo, Episcopus Ethelwoldus, [2 Abbas Elsinus adfert corpus S. Wendridæ V.] jubente Rege Ethelredo, alium nomine Elsinum in loco ejus constituit & ipsum benedixit. Hic autem dicto Regi carus & honoratus multum extitit: sed maxime circa ecclesiæ suæ utilitatem assiduus. Unde locum suum sublimius augere cupiens, Reliquias S. Virginis a Wendredæ, a vico de Merche intulit in Ely, & in scrinio ex auro & lapidibus decenter aptato imposuit. Et quidem super hæc omnia Regem convenit, & taxato pretio ab eo emit novemdecim cassatos in Cadenhostretele & Lynton: pro quorum possessione idem Abbas eidem Regi contulit appensuram auri purissimi, juxta magnum b pondus Romanorum. Post hæc cum idem Rex diem clausisset extremum, successit ei in regnum c Edmundus filius suus, cognomento Ferreum-latus: qui Dei fretus adjutorio, audacter contra exercitum Danorum occurrit in montem qui dicitur d Assendun, [ubi] strenui militis & boni Imperatoris officium exequebatur, ut hostes simul omnes protereret, si perfidi Ducis Edrici non essent insidiæ: totusque fere globus Nobilitatis Anglorum illic cæsus est, qui nullo in bello majus unquam vulnus quam ibi acceperunt: [quod in aciem contra Danos productum amittitur.] ubi Edwodus Lincolniensis Episcopus, Rameseyensis quondam Præpositus & Wulsius e Abbas, qui ad exorandum Dominum pro milite bellum agente convenerant, interefecti sunt. Et Fratres de Ely, ut mos est ecclesiæ, qui cum Reliquiis accesserant illuc, prostrati sunt; & Reliquiæ Virginis almæ Wendredæ, quas secum attulerant ablatæ, nec usque nunc ecclesiæ sunt restitutæ. Fertur enim tunc, quod ab ipso Canuto sublatæ sunt, & in Dorobernia repositæ.

[22] Nec diu post hæc, Rex Edmundus rediens Londoniam, perimitur dolo prædicti Edrici, veru ferreo in secreta naturæ f transfixus, dum in secessu sederet: & sepultus est cum avo suo Edgaro Clastoniæ, filiis ejus g & fratribus nullam regni portionem [armis servare se posse] h existimantibus, sed Canutus ab omni Anglorum populo in regnum levatur. Infra duos annos tres Reges i Angliæ præfuerunt, ut adimpleretur quod sanctus Dunstanus ad Regem Edelredum locutus est in sermone Domini, k cujus Reginam Ælgivam, alio nomine Emmam, [Sub eodem Emma Regina Elyensi ecclesiæ multa largitur.] idem Rex Canutus in conjugem accepit: quæ sicut in illius tempore Elyensem ecclesiam honoribus decoravit & donis, ita & sub isto illam augmentare intendit. Insignem quoque purpuram, aurifriso undique cinctam, fecit; & per partes, auro & gemmis pretiosis mirisico opere, velut tabulatis adornavit: [ita ut vix aliud alibi] talis operis & pretii inveniatur: opus quippe illius materiam præcellere videtur. Atque ceteris Sanctis nostris pannum sericum unicuique, licet minoris pretii, auro & gemmis intextum obtulit, quæ penes nos hactenus reperiuntur. Fecit etiam indumenta altaris, magnam pallam viridis coloris, insignem cum laminis aureis; ut in facie altaris per diem solennem celsius appareret: [quæ] desuper visa, sanguineo fulgore, in longitudinem altaris ad cornua ejus, attingens usque ad terram, cum aurifriso altitudinem habente pedis, spectaculum decoris magni & pretii administrat. Prædictus Abbas Elsinus post multam gloriam multasque possessionnes ecclesiæ acquisitas obiit, cum sedisset triginta octo annis & juxta prædecessorem suum in ecclesia est conditus anno ab Incarnatione Domini … l

[23] [Successerūt Leofwinus] Huic successit Leofwinus, qui a suis dejectus, cum Egelnodo Dorobernensi Archiepiscopo, petente Pallium, Romam m perrexit: ubi in conspectu Benedicti n Papæ, de criminibus sibi objectis se purgavit, & sic in gratiam suorum recipi meruit. Hic cum sedisset tribus o annis obiit, & successit ei Leofricus, ipsius loci Præpositus. Hos duos Abbates benedixit Alwinus p Elmadiensis Episcopus, [Leofricus,] tam Rege Canuto præcipiente, quam toto Conventu id petente. Hic in septimo q anno sui regiminis obiit.

[24] [Leoffinus,] Cui successit Leoffinus: qui, jubente Rege Canuto, ab Egelnodo Archiepiscopo Dorobernensi apud Walewyt est servatus. Hic insignia ornamenta ecclesiæ suæ contulit, videlicet Albam præclaram cum Amicto, & Superale r cum Stola & Manipulo, ex auro & lapidibus contextis, [qui firmas definit ex villis per annum recipiendas:] atque Infulam rubeam mirando opere, [quæ] subtus & desuper floribus retro extensa, velut quodam tabulatu gemmis & auro munitur. Idem statuit, nutu & favore Regis, s firmas consignando, quæ per annum ecclesiæ in cibum sufficerent: Schelford solvit firmam duarum hebdomadarum, Stapleford unius, Lyttelbyrii duarum, Cirrippelawe duarum, Hanteston unius, & Newton unius, Meldeburne duarum, Quantesdene duarum, Costes unius, & Cotenhan unius, & Winelyngham unius, Gittone duarum, & Hornygeseye duarum, Steterheworch duarum, Balesham duarum, Cathenho quatuor dierum, Swafham dierum trium, Spaldewyt duarum hebdomadarum, Someusham duarum, Blunte-ham unius, Colne unius, Hertherst unius, Drinlestond unius, Ratelesdone duarum, Berkyng duarum, Nedinag unius, Wederniagcsete unius, Brecham duarum, Quæulham duarum, Thorp & Deresam duarum, Norchwolde duarum, Speteswelle duarum, Merham vero ad vehendum firmam ecclesiæ de Northffolte, & ad suscipiendum ingredientes de monasterio: & hæc, si quidam minus conferrent suis temporibus statuta, insula ad hoc deputata reliquum suppleret.

[25] Tempore Regis Canuti, Alwinus Episcopus Emhamensis, [& Episcopum Elmhamensem dimissa Sede ad se recipit.] sed prius Monachus Elyensis, præcepto ipsius Regis in Betrychesword primo Monachorum catervam induxit, anno ab Incarnatione Domini millesimo vigesimo; & secundum Chronica t Mariani, quosdam de Holm, quosdam de Ely ibi collocavit; eisque subsidia affluenter contulit, auxilium impedente Turchillo v Comite, præfecitque eis Abbatem nomine Winum. Presbyteros quoque qui ibi inordinate vivebant, aut in eodem loco ad religionis culmen erexit, aut datis eis aliis rebus in alia loca mutavit; & post multa beneficia sacris locis collata, demum relicto x proprio Episcopatu, ad contemplativam quietem in Elyensi Cœnobio reversus, ibi usque ad finem vitæ permansit. Prædictus Abbas Leoffinus, cum multa commoda suæ [ecclesiæ] gessisset, obiit anno secundo Regis y Edwardi, & ab Incarnatione Domini millesimo quadragesimo quarto, z quindecim annis ecclesiæ præfuit: sepultus est in ecclesia juxta suos prædecessores.

ANNOTATA. D. P.

a S. Wendredæ nulla alibibi notitia superest, nedum memoria vitæ vel saltem temporis circa quod vixit & obiit. Puto autem allatum ex Mercia corpus, Middel-anglia postmodum dicta, Elyensi insulæ & Orientali Saxoniæ proximo regno.

b Dignus locus in quo illustrando disquisitores ponderum ac mensurarum se exerceant: ego nihil adhuc inveni eo conducens.

c Obiit Rex Ethelbertus anno 1016 Londini 12 Maji, prælio victus a Canuto Dano.

d Assendunum in Essexia: de pugna autem ibi commissa, & quomodo Edricus, mortuum Edmundum mendaciter clamitans, jam victores Anglos in fugam averterit, lege apud Huntingdonum, vel ex eo apud Alfordum.

e Ita etiam Hovedenus, sed quærendum cujus monasterii Abbas hic fuerit.

f Jam ille, post oblatum Dano singulare certamen, cum eo partitus regnum pacem habere videbatur; quando, sicut Malmesburiensis ait, in festo S. Andreæ, ambiguum quo casu, extinctus est: fama tamen, inquit, Edricum infamat, quod favore alterius (Canuti) mortem ei per ministros porrexit, scilicet duos cubicularios Regis … ejus consilio ferreum uncum, ad naturæ requisita sedenti, in locis posterioribus adegisse.

g Fratrem unum novimus S. Eduardum Confessorem, qui colitur 5 Januarii, ubi Vita data, & filios puerulos duos, Edmundum atque Eduardum, quorum ex Suecia in Hungariam deportatorum fortunam explicavi 10 hujus ante Vitam S. Margaritæ Scotorum Reginæ, quæ Eduardi istius filia fuit.

h Ita videtur suppleri utcumque posse hians sensus: nec sic tamen clarus satis: cum pueri per ætatem de regno statuere nihil per se potuerint, manserintque in potestate Canuti, qui ablegare eos maluit, quam occidere, saltem in Anglia sub oculis matris, quam uxorem sumpserat.

i Ethelbertus, Edmundus, Canutus.

k Vita 2 S. Dunstani num. 48 in die consecrationis ita eum allocutus fertur: Quoniam aspirasti ad regnum per mortem fratris tui, quem occidit ignominiosa mater tua, non deficiet gladius de domo tua, sæviens in te omnibus diebus vitæ tuæ, interficiens de semine tuo, quosque regnum tuum transferatur in regnum alienum, cujus ritum & linguam gens tua ignorat: ubi supponitur alios filios habiturus Ethelbredus, Danico bello immorituros, quorum nulla habetur apud historicos notitia.

l Oportet ut hic fuerit annus 1019, siquidem jam legimus Brithnothum occisum 981.

m Ergo anno 1020, quo Adelnothum subscribendum habet Alfordus num. 8 & Romam profectum ait, & S. Augustini brachium in Angliam attulisse.

n Scilicet Benedicti VIII, qui sedit ab anno 1012 ad 24.

o Breve Chronicon, libello de Vita S. Etheldredæ præfixum, in fronte Chronici Abbatialis & Episcopalis, dat Leofwino annos 12 sed male, cum infra dicatur successor ejus ab Alwino Episcopo ordinatus; adeoque antequam hic Episcopatu abiret an. 1028: videtur ergo Leofwinus obiisse an. 1024. Warthonus notat eumdem alio nomine Oskitellum dictum, idque constare ex Registro Eliensi; obitum vero in Obituario notari 26 Novembris.

Aldwinus Helmhamensis, qui cum primum sedere cœperit an. 1021, non potuit Leofwinum consecrasse, nisi Roma regressum: est autem Elmham sive Nortelmham oppidulum Norfolciæ, unde de septimus ab Aldwino Guilielmus Galsagus Thetfordiam Sedem transtulit, & huic successor Heribertus Norwicum, ubi hodiedum manet.

q In prædicto brevi Chronico notantur anni 11; sed oportet ut ann. 1030 obierit, qui anno isto jam habebat successorem.

r Superale, Superarium & Superaneum, Cangio videntur significare, quod nunc vocamus Superpelliceum, supremum ex sindone linea indumentum Clericale. Cottam Episcopi nuncupant, eamque habent, non laxis, sed clausis manicis.

s Firma passim sumitur pro prædio seu villa elocata, ipsiusque elocationis annuo pretio. Hic autem juxta Historiam Abbatum S. Albani Firmam vocant 40 solidos: & sic Santalbanenses dicunt apud Cangium: Habemus de maneriis nostris 53 firmas, quot sunt septimanæ in anno.

t Marianus Scotus anno ut ait ipse 1028 natus, mortuus 1086 Chronicam quidem scripsit, sed prout edita habetur, res Anglicanas attingit raro: ad annum vero 1020 nihil simile habet. Eam igitur in Anglia interpolatam habuit & allegat Auctor non genuinam.

v Turkillus Danus, cum classe in Angliam venit an. 1009 teste Simeone Dunelmensi; & an. 1013 Londoniam cum Rege Egelredo defendit contra Canutum: qui eum anno 1021 cum uxore Edita ex Anglia expulit.

x Anno 1028 id factum esse docet Alfordus.

y Est hic S. Edwardus Confessor, de quo supra, coronatus an. 1043, ipso die Paschæ 3 Aprilis.

z Ergo ordinatus (ut supra dixi) an. 1030 vel sequenti: & sic erroris convincuntur numeri in Brevi Chronico notati, qui hujus Abbatis mortem differrent.

CAPUT IV.
De aliis tribus Abbatibus Elyensibus.

[26] [Wilfricus Abbas 6] Ipso igitur [Leoffino] defuncto, idem Rex cognatum suum Wilfricum Abbatem, ad jam dictum cœnobium, apud Wintoniam de novo a monasterii assumpsit, ibique a Stigando b Dorobernensi Archiepiscopo benedici fecit, secundo anno regni sui, ab Incarnatione vero Domini millesimo. quadragesimo quarto. Tempore istius Abbatis, villa de Æstre cuidam ad tempus vitæ tenere conceditur. Idem Abbas emit manerium de Bercham pro viginti quinque marcis auri. [varia prædia contra fas fratri largitur,] Hic habuit Fratrem quemdam nomine Gudmundum quem nimis carnaliter dilexit, cui absque titulo & subscriptionis testimonio subscripta maneria dimisit (& hoc non manifeste ne Monachis innotesceret) partem videlicet de Marham cum cura villæ Livermere, Nachentum a Chalt, Bedensdene, Terboldesham. Hic cum diem clausisset extremum, frater supradictus Gudmundus nequaquam prædictas terras reliquit; sed facta conventione cum Abbate Turstano qui ei successerat, ut quamdiu viveret teneret. Sed citius Normannis regnum c obtinentibus, miles illorum quidam, Hugo de Mustord, easdem terras invasit, & hactenus ecclesiæ detinuit.

[27] Post decessum Abbatis Wilfrici, qui sedit annis viginti duobus; [illi suffectus Thurstanus,] Stigandus Doroberniæ Archiepiscopus Abbatiam de Ely & Episcopatus atque Abbatias plurimas sibi assumpsit, & quibus voluit personis conferebat. Ipso suggerente Rex Haroldus d prædictum Turstanum, ab eodem Stigando benedici fecit anno Domini millesimo sexagesimo sexto. [favente Stigando Archiep. erga ecclesia Elyen. munifico,] Prædictus Stigandus fecit unam casulam inæstimabilis facturæ & pretii, quam contulit ecclesiæ Elyensi, qua nullam in regno ditiorem atque pretiosiorem esse æstimabatur: quæ postea a Rege Wilielmo est sublata, & in thesauris Wintoniæ est reposita. Hic etiam fecit crucem magnam deargentatam desuper totam, cum imagine Domini nostri Jesu Christi ad magnitudinem formæ illius; atque similis operis imagine sanctæ Dei Genitricis & sancti Joannis Euangelistæ ex ære fabricatas, quas Nigellus Episcopus & plura alia postmodum abstulit ab ecclesia.

[28] Præfatus Abbas Turstanus apud Wychford. fuit genitus, & in ecclesia de Ely a pueritia, tam Anglice quam Latine sufficienter edoctus; tempore cujus Rex Haroldus, Godwini Ducis filius, ab exercitu Wilielmi ducis Normanniæ, Edwardi Regis consobrini interficitur; & cum eo Majores Angliæ in festo sancti Calixti e Papæ anno Domini millesimo sexagesimo sexto. [hunc fugitivum excipit cum multa nobilitate,] Deinde idem Wilielmus, Dux Normannorum, victor existens, in die Nativitatis Domini scilicet feria secunda, apud Westmonasterium est consecratus in Regem Angliæ, ab Aldredo Eboracensi Archiepiscopo quia Stigandus Cantuariæ Archiepiscopus, ab Alexandro Papa tamquam f schismaticus suspensus erat. Unde idem Stigandus a facie Regis Wilielmi fugiens, in Ely devenit: ad cujus mandatum Egfridus, quem prius Abbatem de S. Albano constituerat, cum thesauro illius ecclesiæ & reliquiis ejusdem Sancti g in Elyensem insulam pervenit. Item timore prædicti Regis nobiles Angliæ ad Ely confugerunt, inter quos fuit Herewardus h vir strenuus, & diu loci firmitate muniti contra Regem rebellaverunt. Unde Rex gravi indignatione commotus, [ideo a Normannis ecclesiæ fundi confiscantur:] cuncta bona ecclesiæ diripere jussit, & consilio Wilielmi i Herfordensis Episcopi aliorumque consiliatorum ejus, quæcumque bona a prædicta ecclesia quæ foris erant suis Militibus divisit.

[29] Monachi igitur Elyenses, cognoscentes mala quæ de bonis suis fiebant, [donec an. 1074 Monachi magno pretio libertatem redemerunt.] graviter doluerunt, & habito consilio Regem adierunt apud Warewik, anno videlicet septimo ex quo seditionem adversus ipsum commoverunt; &, ut gratia ejus cum loci sui libertate ac bonorum suorum redintegratione potirentur, mille marcas Regi contulerunt; propter quod totum quod in ecclesia ex auro & argento erat, videlicet Cruces, altaria, scrinia, textus, calices, patenas, pelves, situlas, fisculas, scyphos, scutellas aureas & argenteas, insuper imaginem sanctæ Mariæ cum puero suo sedentem in throno mirabiliter fabricatam, quam Elsinus Abbas fecerat de auro & argento; similiter imagines sanctarum Virginum multo ornatu auri & argenti Monachi spoliaverunt, ad solvendum prædictam summam pecuniæ.

[30] Istis tempore prædicti Abbatis Turstani contingentibus, [Mortuo Thurstano] idem Abbas dies suos complevit, & ad patres suos est positus, anno Domini millesimo septuagesimo primo k, & quinto suscepti gradus sui anno; regnante præfato Willielmo. Qui cognito prædicti Abbatis decessu, ad Ely misit: & quidquid optimum in ornamentis & rebus variis ibi fuisse didicerat, in thesaurum suum jussit apportari. Similiter pondus auri & argenti multum, [rursum expilatur a Rege thesaurus.] quod in Wynteworth inventum erat, unde Fratres vasa altaris demolita & damna loci reparare cogitabant; casulam quoque insignem, quam Stigandus Archiepiscopus eis contulerat, sicut dictum est, S. Etheldredæ abstulit & in thesauris suis Wintoniæ posuit, unde ecclesia huc usque caruit.

[31] Deinde idem Rex Willielmus Theodwinum Monachum Gemeticensem Curiis Normanniæ satis cognitum, Ely constituit Abbatem, [Theodwinus Abb. 8 multa restaurat,] qui Abbatiam noluit suscipere, nisi prius Rex ad eam revocaret quidquid inde abstulerat. Restitutis itaque spoliis ecclesiasticis, Elyensem Abbatiam suscepit: qui cappam nivei candoris valde insignem parari fecit, & unam tabulam ante altare ex auro & argento admirandi operis: in cujus medio thronus cum imagine Domini & per gyrum imagines ex argento penitus deauratæ, atque hinc inde zonæ lapidibus pretiosis exornatæ. Hæc super divitias regionis Angliæ præcipuum æstimabatur, quam Nigellus postea Episcopus comminuit & omne pretiosum de ecclesia [abstulit]. Præfatus Abbas post duos annos & dimidium, [sed necdum consecratus obit] sine Abbatis consecratione defungitur, anno Domini millesimo septuagesimo quarto: & Godfridum Monachum, qui individuus comes ei adhæserat, tamquam Vicarium, loco sui relinquens; qui septem fere annis fidelis Procurator remansit ejusdem ecclesiæ, nihil minus quam si Abbas fuisset ejus inserviens utilitati. Ipse impetravit a Rege quatenus Abbatiæ totius possessiones novari faceret.

[32] Anno igitur millesimo l octuagesimo facta est discussio libertatis Elyensis Abbatiæ, [relicto Vicario Godefrido,] quæ Regis Willielmi defensione quatuordecim annis fuerat neglecta. Cui discussioni interfuerunt quatuor Abbates, plurimiq; Vice-comites & Milites probati, Fracigenæ & Angli etiam de quatuor Comitatibus, scilicet Essex, Herteford, Huntington & Bedeford. Est autem libertatis hujus veneranda quietatio, [cujus opera restituitur libertas monasterio,] ut sancta Regina integerrime sua possideat ab initio, ut Regum Edgari, Eadelredi, Edwardi comprobatur privilegiis: quia hæc Sanctorum & maxime Ethelwoldi restaurata copioso redempta commercio, & maligne renitentibus conscripta & conclamata damnationis imprecatio. Hanc validissimam discussionem & cautissimam institutionem ne qua posset inquietari calumnia, provida & benevola se Regis accinxit industria, prȩceptis eam roborans, edictis confirmans, beneficiis augens, chartisque m suis muniens. Prædictus Procurator Godefridus quæ in thesauris ecclesiæ suæ repererat, discribi n fecit. Ipse a Rege Willielmo ad Malmesburiensis Ecclesiæ regimen est translatus, sine consecratione anno Domini millesimo octuagesimo primo o.

ANNOTATA D. P.

a Vetus monasterium, expulsis Clericis, ad Monachos transtulerat idem qui Elyense reformavit S. Ethewoldus: novum antea Eduardus Senior Rex condiderat, intra annos 901 & 922 quibus regnavit.

b Stigandus S. Edwardi Regis Confessarius, Wintoniensis Episcopus, ejus jussu ordinatus anno 1043 (ut vult Godwinus) anno dumtaxat 1052 translatus fuit ad Archiepiscopatum; ut hic prolepsim agnoscere oporteat.

c Anno 1066, cum jam obiisset Abbas: quem statim post alienatas terras mœrore confectum notat Whartonus ex Registro Elyensi.

d Haroldus, excluso Edgaro defuncti Regis ex fratre nepote, & Guillielmo Normanniæ Duce, cui promissum regnum erat, ipsum obtinet, nonnullo jure subnixus etiam ipse, si matrem habuit Canuti Regis sororem, & si ex filia Etheldredi Regis continua natalium serie descendit.

e Id est 14 Octobris.

f Utpote alienæ Sedis, pulso Roberto legitimo Archiepiscopo, occupator, & ab Antipapa Benedicto Pallio donatus.

g Colitur S. Albanus, Angliæ Protomartyr, die 22, ad cujus Acta Henschenius Analecta addidit, quorum 2 capite refutavit figmenta, quibus Elyensium prætentio nititur, ejus corpus aut partem notabilem sibi asserentium.

h Herewardi hujus strenuitatem anno 1070, simul & tempus obsessi monasterii Elyensis indicat Bromptonus, cum ait quod istic interclusus, una Markato (aliis Margaro) Northumbriæ Comite & Egelwino Dunelmensi Episcopo, his se Regi dedentibus ipse suos eduxit viriliter: sive ut scribit Simeon Dunelmensis, per paludes cum paucis evasit.

i Sedit Willielmus, ipso Henrici Conquæstoris initio consecratus, usque ad an. 1186: quem genere Normannum, non est mirum talis consilii auctorem Regi auctor & imitator fuisse. Plus tamen quam hic habeatur pollicetur Auctor in primo operis totius Prologo, num. 2 quasi fuse acturus de obsidione Normannorum, quod hic facere debuisset.

k Imo post annum 1070. Hoc enim cum Wilhelmum Rex Præsules & Magnates Anglos captivos abduxit: a qua captivitate regressus Thurstanus synodo apud Windeseram subscripsit in festo Pentecostes uti notat Whartonus, qui & observat eodem modo aberrasse Thomam in notando obitu successoris, quem constat anno 1175 concilio Londinensi subscripsisse.

l Septuagesimo scriptum erat, sed octuagesimo reponendum, ubi res ea sic notatur. Anno ab Incarnatione Domini millesimo octogesimo, Indictione undecima, Epacta 26, quarto Nonas Aprilis facta est discussio libertatis Abbatiæ Elyensis, &c. iisdem quibus hic verbis.

m Extant in Chartulario Mss. diplomata huc spectantia novem.

Ibidem, post primum Willielmi diploma, legitur, Quæ & quanta Regis Exactores invenerunt in ecclesia, quamvis tantopere depauperata, quidque iis accesserit ex quo Godefridus Abbatiam suscepit in custodiam.

o Hic iterum renovabatur supra correctus error, scribebaturque Septuagesimo primo.

CAPUT V.
Ultimorum duorum Abbatum Acta.

[33] Simeon Prior Wintoniensis, frater Walkelmi a Pontificis ejusdem ecclesiæ, Abbas Elyensis ecclesiæ delegatur: [Simeon Abbas 9] qui contra morem & loci dignitatem atque Regis præceptum, nescientibus Ecclesiæ filiis, benedictionem percepit a Remigio Lincolniensi Episcopo. Statuit eum Rex Edwardus; & Victor Papa confirmavit, Abbates Elyenses, sine subjectionis obedientia, a quocumque mallent Episcopo ordinandos. [novam fundat ecclesiam:] Qua libertate præcedentes Abbates usque ad ejus usi sunt tempora. In sua tamen Ordinatione hanc conditionem obtinuit, ut Episcopis hoc b jus contra Abbatem sequentem non vendicaret. Nactus igitur locum officii, præterita studia novis ampliavit operibus: novo scilicet ecclesiam c Elyensem suscitans fundamento, reliquasque officinas toto annisu reædificavit. d …

[34] Tempore suo Scotia tota contra Regem Willielmum rebellavit: propter quod ipse præcepit custodiam quadraginta militum habere in insula: [cogitur Regios milites alere.] unde Abbas conduxit clientes etiam; & ingenuos, qui sibi adhærebant, plures præcinxit armis: habuitque ex consuetudine, secundum jussum Regis prætaxatum militiæ numerum, infra aulam ecclesiæ, victum de manu Cellarii capientem atque stipendia: quod intolerabiliter locum e vexavit. Nec diu post Rex in Franciam properavit; ubi oppidum Nathiatum, f & omnes in eo ecclesias duosque Reclusos succendit: sed & in ipso reditu g obiit, sepultusque est Cadomi. [Willelmo I succedens secundus idem onus duplicat.] Præfuit autem genti Anglorum viginti annis & sex mensibus: cui successit Willielmus Rufus filius ejus: qui debitum servitium, quod pater suus imposuerat, ab ecclesiis violenter exegit: Abbatiæ vero de Ely, absque minoratione, quater viginti Milites; quadraginta scilicet ex eis quos pater suus in Insulam ob custodiam indixerat teneri, iste nunc ex debito sibi compellit in expeditione parari. Propter quod Abbas ingemiscens, Deumque invocans judicem pro his quæ sibi egerant, cum septem annos in Abbatia complevisset; factus est impotens sui; nihilque propter languorem per septem annos continuos intendere potuit: mancipia vero ipsius Abbatis, & ceteri in quibus confidebat, capite debilitato recesserunt in locum suum; & relictus est solus languens & tabescens. [Hinc solutam disciplinam restaurare conatur Abbas,] Unus autem illorum, quem de imo extulit Abbas, cernens Dominum suum cunctis oneri esse atque despectui, quamdam ruris partem in victum sibi usurpavit de jure ecclesiæ. Multi etiam alii plura rapuerunt, quorum posteri usque in hunc diem attestantur se tenere de dono Symeonis Abbatis.

[35] Tandem vero Abbas secum excogitat suorum retundere superbiam: convocavit ad se Judices regni, ut ipsi loco suo res ecclesiæ protegerent adversus inimicos. Moxque ingressi thesauros inquirunt, multos contumeliis afficiunt, [auxilio judicum secularium:] Monachisque annonam licet brevem constituunt; unoquoque scilicet anno dari ad opus Fratrum, ad vestimenta eorum septuaginta libras, ad coquinam eorum sexaginta libras, & ab sagimen ducentos porcos, qui in curia pascuntur, & totum caseum & butyrum; hoc excepto, quod est in firma præpositorum; & unaquaque hebdomada septem trias h frumenti, & decem trias i brasii, ad luminaria monasterii, præsertim ecclesiæ, cum sepultura villæ; [quorum arbitrio commissa œconomia fuit,] & totum quidquid ad S. Bothulphum [pertinet] cum festivitate; & si tantum fuerit de vino, semper habebunt in duodecim k Lectionibus caritatem & in Sabbato; sin autem, medietatem l medonis habebunt, sicque externi usque ipsius Abbatis obitum, cuncta monasterii interius & exterius pro velle disponunt. Angustiis igitur constrictus Abbas Symeon, [cum magno gravamine Monachorum.] centesimum ætatis suæ transiens annum, & sui regiminis anno decimo tertio, ab Incarnatione Domini millesimo nonagesimo m tertio, die S. Edmundi migravit ad Dominum; [& monasterium] sui officii, sua & aliorum Abbatum per septem annos viduatum præsentia, post obitum suum dereliquit, & contristavit [usque ad] annum Domini MC.

[36] Deinde Abbatia Elyensis donatur Richardo Monacho n Beccensi a Rege Henrico fratre prædicti Regis Willielmi Rufi, [Abbas 10 Richardus, an. 1100 ordinatur,] ei in regnum succedentis, ipse enim anno Domini millesimo centesimo Nonis Augusti die Dominico in Westmonasterio a Mauritio Londonensi Episcopo est consecratus in Regem, & a Thoma Eboracensi coronatur: & eodem die consecrationis suæ Abbatiam S. Edmundi dedit Roberto, filio Hugonis Comitis Cestrensis; & Abbatiam de Ely Richardo filio Gilberti Comitis; cujus uterque parens de regia stirpe descendens, illustrem sobolem sub veste Monachica in Beccensi monasterio dedicarunt. [post aliquā cum Lincolniensi Episcopo contentionem,] Cum igitur successu temporis præfatus Richardus a Rege præfato ad regimen ecclesiæ Elyensis esset promotus, ipsum primo aggreditur Robertus Lincolniensis Episcopus; dicens sui juris esse, ut eum in Abbatem benediceret; cui juri decessorem ejus Symeonem decessori suo Remigio causatus est obedisse. Richardus vero violentiam in Symeonem indebitamque illius benedictionem fuisse protestans, jure suæ ecclesiæ & plurima auctoritate se ab illius benedictione defendit; timens ne maledictionem pro benedictione incurreret, si contra jus suum se benedici pateretur o.

[37] [apud Regē accusatur ab æmulis;] Post Episcopalem conflictum, Regalis ira eum infestavit, instinctu æmulorum, ipsum quoad tria accusantium; scilicet quod nimis pompatice ad Curiam Regis accessit; quod per omnia præceptis Regis noluit obedire; quod quemdam mimum ejus, sibi convitiantem, turpiter de domo sua ejecit. Propter hæc Rex ex Abbatia sua eum expulit, Baculumque suum sibi reddi jussit, qui Romam appellans, Baculum ad ecclesiam Elyensem per fratrum licentiam recessurus præposuit: sicque a Rege prægravatus Abbas, Romam pergit, & in præsentia Paschalis Papæ causam suæ necessitatis exposuit. A quo in gratiam susceptus, & in magna veneratione habitus, impetrans quod petierat, auctoritate Apostolica ecclesiæ Elyensi est p restitutus: ubi ecclesiam suam, a prædecessore suo inceptam ædificavit. [& cedere officio jussus Romam confugit,] In quam quidem ecclesiam corpus S. Etheldredæ transtulit in conspectum, de veteri ecclesia & loco in quo sancta Sexburga eam collocaverat; ubi a S. Ethelwoldo constructam, [indeque causa evicta redux absolvit opus novæ ecclesiæ,] sed postea destructam ecclesiam renovans, eam intemeratam, irremotam & inconspectam, & non sub terra delitescentem, sed desuper eminentem, sicut invenit, reliquit q… Transtulit similiter & corpus S. Witburgæ, quam ab illo die cœpit singulari devotione venerari, thecamque argenteam fecisset si diu vixisset.

[38] [agit de Abbatia in Episcopatum mutanda,] Aliæ namque occupationes variis enim modis ab hoc opere retardabant; & maxime quod Episcoporum Lincolniensium calumnias, de mutando in Episcopatum Elyensi cœnobio, cassare nitebatur. Ipse quidem primus hanc causam occulte penes Regem agebat: cujus favorem consecutus, nuntios ad Apostolicum eodem anno super hoc direxit r negotio. Idem Abbas ab Episcopo Ranulpho Dunelmensi villam de Hadeham, quam violenter per Clericos Londonensis ecclesiæ abstulit, juxta diffinitionem coram Rege abegit, sicut Charta Regis s ostendit. Ipse anno sui regiminis septimo t in lecto decidente, sanctamque Withburgam prope coram se assistere cernente, [sed immoritur negotio.] obiit; & in crastino in monasterio est sepultus: nuntii autem qui Romam adierunt audita Domini sui morte negotium dimiserunt.

[39] Jam patet quod exordium Elyensis ecclesia habuerit, [Fuerunt ergo sub Abbatibus Elyenses annis 139] a prima fundatione usque ad tempora Episcoporum. A tempore enim quo primo cœpit Monachos habere, hoc est a tempore regni Regis Edgari decimo usque ad annum regni Regis Henrici primi nonum, hoc est centum triginta novem annis, hos ad invicem succedentes sibi Abbates habuit, Brithnodum, Elsinum, Leoswinum, Leoffricum, Leaffinum, Wlfricum, Turstanum, Theodwinum, Simeonem & Richardum; qui domus suæ oppressionem non ferens, calumnias æmulorum justa refellit oratione, Regumque & Apostolicorum fultus auctoritate, viriliter sua ex hostibus abegit; ostendens palam ecclesiam suam, ex quo illic monasterium constructum est, primum a sancto Augustino Anglorum Apostolo, per beatum videlicet Regem Ethelbrithum; deinde sub beatissima Etheldreda & ei succedentibus feminis sacris, & nunc v quoque tempore Abbatum libere constitisse nullius præditam jugo subjectionis; [semper liberi a subjectione Episcopi Lincolniensis.] sed quemcumque optabant vel deligebant, Archiepiscopum sive Episcopum, ad sua sacranda vocabant: Episcopum vero Lincolniensem nihil juris inde habere aut exigere debere innotuit, pluribus quæ afferuntur privilegiorum testimoniis. Sed quia Ely suæ parochiæ confinis esse cernitur, arbitratus illam, sed falso, sibi [debitam] assiduis molitur actionibus subjicere: unde & post multa contumeliose illata, ductor Gregis Domini Abbas Richardus prudenter secum tractavit, locum ipsum in majorem provehere dignitatem, ac penitus malignantium versutias hominum retundere, & ut in Episcopatum commutaret secreto a Rege obtinuit; tamen non ipse, sed qui ei successerat, negotium peregit.

ANNOTATA D. P.

a Aliis Walkelmus, exauctorato Stigando, qui, etiam post occupatam Dorovernensem Metropolim, pergebat Wintoniensem Cathedram tenere, ordinatusque Episcopus an. 1070, juxta Godwinum, sedit usque ad 1097.

b Infra num. 36 excusatur non sua sponte, sed violentia inductus ad suscipiendam ab eo ordinationem suam: & hoc est in quo violatam libertatem Auctor queritur.

c Sumptus tantæ molitioni necessarios, post thesaurum redimendæ libertati impensum, suppeditasse potuit œconomorum secularium providentia, de quibus infra.

d Sequebantur miracula quædam S. Etheldredæ, hujus Abbatis tempore facta, quæ in ordine miraculorum libro sequenti sunt 11, 6, 7, 8, 9 & 10, iisdem fere verbis in compendio servatis, quare ea hic omittere visum est.

e Idem antea fecerat sub Turstano Abbate, subactis qui in insula per septem annos se continuerant rebellibus; sed hi primi quadraginta tam modeste in loco sacro vixerunt, eodem utentes triclinio & pariter ad Officia concurrentes ad ecclesiam; ut concessa insulæ libertate, digredientes inde, tamquam fratres suos prosecuti cum lacrymis Monachi, & in refectorio eorum insignia ac nomina, cum nomine unius Monachi, depingi fecerint, istic ubi sedere consueverant, prout in fine Chartularii scriptum pictumque invenimus.

f Simeoni Dunelmensi Mathum, Guilielmus Gemmeticensis lib. 7 Hist. Normannorum cap. 44 Medunta, vulgo Mante ad Sequanam inter Parisios & Rotomagum, illis quam huic propius: causa irarum in Francos fuit auxilium Roberto contra patrem rebelli ab iis præstitum: duos autem reclusos, alii etiam Sanctos Anachoretas nominant: quare corrigo quod hic scribebantur Reclusæ.

g Obiit autem Rotomagi an. 1087, 9 Sept.

h Treta, mensuræ frumentariæ genus, necdum alibi lectum.

i Brasium, est frumentum aqua maceratum, ac dein siccatum, ex quo commolito cerevisia coquitur: unde Brasiare & Brasiator, hodierno usu braxare, braxator; fit autem illa fere ex hordeo, spelta, avena, quamvis & Brasium triticeum inveniatur.

k Id est in festis duodecim Lectionum (tot enim numerat Officium Monasticum, cum Ordo Romanus solis novem constet) dabitur duplex vini mensura.

l Medo, potus ex aqua & melle confectus, & defectum vini in mensa supplere aptus.

m Whartonus ex fide Annalium Wintoniensium censet Symeonem obiisse anno 1094, atque adeo Abbatem creatum 1082.

n De Beccensi monasterio illustri in Normannia, pluribus actum ad Vitas SS. Archiepiscoporum Cantuariensium Landfranci & Anselmi, inde assumptorum, datas 28 Martii & 21 Aprilis.

o Extant in Chartulario plures Regiæ chartæ, quibus Henricus causam jubet examinari, Richardum a S. Landfranco consecrari, & libertatem S. Etheldredæ servari.

p Whartonus notat facile a Rege receptum in gratiam cum is procurrente fama didicisset, quomodo Richardus quem suffragaturum sibi credebat Archiepiscopus pro Rege agens, omnes ejus calumnias (ita Regii loquebantur) refutasset ut scribit Radulfus de Diceto: depositus autem fuerat ab Anselmo, uti notat Whartonus an. 1102 in Concilio Londinensi, habito circa festum S. Michaëlis.

q Hic compendio narrabatur Translatio SS. Etheldredæ, & Witburgæ, de qua mox integrum caput subdo.

r Causa novæ institutionis allegabatur, quia Lincolniensis Episcopatus tantæ magnitudinis esset, ut ad peragenda ea quæ Episcopalis sunt officii unus Episcopus nullatenus sufficere posset.

s Placet hanc in specimen aliarum transcribere: Henricus Rex Anglorum, Mauritio Londoniensi Episcopo, & Hugoni de Bothel Vice-Comiti de Hereford-Schira, & omnibus fidelibus suis, tam clericis quam laicis, salutem. Sciatis, Richardum Abbatem de Ely, dirationasse adversus Rannulphum, Dunelmensem Episcopum, manerium de Haddam, in curia mea de Rumesy, coram me & Baronibus meis, ad Dominium S. Petri, & B. Virginis Dei Edeldredæ de Ely, & Fratrum Monachorum ibidem Deo famulantium. Volo igitur & præcipio, ut ipsa Abbatia de Ely teneat & habeat in dominio illud prædictum manerium de Haddam, quiete & absque calumnia, amodo & usque in sempiternum: testibus subscriptis Radulpho Episcopo Lincolniensi, & Willelmo Gissardo Episcopo Wintoniensi, & Joanne Episcopo Baduæ, & Radulpho Episcopo Cicestriæ.

t Christi 1107.

v Hinc liquido constat Auctorem, si ipsemet Thomas non fuit, tamen adhuc tempore Abbatum vixisse, atque diversum ab eo esse qui Episcoporum Historiam est prosecutus, ex qua dabimus Analecta miraculorum. Nunc accipe Historiam translationis prædictæ ex libro 1 Historiæ Elyensis minus apte subjunctam in Ms.

CAPUT VI.
Translatio sanctarum Etheldredæ, Sexburgæ, Ermenildæ.

[40] [Sub Willelmo I reflorescente ecclesia,] Glorioso & illustri Anglorum Rege Willielmo primo, de genere & de gente Nortmannorum, regnante, & totius regni monarchiam deletis jamdudum a Tetrarchis, singulariter obtinente; post multa bellorum discrimina, in Anglorum finibus pace Ecclesiæ reddita, tamquam post tempestatem serenitate sequente, status Ecclesiæ cœpit de die in diem proficere, & fidelium devotio in cultu religionis semper de bono in melius crescere. Interea Elyense monasterium, quondam habitatio Sanctimonialium, sed barbaris invadentibus pæne penitus eversum; [Elyense cœnobium, quod Edgarus Rex & Ædelwoldus Episcopus restaurant,] quod Deo volente & misericorditer providente, gloria nunc & honore, dignitate, libertate ac plurimis rebus insignitur, per B. Ædelwoldum, venerabilem Wintoniæ Episcopum, & per insignis Regis Edgari consilium & auxilium, regali præcedente munificentia, & Pontificali satagente prudentia, effectum jam olim fuerat, habitatio Monachorum; proprio Pastore destitutum, Monachum quemdam Wintoniensem, Symeonem nomine, pro merito vitæ ejusdem Priorem Ecclesiæ, virum quidem religiosum & divinis intentum studiis in Patrem Monasterii suscepit. [Abbatem accepit Simeonem,] Qui decorem domus Dei diligens, & res monasticas & interiores studens magis augere quam minuere, & omnia in usus ecclesiasticos expendere; spiritu consilii & fortitudinis tactus, ad honorem Dei templum Domino & B. Ætheldredæ, tamquam alter Salomon, in pacis tempore devote disposuit ædificare: quoniam profecto vetus oratorium, [qui cœpit ecclesiam ampliorem conaere:] & Fratrum ibidem Deo servientium, & populorum supervenientium frequentiæ & numerositati videbatur exiguum, tamquam minus capax & incommodum. Vir itaque religiose solicitus, & prudenter providus, præparatis sumptibus necessariis, quod pie conceperat in cogitatione, effectuosius (ut in effectu claruit) quasi parturire cœpit in operatione.

[41] Prædicto itaque viro venerabili, ecclesiæ ejusdem primo fundatore, viam universæ carnis ingresso (qui tamquam viventem in eodem corpore, etiam mortuus, posteris in exemplum sui reliquit imaginem) successit decedenti in curæ Pastoralis onere, ut semen fratris spiritualiter suscitaret, venerabilis Pater Richardus; genere nobilis, [quam ejus successor Richardus] sed morum generositate nobilior, ab ipso pueritiæ suæ tempore in religioso Beccensium monasterio regulari mancipatus disciplinæ. Hic prædecessoris sui, primi ecclesiæ fundatoris, & locum obtinens & officium, & in ipso imaginans bonæ operationis exemplum, tamquam appositum ad vultum contemplandum aspiraret speculum; incepti operis constructioni insudare cœpit, studium suum adhibuit & ut opus operosissimum citius consummaretur omnem quam potuit & quantum licuit operam dedit. [perficere satagens,] Sed per antiqui hostis invidiam, qui zizania superseminat & concordiam turbat, orta inter eum & Henricum Anglorum Regem controversia, opus aliquamdiu intermissum est, non dimissum. Nam quia nolebat indebita in injustis exactionibus & angariis Cæsari reddere, nisi quæ sunt Cæsaris; ut quæ sunt Dei, redderet Deo; oportuit eumdem virum venerabilem, a Rege prægravatum Romam pergere, & in præsentia venerabilis Papæ Paschalis, qui tunc temporis Romanæ præsidebat Ecclesiæ, causam suæ necessitatis insinuare. A quo in gratiam susceptus, & in magna veneratione habitus, impetrans quæ petierat: Apostolicæ auctoritatis, contra infestantium invidiam & malitiam, privilegiis munitus, & in gratiam & benevolentiam Regis susceptus, Elyensi monasterio, cum magna & suscipientium & suscepti jucunditati est restitutus. Qui in suis necessitatibus B. Etheldredam misericordissimam expertus, operis sui, [pulcherrimam totius regni fecit,] a prædecessore suo incepti, est minime oblitus; sed ut ad perficiendum idem opus studiosius insisteret, & huic operi solum vacaret, totum studium spiritualiter admovit: tamque decenti forma & quantitate, quantum potuit quoad vixit, ecclesiam a prædecessore suo inceptam ædificavit: & quomodo Abbas in suis votis Dei auxilio sit adjutus, ut, si fama non invideat, & merito veritatis titulo (utpote mendax) veritatem non detrahat, in eodem regno cunctis ecclesiis, vel antiquitus constructis, vel nostro tempore renovatis, jure quodam composita, & subtilis artificii privilegio & gratia ab intuentibus merito videatur præferenda.

[42] Hic mihi interfari liceat & explicare quomodo etiam tali sub Episcopo non parvum incrementum accessit: [Ejus incrementa varia,] nam Hugo de Nortworde, an. 1229 ordinatus ædificavit novum opus ecclesiæ versus Orientem a fundamentis, quod Presbyterium nuncupatur: quod quidem opus in 17 annis perfecit: circa quod opus expendit quinque millia librarum & 350 libras, 18 solidos, 8 denarios, præter robas. Ipse etiam constituit de novo turrim ligneam versus Galilæam id est porticum, (vulgo Galerie) de qua vide Cangium. Godwinus sumptus prænotatos reducit ad valorem aureorum Gallicorum 16950. [cum nova turri una] Ruit deinde anno 1321 turris supra chorum, de qua ruina agitur infra in Analectis ad miracula num. 172: pro qua cum nova & amplior esset a fundamentis constructa & usque ad superius tabulatum per sex annos Utrumque hic placuit reproducere, una cum indicio adhærentis eidem lateri monasterii; ex cujus parte Aquilonali Simon de Langam, an. 1361 consecratus Episcopus, novam ecclesiam parochialem sanctæ Trinitatis dedicavit; ut hinc intelligas, monasterium stetisse, inter majorem Cathedralem, & minorem Parochialem His interjectis redeo ad historiam veterem, quæ sic progreditur. educta; incepta est, super prædictum opus lapideum, illa artificiosa structura lignea novi campanilis, summo ac mirabili mentis ingenio imaginata, cui per annos viginti dicuntur impensæ 2046 libræ, 6 solidi, 11 denarii. An autem ea igne conflagraverit, vel alio casu defecerit, non comperio; nunc certe sola turri lapidea stat octo maximæ molis columnis innixa, qua in crucem ecclesia se diffundit. Similiter supra aliam majorem turrim quæ post ecclesiæ propylæum ante portam assurgit, majori longe mole sed lignea videtur in altum erecta fuisse, cujus loco, post incendium anni IIII, [alteraque ampliori.] de quo inter Miracula num. 32 posita fuit ea quæ nunc cernitur cuspis. Erat tunc cum prior turris ruit, Episcopus Simon de Monte-acuto, & ipso anno posuerat primum lapidem novæ capellæ S. Mariæ in parte Boreali ipsius ecclesiæ: quod opus quanto labore, sumptu & elegantia per annos 28 & 13 septimanas continuarit simplex quidam Monachus, prolixe describitur in Historia; & repræsentatur in Schematismo lateri Aquilonalis, [Operis totius iconismus.] quod nobis monasticum Anglicanum exhibet, una cum latere Meridionali ne pietas in ecclesiam Eliensem inquit Auctor MDCLV vulgatus, & magnifica ejusdem structura, jamjam propriis sepelienda ruinis non innotesceret posteris.

[43] Summo igitur desiderio desiderans Abbas Richardus, & deliberans suo in tempore corpus sacratissimum sacratissimæ Virginis, de veteri ecclesia in novam, de modica in majorem & pulchriorem transferre; memorans quia & Joseph patris sui corpus, ad majorem reverentiam, de Ægypto in terram Chanaam transtulerat; ne tam præclara lampas & lucerna sub modio lateret, sed quasi super candelabrum posita, sub præsentia testium & frequentia populorum, cunctis innotesceret & luceret; diem statuit, videlicet decimo b sexto Kal. Octobris, quo & prima ejus translatio, [deligit 16 Septembris] tamquam una cum nova celebretur. Vir itaque magni & liberalis animi, ad hanc solennitatem solenni & maxime pontificali auctoritate corroborandam, imprimis virum venerabilem & religiosissimum, Anselmum Cantuariensem Metropolitanum, ea qua debuit & eum decuit reverentia invitavit; [invitato ad id S. Anselmo multisque Prælatis,] ut, pro sui debito officii, adjunctos sibi ex suis quos religiosiores arbitraretur quotquot vellet suffraganeis, suam ipse præsentiam dignaretur exhibere, invitatis etiam quampluribus Pontificalis dignitatis & Ordinis viris, & Abbatibus, & religiosis Monachis aliisque ecclesiasticis, Pontificibus summis, etsi non dignitate, meritis non immerito coæquandis, ne dicam præferendis. Invitati ab ipso fuerunt & regni Proceres & Optimates, [ac Proceribus.] ut ad tam jucundam festivitatem accederent, & cum gaudentibus & ipsi gauderent. Quibusdam autem vel privatis vel publicis negotiis vel necessitatibus occupatis, quidam a divina providentia destinati, & tali ac tantæ rei perficiendæ idonei ac plurimum necessarii, devotissime confluxerunt; inter quos vir laudabilis Herebertus Norwicensis Episcopus, Adelwinus Rameseiensis, Richardus S. Albani Abbas, Guntherus Thorneyensis, Wydo Persoriensis Abbas, Nicolaus Lincolniensis Archidiaconus, Gaufridus Wintoniensis Thesaurarius, & alii innumeri magnæ honestatis & auctoritatis viri. [Hi accedentes ad tumbam] Ordinate igitur ordinata processione, ad sanctæ ac reverendæ Virginis tumulum reverenter accedunt, pario de marmore candidissimum, uti decebat candorem virgineum. In hoc quondam Angelicis obsequiis sibi præparato, & divina gratia quærentibus oblato, beatissima germana ejus Regina Sexburga, [in quam annis 16 a morte incorruptum corpus positum fuerat,] post sexdecim annos sepulturæ, inventum ipsius solidissimam glebam, toto corpore & vestibus lacteam & intemeratam, cum clamosa admiratione & laudisona in cælum benedictione, recondidit: unde nunc id illi ad majorem gloriam accessit, quod nemo ipsius tumbam pandere, nemo inspicere prȩsumpsit. Aliquando enim, Paganis irruentibus in hunc locum, foramen intulit unus, qui mox oculis & vita est privatus; postea Presbyter temerarius quasi Prȩses monasterii, [quodq, impune attigerat nemo;] in illud foramen fissam virgam torquendo impingens in rugam, partem vestis extraxit, majorique vesania abscidit, quam subito intus jacentis manus cum vigili indignatione ad se retraxit. Adhuc tentator affixam virgȩ candelam immittere addidit, candela autem decidens supra sacrum corpus tota exarsit, & nihil rerum lȩsit; prȩsumptor vero cum domo sua periit. Hȩc quoque cum in miraculis ejusdem Virginis plenius digesta sint, ad narrationem redeamus.

[44] Tandem cum ingenti devotione sacrosanctum corpus Virginis assumunt, [eam de priori loco transferunt] ex vetere ecclesia exportantes de loco, quo eam transtulerat & collocaverat Sexburga beatissima; ubi & Pater Ædelwoldus Venerandus, postea destructam ecclesiam restaurans & renovans, eam certissime intentatam, irremotam, & inconspectam non sub terra delitescentem sed desuper eminentem, sicut invenit, reliquit; unde nunc & in ecclesiam cum laudibus & canticis deferunt. Translata est itaque in novum templum Sponsa Domini Ætheldreda, intentata & inconspecta; & condigna psallentii laude, [ad alium ei Paratum post altare,] post autenticum altare parato thalamo collocata. Habito tandem, ut decebat, ad populum de tanta, & in tanta solemnitate sermone, & a venerabili Episcopo Hereberro, viro eloquentissimo, de vita & obitu & miraculis beatæ Virginis, sacrique corporis admirabili incorruptione, populum exhortante ad summæ jucunditatis & lætitiæ indicium propter ea quæ facta sunt in tabernaculis justorum; nullus erat in tanta multitudine, qui gratia cælesti perfusus, a lacrymis se vellet aut valeret cohibere. Hoc vero solum de pluribus, quæ in translatione contigerunt, ad sacratissimæ Virginis Reginæ Ætheldredæ, æternam referemus memoriam, quod fidelium innumeri adhuc superstites, & Patres nostri qui viderunt & adfuerunt, narraverunt nobis, quorum relatio & auctoritas vitæ & honestas morum nos instruxit, ut de facto nemo diffidat. [non sine miraculis,] Tunc quippe renovantur antiqua miracula, quæ contigisse leguntur interventione beati corporis Stephani Martyris. Facta sunt enim tonitrua tempestatis, & fulgura talia, ut omnes pæne fenestræ ecclesiæ horridis ictibus frangerentur, & crebri ignes in pavimentum coram sanctis corporibus laberentur: eratque mirabile, ignem labi sine effectu naturæ suæ; suamque, inter ligna & stramina ceterasque arentes materias, mutare qualitatem, ut quidquid ejusmodi in ecclesiam cecidit innocuum extiterit. Hoc siquidem magnum miraculum, Sancta illa operante, [& ingenti cæli fragore:] sic contigit; ut juxta quorumdam opinionem cælesti terrore ostenderet, sibi displicere tam publice contrectari; & tamen in hac sua indignatione, ut nullus læderetur, ad nutum ejus cæli signa famulari.

[45] Rarus ergo fuit ibi, cujus cogitatio magnum aliquid ista non dictaret protendere, quorum horrorem hinc timebat videre, hinc gaudebat evadere. Anselmus quoque Archiepiscopus, longe in Cantia positus, videns cælum tanto fragore concuti; Scio, inquit, Fratrem nostrum Richardum, [quia Virgini displicuit faciem suam conspici.] Abbatem Elyensem, hodie Sanctas suas transtulisse, & irreverenter tractasse; nec dubito hanc intemperiem dolendi auspicii esse signaculum. Nec eum fefellit sententia; quia rarus eorum, qui tunc aderant & sanctam Etheldredam facie ad faciem adspexerant, integrum annum exierunt. Quapropter Fratres carissimi, a vobis, qui non momentanee sed continue tantæ Virginis memoriam, in conspectu præsentiæ sacri corporis, juste & sancte recolitis; & orandum est & attentius exorandum, quatenus superno nos & vos dignetur gratiæ rore perfundere, qui populo sitienti aquam de petra, Moyse percutiente, in abundantia fecit emanare, cui sit laus honor & gloria per omnia seculorum secula.

[46] Decenter itaque collocata, tamquam primiceria, Ætheldreda Virgine contra majus altare; dux tanti gregis Richardus cum senioribus communicavit Ecclesiæ, ut eadem die jam secundo c, qua primo beatæ Virginis Ætheldredȩ facta fuerat translatio Sexburgæ præcedente; [17 Octobris transferuntur ossa] translatio etiam fieret sanctarum ibidem quiscentium. Aperientesque matris & filiæ sepulcra, quæ S. Æthelwoldus plumbo ex utraque parte signaverat, Sexburgæ scilicet Reginæ sanctæ, atque laudabilis & celebris Ermenildæ, tot præconiorum prærogativis earum glebas, more conditionis humanæ, [SS. Sexburgæ & Ermenildæ.] reperiunt defluxisse, & terræ genitrici sua persolvisse tributa. Invenientes itaque in sindone munda corpus B. Sexburgæ, seorsim ossa, & seorsim pulverem, utraque pariter in singulis scriniis ex ligno compactis, lapideo in monumento, ut beatus reliquerat Ætelwoldus, Orientem versus ad pedes S. Ætheldredæ solemniter reposuerunt; Reliquias vero sanctissimæ Ermenildæ, in nudo sepulcri pavimento, absque velamine, invenit [Abbas] a B. Æthelwoldo sic repositas: quas etiam colligens in mundissimo panno, & pulverem per se involvens in pristino posuit mausoleo; & ad Austrum, in dextris S. Ætheldredæ, haud dissimili locavit diligentia; & utrumque plumbo iterum resignavit mausoleum… d Translatæ sunt autem Sanctæ anno incarnati Verbi millesimo centesimo sexto, quo quondam B. Ætheldreda translata est die, cum decentissima scilicet ordinatione; ut omnium una esset solennitas, e quibus erat una fides, unus Christus, & una caritas f.

Ætheldreda Ducem rogat hic pia Virgo jugalem. [Versus subscripti Vitæ S. Etheldredæ]
Quo Sponsam Christi sineret se jam vocitari.
Rex hic Pontifici pro conjuge munera spondet,
Hanc, sibi conjugio poterit si jungere sacro.
Præsul Edeldredæ Regis fert jussa beatæ;
Hæc ait: Ille mihi cedat Christo famulari.
Hoc Regina Ducem cum Præsule poscit herilem:
Qui, licet invitus, consentit & his quoque mœstus.
Regis ut edictum percepit Virgo cupitum,
Templum Virgineis petit hoc comitata catervis.
Hic Regina Deo sacratur Sponsa superno,
Contemnens vanas regni cum conjuge pompas. [picturis expressæ in veteri ecclesia.]
Virgo beata venit populis comitantibus Elge,
Abbatissa gregi post hæc sacranda beato.
Alma sacris pollens meritis & honore perenni,
Ædeldreda decens hanc templi struxerat arcem.
Virginis intemerata caro jam visitur almæ,
Quater quaternos etsi tumulata per annos.
Miratur Medicus sanatum in gutture vulnus.
Virginis ad templum fertur venerabile corpus,
Mauseolum sacri retinent hæc mœnia templi
Virginis intactæ, cui septem præfuit annis,
Glorificatque Deum plebs hæc miracula cernens.
Laus & honor Domino maneat per secula Christo.

ANNOTATA D. P.

a Anglo-Saxonica Heptarchia ad Tetrarchiam reducta ac denique in Monarchiam conversa fuit tempore Alfredi, utrorumque Saxonum & Anglorum tam Orientalium quam Occidentalium Regis, extinctis anno 875 Merciorum, & anno sequenti Northumbrorum Regibus.

b Siquidem ea dies 16 Septembris anno 1106 sub cursu litteræ Dom. G erat Dominica 19 post Pentecosten, quia Pascha fuerat 25 Martii.

c Scilicet 17 Octobris, quamquam ea isto anno futura esset feria IV.

d Quæ sequitur S. Withburgæ ante quadriennium facta translatio, integre habetur tom. 2 Martii ad diem 17 pag. 608 num. 2: ideoque hic omittitur.

e Ita factum est ut dies 16 Septembris non transierit celebrandus ad posteros.

f Qui in Ms. sequuntur Versus de S. Etheldreda, videntur fuisse subscripti picturis Vitam ejus per partes repræsentantibus, ante innovationem Ecclesiæ; utpote nullam facientes mentionem secundæ translationis: imo quia rythmici non sunt, auderem opinari, factos esse ante Danicas irruptiones, ac forte haud diu post primam translationem.

MIRACULA S. ETHELDREDÆ
Auctore eodem Thoma Monacho Elyensi.
Ex eodem apographo Duaceno.

Ethelreda Regina, Virgo Abbatissa Elyensis in Anglia (S.)

BHL Number: 2638

A. THOM. EX MS.

PROLOGUS.

[1] Cum os regium & propheticum, sancti Spiritus intonante organo, dicat; Laudate Dominum in Sanctis ejus, mirabilis enim & gloriosus mirabilia in eis operatur; magna nobis opus est animi constantia & necessitate, ut eorum mores ac vitam flagrantissime diligamus, [Quia convenit nos Sanctos imitari,] diligendo devotissime veneremur, venerando studiosissime imitemur; quod [enim] tunc in eis divinæ Majestatis omnipotentiam digne laudare valebimus, jam fraternæ dulcedinis adjuti misericordia, justis eorum actibus nostræ conversationis melioratione respondere merebimur. [Psal. 156., Eccl. 15. 9] Nam cum non sit, Scriptura dicente, speciosa laus in ore peccatoris; qualiter dignas Deo laudes præconari possumus, qui angusto rectitudinis tramite derelicto, per laqueosa & ampla tortuosarum spatia viarum, ad profundam præcipitationis foveam ducentium, [per veram morum correctionem,] adhuc quotidie discurrimus? qui diris peccatorum vulneribus nullum fructuosæ medicamentum pœnitentiæ apponimus; sed profluente jam sanie oblectabiliter in eis pæne computrescimus? Proinde de spatiosis ac letiferis hujus campi semitis, ad arctum callem, quo terminum pervenitur ad proprium irreflexibiliter transeamus; ac nostrorum plagas scelerum, salutiferis medicaminibus diligenter adhibitis, perfecte curare studeamus, atque nostris in manibus ardentes habentes lucernas, sicut supra diximus, per omnia Sanctorum vestigia sequi laboremus; quatenus & ad solvendas omnipotenti Dei laudes debitas idonei fieri possimus; & ad ipsorum in cælis societatem, quos in terris imitamur, post mortalis vitæ cursum, pertingere mereamur. Quorum virtutes atque signa, [eoque juvat legere ipsorum miracula;] quæ plerumque mentes audientium solent ab imis ad supera sustollere, diligentissime, si penes nos non sunt, debemus perquirere; ac reperta ne labantur a memoria, sagacissime libris inserere, eaque crebræ lectionis studio vigilanter in nostri pectoris armario recondere; nec tamen inter domesticos parietes cohibere, sed ad laudem & gloriam deitatis atque ad ædificationem posteritatis longe lateque promulgare: ut dum quilibet tot signorum radiis, præcedentium Justorum merita fulsisse cognoverint, ex eorum imitatione prospera mundi, quæ sunt amaritudine plena, tota cordis solicitudine respuant & conculcent, atque ad æternæ vitæ dulcedinem sitibundis pectoribus indeficienter anhelent.

[2] Quapropter, licet tardi sumus ingenio, indocti eloquio, [proponit Auctor colligere facta] tamquam fraternæ caritatis coacti imperio, imo de sancti Flaminis adjutorio, qui flat & ubertim fluunt aquȩ ex arido, magnam habentes confidentiam, prȩclara & stupenda miraculorum insignia, quȩ per venerabilem & gloriosam perpetuamque Virginem Etheldredam, nobilissimam ac prȩpotentissimam Anglorum Reginam, post sanctissimum ejusdem de convalle Jericho ad Montem Sion transitum, [ad tumbā S. Etheldredæ:] ad salutiferam ipsius tumbam divina cooperante potentia patrata fuisse in antiquis leguntur schedulis; novo dictante stylo, novis insudavimus commendare paginis; ne cum vetustate tandem etiam deperirent oblivione. Credimus autem multo plura quam reperiuntur extitisse, quæ aut illius ævi torpentium scriptorum negligentia, nequaquam litteris mandata fuerunt; aut descripta, Paganorum rabie ecclesias ac cœnobia depopulante, inter cetera perierunt. Verum quia non tantum ex profusioris ac probabilioris vitæ excellentia, quorumlibet pensanda sunt Sanctorum merita (præcedit enim virtus meritorum, [quæ quam sancte vixerit,] sequitur adjuvante fide petentium cælestis operatio signorum: quæ si non fuerint, non tamen merita non erunt, quæ merita procul dubio possunt esse sine miraculis; miracula vero nequaquam sine meritis) quam juste & sancte, quam pie & humiliter hæc insignis Regina ac devotissima Christi Ancilla vixerit, quomodo mirabilis, imo virginalis pudicitiæ non solum carnis, quod multorum; verum & mentis, quod paucorum est, integritate non sine occulti valida martyrii persecutione, sub alis Domini protecta perpetualiter viguerit, [liquet ex scriptis Bedæ,] ex dictis venerabilis Bedæ Presbyteri, viri undecumque doctissimi, quispiam ignorans evidenter agnoscere poterit: qui breviter ipsius vitæ summam, quam nulla vitiorum caligo interpolare potuit, ac divini splendor luminis irradiavit, prosaïco sermone limpidissime descripsit; atque virginitatis hymnum elegiaco compositum metro subnexuit, quo eam casto de germine regioque ortam stemmate magnis atque dulcisonis laudibus, pro immarcessibili tam spiritualis quam corporalis flore continentiæ, sublimiter extollit.

[3] Quid enim in sanctitudine vitæ, mortalium omnium Creatoris gratiæ gratius ac jucundius, [testibus eximiæ virginitatis,] quid Angelicis omnibusque cælestis Curiæ choris familiarius & delectabilius, quid omnium virtutum gradibus excellentius vel perfectius geminæ puritate virginitatis? Si tamen ceterarum virtutum fulciatur adminiculis, namque dignitatis cognata est nobilitas & gloria sanctæ virginitatis; ipsa spirituali munita præsidio, flammivoma atque letifera sævientis ignea libidinis arma potenter confringit & conterit; & ipsa Regis immortalis amore præventa cum cœnosis ac truculentis generalis immunditiæ principibus bellicose dimicans, in sudore victricia signa suo reportat Auctori. Virginitas, ut unius Apostolicorum * tuba clarissime concrepat, est omnium regina virtutum, cunctorum possessio bonorum, trophæum fidei, victoria de inimicis, vitæque æternæ securitas. Beatus igitur erit qui ad ejus arcem suppeditantibus aliis virtutibus pertingens, nullis dejici machinationibus poterit. Hanc inclita Regis Annæ proles præfata, ab ipsis infantiæ rudimentis igne divini fervoris succensa, atque Sponsi cælestis annulo subarrhata totis amplectens desideriis; etiam inter ipsa nuptialium copularum contubernia (quod dictu mirabile est) inflexibili mentis rigore, [cum gemino conjuge servatæ.] fine tenus ac humiliter reliquis decorata virtutibus, conservavit: imoque Rex Deus, Dei Patris filius, ejus speciem concupiscens, eam in suum ineffabilem thalamum introduxit; ubi cum centum xl. IV millibus virginum dulcissimis consonæ melodiæ concentibus novum semper modulatur canticum.

[4] Nec alicui videatur incredibile quod per tot evolventium annorum curricula, licitis adstricta matrimonii nexibus, illibata virgo permanserit: quia nimirum virtus omnipotentiæ, quæ tres Judaici generis pueros a flammivomis & horrendis camini incendiis illæsos protexit, hanc quoque a carnalis ardoris æstibus intactam custodivit. Testatur ejus post incorruptibilis caro quod vere sit perpetua Virgo: [Cui etiam attestatur corporis integritas,] testantur & pretiosa linteamina sacrosanctum ipsius corpus ambientia, quæ sic usque hodie nova manent & integra, uti ea hora qua Virginis membris fuerunt obvoluta. Unde patenter datur intelligi, quod apud incomprehensibilem Redemptoris mundi gratiam, qui de virginali nasci dignatus est utero, nulla virtus virginitate gratior sit atque præstantior; quæ cælestis clementiæ dono, post mortem ab omni corruptionis labe carnem servat immunem. Talis igitur ac tantæ Virginis & Reginæ præclaram morum vitæque celsitudinem diligenter intuentes & admirantes, pro mentis affectu magnifice veneremur, & venerando si flore virginalis castimoniæ non valemus, saltem jugi vitiorum mortificatione imitemur; quatenus in ea, quæ se jucundum sancto Spiritui præparavit habitaculum, æternæ pietatis magnitudinem dignis prædicare laudibus, atque ad beatitudinem cælestis regni scandere possimus; pro quo terreni culmen imperii cum corruptibilibus divitiis velut quisquilias contemnens, monasterium petiit; ibique abjectis candidis vel purpureis sive multicoloribus vestimentis holosericis, gemmis fulgentibus intextis, pulla vilique veste, sacrata Deo se contexit: unde nunc Sanctorum conserta contuberniis, stola perfruitur inæstimabilis claritatis, immarcessibilis coronata laurea pulchritudinis. O quam felicia, quam jucunda sunt illa commercia, quibus pro perituris semper manentia, pro terrenis cumulantur cælestia!

[5] Sed jam, quia nimia verborum prolatio solet auditoribus inferre fastidium, [Conclusio Prologi.] nostrum qualecumque claudamus proœmium; doctoribus atque probis intellectibus hoc nostræ mediocritatis opusculum committentes, ac suppliciter obsecrantes, ut illud attente perspiciendo, quæcumque superflua vel hiantia repererint, resecent ac suppleant, approbent & defendant; ne nostro de sudore dens habeat semper oblatrantis invidiæ, unde frendens & cachinnans nostrum simplicem intellectum valeat subsannare. Quibusdam vero præmissis illud in prima miraculorum narrationis fronte posuimus, qualiter Paganis invadentibus atque desolantibus monasterium, quod in famosa Elyensi Insula anno Dominicæ Incarnationis sexcentesimo tertio construxerat hæc Anglorum lampas perspicua, gemmaque Virginum paradisi clarissima, quidam eorum ob nefandam contumaciæ suæ temeritatem ira cælesti percussus interierit a. Ergo dato fine nostræ sermonum lepore carenti præfatiunculæ tali, quȩ sequuntur, principio exordiamur.

[Annotata]

a Punitio Barbari sepulcrum violantis, prolixe narrata lib. 1. n. 85 hic promitti videtur, & forte scripta fuit, sed a transcribente omissa.

* an S. Gregorii?

CAPUT I.
Monachus a febri curatus: ecclesiæ illatæ injuriæ sæpius vindicatæ.

[6] Multiplex est peccandi a necessitas, quam nullus in hac fragili vita positus ad plenum poterit declinare. Ex quo enim primi parentis nostri transgressio pristinȩ incorruptioni nostrȩ labem corruptionis induxit; [Humanæ ad peccatū proclivitati,] ipsa peccandi necessitas nobis quodammodo vertitur in naturam, gratia non posse peccare ei dumtaxat reservata, qui accepit plenitudinem spiritus ad mensuram, & de cujus plenitudine nos omnes accepisse gaudemus, cui, & soli illud convenit Propheticum; Qui peccatum non fecit, & dolus in ejus ore inventus non est. [1. Pet. 2, 22] Necesse igitur hominem, vel ex fragili sua conditione, vel ex multiformi antiqui serpentis decipula, aliquoties peccando succumbere, necesseque inevitabile. Sentimus enim (ut ait Apostolus) in membris nostris legem, legi mentis nostræ repugnantem, & Angelus Satanæ nos colaphizare non cessat. [Rom. 7, 21] Verum ut inter tot suspectæ mortis discrimina; nos desperationis turbo [non] involvat, infirmitatis nostræ defectui non mediocre solatium divina contulit miseratio. Nam si de perpetrati criminis puteo per pœnitentiam resurgentes adstiterimus; nullatenus debemus miseriæ nostræ de misericordia desperare; [succurrit remedium pœnitentiæ:] quin potius aciem mentis nostræ in spem optatæ salutis præfidenter erigere. Quæ duo, Dei scilicet timor & reverentia, quam accepta divinæ pietati, & quam salutis nostræ fuerint effectiva, cuidam cælitus ostensum est.

[7] Accidit enim ut quidam Elyensis cœnobii monachus, Azo nomine, graviter ægrotaret: [cui faciendæ tempus dari sibi optans æger Monachus,] qui morbi invalescente materia ad cellam infirmorum deducitur, & sui impos effectus cœpit decumbere. Tandem infirmitatis æstus in eum eatenus sensim efferbuit, quod robur vigoris pristini vis doloris omnino exterminans, ei salutis recuperandæ spem nullam reliquerit. Habebat igitur in ancipiti, ne forte dies sui impenderet exitus, quo de incolatu isto ad patriam transferretur: sciebat enim necessitatem mortis, quæ nulli mortalium defuit, tam sibi quam omnibus impositam esse. Cujus horæ, quamlibet incertæ, jam quasi certus effectus, eam suæ mentis opinionibus crebro meditamine referebat. Verum quia de suis diffidebat meritis, beatæ Virginis Ætheldredæ suffragium sibi supplex implorabat, [Sanctam invocat;] ut ejus vitæ remissiori pœnitentiæ spatium, quod sui impotentia per se impetrare non meruerat, tantæ mediatricis intercessione penes divinam clementiam obtineret. In magna igitur tam animi quam corporis anxietate posito, dum hinc cogitationum, & hinc dolorum stimulis miserabiliter ageretur; sopor modicæ quietis obrepsit. Et ecce quædam matrona, sobrio decore laudabilis ei assistens, languidum taliter allocuta est. Num, inquit, fili, me nosti? Cui ille, novitate visionis insolitæ ex parte trepidans, Minime, inquit, Domina. [ab eaque apparente jubetur,] Cui illa: Ego, inquit, sum Ætheldreda, quam paulo ante sub tantæ tribulationis examine tuo invocasti præsidio; quæ juxta quod petieras pro te ad Deum mediatrix accessi: per quam corpori tuo, extincto paulatim febrium æstu, salus pristina in brevi restaurabitur. Quædam igitur commonitoria filiis meis carissimis tuo transmittam obsequio, in quibus solitam erga me & Dominum devotionem paulatim obtorpuisse materna pietate condoleo. Unde ergo & hac eos persuasione vice mea alloquere, ut saltem servitio Dei amodo cum timore & reverentia devoti insistant; & sic super his, quæ sibi noverint expediri, mihi non dico rogaturi supplicent, sed quadam jubentis auctoritate cum firma impetrationis spe præfidenter imperent. [alios monere de fiducia in se collocanda, & convalescit.] His auditis ergo a somno quo tenebatur illico expergiscitur: cui magis ac magis convalescenti indies sanitas pristina, juxta divinæ vocis oraculum, in integrum restituitur. Deponentes igitur omnem obstinatæ mentis pertinaciam, & vitalibus tantæ matris monitis filialiter obsequentes, in Dei & ipsius servitio devotionis nostræ hostiam timore & reverentia sine torpore condiamus. Vere namque, sine Dei cooperante gratia, in nullo animi bono valet mens humana proficere: [& ideo] operæ pretium est pietatis divinæ & jam dictæ patrocinatricis nostræ suffragium invocare; ut quod ex virtute propria non assequimur, tantæ Virginis opitulante merito & divina gratia largiente, consequi mereamur b …

[8] Cum diu gens barbarorum de Denemarchia veniens Angliam undique armis & incendiis vastaret; tandem Dei providente clementia, viribus defecit, & ad naturale solum aliquando coacta est remeare, [Mortuo Edgaro Rege, qui Danos expulerat,] & occupata ante relinquere, maxime diebus venerandi Regis Ædgari; in tantum ut, si quis residuus inventus fuisset, aut gladiis truncaretur, aut suppliciis variis opprimeretur. Hujus autem Regis præcepto & auctoritate sanctus Pontifex Æthelwoldus Elyense cœnobium in antiquam religionem reduxit & reformavit, locumque possessionibus obtentis tam emptione quam acquisitione locupletavit. [& Ely fecerat restaurari,] Comparavit etiam villam de Dunham, quæ est villa fertilissima & monasterio proxima. Primum pepigit pro duabus hidis Leofrico & Uxori ejus Siffledæ quindecim libras apud Grantebrige; & per Leoffwinum Monachum Ecclesiæ atque Præpositum, persolvit ante plures fideles. Interea exuit hominem Rex Ædgarus; quo mortuo prædictus Leofricus, Dei inimicus deceptorque hominum, & uxor ejus, omne pactum habitum cum Episcopo irritum fecerunt, & aliquando partem pecuniæ Episcopo & Abbati Brithnodo obtulerunt, [is qui Dunham vendiderat,] quam ab eo accepisse affirmabant, aliquando vero se ei aliquid debere omnino denegabant, sicque existimabant se per dolum recuperaturos terram quam vendiderant: sed ecclesia in omnibus cum suis testibus semper eos convicit.

[9] Cum igitur ea tempestate, qua Rex, ut diximus, obierat, nos diu differrent & fatigarent; [& injuste repetendo coli impediebat,] nemo eamdem terram intra plurimum temporis spatium nec aravit, nec in ea seminavit, nec ullo modo coluit: sicque tota cultura perditum ibat. Videns ergo Deus quantis injuriis quantisque tribulationibus ille seductor servos suos afficiebat; laboris eorum misertus est, cujus misericordia sancta Ecclesia de Ely recuperavit, quod injuste amisit: nam sicuti in psalmo scriptum est: Clamaverunt justi & Dominus exaudivit eos & ex omnibus tribulationibus liberavit eos, Dum hæc fierent & sibi miser ille ablata sancta Ecclesia & jus sanctæ Ætheldredæ liberius atque securius retinere confidebat, & servos Dei afficere non cessaret; ultione divina fervente, turpiter ac miserabiliter interiit in vindictam Christi Virginis: [turpiter perit.] & impletur in eo quod in Salomone legitur; Justi lætabuntur, impii autem corruent in malum. [Ps. 33, 18, Prov. 24, 16] Hæc de libro terrarum, quem librum c S. Ædelwoldi nominant, accipimus, ut qui hunc legerint vel audiverint, res & bona sanctæ Virginis Ætheldredæ distrahere vel minuere formident, judicium enim habuit quisquis egit talia.

[10] Aliud sequitur miraculum, quod etsi simili conditione, [Idem ausus alius in Brandune,] dissimili tamen discrimine probatur accidisse. Fratres autem nostri interfuerunt & rem certissime cognoverunt, & in libro jam dicto sancti Ædelwoldi Anglice composuerunt, sed nunc temporis in Latinum transmutatum ad cunctorum notitiam perducere desideramus; & ad multorum cautelam, si intente auditum fuerit, credimus enarrandum. Quodam vero tempore, cum convenissent coronatores d Angliæ ad Lundoniam; Withgarus quidam, rebus & possessionibus. non mediocriter locupletatus, Episcopo Æthelwoldo quinque hidas apud Brandune & Hivermere obtulit venum. Quod cum audisset Episcopus & Abbas, dederunt ei pro terra viginti libras; quindecim tunc coram multorum venerabilium testimonio, centum vero solidos miserunt ei postea per præfatum Leofwium Ecclesiæ Præpositum, & Wine de Wincheford virum probatissimum: qui dederunt ei eamdem pecuniam apud Brandune, coram testimonio totius Hundreti, in quo illa terra jacet. Ea autem tempestate, qua Rex Ædgarus de hac vita discessit, quidam Ingulfus nomine, vi & injuste Deo sanctæque Ætheldredæ Brandune abstulit. O miser & infelix, non diu, ut æstimas, quod rapis, retinere valebis; indeque citius es gravissime pœnas luiturus: scriptum quippe est, Non est sapientia, non est prudentia, non est consilium contra Deum. [Prov. 21, 30] [similiter punitur:] Nam ut manifestaretur virtus Dei & meritum beatæ Virginis, ex illo die, quo sic res ecclesiæ invasit, nihil edulii aut liquoris gustavit: rumpebatur enim sine dilatione cor ejus: sicque factum est quod qui vivus quæ Dei erant injuste arripuerat, oppetens mortem retinere non potuit; sed se & illud simul cum vita perdiderit.

[11] Uxor autem & filii ejus illo mortuo invaserunt eamdem terram similiter; sed quemadmodum honorem Deo non dederunt nec beatæ Ætheldredæ, [item ejus uxor ac liberi,] neque animæ suæ pepercerunt; sic ultio divina exarsit super eos, & infra unum annum omnes miserabiliter interierunt. Tunc Siwardus, Frater Ingulffi, de interitu eorum nimium ingemiscens & sibi præcavens, judicium Domini formidare cœpit, & licet contra voluntatem plurimorum, & maxime contra voluntatem Egelwini cognomento Alderman, ipsam terram sanctæ Ætheldredæ obtulit & libere dimisit; & bene de his adimpletur quod in Sapientia legitur: Domus impiorum delebitur, tabernacula justorum germinabunt: delevit autem Dominus domum impii hujus ut semen ejus non permaneat in æternum in conspectu ipsius, eo quod sanctam Ecclesiam & beatissimam Ætheldredam gratis odisset. [Prov. 14, 11] Sed Deus inspector & judex omnium, qui suorum injurias & beneficentias suas ducit, [aliiq; plures Sanctæ injurii.] ostendit malos inde detrimenta suscipere, unde putabant commoda sibi provenire, ut in isto palam innotuit. Non solum autem iste, sed (ut verius dicam & late omnibus patet) quisquis regionis sive princeps sive potens eumdem locum dignitate vel rebus minuit aut distraxit, ex quo Virgo Ætheldreda ab ergastulo carnis assumpta est, dirissime cruciabantur in corpore, & misero semper exitu vitam suam terminasse probati sunt. Stupenda sunt hæc & nimium formidanda: nullus enim ambigat vel irrideat quod narramus, ut simile perpetrare intendat; sed potius aliorum pressuris mulctatus edoctus discat Virginem Dei injuriis non offendere, sed obsequiis complacere.

ANNOTATA G. H.

a Necessitas hic vocatur Magna difficultas cavendi omne peccatum, præsertim veniale.

b Hic primum ponebatur in Ms. titulus libri miraculorum: & sequebantur duo Capita, de restauratione monasterii & privilegio Edgari R. sicut hinc ad lib. 2 historiæ Elyensis transtuli, ordinis commodioris gratia.

c De hoc libro agit Prologus ad lib. 2 Historiæ, ubi etiam consequenter legimus amplam hujus controversiæ historiam; & quomodo Leoflii mortui vidua, coacta sit damna illata compensare, Episcopo misericorditer partem remittente.

d Coronatores teste Spelmanno in Anglia dicuntur Officiales Coronæ, ad tuendam pacem & dignitatem regiam in quovis Comitatu populi suffragiis constituti. Ecgraphum nostrum Concionatores: manifesto mendo.

CAPUT II.
Liberatus energumenus; muti loquela donati; puniti vexatores Monachorum.

[12] Ad hæc Fratres Christus Dominus operum suorum per Sanctos suos toties operatur insignia, ut fides audientium ex auditu proficiat, & ardens affectus devota ora in laudes divinos resolvat. [Sub Abb. Simeone] Unde nobis quorum vitam & linguam suo Christus delegavit ministerio, præsenti incumbit aut facta ejus studio nostro in multorum transferre notitiam, aut nostram apud eum vehementer accusare segnitiam. Ut ergo nostram apud Deum commendemus memoriam, quid apud nos, qui in Elyensi versamur ecclesia, dignatus sit operari referamus. Præsidente siquidem nobis sanctæ recordationis Abbate Symeone, cœtus noster & locus moribus & muris non parum profecerunt: [restauratæ insigniter disciplinæ] erat enim, pro sequente personarum mutatione & regiis angariis, locus graviter inquietatus; & si quid regularis districtionis pro seculari violentia & Rectoris absentia intepuerat; vir ille sanctus, Pastoris nactus officium, devota solicitudine reformavit: invenitque apud nos gregem bonum pastor bonus, cujus vocem audire restituta sibi quiete properavit. Cumque in pastorem suum gregis humillimi respiraret affectus, & sacer Ordo in suis refloreret cultoribus; tantæ alacritati non defuit manus Domini, sed lætissimis operariis mirandorum gestorum plausibus occurrit. Nam cum locus intus & extra duplici proficeret ædificio, jamque patris & filiorum intentio sub Marthæ & Mariæ desudaret officio; cœperunt mira fieri coram civibus cæli, quorum partem Pater Symeon de Wintoniensi Ecclesia adduxerat, partem apud Elyensem invenerat.

[13] Videns itaque hostis antiquus Fratrum concordiam in se conspirasse, [invidens dæmon;] & virtutum propugnacula quotidie adversus eum succrescere, muros morum multiplici cœpit oppugnare versutia: nec facile inveniens qua intraret, hanc tandem malitiam in Christi militiam exercuit, ut quemdam adolescentem Edwinum nomine, tacita primum cogitatione stantem ad Completorium, [juvenem ex choro abductum] coram Abbate & reliquis ad exeundum de choro suaderet, antequam Horæ illius Officium compleretur. Quem statim cunctis stupentibus exeuntem crudeliter arripuit, totam illius mentem vertens in furorem, in tantum ut sequentem se magistrum suum Siteardum arrepta tabula percussisset, [invadit:] nisi provida viri strenuitas majores ei vires objecisset. Erat autem unus ibi de Wynthoniensibus Monachis, a Godricus nomine, vir magnæ sanctitatis & pro sua veneratione Monachis Elyensibus in exemplum Religionis ab Abbate adductus. Huic Deus spirituales oculos frequenter aperuit, multisque revelationibus eum illustrem effecerat, nec erat necesse ad quælibet dicta ejus alium quærere testem, quam vitam ejus; scientibus omnibus eum habere quasi hostem, linguam mendacem.

[14] Hic igitur, ut postea retulit, vidit murem quemdam quasi puerum cucullam adolescentis manu fortiter tenentem, [qui jussu Abbatis] & eum post se violenter trahentem: quem esse damnatum spiritum rei exitus comprobavit. Nec mora finita synaxi, Abbas & Conventus exeuntes ad primum claustri ingressum, vident juvenem dæmoniacum contra omnes tumultuantem, sæva minantem, convitiis insultantem, & inter brachia se constringentium ictibus pedum & morsibus dentium aliquos lædere conantem. [ductus ad tumbam Sanctæ,] Abbas autem quosdam seniorum & saniorum nutu suo sevocans, nocturnum silentium brevi rupit colloquio: Nescimus, inquiens, quis ei melius subveniat, quam illa cujus servus est Domina: cui præsentatus, velocem, ut credimus, recuperabit sanitatem. Ite ergo, & sub districta eum ducentes custodia, coram tumulo Dominæ nostræ diligenter excubantes, suffragium postulate. Fratres vero cum Fratre, tamquam ad matrem fugientes, nocte pæne tota sub expectatione divinæ misericordiæ vigilavere.

[15] Porro juvenis, imo dæmon in juvene sacri corporis non ferens præsentiam, majore horrore aliquamdiu se agebat, nunc clamans, nunc tunicam dentibus scindens, [illo per secessum liberatur,] nec parum eos vexans, quorum diligentia a malignis actibus arcebatur. Sicque vexatus idem duxit noctem, donec meritis sanctæ illius Virginis parumper obdormiret, sensum reciperet, & post paululum suum per fœdos recessus vexatorem ejiceret: nam post somnum juvenis ad se reversus nuntiavit custodibus suis, se jam sanum sapere & de cetero penitus convaluisse, excepto quod ventris resolutio intestina torqueret, & secreto exitu indigeret. Ductus ergo ad locum nenessarium, tantam illico passus est effusionem, acsi omnia viscera funderentur: & post ejectum furorem mentis, [cum horribili fœtore:] tantus ejicitur fœtor ventris, ut per omnes proximas officinas vix esset aër tolerabilis, corrupto flatu per omnes angulos se spargente, fumum ejus vix aliquo evadente: nec minor erat illa immunditia, quam ante fuerat illa vesania; sed par [violentiæ] factus est uterque impetus, alter in excessu mentis horribilis, alter in fluxu ventris mirabilis: quasi nequissimus ille spiritus aut totus verteretur in stercus, b aut ipsas latrinas secum ferret ejectus.

[16] Liberatus autem servus Domini per manum Dominæ, [aliis ad exemplum.] talia sibi de se narrantibus, tamquam nescius quid egisset, obstupuit; docens exemplo sui, quanta sit sacri conventus reverentia: cujus præsentiam subdolus tentator ad invadendum Fratrem sit veritus; extra quem ovem inveniens, sic invaserit lupus. Hæc Fratre illo jubente [non] scripsissemus, nisi tentandi eum occasio maligno insidiatori dari timeretur, putaretque sibi referri ad opprobrium, quod referendum est ad cæleste præconium. Hinc itaque finem narrationis hujus metitur series, ut apud sanas memorias sanctæ Etheldredæ potentia honoretur, & communis oratio devotissime frequentetur; nullusque Monachus in legitimis horis extra Conventum evagetur; cujus ei est ita terribilis militia, ut castrorum acies ordinata, promptus enim ubique occurrit adversarius; & si quam ultra debitos limites errantem invenerit oviculam, violenter aggreditur, vehementer gaudens.

[17] Huic miraculo successit aliud, quod auditum divina munera benignis mentibus gratiose debet infundere, [Muti duo, invocata Sancta,] hoc diverso modo, sed pari gloria celebratum. Duos a nativitate mutos humana damnavit loquela: quorum alter Ulf appellatur, alter Ælredus, conceptus intellectus non poterant linguæ officio demonstrare, obstructam habentes vocis harmoniam, suamque rationabilitatem non in vocis efficacia, sed in sola possidentes natura. Quod etiam de talibus definit Dialectica, sola eis inerat aptitudo rationis, per quam illa dicit quemlibet hominem aptum natum ad loquendum, etiamsi numquam loquendi facultas ei affuerit. Itaque ut aptitudini facultas accederet, uterque istorum, diverso quidem tempore, sed pari mente ad corpus S. Etheldredæ accesserunt, affectibus magis quam vocibus, pro vocis munere supplicantes.

[18] Nec defuit sanctæ devotioni Sponsa Domini; sed ad laudem Christi & suam, Ulf plenam restituit facundiam; Ælredo autem humanam voluit eruditionem proficere; & ut pueri syllabis ad plenam dictionem instruuntur, [diversimode juvantur.] ita homo ille verba humana paulatim edoctus, plenas deinde expressit rationes. In ambobus igitur ostensum est, quid Sancta nostra valeret, & quid vellet, dum in altero signaret quantum servos suos diligeret, quorum opera [uti] ad complendum miraculum tamquam cooperante eligeret. Posset enim summa levitate idem eodem modo utrique restituisse, nisi hanc potissimam consulendi viam alteri eorum delegasset: in quo & ipsum Dominum Salvatorem secuta est, qui cæci oculos solo sermone curasse valens, mystica dispensatione maluit luto & sputo eos ad lucem reformare. Multa quoque alia in hunc modum se habent, quæ huic Dominæ nostræ in hujus facti qualitate, non potentiam, sed similem dispensationem attribuant.

[19] [Ad alios salubriter terrendos facit,] Narrantes laudes Domini, & virtutes ejus, & mirabilia quæ fecit in sanctam Etheldredam, nobismetipsis facti sumus miraculum, qui tantam materiam, rethorica declamatione aut angelica voce dignissimam, insipida elocutione audemus invadere: sed nos in hac re consolatur Apostolorum simplicitas, qui fidem Christi & salutem mundi, contemptis Oratoribus & Philosophis, prædicare sunt instituti; quorum magisterio omnis disciplina subjicitur, ne in sapientia verbi evacuetur Crux Christi. Unde magis hic res quam verba fidelis auditor intendat; & sublime factum, quod simpliciter enarrabitur, tota mente & veneretur & revereatur. Et cum multa sint documenta, quæ invadentes temere Sanctorum terras & quorumlibet potentium animos reprimere poterant: tamen maxime in Picoti Vicecomitis insperato & inaudito interitu, patenter discitur quam salubriter ab unoquoque sua cuique reddantur; & proprio contentus, ne transgrediatur terminos antiquos quos posuerunt patres sui.

[20] Huic igitur Picoto, genere Normanno, animo c Getulo, Cantebrigiæ Comitatus forte obvenerat. Nactus est tandem leo famelicus, [quod Picotus Vicecomes Cantabrigien.] lupus oberrans, vulpis subdola, sus lutulenta, canis impudens, cibum quem diu optaverat; & tamquam totus Comitatus unum esset cadaver, totum sibi vindicat, totum occupat; & tamquam totum in ventrem suum insatiabilis bellua transmissura, non admittit consortem in partem suam; non Deum, non Angelum, non Sanctorum quemlibet, non denique sanctissimam illam & nominatissimam Etheldredam, quæ terras plurimas seu villas, donatione & concessione anteriorum Principum, in ipso Comitatu eatenus possederat. Convenitur aliquoties a nonnullis, dicentibus non expedire ei mutilare partem Virginis, libertatem ejus minuere, mittere falcem suam in alienam messem; contentum esse debere proprio, memorem canis & vulgaris proverbii, ne dum totum vult, totum perdat. Quibus ille respondit: Quæ est illa Etheldreda, de qua dicitis quod ego terras ejus occupaverim? nescio Etheldredam, & terras non dimittam.

[21] [terras Sanctæ pertinaciter detinens,] Audis hoc, Domine, & taces? usque quo, Deus, improperabit inimicus? Non nobis Domine, non nobis; sed inimicus improperavit tibi Domine, & homo insipiens incitavit nomen tuum. Respice in testamentum tuum, & ne obliviscaris voces inimicorum tuorum, qui dixerunt hereditate possidere sanctuarium Dei: dixit enim corde suo, Oblitus est Deus: avertit faciem suam, ne videat in finem. Audis hoc, Domine, & taces? Exsurge itaque, Domine, & contere brachium peccatoris & maligni: Quæritur peccatum illius & non invenitur. Audite insulæ, & attendite populi de longe, quid pro Domina Elyensis Insulæ fecerit Sponsus ejus, Dominus universæ terræ. Quæritur, [subito disparuit,] inquit, peccatum illius, & non invenitur. A quo quæsitum? Ab eo quem nil latet. A quo inveniendus non est? A nullo prosus homine cum hodie ignoretur, quo devenerit, cur diffugerit, vel qualiter evenerit: utrum vel cum Dathan & Abyron in infernum vivus descenderit, vel cum Nabuchodonosore bestia factus in interitum totus abierit, vel alio quocumque modo damnandus sine fine perierit. Sed unum pro certo scimus, quod in finibus nostris amplius non apparuerit, sed in perpetuum totus disparuit: ipsi gloria, qui dedit victoriam de inimico.

[22] Vir autem ille in populo nequissimus, hereditatem Domini delere arbitratus, [ejusdem Picoti minister Gervasius,] tamquam pulvis quem projicit ventus a facie terræ, ut prætexuimus de medio sublatus est. Solum illum imitabatur, qui cum toto suo nefando collegio de cælo in tartarum ruit: habuit namque sequaces mente cordis sui. Inter quos malitia repletus, boni nescius, Gervasius nomine, iræ artifex, inventor sceleris confudit fasque nefasque: cui Dominus ejus jam dictus Picotus, tamquam ceteris fideliori, pro sua pravitate totius Vicecomitatus negotia commiserat. Hic hominibus S. Etheldredæ valde infestus erat; & tamquam speciale bellum contra eam suscepisset, omnem ejus possessionem quacumque potuit gravedine impugnabat. Quisquis ergo, qualibet causa per eum gravatus, nomen Sanctæ ut parcius urgeret ei proposuisset; hunc ligabat, hunc damnabat, hunc frequenter in causam vocabat, hunc crudeliter attractabat.

[23] Abbas vero quotidianas hominum suorum ægre ferens querelas, [ab invocata contra eum Sancta,] præcepit Conventui septem psalmos coram sanctæ Virginis tumulo, ad impetrandam ab ea misericordiam decantare. Nec mora: Abbas ipse vocatur in causam, & dies & locus faciendæ disceptationi constituitur. Fratribus itaque solicitis ad orationem, Abbas suscipit profectionem. Jamque in itinere constitutus, audit rebellem causidicum miserabili morte vitam terminasse. Cujus rei series ita se habebat, ut ea nocte, cujus die sequente Abbas illuc erat venturus, S. Etheldreda cum duabus sororibus suis, instar Abbatissæ, cum virga Pastorali ei adstaret, iratæ simillima, voceque terribili hoc eum modo increparet: Tune es ille, qui homines meos, quorum patrona sum ego, me contempta toties vexasti, nec adhuc ab Ecclesiæ meæ inquietatione desistis? Habeas igitur istud pro mercede, ut alii per te discant familiam Christi non vexare. [& a sororibus ejus in visione percussus,] Tulitque baculum quem gerebat, & graviter aculeum ejus loco cordis, tamquam eum perfossurus inseruit. Deinde sorores ejus S. Withburga, & S. Sexburga duris baculorum suorum stimulis eum pupugerunt.

[24] Ille vero gemitu terribili & clamore horribili totam conturbavit circumjacentem familiam; omnibus audientibus dicens; Domina miserere. Quo audito accurrunt famuli, causam doloris inquirunt: fit strepitus circa jacentem: & ille illis: Nonne videtis, inquit, S. Etheldredam abeuntem, quomodo mihi transfixit pectus baculi sui aculeo, similia facientibus ejus sanctis sororibus? Ecce, iterum me fixura, [misere expirat.] revertitur; jamque moriar, cum denuo me fixerit. Et his dictis, expiravit. Quo ita consummato, itur Abbati obviam, res narratur, Abbas revertitur, & per totam patriam rumor dispergitur. Fit timor Sanctæ per omnes vicinos, multoque tempore nullus Procerum, judicum, Ministrorum, & cujuscumque potestatis hominum quidquam audebat in Elyensem possessionem, sancta Virgine res suas viriliter ubique protegente. In quo patet, quam mirabilis sit Deus in Sanctis suis, qui vivit & regnat per omnia secula seculorum Amen.

ANNOTATA D. P.

a Quomodo Wintonia accersiti Monachi sint, veluti ad reformandos Elyenses, plenius narratur infra num. 25.

b In ecgrapho Stanciæ, Italis latine conclavia dicuntur: sic vero videntur pro latrinis sumi, seu potius pro ipsis excrementis, sicuti Hispani Camaras dicum.

c Getuli populi Africæ a perfidia noti, in quibus & Pœni sive Carthaginenses: nisi forte legendum, Gentili.

CAPUT III.
Sanctæ patrocinium efficax experti Elyenses sedata mortalitate & turri servata ab incendio.

[25] Misericordias Domini in æternum cantare, verbis admonemur Propheticis. [Psal. 88, 2] Unde ne ingrati beneficiorum Dei probemur, [Fratrum, a Simone Wintonia adductorum,] eum laudare perpetuo & glorificare condecet, qui mortificat & vivificat, humiliat & sublevat; & in hac re, quam licet minus docte corripimus, indignationem & gratiam, judicium & veritatem incessanter attollamus: in prædicti etenim tempore Symeonis gestum esse quod narramus, pia fidelium relatio commendat. Hic contumeliose a Monachis correptus, eo quod indebite benedictionem ab Episcopo Lincolniensi, contra morem loci (ut supra meminimus) susciperet; dissimulata ira, non sopita, cum illic gregem pium & bonum, & in divinis deditum studiis comperisset; nihil se egisse æstimavit nisi officia loci externis aliunde adductis manciparet. Cumque hoc rationabiliter nullatenus fieri valeret, apud Regem obtinuit, ut ipsius auctoritate roboratus numero decem Monachos de Wintonia adduceret; quibus, ut cogitavit, tam exterius quam interius ministeria subegit. Unde incommoda huc usque Ecclesia graviter perpessa, mœrens dolet sicut ex sequentibus docetur.

[26] Unus autem ex his, nomine Godricus, religione ac pietate præditus, [optimus unus Godricus,] velut stella inter nebulas effulgens, curam Ecclesiæ pro sua veneratione adeptus est; solusque per omnia divinæ voluntati, non feritati sive dominationi, ut mos est extraneorum, studens, quæ Christi sunt sapiebat, vigiliis continue per noctes, psalmis ac meditationi per dies, totus deservivit. Cujusdam vero noctis hora, post consuetas Fratrum vigilias, inter ipsa cordis suspiria & crebra orationum devote precamina, cum senilia membra a debita carnis quiete longius protrahendo fatigaret, viribus defecit, ac potius sedendo quam jacendo dormivit, & ei [sive vigilanti] sive in somnis talis ostensa est visio. In excessu mentis effectus, subito in cælum se raptum esse conspicit. Revera quod narramus, tamquam ille Frater qui viderat nunc superstes edixisset, nulli fidelium fiat ambiguum. Vidit itaque venerandus jucunda valde & digna memoriæ, omni plena gaudio; miserationes videlicet quas fecit Dominus & ostendit nobis. [raptus in extasim,] Sed solet evenire, ut multa quælibet & magna, apud homines quasi gravia non sint, minus caute & non corrigenda æstimentur; ante interim judicis oculos quanta animadversionis subtilitate discutiantur, quod levia minime fuerunt (ut ex hac re colligitur) sed penitus displicuerunt, certis rerum indiciis etiam de cælo aliquoties revelatur. Sed æquitas judicis, dum de nostra culpa provocatur ad ultionem, ejusdem bonitas districtionem severitatis, in mansuetudinem convertit lenitatis: quod sanctæ memoriæ Papa Gregorius insinuat, dicens; Severitatem Regis, in mansuetudinem commutavit misericordia Redemptoris. Nunc qualiter res [acta] sit audiamus.

[27] Vir ille, in summo cæli solio, ante tribunal gloriæ & majestatis Dei, [videt Sanctam deprecari plagam, cœnobio suo intentatā;] ut sibi videbatur, sistitur: cui adstabat Regina, claritate siderea sed gemens & anxia pro suis famulis & filiis, tota precibus infusa, misericordiam Tonantis suppliciter exorabat. Porro eminus quamdam conspicit personam, arcum habentem in manu cum sagitta extentum, missam a Domino versus Ecclesiam ad percutiendum: sed motus prece suæ Virginis dilectæ miserator Dominus, quem ad ulciscendum ante direxerat, nunc revocari jussit. Statimque … revocatus, telum ab internicie a deposuit. His visis vehementissime per soporem turbatus, evigilabat; ordinemque visionis pertractans, secum cum gemitu revolvit; & non nisi ad dispergendum hunc quem cernebat intellexit esle missum: super hoc quoque cum lacrymis Deo supplicandum credidit, [multis autē morte vel morbo correptis,] ut qui Ninivæ misericorditer pepercit, & nobis veniam non deneget peccati. Eodem tempore plures de Monasterio in mortis somnum rapiebantur, nonnulli graviter invalescebant; pars multa fratrum jacebat languida in domo infirmorum, morti per corporis languorem jam proxima. Unde fit timor magnus in universis, cum collegam aut mortuum aut moribundum coram se aspicerent; ac, si quisquam eadem clade premeretur, alterna confessione peccati rubiginem abstergere festinavit.

[28] Et factum est dum sic expedite cuncti circa salutem vigilanter intenderent; [dum suas quoq, preces intendit,] ut de more jam dictus Frater cum luctu & lacrymis, pro Fratrum salute, & pro loci juvamine apud Deum se prorsus affligeret, donec gratiam a Deo & B. Etheldredæ suffragium obtineret. Et dum pervigil orando sequenti nocte indefessus assisteret, talia in somnis denuo aspicere meruit. Adjecit itaque Dominus iterum sua ei revelare magnalia & vidit, & ecce circa majus altare, ubi corpora beatarum Virginum delitescunt, attollens oculos, ibi tamquam hominum formæ, in specie muliebri, de tumulis earum surrexerunt, Sanctimoniali indutæ habitu, bacula gestantes in manibus: quas profecto æstimavit sanctas esse Dominas nostras, Etheldredam, Wythburgam, Sexburgam atque Ermenildam. [videt eamdem cum sororibus solari infirmos,] Inde procedentes per chorum in Claustrum, sic usque ad domus infirmorum devenerunt. Quas lento pede subsecutus, illic moram per tres vel quatuor horas agere concepit. Illa vero Domina & Advocata nostra, post Deum & ipsius Genetricem solamen & spes unica, sicut Mater in filios pia semper gestans viscera, per gyrum in domo cujusque lectum adiit, caput manu ad cervical suavissime tetigit, & ora clamydis suæ & manica quidquid pulveris aut squalloris erat tergendo abegit.

[29] [qua professa se eorum esse Patronam,] Quibus per idem revertentibus obviam assistere, licet timidus, paravit: sed vultus ipsarum claritate turbatus, vix demum procedere ausus est; & quænam essent, vel quid tunc per officinas gyrarent, cunctis in discrimine mortis laborantibus, ut edicant, suppliciter rogat. Quarum una, hesterna satis visione cognita, præcedens alias, velut dissimulando ad eum propinquavit, hisque cum cœpit verbis alloqui: Ego quam cernis Etheldreda sum, loci hujus hera: pro vestris apud Deum excessibus interventrix assidua, quam inter Choros Beatarum Majestatem Dei exorare in transactæ noctis medio contemplari meruisti: & nunc ad domum infirmorum sum progressa, cum meis dilectis Sororibus, in hac mortis clade simul eis ferre salutis subsidia. Quo dicto, a somno ipse dissilivit, [omnes simul convaluisse inveniuntur:] ac visio cælestis disparuit. Et ecce contigit ut omnes qui languebant ex diversis infirmitatibus, repente convalescerent; & quorum languor extitit similis ad exitum, per sanctæ Etheldredæ meritum cunctos simul sanitas revocaret ad vitam. Mane autem facto Abbas & vix pauci discrimen illud evadentes, diluculo surgentes ad invaletudinarium properant, ubi sorte funeris ægroti periclitabantur: sed nunc omnes gratia Dei, per atrium deambulando glorificantes Deum, pro sua sospitate atque salute, prospexit: ac de quibus sero nulla fuit fiducia respirandi, jam prorsus remedium absque diminutione virium melius quam prius adhibetur. Tunc recordati sunt verbi quod dictum est ad illos, de Fratre qui visionem narraverat, mirantes super omnibus quæ acciderant.

[30] Adhuc contigit aliquid & hoc [non minus] mirandum miraculo. Abbas enim & Fratres eventum rei, ad monimentum castigationis, ut posteris innotesceret, describi summopere cupierunt. Intererat tunc Monachus quidam, Gocelinus b nomine, disertissimus; undique per Angliam vitas, [eademque nocte inscius rei Gocelinus,] miracula & gesta Sanctorum Sanctarumque in Historiis, in Prosis, dictando mutavit. Cum autem ille alius, per voluntatem Dei oculo cordis dilato, secreta penetravit cælestia; tunc iste, non somno pigritiæ indulgens, eodem momento & hora circa Prosam Ætheldredæ, cujus initium est, Christo Regi sit gloria c, fortuito intendebat; in qua etiam infertur Versus, Adstat a dextris Regina, interventrix alta, hæc dat terris miracula. Quod divina inspirante voluntate, adhuc facti nescius, miraculum ita componendum figuraliter excepit: & dum produxit in publico, [scribit Prosam de Sancta quæ porro cantanda assumitur,] Deo gratias sanctæque Ætheldredæ cuncti dixerunt; prosamque deinceps, ob memoriam venerationis illius, decantari decreverunt. In hoc toto tria memoranda conspiciuntur; primo, ne Deus & Dominus noster, irritatus aliquando malis nostris, punire cogatur: secundo, ut in misericordia ejus sperantes non deficiamus, nec in prosperis nec in adversis. Tertio, ut glorificemus eum, qui uti vult, & cui vult, & quantum vult, spirat. Ipsi gloria per seculorum secula. Amen.

[31] His vero diebus Comes de Warenne d Willielmus, [Raptoris animam ad pœnas videt trahi Abbas.] quasdam villas & terras Etheldredæ a Fratribus Eliensibus violenter detinuit: unde sæpe ab Abbate correptus, nec correctus, miserabili morte diem clausit. Cumque valde procul ab insula Elyensi hoc fieret, Abbasque noctu in dormitorio cælestia meditans quietus jaceret, audivit subito animam Comitis a dæmonibus portatam, distincta & cognoscibili voce clamare: Domine miserere Domine miserere. Statimque in crastino Capitulo, omnibus Fratribus quid audisset, & quod Comes ille defunctus esset, narravit. Necdum certe alios nisi rumores audierat: sed post tertium aut quartum diem uxor ejus centum solidos pro anima ipsius Elyensi mittens Ecclesiæ, ipsam fuisse mortis ejus horam mandavit, quam Abbas indicaverat. Centum vero solidos ejus, nec Abbas nec aliquis Fratrum dignatus aut ausus est suscipere, non putantes esse e tutum damnati pecuniam possidere. Ceterum de suis nemo in posterum extitit, damnati parentis culpam timens vel præcavens: sed rapinis ejus eo licentius æstimant inhærere, quod idem maleficus raptor bona Ecclesiæ & Sanctuarium Dei in hereditatem possidet, ut cum scelesto patre pœnis æternalibus lugeat, qui jus Dei & S. Etheldredæ temporaliter vindicat & sibi detinet.

[32] Anno itaque incarnationis Dominicæ millesimo centesimo undecimo, a transitu Almæ Virginis Etheldredæ quadringentesimo trigesimo secundo, [Ardente per fulmen turre] ab exordio vero Episcopatus f quarto, incipiente jam nocte secundæ feriæ, g facta sunt tonitrua magna & fulgura horrenda usque ad mediam noctem; & turris S. Petri, quæ est in porta Elyensis Ecclesiæ sita, a summo cacumine, igne fulguris est accensa: sed Dei misericordia subveniente, & Sanctorum meritis suffragantibus, mirabiliter ab igne est erepta: mirabiliter erepta est, dico: quia res est inusitata, ignem ex fulgure accensum aliquando fuisse atque extinctum. Nam & homines qui ad eripiendam turrim in medio flammæ scalis ascenderant, [servantur trabes hominesque] nec ignis æstuans, nec ferrum candens quod manibus nudis tractabant, nec plumbum super capita eorum & dorsa stillans aliquid lædebant: quidam etiam prunas ardentes in manibus tenebant, nec cremabantur. Conferatur ignis iste cum igne Babylonico, qui fragilibus succensis materiis nocivas vires ex subjectis fomentis naturaliter proferebat. Iste de ipso lapsus ignis firmamento, [majore quam Babylonicæ fornacis miraculo.] naturæ suæ vires fragore horribili & potenti exurebat incendio, ictu fulgureo flamma vehementer coruscans, ligna & metalla consumens, nec homines lædens: ille vero tanto inferioris potestatis, quanto cælestia differunt a terrenis, qui per longa intervalla & arentes vix consumebat materias, tribus tantum pepercit hominibus, virtutem magno quidem testatus miraculo, sed in parvo monstratus numero. Iste autem trabibus irruentibus factus est tractabilis, cum nec ferro, nec ipsis lapidibus parceret; nec jam esset ardor phantasticus, sed verissimus, qui in solidis materiis & in firmis corporibus oppositos effectus operabatur, in altero subtrahens quod noceret. Placeat igitur, utrobique divinum miraculum Deique virtutem tota seculi successio concelebret, per quam similia pæne damna evasit & trabes in turre, & tres viri in fornace.

ANNOTATA D. P.

a Internicies pro Pernicies, non facile invenies, hinc tamen internecinum deducitur: notat autem Matthæus Westmonasteriensis, quod fuit mortalitas maxima, animalium quidem, an. 1111; hominum vero, 1112.

b Non est hic Jocelinus Monachus de Furnesio in Lancastria, Cisterciensis Ordinis, qui Vitam S. Patricii 17 Martii a me illustratam, colligere dispersam, ordinare confusam, & Latini magis sermonis sapore condire studuit. Hic enim id fecit post an. 1180, adeoque fuit eo de quo hic agitur, seculo uno junior: videndum tamen an non multæ Vitæ huic seniori adscribendæ sint, quæ alias juniori adscriberentur.

c Optandum est ut hæc Prosa aliunde emergat in lucem.

d Ethelredus Ab. Rievall. inter X scriptores Angliæ col. 369, inter liberos Malhildis & Pii Regis Stephani nominat Willelmum Garenniæ & Boloniæ Comitem; & Simeon Dunelmensis ibidem col. 275 narrat, quomodo Wilielmus de Waren Comes, cum S. Ludovico ad bellum sacrum profectus, an. 1148 (imo 1147) qui custodiam posteram Christiani exercitus observabat, a Paganis interceptus periit. Quæ quidem eamdem personam spectant: non tamen eum de quo hic agitur, utpote diu ante in Anglia mortuum.

e Damnatum in anima, dicit titulus hujus Capitis: dubitari tamen potest, an anima, audita Domini misericordiam implorare, plus quam ad Purgatorii pœnas rapta sit.

f Atqui constat Episcopatum erectum anno 1108, sanctam vero mortuam 679; corrigendus igitur fuit error librarii, pro MCXI legentis MCIX, & ad longum scribentis nono.

g Videtur librario excidisse indicium Dominicæ vel Hebdomadæ, respectu cujus hic dicitur Feria 2.

CAPUT IV.
Captivus a vinculis per SS. Benedictum & Etheldredam solutus.

[33] Adhuc in laudem beatissimæ. Virginis Etheldredæ memorantes rem noviter gestam, relatione dignam, [An. 1116] non immerito audientibus suavem, retinentibus utilem, adhuc nescientibus fortasse profuturam, notificare volumus. Tempore Henrici Regis Anglorum, Ducis Normanorum, anno Regni sui in Anglia decimo sexto, a Comitatus in Normannia, decimo in Provincia Elyensis Ecclesiæ, erat quidam homo in villa quæ vocatur in Catarich, nomine Brithstanus. Hic in mundanis turbinibus, ut mos est hominum, & adversitatibus natus, & in eisdem puerilibus alimentis ac perfectam usque ætatem consuete educatus, mundi retibus flagitiosis magis ac magis tunc cœpit esse irretitus, [fœnerator pœnitens,] in tantum ut ex usuris infelicibus acquisita, nec omnino aliunde victui suo alimenta provenirent. In quibus flagitiis cum diutissime vita ejus versaretur, decidit in tantam corporis sui ægritudinem, ut ad ultimum finitimus morti videretur. Cumque tam intolerabili infirmitate aliquamdiu detineretur, divina gratia (velut rei exitus probavit) inspiratus, [volens ex voto monachus fieri,] sese sub Monachali habitu sanctæ Virgini Etheldredæ mancipaturum in ejus monasterio, quantum sibi de superstite vita restabat, fideliter promisit. Nec mora: collectis in unum & assumptis secum omnibus quæ habuit, promissum cupiens implere, monasterium Virginis devotissime adiit, Domino Hervæo Episcopo istius loci temporis pastoralem curam gubernante; a Monachis misericordiam petiit, se suaque ditioni eorum tradens.

[34] Sed, proh dolor! ille iniquus, per cujus invidiam de paradiso Adam recidit, illius posteritati usque ad novissimum qui venturus est invidere minime cessabit. Verum Deus, [sed a Regio ministro impeditus,] qui misericorditer omnia suaviterque disponit, semper velut opus de malis bona & de bonis meliora facit. Audito ergo a multis rumore prædicti viri, Religionis habitum arripere cupientis; quidam Henrici Regis minister, specialiter autem diaboli servus, Robertus nomine dictus, & Malanteis cognomine vocitatus, magistri sui doctrinam, qui semper mentitur ac decipit, secutus advenit, & ne vir ille Religionis habitum indueret ex Regio nutu prohibuit; dicens, eum furem esse, pecuniam Regis in latrocinio habere ac celare; & ut criminis hujus judicium & pœnam evaderet, non causa æternæ salutis, Monachatum quærere. [per calumniam de peculatu accusatur,] Quid plura? Sub fidejussoribus tandem missus, ducitur ad judicium Radulpho Basso sedente pro tribunali, congregatis etiam provincialibus universis apud Huntenduniam, ut mos est in Anglia; adfuit & prænominatus Dominus Hervæus Episcopus Elyensis, cum Abbatibus Reynaldo Rameseiensi, & Rodberto Thornyensi, necnon Monachis & Clericis pluribus.

[35] Ne longius protraham; accusatus ille præsentatur, crimina sibi falso imposita renovantur: ille non acta negabat, quod non fecerat confiteri nequibat. [& condemnatur;] E contra de mendacio arguitur, deridetur, convitiis afficitur. Post plurimas vero sibi illatas … sine merito contumelias, velut Susannam præjudicaverunt: ipse cum omni possessione sua ditioni Regis tradendus [decernitur]. Deinde sub custodia ligatus ac Lundoniam ductus, in carcerem obscurum retruditur, ibique vinculis ferreis satis ponderosis fortiter & contumeliose constrictus, famis, & frigoris cruciatibus diuturnis non modico tempore coarctatur. Positus autem in tali miseria divinum auxilium pro posse suo & scientia, [qui carceri inclusus,] tam gravi necessitate cogente, adesse sibi postulabat. Sed quia merita sua permodica, vel ut melius dicam nulla esse credebat; hoc per se impetrare diffidebat S. Benedictum, cujus se præceptis (ut dictum est) subditurum devoverat; necnon S. Etheldredam Virginem, in cujus monasterio hoc idem se facturum præviderat, corde lacrymabili & voce qua poterat incessanter advocabat. Hinc itaque oneratus & constrictus ferro, [SS. Benedictum & Etheldredā invocat,] hinc frigore cruciatus, illinc fatigatus jejunio, miserabilem vitam, qui pro certo mori mallet quam infeliciter vivere, integris quinque mensibus lugens in tenebris sustinuit; & videns nullum sibi humanum penitus adesse subsidium, S. Benedictum & S. Etheldredam continuis gemitibus, suspiriis, singultibus, quandoque lacrymis corde vel ore ruminando provocare non cessabat.

[36] Quid plura? Nocte quadam cum signa per urbem ad nocturnas laudes pulsarentur, & ille in carcere, cum in ceteris angustiis ab omni cibo triduum continuasset; jejuniis jam pæne deficiens, & de corporis reparatione penitus desperans, nomina supradictorum Sanctorum flebili voce repetebat. Sed Deus clemens & misericors, [& ab iisdē, magno in lumine apparentibus,] qui factor totius bonitatis indeficiens permanet, qui nullum in necessitate positum spernit, neminem pro potentia vel divitiis eligit; satis oblatam, & propter desiderii augmentationem & ut adepta magis diligeretur dilatam, tandem ingemiscenti misericordiam suam exhibuit. Adsunt enim clamanti S. Benedictus & S. Etheldreda, cum sorore sua Sexburga. Ille vero prævium lumen, quod Sanctos antecedebat insolitum, adesse expavescens; manu sua oculos suos aperuit: venientibus autem Sanctis cum ipso lumine, S. Etheldreda sic ei locuta est: Quid nos, inquit, Brithstane toties lacrymis pulsas? quid nos tantis clamoribus commoves.

[37] Ille quidem jam debilitatus jejunio, cum se nominatim vocatum audisset, quasi in excessu mentis redditus, & gaudio repletus pro tanto miraculo, nihil omnino respondere poterat. Tunc Sancta subjungens ait: Ego sum Etheldreda quam tu toties invocasti: hic mecum adest S. Benedictus, sub cujus habitu te Deo serviturum devovisti, & a quo auxilium multoties poposcisti. Vis liberari? Audita hac voce, revixit spiritus ejus, & quasi de somno evigilans, ait: Domina mea, si aliquo modo vivere possum, ab isto execrabili carcere exire vellem. Sed jam me diversis angustiis sic afflictum video, quod amissis viribus corporis omnibus, evadendi spem nullam ulterius habeo. [compedibus fractis solvitur,] Cui Sancta; Non sic, inquit, ut ais rationis expostulat ordo, imo te vitæ donatum in ecclesia mea, ut proposuisti, volo tota superstite vita mihi mancipatum. Tunc sancta Virgo, conversa ad B. Benedictum; Eia, inquit, Domine Benedicte, fac quod jussum est a Domino. Ad hæc verba vir venerabilis Benedictus, homini compedibus vincto appropians, digitum in annulo ferreo, inter duas compedes medio misit; & quasi levi conatu trahens compedes, illas jam Dei nutu fractas, de pedibus vinculati, nihil illo sentiente, extraxit.

[38] Cum vero illas ab eo removisset, de manu quasi indignans projecit; [harum sonitu exciti custodes,] trabemque maximam solarii tam fortiter percussit, ut de sonitu tantæ percussionis custodes, qui super solarium jacebant, exterriti evigilati sint. Qui timentes effugisse vinctos, accensis luminibus festinanter ad carcerem: invenientes autem ostia penitus integra ac firmata, adhibitis clavibus intraverunt. Videntes vero illum quem ligatum dimiserant, solutum; magis mirati sunt: & interrogantibus de tanto sonitu quem audierant, vel quis eum fecisset, qui & compeditum solvissent; alius quidam in carcere cum eo ligatus, illo tacente, respondit: Nescio, inquit, quæ personæ cum maximo lumine carcerem intraverunt, & cum isto socio meo plura locuti quid ei dicerent vel facerent, ipsum, sunt: sed qui melius scit interrogate. [quid actū sit intelligunt,] Et conversi ad illum dixerunt: Dic nobis, quid audisti. Et ille: Sanctus, inquit, Benedictus, cum S. Etheldreda & Sorore sua Sexburga, hic affuerunt; compedes de pedibus meis abstulerunt: si vero non creditis mihi, vel oculis vestris credite.

[39] [& Reginæ nuntiant:] Ille autem viso miraculo, nec inde dubitantes, mane facto Matildæ Reginæ, quæ tunc forte in eadem urbe erat nuntiaverunt. Quæ confestim quemdam ex Curiæ Capellanis, Radulphum nomine, quatenus audita, utrum vera essent an non, perquireret, ad carcerem misit. Veniens, vidensque quomodo compedes illæ fuerant fractæ, audiens etiam per socium ejus de personis tribus, qui cum lumine carcerem intraverant, de verbis quæ locutæ fuerant, de sonitu quem fecerant; & animadvertentes hæc indubitanter divinitus contigisse, [ab hac missus Capellanus captivū educit:] abundanter cœpit flere: & conversus ad Brithstanum ait, Frater servus sum S. Benedicti & S. Ætheldredæ, in eorum timore mecum loquere: at ille respondit: Si servus es Sanctorum prædictorum, bonus est adventus tuus. Ista vero, quæ vides vel audis circa me patrata, vera scias esse, non magica. Radulphus autem apprehendens illum, ad præsentiam Reginæ & multorum qui aderant Primatum terræ, gaudens & plorans duxit.

[40] Interim rumor ille, ocior qualibet volucre, totam urbem Lundoniæ pervolans aures omnium pæne civium attigit. [qui per urbis ecclesias circumiēs,] Tunc cives undique in cælum clamores attollunt; omnis sexus & ætas in commune Dominum benedicunt; & ad Curiam, ubi ductum eum esse audierant, currunt: lacrymas lætitiæ quamplurimi fundunt, ceteri mirantur quȩ vident vel audiunt. Regina vero, gaudio repleta pro tanti novitate miraculi, jubet per omnia civitatis monasteria signa pulsari & ab omni ecclesiastici Ordinis Conventu laudes Deo decantari. Cumque ille quamplurimas civitatis ecclesias devotas, Deo gratias referens, ex abundanti gaudio suæ liberationis visitaret; turba multa per vicos eum sequebatur & præcedebat, & quasi novum hominem unusquisque videre cupiebat. Cum autem B. Petri Basilicam quæ Westmonasterium b nuncupatur, devenisset; Abbas ejusdem loci Gilebertus, [in Westmonasterio honorifice excipitur,] vir litteris liberalibus & divinis eruditus, cum omni grege monachorum obviam illi processionem extra monasterium duxit: dicebat enim, Si hominis alicujus mortui Reliquiæ in ecclesia festive recipi deberent; multo magis vivas Reliquias, hunc hominem videlicet, honorifice suscipiamus, de mortuo namque, ubi sit spiritus ejus, nos adhuc in fragili vita positi dubitamus: de isto vero, quod a Deo, qui nihil injuste facit, in præsentia nostra visitatus ac liberatus sit, non ignoramus.

[41] [deinde in Ely perductus ab Episcopo,] His completis, Regina bojas sperabat in suo arbitrio easdem habere: sed ab illis separari nequaquam voluit, donec ad cœnobium S. Ætheldredæ Virginis & Reginæ eas deferret, per cujus interventum se a vinculis cognosceret redemptum. Regina itaque, ratione audita, nullam ei intulit violentiam; sed jussit eum honorifice provehi ad locum supradictum. Quem de civitate exeuntem juvenes stupebant & senes, Virgines mirabantur & viduæ, utriusque sexus innumerabiles perspiciebant populi, Deo gratias omnipotenti referentes. Nec minus dum ad memoratum pervenit cœnobium, [ibi bojas suas suspendit.] Episcopus & omnes Fratres obviam ei, collaudantes Deum & S. Ætheldredam eorum interventricem, cum processione procedebant. Ibique propositum suum fecit, Monachi suscipiens habitum: bojas autem, quibus compeditus fuerat, in eadem ecclesia ante altare suspensas, quasi memoriale tanti miraculi, ad populi spectaculum posuerunt, ad laudem Domini nostri Iesu Christi, cui sit honor & gloria per seculorum secula.

[42] Aliud etiam miraculum, quod per ejusdem gloriosæ Virginis merita quæ Virginum Sponso mentis & corporis integritate complacuit, in prædicta ecclesia gestum est, [Intolerabili odontalgia cruciatus,] pro sui magnitudine silentio prætereundum non est. Contigit itaque quemdam, Præpositi ejusdem loci fratrem carnalem, adeo gravi & intolerabili dentium dolore torqueri, ut nec cibi refectio, nec soporis ei prodesse valeret ulla perceptio. Hujus igitur tormenti angustia obsessus, miser pæne [animam agebat, & caput] c præ nimio ardore versus maxillam unde dolor processerat, in aquam sæpius mittebat, ut vel sic furoris illius immanitas mitigaretur, & ad momentum aliquantula requies possideretur. [fracto quo dens erat extrabendus ferro,] Sed licet hac industria illam inquietudinem minus moleste toleraret; nullum tamen ei exinde remedium provenire poterat. His tandem & aliis ad obtinendam salutem incassum elaboratis, ad ecclesiam Elyensem iter direxit; & a fabro qui ibidem commanebat, & hujusmodi artis peritiam callebat, dentem doloris materiam retexit: sed idem instrumentum fractum resiliit. Ira ergo, pro instrumento confracto, & omnis subventionis cassato studio, vehementer accensus, ferrum de manibus in terram projecit, ægrum foras excedere præcepit, donec ipse ferrum aptaret, quod sui languoris materiam radicitus extirparet. Qui foras egressus, quid ageret, quo se verteret, anxius hæsitabat.

[43] Salubri demum consilio tactus, ad divinam miserationis medicinam se contulit; sciens & fideliter credens, se per hanc, si adesse dignaretur, ab omni ægritudinis molestia posse salvari. Reducens igitur ad memoriam qualiter B. Etheldreda paulo ante captivum quemdam a compedibus liberaverit, [ad Sanctæ ecclesiam confugiens] qualiter easdem compedes per ejus merita gloriosa virtus divina confregerit, quam pia & quam potens in hoc negotio extiterit, ad ejus ecclesiam celeri gradu properavit, plenus devotione; compedibus, ante altare ad ejus reverentiam dependentibus, non semel sed sæpius oscula infigit; & sanctæ Virginis pietatem pariter & potentiam sibi declarari, in tanti doloris angustia & necessitate, summopere postulavit. [Joan. 16, 24] Ibi adimpletum & ostensum est, quod vera & summa veritas ad corroborandas mentes fidelium prædixerat, Petite & accipietis, pulsate & aperietur vobis: huic enim pulsanti divinæ miserationis aperta est janua, ut in sequenti rei exitus declaravit. [attactu prædd. bojarum sanatur.] Postremo cum ingenti devotione compedibus sæpius deosculatis, in quibus virtus divina meritumque gloriosæ Virginis apparuit; annulum qui inter compedes erat, maxillæ admovit, dentem exinde tetigit; &, quod dictu mirabile est, post tactum tanta sudoris copia de ejus corpore emanavit, ut eum aqua largissime perfusum minime dubitares. Quid ex hoc facto animadvertendum est, nisi cum sudore etiam doloris molestiam, per B. Etheldredæ merita & intercessiones, simul abscessisse? Ille vero Deo & gloriosæ Virgini gratias agens, Deo operanti, & Virgini imploranti; cum sospitate & lætitia reversus est ad propria, divina circa se pietatis circumquaque divulgans beneficia.

ANNOTATA. D. P.

a Id est, 1116, cœpit enim regnare Henricus, post obitum fratris sui Guilielmi Rufi, an. 1110; & 1106 victo fratre suo majore Roberto obtinuit Normanniæ Comitatum.

b Westmonasterium, justum per se oppidum foret, nisi Londinensibus suburbiis accenseretur, ab Occidentali ad urbem respectu nomen habens, fundatum a S Augustino.

c Simile quid hic omnino addendum, ut sensus habeatur.

CAPUT V.
Epistola Radulphi ad Elyenses de curatione sua, angina letali periclitantis & claudicantis.

[44] Benignis Dominis & Fratribus suis, quotidianis ministris virtuosæ Virginis & præpotentis Dominæ & S. Etheldredæ, [Mag. Radulfus scribit Elyensibus,] Radulphus miserabilis peccator, & dono Winicensis a scholæ vocatus Monitor veræ salutis, æternum gaudium. Cum pro pluribus beneficiis suis, Virgini Christi, Virginis Matris filio, Virginique sanctæ simul Etheldredæ, perplures actiones gratiarum debeam; ecce mihi quod visu mirabilius, quod jucundius, quodque recentius est; sed & jussioni vestræ humiliter obedire præcipuum duxi, & secundum capacitatem memoriæ meæ, nihil veritate aberrare attestans omne quod est sacrum. Ille potens, scelerum qui non eget indice, vindex, [sub omni sinceritate,] intuitus cujus perlustrat opaca, remota, & secreta quælibet, singulariter etiam cordium nostrorum latebras evidentissime penetrans, apud me circa me ut b reatus in eos sermone brevi eit, sensu tamen ampliet cunctam mali assuetudinem, cunctamque boni desuetudinem. Nam quid attinet bonorum simulatio vel malorum dissimulatio, cum de neutra bonus fructus procedat? Quid etiam bona opera pro terreno lucro facta, vel pro terrena gloria; cum Propheta perhibeat, Virgines animo constupratas confidere in verbis mendacii, dum sæpius jactant id esse templum Domini, quod est lupanar tartari.

[45] Igitur qui creditur ab Argolicis narrante … a nobis omnium conspector, [morbo fellonis correptum,] meæ pusillitatis rebellionem despiciens & dejiciens, a dextræ suæ sustentatione (ita ut manifeste sentirem) me repente privavit, acsi ditioni tyrannicæ confestim traditum. Nam qui modo membris omnibus sanus eram, modo Fratribus meis vires meas minaciter prodebam, modo pectorose gradiebar, modo contumaciter adversus proximos spirabam (sed hæc mutatio dexteræ Excelsi) illico membris omnibus ægrotavi, ægrotans sensi nimiam mei debilitatem, debilitatus solum usque corrui, corruens vix non [animam] efflavi. Morbus, quem vulgo fellonem c nuncupant, felle suo viroso me miserum graviter occupavit, occupatum perflavit; ut tumor ille letalis undique porrigeretur, dextro & in sinistro humero, dorso & pectori utris instar super-emineret; & ab humano mento quasi bovina palearia penderent. Veneni quidem vis intrinseca, cutis livore forinseco satis notabatur: [totoque corpore inutilem.] cumque foris illa pestis nimis horribiliter turgeret, intus quoque periculose tumescens (heu! quantus miseriæ cumulus!) fistulas, arterias gutturis & colli vias coarctavit; neque voci, neque cibo meatum reliquit. Res recordationis lacrymosæ, virus illud pessimi generis in linguam correpsit, linguam tumefecit, ut palatum compleret, fauces hiantes miserabiliter distenderet; os, aures, oculi, nares, manus, pedes, officiis deserta suis & humata jacebant: crura, femora, renes, latera, venter, viscera singula suis anxietatibus graviter torquebantur: intestinorum dolorem diffitebatur sanguinei coloris & ignei fervoris urina. Nocturna visio mea, non tamen oculos claudentis, non dormientis, hæc erat; longum funem religari huic linguæ miserrimæ, inde trahi alte.

[46] Hanc aleam quatriduo lusi. Visitavit me mandatus & desideratissimus fratrum meorum Nicolaus; visitaverunt me & alii: [mentis compotem] sed me reperto sine voce, sine visu, sine auditu, sine omni sensu, sine membrorum motu incogniti recesserunt, velut eisdem prodentibus postea didici; dumque malis quasi mortua caro premeretur; mens tamen utcumque vivens, molestias corporis ipsa sentiebat, ipsa angustiabatur, a conscientia sua ferociter accusabatur, Deo pœnitudinem & satisfactionem promittebat, si tantum flagellum piæ posset esse castigationis, & nondum justæ damnationis. Intus igitur lamentans, tam de offensione Dei, quam de afflictione mei; licet mutus & elinguis, anhelo tamen, & suspirante corde, per virtutem sanctæ Crucis obsecravi Dominum de salvatione mea, [invocatis sigillatim præcipuis quibusque Sanctis,] qui victor mortis tertia die resurrexit a mortuis, cujus vocem audiunt mortui. Obsecravi & potentissimam Matrem Domini, per compassionem mortis Dominicæ, cujus animam pertransivit gladius, quæ ab ipsis unguibus diaboli Theophilum d Archidiaconum eripuit, restituto chirographo; Archangelum e quoque cum ceteris Angelis, qui princeps militiæ cælestis, præpositus paradisi, & victor draconis, veniet in adjutorium populo Dei. Obsecratus est & mihi Baptista ille, qui evellit & dissipat, & ædificat & plantat, præparando viam Domini; Apostolorumque Princeps cum ceteris Apostolis, adversus quem non prævalent portæ inferi. Sed & cum Protomartyre, & pretioso Domino nostro Edmundo Rege, & ceteris Martyribus, beatus Martyr & Episcopus urbis Sebastiæ Blasius, cui a Domino collata est potestas curandi quoslibet f morbos gutturis. Appellata est & meis gemitibus virtus Turonici g patris, cum ceteris Confessoribus, qui par est Apostolicis, & trium mortuorum suscitator egregius. Nec prætermissa est ipsa cum reliquis Virginibus, cui dimissa sunt peccata multa, quoniam dilexit multum, h cujus lacrymosis precibus revixit alter quatriduanus.

[47] Sic & sic quæsivi consolatores, & non erant liberatores. Et ecce ingravescens tribulatio: [subeunte tandem S. Ethelredæ memoria,] videlicet quia offenso Domino pariter omnes offendissem. Omni interea spe destitutus, & quamplurimo dolore conturbatus, non habebam refugium: cum succurrit menti meæ, licet stupidæ, pietas elegantissima S. Ætheldredæ, quæ jam recenti in i miraculo nocturnas tenebras carceris irradiavit, compeditum misericorditer & potenter expedivit, bojas ferreas ea facilitate qua cereas disrupit; solutum, liberum & gratias agentem cum gaudio & honore ad sanctum suum sepulcrum dimisit. [& uxore sua vota jungente,] Hujus opem piam, citam, prodigiosamque cum flagranter & confidenter optarem; similiter & socia mea, cui me sociavit per Sacerdotem, qui Saræ Tobiam per Archangelum, piæ salvatrici S. Ætheldredæ meum servitium vovit, cui sese jam prævoverat, a confinio mortis ipsius sanctis meritis erepta. Ego solo mentis officio, illa mentis & oris, ambo vovimus idem.

[48] Laudetur per omnia Deus, & amica Dei virtuosa S. Ætheldreda, cujus meritis misertus est mei Dominus. Nam post preces & vota, in anteriore fere parte dextrorsum disrumpi cœpit misera lingua, [crediderit se rupto tumore & lingua purgata sanatum;] defluxit sanies venenosa, jamque per illam linguæ ruinam, quemadmodum per fontis hiatum, virus illud undique affluens derivabatur, quod ipsam linguam, fauces, guttur, & collum perflaverat (ut jam prædictum recordamini) abundanter emanabat, per languida labra, illa omnium salivarum sordidissima. Horresco fateri, & vos fortassis audire, illam tabem serpentinam, qua nulla fœdior, toto pallato collectam, cum felle fauces expuere nequierint, qualiter alieni digiti ejectaverint, linguam extractam expresserint, raserint & laverint, haud secus ac macellariis pecudum tractantur menta. Sed & hæc, [sed claudicare se dolens,] transcurrente dierum numero, expressa tandem pice, receptisque sensibus paulatim confirmato corpore, sensim confirmato corde, cum jam surgendi rata spes foret & gradiendi (ecce malum duplex) irrita facta fuit. Peroblitis k enim cunctis venis, crus ad femur miserabiliter reflectebatur. Claudicationem meam dies plurimi continuaverunt.

[49] Ego miser, ingratus, & infidelis, qualitatem cordis in corporis claudicatione notavi: nova vota, novas preces reiteravi. O maximæ potestatis Domina S. Ætheldreda, quæ fecisti misericordiam quatriduano, fac & claudo: fac oratorii tui sacrum lumen gratias redditurus adire queam, [renovarit vota, & ad Sanctam tendens] & cetera Sanctorum limina, tam transmarina, quam cismarina, ad quod peragendum adjuvet me sanctitas ipsorum: quæ reiteratis beneficiis sanctissimæ Dominæ, verterentur ad laudes. Gaudens igitur sospitatem mihi rependi, Ely ut decuit tetendi. Sed prope vicum Kenteford l cum jam spectabile se præberet arduum sacræ Domus ædificium, ne lateret nocturnas ignorantiæ meæ tenebras, cujus virtute redierit mihi sanitas, ecce superius in nubibus, itineris mei Comitibus plenæ lunæ splendida species apparuit; [fuerit miraculosa lunæ plenæ specie qua socii videbant,] atque hinc inde dispersis lucernis, & non quantitatis formam, splendorem tamen illius imitantibus. Enituit quidem tam clara hæc apparitio, supra ubi est sanctum sepulcrum beatæ Dominæ nostræ, & sanctarum Sociarum ejus, circa horam diei primam XII Kal. Augusti, cum jam non esset terminus pleni-lunii, sed m synodi, Nabathæis n in partibus sole relinquente lunam tertiam, nullis Epactis regulatam. Novissimo autem, tamquam ab Ortivo, visa est mihi fulgida claritas, illa stupefactis & monstrantibus sociis, si nec tamen tanta mihi quanta & illis: [recreatus etiam ipse,] nam neque S. Benedicti visio tota claruit, si de toto mundo ad quasdam cælestes lucernas, de Sanctis Domini ad criminosos servos adaptari proportionem licet.

[50] Ast ego vehementer admirans, ut de insolitis solet homo, & quod indignis cælestia claruerunt, de tanti signo beneficii gratias ampliores egi, licet itineris insuete labore fessus, vesicatis ut eram pedibus, nunc correpens, nunc sociorum manibus vel baxillo sustentatus: eodem die tamen Ely usque perveni, sed simul ac insulam sacram contigi, [& in aditu ecclesiæ totus consolidatus.] quam scilicet sanctarum præsentia Virginum consecrat, consolidatis plantis, universis artubus recreatis, quasi nihil lassitudinis, nihil læsionis passus, & quasi alter vel a meipso diversificatus, sine suffragio vel sociorum vel baculi, socios mirantes & ipse mirans præcessi; monasterium adivi, sacrum limen lacrymis minus quam oportuit humi stratus humefeci; Salvatrici meæ pretiosissimæ S. Etheldredæ me sui juris æternum servum præsentavi, gratias agens. Sed quia gratias agere, est gratum servitium reddere; restat, o Fratres dilectissimi, qui Dominæ vestræ me fecisse deditionem videntes, me in Fratrem adoptastis; restat ut impendatis mihi fraternam curam, ut me vestris orationibus adjuvetis, quatenus ipsas perfectas acceptura gratias, quæ sana mihi reddidit membra, sanam reddat & mentem: quod utinam concedere velit, cui cum Sanctis suis est salus, honor & imperium, in secula seculorum Amen.

ANNOTATA D. P.

a Wincensis idem (ut puto) quod Wincestrensis sive Wintonensis.

b Oedipo hic opus ad sensum aliquem inveniendum: sed & tota epistola, non minus quam guttur, quod curatum describitur turgens, divinare potius quam intelligere cogit.

c Fellon vel Felon proprie dicitur, scelerate perfidus, unde crimen Feloniæ, quod nescio qua metaphora videtur hic transferri ad anginam, seu potius strumam gutturalem significandam.

d Theophili Vice-domini, non Archidiaconi, conversionem & salvationem, vide sis 4 Februarii, quo is ut Sanctus refertur.

e Scilicet Michaëlem juxta titulos quos ei in Officio festi sui tribuit Ecclesia.

f Exempla vide 3 Februarii, quo colitur.

g S. Martinus, Episcopus Turonensis.

h S. Maria Magdalena, vulgo credita soror Lazari, & confusa cum peccatrice Euangelica. Nomen illius in Letaniis ponitur in capite sanctarum Virginum.

i Videtur hinc intelligi & ex lunatione infra notata confirmari quod res contigerit eodem an. 1116, quo miraculum illud factum fuerat.

k Mendum quidem video, sed necdum vocem aliam, quam apte succedere faciam.

l Kenteford in confiniis Eliensis & Suffolciensis Provinciarum, ad hanc tamen spectans, & ab illa minimum sesqui hora distans.

m Synodus, est conjunctio solis & lunæ, seu tempus novi-lunii. Ex Arabum autem calculo, quem etiam Christiani sequebantur usque ad Gregorianam Kalendarii reformationem anno 1116 censebatur & vocabatur Novilunium die 21 Julii, secundum cyclum Epactarum: sed revera numerari debuisset luna tertia, imo quarta inchoata censeri: & hoc est quod dicit solem reliquisse lunam tertiam, nullis Epactis regulatam, id est, abstrahendo a Regula Epactarum quæ ad triduum tunc fallebat.

n Nabathei, populi Orientales in Arabia Petræa.

CAPUT VI.
Moribundi duo subito convalescunt, prægressa Sanctæ apparitione.

[51] Illud quoque silentio tegere indignum est, quod quemdam militem ineffabilis misericordia Dei, [Membris omnibus destitutus æger,] per B. Etheldredam, sanitati restituit. Hic non longe a monasterio S. Edmundi in propria possessione degens in villa quæ dicitur Berningeham, quibusdam occasionibus, forsitan eidem incognitis, in ægritudinem decidit, & invalescente paulatim molestia, venit ad lectum. Qui cum a medicis, eum curare non valentibus imo de ipso tandem desperantibus, relinqueretur (ut de ceteris membrorum molestiis taceam) visum & auditum, necnon loquendi facultatem penitus amisit. Quem cum uxor sua & pignora servorumque familia, tam inusitata & multis inaudita valetudine vidissent afflictum; qui jam dudum omne genus gaudii omiserant, tunc ex superaffluenti mœstitia, non dico lætitiam, verum ejus memoriam execrantes erant; habitum (ut ita dicam) lugubriorem, non tam corpore quam animo assumpserunt. Cumque in tali passione, vel ut melius dicam in tali morte, quindecim diebus & totidem noctibus, absque ullo meliorationis indicio detineretur; toto tempore illo aliquam ex domibus Ægyptiorum, quando primogenita perdiderunt, qui videret, esse putaret; nisi quod hic plus planctus & doloris aderat; quippe ab omnibus vicinis suis (diligebant enim eum) plangebatur.

[52] Sed cum cuncti familiares ejus jam majorem de sepultura solicitudinem, quam de sua reparatione spem haberent; aliis super ægritudinis magnitudine mirantibus, [dum lugetur quasi jam moriturus,] aliis pro salute infirmi rogantibus, omnibusque laboranti compatiendo ejus abscessionem dolentibus; Dominus, qui sapienter cuncta providet, pie de illius disponit misericordia. Nocte enim quadam sanctissima Virgo Etheldreda in villa S. Edmundi cuidam matronæ, nec bene vigilanti, nec omnino dormienti, apparuit: quam, utrum dormiret, dum percunctaretur; illa modo se de somno excitatam, vigilare dixit. Cui Virgo: Cras, inquit, postquam sol terris repræsentabitur, [matronæ omnium ignaræ apparet Sancta;] & per forum venalium, aliquæ forte vocante negotio, deambulabis; aliquos conquerentes audies ad invicem de homine, Leminer nomine, qui in villa quæ dicitur Berningeham ægritudine gravi detinetur: quorum cum querimoniam audieris, facta inquisitione quis ille sit, vel qua valetudine aggravetur, dices ad eos: Ite, lychinum a facite, & de eodem grabatum in quo jacet in circuitu cingite, scilicet a capite per dextram partem usque ad pedes per lævam usque ad pedes, deinde a pedibus per lævam usque ad caput; & postea lychino ceram superponentes, candelam facite: [& quid pro ejus salute velit fieri] ipse vero si tantum convaluerit, eamdem candelam in insulam Ely, ad ecclesiam Virginis Etheldredæ, deferat, aut per aliquem nuntium fidelem mittat, quatenus per orationes ejus ab hac infirmitate convalescat.

[53] Cogitante autem matrona, quis esset qui secum de re sibi ignota & nocte loquebatur, nolens illam in dubio relinquere, cogitationibus suis Virgo respondit, dicens: Ego sum Etheldreda, quæ in Ely requiesco; & nihil dubitans de his quæ dico, fiducialiter age quæ tibi præcipio. Hæc dicens disparuit. Mane autem facto, mulier memor secretorum quæ sibi divinitus revelata fuerant, [jubet indicare obviaturis sibi in foro.] concito surrexit: & volens probare si vera fuerant quæ audierat, ad forum, forsitan propter alia negotia sed pro illo præcipue, perrexit. Cumque per forum parumper venalia inspiciens, deambularet, auribus de diversorum vocibus expansis attendens, utrum aliquid de prædictis audiret; quosdam, sibi non satis notos, secum alterutrum ita loquentes audivit. Heu! heu! Leminer, amicus noster, moritur. Quos appropians, sciscitando dixit ad eos; Qui sunt sermones, quos ad invicem confertis? vel unde tantam in vultibus tristitiam prætenditis? Qui diligenter mulieri omnia per ordinem, quæ viro sæpe dicto contigerant, quasi compassive narrantes modum, & tempus infirmitatis monstraverunt; rogantes, si aliquod in tali negotio sciret utile consilium, indicaret.

[54] [Hi auditis creduli,] At illa, quasi a bono Magistro edocta, dixit; Sero, inquit, cum post diurnum laborem, ut mos est laborantium, membra quieti dedissem; nobilis Virgo Etheldreda mihi, non perfecte dormienti, apparuit, & ista quæ dicitis seriatim narravit; addens, quod modo probatum est, cum ad forum hodie venirem, vos de hac re colloquentes invenirem. Et adjecit mulier: Ite quantocius ad domum ægroti, lychinum facite, lectum ejus illo cingite; candelam facientes, per eumdem vel per alium, ad Ecclesiam prædictæ Virginis mittite, ut per illius orationes possit propitiante Deo melius habere. Hæc vobis non ex parte mea pronuntio, sed beatæ Virginis præcepto. Illi autem hinc anxietatem nimiam ægroti cognoscentes, illinc visionem Virginis divinitus allatam per mulierem audientes, præceptionem quam acceperant … … expleturi, ad domum jacentis sine mora revertuntur. Quid multa? Vir, de quo loquimur, amissa omnium membrorum libertate; oculorum, vel linguæ, necnon aurium privatus officio jacebat. Supradicti vero viri venientes, quod jussi fuerant implere cupientes, lychinum facere festinant, lectulumque gyrando ligant.

[55] Mirum dictu! Rem stupendam & auditu incredibilem, [dum jussa peragunt,] nisi horum qui præsentialiter viderunt relatione didicissem, dicturus sum. Nondum ex toto, licet satis festinarent, ægroti sanitatem desiderantes, grabatum cinxerant; & ecce, qui lumine carebat, oculos aperiens in eos respexit; qui ante loqui non poterat, quid facerent lectum gyrando interrogavit. At illi, præ admiratione attoniti & præ gaudio quasi de morte resuscitati, velut in extasi stantes, diu, quasi ab illo privationem sermonis mutuassent, tacuerunt. Ad se autem reversi, de se enim exierant, quantum admirationis, [loquela ægro redditur: qui rem intelligens,] cum plus gaudii haberent, lingua eorum, nedum mea, nullatenus explicare valuit. Illi namque cum verba promere incipere vellent, audiens illos non loquentes, sed jubilantes, velle, non posse loqui. Sed alio qui nescio unde venerat instante, & interrogante quid agerent; tandem apparitionem Virginis Etheldredæ, & jussionem, necnon mulieris cui apparuerat ad eos revelationem, quod etiam idem præceptum expleturi modo lectum cingerent; in eodem cingulo candelam composituri ad honorem sanctæ Etheldredæ, seriatim indicaverunt.

[56] Ille vero hæc audiens, & Deo pro posse suo, [ac mox sanatus,] sanctæque Virgini suæ auxiliatrici devota mente gratias agens, dixit: Deus, qui Ezechiæ Regi augendo vitam, ut pœnitentiæ tempus tribueret, infirmitatem abstulit; ipse me, pietate sua & orationibus famulæ suæ sanitati restituit. Quapropter facite candelam festinanter: quia ad ecclesiam Virginis Etheldredæ desidero currere velociter. Facta candela vir, recepta omnium membrorum sanitate, de lecto surrexit; & ad ecclesiam sanctæ Virginis, candelam secum portans, lætus & hilaris perrexit. Quo cum pervenisset, super altare candelam posuit: factaque oratione non modica, [votivum cereū ipse defert.] lacrymis abundanter interim fluentibus, paululum respirans, servum se beatæ Virginis Ætheldredæ ex corde puro devovit; referens cunctis audire volentibus omnia quæ ei contigerant.

[57] Mirabilis S. Ætheldredæ gloria, quæ de summo fonte sanctitatis emanavit, multis vicibus in multas effluxit Provincias, [Alius in Arundelli Prov.] totamque Angliam insula sua illustravit. Hæc enim insula Elyensis, sancto Corpori præstans hospitium, omnibus Angliæ partibus notissimam sui famam, pro assiduis intulit virtutibus, quæ in exteras etiam translatæ regiones, multos quotidie de locis remotissimis ad sui venerationem adduxit. Inter hos miles quidam, Robertus de Alta-Ripa, rebus quidem terrenis convenienter ditatus, suæque probitatis notitia apud Arundelli b provinciam pro magno habitus, [ad mortem æger,] hoc modo Sanctæ nostræ probavit potentiam, quod gravi morbo divino percussus est judicio. Cumque universum stratum ejus ita versaretur in infirmitate ejus, ut diuturnitate languendi omnibus suis in fastidium & contemptum verteretur; rarus erat qui ejus molestiam sustineret. Sola ergo superstite memoria, totus jacebat funus; nec jam aliud expectabatur, nisi sola quæ restabat mortis consummatio. Tandem vero mulier quædam suasit ei votum luminis ad locum nostrum facere; narrans ei de virtutibus Sanctæ, quod facile sanitatem per ejus posset consequi misericordiam.

[58] Post decessum itaque mulieris tribus diebus emensis, cœpit secum graviter conqueri, [ab invocata Sancta] tum quia nec moreretur nec convalesceret, tum quia sua eum familia sic contemneret. Deinde resolutus in lacrymas: O, inquit, sanctissima Virgo Ætheldreda, si vera sunt quæ de te narrantur, fac me tuum sentire suffragium: & ego de cetero statum vitæ meæ in melius ordinabo, tuaque limina cum honore tuo devotus requiram. Erat autem domus in qua jacebat lapidea tota, & a terra procul distantes habens fenestras. Cumque vir ille, de salute sua cogitans, lassus laborando jaceret; subito quædam persona, puellarem præferens habitudinem, per fenestram ingreditur, instar nivis condore vestium illustrata. [sibique apparente, jubetur in Ely ire:] Cujus subitus ingressus & insolita pulchritudo viri sensus non parum solicitos effecerant, inferendo ei tacitas dubiasque cogitationes, quomodo sine scala & strepitu illa deforis ad se pervenisset. Nec moratur Virgo virum alloqui, multisque suspenso æstimationibus; Ego sum, inquit, illa Etheldreda, cujus tibi putas profuturum auxilium: nec in hac causa tua falletur sententia, sed cito consequeris quod optasti. Noli ergo ultra de me varias tractare opiniones: sed verum sciens quod tibi dicitur, vitam tuam ut proposuisti corrige, primumque ecclesiam meam Elyensem cum luminari require. Deinde ad S. Jacobum Galliciæ festina pergere; unde revertens, de cetero quid agas sapienter attende.

[59] His dictis Virgo disparuit; & ille, statim ab omni morbo se curatum sentiens, [& subito convalescens,] vehementi clamore & integerrima voce famulos convocat, calceamenta postulat, seque ad ecclesiam ire velle indicat. Illi, [delirare eum] putantes, Signa, inquiunt, Domine, signa pectus tuum crucis Christi signaculo, per quod citius ab hac væsania libereris: quid enim tibi & calceamentis, qui tanto tempore languisti? ecce data sunt alibi calceamenta tua, quod ea tibi servitura desperavimus. Verumtamen si sciremus hanc tibi factam misericordiam, ut calceamentis uti posses, cito haberes quod postulas. Subitus namque commeatus tuus sermonem tuum videre facit insanum: [stupente familia calceos petit,] nisi quod sobrius gestus tuus quamdam spem incredibilem, sub aliquo metu videtur promittere. Quibus ille: Nolite, inquit, Dei misericordiam æstimare furorem; sed velociter afferentes quod peto, sustinete, donec ab Ecclesia redierim & vobis narrem quid viderim.

[60] Præparantur igitur calceamenta, pergit oratum, refert Sacerdoti visionem, confitetur peccata, [ac mira velocitate iter conficit.] sumit pœnitentiam, redit domum, narrat promissum; gaudent audientes, accurrunt amici, Deum & S. Etheldredam collaudant universi. Deinde præparatur honesta profectio; tantaque alacritate iter arripuit ad Elyensem hanc ecclesiam, ut velocitatem euntis rarus famulorum suorum posset adæquare: tandemque istuc veniens, post orationem suam, rei ordinem ductus in capitulum coram omnibus nobis enarravit, fraternitatem accepit & cetera profecturus gaudens abiit. Hæc quoque vir ille, notissimus in provincia sua, fecit [alibi] notissima, ad laudem & gloriam omnipotentis Dei, cum quo S. Etheldreda vivit in cæli palatio: quæ nos in hujus vitæ spatio [foveat] sancto ejus solatio, [donec] nostra sit in cælis conversatio, per omnia secula seculorum. Amen.

ANNOTATA D. P.

a Lichinus, funiculus gossipinus, lampadi aut candelæ ad fomitem servire aptus, Ellychnion integre dicitur: de modo autem isto mensurandi ægros, sæpe actum in vitis Sanctorum, præsertim Britannicorum: quin & oppida ab hoste vel peste periclitantia sic mensurata legimus.

b Arundelii Ducatus cum cognomine oppido in Sussexia, ab Arunte fluvio interfluente nomen nactus, haud procul ab Oceano ad meridionale latus Angliæ prope Cicestriam situs est.

CAPUT VII.
Conspecta in sua ecclesia Sancta, & Angelico cantu honorata; captivus solutus; thesaurus haud impune ablatus.

[61] Excellentissimi Senatus Elyensis Ecclesiæ ingenuis Patribus, Municipii clarensis a indignus conservator b Capitolii eorum Osebertus. Splendor beatæ & gloriosæ Virginis Etheldredæ, [Clarensis Procurator scribit Elyensibus] quæ per diversas partes orbis diversis fulgurat virtutibus & signis, novam vobis spiritualis tripudii repræsentat lætitiam, & gloriosam suam magnificat mundo declaratam solemnitatem. Res est in propatulo, relatu digna & pretiosa; quam mihi vir auctoritatis & gratiæ Dominus Osbertus retulit, prior Daventrensis c Ecclesiæ, cujus vita egregia & virilitatis forma præeminet in domo Domini, [audivisse ex Priore Daventrensi,] & religiosa conversatio exemplar est fidelibus ad cælestia suspirandi. Monachus namque Cluniacensis idem est a diebus antiquis; & primo Canonicus in Brommiensis d campi fulsit ecclesia, in cujus confinio contigit historiæ sublimitas vestris conventibus memoriter retinenda. Diuturno præterea tempore eleemosynam dividens, ex S. Virginis Mildburgæ e sobria congregatione, Clericorum multitudinem ex fragmentis senior recreare consuevit: quorum quædam Religiosa hujus relationis testis existit. Consortes autem eorum facti sunt in itinere, quibus gloriam beatæ Virginis dignatus est Dominus de supernis revelare.

[62] In provincia Imbrorum f [ecclesia] lignea antiquitus fabricata est, quæ a beato Anna, [quod in veteri quadam ipsius Sanctæ ecclesia,] Orientalium Anglorum Rege, dicitur olim fuisse constructa. Hic carnalis genitor Etheldredæ gloriosæ Virginis extitit, prædictamque in transitu basilicam fundavit. Fines enim regni sui quorumdam desiderio excesserat amicorum, ut eos dulci cognationis affectu familiarius inviseret, & sui præsentia partes Occiduas aliquanto tempore satiaret. In reditu vero construxit hanc ædem, cælestibus postea miraculis redundantem; quæ in Britonum confinio & Anglorum posita, nomen a beata Virgine obtinuit Etheldreda: ejus namque adhuc hodie ecclesia dicitur, & in eadem ad honorem Dei ipsa a fidelibus invocatur.

[63] Cum vero familia cujusdam memorandi militis, Hereberti videlicet de Furcis, [oratura in transitu illac pia mulier,] per hujus loci diverteret campestria, ut de una mansione ad aliam deberent mansionem milites tendere; quædam matrona, quæ liberos ejus educare consueverat, orandi gratia voluit introire: consodalibus autem suis persuadere non potuit, ut quisquam ad orationis domum secum vellet procedere, & sanctæ devotionis in ara mentis Domino vitulos immolare. Ipsa tamen, tacta Spiritus sancti gratia, propriumque complere gestiens desiderium, ingreditur, ut totam se mactet in holocaustum.

[63] Illapsa intra ostium femina, repressit cito vestigium: hinc enim terror illam percussit mirabilis, & inde confortabat visio cælestis. Considerat namque ante Altare Virginem orationi incumbere præcellentem, [ipsam viderit orantem ante altare] cujus tam venusta erat species & tam decora pulchritudo, quod humano explicari non posset eloquio, quæ manu g … altera præferebat psalterium, & cereum altera gestabat accensum. Sic cum talibus instrumentis inseruit se Virgo orationibus sacris, cum mulier ad illam propius accedit, & de nota vocabuli diligenter inquirit: Quæ es, inquit, Domina gloriosa? qualis es? & unde tanto splendore conspicua? [cum psalterio & cereo in manibus;] Edicito mihi pro Christo celebre nomen tuum, quæ tam venustum & insignem conspicio vultum tuum. Cui Virgo splendida responsum reddidit, eamque affabili dulcedine mulcere non tardavit. Quandoquidem mihi amorem Dei rememorari satagis, & per eum omnem mei notitiam inquiris, Etheldreda Virgo sacra nomen meum dicitur, cujus virginitatis integritas cælesti Sponso copulatur: quod vero tibi Deus dignatus est ostendere, nemini studeas revelare. His dictis Heros generosa conticuit, & femina quamdiu voluit oravit. Oravit Virgo excubans ante aram in sacrario, orabat prostrata extra Chorum mulier in pavimento, sive pavimentum sit, sive solum, devotæ sibi ministrabat orationis arcanum. Quamdiu in ecclesia mulier fuit, cælestem Personam vidit: quando vero exiit eam interius dereliquit. Rediensque ad consortes, quæ præstolabantur in itinere, quod erat viæ reliquum hortatur maturare.

[64] Ascensis autem equis & succincte expeditis, audiunt repente ex ecclesia cælestes resonare concentus in aëre, [indeque regressa ad vitæ socios,] & supernum melos Angelicis vocibus solenniter insonare. Quid hoc inquiunt quod audimus? quæ est tanta dulcedo, quam auribus haurire non consuevimus? Aliqua suavitas supernæ miscetur harmoniæ, quam Deus fortasse nostris dignatus est mentibus revelare. Tunc altrix militaris matrona prolis, O inquit, miseri & infelices! O infantes & desides! vos per incuriam vestram atque inertiam cernere noluistis mirabilia Domini, quæ per ejus gratiam [mihi] contigit in ecclesia paulo ante speculari. [cum iis audierit cæleste melos:] Vidi nempe in illa B. Etheldredam, insignem Virginem, cælestisque radii ineffabili pulchritudine radiantem; cujus psalterium & ardentem cereum intuita, tantæ gloria contemplationis gratulor insignita: eo autem cælestium fistulæ roboant organorum, quo densa per eum redundare solet copia miraculorum. Qui tristes & mœsti supra modum effecti, ad Edeldredam redire deliberant prædictam, si forte beatæ Virginis faciem speculari gloriosam. [quod illuc redeuntibus audiri desitum,] Ad Basilicam vero gressu perpete percurrentes, cælestis aditus non meruerunt oraculum, nec cælestium haurire meruerunt dulcedinem Angelorum. Ita sublatum est eis ex omni parte quod cupierant; nec gloriam Dei intus conspicere, nec hymnis ultra meruerunt Angelicis interesse. Expeditis iterum jumentis iter arripiunt, & cum longius aliquantum progressi essent ab ecclesia, melos cæleste continuo concipiunt in via: eodemque modo quo prius secundo redeunt, & quanto propius ad ecclesiam erat accessio, tanto major superni concentus sentiebatur diminutio; suo autem frustrati revertuntur desiderio. [recedentibus usque ter auditum,] Tum paululum progressi cælesti tertio refoventur dulcedine, & mirantur ex audita vocis Angelicæ suavitate; redeuntesque properant ad locum quo melos resonabat in aëre, amplioremque tonorum sperantes concordiam, Provinciam percipiunt nectarea dulcedine vacuatam.

[65] Intelligentes vero Deum suo crudeliter exacerbatum esse peccato, deflent humili cordis amaritudine, [ipsimet dolenter retulerunt præd. Priori.] quia divinam miseri offenderant pietatem. Quid amplius? usque ad densam pæne noctem consumpserant diem, euntesque ac redeuntes organorum amittebant harmoniam cælestium, nec lumen eis infulsit diu desideratum. Pergunt itaque, quo eos iter vocat, ad hospitium, & mirabilem sacræ Virginis Etheldredæ prædicant apud Deum gratiam meritorum. Venerabilis Osbertus Prior Daventrensis ecclesiæ, cum adhuc eleemosynam divideret pauperibus S. Mildburgæ Virginis, hoc ex eorum ore veraciter didicit, quibus id Deus audire partim annuit, partimque negavit: quorum testimonio fidem faciebant lacrymæ, & longa suspiria de profundo cordis altius revocata. De eorum namque fide vir non deficiebat egregius; quos & de cella paupertatis Christi frequentius ante refecerat, & de relatione veridica non dubitabat.

[66] .. h .. Quidam institorum negotii sui causam apud Coventriam i exacturus, varias illuc merces rhedæ vehiculo intulit. [Mercator Elyensis, Conventria rediēs,] Viri nomen Aldanus, & hic Burgensis incola adhuc superesse dignoscitur. Cumque de nundinis domum rediens transitum haberet per Castellum de Kylingaworda; illico ad Ely a quodam capitur, arctissime manus post terga ligantur, ad castrum ducitur, ibique nodoso funiculo cinctus caput, & usque ad pressionem sanguinis adstrictus, gravissimam redemptionem exigitur, nec tamen pollicetur: pauper enim erat, [captus & dire tortus lytri causa,] maluitque vitam suam periclitari quam fidem. Tortores vero sui, manibus strictissime junctis, vinculum capitis ei solverunt; duriora promittentes, nisi velociter pretium sui ediceret. Quibus ille; Omnia, inquit mea & me ipsum habetis: malo mori, quam sub fide promittere quod non potero solvere.

[67] Dumque illi pluribus instarent, quid de eo facerent pertractantes, cœpit anxius cogitare de virtutibus S. Etheldredæ, [invocata Sancta vinculis solvitur;] & maxime quomodo Brithstanum liberavit. Oravit ergo cogitatione magis quam voce dicens in corde suo: O sancta! o sancta! o pia Domina mea, famosissima Virgo Etheldreda! Sicut liberasti Brithstanum, libera & me miserum de vinculis & hominibus istis. Miroque modo solutas suavissime sensit manus, totumque dolorem vinculorum ereptum mitigari. Exultat homo de cælesti auxilio; [& per medios hostes inconspicuus elabitur] & majori spe animatus apud se cogitavit, eadem virtute posse præsentes hostes suos, ne se viderent, excæcari, quando eis nescientibus sic potuit solvi. Stans itaque inter eos, die adhuc clarissima, divina instinctus audacia, per medium illorum transiit; & ad nemus, quod dimidio pæne milliario illinc distabat, nullo vidente confugit.

[68] Et ut ostenderet Dominus, humanam industriam contra divinam nihil posse potentiam; [usque in silvam;] tunc demum hostium oculos aperuit, cum intrantis in nemus vix possent posteriora videri. Quod videntes, fugientem captivum horridis clamoribus insequuntur; prædamque Dei, missis ad vestigia canibus venari conantur. Currunt ergo canes, currunt prædones, sonat strepitus post terga fugientis, nemus ad clamorem retinnit, resonat de vallibus Echo. Sed qui captivo dederat fugiendi præsidium, tutum ei tribuens evadendi solatium, invenit enim in densitate nemoris concavam quercum, cujus concavitas in summum tendens duos aut tres homines latissime caperet. Itaque homini cursu fatigato, vires rependi timor administrat: [ubi insequentes se fallit in cava quercu abditus,] jamque in oblatum sese recipiens latibulum in interioribus arboris servabatur. Canibus verum in cassum circa quercum latrantibus, insectatores fessi desperatum laborem omitttunt, canesque suos revocantes, reditus sui signum elapso fugitivo transmittunt. Ille autem confestim surgens de latibulo, gratias agens S. Etheldredæ meritis, qua potuit festinatione patrium solum repedavit, & hæc ubique narravit.

[69] Symeone autem Abbate viam universæ carnis ingresso, quæ damna ecclesiæ extranei intulerunt, aut quæ mala contigerunt, vel quid sui commiserunt, [Mortuo Ab. Simeone.] in loco revelamus; ut jugiter innotescat in nationibus. Nimirum de Abbatis obitu septem adhuc Monachi superstites ex suis, quos illuc transvexerat, mœsti, conturbati sunt, tremor apprehendit eos. Intenti enim erant inde, illic [nihil] commanentibus tutum fore ulterius, vel admodum suam prævalere industriam, neque ad nutum sui amodo cuncta vel consistere vel spectare; paraverantque jam Wintoniam celerius remeare. [Monachi Wintonia ab eo adducti,] Ceterum ne immunes & vacui redeant, pudoris argui timebant; stimulisque accensi invidiæ, simul & cupiditatis æstu inflammati, demoliri omnia & perdere avidius tentant. Ubi nullatenus profecerunt; aliqua saltem velut minima proponunt. Ergo simulatoria verba intentant, callida argumenta [multiplicant], dolo dolum accumulant; [prætextu orandi ad corpus] & quasi justitiæ operibus studeant jam collocato in ecclesia Abbatis corpore, ipsi & velle & obnixius orare pro illo debere se asserunt; Monachos autem loci, pro Pastore & Abbate exequiis accumbentes, nutibus ac signis procaciter recedere ab ecclesia, & ad cibum ire compellunt.

[70] [pretiosiora quæque auferunt;] Obseratis mox interim ostiis se introrsus recondunt; ad bona quæque & optima ut amentes prosiliunt, sibique rapiunt & assumunt: videlicet indumenta plurimum ornata, pannos sericos, & cortinam valde pretiosam & nobilem, qua nulla pretiosior circumquaque æstimari aut inveniri potuit: paratura enim ipsius auro intexta tota apparuit. Verumtamen & phylacteria, cum Sanctorum multorum Reliquiis irreverenter de feretris extractis; insuper caput beatissimi Confessoris Domini Botulphi, simul & majora ipsius ossa; capsa violenter effracta, penes se recondunt & detinent: sicque sublatis his & omnibus quæcumque rapere potuerunt, cum multo argento & auro refectis sarcinis parati recedere non differunt. Et factum est. Quarto etenim die, gaudentes seu de prædæ magnitudine & cum victoria proflictis hostibus, veloci cursu ad Geldeford k prospere devenerunt. Illic hospitio susceptis ac diutius epulis & ebrietati vacantibus, accenso grandi igne in medio, flammis subito erumpentibus domus tota succendebatur. Quod illi convivæ cum aspicerunt, [sed in hospitio amittūt omnia,] fugerunt foras, nil auxilii ferre valentes domui perituræ, & sua introrsus omnia relinquentes: ubi Dei judicio, in ultionem fraudis suæ, penitus combusta sunt universa; ne secum Wintoniam, ex multa copia spoliorum, vel prorsus aliquid deferrent; quæ ut infideles servi & inimici nequam; Domino & Beatissimæ Virgini Etheldredæ abstraxerant; sed igne cremantur, & in cineres rediguntur.

[71] Cumque apud suos in Monasterio, quod gestum est in via, quidve ipsis contigerit nuntiatum & deprehensum esset; afflicti pariter Wintonienses, [& Wintoniæ, prout meruerant, castigantur.] nimium gementes de facto redduntur; & propriis correptionibus hujus rei auctores, ac nefandȩ transgressionis excessum ferire aggressi sunt; & crudeli examinatione indebitæ præsumptionis audaciam castigare nullatenus omiserunt. Hoc verbum illic & apud veteres nostros vulgatum est usque in hodiernum diem, & credibili assertione narraverunt nobis; ut discant posteri semper fieri detrimentum bonorum, in administratione externorum.

ANNOTATA D. P.

a Clare, oppidum Suffolciæ, medio fere inter Ely & Colcestriam 10 leucarum itinere, ad fluvium.

b Licet Capitolium per se significet arcem vel curiam, suspicor tamen hic poni pro Capitalibus bonis, seu juribus monasterii circa oppidum prædictum, quorum hic Osebertus Procurator fuerit.

c De Davintrensi Ord. Cluniacensis Prioratu, in agro Northamptonensi fundato sub an. 1066, vide Monasticum Anglicanum pag. 672. Est autem oppidum inter Northamptoniam & Warwicum, distans ab Ely circiter 26 leucis.

d Brommiensis ecclesiæ situm necdum comperi.

e De Wenlocensi S. Mildburgæ monasterio, in diœcesi Heresfordensi, agit Henschenius ad illius diem 23 Februarii.

f Imbros hic credo dici Humbri fluminis accolas, trans Lincolniensem diœcesim Eboracensi subjectos, Northumbros alias dicimus.

g Expungo vocem instrumentis, ne sensum turbet, verosimiliter ex sequenti linea, ubi iterum occurrit, perperam hic assumpta.

h Initium sic legebatur, Super ita gestum est quod narramus, quod sensum non habet; & si integre legeretur fortasse respiceret ad titulum, Quomodo captivus liberatus evasit.

i Coventrey, Conventria, in Comitatu Warwicensi Episcopalis, sub Archiep. Cantuar.

k Crediderim non procul ab Elyensi districtu abfuisse locum: non vacat tamen operosius indagare, sed Anglis dimittere eam curam placet; a quibus hæc & alia edocti, libenter supplebimus qualemcumque defectum.

CAPUT VIII.
Puella, triplici visu monita visitare sepulcrum Sanctæ, & pro inobedientia mulctata dextro oculo, ad ipsum illuminatur.

[72] In secundo consecrationis anno Domini & Patris nostri Nigelli a sanctæ Elyensis Ecclesiæ Pontificis Venerandi, octavo Idus Junii, hora advesperascentis diei, [Anno 1135] celeberrimum satis innotuit miraculum, ad beatæ Virginis Etheldredæ sepulcrum. Virgo namque formosa, fama & natalibus generosa, & (ut perhibent qui noverunt) moribus conspicua, & honestate laudabilis, oculo tantum sinistro videns, ablato sibi penitus dextro, ad excubias sacræ Virginis illuminari meruit, & colores rerum utrisque hausit luminibus: quod sacra revelatione qualiter acciderit, [puella Circestrensis,] vera relatione titulus explicabit. De provincia Merciorum, in antiqua urbe Circestria b nomine, prædicta puella parentibus inclitis orta resplenduit. Quæ patre citius orbata, jam adulta ad occidentales Saxones matrem comitata transmeavit. Ibi genetrix sua sortita bigamiam, cujusdam illustris viri Ranulphi vocabulo sociatur lateri in famoso Waringeford oppido, celebri memoria beneficiorum viris fidelibus amplectendi; qui ex eo quod corpulentior extitit, [apud Vitricum in Essexia educata,] agnomen a grossitudine Grossus accepit. Inter locupletes ceteris non inferior, instituit Virginem, tamquam filiam, pudicitiæ honestate splendescere, & ad opulentos reditus morum venustate suspirare.

[73] Hæc nocte aliqua, dum nocte decubuit, visione perterrita, [ab apparente sibi quadam Sancta noctu percussa,] ægrotare graviter cœpit. Vivido enim colore & perspicacibus oculis ei c Virago splendens apparuit, cujus inexhausti vigoris fortitudinem sensit. [Hæc] adstans cubiculo, semi vigilantem in facie acriter perculit, adeo ut de naribus unda profusior sanguinis exiliret, & sua inundatione vestes contactas inficeret: atque dextrum latus ejus magno conamine feriens, commota & torvis inflammata luminibus, in nullo eam alloquens, reverenter abcessit. Et expergefacta somno, pariter ac somnio Virgo, mox gravissimo languore decoquitur, & tota familia de ejus adversa valetudine perturbatur. Accedentes propius relatam intelligunt visionem, in sanguine veritatis conjicientes imaginem. Et quia per Salomonem dicitur, Virga atque correptio tribuent sapientiam, puer autem qui dimittitur voluntati suæ confundet matrem suam; Deus eam fortassis erudire dignatus est hujusmodi flagello, [ne] virginitatis posthac subjaceret periculo. [Prov. 29, 15] Ad humilitatis ergo custodiam hoc modo corporalia illata sunt Virgini detrimenta.

[74] Dies noctem eamdem subsequens sexta d feria extitit, qua Christus pro mundo cum zabulo conflixit. Tantæ infirmitatis accessit testimonium, [sed octava post die,] si sibi suppeteret; ut sub celeritate faceret testamentum. Virgo per totam gravatur hebdomadam, usque ad diem quam Jovis vocabulo apud Gentiles Ethnica insignivit consuetudo. In hac dum spiritus pœnis deficeret, ministros Ecclesiæ diligenter exquirit: & facta confessione Sacramentisque Dominicis fideliter sumptis, inter manus suorum confestim commutuit. Cum nocte iterum eadem, quæ sequentem lucem e qua creatus est homo præcedit, adest persona nobilis, candidis amicta induviis, imperiosæ videlicet mulier auctoritatis. Heus tu, inquit, [ab eadem rursus apparente] Remburgis, vigilas, an dormis? Cumque illa prorsus elinguis nullius responsi modulos ageret, sed versa ad parietem tamquam in mortem resoluta jaceret; Heros prædicta rursus adjecit, eamque proprio nomine secundo vocavit: Cur, inquit, Remburgis, responsa non tribuis? Nullius in mundo filia Cæsaris, nullius Consulis eminet progenies principantis, quæ meam vocem libenter non exciperet, & interrogata diligenter responderet.

[75] Audivit hæc omnia, sed respondere Virgo non potuit. Tum illa tertio, Expergiscere Remburgis, ait, expergiscere; video enim te mirabili oppressam stupore. [curari sibi quadamtenus visa,] Reversaque insignis Heros postmodum ad ipsam; Nimis, inquit, nimis expecto, moras innecto nimias in loquendo: prolatoque flore, quem de sinu extulit, in os puellæ citius immisit. Vox ei & lingua protinus redditur, & tamen a somno non excitatur. Et mulier; Agnoscisne, inquit, o Remburgis, faciem tecum verba conferentis? scisne quæ sim? unde, & quare venerim? An sentrie vales? Medela restituam hac, quam circumfero, carnem ægrotam. Cui juvencula: Sentio, inquit, Domina, sentio. Ita, mediante Dei gratia, [jubetur plenam sanitatem ad tumbam S. Etheldredæ petere;] convalesco. Tum femina Nobilis, Heros & ipsa æque laudabilis; Juste per me, ait, consequeris remedium, cujus percussum dextra corpus gestas aggravatum: lurida meis ictibus ora pallent macie, & latus tibi luridum arescit in dolore. Proinde misit me Domina mea Virgo & Regina insignis Etheldreda, quæ matris tuæ lacrymas ultra ferre non potuit; tibique antidotum pro medio destinavit. Et supero cælorum cardine lapsa, ab illa tibi ad salutem per me transmittitur hæc medela; imperatque tuam sibi sisti præsentiam, periculosis casibus deinceps eruendam. Pulsaverat jugiter mater ejus, a prima die infirmitatis, ad januam clementiæ Etheldredæ sacratissimæ Virginis; & eam singulariter solam, præ ceteris Sanctis, precibus & lacrymis ad copiam flexerat pietatis.

[76] Gratias ago, junior intulit, quia nihil in corpore adversitatis resedit: abierunt morbi, redierunt vires, quique corpus occupaverat languor abscessit. Sarcinam, inquit, [interimque triplici apparentis contactu magis relevata,] adhuc gravem & molestiam pateris, nec ita ut æstimas omnino convalescis: sed esto, filia, [patiens] paulisper, & sustine, & omnino curaberis ab eodem languore. Admovitque lateri suaviter manum, & perforato sine dolore intorsit, & extrinsecus usque ad cubitum corpus leviter attrectavit suorum summitate digitorum. Tum juvencula virgo: Nihil periculi, inquit, est, o Virgo: ecce sum, Domina, sospes & valida tota, adversa valetudine jam depulsa. Morbus, illa respondit, a te gravis exciditur, necdumque perfecta incolumitas reparatur. Retraxit ad se mulier dextram, & denuo intrusit, ut allevaret illam; opusque priori simile peregit, & secundam vicem primæ supputavit. Modo, inquit Remburgis, o Domina, convalui, ex integro reddita sanitati: & illa, Prope fiet, ait, ista curatio, medicamine cumulato. Quod ergo bis prius egerat, in nomine sanctæ Trinitatis de cetero supplet & manum a corde ejus, & ab interioribus brachium removet; linitque unguento latus quod exciderat, & pristinæ sanitati delibutum reformat. Admonet instantius iterum, ut sepulcrum beatæ Virginis adeat, nec in expediendo itinere moras innectat.

[77] Favet Virgini virgo pro voto: quidquid imperantis sedet arbitrio: Præsto sum, [spondet se imperata facturam;] inquit, quod præcipis exequi, & beatæ Reginæ sacris ædibus præsentari. Vade, inquit tertio Persona; ne differas, quod tibi injungitur ne dimittas. Reminiscere, quanta in Regina præcellit excellentia cujus te bonitas saluti restituit, & cum ad illam veneris perfecte reparabit. Subjungit Virgo verbum alacrius exhibitum, se sponte nullatenus frustrari quod promiserat, si tantum Comes adsit, qui ei opem ferat. Cujusmodi, inquit, o Virgo, quæris adjuvari præsidio? Respondit, Puella sum impotens, paterno destituta solatio, [sed deinde, sui juris se non esse, prætexens,] subjecta meæ genetricis imperio, nec absque ejus nutu consilio subjici licet alieno. Hæc verba respondentis tacitus attentiusque rapiebat, alloquentis autem vocem vel habitum audire vel videre non poterat Frater, secus illam lecto assistens, germanæ casibus fortunæque misericorditer condescendens. Hanc itaque veritatis imaginem nequaquam falso somniat animus, quam sine cunctatione ad virtutum opera cælestis judicii compellat effectus. Mulier autem illa, personam reddens auctoritate plenam, hujusmodi verbis alloquitur Virginem, ostendens vultum solito severiorem. Mandata, inquit, profero, blanditiasque minasque propono, [increpatur de cunctatione,] necessitates quibus eruaris allego. Imperavit Regina, compleantur imperata. Ætheldreda Virgo sanctissima hæc est Heros mea, cujus vice monitio fit, quamvis alterius edita voce. Nunc quid prætendis excusationem, & opponis errorem, neque ad illam iter acceleras, cujus te gratia copiosa prævenit? Qualis sit ejus virtus & meritum, per hoc impressum cognosces tibi signum; nec cito dedisces consuetudinem cujus expertam senties veritatem. Verbis amarius increpat, vultu minaci corripit; [& oculi dextri usu privatur.] dumque rem exhibet hanc sibi difficilem, ex ostensa reddit iracundia cautiorem: arreptaque palpebra cui dextrum imminet supercilium, super pupillam traxit, & hujusmodi verba minando subjunxit: [Propter] salutares admonitiones quas negligis, & medicamentorum compositiones utilium quas subterfugis obliqua fide, dexter obliquabitur oculus, ut obtutu careat in humanis rebus: nec prius lucis antiquæ reperies prærogativam, quam sanctam Dei Virginem adeas Etheldredam.

[78] His ita prælibatis Virago disparuit. Tum virgo evigilans, lacrymas junxit, verecundiæ comites, veritati visionis fidem facientes; nec dolore potuit amplius torqueri quam pudore. Hæc autem prædicandæ miseratio gratiæ, non alea fortunæ, quamquam ad Dei laudem & gloriam lucem abstulerit puellæ visibilem, [Apparet tertio eadē Sancta,] integram conservavit animæ libertatem. Sic in infortunii salo dum fluctuat, tamquam in solo sapientiæ utitur instrumentis: temporavit ratio cæcitatem, discretio miscuit spei bonæ fiduciam; ut nec a virtutum bono decideret, nec eam desperatio fatigaret lipientis oculi. Quam honestius sufficit, virgo incommodum per dies octo tegit. Cum quinta advesperascente feria dies clauditur, & a noctis confinio sexta lux inchoatur; contubernales ejus sese locant ad requiem, & ipsa in cubiculo disponitur ad quietem. Venit ergo tertio, quæ denuo venerat, & proprio puellam vocabulo clamat: Remburgis, inquit Persona, iterum redii: en de te solicita ad te rursus accessi. Quæ ad hæc verba confinis facta parieti, Matronam herilem collegit sessioni.

[79] Cum repente quædam staturæ mediocris, femineo sexui femineum præferens habitum, truci vultu truculentum condit edictum, [una cum alia minori,] repleta asperitatibus & plena minarum. Quid inquit, o detestanda juventus, tantum ausa nefas, Dominæ meæ toties intimatum supersedisti imperium? Qualiter attrita fronte postponere non puduit, quod tibi tanta Regina ut faceres imperavit? Quomodo ad tantam devoluta es in stupore mentis insaniam, ut prævaricatrix existeres contra legem, tibi specialiter assignatam? [quæ inobedientiam castigatura,] Quod tibi beata Virgo Etheldreda facere præcepit, pravæ mentis inertia complere cur tardavit? Inconstantiæ autem & levitatis nævo notabilis, rationis refugisti libram sententiā tuæ indiscretionis. Experieris argumenta: exequar ergo condignam, Domina mea imperante, vindictam; & quæ uberius meritis tuis respondeat, factæ indignationis pertingens ad ruinam. [non patitur se exorari a majori] Tum Virago quæ prior advenerat, Ea, inquit, tantæ ministra Virginis & nuntii bacula, misericordiam præpone justitiæ, tantæque ultionis flagellum suspende. Tolle virgam, ut sententiam sentiat immutatam. Non possum, inquit, differre quod supplicas; nec audeo relinquere, quod dimittendum rogas. Punire præcepit Virgo incorruptibilis pro transgressione negligentiam; [sed clavum capiti infigere visa, disparet.] & per hoc advertas judicium districtæ severitatis & causam. Ingemuit Persona herilis hæc audiens, secundo pro puella & tertio intercedens. Cumque frustrata & inefficax ejus esset petitio, nec flecti tantis posset precibus mulier formæ minoris ad veniam: vindex culpæ per capillos mox assumpsit illam: arreptoque miro longitudinis clavo ferreo, quem penes se habuerat ante reconditum, inter oculum in capite crudeliter & cerebrum fixit, eamque intolerabili dolore perforavit. Injunctum, inquit, mandatum peregi, Imperatricis meæ obtemperans voluntati. Hæc dixit, & disparuit.

[80] Tunc illa laudabilis Heros, salutiferi guttam liquoris clavo velocius ferreo instillans, expulit omne tormentum a capite, [Curat illam rursus major,] avulsumque [ferrum] longius resilivit a cervice. Factaque sospes iterum Remburgis, ab exitio salvatur cælesti medicamento. Res ista, virtutum fulgore radians tota, divino testimonio commendatur. Leniens autem illam sermonibus blandis, quæ curatrix accesserat puellæ Persona imperialis cum maxima auctoritate clamat: Præclara namque res est, cujus tibi facta sum prænuntia, sæpius jam dudum de tuo profectu & sospitate lactata, hilariter debueras præstitisse, quod a te cum tormentis extorquetur. [& ad iter suscipiendum animat,] Exactum gratiæ colore potius quam timore, a beata mandatum Etheldreda, ne ulterius differas: sed ad illam, per te, ut potes, accedas: nec [enim] hanc tuæ salutis experieris artificem, nisi bona mater tua juverit operantem. Visita locum illum, quem cum Domina nostra pariter incolimus, & corporum nostrorum præsentia decoramus. Illic cum aderis, inter gloriosæ Virginis & Reginæ mansoleum sepulcrumque, ab Aquilonari parte decenter locatum, accenso cereo excubans, dulci sopore leniter obdormies; & expergiscens a somno, visum recipies, quo tot diebus cares: nec usquam siceræ liquorem ebibas tibi interdico, donec assistas loco frequenter memorato.

[81] Cura mihi de gravedine f oborta, hesternum aquæ poculum ad ostium thalami, quodam mortis offendiculo, fecit evacuari: sed si glutisses haustum quem ore conceperas, & non evomuissent fauces quod hauserunt virus, in vase mortis quod latuit, ad æternam tibi patuisset ruinam. Pugno inter scapulas te quoque perculi, & ab hujusmodi interitu liberavi. Fac ergo rem optimam tibique salubrem, [mortem intentans nisi obediat.] ut ire celeriter perseveres ad Virginem, cujus factam toties audisti jussionem. Imago visionis firmiter hæreat, unde rei memoria jucunda non recedat. Dies, g Armatæ trahens vocabulum, hoc in rure nequaquam te ducat ad vesperam, si salutem satagis consequi repromissam. Si vero perendinaveris, non egrediens oppidum, nec flamma devotionis tendat ad incrementum; cum minus amor in te vehementior fuerit, in hac tepebit impetus ejus tibi quæ mandatum dedit, nec ad meliorem [valetudinem] spirabis per illam, nec ad salutem pertinges concupitam: sed quod tibi gravius incumbit ut audias, pernicibus brachiis mors inopina rapiet, teque de hoc corpore arreptam elidet.

[82] [Ergo puella in viam se dat cum matre & fratre;] Species imaginis his dictis evanuit, & expergefacta a somno surrexit: revelationem genitrici insinuat, & ut iter acceleret instantius orat. Cuncta quæ viderat ocius innotescunt, & mater [& filia] desiderata perficiunt. Occurrit etiam ex insperato germanus Frater Virginis, votivo exceptus officio, qui provinciæ defuerat tempore diuturno: apparat expensas & iter accelerat, & quo die sibi tempus constituitur, ad Elyensem insulam citius penetratur. Notandum celebriter quod sibi puella retulit accidisse, sub eadem luce qua ad S. Etheldredam, arripuit viam promotionis suæ: cujus ut fides fervebat in pectore, ita in corpore celeritas integræ sospitatis advenit; excepto tamen quod sibi dexter oculus patere non potuit. In eo autem itinere numquam ei somnus irrepsit, [& ad sepulcrum Sanctæ leviter sopita,] sed jugis vigilia exercitatos diu oculos fatigavit. Tandem perveniens ad sepulcrum sacratissimæ Virginis, & circa vespertina solennia devotis illi assistens excubiis; dum a plaga Aquilonari, ut sibi jussum fuerat, accensa lampade Virgo decumberet, factum est ut in pavimento leniter obdormiret. Revelaverat paulo ante senioribus Religiosis ecclesiæ, sibi quid acciderit, & cæcitatem oculi cum tumore qui eam deprimebat, eratque pudori gravius illatum superna manu supplicium; cum degener sanguis illius natales non inficeret, & rei familiaris angustia nobilitatis nomen infuscaret.

[83] Cum igitur aliquantulum concepisset juvencula gloriosa quietem, [mox sanguine ex naso fluente excitata,] & sub sepulcro Sacratissimæ Virginis & Reginæ insignis Etheldredæ collocasset cervicem; inopinato statim eventu ex dextro nare cruor exiliit, eamque a somno citius excitari sic coëgit: quod manica sindonis qua induebatur apposita restinxit undas profluentis sanguinis, ne pavimentum superfluitas attingeret noxialis. Et cum maxima devotione celsius exclamans, Gratias, inquit, tibi, Virgo prælucida, Regina venerabilis & gloriosa: quia sicut æstimo temporalia video, [oculum restitutum sibi declarat.] quæ clausa videndi hactenus fuerant instrumenta. Suppositoque quem manu tenebat ad maceriem cereo, sinistra sinistrum clausit oculum, & dextra dextro quoddam extendit signum, per hoc instituens experiri certius, quam probabilis esset sacræ revelationis effectus. Stupuere fideles qui aderant, quia una circiter hora superius turbidum viderant sidus & tumidum, & nunc splendidum contemplantur, [Publicato miraculo] totamque deformitatem sedatam. Attollitur cunctorum clamor ad sidera, vox popularis lætitiæ tripudiat, infinita fama ad ecclesiam excire non desinit, quos amor Reginæ & Virginis e diversis regni partibus ad Dei laudem & gloriam illo congregavit. Sistitur ante sacram mensam Christi virgo splendida & decora: jamque vultus alacritate & faciei venustate subtilius mutati, refert omnibus scire volentibus quid divina gratia in ipsa gestum sit; &, quemadmodum rei prædictæ contexuimus ordinem, luculenter explicavit.

[84] Nos igitur, Jesu bone, in his & ceteris mirabilibus tuis, te Deum laudamus, te cæli ac terræ Dominum confitemur, [Te Deum laudamus cantatur,] qui beatæ Sponsæ tuæ & integerrimæ Virginis Etheldredæ longe lateque sic glorificas merita, ut cernentibus cunctis & audientibus appareant gratiosa. Hymnum autem, quem prædiximus, solemniter Præcentor incepit, Ecclesiæ tota congregatione alacriter cum spirituali gaudio & lacrymis Dei magnalia prosequente. Sciendum quod fideliter omnibus congruit, quod sicut revelationes ei factæ sunt tribus his diebus ad vesperam, quæ ab appellatione Jovis traxere nominaculum; ita sub hac h vespertinæ devotionis hora, ad salutis pertingere meruit incrementum. [& domum sospes puella redit.] Quæ fletus uberiores largius profundens, & ad sacratæ Virginis mausoleum orationibus insistens, accepta licentia remeavit ad propria, suos exhilarans de sospitate sibi cælitus reformata. Ex illa [die,] lumine debilitata Juvencula emersit i,… quæ in instante gratiam curationis invenit. Fortassis autem gratiosa Virgo Christi, & Regina celebris Etheldreda, nostro tempore talia occulte nobis exhibuit, sed in tam clara luce nullum tam solenne miraculum in serie moderna ostendit.

ANNOTATA D. P.

a Juxta Historiam Episcopalem, Nigellus fuit ordinatus Episcopus Elyensis secundus: anno 1133 Kalendis Octobris.

b Cirecestria in finibus Glocestrensis Ducatus ad fluvium, Chur, vulgo dictum.

c Hanc fuisse S. Sexburgam videtur intelligi ex dicendis num. 97; ubi eadem, cum alia staturæ minoris Sancta, puta filia Ermenilda, apparet; & num. 80 dicit, eamdem se domum cum S. Etheldreda incolere; nisi quis malit S. Withburgam fuisse alteram, eamdem quæ infra num. III apparet, ultura illatas Monachis injurias: ita ut duæ Virgines Virginis Etheldredæ famulas se profiteantur in hac narratione, multis locis perquam obscura, & verosimiliter huic libro inserta, sicut ab alio scripta fuerat, quemadmodum & duas Epistolas jam vidimus, nihil variato stylo relatas.

d Crederem intelligi Feriam 6 majoris hebdomadæ, quæ isto anno 1135 quo celebrandum erat Pascha 7 Aprilis, concurrit cum die 5 ejusdem; nisi ex progressu appareret intelligi eam feriam 6 quæ duabus heddomadis præcessit 6 Funii, tunc diem Fovis; adeoque hic notari 17 Maji.

Plasmatio quidem hominis, in variis Martyrologiis notatur 25 Martii; sed hic videtur simpliciter intelligi feria 6 subsequens aliam priorem.

f Ita scribo per conjecturam pro eo quod ecgraphum habebat de grande.

g Quæ hæc dies Armatæ? Subintelligo Stellæ vel lego Armati, & diem Martis suspicor notari.

h Quæ scilicet etiam dies Jovis fuit: nam initio capitis dicitur miraculum factum 8 Idus Junii, quæ isto anno 1135, currente littera Dominicali F, fuit feria 5.

i In hoc quoque epilogo opus Oedipo foret, deficientibus quibusdam verbis & aliorum sensu turbato, nam hic scriptum erat in ista tantæ.

CAPUT IX.
Sanitas variis collata: Ranulphi Elyensium pro Episcopo Curatoris, seu potius tyranni, detecta proditio, sed non reparata injuria.

[85] Uxor cujusdam Gaufridi de Burwella, erispilam, a quam Latini carbunculum vocant, passa est in gutture. Hujus apostematis letalis tumor Medicis desperantibus vel absentibus, [Letale apostema curatum] hoc modo curatus est quod invocata S. Etheldreda mulier eam penitus expuerit.

[86] Res ista, [quod b quidam languens ad vitam rediit] res mirabilis, res vere prædicabilis, ab omnibus Elyensibus habet testimonium, [a Colocestria peregrinus ad Sanctam] habet præconium. Vir quidam civis Colecestriæ c cum tota pæne domo sua locum sanctæ Etheldredæ adierat. Et hic, post orationem & cetera quæ sui adventus causa petebat, reditus sui jam post crastinum iter suscepturus, hospitium apud domum patris janitoris nostri Nicolai accepit. Media vero nocte passione gravissima percussus, sine voce, [uxori cum ea de subito viri deliquio expostulanti,] & miserabili luctu etiam ad fletum alienos cogentibus, tota nocte usque horam primam diei sequentis sic jacebat; cum ecce aliis de sepultura solicitis, sola uxor, quæ magis dolebat quia magis diligebat, tumulum Sanctæ requirit, & coram omnibus tales in Dominam effundit querelas: O Sancta! o Domina! Quid in te peccavi, quod virum meum mihi tulisti? Ut te honoraremus, advenimus: & te venerantibus facta es infidelis, facta es crudelis. Numquid nobis insidiata es, ut in loco juris tui redderes nobis mala pro bonis, & nos solos de tanto populo vexare auderes? Cur saltem non pepercisti nobis, donec venissemus in propria, & debito cum honore possem virum meum, [incolumis redditur,] inter amicos & notos, ad sepulcrum deducere? Heu mihi miseræ! Si sciremus te hoc facturam, locum tuum numquam adissemus. Aut ergo virum meum mihi reddes, aut tuam crudelitatem ubique narrabo. Dum itaque mulier talia convicians, operaretur; Sancta piissima virum, jam sepeliendum tamquam de somno excitavit, & omnibus mirantibus sanum restituit. Ille, cum suis & magna populi frequentia, gratias agens Deo, Corpus sanctæ Virginis confestim repetivit; & se meritis S. Etheldredæ de gravissimo morbo liberatum, omnibus acclamavit: tandemque cum licentia Sanctæ abiens, promisit se omni anno cum oblatione venturum.

[87] Mulier hydropice tumida, ventrum ad modum gravidæ protensum habebat: [hydropica sanatur,] quæ nobis videntibus ad sanctum accedens tumulum, fusa oratione, tantum humoris ibi vomuit, ut pro fœtore & pro fœditate, Sacerdos cum thure, nisi superjecto stramine, altare circuire non posset. Laxato itaque ventre totus ille morbus depellitur, & mulier curata est.

[88] Ut divinæ Virginis potentiæ operatio in omnibus ubique laudetur, & in universis viis ejus, quæ sunt misericordia & veritas, [Ab Episcopo Nigello] tam in parcendo quam in puniendo glorificetur, qui bonis & malis bene utitur; rem in Elyensi provincia gestam, posteris profuturam, inter miracula beatæ Virginis Etheldredæ, utpote magnum & stupendum miraculum, huic opusculo inserere dignum duximus: in quo nimirum evidentissime datur intelligi, quam æqua lance justitiæ, sicut pœnitentibus dare veniam, sic impœnitentibus consuevit irrogare vindictam. Tunc quippe Elyensis ecclesia, sub honesto Pastore honeste conversans, diabolica invidia carere non potuit, quin inter reliqua Regni infortunia, quæ jam undique crebuerant, & ipsa partem tribulationis haberet. Nam & ab invidis & malignis quibusdam, qui res Monachorum, Monachis a sua potestate dejectis, dispensare cupiebant, crudelis parabatur delatio.

[89] Erat in ejusdem d Elyensis Episcopi comitatu & obsequio memoratus Clericus Ranulphus, apostata ex Monacho, qui quondam relicto Religionis Monasticæ actu, [Procurator constitutus Ranulphus,] ordine & habitu quem Glestoniæ assumpserat, ut canis ad vomitum corpore & corde reversus est in Ægyptum, qui tandem rerum omnium ad Episcopum pertinentium, ut optaverat, Procurator effectus, non nunc sub Domino vel vice Domini se æstimabat, sed ei per omnia consimilem & jam super illum extulerat; neque dispersa congregare, sed congregata studuit dispergere. Fuit ipse, etsi non nomine, tamen rei probatione, nostri temporis Catilina: ex rusticano & ignobili genere, ab infantia & in ipsa infantia pronus in quælibet vitia; [homo nequissimus,] in majore ætate constitutus, fit promptior ad crimina. Cumque sibi commissam ex toto gereret administrationem Episcopatus; homo lubricus & inconstantis animi, utpote inefficax, omnia incipiebat, nihil præter facinus ad effectum perducebat. Honestorum declinans consortium, flagitiorum circa se tamquam stipatorum catervas habebat: & ut Elyensium Monachorum prædia & possessionum jura, potestatemque usurparet, malignius susurrationibus Episcopum sæpius circumvenit; & nisi Divina impediretur miseratione, Religionem & Monachos, diu illuc a sanctis Patribus collocatos, in exterminium conatus est adducere. Ad quod sibi magna ex parte Domini sui favorem obtinuisse confidebat, ac penitus consensum adhibuisse cognoscebatur. Unde nec poterat eis quidquam pacifice loqui, cum ex tunc & deinceps indignationem & iram adversus illos moliretur.

[90] Interea causis Regni urgentibus, quæ Episcopum assidue inquietum reddebant, diuque extra Monasterium morari impellebant, [ipsum contra Monachos suscitat.] ut vix post multos dies ad domum rediret: [contigit eum foras exire,] & secutæ sunt eum turbæ. Fecerat autem comitantibus convivium, quasi convivium Regis: & sederunt manducare & bibere, & surrexerunt ludere. Inter ipsos nonnulli mali mixti cum bonis accumbebant: pseudo (ut ita dicam) Collaterales. Hi Dominum susurrationibus ac fraudibus assidue conveniunt, tentantes solicite, ut eum adversus insontes Monachos in iram & odium concitarent. Verumtamen super eos malignaverunt consilium, quo non recte cögitantes asserere nitebantur; Domino Episcopo non necesse esse Monachos [consulere] in aliquo; nec eos in ministerio altaris, vel dedicatione ecclesiarum debere sibi assistere, sicut filios ecclesiæ; [ut a consiliis suis removeat,] sed neque causarum disceptationibus, vel ad jura loci exequenda, illos nequaquam interesse debere dicebat: cum (maxime ad nutum ipsorum) recte & canonice a spirituali Patre eorum maxima quæque & minima pendeant, ad eumque pertineant cuncta ecclesiæ jura. Cum præsertim, juxta Leges atque Decreta, unumquemque stare liceat pro Republica; & jus naturæ unicuique quod suum est stare [non] debeat absque præsentia filiorum propriæ Ecclesiæ, sicut ex vicesimo secundo Capitulo Carthaginensis e Concilii probatur, quod irrita erit sententia Episcopi, nisi Clericorum suorum consensu firmetur atque præsentia.

[91] Et revera, non de quibuscumque Clericis [hoc intelligitur], [quos debebat habere intimos:] sed qui de gremio propriæ Sedis sunt, sive sint Monachi, sive Canonici vel Scholares, id est seculares Clerici: hoc enim generaliter nomine censentur, quotquot sunt infra sacros Ordines constituti. Consuete autem Elyenses Monachi, apud suum Episcopum, & præstantiorem locum habere, & ceteris locis Episcopalibus, more debito spiritualibus, accessum tenere noscuntur: eo quod ipsi profecto non ab eo, sed ille potius versa vice de ipsis creatus & constitutus esse probatur; quod alias evenisse, memoriæ non occurrit. Tamen admodum concitatus est, ut si tumultus non fieret in plebe, jam speraverat eos penitus extra jus suum fieri: sicque assiduis Ranulphi irritatus maliloquiis, res Monachorum illi committit, non quidem præsentem causam eorum discutiens, quos nec audientia dignos æstimavit, [sed] de facinoribus apud illum informavit.

[62] [suspectum eidem facit Priorem Guilielmum,] Agebat tunc temporis in prioratu Elyensis ecclesiæ venerabilis Monachus Willelmus, quem in primo anno Episcopatus idem Episcopus Priorem constituerat; qui in ecclesiastico regimine, & monastica probatus conversatione, intus & foris utilis & fidelis Domino suo, & Fratribus probabilis extiterat. Hunc ergo talem timens funestus Ranulphus se in Domini sui gratia prævenire; rerum exteriorum gubernatione malefico privavit artificio, assumens in rebus Fratrum tyrannidem; non Deum timens, nec Sanctas honorans, quarum obsequio Fratres illi erant adscripti. Priore igitur & Monachis sua potestate proscriptis, ipse statim diversas machinatur angarias; debitos ejicit famulos, novos intrudit, [& Monachos vexat,] non qui famularentur sed insidiarentur. Mutat officia, tollit subsidia, minuit victualia, detinet redditus, arcet exitus, vallis & sepibus & custodiis omnem intercludit semitam, ne de illata violentia posset ad publicum exire querimonia. Itaque videntes illi se hoc modo incarceratos, flagellum Domini sub expectatione misericordiæ patienter sustinebant, orationibus & jejuniis adeuntes Sanctarum corpora, in quarum patrocinio confidebant; eratque Vigilia S. Leonardi f Confessoris, cum hæc eis supervenerat afflictio.

[93] Sicque totus ille annus transiit; & Monachis summam egestatem patientibus, [verus præcursor Antichristi;] magnam insequenti anno iram Dei passurus, de rebus eorum insolescebat ille Ranulphus: & Monachis Elyensibus, per biennium misere afflictis, Manus Domini jam parabat occurrere, ut illum nefarium tyrannum, quem nulla frangebat misericordia, ultio præoccuparet Divina. Vir autem prædictus Ranulphus, impius & infidelis, & in plerisque ecclesiæ sacramentis & sententiis in occulto hæreticus, licet non fuisset publice convictus; posuit in cælum os suum, & Sanctorum festivitates merito venerandas celebrari prohibuit; & contra pietatis officium & humanitatis debitum, vir crudelis & inhumanus in suo tempore, tempora Antichristi sua malitia præveniens, [sed tandem ad extremam relapsus inopiam;] mortuis sæpe negavit [Anniversaria sua]; nulli concessit si non vendidit; in quem sic omnium justi Dei judicio confluxerat sentina vitiorum, ut quidam frater suus, sibi non dissimilis, quadam sua pellice quam aliis præferebat, juxta Herodis exemplum qui Philippi fratris sui uxorem adduxerat, tamquam licite & publice abuteretur: & facta sibi fronte meretricis, tantum excessum & incestum, in fratre proprio non redarguit; & ipse in otio, non de proprio, sed de alieno, magnifice & molliter consuetus vivere; dum modum nescivit, … incerta pro certis, bellum pro pace concupivit, quippe cujus animam desideria occupaverant, libido enervaverat, superbia invaserat, cibus alienus impinguaverat. Qui in tanta rerum copia, ad summam (ut postea patuit) inopiam positus, omnia inconsulte & improvide disponebat, omnibus Episcopo fideliter famulantibus invidebat.

[94] Merito igitur in reprobum sensum datus, cœpit se de die in diem supra se tumide erigere, [quia conflata conspiratione,] & tamquam ad Aquilonem cum illo primo ruinæ suæ auctore sedem suam ponere, & ad Regnum Anglorum quodammodo obtinendum aspirans, cum suis satellitibus conspirare. Occupaverat siquidem mentem ejus maligna cogitatio, primumque damnationis suæ judicium ex cordis obstinatione suscepit, ut inaudita cæcitas, publicam ejus ignominiam in omnium proferret notitiam. Divino itaque excæcatus judicio, accersitis duobus familiaribus suis, quorum alter quodam præsagio Henricus Peregrinus (subauditur a fide) alter dicebatur Radulphus Burgundio (ex ipsius cognominis interpretatione, [in cædem Normannorum,] cum infidi sint Allobroges, & ipse infidus) quid & quantum negotium mente tractaret eis apparuit; quantam gloriam, famam, dignitatem adipisci facile possent; diutius perorando insinuavit. Laudarunt illi tantum propositum, & socias ei vires in omnia promittunt, & ad hoc detestabile consilium quosque pessimos occulte sibi alliciunt: deinde quisquis patrimonium suum dilapidaverat, alienamve hereditatem expilaverat, aut æs alienum grande conflaverat, aut in judicio fuerat convictus, aut judicium subterfugerat reus; eis proximus & familiarissimus adhærebat, neminemque sua dignum arbitrabatur amicitia, nisi quem alicujus criminis notatum reperisset infamia.

[95] Denique fit eorum Conventus in ecclesia Strathamensi, & præstitis hinc inde contra patriam execrandis sacramentis, & ad omnium Francigenarum g interitum tam clericis quam laicis pluribus, inductis prece, & conductis pretio, in villa Stratham h arma visu horrenda diversi generis fabricari fecit; [& mutationem regiminis,] ut quæ perverse conceperat, perversius si licuisset adimpleret. Communicato etiam cum complicibus suis super hoc sæpe consilio, sed fortuito & sine spiritu consilii habito concilio, insanus factus cœpit Regnum disponere, Regem futurum designare, Episcopatus & Comitatus ad libitum distinguere, libertatis ac pacis adversariis quasi pro libertate ac pace leges promulgare; quæ nec habebat nec ullatenus habere poterat, ut eos sic infatuaret, promittere. Inducit exemplum ex Historiis antiquitatum: quam pauci sæpe totam Rempublicam Romanorum occupaverint, perturbaverint; quantas strages dederint, & de maxima multitudine pauci sæpe triumphaverint: quorum quidam timore coacti, quidam amore illecti, quidam simplicitate seducti, quidam ambitione devicti, sese paratos ire in mortem & in carcerem ob ejus amorem & gratiam profiterentur.

[96] At ille gloriæ cupidus, ad tantæ rei executionem adulatorum favore animatus, tamquam jam sedeat in Regni solio inaniter gloriatur. [Episcopum quoque suum morti destinarat,] Ibat autem quotidie per villam & insulam Elyensem pompatice; illosque quos vel dedignabatur, vel desperabat suæ proditionis habere socios, frequenter i causabatur, gravabat officiis, spoliabat pecuniis, & multis affligebat molestiis. Itaque homicida detestabilis, patriæ proditor & execrabilis, qui de alienis damnis opes sibi cumulabat, de quibusque pessimis, comites advocabat. Illum Dominum suum, cujus gratia & benevolentia tamdiu abusus est, cum satellitum suorum manipulis interficere disponebat: qui eum egenum de pulvere, & jacentem erexit de stercore, & cum principibus fecit sedere. Sæpe secum in mensa, de aureo & argenteo calice, juxta latus ejus vinum bibit, cui crudeliter, tamquam alter Judas, mortis parabat propinare venenum. [sed fugam ultro capiente ipso] Sed divina gratia tam perverso ejus proposito resistente, ille incidit in foveam quam fecit: tandemque divina dispositio consilium iniquitatis detexit, illeque a spe suæ vanitatis decidit.

[97] Et ut pateat quam rationabili deliberatione Deus omnia provideat; eadem vigilia S. Leonardi, qua ante duos annos Ranulphus ille se super res Monachorum extulerat, nequissima proditio revelari cœpit. Quidam enim occultus horror de tanti propositi immanitate eum invaserat: & quia de suorum fide non satis fidebat, remque tantam inter tot conscios arbitrabatur non posse celari, nec videbat adhuc tempus talibus cœptis idoneum occurisse; sumptis quæ poterat fuga sibi consuluit, [cum unus complicum cuncta aperuisset,] & totam causam suis reliquit. Quod suorum unus Radulphus Burgundio comperiens, timens ne alius eum in sceleris revelatione præveniret, simulque putans per hanc detectionem se Domini Episcopi gratiam, membrorumque impunitatem nacturum; agente eum non fervore pœnitentiæ, sed fœtore culpæ suæ; subito in Monasterium se ingessit, & ad Corpus sanctæ Etheldredæ confugit. Nec mora fertur rumor ad aures Episcopi: miratur, accurrit, audit causam, vertitur in stuporem: nec poterat amodo tantus rumor celari, qui tunc contigerat ad salutem totius populi. Monachi ergo, meritis S. Etheldredæ, Dominæ & Advocatæ suæ, patrocinio liberati a crudeli tyranno, magno exultant tripudio Deum & almam ejus Virginem laudibus attollunt, detecto demum & infatuato divinitus Achitofelis consilio. [de ceteris pœna sumitur.] Ranulfus fuga elabitur, & proditionis conscii divina revelatione capiuntur, & convincuntur: laicorum quidam in patibulo suspenduntur, clerici perpetui damnationem exilii patiuntur. O quam mira, per B. Etheldredæ meritum, divinæ operationis vindicta! Quem paulo ante omnes venerabantur ut Dominum, metuebant ut tyrannum, trepidante conscientia vagus & profugus, tamquam alter Cain perpetrato fratricidio, habitavit in terra; non semel moriturus, sed septem vindictas ut Cain passurus, ut quicumque eum invenerit occidere videatur, & pœna semper quasi renascente sine morte moriatur.

[98] In se tandem reversus Episcopus, tantis infortuniis territus, quod manum indebite erexerat contra Monachos, oves suas; intendens eos esse innocentes, [Hinc visus Episcopus meliora spondere,] seque penitus fuisse adversus illos crudeliter exasperatum; Priori & Conventui rerum suarum potestatem, sed minime plenam, restituit; retentis sibi nonnullis & melioribus eorum rebus quas volebat: & cum diu læsor a lædendo cessare debuisset, & errorem pristinum perfecta emendatione corrigere, seque deinceps ab omni errore excludere; obliviosus factus divinæ ultionis in suis, suæque evasionis periculo, [& quædam ex ablatis restituere,] & injustæ districtionis in grege subjecto; proposuit res eorum mutare in melius, & ampliare ut asseruit, quas (resistentibus Monachis & nullatenus ei assentientibus) profecto deciderat ac minuerat; nequaquam de possessionibus, de bonis loci, secundum statuta ecclesiæ ac Legum decreta, vel æquam divisionem vel eis justam portionem concedere, aut statuere voluit. Undique enim crudelitas ipsius innotuerat, quam in miserandis Monachis, non juste, [sed parum sincere.] non debite exercuerat. Timens [igitur] ne damna suæ sævitiæ pateretur, paratis responsalibus k & ad hoc necessariis inventis, [obtinuit] ut consuetas possessiones Monachorum, & sua (ut dixerat) donatione ampliatas Romano privilegio confirmari faceret; imo ut Romanis famam suam ingereret, notitiam plantaret, gratiam acquireret.

ANNOTATA D. P.

a Erysipelas Græce & integre scriberetur.

b Verba tituli in textum transfero, ne sensus pendeat.

c Colecestria in confiniis Northumbriæ & Dunelmensis Episcopatus, Tinæ fluvio adsita.

d Nigelli scilicet, in cujus Actis omnia quæ sequuntur iisdem verbis, sed in brevem contractis synopsim, referuntur.

e Variæ variis temporibus habitæ Carthagine sunt Synodi, & quarumdam etiam habentur Canones, eum tamen qui hic allegatur, hactenus non reperi, saltem qui faciat Capitulum 2.

f Ejus scilicet S. Leonardi, qui colitur 6 Novembris: nam alium ad 15 Octobris Kalendaria Anglicana non noverunt.

g Francigenas, intellige Normannos, utpote ex Gallia seu Francia in Angliæ regnum inductos.

h Stratham oppidum una fere leuca distans ab Ely versus Meridiem.

i Causari .I. accusare, in judicium trahere, calumniari: alii causare dicunt, terminatione activa. Hinc causatores, intentatores litium.

k Græci Apocrisiarios appellant, eadem vocis notione, quia ἀπόκρισις, responsio est: Legatos seu Missos alii dicunt.

CAPUT X.
Varii ægri invocata Sancta, aut etiam ipsis apparente, curati.

[99] [Cæca annis 4] Tempore adhuc superstitis Domini nostri Nigelli Episcopi, mulier quædam de Cotenham a cæcitatem quadriennio passa est. Hæc ad festum S. Etheldredæ veniens, tota nocte usque in diem ante corpus ejus excubavit. Facto igitur mane cœpit vehementius orationi insistere; [ad corpus Sanctæ illuminatur.] & post modicum gratias agens, visum se aliquantulum recepisse clamavit, cœpitque paulatim privatio verti in habitum; & nocte expulsa, lux clarissima se ingessit, Quod ut ab adstantibus probaretur, projecti sunt ei oboli, & quadrantes diversi numismatis: quorum characteres ipsa certissime, videntibus omnibus, constringebat. Notum est itaque eam sine dubio suos recepisse conspectus, & post solennes gratiarum conceptus, quos clerus & populus acclamabant, quæ cum duce venerat, sine duce propria repetebat.

[100] [Indictum a Presbytero Sanctæ festum] Pauca valde sunt quæ narramus: nec expectet auditor omnia Sanctæ hujus gesta, vel nostra posse retineri memoria, vel colligi eloquentia. Nos enim, velut tenues & imbecilles, tanta materia onerati, suscepto jam cessissemus ponderi, nisi sanctæ Virginis pietas gratiam suam ausibus nostris temperaret: unde & in sequentibus, sicut in præteritis, lectoris benevolentia indigemus; ut reliquis quæ instant congruam possimus relationem attexere. Occurrit enim delectabilis mentio miraculi, quod pias aures gratiosa exultatione demulcere [poterit]. Quidam namque Sacerdos festum S. Etheldredæ solenniter præcepit observari: cujus præcepti quidam b Parochianorum suorum contemptor existens, quippiam operis suscepit agendum. Nec moratur culpam divina punire vindicta: [quidam operando violans,] sed detestabilem ausum detestabile secutum est infortunium: casus enim promptus ad casum. Causam ei improvidus & præceps transitus per quamdam sepem ingerebat, in quam subito irruens sude acutissima infra vertebras transfixus est: unde se violenter excutiens, fracta sude fragmen infra corpus hæsit, & vehementer læsus discessit.

[101] Crevit ergo dolor indies, & superducta cicatrice cœperat jam introrsus putrescere. [in sudem incidit;] Cum ecce, nesciens quid intra se esset, medicos convocat, & aliis succedentibus aliis, magis vexatur quam juvatur. Sicque annum totum duxit in magna miseria: donec redeunte sanctæ Virginis festivitate, suadetur a suis, ad Sanctæ quam offenderat tumulum apportari, si forte, quod tam diu conceperat, vel tunc parere posset. Itaque illuc advehitur, totaque nocte & die misericordiam postulat, nec impetrat; & deinde jam sine spe effectus, domum parat repedare. Cumque in itinere grata planicies occurrisset, cœpit vir anxius hanc ecclesiam flentibus oculis pie respicere, paucisque verbis hanc orationem effudit: Benignissima Domina, si velles in me misero virtutis tuæ largitatem ostendere, [cujus frustum corpori latenter inhærens,] omni anno tuam festivitatem devotissime observarem. Remitte ergo mihi quod in te peccavi: sufficiat tibi ad vindictam quod tuli, & miserere mei. Quo dicto statim sensit quamdam mirabilem pruriginem in loco vulneris: [post votum factum ultro exilit.] & tamdiu ibi scalpere cœpit, quousque rupta cute frustum sudis cum multa sanie exiliret de corpore. Gaudens itaque, & admirans ejectam suæ esse causam passionis, redit illico ad ecclesiam, gratias agit Sanctæ, refert eventum, & postea in provinciam suam revertitur, ferens secum lignum, tanti miraculi testimonium, ad S. Etheldredæ præconium.

[102] Non putemus sanctam Virginem, in solo quietis suæ loco, [Dalmaticæ, factæ ex tunica Sanctæ,] sanitatis operatam esse miracula, quæ ubique se invocantibus misericorditer adesse dignatur: cujus sanctitas ut latius innotescat, etiam de vestibus ejus jucunda prodiere magnalia. Habemus enim quamdam veterem Dalmaticam, quam vel ipsa fecit, vel in qua corpus ejus involutum fuit, vel quæ tunica ejus extiterat, dum adhuc Regina in seculari habitu versaretur. Hæc itaque, tamquam conscia tantæ dignitatis, quædam sanctitatis vestigia sequebatur, & solo sui attactu multis languentibus conferebat remedium: unde & frustatim pæne tota, fidelibus partem aliquam inde petentibus, divisa est. Utque aliquod ejus insigne narremus, Frater noster Brithmacius, [involutus puer moribundus,] veniens in domum cujusdam Willielmi cognomento Flandrensis, habuit eamdem tunicam secum cum aliis Reliquiis, eo quod c pontis curam ageret, & fidelium auxilia prædicando postularet. Puer autem, adhuc jacens in cunis, pæne ad mortem ibi ægrotabat, hospitis filius. Cumque jam se movere non posset mortuo simillimus, patrem & matrem non parum contristabat. Accedens ergo Frater ille noster, [subito convalescit.] jussit corpus in tunicam illam involvi: & antequam tertio Dominicam orationem super eum dixisset, primo unum, deinde alterum pedem puer ad se trahens, tandemque se totum movens: surrexit, comedit, & tertio die plenissimam sanitatem recepit. Hæc itaque & similia famam Sanctæ longe lateque dispergunt.

[103] [Ipse scriptor æger ad mortem,] Cum innumerabilia, per Sanctorum suorum merita insignia, quaquaversum per orbis climata operetur Deus suæ [potentiæ] magnalia; plura sunt, quæ modernorum scriptorum incuria memoriali paginæ minime commendantur, reiteranda: cujus injuriæ illi præcipue arguuntur, qui litteralis scientiæ officio delegantur. Ne igitur hujusmodi offensæ ab æmulis accuser crimine, quoddam quod contigit miraculum in instanti tempore, in meipso Thoma nomine, B. Etheldredæ meritis & intercessione, pro capacitate mea, ad ejus laudem & gloriam, dignum duxi omnibus exponere. Dispensante igitur divina gratia, quæ omnem filium quem diligit flagellat, intolerabili valetudinis gravis torquebar angustia. Febrium enim acutarum continuo æstuans ardore, destituebar totius corporis virium vigore. Hinc stimulis diversarum passionum agitantibus, hinc doloris gemitibus vix me respirare permittentibus, sæpe pæne mortis adductus eram faucibus. Quid multa?

Hanc ingratuitam miser anxius actito vitam,
Ducens languores, stimulos, tormenta, dolores.

Positus itaque in ipso mortis exterminio, angoris & supplicii fatigatus dispendio, desperabam prorsus de quocumque vitæ remedio.

Fratres conveniunt, timidi de funere fiunt;
Plangunt languentem, varios morbos patientem.

[104] Invalescente igitur ægritudine, omnique sensu corporis languescente, [& extremis munitus,] quasi suffocatus vix potui perpauca verba formare: & quoniam nulla fuit mihi fiducia respirationis, eatenus me mundavi solicitius lavacro sinceræ Confessionis, corde contrito recipiens Viaticum, ut securior fierem post hujus vitæ transitum. Deinde alia quæ exhibenda sunt morituro mihi supplicabam exhiberi continuo. Distulerunt autem Fratres in crastino, me confoventes alicujus convaletudinis solatio: quorum ego salubri acquiescens consilio, non diffidens de dono Dei gratuito

In se credentes spem qui non spernit habentes,
Qui refovet miseros, consulit, audit eos.

Frustratus enim pæne vitali spiraculo, spem totam confirmavi in Domino, cujus largiflua pietatis miseratio desolatos protegit præsidio. Hoc igitur solum habens refugium, cucurri ad B. Etheldredæ Virginis patrocinium. Hujus ergo lacrymans imploravi auxilium, pura devotione petens remedium; ut pro me interpellaret summum Medicum, quo me pristinæ incolumitati redderet exhilaratum; lamentans & suspirans innumeris gemitibus ei, quam affabar hujusmodi singultibus.

[105] O Etheldreda, nostra specialis Domina, quæ vernas corpore integritatis prerogativa, [S. Etheldredam invocat;] omnibus præstans largitatis beneficia, qui te petunt intimæ devotionis fiducia: exaudi me, peccatorem miserrimum, languedinis sarcina difficulter oppressum, ad tuum humiliter confugientem asylum, tuum specialiter postulantem solatium. Porrige mihi salutiferum medelæ subsidium, quo meorum revelentur anxietates ulcerum, quibus fatigor usque ad vitæ tædium, malens mori quam ulterius hoc sustinere supplicium. Noli me, Mater clementissima, desolatum deserere: sed clementer me digneris invisere semivivum, eripiens de hoc lacrymabili funere, ut tua largiflua pietate de hac convalle doloris & miseriæ valeam respirare. Es enim mea, post Deum & ejus Genetricem, patrocinatrix unica, advocata singularis & Domina: in te constat mea spes, firma & continua: quæ subnixe efflagito, nullatenus petitionis careant efficacia. Ecce constituo te mediatricem inter me & Deum: si tuo interventu mihi indulserit vivendi spatium; quod male actam vitam in melius emendabo imposterum.

[106] Nec mora, evoluto octo dierum circulo, ex quo cœperam languescere in valetudinario, [& post visam audiri in somnio Missam,] raptus sum in tali somnio. Diei diluculo videbar interesse cujusdam processionis collegio, ubi resonabat dulcissima Conventus modulatio; alternantibus hymnis cum vocis jubilo. Exhilaratus enim hujus melodiæ harmonia, continuo sensi mihi adesse propitia beatæ Advocatæ nostræ Etheldredæ suffragia. Expleta igitur istius catervæ processione, incipitur Missa cum solemni celebratione, quam audivi sedulus pura cordis intentione. Præterea inter Euangelici nuntii d præconium, ad consecrandum corpus Dominicum, introspexi quoddam parii marmoris altarium, radiantibus gemmis & auro perspicuum. Post Missarum e igitur celebrationem, respiciens ad lectulum, [lectum suū conspicit mundari a Sancta,] vidi quamdam matronam visu pulcherrimam, habentem Sanctimonialis habitum, quæ nimia diligentia defæcavit stratum, cum manica extergens quisquilias & contagia pulverum, regyrando pannos & coopertorium. Lecto mundato disparuit Virago: quam agnovi certissime esse B. Etheldredam Virginem, quoniam eam mihi attentius postulavi propitiatricem.

[107] Interea de somno expergiscens evigilavi, & quo [loco] fuissem vehementer admirans, [& Fratribus gratulantibus] advocavi Fratres qui ibi aderant præsentes, eis visionem quæ mihi contigerat seriatim referens. Qui talibus auditis, pro mea exhilaratione, gratulabunde Deo meæque liberatrici gratias agentes, meque incolumem effectum firmiter asserentes, in hanc vocem proruperunt dicentes: Benedictus sis, Deus, in tuis mirabilibus, qui B. Etheldredæ instinctu & precibus suis, tuis misericorditer subvenire non renuis in te confidentibus. Ex illa enim hora cœpi de die in diem convalescere, Deoque omnipotenti sanctæque suæ Virgini vota precum persolvere, quæ sui gratia me ditavit hujus vitæ lumine. Nullus igitur Sanctæ derogans, diffiteatur hoc miraculum credere, quoniam hac pagina de meipso illud curavi inserere, ut Deus magnificetur in sua gloriosa Virgine. Laudemus ergo Dominum in factis mirabilem, [sanatum se asserit.] venerantes tripudiis Sponsam & Virginem ejus, signis & virtutibus per orbem. Exhibeamus, inquam, ei devotæ venerationis gloriam, ut æternam nostri in cælis secum habeat memoriam: quod concedat nobis Agnus, Sponsus Virginum, cui sit laus, honor & imperium, per infinita seculorum secula. Amen.

[108] Parvus quidam Monachus apud nos, vocabulo Ioannes, [Puero Monacho,] miræ simplicitatis & innocentiæ, puer duodennis, infirmabatur. Hic toto corpore percussus pessimo ulcere, quod per cuncta membra illius pruriginem scaturire faceret; officium ipsius auferret & motum; nec sibi valuit [Crucis] signum imprimere, cibumque vel potum per se nequivit capere; sed a consortum manibus atque servorum ei inferebatur edulium. Invocaverat jugi meditatione auxilium B. Etheldredæ, & misericordiam a Deo salutari suo: [ad mortem infirmo] qui vero circa ipsum aderant, jam prorsus de illius salute desperaverant. Et dum anxiaretur cor ejus, hinc de afflictione carnis, hinc ex metu mortis, somnum cepit, jacens in domo infirmorum. Quadam die ad meridiem, subito visa est ei femina, sanctitatis velamine tecta adstare, quæ se fatebatur esse dominam suam Etheldredam, [apparens in somno Sancta,] dicens; O miser, diu infirmitatis modo graviter adstrictus teneris, nec adhuc convalescis: poteris Dei auxilio de infirmitate pristinam recipere salutem, sed non hic ex integro. Ad S. Edmundum ne tardes ire, mox ibi curaberis in proximo. Et appropinquans ad eum, ora chlamydis suæ quasi sudorem detergens, & desuper illum pulverem totum abjiciens: [eum sanat, & mittit ad S. Edmundum.] ad ecclesiam postea recessit. Quam curiose attendens, sequebatur a longe, donec veniens ad feretrum ibi oratum excubaret. Cumque, ut videbatur, illi caput ad supplicandum dimitteret, omne virus quo torquebatur evomuit: & postea vigilans, sanus effectus, narravit per ordinem quæ viderat, ad laudem Dei & almæ Virginis suæ Etheldredæ: nec diu post hæc ad S. Edmundum veniens, ipsum Dei Martyrem deprecatus est, quatenus suis meritis revelatum impetraret remedium quod illi [erat pollicita quæ ei in visione apparuerat.

[109] Rem mirabilem ad memoriam revocamus, quam plebs fidelis novit satis & meminit. In Ely commanebat juvenis alienigena, [Iuvenis possessus] Richardus nomine, mansuetudinis & patientiæ virtutem (ut æstimabatur) præferebat in vultu sed vitium contegebat mente, quod genus hominum vix aut nullatenus cavet flagitium. Hic per multam corporis molestiam incurrit væsaniam mentis, totus dæmoniacus effectus. Vincula compedes rupit, nullo ligamine teneri potuit. Cur autem vel quomodo illi hoc appulit nescimus, sed Dei judicio & justo profitemur. Cumque diutius hac sua miseria diu noctuque homines turbaret & circumquaque terreret; [a furioso dæmone,] per rura, per foveas latitans hominum jam aspernatur consortium. Et in una nocte, dum amplius urgeretur stimulo suæ væsaniæ, vociferando & in platea discurrendo, cunctos undique a quiete noctis excitavit. Sic illi per tenebras noctis vaganti, in via adstitit obviam quædam Sanctimonialis femina, vultu candidissimo, cujus claritas tenebrosæ noctis obscuritatem lucis suæ illustraverat splendore; dicens ad eum, Miser homo, quantum alios & te miserrima vexatione turbando extollis, compatior nimium imbecillitati tuæ. Ad hæc ille: Quæ es, inquit, Domina? Mihi nomen tuum insinua, & me in tanti discriminis exitio pro Christo adjuva.

[110] Mirandis plus miranda succedunt, illa respondit, Ego sum Etheldreda, [per apparentem ei Sanctam liberatur.] hujus loci hera, quam diutinis precibus in auxilium postulasti: & appropians caput languidi involvit manica sui virginei vestimenti sanctimonialis habitus quo utebatur, signans illum signaculo sanctæ Crucis & dixit: Vade, & Deo gratias age, qui te liberavit ex hac infirmitate & ab inimici potestate. Et continuo disparuit illa persona: & æger, confidens de salute indulta cucurrit ad ecclesiam, & pervigil in orationibus reliquum noctis spatium transegit; populum, illuc mane venturum, cum gaudio expectavit magnificans & laudans Deum, narravit omnibus; quomodo ei obviam fuisset beata clementissima Etheldreda & qualiter ereptus sit inimico & mortis periculo.

ANNOTATA D. P.

a Ultra Usæ & Cari confluentes, sesquileuca ab Heli in Occasum.

b In titulo dicitur Presbyter, sed verosimiliter per errorem librarii, atque contra Auctoris mentem.

c Ejus forte pontis seu potius aggeris, qui Usæ, orientale civitatis latus præterfluenti, insternitur, ad civitatem ducens, per paludes unam fere leucam longus, de quo infra num. 141.

d Puto intelligi Hymnum Angelicum, Gloria in excelsis Deo &c.

e Ecgraphum, Præmissarum: hinc dubium mihi fuit, crederemne eam Missæ partem intelligi quæ Canonem præcedit: sed cum ne sic quidem satis commodus sensus esset, credidi librario imputandum quod Præ, loco Post, legeretur.

CAPUT XI.
Elyensis monasterii depeculator Episcopus cum complicibus punitur: discoli Monachi impetrata conversio, revelatum corpus S. Algoti.

[111] His vero diebus ægrotavit pater familias Nigel, Elyensis Episcopus, & erat languor tam vehemens, [Ægrotante Nigello Episcopo,] ut vix aliquantulum flatus in eo remaneret: sed in uno prius quantæ pestis infortunium, & quam triste nobis inde procederet postea ostendo. Mulier quædam admodum pauper in Ely degebat, de Fratrum eleemosyna sustentata, [quæ] sub specie religionis vivens, vigiliis & multa abstinentia corpus domabat a desiderio suo. Quadam igitur nocte in somnis huic visum fuit, quasi in ecclesia ad ostium staret, quod respicit ad altare B. Etheldredæ, & intraret [causa] Domino supplicandi ac Sanctis illic quiescentibus. Ubi respexit ad Sanctas, [vidit] ex desuper altare feminam Sanctimonialem procedere, & per gradus ad illam usque prodire, caput sursum [tollere] & oculis respicere, dicentem sibi; Videsne, bona mulier, quomodo hic universa perdita vadunt, & non est qui cogitet? Tulerat autem sub pallio suo baculum, quod in altum erigens, coram illa dixit: In baculo isto extinxi hostes & disperdentes bona loci hujus: protinus ex Dei jussione, [piæ mulieri apparet S. Witburga, eum punitura;] illos qui supersunt similiter per illud conteram, in vindictam almæ Virginis Reginæ Etheldredæ. Ad hæc mulier respondit: Domina mea, nomen tuum & quæ es edicito, ut veraciter sciam de qua talia audierim. Et illa: Ego sum ait Withburga, cujus virginitatem dignatus est Dominus cælesti Sponso copulare, soror sacratissimæ Etheldredæ: quæ vero audisti & vidisti fiducialiter enarra; atque ad orandum cum mane huc adveneris obvium habebis monachum Augustinum, illi revelabis arcana mea ultima.

[112] In his mulier valde territa de somno surrexit; &, sicut ei ostensum fuerat, jam dictum monachum invenit ad suum introitum obvium procedere, [qui tribus annis misere languens,] [eique] suæ visionis ordinem enarravit. Ille, ut audivit, vehementer obstupuit, & dixit: Indubitanter his fidem adhibeo: nec miror si male nobis contingat, quia in dispendiis domus ejus semper offendimus. Et non post multum, adveniente Paschali a festivitate, sedens in ecclesia Episcopus, oppressus infirmitate valida, vix aliquatenus medicorum pigmentis relevari potuit; sicque per tres continuos annos portabatur in sede clientum manibus, corporis medio privatus omnino: in confessione tamen & obsecratione ad Deum jugiter perseveravit usque ad ultimum vitæ suæ tempus. Sed neque sic conversus est, ut bene faceret Jacob & domui Juda: decessit autem anno Incarnationis Dominicæ millesimo centesimo sexagesimo sexto, Episcopatus vero sui trigesimo sexto, tertio b Kalendas Junii, sexta feria hora nona: & die Dominico post a venerabili Willielmo, Monacho Norwicensi c & Episcopo, sepultus est & honorifice collocatus in ecclesia B. Etheldredæ, [demum an. 1130 moritur,] istius loci Abbatissæ, juxta altare sanctæ Crucis, anno Henrici Minoris Anglorum Regis septimo decimo. Monachi vero illic plangebant d orbitatem suam, mortem Patris flebant, & dolebant nimis; precibus & lacrymis unanimiter Deum orantes, ut non relinqueret eos orphanos, sed mittat illis Spiritum sanctum consolatorem & propugnatorem, dignumque provideat domui suæ Pastorem atque idoneum Præsulem.

[113] Cum itaque Dominus percussisset fortem & validum, superbum & arrogantem, & omnes similes adversarios dilectæ suæ Virginis Etheldredæ dedit in stuporem; [cum ante misere periissent ejus complices,] & ignorantiam [eorum] in sibilum & in ruinam cunctis per circuitum (ut in præcedente capitulo expressum est) qui cogitaverant iniquitatem, & tractaverant consilium pessimum adversus eam, quos nominatim exprimere distuli e, unde a nonnullis redarguor mendacii. Fui enim amarus nimis in indignatione spiritus mei, timens hominum miserias, quas culpis exigentibus incurrerant, reminiscendo proferre; cum me potius gemitum habere convenerit quam contemptum. Tamen ne gratiam Dei indigne accepisse judicemur, [Prior & Sacrista, aliique nonnulli.] tam de Monachis interius, quam exterius de laicis, qui pessimo acquieverunt consilio, ut Dei Virgo per somnum ostenderat, designamus; anteriores vero Tombertus Prior, & Sacrista Radulphus, quos Dominus dederat speculatores domui Israël. Deinde Constabulanus Adam, sicut beata Virgo prædixerat, interiit: de quo horrenda visa sunt, atque post ejus mortem ostensa: cui Alexander Pincerna in periculo successit, acri molestia percussus in tempore desponsationis ejus, ut diu usque ad mortem non esset ei vox neque sensus: nemo illum a Sancta percussum dubitavit.

[114] Deinde Willielmus de Seldforda … f & Henricus Peregrinus, media corporis parte depressus, [cum Radulpho Olof,] satis exitialiter per tres annos. In posterum vero Radulphus Olof, qui hanc domum invasit, ac semper fautor extitit in possessionibus multis & bonis loci disperdendis atque surripiendis; nunc quidem judicio Dei morbo præventus est subito, sub mamma illius surgente vesica, [Richardo a S. Paulo,] quam Physici carbunculum vocant, unde secatus curari non potuit. Deinde Richardus a S. Paulo offendiculum doloris incurrit, & tam mirabiliter languit, quod a cognatis omnino & notis contemptus fuit. Willielmus vero Archidiaconus, in ipsa ecclesia sanctæ Ætheldredæ, cum quadam nocte contra eumdem ipsum Dominum suum placitaret, [Wilielmo Archidiac.] repente coram omnibus simul surdus factus est & elinguis. Quid multa? A Monachis in infirmarium deportatur, & per septimanam multiplici ægritudinis dispendio fatigatus, sine motu corporis nono die expiravit.

[115] Plurimorum itaque recordamur malefactorum domus hujus, [Sepulto Episcopo,] quos vulgus indesinenter recolit: nos, ne importunitatem lectori ingeramus, omittimus: ad ultimum vero Episcopus, similiter sedens in eadem ecclesia, [in qua] tractavit cum illis quibus indebite possessiones Sanctæ disperserat; graviter infirmari cœpit. [Inde] vix manente in ipso flatu vitæ, foris deportatur exanimis; ut qui audit diffidere non debeat, quod veraciter Dominus vindictam reddit in hostibus almæ Virginis suæ Etheldredæ. Ad illum visitandi gratia convenerant multi, & de ipsius correptione Deo in Sanctis suis debita præconia devotionis studio exhibebant. Tandem illo ab ergastulo carnis erepto, Monachi Patris sui corpus, cum luctu maximo & fletu, [etiam Monachi pœnas luunt,] in decente loco ipsius aulæ honestissimæ tradiderunt sepulturæ. Quo sepulto filius ejus … g Richardus, ecclesiæ de Ely jugiter adversarius, ad Regem ultra mare velociter ascendit, timens sibi malum parari, si quem mitteret ecclesia ipsum præcederet: apud quem in multis Monachos accusans, in tantum exasperatum reddidit, narrans de eis sinistra plurima & inhonesta, quod Dominus Rex in Angliam mittens, jussit per quemdam suum Clericum, Willielmum Sacerdotem ac Priorem de Ely a suo ministerio deponi, & Monachos bonis omnibus proscribi.

[116] Venit quidam male habens in Ely, Willielmus nomine, de pago h Nordhamtune, [Misere incurvatus,] ab ineunte ætate miserabili detentus infirmitate, videlicet toto incurvatus corpore non se aliquando erigere, nec sursum aspicere visus est potuisse, vixque paulatim de terra [sua] valuit incedere, fultus baculorum sustentamine. Illuc autem ascendens, a Monachis sumpsit annonam: sed ante & post cibum, ad Dei Virginem beatissimam Etheldredam aliquanto tempore dies perpetuavit in oratione. Cumque homo ille super illius venerandum sepulcrum excubias una die orando faceret, [adsepulcrū cripitur.] paululum obdormivit: statimque sanus & erectus surrexit; clamans & dicens, per S. Etheldredam se eripi a languore, diu postea vivens in corpore.

[117] Multa huic congruere noscuntur historiæ, quæ [cum] summis Poëtarum eloqui contingeret difficile; [Auctor professus suum erga Sanctam affectum,] maxime imperitus & ignotæ linguæ nullatenus valet apprehendere. Sed sperans in Domino Deo, qui linguas infantium facit disertas, & os bruti animalis aperuit; credo me in resurrectione partem habiturum cum dominatrice mea benignissima Etheldreda; ipsa, inquam, post Deum & ejus piissimam Genetricem, mihi in refugium semper erit & doloris remedium, quæ me educavit & adduxit in hanc diem lucis, & miserta mei peccata & scelera graviter ingemiscentis, quibus iram merui & tenebras exilii; cujus gloriæ libellum ac velut novum testamentum erexi in titulum, & notitiam virtutum ejus & lucernam exaltavi de submodio in altum, [& studium explicandi magnalia ejus,] atque ea sparsim scripta congregavi in unum, non meo dictante studio, sed Dei inspirante & adjuvante gratia. Hoc autem non dico, quasi exaltans vocem, aut me aliquid existimans. Dereliquit me virtus mea & lumen oculorum meorum & ipsum non est mecum; & Tota die verba mea execrabantur adversum me, eo quod dicitur mihi per singulos dies, Ubi est Deus tuus? ubi est spes tua? vel ubi Etheldreda tua, quam tibi continue subsidium ferre pollicitus es? in quibus profuit aut nunc prodest? hanc laudas & colis, amas & veneraris, corde & ore pariter & scriptorum titulis commendare satagis. [quidquid obganniant aliqui;] Bene cane sequenter canticum, & memoria illius [tibi] sit. Tua scripta vel dicta non suscipimus, despicimus, abjicimus.

[118] Sed dum hæc memoramus, ab intentione cursus nostri fracti resilimus: [narrat quod Rhetori cuidā,] nunc gratiam lectoris expetimus, ut supposita pius oculus ejus attendat. Cum etenim gens Angliæ, nimium altrinsecus seditiosa, undique vastando, cremando, mactando sæviret, nobiles a suis expelluntur sedibus, incolæ multis afflicti cladibus mori coguntur, per rura fugaces & castella vix pauci in ecclesiis latitando se liberarunt; unde Rhetor quidam Vilianus nomine, dum non invenisset requiem pes ejus; in Ely, agente Pontificatum Domino Nigello, cum innumeris applicuit; vir scientia admirabilis, in grammatica nulli secundus, quibusque Latinorum præferendus, in opponendis ac rationibus reddendis disertissimus, in omni scientia promptissimus. Cujus sapientia celeriter comperta, cum magna veneratione est susceptus. [Elyensis monasterii magistro,] Docuit igitur Grammaticam primo ultra mare & Artes quas liberales vocant; Philosophiam quoque & Rhetoricam in sua civitate Lundonia, capite Angliæ; atque processu temporis Theologiam: experientibus Monachis sophistico lepore ipsius clarere sermones, & dicta schematibus ornata rhetoricis. Seniores sane docere inter familiaria colloquia consueverat, atque ex his nonnullos decentissime ad Scripturas promovit; juniores vero illorum discere compulit: cujus misereri dignetur Deus. Præsertim instantius & diligentius duos præ ceteris informare operam dedit, [fuerint cariores discipuli duo:] & honesta invotare, prava fugare, mundi inquinamenta devitare admonuit; [quos] noverat ut filios, donec ad perfectum proveheret, instanter edocuit; quorum animas ad Dominum perducere exhortando studuit. Nomina autem ipsorum non insero, quia mihi tot sunt testes in eorum vita, quot Elyense cænobium noverunt.

[119] Hi ambo a pueritia conversi, in monasterio sunt suscepti: quorum unus, [quorum unus totus discolus,] qui ætate minor erat, primus cœperat conversari, mente tumidus, superbus & vanus; quem vel districtio Ordinis domare, vel rigor disciplinæ vix potuit; & quantum ætate creverat, tantum vitiis abundavit; contempto Dei timore, & sancti habitus reverentia, totus fertur in præceps: cum in honore esset, maternæ videlicet innocentiæ, non intellexit; comparatus est jumentis insipientibus, & similis factus est illis. Semper magnis gaudebat, invidus, turbulentus, iracundus, procax in sermone, discordiam sectabatur, contentiones inter Fratres seminabat; omnem Congregationem in tantum perturbans, ut vix tolerari posset ab aliquo. [denique serio conversus ad pœnitentiam fuit;] Cumque vitam per omne facinus duxisset, ita ut opinatissimus in flagitiis haberetur; tandem aliquando Dei miseratione compunctus, ad pœnitentiam vertitur; priorum scelerum sordes lacrymarum fontibus diluere tentans; & nec quidem levare oculos ad cælum, neque nomen Domini invocare, sed solum gemitibus perdurans, tamquam vivens sepultus, jam quodammodo mugitum cordis gemitumque reddebat: & sic spem salutis, quam prius desperaverat, per Dei gratiam nunc præsumit. Et quamvis sub negligentia tempus suum consumpsisset, tamen Dei Virginem Etheldredam tota mente dilexit; & in devotionem ipsius per ardorem accensus, de vita & virtutibus illius libellum suo labore edidit.

[120] [cum alter sanctissime defunctus,] Alter vero, qui istum ætate præibat, sed conversatione posterior, simul in monasterio fuerat conversatus; mente humilis, vultu placidus, in Scriptura sacra studiosissimus, & ex gratia divinitus illi collata multa pollebat scientia: de multis, quæ ille alius nesciebat, ædificare consueverat. Et quidem ætate juvenis, sed moribus grandævus, in sanctæ conversationis regula se fortiter constringens, simplicitati atque orationi deditam ducebat vitam; & quam didicerat venerabilem Etheldredam duxisse, in omnibus frequentabat. Cumque in timore Domini excrevisset, ut etiam ab externis & incredulis vitæ duritia laudaretur, illico ad ministerium Presbyteratus est electus. Cui post Ordinationem suam, quia non longe ejus exitus abesset, revelatione indicatum est. Et ecce præventus febre ad extrema pervenit.

[121] Apparuit autem post non multum depositionis suæ jam memorato socio illi negligenti, [ipsique apparens,] quasi in quodam loco monasterii in porticu B. Pauli. Cui in visione cogitanti, ac diu stupenti de illo, an defunctus fuisset; ille vultu placido, ut erat miræ simplicitatis & innocentiæ, demulcendo cum alacritate respondit; Ne verearis, me mortuum æstimando: vivo & valde lætus existo. [indicasset ei visam in cælo Sanctam,] Hæc considerans, & intelligens Frater ille nequaquam esse phantasma quod viderat, nihil cautus de mortuo, per manum accepit eum, & familiariter simul considere fecit. Res est mira quam narro, præsentique hominum infirmitati valde jucunda; & quæ secreto fuerant gesta, noluit divina pietas celari a nobis. Adhuc his & alia adjecit: dixit enim: Fui in cælum ante conspectum divinæ Majestatis, ubi & sanctissimam Virginem contemplabar Etheldredam, librum in manu tenentem, coram summo Deo flectentem suppliciter genua; insuper illam, referentem gratiarum actiones, ore suo sæpius memorato fratri, exprimere illum nomine; quia in testamentum gloriæ suæ & perpetuam memoriam eumdem edidit librum. [pro ipso orantem, propter libellum de ea compositum.] Hæc dicens, disparuit visio: Frater vero qui hæc viderat, fidelis est, cujus verbis non diffidimus, illud designavit scripto; quod vix sero acquisivi, & huic paginæ festinavi inserere; quatenus recogitent & intelligant omnes, Advocatricem nostram venerabilem Etheldredam, quanta caritate & dulcedine amplectatur & foveat se diligentes, & in suo ministerio devote assistentes. Benedictus Deus, qui sibi talem elegit famulam, ut exultemus & lætemur in ea, & satiemur ab uberibus consolationis ejus. Amen.

[122] Neque hoc silebo, quod memoratur accidisse plurimorum testimonio. [Eadem rustico pio apparens,] Vir quidam degebat in vico de Grectune, & sine rerum abundantia; fide tamen & bonitate in ea vicinia perspicuus habebatur. Acquirebat enim quotidianum victum suæ familiæ labore manuum, exiens a mane ad opus suum; & sic permansit ad operationem suam usque ad vesperam. In sudore vultus sui vescebatur pane suo; quatenus corpore inedia macerato, mens, deliciis non lasciva, promptior meditaretur cælestia. Hinc, quodam die quiescenti in lecto suo, dum nec totus somno depressus, nec plane vigilaret; vidit per somnium sibi assistere virum, nitidis vestibus indutum: qui eum manu sua leviter concutiendo excitavit, atque ad vigilandum hortatus est, dicens; Surge celeriter, ac mane quantocius poteris ad S. Edmundum festinare ne differas, pro Domino Ordingo ipsius loci Priore i diligenter inquire: cui accersito talia mandata proferes.

[123] Salutando illum in nomine Domini, dices, [jubet indicare corpus S. Algoti,] ut huc precaturus ad ecclesiam hujus villæ veniat, & tali in loco ejusdem cœmiterii, ostenso & designato, virum beatissimum Algotum, quondam venerabilis Reginæ Etheldredæ agricolarium, cujus supra in primo k videlicet libro, de virtutibus ipsius Virginis edito [mentionem feci] l adhuc hominibus incognitum, quem sub cespite clausum inveniens, de terra producat, & ubi in veneratione sit collocet. [agricolarii sui,] Expergefactus autem de somno, visionem quam viderat, mente revolvit, surrexit, ad S. Edmundum properavit, ibi coram Abbate deductus, prout mandatum in somnis acceperat, ex ordine declaravit, quod Abbas audiens glorificavit Dominum, quod a se & suis temporibus voluerit Sanctum suum manifestari; sibique visionem divinitus datam sine mora complesset, sed curis infortuniorum occurrentibus aliquamdiu voluit differre; unde [contigit ut] multa solicitudine præventus ac præpeditus, negotium postea minime impleret. m

ANNOTATA D. P.

a Anno 1133, quo hæc acta mox apparebit, Pascha celebratum fuit 26 Martii.

b Imo quarto Kal. nam an. 1136 bissextili currebant litteræ Dominicales E D, adeoque feria 6 cadebat in 29 Maji, & proxima Dominica in 31. Idem error in Chronica Episcopali est, ubi iisdem verbis eadem referuntur; ut videatur duorum triumve primorum Episcoporum historia ejusdem quoque Thomæ esse, ab aliis postmodum continuata.

c Guilielmus II, cognomento Turbus, a Commonachis suis electus, inquit Godwinus, anno 1151 consecratus, obiit 1175.

d Non erat tamen quod magnopere eum plangerent Monachi, qui res & libertatem eorum sic pessumdederat, ut hic indicatur, & in Chronica plenius demonstratur.

e Ubinam ? nisi in Chronica, ubi desunt quæ hic sequuntur. Unde inferas hunc miraculorum librum, ultimum suorum operum Thomæ fuisse.

f Deleo hæc verba, cujus jam supra meminimus; non enim in hoc libro leguntur, sed in Chronica unde infra in Analectis num 168 legetur id quod hic innuitur.

g Hic quoque deleo verbum supramemoratus, quod similiter ad Chronicam respicit, ubi narratum fuerat, quomodo ei Episcopus pater suus officium Thesaurarii Regii emerat, quod etiam in Analectis invenies, num. 169.

h Northamptonia Comitatus, ab Huntingtonia discretus ab Elyensi territorio, cui ad Occasum jacet.

i An. 1138 Prior apud S. Edmundum in Abbatia successit Anselmo. Ita Radulfus de Diceto in Abbreviat. Chronicorum.

k In Vita num. 62.

l Nusquam magis importuna, quam hoc loco, accidit paucorum verborum omissio, quam utinam recte supplerim!

m Necdum autem impletum videtur fuisse, cum hæc scriberentur.

CAPUT XII.
Miracula ad fontem Sanctæ patrata; Crux pro Monachis locuta.

[124] Omnia miracula & virtutum beneficia, quæ in Ely, ex Jesu Christi Domini gratia, [Ex multis prolixius scriptis refertur,] meritis illic Sanctarum Virginum suffragantibus, evenisse noscuntur; [facta sunt] ad simplicium consolationem, ut videntes opera bona ipsarum glorificent Patrem qui in cælis est: de quibus nonnulla inserta, in volumina magna protendi videntur, ut experta subsidiorum remedia non sint occultata in generatione altera; sed filii, qui nascentur & exsurgent, non obliviscantur operum Dei, & mandata ejus inquirant. Inde ergo sermo noster sumit exordium, ne fidelis quisque credere detrectet, unde non reflectet manus scribentis a veritatis semita: sed quid Regina Etheldreda, in miserationibus multis annuente Dei clementia, patrare consuevit, in generatione quærentium eam, quærentium faciem Dei Jacob, hoc uno de multis designare intendo.

[125] [quod pauper hydropicus,] In provincia Northamtunensi vir quidam admodum pauper, tamen meritorum bonitate illustris degebat, qui infirmitate præventus luxit diu & elanguit: virus enim in eo, per omnia membra dissiliens, ex inflatione adinstar utris [eum] extenderat, atque in tantum illum depresserat, ut nec stare vel incedere, jacere aut sedere potuerit. Sed hæc infirmitas, ut rei probavit eventus, non fuit ad mortem, sed ad patientiam ipsius comprobandam, ut gloria Dei & meritum almæ Virginis manifestaretur in illo. Et dum incessanter sic cruciatus vexaretur; per augmentum ei molestia renovabatur, & per assiduitatem vetus semper extitit. Cumque nocte quadam in lecto ad pausandum se post longa suspiria collocasset; [in visu monitus Sanctam accedere;] ex more afflictorum, præsertim flentium, difficile & cum gravitate somnum cepit, & de salute jam penitus desperare potuit; quippe quem vis doloris inanem reddiderat; Christum [autem] solum flebilibus vocibus invocabat assiduus. Sed Deus exauditor omnium non sprevit neque despexit deprecationem pauperis: visitat infirmum, refovet auxilio, consolatur eum in tribulatione sua; ac in visu, per venerabilis cujusdam feminæ personam, ex infirmitate posse medelam recipere dignatus est ostendere; quæ illi opera remedii & curationis taliter professa est dicens: O homo, in Ely, crede mihi, salus tua est, & expulsio miseræ infirmitatis tuæ: illuc properanter accelera, & citius oblata salute gaudebis.

[126] Surrexit homo ille statim percepta voce, [cum eo pervenisset hora prandii,] secum volvens visionem quam viderat, ne forte verum sit quod perceperat in somnis. Addidit heros illa prioribus adhuc talia, confortans eum; ait namque; Ibi gloriosa Dei Sponsa Etheldreda, toto intemerata vernat corpore; signisque continue & prodigiis mirabiliter effulgens, plebem illic affluentem de quolibet morbo languentem reddit sospitem. Talibus vero exhilaratus, hæc sibi a Deo credidit ostendi; & ad spem meliorem confortatus, cœpit exultare, iterque injunctum, licet membris languidis onerosum & grave, confidenter arripuit. Contigit autem ad præsignatæ ecclesiæ aulam tunc ipsum pervenisse, hora, qua quotidiana alimenta Fratres & refectionem corporis percipere invitarentur; qua maxime introitus & exitus observari solent & custodiri. [ideoque rejectus esset ab ostiario,] Nihilominus tamen in momento ad ostium invenit unum de custodibus, cum festinatione illud claudere paratum, serisque firmare instantem: ad quem ipse clamans, singultum potius immittens quam vocem, rogat illum ut sinat ingredi paululum. Qui renuens, miserum indignatus & incultum; ut impigrum insuper aggressus, ira furibundus, ei alapam dedit & abire præcepit.

[127] Instat ipse precibus, rogans & deprecans, pro Deo & amore dominæ suæ S. Etheldredæ, atque importunius contestans, saltem ut ei liceat ad fontem almæ Virginis usque ascendere. Servus autem ille, immitis atque crudelis, [admissus tandem ad fontem Sanctæ,] de miseria pauperis in iram concitatus potius quam ad pietatem: tamen, quia peregrinum offenderat, si ad aures dominorum suorum talia pervenissent, timuit sibi hinc damnum gravius tolerare, dicens; Ecce patet ostium, sed hydria ad puteum non est, nec in quo haurias habes, & puteus altus est. Ille autem perseverat in prece, ut saltem posset adoratum ingredi, & usque ad puteum venire. Tandem licet ab invito admissus intravit; undique prospexit; &, quod mirabile fuit, sine indice, qui illo in loco nusquam fuerat antea, ad orationem prius tamquam notus, deinde ad fontem perrexit. Cui circumspectanti, & fitulam non habenti, vena fontis subito prorumpens obviam ad os putei, ministerium famulo Dei præstitit, & se, ut verius dicam, gustandam obtulit; [& ejus aqua non sine miraculo potitus] quæ super finem atrii in gyrum suis irrigans aquis, habilem & largam medicinæ [aquam] exhibuit; quam manu hauriens, inde totum corpus perfudit, sæpe nomen S. Etheldredæ & auxilum invocando. Dum [autem] gustasset, & de mebris omnibus ipsa conspersa deflueret; sensit levius statim [se habere] ac meliora [sperare] cœpit; etenim turgens inflatio tota detumuit.

[128] Gratias agit ille Deo & suæ almæ Virgini Etheldredæ, sed ferus & nequam cliens, [aspersusque detumuerit:] ostium concutiendo, regressum ipsius præstolans, cum vociferatione coëgit exire; interrogans, utrum saturatus fontis plenitudinem omnem bibisset. Sed quæ gesta fuerant audivit, audita credere renuit. Tandem cum pauper coram eo detulisset scyphum aquæ, intellexit & credidit, atque ut certius experiretur, ad fontem cucurrit, quem in circuitu superabundasse invenit: unde rei gestæ ipsemet efficitur testis. Bibit itaque homo ex aqua hac, ut ostendimus, lavit, & venit jam lætus & alacer, [qui miranti ostiario fontem ostendit ultra os putei scaturientem,] ac supradicto mancipio ecclesiæ quæ acciderant nuntiavit; & quomodo veniens, nec situlam, nec aliquid exhauritorium ad fontem invenit. Abiit ergo foras, & prædicat ubique gratiam Dei, in se mirabiliter factam per suam salvatricem Etheldredam semper piissimam. Illuc vero cum spe venientes experti sunt sæpe dolorum remedia, hydropici potum inde sumunt & curantur, cæci lavant & vident, sicut in sequenti habetur capitulo, ad laudem sanctissimæ Virginis Etheldredæ.

[129] Aqua vero hæc fons vivus est, & fluminis impetus assidue lætificans civitatem Dei quam diutina sacraverat repausatio almæ glebæ Virginis Etheldredæ. Non enim primo illic, sed ubi nunc a stallus Episcopi factus est, in medio suorum, [eo loco ubi Sancta olim fuerat sepulta:] juxta ordinem quo transierat, in cœmeterio in sinu terræ profundius, in arca lignea sepulta fuerat: ubi clarescentibus virtutibus, assistente beato Wilfrido, ac medico Kinefrido, necnon circumstantia fratrum atque sororum, cum vestibus & corpore conspecta est tota intemerata, sicut Beda narrat in Anglorum Historia. Inde cum magno gaudio, in ecclesiam beatæ semper Virginis Mariæ, quam ipsa fundaverat, translata est a Sexburga sorore sua, & juxta altare posita, ubi per multa tempora reverenter collocata, scilicet per quadringentos & triginta quinque annos, usque ad nonum decimum annum pacifici Regis Anglorum Henrici; quo Abbas Richardus eam in novum monasterium; ut Dominam & primiceriam eminentius, post autenticum altare parato thalamo collocaret. In prædicto autem loco, ubi, sicut diximus, diu requieverat Dei Virgo, Monachi foveam fecerunt in modum cisternæ, aquas vivas ob illius merita jugiter manantem, curationum scilicet; & in nomine ejus languidos curantem assidue.

[130] Ad easdem vero [aquas] vicini & amici mulierculam quamdam adducunt, [ibidē nata cæca illuminatur:] oculorum lumine diu cæcatam; de misericordia sanctæ Virginis innumeris præstitam admonent nihil trepidare, spem firmam habere, ipsam ore & corde orare. Quæ dictis propinquorum fidem adhibens, intentius oravit; & statim exaudita est oratio ejus. Venit ergo illa ductu alterius, accessit ad fontem clamans & invocans suffragium piissimæ Etheldredæ, rigat faciem lacrymis, dehinc faciem simul & oculos lavat ex ipsius fontis aquis; vidit clare, & gavisa est valde. Reddit itaque gratias Deo pro cunctis beneficiis suis, & patrocinatrici suæ Etheldredæ: redit domum absque ductore, quæ cæca advenerat in luctu atque mœrore.

[131] Nuper in æstivo tempore, dum Fratres in choro hora Primæ divinum servitium agentes celebrarent, [in eodem mersa puella,] hoc accidit quod narro; etiam ego hujus rei testis existo. Ad præfatum igitur fontem, cum turba accurrentium, venit quædam juvencula haurire aquam: sed obsistentes ei undique fortiter cubitis tundentes, retroire compulerunt. Tamen cum impetu se in medio collecti populi deprimendam injecit. Dumque ceteros prævenire & non tardior assumpta aqua recedere tentat, vas quod tenuerat, casu accidente, de manu sua lapsum est, & ipsa quoque post cadendo secuta est. Comperto hoc circumstantes, & ob hydriam, in invicem dissidentes, a rixa desierunt, procul fugientes clamando, Sancta Etheldreda, adjuva: videruntque eam caput ad ima fontis deorsum, pedes autem illius sursum tenere, ubi diutius per duas aut tres horas immersa extitit.

[132] [post 2 vel 3 horas,] Nemo qui eriperet interim advenit: quoad Stephanus & Richardus, duo clerici prope sedentes ad librum, accurrere; illamque dubitantes in aqua necatam fuisse plangentes unanimiter, Heu! heu! pedibus extraxerunt; [mirati] non solum tanto spatio in lacu jacuisse nihil mali perpessam, imo per virtutem S. Etheldredæ incolumem apparere. Sicque Dominus eam in profundo gurgitis servavit illæsam, sicut Danielem quondam in lacu leonum; [salva extrahitur.] ne aquæ, a Christo sanctificatæ ad gloriam Dilectæ suæ, pretiosi sanguinis effusione, contaminarentur opprobrii notamine, de quibus oriri solent multa beneficia. Venerandus [vere] locus ille, per suffragia propitiatricis nostræ Etheldredæ, varias ab ægrotis fugans miserias, & de plenitudine fontis sui, per gustum vel aspersionem sanans corporum molestias. Magnificate illum mecum; seu potius, qui replebimur in bonis ejus, Templum Dei est mirabile in æquitate, exclamemus ad Deum medullis cordis; dicamusque Salvatori; Tu Domine universorum, qui nullam habes indigentiam, conserva domum istam immaculatam in æternum Domine. Amen.

[133] Tempore gloriosi Regis Edgari, tanta Clericalis ordo quibusdam in locis confusione agebatur, [Monachos in locum Clericorū inductos] ut non solum a vita secularium excellentius nihil haberet, verum etiam in probis artibus longe inferior jaceret. Qua de re Pastores Ecclesiarum turbati, sed potius Edelwaldus Præsul Wintoniensis, & Ulstanus b Wigorniensis, Dunstanum ut proprium Primatem adeuntes male gesta exponunt, correctionis consilia perquirunt. At ille in homines nefandos suæ auctoritatis proferens sententiam, Aut canonice inquit est vivendum, aut de ecclesiis exeundum: ex quo factum est, ut complurium ecclesiarum Clerici, dum contemnerent proposita sibi conditione corrigi, auctoritate Pontificis sunt expulsi, & Monachi introducti. Qui Rege c adito, vel quos Regis gratia proximos effecerat, [queruntur illorum adversarii,] Dunstanum injuriarum accusant, virtutis se amatores pronuntiant, ut coram præsentia Regis conveniatur orant. Dunstanus itaque, his quæ rationabiliter postulabantur contraire nolens, coacto consilio Wintoniam venit: ubi ex sententia totius consilii de adversariis victoriam cepit.

[130] Intererat tantæ controversiæ Brithnodus, sanctæ Elyensis Ecclesiæ primus Abbas, cum cetera Religiosiorum turba, qui auxilium de cælo non de terra, a Deo non ab hominibus præstolabantur. Cumque inimici Domini ex jure nihil sibi superesse conspicerent, usi auxilio Regis & Principum, [& coram Rege pro clericis disceptant:] ad preces se vertunt, quibus Episcopum flagitant, quatenus intromissæ personæ de ecclesiis expellantur, expulsæ restituantur. Dubitante ergo viro Dei nullumque ad rogata responsum porrigente, res mira & seculis inaudita contigit. Ecce corporis Domini forma, ex lapide incisa, vexillo Crucis infixa, atque in editiore domus parte locata, humanos exprimens modos, [sed lapidea Crucifixi effigies pro Monachis sententiam dicit.] omnium voces compescuit, dicens; Absit hoc ut fiat, Absit hoc ut fiat. Ad quam vocem Rex omnesque majores natu, fere usque ad exhalationem spiritus perterriti, clamore pariter & laudatione aream complent. Tunc beatissimus Dunstanus Archiepiscopus, & S. Edelwoldus Pater & Monachorum Patronus, de sede sui Episcopatus atque de Ely eos expulerant, & Monachos in utrisque collocaverant d; atque S. Oswaldus Wigornensis Præsul de sua similiter sede clericos ejecit, & Monachos instituit. Hi adversus [Clericos Monachorum] propugnatores extiterunt fortissimi. Necnon bonæ memoriæ Dux e Brithnodus, & Elwinus Orientalium Anglorum Comes, cum fratre suo Edwoldo, in conspectu Regis constanter eis restiterunt; & se nequaquam ferre posse dixerunt, ut Monachi ejicerentur ab ecclesiis, qui omnem religionem in regno tenuerant. f

[135] Taliter pars inimica invidentium bono, Dei virtute est projecta, ut in eis compleatur quod in Psalmis legitur, Vultus autem Domini super facientes mala ut perdat de terra memoriam eorum: ac contra de istis bene dicitur, Clamaverunt justi & Dominus exaudivit eos, & ex omnibus tribulationibus eorum liberavit eos: ut qui in domo Dei sunt, in prosperis & adversis, discant spem in Domino firmam habere, quia qui linguas infantium facit disertas, [Ita retulit, qui interfuit, Brithnotus Abbas.] & omnia [diligentibus se] cooperatur in bonum, huic elemento immobili loquelas edere jussit in protectione suorum fidelium, ad gloriam nominis sui; qui omnia quæcumque voluit fecit in cælo & in terra, & disponit omnia suaviter. [Psal. 33, 17 & 18.] Itaque horum singuli, pro inaudito & insperato eventu, Deum laudibus undique extollunt atque benedicunt. Denique ad propria quisque remeat festinanter, quod viderat & audierat gratanter prædicare. Hujus etiam admirandæ rei conscius & donorum auditor cælestium testis veridicus factus Brithnodus Abbas, dum adsuos in Ely remeavit, Deum in operibus suis benedixit, qui non derelinquit præsumentes de se, & de propria virtute gloriantes humiliat, ubi nomen ejus invocatum est super nos, qui facit mirabilia magna solus … g

ANNOTATA D. P.

a Ecgraphum nostrum Stalus: est autem Stallus in ecclesia, sedile cuique proprium; atque ita hic etiam accipitur pro throno, qualis in Cathedralibus Episcopo erigitur, eminentior ceteris per Chorum dispositis, ad cornu Euangelii. Hinc vero intelligitur novæ ecclesiæ chorus extensus fuisse usque ad cœmeterium vetus, totumque ipsum vel bonam ejus partem occupasse.

b Imo S. Oswaldus, postea etiam factus Archiepiscopus Eboracensis, qui colitur 28 Februarii, ubi Vitam illustravit Henschenius, & ad num. 7 præclare explanat Acta concilii, ad reformationem istam coacti auctoritate Joannis Papæ XIII an. 969. Tenuit autem Oswaldus utrumque Episcopatum usque ad annum 692, quando ei in utroque pariter successit Aldulfus; atque post hunc an. 1002 Wulstanus, sui nominis primus utrobique, usque ad an. 1022.

c Simeon Dunelmensis in Chronica putat controversiam hanc actam fuisse an. 975. Nempe mortuo Rege Edgaro, & disceptantibus de successore statuendo Primatibus, ut supra dictum, Princeps Merciorum Wulfere, ut ait idem Simeon, quampluresque regni Primates, magnis obcæcati muneribus, Abbates cum Monachis de monasteriis, in quibus Rex pacificus Edgarus illos collocaverat expulerunt, & Clericos cum uxoribus suis introduxerunt; quod autem per vim fecerant: videntur in comitiis coram novo Rege tenere voluisse Monachorum adversarii, imo egisse ut universim expellerentur illi, Clerici reducerentur.

d Imo jam sub Edgaro id fecerant.

e Præcitatus Simeon, Brithnothi hujus contra Danos juxta Meldunam pugnantis cædem refert ad an. 1191, idem facit Thomas lib. 2 Historiæ Elyensis, simulque suam nobis ætatem indicat, ad finem fere seculi 12 protractam si non ultra. Volupe autem erit suo tempore legere viri strenuissimi & religiosissimi Acta, ibidem satis fuse deducta, uti & conjugis Ælfledæ, de quibus nunc præter nomen vix quidquam superest; cum tamen dicat Thomas ibidem, quod ejus (Brithnothi) vitam & gesta non parvis præconiis Anglicæ commendant historiæ, omnes nunc deperditæ.

f Idem Simeon Ethelwinum Dei amicum & suum germanum Elfwoldum appellat, cumque eadem verba ipsos in comitiis protulisse dixisset, addit, quod congregato dein exercitu, monasteria Orientalium Anglorum maxima strenuitate defenderunt; sed hoc fortassis fecerunt ante comitia prædicta, rebus necdum in regno pacatis.

g Sequitur Quomodo corpus B. Withburgæ Virginis ablatum est in Ely, prout legere est in nostro Martio ad diem 17 pag. 606.

CAPUT XIII.
Alia varii generis miracula apud Ely patrata.

[136] Quæ Deus in Sanctis suis operatur magnalia, summopere decet innotescere: [Mercator nefarie interceptus,] unde miraculum sanctæ Virginis Etheldredæ, Dominæ & Advocatricis nostræ, stupendum valde referimus, quod in notitia plurimorum accidisse novimus. Miles quidam extitit Adam a nomine, cognatus Episcopi Elyensis Nigelli, clarus quidem genere, sed totus admodum succensus face cupiditatis & avaritiæ. Contigit namque plebium concursus in Northantunæ nundinis adunari, & certatim [mercatores cum] mercimoniis illuc accurrere. [& tormentis coactus se debitorē scribere,] Inter quos ille malignissimus explorator accurrens, mercatorem civitatis Lundoniæ, divitem quemdam ac nobilem, nomine Ranulphum, hujus rei assertorem, comprehendit, loris constringit, pugnis ac fustibus tundit, & in Ely cruciandum transduxit: ubi per hebdomadam satis asperrime tormentorum cruciatibus ipsum affligit & cruciat, semper ab eo thesauri pecunias exposcens. Qui dum laniatus jam pæne deficeret, professus est, quam non habebat nec debuit, pecuniam reddere, ut vel sic ad horam posset tormentum evadere; & suspensa interim crudelitate ad vitam horæ raperentur.

[137] Tunc idem cessavit miserum tormentis afficere, licet crudelis & immitis; [obsidemque filium relinquere;] sicque que domum abire concessit, tantum ut jurejurando promitteret requisitas ab eo pecunias dare, insuper filium suum pro se obsidem sibi relinqueret. Quem ille suscipiens, minis ac probris continue territat; nunc illi oculos eruere, nunc manus & pedes abscindere minatur. Et ecce una die illi obnixe clamanti, Sancta Etheldreda, adjuva me: circa horam sextam, mulier velamine sanctitatis obtecta in conclavi apparuit; quæ se ipsam esse, quam interpellabat, beatam videlicet Etheldredam, asseruit; dicens; Ne formides amodo minas vel manus carnificis hujus: [eumdem, extrema metuentem Sancta invocata recipit.] cras enim hac eadem hora liberaberis, ad Dei gloriam & meam exaltationem. Et quidem sanctæ Virginis promissum rei gestæ probavit effectus: cum in hora prædicta sequentis diei, profanus ille in amentiam versus a dæmone corripitur totus, ut vix inter amicorum manus atque propinquorum teneri potuerit. Nunc magis timendus efficitur ex furore, quam antea fuerat ex crudelitate. Unde, consilio demum habito, simul qui aderant, puerum memoratum a vinculis solvunt, & liberum dimittunt: qui veniens ad patrem narrat eventum, benedicunt Dominum & S. Etheldredam liberatricem eorum.

[138] Huic succedit miranda relatio, ex multorum probata testimonio. Anglorum Regis b Stephani Elyensis Episcopus Nigellus aliquando incurrerat offensam, [Crucifixus Elyensis Iudæo venditus,] quam nullatenus placare poterat nisi dando pecuniam: quapropter reliquias thesaurorum, quos felix largitas antiquorum illuc sanctæ Virgini Etheldredæ contulit in decorem domus Dei, [quosque pæne absumpserat ipse & effudit in æs. Quiddam ejus Judæo posuit pro centenis marcis in vadimonium. Verum inter cetera Crucem bonæ memoriæ Edgari Regis, Judæo cuidam Cantebrigiæ, Ninus nomine, commisit eodem modo. [Hanc] ipse uno die amicis & vicinis in medium protulit, ob magnitudinem decoris ejus ac pretii inæstimationem: & cernentes opus qui aderant eximium ac præclari ingenii artificium, simul admirantur plurimum. Sed unus ex eis, ut sunt Judæi persidæ mentis atque perversæ, jugiter indignantes Crucis gloriæ, imaginem de auro Cruci affixam lædere parat, [& cultello punctus sanguinem stillat.] insidias tendit, corde invidet, injuriam cogitat; & arrepto cultello ipsam imaginem Domini invadens, punxit in oculo; statimque tenuis rivus sanguinis exiliens lineam produxit longius; & tamquam ex ipso refusus vulnere, guttas late & minutim dispergens, ligni partem inferiorem madefecit, ac suo rubore infecit. Mirandum valde est & obstupendum, atque omni nationi inauditum, ut de natura æris & duritia auri cruor eliquasse probetur. Potuit namque hoc prodigium latere perpetim: sed ab ipsis Judæis detectum voluit Deus fieri manifestum: unde contigit quod reverenter cum summo deinceps timore servarent, si quid in signo Crucis aut in figura Domini Dei nostri admittebant.

[139] Accidit ut edax febrium pestilentia Lundonienses tabefaceret, & decoctos enecaret. Verumtamen quos merito peccatorum flagellat Deus, [Febribus Londini grassantibus,] ut justitiam eos moneat; dives & copiosa mansuetudinis suæ clementia curat, ut vel sic desides & contemptores ad gratiarum provocet actionem. Memoratis itaque civibus permultis, [per] suam celebris & dubitati meriti Virginem Etheldredam manum præbuit medelæ. Ea namque nocte in somnis, cuidam fabro ejusdem civitatis, febribus agitato, per visionem apparuit Etheldreda. Hunc docuit, adhibito jussu, ut accepto denario quem in incude sua reperturus erat, [jubet Sancta annulos fabricari] sui pretii chalybem compararet, & pro massæ quantitate quotlibet annulos fabricaret: quorum quemlibet quisquis febricitantium ferret, vel infra tertium diem expirainret, vel quantocius convalesceret. His ita injunctis, magistra cælestis disparuit: faber vero evigilans, acrius memoriæ mandata doctrina, surrexit; & quod audierat, invenit; & sicut instructus est, [illis pellendis utiles:] operari non neglexit: qui vero febribus decubuerunt, gratiam quæ divinitus repromissa est annulos comitari, oculata fide experti sunt. Ceterum in hac re dictu mirabile est, quod donec finiretur pestis, quoties deerat materia unde plures excuderentur annuli, ad mensuram prioris ferri cælitus supplebatur.

[140] Circiter id tempus, quidam adolescens Lundonensis Brithmerus, cognomento de Averhelle, violentia communis morbi percussus, iter arripuit, [eorum unum furatus juvenis,] limina beatæ Virginis Etheldredæ in orationibus aditurus, ut salutis refrigerium impetraret. Inter eundum tres memoratæ virtutis annulos penes nescio quam mulierem haberi audivit: quorum unum ab illa acceptum tulit. Nocte proxima irruens quidam c detonsus, dormientem ægrotum inter scapulas nodosa clava tam fortiter percussit, ut pæne oculos excuteret: [acriter castigari sibi visus per somnum,] secunda nocte aliquanto crudelius, tertia vero ab humero ad humerum veruto ferri eum transverberavit; ut vigilans, quasi diriguisset, inflexibilis maneret: & hoc nihil aliud erat nisi animi ex morbo aggravati illusio. Adjecit tamen iterum [ire], donec veniret in insulam: ubi, vellet, nollet (quippe jam exanguis, jam moribundus) divertit in domum quamdam, & strata culcitra subsedit. [apud Ely sanatur.] Cumque inclinatus paulisper dormisset, surrexit sanus & alacer; & quasi febres prius non sensisset, multis anguillis d famelicum se refecit; neque alia præsto fuerunt alimenta. Properans inde ad monasterium B. Etheldredæ, pro beneficio sanctitatis acceptæ Deo & Virgini gratias egit e.

[141] [S. Edmundus colono apparens,] Neque hoc tegendum est sub silentio, quod nota multorum probat relatio. Tempore Pontificis Hervæi, S. Ædmundus colono cuidam de Epemugge f in visu apparuit, atque suscitans his eum allocutus est: Vir bone, quod dico diligenter attende, quæ audis indubitanter crede, quod jubetur efficaciter comple: & surgens, ad Episcopum de Ely properanter ascende: eique meo nomine dices, quatenus mihi paret viam, qua Dominam meam beatissimam Etheldredam pedes adire queam. At ille mox in Ely, sicut jussum fuerat, ad Episcopum properavit, & mandatum quod acceperat illi denuntiavit. [monet aggerem sternendum per paludes ad Ely.] Qui ut talia audivit, præ gaudio flevit; & si forte valeat hoc implere, a pluribus requisivit. Et cum negotium multis commodum suscipere nemo præsumeret, ipsius ecclesiæ Monachus quidam, Ioannes nomine accedens, natura, verbo & vultu simplicissimus, coram Episcopo contulit se; dicens opus hoc, & velle suscipere, & cum Dei adjutorio posse perficere. Qui postea jussus ab ipso Episcopo, a terra de g Saham cœpit metiri, & arundinetum in viam sternere; alveos etiam fluminum ponticulis instruxit: sicque vir ille Deo dilectus in brevi proficiens, opus cælitus provisum explevit, viam fecit semite per invia paludum; mirantibus cunctis, ac Deo benedicentibus.

[142] Quædam in vicino quodam vico matrona morabatur, quam dira valetudo quæ Græce Paralysis, [Mulier toto corpore paralytica,] Latine Dissolutio membrorum dicitur, invasam miserabiliter detinebat, detentam intolerabiliter detorquebat. Hæc nec manus ad os ducere, nec fronti Crucem pingere, neque de loco cui assedisset per se valebat exsurgere: sed ejus ori servientium manibus inferebatur edulium, ab eis erigebatur, ab eis deportabatur: nam acerbissimæ hujus passionis, ex humorum fragilitate, semper aut in toto corpore aut in parte accidentis & cruciante sævitia marcuerant membrorum compagines; totaque natura corrupta, inutile corpus manebat. [nihil proficientibus medicis,] Inde magnus parentelæ dolor, gravisque familiæ luctus & mœror. Advolant medici, suscipiunt munera, conficiunt antidota, quibus admodum utens posset constricta relaxari natura. Vicit medicinalem potentiam furentis passionis impotens magnitudo: nihil enim profuit loci obscuritas, nil cataplasmatum adhibitio. Non curram per singula: breviter dicam. Nulla prorsus illi profuere medicamina. Quid ergo restabat? Nisi ut ad divinam se miserationem devote convertens, auxilium a cælesti medico flagitaret.

[143] Jam senos in tam tormentali molestia annos peregerat, [post sex morbi annos, jubet se portari ad Ely;] jam omnino reparandæ salutis spes perierat: & ecce supernæ respectu clementiæ familiam convocat, atque ad venerandam gemmæ cælestis Etheldredæ basilicam se deferendam mandat.

Mox ex imperio subvecta clientibus octo,
Virginis ante sacrum deponitur ipsa sepulcrum,
Menteque devota depromit sedula vota.

Inclamat gloriosæ Christi Sponsæ gloriosa merita, supplicat ipsius dulcissima patrocinia, resonat iterum vox gemitus, rigant faciem lacrymæ, dies tota peragitur in oratione.

Hinc sol Oceani tetris immergitur undis,
Noxque tegit totam succedens pallida terram.
Nec mulier lacrymis effusis parcit ab imis:
Imo magis plorat, plorans instantius orat,
Quo fugiat morbus distorquens corporis artus.

Quid plura? Movent immensam Regis æterni pietatem lacrymosa miserabilis feminæ suspiria, [ubi Sanctā fiducialiter invocans,] imo piissima Virginis eximiæ suffragia: & ecce ejusdem noctis spatio fugit omnis nervorum contractio, redit membrorum naturalis motio, evanescit valetudinis dolor, sospitatis adest vigor;

Gaudet natura, dum tanta peste fugata,
Officiis propriis reparantur singula membra.

[144] O quam dulce & utile, ad indeficientem clementiæ fontem concurrere! O quam salutiferum & vitale, semper potentis medicinæ gratiam expetere! [subito surgit valida,] Laudanda plane Sanctorum limina pie adeuntium intentio: inde enim gemina succrescit utilitas, cum & obruta vitiorum mole relevetur anima, & corporis si fuerit sæpissime propellatur infirmitas. Surrexit itaque, quæ paralytica advecta fuerat, ab omni paralysis constrictione relaxata, circumstante & stupente intuentium caterva. Repletur vocibus ecclesia, sonant alternatim laudum præconia, [omnibus inspectantibus.] tollitur in cælum laudantium clamor: clamant, Sit Domino gloria, laus & honor. Attollunt solemniter melliflua cælestis margaritæ patrocinia, per quæ fuerat inopinata matronculæ sanitas restituta. Hinc cum gaudio & lætitia reditur ad propria.

ANNOTATA D. P.

a Videtur hic diversus esse a Constabulario, de quo supra num. 113; necnon ab Adamo de Cherva, Henrici Junioris Cancellario, qui ob secreta filii, Regi patri detecta per litteras, per vicos & civitates Normanniæ flagellis cæsus, & ita in Angliam vinctus remissus, legitur in Chronico Joannis Bromptoni ad an. 1176.

b Regnavit Stephanus ab anno 1135 ad 1154.

c Id est Monachus.

d Febricitantibus cavendas imprimis anguillas censent medici.

e Huic articulo quadrat titulus, Quod quidam exanimis vitæ reformatur. Excidit ergo sequentis capitis titulus hujusmodi; Quod jubente S. Edmundo via ad Ely insulam sternitur.

f In historia Episcopali Exnyng.

g Ibidem Seham: & sic etiam scribitur in tabulis; est autem intervallum a civitate unius circiter leucæ.

CAPUT XIV.
Curantur, mutus juvenis, puella contracta, manus arida: perjurus S. Etheldredæ punitur.

[145] Aliud eodem tempore, … A miraculum eluxit, quod sub taciturnitatis velamento delitescere videtur indignum. Est villa Bradaforde vocitata, [Septennio mutus juvenis,] in qua quidam adolescentulus erat, incertum quo casu septennio linguæ carens officio. Stupent parentes, tristem mirantur fortunam, torquet cordium penetralia dolor, creber eis luctus & mœror. Tandem comperto, quanta in Elyensi monasterio miracula divinitus fierent, illuc, jam damnandi fide concepta silentii, propero pede mutam ducunt sobolem: ingressique magna cordis contritione, Dei miserationem per ora lacrymis volvunt: preces precibus adduntur: interius fides, vox exterius dandam misericordiam inclamitat. Petunt, ut accipiant; quærunt, ut inveniant; [a parentibus ductus ad Sanctā,] pulsant ad ostium clementiæ, donec eis aperiatur. Nec eorum fidem & spem delusit eventus. Nam inter ipsas preces & lacrymas, muta cœpit enodari lingula, & naturali plectro moderante, hæc edere verba: Redeamus, ait, o dulcissimi ad mansionis nostræ domicilia; quoniam, per beatissimæ Virginis Etheldredæ merita, mihi, sicut vestris insonat auribus, sunt reformata peremptæ vocis organa.

[146]

Ad hanc vocis exauditionem,
Tristia flebilium lætantur corda parentum.

Fit stupor & gaudium cunctis qui aderant, dum os verbula modulari audirent quod prius omnino mutum fuisse agnoverant.

Hinc alternatim cleri psallente caterva,
Hymnorum moduli quatiunt fastigia templi,
Sidera vox tangit, reboat laus Cunctipotenti; [loquelam recipit palam in ecclesia.]

Qui gloriosus in Sanctis, mirabilis in sua potestate, mirabilia facit ubique. O gemmam in corona Sponsi præfulgidam! o insignem Reginam Etheldredam! perpetuæ virginitatis integritate mirabiliter insignitam, Christi Sponsam & formosam, ordinata caritate vulneratam.

Emicat ecce polo Libano mage candida Virgo,
Incorrupta viro, Sponso sacrata superno.

Hanc igitur veneremur, veneranter exoremus, ut in laude divinæ Majestatis torpentia, imo muta nostra pandat labia; nigrasque sine formositate conscientias, suis meritis candidas efficiat; ne forinsecus remaneamus, dum Sponsus introierit ad nuptias.

[147] [Decennis puella, a nativitate cæca,] Nec illud sub silentii serula latitare patiar, quod per illud tempus accidisse antiqua monstrat pagina: est enim præcipuum valde, jucundum, stupendum & admirandum, nec frequens miraculum. Filiam in hujus mundi caliginosam lucem pariens mater, cæcam effuderat.

Infelix partus! infelix prorsus & ortus,
Dum sine communi quis lumine nascitur orbi.

Dolet genitor, gemit genitrix, mœret cognatio pro tanto infortunio. Jam ad decimum ætatis suæ annum nescia lucis pervenerat, & a parentibus ad beatæ Virginis ecclesiam ducitur; ut ipsius obtinente suffragio, cæcitatis carere mereretur opprobrio. Mira res! Nondum cum ductoribus introiens, basilicæ limen transierat; [eodem a suis ducta,] & ecce de cælo prospexit misericordia, ubique potens, ubique largiflua, numquam deficiens, semper inexhausta. Condescendunt, ad suspirantis se puellulæ affinitatis catervulæ magnifica Sponsæ Christi suffragia: procedunt (ut ita dicam) ingredientibus obviam celerrima divinæ miserationis subsidia: excipitur a supernæ pietatis occursu pia introëuntium devotio, & a materno cæca utero repentini ditatur visus officio.

Substitit ad lucem tenebris educta stupescens [illuminatur.]
Mirantem rutili radiantia culmina templi.

Speculantur quique præsentes, ac pariter Christum collaudant & benedicunt.

[148] Sed neque illud silentio præteream, quod ejusdem temporis decursu, cujusdam juvenis altera manus aruerat, quæ clausa nullatenus aperiri poterat. [Manus arida & clausa,] Quid miser ageret, quo se verteret, ut remedium perquirere posset, ignorabat. Tandem, quia paradisiacæ gemmæ Virginis Etheldredæ longe lateque melliflua fama volitans personabat; impigro gressu ad ejus basilicam venit, fideque prævia

Ingreditur, properat tumulo, prosternitur, orat;

suffusus ora lacrymis Christi Sponsæ interventum implorabat. Quid multis immorer? Exaudit ejus preces ac gemitus poli sidus aureum, lucens ante Deum in ordine Virginum, mira & ineffabili dulcedine harmonica novum semper carmen canentium. Vigore itaque naturali redeunte, [vigori & usui naturali restituitur.] constricti absolvuntur nervuli, aperitur manus arida, vique pereunte doloris ad sua plene reparantur officia. Aderat populi multitudo,

Et cum lumine, tensis ad sidera palmis,
Pectore de toto laudum dant cantica Christo,

per quem hæc cælestis columba, pro pudicitiæ titulo, imo pro totius sanctitatis merito, tanta miraculorum luce coruscat in mundo.

[149] Factum est autem, ab Incarnatione Domini millesimo centesimo quinquagesimo quarto, ut Stephanus de Scalla, [An. 1154 quidā Monachis obligatus ad firmam] qui per successionem patris sui, nomine Elyensium Monachorum, duas hidas & dimidiam & novem a acras cum ecclesia una, per annuam firmam & septem b Sceppas tenebat; firmam suam præfatis Monachis per biennium detinuisset. Et quoniam, ingruente quidem necessitate, paternum c filiis auxilium deesse non debet; Dominus Nigellus, qui tunc temporis Elyensis Ecclesiæ Episcopatum tenebat, Monachorum suorum querimonia audita & injuria cognita, commemoratum hominem vinculo anathematis innodari decrevit, nisi in proxima ad Ramos palmarum d Dominica monachis satisfecisset. [& eam solvere postulatus,] Præfato vero die Stephanus in Ely ante Episcopi veniens præsentiam, asseruit se ad tantam tamque vehementem paupertatem descendisse, quod jam dictam firmam nullatenus de præterito reddere valebat. Firma autem, quæ reddi competebat, ad quadraginta marcas e in diebus illis appretiata fuit.

[150] Monachi etiam eo tempore terram suam sibi restituissent, [sed inopiā causatus,] si eam internoscere ipsi vel suorum aliqui potuissent. Sed quoniam mundum ipsum, & quæ mundi sunt, ætas ipsa consumit; propter temporis vetustatem, utpote certis limitibus confractis & terminis omnino extirpatis, præfata terra ipsis Monachis omnino fuit incognita. Sibi vero & ecclesiæ suæ in posterum providere volentes, [ea conditione relaxatur, ut feudi sui terminos extirpatos restituat,] inito cum Episcopo & Fratribus consilio, universum ejus biennii debitum se ipsi Stephano dimissuros concesserunt hac conditione interposita, quod terram suam eis faceret manifestam, & se ipsis monachis firmam suam annuatim redditurum [promittens], terram eamdem sub fide jussione constitueret. Annuit Stephanus, spopondit, & juravit equidem, superposita manu dextra altari sanctæ Crucis, apposito ipso Dominico Corpore & multis Sanctorum Reliquiis, quod terram quam ipse in Scelforda nomine Monachorum possidebat, videlicet duas hidas & dimidiam cum ecclesia & cum novem acris, ipsis Monachis per se & per homines suos quam certius posset manifestari [faceret], & de annua firmæ redditione terram eamdem sub fidejussione statuit: si quid etiam ejusdem terræ fieret residuum, quod ipse nec homines sui internoscerent, ipse de militari feudo, quod in Scelford sub Episcopo possidebat, apponeret: & hoc equidem annuente Episcopo.

[151] Ad hæc Robertus de Cuniglave, & Hedbaldus de Scalle, [datis fidejussoribus indicare pollicitus,] & Willielmus filius Roberti, Milites sæpe nominati Stephani, fidei datione polliciti [sunt] se nullum Domino suo daturos consilium, ut ipse ab hac conventione retrocederet: & si necessarium fuerit, secum Monachos hoc dirationaturos f adversus Stephanum. Sunt autem hujus rei testes, Nigellus Episcopus, Wilielmus de Laventona Archidiaconus, David Archidiaconus de Buchingeham, Richardus a S. Paulo, & plures alii. Completa vero solennitate Paschali, Alexander Prior, & Wilielmus Archidiaconus, & plerique Monachorum, ad ecclesiam omnium Sanctorum in Schelford conveniunt. Adfuit & Stephanus, cum hominibus suis in eadem villa manentibus: [juramentum una cum suis præstat;] ipso vero Stephano præcipiente juraverunt, Richardus Sacerdos & tota villatica g Stephani, se nullatenus de sæpe dicta terra celaturos veritatem, quam prædecessorum suorum relatu vel quoquomodo didicerant. Juramentoque iidem isti testes interfuere, Wilielmus Archidiaconus, Nicolaus Capellanus de Cantebrigia, & plures alii. Hæc est vero terra, quam asserebant Stephanus & juratores, esse de feudo Monachorum, ecclesia cum triginta septem acris, Huntingestoste, a cœmeterio usque ad medium horreum Stephani, & aliæ particulæ terrarum, quas enumerare longum est.

[152] Sed neque Stephanus neque juratores ejus, [sed mala fide usus ac pejeratus,] ut spoponderant, feudum ostenderunt, sed crimine perjurii tenentur: unde Monachi adhuc adversus eum calumniam h habent, primo quod nullum pratum descriptæ terræ assignaverit, cum præfata villa optima prata habeat; secundo quod octodecim acras, in quibus circuit ecclesia, quæ prius novem tantum habebat, inter terras dominii computaverat: tertio quod quinque acras, in quibus sunt i mansuræ, inter terras colendas connumeraverit: [incurabili pedum languore punitur.] postremo quod de regio feudo quinquaginta duas acras apposuerit, quod juramento ejus obviaret. Nec mora, ultio divina perjurium, quod idem Stephanus in cumulum suæ damnationis scienter præsumpserat, secuta est: nam in gravem & intolerabilem pedum languorem incidit, & a nullo prorsus medicorum curari potuit: sicque in eodem morbo infelici vita consenuit, & clausit diem lucis extremæ.

[153] Fuit quædam adolescentula, modicum cis k Albanicam oriunda, nomine Edeliva: quæ, [Puella festis operari solita,] sicut ipsa sua narratione docuit, studiosis operibus improbe semper insistens, solennitatibus Sanctorum minime deferebat. Hæc, quia in injuriam Dei & Sanctorum ejus, manus acus & texturæ peritas actibus sinistris exercuerat; ultionis divinæ justissimo judicio, in sinistra manu percussa est. Nam cum noctu exisset in curtem, brachio in modum colubri versus humerum reflexo, [brachiique distorsione & sinistræ contractione punita,] extremi conduli digitorum incurvorum in volam retorti, pollicem qui & ipsi volæ impressus in sedit, unguibus per totum tempus pæne infra crescentibus, concluserant. Manus cum brachio sicut lapis emortua, in hunc modum contracta per duos annos & dimidium aruerat. [Sanctam in itinere ad Ely conspicuam habet,] Cum vero Sanctorum limina, causa impetrandæ sanitatis adiisset; cum diu pulsasset; tandem apud Huntenduniam pausationis [gratia] se reclinavit. Ibi apparens ei dormienti Virgo Etheldreda; Heus, inquit, juvencula, vade quo proposueras. Dixerat autem in mente, se nequaquam in partes proprias reversuram, donec Virgini Etheldredæ in præsentia corporis sui supplicasset. Respondens autem puellula, imbrium ingruentium [metum] causabatur. Cui Virgo: Nihil te remoretur, quo minus eas.

[154] Veniens autem in monasterium Elyense coram Virgine, quadam extasi arrepta diuque vexata, nunc obdormivit, nunc evigilavit clamabunda; sæpiusque S. Etheldredam vocavit, quasi interpellando, [ubi semivigili extenduntur digiti.] modo ut traheret, modo ut moderatius traheret. Ipsa enim juncturarum extensio admodum molesta erat: quippe dolor est medicina doloris. Partim autem inter dormiendum, partim inter vigilandum, tandem omnino manus cum brachio restituta est. Sic factum est, [Adsunt testes infirmitatis vicini,] ut celebris adjutrix manum aridam rore meritorum, manum emortuam vivificatione precum, manum contractam rectitudine justitiæ suæ sanaret. Crastino hujus miraculi adfuit quidam Presbyter satis notus, & cum eo alii, id locorum, unde ancilla profecta est, vicini: qui quamvis iter facerent in orationibus, opportune tamen morbi testes divinitus exhibiti sunt.

[155] [& Monachus qui ei bojas ibi oblatas applicuerat:] Id etiam ad hujus rei fidem facit, quod quidam Monachi in ipso ingressu pauperculæ præsentes erant; quorum unus compedibus quibusdam, quas dudum B. Etheldreda vinctum quemdam reducens de carcere l fregerat, vehementer manum dolentis comprimebat: ea vero, frustra ipsam premere asserebat; eo quod insensibiliter manus obstupuerat. Intrusa autem quadam particula compedum sub uno digitorum, Dei pietate aditum parante, illum in rectum statum virtus divina (nec enim aliud poterat) redegit: & mox, mente (sicut dixi) alienata, ad corpus Virginis potius tracta quam adducta, horrorem tangentibus gestu intulit. Constat quod Deus ministerio malitiæ in executionibus justitiæ suæ mirabiliter & potenter utitur. Hinc credibile est, malignum spiritum hanc partem mulierculæ mortificasse: [atque ita etiam pulsus est qui eam invaserat dæmon,] sed sentiens se remotum iri, ex crudelitate sua insatiabili, miseram (quatenus ei licuit) invasit & immanius concussit. Quid igitur in re ista, ad temeritatis pœnam & ad audaciæ terrorem, quid ad virgineæ sanctitatis gloriam & misericordiæ commendationem actum sit, pie cuilibet expedit intueri: fiunt enim virtutes & signa, tum ut non credentes illuminent, tum ut in fide dubios certificent, tum ut tepidos vel in peccatis mortuos excitent.

ANNOTATA D. P.

A Deleo, quia sensum non faciunt sub ipsius obtentu.

a Hida quid sit dixi ad cap. 1 lib. 2 lit. e. Acra, Belgis, Acker, Latine Ager est: restrictius autem apud Anglos sumitur pro terræ jugero.

b Sceppa, quantitas certa frumenti, salis, aut alterius cujusque materiæ aridæ, quanta scilicet uno cochlearii grandiori capi potest; a Scheppen, cochleari capere.

c Ecgraphum habet, maternum.

d Ea an. 1154, cum Pascha celebrandum fuit 4 Aprilis, cadebat in 28 Martii.

e Tempore Henrici I, inquit Cangius, videtur Marca tantum fuisse pondus 6 solidorum, & unius denarii.

f Dirationare est Contrarium rationando asserere, vel quod assertum est rationando destruere. Ita multis probat Auctor Glossarii ad tom. 1 Monastici Anglicani.

g Villatica, videtur accipi pro ipsius villæ hominibus.

h Calumnia, est, lis contestata coram judicibus.

i Mansura, domus, ædificium, habitatio.

k Suspicor, Albaniæ nomine intelligi villam dictam Wittlesey, quasi Albicans insula, quæ distat ab Ely in occasum leucis quatuor, aggerique & lacui vicinis nomen facit.

l Id factum legimus num. 37; & num. 43 vidimus, eas ipsas compedes odontalgiæ curandæ admotas.

CAPUT XV.
Debitum monasterio negans, coactus resipiscere: chirotheca Sanctæ coram sponso Tomberto suspensa ex solis radio.

[156] [Terras monasterii in feudum possidens,] Factum est post decessum Stephani de Scallum, quod filius ejus Wilielmus; dum juvenilis animi impetum non refrænaret, in temeritatem incideret; & redditum, qui tam a patre suo Stephano, quam a prædecessoribus Stephani, monachis Eliensibus annuatim fuerat persolutus, de terra quadam in Scelford, de feudo Eliensis ecclesiæ & Monachorum, quam de ipsis Monachis hereditario jure quoquomodo tenuerat; idem Wilielmus Monachis plus satis injuste machinaretur auferre. Eumdem enim redditum prædecessorum suorum eleemosynæ adscribebat, [& canonē recusans solvere,] quasi a prædecessoribus suis jam dictæ ecclesiæ in eleemosynam fuisset collatus: cum potius terra illa, ex antiqua Regum donatione, de feudo Monachorum semper extiterit, & eam prædecessores contra justitiam violenter occupaverint. Cœpit igitur annuam eis pensionem subtrahere, & assiduis eos inquietare molestiis non cessavit. [cum grandi incommodo Monachorum;] Cumque Monachi, super tam patenti injuria, Regem & regiæ justitiæ executores sæpius convenissent; Wilielmus nec præcepto regio, nec rigore justitiæ, ad juri satisfaciendum flecti voluit. Unde Monachi plurimum contristati, utpote quibus maxima pars victualium ex jam dicto pendebat reditu, Dei & patrocinatricis suæ Etheldredæ auxilium incessanter invocant: & quia sibi humanum consilium omnimodis deesse senserunt, spem sibi sociam assumentes, ad divinæ miserationis auxilium unanimi assensu confugerunt.

[157] Procedente vero tempore, rei eventus supplicum precibus attestabatur effectum. Contigit enim, [gravi suo periculo in se reversus,] superni Regis (ut credimus) ultione, eum terreni Regis, propter quoddam maleficium, indignationem incurrere eatenus, ut damnationis sententiam sibi expavesceret, & ei terreni honoris jactura cum vitæ detrimento pariter immineret. Amicis itaque sæpe memorati Wilielmi quotidie instantibus, & ei injuriam Dei servis illatam, acsi imminentem adversitatem ob tam præsumptuosæ temeritatis audaciam sustineret, jugi recordatione imperantibus; tandem pœnitentia ductus, saniori cessit consilio. Cum parentibus igitur & amicis in Ely, misericordiam petiturus adveniens; in præsentia Domini Gaufridi a Episcopi & totius Conventus, audiente tam clero quam populo, culpam suam humiliter confessus est; promittens, quod eisdem Monachis statutis terminis debitam pensionem, sine aliqua molestia, deinceps esset redditurus; & de subtracto censu, qui pæne usque ad triginta marcas excreverat, [domui reparationē ultro offert.] misericordiæ Domini Episcopi & Monachorum per omnia se submitteret. Verum quia fides dictis præstita sacramenti cautione plerumque facilius adhibetur, quod verbotenus promiserat, sacramento firmavit, in communi audientia.

[158] [Denique narrat auctor,] Quæ hic memoro, advertat fidelis auditor, ne credere detrectet, quod multorum attestatione nuntiari solet, & nos illud ad notitiam proferimus ut acceptum, quod piis mentibus insonuisse jucundemur; Frater quidam ex nostris, nunc grandævus ac senior, cujus maturitas seu morum honestas non sineret illum vel mendaciter confingere, quæ hic inseruntur; vel quasi figmentum fallendo asserere: fidelis enim est, Deumque in hoc attestando solitus est enarrare. Dixerat enim: Cum essem junior minoris ætatis, [auditum sibi ex seniore Fratre,] in domo patris mei, ipse pater litterarum peritus; diligenter & sedulo Scripturarum expositiones, necnon Sanctorum gesta & Vitas, meditator assiduus legebat: quem vidi etiam, & multoties audivi ea scire volentibus affectuose disserere. Porro illi tanta erat dicendi peritia, tantus amor ex Dei gratia persuadendi quæ cœperat, ut assistentes quæ ab eo dicerentur audirent libentius, quam quæ audire & intelligere poterant operando sequerentur; dum circa talia occupatus non tepesceret. Verum nihilominus diligenti studio assuetus ceteris prodesse, taliter hoc negotium assequi attentabat.

[159] Contigit autem aliquo dierum, ipsum habentem in manu librum, [parentem suum ex Actis Sanctæ legisse,] Anglico idiomate scriptum, in eo aperte atque distincte legere, ut præsentes vel quisque adveniens, quod legebat, in sua lingua plene saperent & intelligerent. Ego autem juvenis, ut dixi, & necdum adhuc provectæ ætatis, de longe stans, suspensus audiebam: & dans intente operam (sicuti mos est parvulorum, ad nova & incognita avidius intendere, ac propensius aurem accommodare) in his animum applicare volui; ut quod memoriale ac dignum relatione conciperem, memoriter animo retinerem, & aliquoties pro exemplo aliis communicare valerem. Quod enim tunc legebat, intellexi fuisse vitam Sponsæ Christi dilectæ Virginis sacratissimæ Etheldredæ: quam, velut internæ dulcedine suavitatis sibi mulcendo recitavit, ut hanc in palam usque proferret. Me quoque interim ad os jugiter observante, post multa pervenit legendo, qualiter Dominus Deus ejusdem B. Etheldredæ devotionem mirabiliter prodidit, ac meritum publicare disposuit; quod nunc in laudem ejus & gloriam perstringere stylo attendimus.

[160] [quod ipsi aliquando iratus sponsus suus Tombertus,] Cum illa nuptui traderetur, secundum divinam dispositionem, qua ab initio instituit, quatenus homo relinqueret patrem & matrem, & adhæreret uxori; & similiter uxor faceret viro; & hæc cum Sponso Tomberto, illustri viro, simul degeret in domo; forte evenit, ut occasio litis vel commotionis non levis oriretur inter eos. Sed, credo, hoc Domini voluntate atque providentia contigisse, non instinctu inimici & fraude maligna, ut unitatem illorum quateret, & sic discordes sejungeret, quod in pluribus contingere solet; sed potius ut altitudo utriusque meritorum patesceret, [propter dilatum præceptum suum,] & eorum gloria manifestata mundo appareret. Perseverante illa in sanctitate & justitia coram Deo, & cum ancillis suis & puellis, intus in cubiculo, quippiam operis textorii agente, Sponsus superveniens intravit ad eam; atque de alicujus utilitatis negotio, ut debito conjugi, quidlibet ei vel suggerendo imposuit, sive rogando imponendum curavit. Quod illa provida ratione, pro loco & tempore, omittendum credidit, aut differendum fore innotuit. Ex quo ille commotus, [alapam minatus sit:] utpote dominium exercens super illam, in tantum concitatus est; quod non dissimulata ira, nec valens spiritum cohibere, in minas statim prorumperet, & ei alapam dare vel pœnam verberis infligere asseruit, eo quod jussis ejus minime obtemperasset.

[161] Illa vero, ut erat piæ mentis ac multæ simplicitatis mulier, procellæ nebulæ vultum demisit, [quæ humiliter id sustinens,] nil amaræ responsionis opposuit, nec quasi timens alapam seu læsionem fugiendo evitavit: imo per patientiam tantæ commotionis impetum declinare intendit, ferens animo illud Euangelii, In patientia vestra possidebitis animas vestras. [Luc. 21, 19] Hoc quippe audito, ut præfinitum est, protinus illa divino instinctu atque providentia, & vultum demisit, & corde intrinsecus Dominum oravit, [chirothecā suspenderit ad solis radium:] & chirothecam abstractam & simul revolutam, super radium solis, qui prope ex fenestra clare radians emicuit, incunctanter posuit; & supra velut impressam, quamdiu voluit, jacere permisit. Ibi longius, quasi fixa super aliquid solidum, aut materiale durum quodlibet, retenta habebatur: quod universis spectaculum magnum fuit, & admirabile esse potuit; maxime cum nemini ante a seculo tale quid videre vel audire contigerit.

[162] Invenimus scriptum in veteri [testamento], quod ad præceptum Josuë sol moram diei protraheret in cælo, [miraculo eatenus inaudito:] donec de hostibus triumpharet. Similiter Abbas Mutius, cum vellet quemdam visitare in extremis agentem, & dies pæne transisset; dixit ad solem, In nomine Domini nostri Jesu Christi, sta in itinere tuo: ad cujus vocem restitit sol, nec prius occubuit, donec homo Dei perveniret ad vicum. b Sed hæc antiquitus facta sunt: quod autem diximus per beatissimam Etheldredam fieri, insolitum & inauditum: nec antea in cor hominis ascendit, nec cognitum ulli evenit, ut aut ponderosum quid, aut levigatum quamvis modicum, radio solis imprimi aut sufferri potuisset. c Hoc autem viso ille sponsus Virginis beatissimæ, [quo motus vir indulgeri id sibi petierit,] vir prudens & plurimum in Deum proficiens, tantæ rei novitatem admirans & diutius cernens, obstupuit; ipsamque Dei esse famulam Deoque devotam & vidit & credidit. Tunc a profundo cordis considerans asperitatem & duritiam suam, humilitatem ac mansuetudinem conjugis, se peccasse, se reum esse testatus est, quia talem tamque crudelem facere contumeliam excogitasse. At illa potius contra suæ culpæ, non ejus nequitiæ referebat quod pertulerat.

[163] Sed miro & inæstimabili modo, in hoc facto, divina bonitas, Sponsam sibi dilectam, [ipsa vicissim ignosci sibi postulante;] quanti esset apud se meriti, insinuare voluit; ut quanto honore digna esset habenda in hoc designaretur opere. Tandem vero cum summa reverentia illam efflagitat, ut hujus offensam culpæ remitteret, & gratia invicem (ut prius) firma consisteret. Quod illa protinus ad vocem rogantis benigne annuit, & viro temeritatis ausum condonavit; atque chirothecam, inflexibiliter collocatam sibi recepit, acsi super trabali sustentamine vel robore materiali inditam & innexam convolvit, imposuit, & iterum manui reverenter apposuit; laudans & benedicens Christum Dominum, qui hoc misericorditer voluit & sic fieri jussit.

[164] Nunc, Fratres mei, opusculum istud, quod vestræ dilectionis notitiæ pandere studeo, [eadem auctorem dubium an istud hic scriberet,] crebro mente revolvens, animo nimis æstuans, & vehementer inde stupens, tandem hæsi; meditans, si verbum inopinatum, verbum inauditum palam annuntiarem; & pervolvens, quod aures obtrectantium, tamquam a vero vacuum vel frivolum judicantes, irridebunt, & potius cachinnum quam mente hilaritatem excutient. Interim dum circa hæc per dies [aliquot] fluctuarem, contigit ut noctu depressus somno pausarem in lecto. Et ecce vox subito, quasi de adstante aliquo, illapsa est ad me, & his verbis ita me alloqui cœpit: Ne soliciteris de re, quam paginæ impressisti, neque dubius inde fias. Certus esto & fideliter crede, quod quomodo exarasti stylo, sic dudum evenit in re & verum fuit. Hoc audito talique indicio comperto, dissilivi a somno, [in somno certificat quod ita res contigerit.] tractans mecum an esset hoc vere somnium sive phantasma. Tamen reputavi cogitans, quod factum a Deo & a Sancta ejus processerit: benedixique nomen Majestatis ejus, lætatus valde [in his] quæ dicta sunt mihi. Istud quippe accidit in diebus venerandæ Virginis, vita comite; & sicuti scripto pertransimus, ultimo nunc tempore, divino nutu, per scriptum vobis revelatum innotuit.

ANNOTATA D. P.

a Galfridus Ridel, Episcopus tertius, ex Cantuariensi Archidiacono electus & ordinatus an. 1174, 6 Octobris; obiit 1189, 1 Septembris.

b In Vitis Patrum a Rosweido collectis, nihil simile invenitur de Abbate Mutio, sed lib. 6 apud eumdem, libello 2 in principio, narrat Abbas Dulas de Abbate Bessarione magistro suo. Euntibus nobis ad alium senem venit sol ad occasum: & oravit senex, dicens: Obsecro Domine, stet sol, donec perveniam ad servum tuum: & factum est sic.

c Nos vero hujusmodi exempla, pluries in Vitis Sanctorum invenimus: ac nominatim (ut vetustiora præteream) in Supplemento ad Vitam S. Petri de Morono 19 Maji num. 30, ubi Missam coram Pontifice celebraturo Lugduni remansit cuculla, divinitus suspensa in aëre ad solis radium, transeuntem per fenestram vitream.

ANALECTA
Ex Mss. Chronicis Episcoporum Elyensium.

Ethelreda Regina, Virgo Abbatissa Elyensis in Anglia (S.)

EX MS. CHRON.

§. I. Ex continuatione Richardi Prioris.

[165] Mortuo Hervæo, qui anno MCVIII ex Abbate factus Episcopus, postquam viginti duobus annis sedisset; [Nigellus, ab Elyensibus petitus Episcopus,] Rex Henricus tertio post anno, Christi 1133 Monachis petentibus concessit, ut non alium, sed quemdam suum Clericum, Nigellum Thesaurarium, eligerent. Igitur anno tertio obitus prædecessoris sui, a Willielmo Cantuariensi Archiepiscopo est consecratus Kalendis Octobris… Hic Henrici successorem, Regem Stephanum timens offensum, ideo quod seditiosos patriæ adversus eum a instigaret (præceperat namque Rex suis, bona Episcopi undique diripere) tanti discriminis se reum esse ingemuit, Deique misericordiam & B. Etheldredæ suffragium flebilibus vocibus implorabat assiduus; ut quæ suis in omni tribulatione non desinit misericorditer subvenire, aliquando propter amorem Domini sui Iesu Christi dignetur ei adesse, in præsentis tribulationis articulo. Et quidem sensit sibi celeri effectu esse collatum, [grandi mulctatur summa,] quod devoto affectu exorabat, per sanctæ Virginis meritum. Nam cum diu ad Regem nemo de illo auderet ferre sermonem, casu advenerat ad Episcopum facundissimus Clericus quidam, præclarus genere, a Rege honoratus & valde amatus, nomine Richardus de Ponte-cardi. Hic negotium pro Episcopo suscepit, ad Regem detulit, delatum ad effectum perduxit; ut secure & sine dubio ad præsentiam Regis veniret obtinuit; & quamcumque posset cum illo pacem vel conditionem stabiliret: quod & factum est … tamen sub obtentu pecuniæ trecentarum videlicet marcarum argenti.

[166] Has ut ille undique corraderet, distractis etiam vasis sacris, [ad quam corradendam adjutores] vel Monachis ad ea redimenda compulsis, auctores & adjutores ei erant Jocelinus & Osebertus Clerici, ambo Dei & S. Etheldredæ inimici: qui non cessabant bona ejus diripere, diminuere, alienare, & damni plagam inæstimabilis infligere eis curabant, quod & in multis crudeliter impleverunt. Et quidem Jocelinus, ductor belli, summus in consilio, versutus ingenio, primus in dolo, nulli secundus in flagitio; postquam noctu Virginis Ætheldredæ tumulum temerario ausu irrumpere præsumpserat, sicut legitur quod omnis violenta prædatio efficitur cum tumultu: [spoliant & violant tumulum Sanctæ] & ipse totus furia invectus audacter invasit, manum primus apposuit; aurum, argentum, lapides pretiosos, ornatum omnem in securi & ascia dejecit; destinatos in scelere [ministros] arguendo obsecrat, sine mora Domini Episcopi jussa implere; nesciens miser quod repente divinitus, in ultionem sacræ Virginis Etheldredæ, gravissimas foret pœnas luiturus. [Isa. 9, 5] Nam dolore nimio pedum improvise occupatus, quem medici podagram Græce nuncupant, gressu omnino destituitur, talique infortunio longe decoctus, correptionem de cælo impatienter ferens, noluit adhuc intelligere ut bene ageret, nec de pravæ consuetudinis errore reversus est, quo tempus Sacerdotii sui vivendo luxuriose consumpserat, & substantiam Præposituræ suæ in superbia & abusione totam dissipaverat: unde in paupertate & ærumna vitam finivit.

[167] Et non tantum ille, sed quotquot fuerunt conscii, [quorū Dux podagra plectitur & paupertate,] de sua temeritate minime sunt compuncti: unde nunc periit memoria eorum cum sonitu, quod debitis locis plene b describam. Alius vero de concilio malignantium, Wilielmus de Scelford Comes, in universis paratus ad scelus, cum ligonibus, cum malleis, cum fabrorum instrumentis temere processit super feretrum, secundus ipse manum injecit, æs inde tulit, sed factum doluit mox amarissime. Cum enim esset dives valde & nullius egeret; [uti & socii omnes alli;] casu in tantam devenit inopiam, ut nec etiam vitæ necessaria haberet: consumptisque omnibus quæ illius erant, quid ageret, quo se verteret ignoravit. Tandem diu multumque postulans, vix a Fratribus in Ely meruit ad Monachatum suscipi: ubi in luctu & lacrymis, & vigiliis, & orationibus persistens, reatum ingemuit, & reliquum vitæ spatium vere pœnitendo explevit.

[168] Deinde Prior Thumbertus, & Secretarius Radulphus, consentientes consilio nequam; [necnon Prior & Secretarius eis sese non opponentes.] qui murum se ponere debuerant pro domo Israël, sed favore & humana decepti gratia, Episcopo in desideriis animæ suæ paruerant (cum Deo esset magis parendum quam hominibus) quia hominibus placuerunt confusi sunt, quoniam Deus sprevit eos, sicut mirabilis patefecit eventus. Subito enim justi judicis Dei vindictam simul & reatus supplicium senserunt, & vexati sunt tribulatione malorum & dolore, infirmati videlicet; nec fuit qui adjuvaret. Ex his superior Paralysi morbo incurabili percussus, omni pæne membrorum motu ac linguæ privatur officio; alter vulnere correptus letali, præ nimia doloris angustia, facies illius tumescere cœpit; quæ totam maxillam verterat in saniem, & molestiæ gravitas in vulnus dissipaverat. Sicque continuo in suppliciis gementes, utrumque inutilem reddit languor: quibus cum nulla medicorum experientia proficeret, longe exitialiter cruciati dolendo exitu vitam terminaverunt, Deo vindice & S. Ætheldreda, ideo quod posuerint adversus eam mala pro bonis, & odium pro dilectione, qua eos enutrivit & exaltavit, ipsi autem contemnentes spreverunt eam.

[169] In tempore prædicti Episcopi Rex piissimus Anglorum Stephanus mortuus est, [Ille empta filio Thesauraria regia,] cui successit in regnum cognatus ejus Henricus, quem post se heredem elegerat… collegit autem æs multum nimis, aurum & argentum in expensas militum, ad c Tholosam civitatem Aquitaniæ impugnandum. Cernens vero Episcopus Nigellus Dominum Regem in tanto negotio pecuniis egere, conductum accepit, atque ab eo ministerium inter Curiales. Thesaurariam scilicet, emit quadringentis libris filio suo, Richardo nomine, apud monasterium in Ely educato, magnæ calliditatis & prudentiæ juveni, a quo & per quem domus illa non parvis lædebatur adversis. [Lincolniēsi Episcopo vendit pallam Sanctæ ab Emma Regina donatam:] Cumque non haberet unde redderet, vestes ac vasa ac quæque concupiscibilia de domo S. Etheldredæ sumpsit; dicens sibi semper sufficere quæ illic erant. Insuper & pallam eximiæ paraturæ auri & gemmarum, quam Emma Regina in velamentum sepulcri sanctæ Virginis obtulerat, accepit; atque Monachis invitis Episcopo Lincolniensi exposuit pro nummis: quam similiter altera vice cum aliis bonis ecclesiæ transposuerat; sed Monachi es suis inopiis, ne tantus ornatus fraudaretur a loco, redemerant.

[170] Contigit itaque tunc Episcopum d Lincolniensem, pro causis suæ Ecclesiæ Romam ire, Præsulatum agente Domino Papa Eugenio, e cui ob gratiam illius captandam offerre voluit eamdem pallam. [quam cum Eugenius Papa reddi jussisset,] Sed ut vidit Dominus Papa Apostolicus, & ipsam diligentius intuens clara luce, pretium tanti vestimenti admiratus, intellexit de aliqua famosa & antiqua fuisse ecclesia. Inquisivit unde ornamentum tale veniret: & cum deprehendisset de Ely fuisse, sub interminatione Apostolica jussit illuc, remota omni occasione, suum reportare ornamentum. Expletis ergo necessariis, ex quibus compulsus est Episcopus Romanos adire apices, Angliam rediit, [referens] quam secum detulerat pallam, & aurum cupiens de ea emolire. Invenit autem aurifices & aurifusorios qui votum suum de opere explerent. Manus illi apponunt, forfices applicant, pretiosum aurifrisium scindere parant, [frustra ab ea ille aurum resecare nititur:] sed ut lapis aut æs contra acutissima ferramenta diriguit. Tentarunt iterum atque iterum: sed inanis fit conatus ipsorum: dicimus enim atque confidimus, ex voluntate sanctæ Virginis fieri debuisse. Nam Monachi illico velum Matris suæ cum gemitu lamentabantur fuisse abstractum, & dato pretio quod injuste amiserant denuo receperunt, gratias agentes illi pro cunctis beneficiis ejus.

[171] Postea f memoratus Episcopus fuit suspensus a Papa Adriano pro bonis Ecclesiæ suæ dispersis, & ab eodem Papa a sententia suspensionis relaxatus, [cetera quoque ablata cogitur restaurare.] precibus & postulatione Regis Henrici & Archiepiscoporum & Episcoporum Angliæ tali tamen conditione, ut in præsentia Theobaldi Archiepiscopi Cantuariensis jurejurando promitteret, ut bona Ecclesiæ suæ, pro quibus suspensionis sententiam meruit, restauraret, g alienataque & abstracta ad ecclesiam revocaret… Item prædicto Episcopo mandavit Thomas Cantuariæ Episcopus, quod Sacristariam Elyensem, quam cuidam Clerico uxorato tradiderat, Monachis restitueret. h

§. II. Ex continuatione Elyensis Anonymi.

[172] Prædicto Episcopo successit Galfridus Rydel, [Sub novo Episcopo restauratur feretrum Sanctæ] Archidiaconus Cantuariensis … Ipse multa ornamenta, per prædecessorem suum abalienata remedit, & duo latera feretri S. Etheldredæ, & partem tumuli de argento perpulchre reparavit. Quartus ab hoc Galfrido alius Galfridus de Burgo Episcopus sextus anno MCCXXV consecratus,… fecit magnam partem tumuli cum feretro S. Etheldredæ inaurari; ad cristam autem faciendam dedit magnum & magni pretii discum argenteum. Episcopo autem decimo sexto, Joanne Hothum Sedem tenente, Frater Alanus de Walsyngham anno MCCCXXI ex Suppriore factus Sacrista, munus hoc administravit usque ad XXV diem mensis Octobris anno Domini MCCCXLI fere per viginti annos: in cujus tempore … in nocte ante diem festi S. Ermenildæ, post Matutinas in capella S. Catharinæ decantatas, eo quod in choro propter imminentem ruinam illas decantare Conventus non audebat; facta processione ad feretra in honorem S. Ermenildæ, [& ruente super chorū turri] & Conventu in dormitorium regrediente, vix paucis Fratribus in lectulos suos ingressis; ecce subito & repente ruit campanile super chorum, tanto cum strepitu & fragore, veluti putabatur terræmotus fieri, neminem tamen lædens nec opprimens in ruina. Aliud etiam contigit mirabile, miraculo potius adscribendum quam naturæ, quod in illa horribili ruina & lapidum collisione maxima, unde tota fere tremebat Elyensis villa, illa tamen pulchra i & magna fabrica, [illius Mausolæū manet integrum.] eminens super sanctarum Virginum sepulcra, protegente Deo & meritis suæ dilectæ Virginis Ætheldredæ, ut speratur, ab omni læsione servata est & fractura, unde Christo sit gloria.

[173] Ex hoc eventu, damnoso nimis & lamentabili, Alanus de Walsingham Sacrista dolens vehementer & tristis effectus, [Restaurandæ ruinæ intento sacristæ] quo se verteret, vel quid ageret, ad tantam ruinam resarciendam, nesciebat. Sed resumpto spiritu, in Dei adjutorio & suæ piissimæ matris Mariæ, necnon & in meritis sanctæ Virginis Etheldredæ plurimum confidens, manum misit ad fortia: & primo lapides & ligna quæ conciderant in illa ruina, cum magno labore & expensis variis extra ecclesiam fecit absportari, & ipsam de pulvere nimio qui ibi erat celeritate qua potuit emundare, & locum in quo novum campanile fuisset constructurus, per octo partes arte architectonica mensuratas, in quibus octo columnæ lapideæ, totum ædificium supportantes erigerentur, fodere fecit…

[174] [nova accedit afflictio] Eodem anno quo campanile corruit, aliud contigit infortunium, sibi valde tædiosum: quia non obstante urgente necessitate, pro prædictæ ruinæ reparatione, plus quam viginti libras argenti, sicut fatebatur, exposuit in inquisitione hujusmodi negotii & prosecutione. Nam quidam malignæ mentis homines, filii diaboli, suæ salutis immemores, ingressi sunt nocturno tempore S. Etheldredæ basilicam; & Crucem auream, quam contulit gloriosus Rex Ædgarus Elyensi ecclesiæ, ob signum libertatis suæ atque munificentiæ, patibulo latitudinis unius palmæ affixam cum duabus imaginibus de auro, & cum laminis aureis ac mirifico opere auri purissimi trifarie locato perulis & gemmis pretiosis adornato, duos etiam Textus eum laminis argenteis furati sunt: & ad partem Australem turris exterioris in loco dicto Quenesboure Crucem prædictam & imagines aureas, omni ornatu pretioso de patibulo, [furtim sublata Cruce aurea,] necnon & laminas aureas de Textibus abstraxerunt; & nuda ligna furtive spoliata ibidem reliquerunt; & dictam Crucem cum imaginibus, & quidquid residuum quod pretiosum erat, secum Eondonum detulerunt.

[175] Et cum ibidem pervenissent, ille auctor sceleris & doli artifex, [quam prædo frustra conatus frangere in cloacam abdit,] qui major erat inter eos, prædictam Crucem arripuit, & brachia ad corpus fere reclinavit, super incudem posuit, malleum arripiens manum erexit & dictam Crucem cum imaginibus frangere & conflare cogitavit. Sed in ipso conatu operis ipsum virtus Christi & Mariæ Virginis ita corripuit, quod manum ad percutiendum erectam deorsum dirigere non potuit. Unde stupidus & quasi amens effectus, pœnitentia quadam infructuosa dixit: Timeo ne istud execrabile factum confusio fiat omnium nostrum. Et arripiens Crucem & imagines, panno lineo involvit, & in quandam cloacam irreverenter & latenter projecit & abiit. Sed justum Dei judicium non sinebat eum in suis operibus perversis diutius delitescere: imo modicum post cum suis complicibus captus est, & apud Newgate k [civitatis] Londoniensis cum iisdem positus in carceribus. Ubi cum parumper in vinculis jacuisset, [& in carcere positus] visio quædam una nocte sibi apparuit, propter quam in terrorem maximum & stuporem versus, horridum nimis & terribilem clamorem emisit.

[176] Eo audito, præ timore exterriti sunt custodes & carcerati omnes; [graviterq; a Sancta per visum increpitus,] & accensa lucerna ingressi sunt carcerem, tanti clamoris tamque horribilis quærentes causam. Quibus miser ille respondit: Apparuit mihi jam Virgo Deo dilecta Etheldreda sancta, vehementer me objurgans, & terribiliter comminans, pro sacrilegio quod commisi in ecclesia sua Elyensi. Et exposuit eisdem res gestas per ordinem, qualiter prædictam Crucem & imagines aureas de Elyensi tulit ecclesia, & panniculo involvit lineo, & in cloacam projecit, non designans eis locum usque ad Fratris Roberti Bykeling Feretrarii & Monachi Elyensis adventum. Qui quidem Fr. Robertus loca diversa perambulavit, ad inquirendum si forte alicubi sanctas Reliquias invenire posset. Tunc Londonii, nutu, ut creditur divino, adfuit: & auditis hujusmodi rumoribus ad locum carceris properavit. [Monacho Elyensi locum indicat:] Quo veniente, palam sibi & cunctis adstantibus locum, ubi dictam Crucem & imagines projecit, indicavit: & continuo dictus Fr. Robertus cum Balivis civitatis ad locum designatum perrexit; & illas sanctas Reliquias de illo loco spurcissimis nimis fordibus & fœtoribus abominabiliter inquinatas assumpsit, & majoribus civibus illius civitatis ostendit. Coram quibus tantam invenit gratiam, [qui Crucē domum refert.] quod Crucem & imagines secum ad Elyensem detulit ecclesiam. In cujus adventu, ob Crucis reverentiam, totus Conventus ad valvas ecclesiæ processit ei obviam. Et d. Fr. Robertus ibi, coram Clero & populo, de d. Crucis inventione & miraculis factis ædificatorium retexit sermonem.

[177] Prætereundum non est sub silentio quoddam miraculum, [An. 1333 Vicarius Westoniensis] quod fecit Deus ad ædificationem multorum, meritis suæ sanctæ Virginis Etheldredæ, anno Domini MCCCXXXIII. Vir quidam [erat] vitæ laudabilis in villa de Weston, juxta l Spaldinge Lincolniensis diœcesis natus & educatus, nomine Henricus, qui a juventute sua semper creverat in melius, ita quod per processum temporis in sacris Ordinibus constitutus, in Sacerdotem suis exigentibus meritis erat demum ordinatus. Hic postmodum, propter conversationis honestatem, ac morum probitatem, ad Vicariam ecclesiæ de Weston fuit præsentatus, & in ipsam Vicariam Vicarius inductus & institutus: qui ecclesiam suam per multa dierum spatia honestissime rexit, & parochianos suos verbo pariter & exemplo saluberrime instruxit. Sed anno Domini MCCCXXXII contigit Vicarium adversa valetudine detineri, [angina letali correptus,] & morbo, qui squinancia m dicitur, in collo, gutture & maxillis cœpit vehementer intumescere, & gravi vexari dolore; ita quod loqui non poterat, vel aliquid aliud præter salivam, & hanc de difficili deglutire: unde omnes amici & familiares sui, de vita ipsius desperantes, nihil aliud nisi mortem in proximo sibi imminentem destinabant.

[178] Erat autem amicus suus vir religiosus, D. Joannes de Bercham, Monachus & Supprior ecclesiæ Conventualis de Spalding. [voto S. Etheldredæ facto,] Hic audiens ipsum dira ægritudine laborare, venit ad eum visitandi gratia, & si in aliquo poterat confortandi. Et accedens ad locum in quo jacebat, quæsivit de statu suo: sed non respondit ei verbum, eo quod loqui non poterat: visum tamen & auditum ante omnes alios sensus, præter gustum & loquelam, sanos & integros habebat. Et dixit ei vir religiosus: Henrice, audistine aliquando de illa gloriosa Virgine Etheldreda de Ely, qualiter Deus per merita ipsius multa & varia operatur miracula; præsertim de illo morbo, in quo tu jam laboras, qui dicitur squinancia, quoniam ex hac infirmitate & ipsa decessit? Est etiam ibi quædam benda, quæ in collo moriendis fuit circumligata, celerem patientibus hanc infirmitatem, meritis sanctæ Virginis conferens sanitatem. Ideo tibi consulo, sicut amico carissimo, eo quod loqui non vales, tota mentis devotione Deo & beatæ Virgini te commendes, atque ipsam apud Ely te visitaturum toto corde devoveas, si te a lecto ægritudinis tuæ convalescere & sanum fieri contingat. Et ille, elevatis oculis ac manibus devotione qua potuit erga Deum & sanctam Virginem ostendit, & per signa exteriora, quod consilio dicti senis acquievit; & ille confortans ægrotum simul & exhortans recessit.

[179] Sequenti autem nocte cœpit paulisper dormire: & Sanctimonialis quædam femina, [ab eadem sibi apparente subito sanatur] decora valde, sibi apparuit dormienti, sciscitans ab eo qualiter secum erat: & confortavit eum, & apprehendens digitum suum proprium in imo gutturis sui forinsecus posuit; illum leviter attrahens sursum, per locum ubi vim sentiebat doloris, quousque digitus pervenisset ad fauces infirmi: & statim disparuit. Ille vero confestim evigilans oscitavit fortiter; & erupit in os ejus quædam massa congelata, instar ossis vel lapidis indurata: & exponens illam in manum suam, statim locutus est, vocans famulum suum, & dixit ei: Cito accende candelam, & veni ad me. Et accensa candela venit ad dominum suum, admirans valde quod ita subito loquebatur. Et ipse aperiens manum suam, vidit massam illam, habentem mensuram unius pollicis & amplius in longitudine & in maxima quantitate. Et convalescens de diebus in dies, sanus factus est: narravitque amicis suis & aliis quamplurimis per ordinem illam quam viderat visionem: quoniam per merita B. Etheldredæ a sua liberatus est infirmitate: & postmodum nacta opportunitate, vota, quæ pollicebatur Deo & S. Etheldredæ, decrevit maturius explere.

[180] Et assumens massam illam sic congelatam, iter versus Ely arripuit. Et cum ibi pervenisset, [atque in Ely veniens,] ad feretrum sanctæ Virginis accessit, sua persolvens vota laudis. Quo peracto fecit sibi accersiri Monachum quemdam. F. Willielmum de Spalding, quoniam sibi notus erat & familiaris, a tempore quo idem F. Willielmus fuerat secularis; narravitque sibi & confratribus totam istius miraculi seriem, rogans attentius, quod Priori & Conventui istud innotesceret: & addidit, dicens: Non sum ego falsidicus, [testatur miraculum in se factū.] teste Deo, ut narrem vobis blandiendi causa falsa, vana & frivola: sunt manifeste vera & aperta, quæ circa me Deus, meritis suæ sanctæ Virginis, operatus est magnalia. Et continuo d. massam congelatam tradidit præd. F. Willielmo, deprecans eum assidue, ut sumptibus suis faceret argento illam includi: & ad feretrum S. Etheldredæ, ad perpetuam hujus miraculi memoriam dependi: quod & factum est. Supplicavit etiam Fratribus, ut ad honorem & reverentiam S. Etheldredæ, si qui illorum in partibus suis advenissent, ad illum familiariter declinarent; quoniam illos gaudenter susciperet, & eorum adventu lætus foret. Et valedicens Fratribus ad propria recessit…

[181] Tempore venerabilis Dom. Thomæ n Elyensis Episcopi, [An. 1349 miles graviter vulneratus in Syria,] quoddam contigit miraculum, huic exili opusculo merito annectendum. Regnante Domno Eduardo, tertio post conquæstum o Rege Anglorum victoriosissimo, anno Incarnationis Dominicæ MCCCXLIX & regni ejusdem Regis XXIII, ac Pontificatus ejusdem Patris nostri Thomæ anno V; quidam armiger, natione Anglus, in rebus bellicis strenuus, & arma bellica ab adolescentia sua viriliter prosecutus, optimi viri filius Ioannis de Hynton, Hugo vocitatus, cum fratre suo D. Willielmo de Hynton Milite in transmarinis partibus & in regno Hispaniæ, in exercitu Christiano contra inimicos Crucis Christi properavit ad p bellum: qui cum ceteris Christianis contra Saracenos viriliter dimicavit. [invocata Sancta,] Contigit autem in illa die bellum vehementer urgeri: & cum varius sit eventus bellorum (quia nunc hos nunc illos consumit gladius) multi utriusque exercitus corruerunt: inter quos Miles ille strenuus cecidit Willielmus de Hynton; & ipse Hugo in illo conflictu lancea dira confossus est in osse lumborum suorum: & ita firmiter & profunde d. lancea intravit in osse, quod illam evelli pati non potuit præ dolore. Unde de humana ope desperans, ad divinum confugit adjutorium, B. Ætheldredam crebrius & devote invocans, ac suppliciter efflagitans, ut Deus meritis, almæ suæ Matris, ipsum in illa arcta necessitate, sua consolaretur pietate.

[182] [non solum ab inhærente lancea liberatur,] Et statim post manum misit ad lanceam, & illam ita leviter extraxit, acsi in carne solum fuisset infixa. Sed ex nimio labore vulneris, ac in illo conflictu oppressione fatigatus, in lectum decidit graviter infirmatus. Qui per medicos & chirurgos varios medicinam secundum artem suam sibi porrigentes, nullo illorum potuit curari medicamine: sed semper interim invocavit dilectam Matronam Etheldredam, ut suis precibus sacrosanctis Dominum Deum exoraret, quod a dira ægritudine, quam patiebatur, ipsum clementer liberaret. [sed etiam a relicta inde debilitate summa,] Illi vero in oratione & devotione perseveranti, apparuerunt quadam nocte quatuor venerabiles matronæ Religiosæ: quarum una, ut sibi visum fuerat, ceteris honore præcellens, pannum sericum, ad modum manutergii, vario colore diversimode listatum q gestabat in brachiis; dixitque ad illum, Amice, qualiter est tecum? At ille: Valde male. Et confortans illum dixit: Confide, fili, sanaberis in brevi. Et accipiens pannum sericum inclinavit se, & involvit lumbos ejus, hiante vulnere sauciatos. Et sic illo tactu confortatus est, quod vix aliquem sentiebat dolorem: & sicut postea fatebatur, quod ipse numquam in tota vita sua, tam delectabile tamque suave corpori vel carni suæ aliquando sensit adhæsisse.

[183] Et erigens se Virgo illa venerabilis; ait ad illum: Ubi est lancea illa, [votumque ut jussus erat solvit in Anglia,] cum qua vulneratus fuisti? At ille respondit dicens; Nescio, Domina mea reverenda. At illa: Quære illam diligenter, & inventam offer ad me apud Ely. Et continuo quatuor illæ Matronæ venerabiles disparuerunt: & ipse paulatim convalescens, nihil medicinæ ulterius vulneri apposuit, nisi tantum lanam & oleum: & tempore modico sanus factus est, per merita (ut creditur) B. Ætheldredæ Virginis. Qui etiam d. lanceam quærere fecit diligenter per triduum: sed tandem inventa est in custodia cujusdam Militis prædicto Hugoni amici familiaris. Assumens itaque caput lanceæ prædictæ, detulit illud secum in Anglaim; & cum venisset ad Elyensem insulam, ipse cum fratre suo Radulpho de Hynton, ad istam pervenit ecclesiam, & ad feretrum B. Ætheldredæ illud obtulit cum summa devotione, ac super paxillum ferreum ibidem ad miraculi hujus memoriam infixit.

[184] [Monachus ex angina moriturus,] Aliud quoque præclarum contigit miraculum… r Vir quidam bonus & religiosus, D. Ioannes Lavenham, Monachus ecclesiæ sancti Regis Edmundi, circa Passionem Domini in Quadragesima cœpit infirmari, & morbo squinanciæ in collo, gutture & maxillis graviter intumescere & vehementer vexari; ita quod manducare vel bibere seu etiam loqui non poterat, unde nil aliud nisi mortem ipsius credebant æstimandum: quapropter certi Fratres de Conventu deputati fuerunt ad custodiendum, confortandum & cum opus fuerit consolandum Fratrem infirmum, sicut moris est inter Religiosos facere Fratribus, in extremis laborantibus: [post votum Sanctæ factum,] ut diligenter observantes statum infirmi, proponendo sibi crebrius verba ædificatoria de passione Christi, de misericordia Dei, & alia hujusmodi consolatoria, expectarent aut Fratris languidi meliorationem aut ultimi spiritus exhalationem. Ipse vero interim ex toto corde, jugiter & devote in mente sua, eo quod loqui non valebat, Deum deprecatus est, ut meritis S. Ætheldredæ dolorem, quem dire passus est, leniret; &, si suæ pietati complaceret, sanitati iterum restitueret.

[185] His itaque gestis circa Paraseven s Domini, ægrotus ille paululum cœpit dormire, & visionem quamdam habuit, quod fuit in una parva capella, [ab ipsa apparente jubetur ei offerre annulū suum:] quæ infra illam ecclesiam fuit statuta; & ibi quædam venerabilis Matrona, Religionis habitu induta, sibi apparuit: quæ confortans eum, collum, guttur & maxillas, ubi dolorem sentiebat, circumquaque manibus suis leviter palpavit, & hoc facto se egredi dissimulavit, & paulo post reversa, dixit ad illum: Duos annulos habes aureos: offer unum ex his apud Ely ad me, quoniam illum habere volo de te. Et his dictis disparuit. Et statim evigilans clare locutus est, vocans suos, quos habuit secum pro custodia sua deputatos. Qui audientes illum loquentem, [& subito sanatus] admirati sunt valde; & magno repleti gaudio, sciscitabantur ab eo, quomodo tam cito loqueretur; qui multis retro diebus verba proferre non potuit. Et ille, exponens eis visionem quam vidit, quod per merita S. Etheldredæ cito sanus fieret, [in Ely venit.] asseruit. Unde quidam earum, prætextu istius miraculi, S. Ætheldredam apud Ely nudis pedibus peregrinando se visitaturos promittebant, alii vero alia vota emittebant: qui postmodum apud Ely venientes vota sua devotissime persolvebant. Denique ille præfatus Domnus Ioannes, cum sanus fuit & validus corpore, iter apud Ely pedibus gradiens cœpit arripere, illum annulum aureum, per S. Etheldredam requisitum, secum deferens. Quo perveniens d. annulum, saphyro nobili ornatum, habentem & minuta grana lapidum diversorum in circulo per gyrum, obtulit B. Ætheldredæ maxima mentis devotione, ubi feretrum ipsius Virginis ostenditur populo venienti, ad honorem Dei & hujus miraculi ostensionem … t

ANNOTATA D. P.

a Godwinus ei ad laudem vertit; quod cum Stephanus, Blesensis Comes, contra juramentum Henrico Regi præsticum, regnum Mathildi filiæ Henrici debitum occupasset, induci numquam potuit, ut illam desereret; & quia illius partibus semper adhæreret, a Stephanitis multa passus est. Sed non adeo constantem fuisse, quin pacem Regis Stephani quæsierit hinc apparet. Quo jure autem niteretur Stephanus declarat Alfordus noster, ad an. 1135; agnoscit tamen potiorem Mathildis causam fuisse, cui etiam Proceres omnes patre adhuc vivo juraverant fidem.

b In libro quidem miraculorum aliquid postea de his scripsit Thomas num. 113 & seqq. sed brevius quam hic polliceatur.

c Civitatem illam tunc tenebat Raimundus V, cum titulo Comitis Tolosani subnixus potentia Regis Franciæ Ludovici Junioris qui ei sororem desponsarat. Quo jure autem civitatem teneret accurate describit Guilielmus Catel lib. 2 cap. 5. Henricus nihilominus, qui ultimi Aquitaniæ Ducis Guilielmi filiam Alienor, a Franco repudiatam matrimonio sibi junxerat, cum reliqua ejus hereditate etiam Tolosam vindicabat, sibique ut supremo Domino homagium præstari a Raimundo volebat: hoc autem recusante, obsedit civitatem an. 1159, sed ut ait Hovedenus quamvis ibi diu fuisset & thesauros in variis impensis exinanisset, nihil ibi proficiens imperfecto negotio recessit.

d Roberto de Chesney, ab an. 1147 ad 1183 Lincoln. Episcopo.

e Imo Alexandro III, qui anno 1159 Pontificatum inierat: nam Eugenius III obiit anno 1154 anno Henrici II primo.

f Antea id factum oportuit: agitur autem de Episcopo, non Lincolniensi, sed Eliensi Nigello, qui suspensus fuit ab Adriano IV, Eugenii prædicti post Anastasium IV successore, cujus extant varia Brevia in Chartulario Elyensi, quorum primum ipsimet Nigello inscriptum Beneventi VIII Kal. Martii, sub pœna suspensionis mandat, quatenus infra tres menses a susceptione litterarum, possessiones ecclesiæ, quas contra promissionem in sua consecratione factam alienasse & distraxisse cognoscitur, in eum statum, in quo fuerant cum ad Elyensis ecclesiæ regimen fuit assumptus, non differat ullatenus revocare. Quod & significat alio Brevi ejusdem datæ ipsis Monachis, qui fuerant contra eum questi. Cum autem Nigellus excusasset Regis absentiam, cujus præsentiam ei restitutioni faciendæ necessariam esse causabatur; aliis litteris, Theobaldo Cantuariensi Archiepiscopo datis apud Lateranas XVI Kal. Aprilis, significat Papa, quod eidem a proximo festo S. Luciæ (credo ad proximum festum legi debere) inducias ad hoc faciendum duxit indulgendas. Interim vero suspensionis sententiam, quam, inquit, in eum promulgavimus, relaxamus.

g Extant ibidem Brevia super ea re data, primum quidem Regi absque nota diei; secundum vero Theobaldo prædicto, tertium ipsi Nigello, utrumque signatum, Lateranis XVII Kal. Februarii; ac denique duæ chartæ ipsius Nigelli, quibus statuit quod Monachi possideant ecclesias suas & libertates: sed, quantum reor, parum efficaciter.

h Extant omnino quinque super hac re ejusdem S. Thomæ mandata & monita, quibus aliquid effectum esse, licet non appareat; rem tamen utcumque tunc fuisse compositam, persuadent Nigelli litteræ in Monachorum favorem, ibidem & in Chronica reperiendæ.

i Ejus si adhuc supersit aliquid, libenter accipiam delineationem, & operi huic vel supplemento inseram.

k Id est Porta-nova, ubi etiam nunc sunt celebres carceres.

l Est Spalding oppidum Hollandiæ, sic dictæ regionis in confinio Lincolniensis & Cantabrigiensis diœceseon, haud procul ab æstuario quod Mætaris Ptolomæus vulgo the Washe appellat; ipsum Weston non ostendunt tabulæ, nominat tamen Spedus in indice ad illam tabulam alphabetico locorum.

m Squinancia, Latinis Angina.

n Thomas Lyldus, ex Ordine Prædicatorum, rejecto Elyensi Priore Alano, ab Innocentio VI Avenione constitutus & ordinatus 1344.

o Post Henricum III an. 1273 defunctum tres consequenter Eduardi regnarunt; quorum ultimus coronam accepit an. 1317, 25 Januarii; anno 1329 etiam Rex Franciæ futurus, nisi ex parte matris propiori ad Coronam, lex salica obstitisset.

p Ad fretum Gaditanum sita Heraclea in Hispania Bœtica, cujus nunc rudera supersunt, vulgo Gibraltar vetus dicta, Christianorum fortitudinem exercuit anno isto, obsessa ab eodem qui ipsam amiserat Alfonso XI Castellæ Rege, sed Granatensibus Mauris obsidentes identidem fatigantibus, ex superveniente in exercitu mortalitate, diuturnæ obsidionis labor irritus cecidit, cum Rex ipse ei esset immortuus 26 Martii 1350.

q Lista, Belgis lyst, ora, limbus, de qua voce multa invenies apud Cangium.

r Omitto, & aliis corrigendas relinquo notas temporis in Ms. nostro perperam sic digestas: Anno Domini MCCCLV (in margine scribebatur 1357). & Regni D. Eduardi tertio post conquæstum illustris Regis Angliæ anno XXIX; nullus enim prædicto anno Eduardus regnavit & Guilielmus Normannus, Conquæstor nuncupatus, regnum obtinuit anno 1066.

s Anno prædicto 1357 Pascha celebratum fuit 9 Aprilis.

t Sequuntur adhuc alii Episcopi quinque quorum ultimus Philippus de Morgan obiit VIII Kal. Novembris 1434: sed nullius eorum tempus aliquod suggerit quod huc referri possit.

DE SANCTO HIDULPHO
DUCE LOBII ET BINCHII IN BELGIO.
Sylloge de titulis, actis, & cultu.

INITIO SEC. VIII.

[Commentarius]

Hidulphus Dux Lobii & Binchii in Belgio (S.)

G. H.

Floruerunt seculo Christi septimo in Austrasia Belgica duo, sanguinis nobilitate & vitæ sanctimonia illustres, Pippinus & Hidulphus. Ille sub Chlothario II, Dagoberto primo & hujus filio Sigeberto Dux & Major-Domus, & in ea potissimum ditione possessiones suas habebat, quæ nunc Brabantia appellatur, uti latius deduximus ad ejus Vitam XXI Februarii. [Ducis titulus,] Ast S. Hidulphus, multo junior, erat ex Principibus Regum Majoribus sub Pippino Herstallio, dicti B. Pippini per S. Beggam filiam nepote. De quo hoc XXIII Junii agimus. Ægidius Waudræus, multa de S. Hidulphi prosapia Regia & variis dominiis congerit, quæ non merentur referri, multo minus operose refutari. Fuit & B. Pippino primo & huic S. Hidulpho titulus Ducis tributus, quia primariam apud Reges tenebat dignitatem; & quia hic postea Lobiis fuit sepultus, vulgo Dux Lobiensis habetur; majorique mendo in Gallicis Hannoniæ Annalibus Lovaniensis. Vixit autem circa ditiones hodiernæ Hannoniæ, quæ tunc erat sub Regibus Austrasiorum; non vero in regno Lotharingiæ, quod nomen fere ducentis annis serius inductum est. Hujus uxor S. Aya Comitissa, Montibus Hannoniæ deposita, [S. Aya uxor.] colitur XVIII Aprilis, ad quem diem Acta dedimus, conati ea a variis mendis purgare; quod & in S. Hidulpho conamur.

[2] Joannes Trithemius, lib. 3 de Viris illustribus Ordinis S. Benedicti cap. 303, ista congerit. Hidulphus, [Non fuit Episcopus nec Abbas Lobiensis.] ex Duce monachus Lobiensis, ac postmodum Abbas ibidem, & demum Episcopus Lobiensis, vir magnæ sanctitatis & meriti, multis virtutibus fertur claruisse: cujus gesta habentur. Festum ejus agitur IX Kalendas Octobris. Dein lib. 4 cap. 231 eadem his verbis confirmat: Hidulphus, Abbas Lobiensis & Episcopus ibidem, vir sanctus & Deo multum dilectus, cum esset Dux potens & dives, omnia quæ habuit pro Dei amore relinquens, in præfato cœnobio Monachus factus, deinde Abbas, postremo Episcopus, innumeris fertur miraculis claruisse atque virtutibus. Hæc Trithemius, quem more suo descripsit auctor Kalendarii Ms. Sanctorum Ordinis S. Benedicti, ad dictum diem IX Kalendas Octobris, sive XXIII Septembris, qui ista habet: S. Hildulphi, Episcopi & Abbatis Lobiensis. Arnoldus Wion, non ad IX Kalendas Octobris; sed ad IX Kalendas, sive hoc XXIII Junii, citato Trithemio hæc scribit: Laubiis depositio S. Hidulphi, Ducis & Confessoris, & illius cœnobii Abbatis & Episcopi. Dorganius ipsum etiam adscribit Benedictinis & retulit ad hunc XXIII Junii: at Menardus omisit. Legerat hic forsan a Doctoribus Duacensibus, in Notis ad Natales Sanctorum Belgii a Molano editos, culpari erroris Trithemium, quod eum Abbatem & Episcopum scripsisset. Quænam gesta ejus legerit Trithemius, neque ipse explicat, neque nos assequimur. Forsan gesta hujus Hidulphi & Theodulphi Lobiensis Abbatis & Episcopi confudit, ac pro uno eodemque habuit, eo facilius quod contiguis ambo diebus colantur: nam de S. Theodulpho agemus XXIV hujus mensis.

[3] Porro quam fuerit S. Hidulphus inter Austrasios genere, opibus, affinitatibus, & auctoritate clarus, & quam ad propagandum Numinis cultum promptus, indicant Acta antiqua S. Waldetrudis, fundatricis Parthenonis Canonissarum Montibus Hannoniæ ad diem XVIII Aprilis illustrata. [S. Waldetrudi locū emit & splendida habitacula construit:] Nam ut dicitur num 7 cum S. Waldetrudis esset a S. Gisleno monita, ut in monte Castriloco dicto cellulam sibi construeret; statim misit ad quemdam illustrem virum, Hidulphum nomine, qui per idem tempus valde inclitus & nobilis erat, & per conjugem suam eidem famulæ Christi propinquus extiterat. Hunc ergo solicite postulavit, ut supra dictum locum, quem sibi Divina clementia per famulum suum designaverat, a suis possessoribus dato pretio emere debuisset, illicque habitaculum sibi ad Domino serviendum præparare non negaret. Cujus precibus mox ille libenter acquiescens, locum, quem Christi famula poposcerat, emere curavit: eique in vertice montis ipsius, arbustis & vepribus radicitus abscissis, [quibus subversis] domum ad habitandum magna paravit solertia. Sed cum S. Waldetrudis domus extructæ splendorem non ferret, eaque subito turbine esset eversa; Tunc prædictus vir Hidulphus in ejusdem montis latere, ei parvum & sanctæ religioni congruum habitaculum simul & oratorium, in honore S. Petri Apostoli dedicatum, [facit humilius aliud.] ubi ipsa illi designaverat, restruxit. Id factum est circa annum DCLXX, quando S. Autbertus Episcopus Cameracensis, cum dictæ Waldetrudi velum sacrum imposuisset, die XIII Decembris ex hac vita ad Dominum migravit.

[4] [Lobiensi cœnobio præficit S. Ursmarum,] Aliud summæ pietatis & religionis promovendæ studium videtur eluxisse, per adjutorium præstitum S. Landelino, in ædificandis quatuor monasteriis, de quibus egimus ad hujus Vitam XV Junii. Ex his primum fuit Lobiense, cœptum construi circa annum DCLXX, & perfectum intra quindecim circiter annos. Tum ut in Lobiensi Ms. ad caput 1 Vitæ S. Ursmari citato legitur, post discessum Laubaco S. Landelini, B. Ursmarus accersitus a Pippino seniore (sub quo regnaverunt Theodoricus, & filii ejusdem Chlodovæus & Childebertus, filius quoque Childeberti Dagobertus) idem monasterium suscepit regendum per Hidulphi interventum, qui erat unus ex Principibus Regis majoribus. Et Sigebertus in Chronico ad annum DCXCVIII; S. Ursmarus, inquit, per interventum Hildulphi Ducis, Lobiense cœnobium a Pippino Principe ad regendum suscipit. Verum hæc mallem uno alterove anno citius fuisse collocata. Nam, ut in appendice II ad Vitam S. Ursmari Fulcuinus asserit; B. Ursmarus in exordio regiminis sui ecclesiam consecravit anno sexcentesimo nonagesimo septimo Dominicæ Incarnationis, decimo Septimo Kalendas Septembris, Domino in perpetuum regnante, Pippino autem Francis principante.

[5] Quamdiu postea vixerit S. Hidulphus non certo constat. Auctor Vitæ Gallicæ S. Ayæ conjugis S. Hidulphi & Waudreus, asserunt anno septingentesimo septimo Hidulphum Ducem obiisse Lobiæ, [moritur circa an. 707.] citaturque Chronicon Lobiense. Verum id non habetur in duplici apographo nostro, neque in illo quod tomo 6 Spicilegii Acheriani excusum invenimus. Verosimile tamen nobis videtur, ipsum circa illud tempus ad Christum migrasse, & quidem hoc XXIII Junii: quo die ex proprio Ecclesiæ Lobiensis Martyrologio illa verba profert Molanus in Auctario Usuardi, Laubiis Hidulphi Ducis & Confessoris. Idem Molanus, [Colitur 23 Iunii Lobii.] in Indiculo Sanctorum Belgii, addit & Lobii & Binchii festum ejus IX Kalendas Junii celebrari, quod postea confirmavit in Natalibus Sanctorum Belgii, ubi majus elogium edidit. Secuti Miræus in Fastis Belgicis, Fisen in Floribus Leodiensibus, Saussaius & alii. Monuimus ante Vitam S. Ursmari numero 5 Corpora Sanctorum octo, quæ Lobii asservabantur, Binchium, proximum Hannoniæ oppidum, [Corpus Binchii.] anno MCCCCIX translata fuisse. Inter ea sunt ossa S. Hidulphi Ducis, ubi etiamnum in veneratione existunt, & cum reliquis sacris lipsanis coram Alberto Principe Belgarum fuerunt visitata; & quotannis ineunte mense Julio, magno hominum concursu, debita cum veneratione circumferuntur. Translationis diem fuisse quartum Aprilis tunc annotavimus. Arnoldus Rayzzius in Hierogazophylacio Belgico pag. 288 indicat Lobii adhuc servari os magnum brachii S. Hildulphi Ducis: at corpus Binchii esse scribit pag. 318.

DE SANCTO IACOBO EPISCOPO TULLENSI
DIVIONE IN BURGUNDIA.
Sylloge de cultu, ætate, gestis, & loco sepulturæ.

SECULO VIII.

[Commentarius]

Jacobus Episcopus Tullensis, Divione in Burgundia (S.)

AUCTORIBUS G. H. & D. P.

Divione, urbe primaria Ducalis Burgundiæ, coli hoc XXIII die Junii Sanctum Jacobum, Episcopum Tullensem, scribit in Catalogo generali Philippus Ferrarius, allegans Kalendarium Divionense. Andreas Saussajus, longo eum encomio prosequitur, [Cultus,] sed non ex omni parte probando. Ita autem incipit: Tulli Leucorum depositio S. Jacob Episcopi & Confessoris: ubi melius scripsisset, Divione depositio S. Jacob, Episcopi Tullensis & Confessoris: nam eum Divione vita functum & depositum fuisse constat: sed progrediamur cum Saussajo: Qui, inquit, [ortus,] nobili loco natus in Leucorum finibus pago Lufaënsi ultra Mosam, expletis Divione ad S. Benigni cœnobium pietatis primordiis, ob multa gratiarum privilegia, quibus micabat, in Tullensem Episcopatum, post S. Hilduardi decessum, assumptus fuit: quo munere fungens omnium in se amorem pellexit, sobrietate & continentia, malorum fuga, bonorum cultu, devotionis spiritu, sanctæque religionis propagatione. [Episcopatus Tullensis,] Nam & decessorum Hilduardi & Bodonis sancta exempla æmulatus ædificandis monasteriis magnam operam impendit.

[2] Hæc ibi. Verum Bodi, qui & Leudinus longe. [decessor Bodo.] Jacobo senior sedit ante Deodatum Romanæ synodo sub Agathone subscriptum anno DCLXXX: sanctus autem Hilduardus non reperitur in Catalogis Episcoporum Tullensium: Sacra S. Jacobi ossa asservantur Teneramundæ, oppido Flandriæ Imperialis, sub Episcopo Gandavensi, ad Teneram fluvium, ibidem scaldi illabentem; in cujus territorio in Dinckelvenne glorioso fine eum quievisse anno DCCL, asserit Meierus, & de eo agunt Molanus atque Miræus in Natalibus & Fastis Belgicis ad diem XXIX Decembris. Huic tempori congruit ætas & Episcopatus S. Iacobi. Nam in confirmatione Privilegii, a S. Grodegango Episcopo Metensi factis monasterio Gorziensi, [Tempus Sedis] in Compendio Palatio publico, in Synodo congregata anno DCCLVI, regni Pippini VI, die XV Kalendas Iunii, subscripsit Iacob, peccator Episcopus, quem opinamur esse S. Iacobum Episcopum Tullensem, de quo hic agimus. Extat dictum Privilegium tomo 6 Conciliorum Labbei columna 1698. [Cum autem ex Hugonis Flaviniacensis Chronico Virdunensi habeatur, quod Madalveo Præsulatum Virdunensis ecclesiæ suscipiente (& suscepit anno DCCLIII) Tullensibus præerat Godo venerandus Episcopus, qui immunitatem civitatis & recuperationem chartarum igne consumptarum apud præfatum Pippinum Regem suæ acquisivit Ecclesiæ, inter hunc & Iacobum non videtur alius quisquam posse interponi.]

[3] Quæ deinde Saussajus de adventu S. Hildulphi Archiepiscopi Trevirensis ad S. Jacobum subdit omittimus addere, quia illa spectant ad præcedens seculum, quando ille in Vosagum accessit, uti accurate in Vita S. Deodati Episcopi Nivernensis, qui illum excepit, deducitur XIX Junii capite III. Varios autem aliorum errores rejecimus, lib. 4 Diatribæ nostræ de tribus Dagobertis Regibus Francorum cap. 5: eademque dicenda iterum erunt ad S. Hidulphi Vitam XI Julii. Vixit eodem seculo septimo, supra relatus S. Bodo Episcopus Tullensis, cujus Acta danda erunt XI Septembris. His ergo rejectis progredimur cum Saussajo, qui de Iacobo ait, quod deinde, Sanctorum illorum Pontificum egregiam virtutem imitatus, abdicato Ecclesiastico principatu, fortiterque seculi fastu calcato, postquam Apostolorum limina devotus visitasset, Divionem regressus; ultimam istic fixit stationem, ubi primos religionis favos jam olim delibaverat. [obitus & sepultura Divione.] Tandemque absoluto fortiter vitæ mortalis decursu, in summa animi tranquillitate, somno beatæ æternæque pacis consopitus, in Christo defunctus est. Corpus ejus, propter clara sanctitatis insignia, in crypta ad latus S. Benigni tumulatum fuit. Hæc ibi, quæ desumpta sunt ex Chronico S. Benigni, per Lucam Achereum Tomo I Spicilegii edito, ubi pag. 446 ista leguntur: Iacob, Tullensis urbis Episcopus, dum rediret Roma, incitatus fama miraculorum, quæ in hoc loco Dei operabatur clementia per S. Benigni merita; ad ipsius Martyris Christi advenit tumulum, cupiens a Deo veniam adipisci delictorum, per hujus gloriosi Martyris interventum. Denique cum per aliquot dies remorando ad tumbam ejus, cælorum penetraret intima, vocatus a Domino est ad cælestia regna: sanctique Benigni adjutus precibus, & in cælis cum eo gloriam, & in terra juxta ejus tumulum condignam accepit sepulturam.

[4] Addit Saussajus: inde postea Tullum relatum corpus, in S. Mansueti matricula repositum, splendore beatitudinis tam signis quam honoribus refulsisse. [Corpus Tullum translatū.] Coluntur S. Benignus, Presbyter & Divionensis Patronus, Kalendis Novembris; & S. Mansuetus, Episcopus Tullensis VIII Novembris. Denique in citato Chronico ista annectuntur: Cujus Jacobi soror, nomine Liliosa, [Liliosæ sororis donatio.] ad S. Benigni veniens limina, prædium suum (Brittiniaca-curtem vocatum, in confinio Tullensis & Lingonensis parochiarum) donavit S. Benigno Martyri, pro fratris sui sepultura. In quo loco Monachi hunc locum inhabitantes, ædificarunt ecclesiam in honore S. Benigni. Hæc ejus soror Liliosa, ut Virgo sacra, inter Sanctos refertur a Saussajo in utroque Indice, alphabetico & topographico; qui idem tamen hoc die post S. Jacobum ipsam refert, absque ullo Sanctæ aut Virginis sacræ titulo; ejusque oblationem ex dicto Chronico cum usitata sibi in talibus amplificatione commendat.

[5] His pridem ab Henschenio præparatis, idem Magnus Præpositus S. Deodati D. Franciscus Riguet, a cujus manu habeo tot illustrationes istius Vitæ ad XIX productæ, annis post Henschenii obitum quatuordecim, [Cultus ejus & aliorum plurium an 1628 inductus,] misit mihi Gallica lingua descriptum Systema novum Episcoporum Tullensium, quorum Chronologicum ordinem mire turbatum, & numerum non minus defectu quam copia vitiosum esse merito queritur. Is cap. 4 dicti Systematis, agens de SS. Alca & Celsino Episcopis: Hi duo, inquit, non inveniuntur prætitulati Sancti in aliquo veteri Breviario, Collecta vel Kalendario Tullensis Ecclesiæ ante annum MDCXXVIII: quod idem sequentibus Capitibus probabo de SS. Auspicio. Urso, Albino sive Allodio, [per communē omnibus Collectam in Breviario.] Dulcitio, Premone, Autmundo & Jacobo; & quod primum in Breviario anni istius MDCXXVIII cœpta sit usurpari omnibus communis Collecta, singulorum exprimens nomina. Sed in Breviario anni MDCLXXXIV merito reformata fuit ejusmodi Collecta, & omissis nominibus expunctus etiam est numerus Novemdecim. Ex isto Systemate fateor didicisse me, & præmisso Commentariolo Henscheniano inseruisse, notitiam Dodonis velut immediate Jacobum prægressi. Indidem etiam didici dubitare utrum hic S. Jacobus secessum sibi elegerit apud Benignianos Monachos, quod inter Tullenses vulgata opinione tenetur, de qua sic Præpositus, sane curiose & erudite.

[6] Ejusmodi opinionis testimonium antiquius non reperiens quam librum Ms. Tullensis Ecclesiæ, cui titulus, Liber Epitaphiorum Episcoporum Tullensium, qui est posterior anno MCCCCXXXVI, [Quod ante & post Episcopatum credatur Monachus Divione fuisse] credidi interrogandos Monachos Benignianos super ista traditione, qui rescripserunt, ejus nullum apud se vestigium reperiri; e contra ex Chronicis suis haberi, mero casu evenisse, ut Roma rediens Sanctus, apud se moreretur ac sepeliretur. Quare perquam verosimile mihi fit, locum Chronici præmemoratum, occasionem dedisse conjecturæ Tullensi, ut suspicarentur inde profectum Romam, ubi mortuum & sepultum ex vetustioribus memoriis legebant. Eamdem conjecturam arripuisse censeo Auctores hodierni Breviarii, [non aliunde fluxit quam quia ibi mortuus est,] quod dixi anno MDCLXXXIV excusum, ubi in secunda eaque nova de S. Jacobo Lectione dicitur, ante & post Episcopatum fuisse Monachus S. Benigni Divionensis; quod ipsi qui eo loci habitant Religiosi melius scire debuissent, si verum foret. Hactenus Præpositus.

[7] Ego si conjecturas sequi oportet, valde propendeo in eam quam suggerunt nomina Episcoporum, Attiniacensi conventui in Gallia præsentium anno DCCLXV, [Ipse an. 765 de monasterio Gemundias titulū sumit:] ubi observo Episcopos nonnullos, qui dimisso Episcopatu ad monasteria secesserant, titulo Episcopali retento, non ab ipso, sed a monasterio quod elegerant nuncupari, quod aliunde pluribus posset exemplis probari, sed sufficiunt ipsæ Attiniacenses subscriptiones, in quibus sunt; Williharius Episc. de monasterio S. Mauritii, Theodulphus Ep. de monasterio Laubias, Hippolitus de monasterio Eugendi. Iacob Episc. de monasterio Gamundias, Willibaldus Episc. de monasterio Achistadi. Hic ego Gamundias dici intelligo, quod vulgo Guemund Germani appellant. Habemus autem plura hujus nominis loca, ac nominatim in Lotharingia ad fluvium Saræ oppidum Metensis diœcesis, corrupte dictum Saar-Gemine caput Præposituræ Germundensis, & dimidia inde leuca Benedictini Ordinis Prioratum dependentem ab Abbatia Mediolocensi: qui Prioratus potest videri esse ipsum quod requirimus Monasterium Gamundias; olim fortassis multo quam nunc spectabilior locus, [hoc autem ad Saram fuit in Lotharingia,] & per se subsistens, aut saltem dependens ab opulenta quondam Abbatia Horenbacensi, nunc in oppidum totum hæreticum conversa, distans a dicto Prioratu atque ab oppido Saar guemine leucis quatuor, & in sortem Bipontani Ducatus deducta.

[8] Baudrandus, in sua Geographia præter hanc Gemundam ad Saram, alias quatuor indicat: sed ridiculum se facit (ut passim fere Franci, qui linguæ Teutonicæ ignari, [male interpretatum Gaudiamundi.] Teutonicorum nominum etymologias præsumunt tradere) quando Gemundam interpretatur Gaudia-mundi. Apud nos ipsi pueri sciunt, omnia nomina mond, mund, mind (quæ pro Dialecti varietate significant ostium fluminis) indicare loca ad alicujus fluvii vel rivi in majorem amnem se inferentis ostium posita.

DE BEATO LIETBERTO
EPISCOPO CAMERACENSI ET ATREBATENSI.

ANNO MLXXVI.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.
De Vita a Radulfo coævo accurate scripta, ætate, cultu.

Lietbertus, Episcopus Cameracensis & Atrebatensis, in Belgio (B.)

AUCTOR. G. H.

Floruit seculo Christi undecimo B. Lietbertus Episcopus, cujus virtutes & res gestas descripsit Radulphus, Monachus cœnobii sancti sepulcri apud Cameracenses ab ipso conditi. Auctor videri posset satis coævus, qui numero 2 allegat testes, [Vita auctore Radulpho Monacho] suis temporibus adhuc superstites sanctæ vitæ Gerardi decessoris in Episcopatu; qui tamen ante obitum B. Lietberti annis circiter sex & viginti vita functus fuerat; & num. 33 agens de Scythis in Pannonia grassantibus, cum illac transiturus esset Episcopus, Jerosolymam petens more Saracenorum circumciduntur, inquit, sicut ex eorum interfectis vidimus. Præterea res gestæ, exacte descriptæ, fidelitatem auctoris commendant. Sed cum num. 5 lego quod ecclesiola S. Sepulcri a Gerardo extructa quam successor Lietbertus intactam reliquit … postea multorum labente temporum cursu Waltherus Abbas ejusdem loci, [sed seculo 14 interpolata,] quoniam nimia vetustate decidebat, ampliare meliorando studuit; cum inquam hæc lego, dubitare cogor nonnisi interpolatam habere a Radulpho, qui non solum opportuna quædam addiderit; sed ab alio simplicius scripta multis verborum phaleris amplificarit, idque seculo forsitan XIV; nec enim post primum Waltherum ab ipso Lietberto institutum Abbatem, invenimus alium istius nominis ante annum MCCLXXXIII & MCCXCVI, quibus alii duo, intermedio Joanne discreti, Abbatiæ isti præfuerunt, ut infra notabimus.

[2] Nos illam Vitam sic descripsimus ex illustri Ms. codice Reginæ Sueciæ numero 1419 signato; [datur ex Ms.] & contulimus non solum cum editione Lucæ d' Achery, qui eam sub calcem 9 tomi Spicilegii vulgavit ex codice Ms. sancti Sepulcri, sed absque Protogo, & in nonnullis locis per posteros corruptam; verum etiam cum alio accuratissimo ecgrapho, quod R. P. Jacobus Mascault, Rector collegii Cameracensis, submisit anno MDCLXXVIII, ex veteri codice transcriptum, cura & impensis Reverendi admodum Domini, D. Bernardi de la Haye, Abbatis dicti monasterii sancti Sepulcri. Adest ibi. Prologus, ab Acherio omissus. Usus est Auctor, & subinde allegat Chronicon Cameracense & Atrebatense, a Balderico Episcopo Noviomensi & Tornacensi exaratum, sed qui illud non deduxit usque ad obitum B. Lietberti.

[3] Characteres temporis aliqui præclare annotantur, ad quos non attendentes varii Auctores ipseque Acherius plurimum aberrarunt, dum obitum dicti Gerardi decessoris, & Episcopatum B. Lietberto collatum, [Creatus Episcopus anno 1051,] retulerunt ad annum MXLVIII aut sequentem; cum referri debeant ad annum MLI, quo tempore Henricus Imperator Conradi filius festum Paschatis, ut dicitur num. XI apud Agrippinensem Coloniam celebravit. Testis sit istius temporis accuratus Scriptor, Hermannus Contractus, qui Chronicon suum deduxit usque ad annum MLIV. Hic ad dictum annum MLI ista scribit; Imperator Nemesi partem Quadragesimæ, Paschale vero festum Coloniæ demoratur, ibique filius ejus Henricus ab Archiepiscopo baptizatur. Pascha tunc fuit celebratum die XXXI Martii. Et dictus Gerardus Episcopus discesserat e vita, ut passim omnes scribunt, die XIV Martii, tunc incidente in feriam V ante Dominicam Passionis. Post illius autem sepulturam tunc electus est a Clero populoque in Episcopum Lietbertus. Archidiaconus, moxque cum aliis Coloniam ad Imperatorem accessit, a quo ipso Resurrectionis die approbatus fuit, ac dein primo Presbyter, dein Episcopus consecratus. Dictus character suscepti anno MLI Episcopatus confirmatur num. 49, [monasteriū sancti Sepulcri consecrat anno 1064,] ubi monasterium sancti Sepulcri dicitur consecratum anno MLXIV, anno XIV Pontificatus Lietberti, die XXVIII aut XXV Octobris, cum jam a sex mensibus fuisset ingressus dictum annum XIV sui Episcopatus. Extat charta fundationis hujus cœnobii apud Miræum, lib. 1 Diplomatum Belgicorum cap. 35 & in Notitia Ecclesiarum Belgii cap. 93, cum hac clausula; Actum est hoc Cameraci, in eodem monasterio sancti Sepulcri, anno ab Incarnatione Domini MLXIV Indictione II, regnante Henrico Rege Lothariensium anno XII, Episcopatus vero Domni Lietberti XIV. Denique sub finem Vitæ ista leguntur: Sepultus est cum gloria & honore Pontificali anno Pontificatus sui XXVI, X Kalendas Julii, Dominicæ Incarnationis MLXXVI.

[4] [obit anno 1076 22 Junii] Hæc simul conjuncta omnino conficiunt eum in Pontificatu vixisse, a mense Aprilis anni MLI usque ad XXIII Junii anni MLXXVI, quoad Dominum migravit: sed ob datam ei die sequenti sepulturam solenni cum pompa, [sepultus 23] refertur passim ad hunc XXIII diem, ad quem in illustri Ms. Martyrologio Ecclesiæ Cathedralis Atrebatensis, manu recentiori adscripta sunt ista verba, Obitus Domini Lietberti Episcopi; id est memoria de obitu Domini Lietberti pridie defuncti, sed tunc sepulti. Apud Acherium, ex codice sancti sepulcri, ista a posteris sub finem sunt adscripta: Decimo Kalendas Julii obiit Dominus Lietbertus Episcopus Cameracensis & Atrebatensis XXXI, [& bis translatus,] anno Dominicæ Incarnationis MLXXVI. Quarto Kalendas Octobris Translatio ejus anno Dominicæ Incarnationis MCCLXXI; ab obitu ejus usque ad Translationem ejus CXXXV. A translatione prima usque ad secundam anni LXI: quæ facta est VIII Idus Junii: quæ satis perplexa sunt. Illustre compendium rerum gestarum habet Molanus in Natalibus Sanctorum Belgii, ad hunc diem XXIII Junii, ubi titulo Beati eum honorat; & de Translatione ista correctius habet: Quarto Kalendas Octobris translatus est ab Albrico Remorum Archiepiscopo anno MCCXI, prima scilicet vice, annis post obitum CXXXV, unde rursum numerando annos LXI, usque ad secundam translationem, venitur ad supra notatum annum MCCLXXI. Sub finem autem ista observat Molanus, quod, Quamvis in monasterio a se extructo ut Sanctus Patronus honoretur, [memoria in Fastis.] & apud plebem Sancti titulum ob vitæ merita obtinuerit; in die tamen obitus & translationis Vigilias habeat solennes mortuorum, quales fiunt Kalendis Novembris: & tum mausolæum ejus ornatur ramis & herbis: singulis autem diebus a Diacono majoris Missæ ad sepulcrum thurificatur. Nos jam sæpius observavimus, tum alibi tum hoc mense ad S. Norbertum, istiusmodi funebris officii continuationem, nihil detrahere venerationi, quæ talibus ut Beatis vel etiam Sanctis, a fideli populo habetur.

[5] Itaque in Martyrologio Leodii anno MDCXXIV Gallice edito, & apud Balduinum Willotium Sancti titulo Lietbertus honoratur; at Beati apud Ferrarium in Catalogo generali & Miræum in Fastis Belgicis: qui etiam libro 1 Diplomatum Belgicorum cap. 32 refert immunitatis privilegium, aliaque ab ipso concessa anno MLXIV monasterio Einhamensi. Idem Miræus cap 36 indicat, amotis secularibus Canonicis substitutos Regulares in Cameracensi S. Auberti monasterio anno MLXVI: & in Codice Donationum cap. 49 docet Ecclesiam Bruxellensem ab eo libertate donatam: quæ latius ibidem exposita videri possunt.

VITA
Auctore Radulpho Monacho sancti sepulcri.
Ex Ms. codice Christinæ Reginæ Sueciæ alioque ipsius loci & editione Lucæ Acherii.

Lietbertus, Episcopus Cameracensis & Atrebatensis, in Belgio (B.)

BHL Number: 4929

AUCTORE RADULP. EX MSS.

PROLOGUS.

Christianæ religionis cultus & stabilitas ex hoc procul dubio constituitur, Dei omnipotentis munificam largitatem fideliter operando credere & credendo sinceriter prædicare. Hujus religionis ea fides pollet maxime, quæ tum propter universalium præcepta, quibus ejusdem religionis intelligatur auctoritas; tum propterea quod ejus cultus per omnes mundi terminos emanavit, Catholica vel Universa vocatur. Unum quippe Deum colere, verus cultus est: unum omnium principium & sapientiam, qua sapiens est, quæcumque anima sapiens est & ipsum munus, quo beata sunt quæcumque beata sunt. Ipse Deus cum sit spiritus, quia Deus spiritus est faciens Angelos suos spiritus; & cum sit ignis, quia Deus noster ignis consumens est, faciens ministros suos flammam ignis, disponens in suis suorum dona munerum glorificari; inspirat qui operentur, inflammat qui prædicent; sic itaque utrisque parietibus supernæ Hierusalem in uno spiritu compactis, una fit fides mentium & pietas actionum. Sed operantium merita, quamvis visui nostro sint occulta, in quantum Dei propalatur misericordia; tamen cum recitantur ipsorum sudores & præconia, mentibus audientium bonæ spei sunt exemplaria. Hac commoti consideratione, necnon Fratrum Domnorumque nostrorum caritativa compulsione, præcingimur Domni & Patroni nostri Lietberti, Cameracensis Ecclesiæ Pontificis, vitam, sudores, quos pro eadem sudavit Ecclesia, sed & finem vitæ præsentis auribus nostrorum tradere; lucernamque fidei, gratia Spiritus septiformis accensam, Ecclesiastico candelabro imponere, ut luceat omnibus qui in domo Dei sunt. In hoc ergo caritatis negotio non cæcutiant lippientes oculi mordacis invidiæ; non opponant lævam malitiæ fronti rugosæ, non scribant utilitatem reipublicæ fastui vel superbiæ: sed in hoc & ceteris beneficiis suis benedicant Dominum in omni tempore. Nec Majorum de beato viro scripta suggillantes, hoc aggredimur; sed minus dicta supplere, & ordini debito reddere conamur.

Flamine cum patrio, Patris adsis, unice, præsto:
Dum cedat Christo, modulum tu carminis esto.
Comprime calce palum, stabilem trahat anchora portum;
Fit redolens malum, si flaverit Auster in ortum.
Fraudibus amotis per te, lux & via, quæro,
Acta Sacerdotis calamo describere vero.
Lector opus videat; versus & commata claudat:
Censor sustineat calcem, sapientia laudat.

VETUS DIVISIO CAPITULORUM TITULI.

I De Ottone atque Henrico Imperatoribus.
II De Gerardo venerabili Episcopo.
III De ortu domni Lietberti; & de profectu ejus in studio litterarum.
IV Ubi merito scientiæ Archischolus efficitur.
V Ubi Procurator domus Episcopi constituitur.
VI Ubi cum Præpositura honor ei Archidiaconatus tribuitur.
VII Quam sancte & religiose in eisdem officiis sese habuerit.
VIII De Waltero Cameracensi Castellano, & Joanne Atrebatensi advocato.
IX Quam strenue & prudenter Lietbertus novum castellum custodierit.
X De morte Gerardi Episcopi, & electione Lietberti Archidiaconi.
XI Ubi electus cum aliis personis Cæsarem adiit.
XII De Guone illius adversario.
XIII Ubi electio Domni Lietberti ab Augusto & cunctis Principibus confirmatur.
XIV Ubi Ioannes Ecclesiam sanctæ Mariæ & aulam Episcopi invadit, & portas urbis contra eum claudit.
XV Ubi Comes Flandriæ electum Episcopum a castello usque ad urbem secum deducit.
XVI Ubi a Metropolitano & Comprovincialibus Episcopis electio illius approbatur.
XVII Ubi ab Episcopo Catalaunensi Presbyter ordinatur.
XVIII Ubi Episcopus consecratur, & super eum tale prognosticon reperitur: Hic est filius meus, in quo mihi complacui.
XIX Quod in eodem conventu Regi Francorum uxor desponsata & coronata fuerit.
XX Comparatio sponsæ Regi Francorum conjunctæ, & Ecclesiæ Præsuli Lietberto commissæ.
XXI Ubi Laudunum veniens cum honore suscipitur.
XXII Ubi ab urbe propria cum lætitia & gloria recipitur.
XXIII Quod eadem die orans in ecclesia, omnes ad affectum devotionis commovit.
XXIV Quod post orationem verbum fecit ad populum.
XXV Qualem se in Episcopatu verbo & exemplo exhibuerit.
XXVI Quod in operibus & passionibus Christi meditabatur.
XXVII Quod his cogitationibus compunctus concepit desiderium pergendi Hierosolymam.
XXVIII De Hugone puero, & custode illius Ansello.
XXIX Ubi cognito Episcopi proposito dissuadent plurimi.
XXX Ubi firmato consilio fœderantur viæ comites.
XXXI Ubi egrediens a Cameraco Hierosolymam pergit.
XXXII Ubi a Rege Pannoniæ reverenter excipitur.
XXXIII Ubi socios, metu barbarorum exterritos, hortatur ne paveant.
XXXIV Ubi optat ab eis aut occidi aut captivari pro Christo.
XXXV Ubi Ecclesiam Dominici sepulcri a Rege Babyloniæ obseratam audivit.
XXXVI Ubi Fulcherum ægrotantem Deo & Matri ejus committens, cœptum iter exequitur.
XXXVII Ubi Fulcherus moriens, duos dæmones sibi insistentes vidit.
XXXVIII Ubi Virgo Mater, cum Andrea Apostolo Fulcherum visitans, dæmones increpat & fugat: & ipsum a morte liberat, & post Episcopum pergere imperat.
XXXIX Ubi Fulcherus, sospes effectus, eadem die sanctum Episcopum subsequitur.
XL Ubi inopinate recepto comite, Episcopus cum suis navem conscendit.
XLI Ubi per varia loca ductus & reductus, & jam spe videndi sepulcrum Domini frustratus, tandem consilio Laodicensis Episcopi mœstus revertitur.
XLII Ubi Imperator & Rex Francorum componendæ pacis gratia conveniunt.
XLIII Ubi Dominus Lietbertus primo Novum Castellum, deinde Cameracum venit.
XLIV Ubi Hugonem Castellanum, multa mala facientem, excommunicat.
XLV Ubi viro Dei, pro defunctis silenter oranti, animæ defunctorum responderunt, Amen.
XLVI Qua de causa ecclesiola sancti sepulcri a Gerardo Episcopo constructa fuerit.
XLVII Quod Dominus Lietbertus, eadem intacta, aliam ampliori schemate construxerit.
XLVIII Comparatio Moysis & Lietberti, & cooperatorum eorumdem.
XLIX Quod super dedicandam sancti sepulcri ecclesiam sphæra lucis de cælo tota nocte visa sit pependisse, & quod XXII Sanctorum corpora ibi sint allata.
L Quod cœnobium intra urbem muro inclusum, & supra scripta ecclesiola in honore S. Nicolai consecrata fuerit.
LI Ubi filio Regis Francorum coronando adesse postulatur.
LII Ubi in cœna Domini ab Archiepiscopo divina mysteria celebrare supplicatur.
LIII Ubi Hugonis municipium apud Pergivallem subvertit.
LIV Ubi Hugo absolvi non meretur, nisi prius faciat quæ ab Episcopo decernuntur.
LV Ubi Hugo sanctum Episcopum, apud Buricellam capit, & apud Ausiacum in custodia claudit.
LVI Ubi Comes Arnulfus Episcopum cum honore ad urbem reduxit, & Episcopus destructo Ausiaco municipio, Hugonem ab omni patria expulit.
LVII Quæ & quanta bona diversis ecclesiis & civitati propriæ vir Dei fecerit.
LVIII Ubi Arnulpho Comite apud Castellum interfecto, Robertus Comes hanc patriam devastat.
LIX Ubi bonus Pastor Lietbertus ægrotans, in lecto gestatorio ad tentorium Comitis, urbem obsidentis, se deferri jussit; & eum omnemque exercitum ejus gladio anathematis percussit, & sic eadem die obsidionem solvit.
LX Ubi commendatur constantia beati Pontificis.
LXI Narratio afflictionum illius.
LXII Ubi ægrotus lecto decubans ad supernam patriam anhelabat, & monita pariter & exempla salutis exhibebat.
LXIII Ubi de imminenti ejus obitu mœrentibus multa confidenter ex bona conscientia loquitur; dicens, se nolle a calle ad carcerem revocari &c.
LXIV Ubi percepto viatico Corporis & Sanguinis Domini, spiritum tradidit.
LXV De quibusdam miraculis in obitu illius ostensis.
LXVI Quod in ecclesia sancti Sepulcri, quam ipse ædificare & dedicare meruit, ante quinquennium sibi sepulcrum effodi fecit, in quo & sepultus requiescit.

CAPUT I.
Ortus, educatio in curia Episcopi, Præfectura scholæ, Præpositura Episcopii, Archidiaconatus.

[1] Romani Principatus imperiale solium brachio militari sustentabat Otto junior; [Post Ottonis 3 Imperatoris mortem] Regumque veterum potentiam relegens, mobilitate juvenilis animi conabatur omnium fieri potentior. Ut autem meditata compleret, admittebat consiliis Imperialibus commercatricem Romanorum barbariem, donis & beneficiis saturare gestiens illorum ingluviem. Sed Palatinis canibus, ut assolet, accedebat ex frequenti assiduitate contumax insolentia, & ex nimia familiaritate contemptus. Adeo efferbuit factionum væsania, ut pelleretur ab urbe Imperator, non sine morte suorum. Dum cogit ad vindicandas injurias per militum castra, [S. Henrico Imperium adepto,] dum stipat imperiales copias, defungitur; atque cum luctu & mœrore suorum honore regio in ecclesia Aquisgrani sepelitur. a Eo de medio facto, Henricus, Bajoariorum Ducis Henrici filius nutu & prudentia Dei, ex consilio Lothariensium purpura vestitus Regia, armis insignitur Imperialibus. Qui quam prudenter, quam fortiter, quam pacifice, quam catholice suum rexit Imperium, monstrat nominis ipsius intitulatio; per quam non modo Augustus & Imperator, sed insuper Orthodoxus atque Pacificus attitulatur. Sedatis sine sanguine hostibus, sibi suoque potens vixit Imperio; plus paci & pietati studens, quam militiæ; plus Catholicæ & Apostolicæ religioni serviens, quam furori Martio.

[2] Inter hæc b Erluino Cameracensium Pontifice defuncto, ipse Domnus Imperator suorum usus non segni consilio, Gerardo suo Capellano, Lothariensium atque c Karlensium parentibus edito non infimis, [Gerardus creatur Episcopus Cameracensis.] assensum præbuit super electione de eo facta Cameracensis Episcopi. Qui factus Pontifex quam sancte vixerit, quam Canonice Ecclesiam sibi commissam rexerit; testes sacræ religionis homines, nostris adhuc temporibus superstites; testis instauratio & restauratio domorum sanctæ Matris Ecclesiæ; index est d Florinorum nobile cœnobium, in honore Dei & memoria Joannis baptistæ & Judicis Christi sumptibus ejus constructum, paternisque hereditatibus adhereditatum; monstrat Cameracensis Sedes, ope studioque ipsius nobiliter decorata, necnon in capite Sedis ejusdem Pontificaliter exaltata; testatur Atrebatensis Ecclesia, post conflagrationem cælestis incendii per eumdem Pontificem melius pulchriusve quam fuerat restaurata: cujus rei ordinem ceterorumque bene gestorum scire volentes ad ejus vitæ e textum dirigimus, nos in assumpto fasce desudabimus.

[3] [B. Lietbertus nascitur,] Tripudiabat Christianus orbis, pacifici Regis sustentatus brachio; gaudebat Mater Ecclesia, Sanctorum concordi justitia de virtute in virtutem gradientibus cunctis, sub evidenti cælestis Sponsi cantico; Quam pulchri sunt gressus tui in calceamentis, filia Principis! In hoc ergo pacis tranquillitatisque solstitio, bene sibi consentientibus Regno cum Sacerdotio, præclari decoris jubar effulsit in Brachbatensi f provincia. [Cant. 7. 1.] Nobilis infans, nobili prosapia; consueto more Christianitatis, traditur Ecclesiasticis sanctionibus; postquam sanctum Baptisma, Chrismatis unguine delibutus, divino præsagio nomen accepit Lietbertus. Et merito: quippe qui liberaturus erat plebem sibi committendam de hostis rabidi versutis hiatibus. Tantum libertati reipublicæ studuit, ut suis imaginibus Lietbertus, publica g libertas adscribatur. [studiis litterarum incumbit:] Ablactato puero nullum fit dissidium: pari consensu parentis utriusque elementis imprimitur litterarum. Et quamvis generis repugnaret nobilitas, Militemque magis quam Clericum quæreret maternarum paternarumque multiformis possessionum hereditas; forti supervenit fortior, qui potis est vasa fortis diripere, suoque corpori sanctissimo coadunare. Discit audita puer docibilis, & docilem puerum intima cuncta reclamant: audiunt parentes & propinqui, [degit apud Gerardum Episcopū:] & congratulantur ei. Ita rumore secundo insinuatur prænominato Gerardo Præsuli, carnis genere h sibi propinquo. Mox ad audita requisitus puer, transfertur educandus in aula Pontificali; daturus tritici mensuram suo in tempore familiæ Domini sui: traditur Pædagogis sub scholari magisterio servaturus cura pastorali greges tonsarum, [studet Philosophiæ,] quæ ascenderunt de lavacro. Ducitur sitibundo pectore currens ad fontem Philosophiæ, & saporis tripartiti septem rivos ebibens, modo studet Logicæ, nunc insudat Physicæ, & his intendens vacat Ethicæ. Rimantibus magistris penetrat laborinthos Scripturarum; & conferens cum collegis, dissoluta colligat, [& Scripturæ:] & complicata dissecat. Fit magister ex discipulo; & qui docendus venerat, docet, doctorum judicio. A magistris recitatur Pontifici de adolescentis industria, de moribus, de scientia, de religione munda.

[4] Domni Episcopi jussu, omniumque fidelium suorum assensu, præficitur cunctis scholaribus, prudenti dispensatione; ut in hoc probaretur, utrum perseveraret in devotis moribus. Suscepit scholaris magisterii dominatum: sed ne soliciti laboris studiosum pondus videretur abjicere, contra spem quorumdam, columbinis oculis gaudet ex munere. Ingreditur imperialis magistri bene pudorata gravitas scholarum palatia: [præficitur scholis Doctor] cujus ad aspectum pallentibus labiis cunctorum suspiciunt obtutus. Expectant intenti, quid velit, quid innuat, quid vel cui jubeat. Fervet studium, præripit sibi quisque locum: ingeruntur multiplices diversarum lectionum quæstiones. Omnibus ad omnia prudentissimus Doctor responsa parat: [aderat] quippe scientia cujus erat crater tornatilis, numquam indigens poculis. Ita peritissimi cordis multiplicem sensum temperans affabiliter, quos erudiendos susceperat, instruit diligenter; diligenter, inquam, introductus in cubiculum Regis, dormiebat, tamquam potens crapulatus a vino, inter medios cleros pennæ columbæ deargentatæ, cujus dorsi posteriora in viriditate auri scilicet inter mysteria utriusque Testamenti. [Psal. 77. 65, Psal. 67. 14] Servans enim gentilium litterarum disciplina rutilantis eloquii præclarum leporem, retinebat intra sacrum docti cordis armarium, divinarum Scripturarum testimonio, doctrinæ cælestis aureum nitorem. Felix & prudens scientia, quæ tunc assuescebat in scholarum studiis, quæ post declamatura erat in populis: quodque dicatur planius: post peractum studii scholaris magisterium, commutatus est in honore Regio, sublimatus ad summi Sacerdotii cæleste ministerium. Intercurrentium nuntiorum relatione jucunda replicatur Pontifici, quid noster Archischolus agat; qualiter se habeat: prædicatur inedicibilis scientia; prædicabilis doctrina, solicitudo non pigra, religio munda & immaculata. Miratur Pontifex & exultat, Deique collaudans munificentiam, votis supplicibus auditis meliora precatur.

[5] [dein palatio Præpositus,] Sed quoniam tanti senis ætas indies ad decrepitam vergebat, præcavens, quod assolet in ea ætate, scilicet minus provide sua disponere; deliberat prudenti consilio illum, de cujus gloriabatur præconio, suis domesticis præficere. Deliberata complentur, scholis abstrahitur, & inter Palatinos Proceres Pontificalis domus Procurator exaltatur. Felix regia, tanto procuratore sustentanda: sed felicior familia, tam prudenti gubernanda provisore. Doctor puerorum fit Consul populorum: quique concutiebat crepantes ferulas inter carmina poëtarum, discernit super civiles multiplicium causarum querimonias, judicialium legum ordinaria jura. Benedictio perituri super eum veniebat; & cor viduæ consolatus est: conterebat molas iniqui, & de dentibus ejus rapiebat prædam. Quodque satis magis stupeas, ab omni munere manus excutiebat.

[6] Tertiam jam i ætatem hominum vivebat; nec erat ei verecundum, ne vera prædicans videretur insolens aut loquax, ex cujus ore melle dulcior fluebat oratio: [ac denique Archidiaconus creatus] ad præclaram enim magnitudinem animi doctrina uberior accesserat, omnino illud canorum in voce splendescebat. Liberalis procuratoris tantam libertatem percipiens sancta Mater Ecclesia, filium quem nutrierat sibi subtractum suspirat; vineisque forensibus custodem positum conquesta, ut etiam suam vineam custodiat, ordinari sibi deposcit Archidiaconum quo carebat. Senio gravescente defessus jam dudum Pontifex veretur invidiam; profusis que lacrymis super hac re cælestis oraculi recurrit ad Arcam. Tandem apparente nube divini consilii, suscipit responsum, non absurde sanctam ecclesiam suum reposcere filium. Fit dissidium prædicabile, fit divortium memorabile. Aulici potentia militari suum retentant Præpositum; Clerus & populus jure Catholico sibi viriliter extorquent Archidiaconum. Diu diuque pensatis viri virtutibus, accepto consilio, Dei nutu judicatur dignus sublimari, non solum Præposituræ dominio, sed insuper insigniri Archidiaconatus officio. Et quia eum divina clementia & sapientia virtutibus exaltaverat, commodum duxit Episcopus eum magnificare, conferens Archidiaconatum cum Præposituræ ministerio.

[7] Acceptis honoribus ita utebatur, ut majoribus perfruendis dignior judicaretur. Recipit Mater Ecclesia non prodigum filium, porcorum siliquas esurientem; [sancte & religiose cuncta administrat:] sed Simonem nostrum, columbæ septemplicis filium, post esum serpentium reptiliumque Cæsaream introëuntem, Corneliique domum, sanctam scilicet Ecclesiam verbi Dei pabulo satiantem. [Act. 11.] Videres in uno homine Mariam & Martham, nunc circa frequens ministerium satagentem, nunc ad pedes Iesu cum lacrymis & attentis orationibus, cor pectusque tundendo, suppliciter procumbentem. Modo cum Iacob in agro contrariis tempestatibus aëris afficiebatur; modo rediens domum lactis coagulos mellisque favos pueris partiebatur. Nunc in navi residens diversarum tempestatum marinis premebatur fluctibus; nunc introductus in cellam vinariam, per dilectionem Dei extendens se in amorem proximi, sanctæ caritatis exercebat fructus. En noster Salomon veri David filius, templum Domini sapienter administrat: in cujus structura nec securis nec malleus sonat. En verus Moyses, sacris undis erutus, & in domo Pharaonis constitutus, gladio Spiritus, quod est verbum Dei præcinctus, transit de porta in portam ut destruat & evellat, ædificet & plantet.

ANNOTATA G. H.

a Ottone 3 seu juniore Paterni in Italia anno 1001 die 28 Januarii mortuo absque prole, successit S. Henricus, Moguntiæ coronatus 7 Junii die Dominica, vita functus die 13 Julii anno 1024.

b Erluinus mortuus est 3 Februarii anno 1012. Huic subrogatur Gerardus I anno 1014.

c Baldericus lib. 3 cap. 1 hæc ipsa verba habet, & cap. 2 opponit Lothariensium solertiam qua ordinari Gerardus poterat coram Imperatore, indisciplinatis moribus Karlensium, quo Remis irregulariter ordinaretur, ut appareat Karlensium nomine Francos intelligi. Tacet hic Colvenerius in Notis ad Baldericum, solumque addit quod Gerardo Pater erat Arnulfus Florinensis ex præcipua nobilitate Leodiensium, mater Ermentrudis, quodque Remis ordinari maluerit captus loci amore quo nutritus fuerat; unde colligas Remis vixisse parentes & matrem Remensem fuisse.

Florinense monasterium in finibus agri Leodiensis sesquimilliari a Philippoli Hannoniæ oppido situm, de duplici ibi monasterio constructo, altero S. Gangulphi, altero S. Joannis, agit Baldericus lib. 3 cap. 18, & nos nonnulla deduximus ad Vitam S. Gangulphi XI Maji.

e Intelligi videtur Vita, quam Baldricus lib. 3 capitibus 63 scripsit.

f Brachbatensis provincia, eadem quæ Brabantia, sed aliis olim limitibus septa, inter fluvios Hainam, Scaldim, Demeram & Sennam, uti sæpius declaravimus.

g Per quamdam vocis, non significati, affinitatem, Lietbert enim vel Librechi Teutonice, non Libertatem sed Populi-principem significat.

h Joannes le Charpentier in Historia Genealogica Belgii sive Cameracensi, Gallice edita anno 1663 Gerardo Episcopo dat sororem Alisiam quæ nupta Lietberto Toparchæ Brukelensi prope Alertum, quatuor filios & duas filias ei peperit, & eorum primogenitum facit Lietbertum.

i Scilicet, virilem; quam præcedunt pueritia & adolescentia.

CAPUT II.
Gerardi Episcopi senectus & obitus. B. Lietberti electio, consensus Henrici II Imperatoris in eum.

[8] Temporum a labente curriculo, Gerardo Pontifici vergentibus annis ad occasum quarta supererat senectutis causa, [Adjuvat in senectute Episcopum] quæ maxime angere atque solicitam habere eam ætatem videtur; approquinquatio scilicet mortis, quæ certe a senectute non potest longe abesse. Sed Lietbertus, Levita magnificus, curiæ Pontificalis provisor solicitus, quem honoribus exaltaverat, in omnibus sapienter eum juvabat. Erat tunc temporis b Walterus Cameracensis Castellanus qui ob nimiam sui fastus superbiam suæque potentiæ inedicibilem insolentiam, [contra hostiles impetus Walteri Castellani,] ab inimicis suis interfectus interiit, unicumque filium cum uxore sua superstites reliquit. Quæ quidem uxor Ermentrudis nomine, ab insania mariti sui non cessabat; sed per pejora quæque oberrans, mariti malitias superexcellebat: & quia ut desiderabat id per se adimplere non potuit, filius enim ejus puer erat, tyrannum quemdam nomine Ioannem, Advocatum Atrebatensem, in conjugium sibi copulavit, suumque & filii sui tutorem esse constituit; [& Joannis Advocati,] filius autem ille mox mortem obiit, secundum quod scriptum est; Generatio impiorum peribit: Joannes autem satagebat, quomodocumque poterat, post mortem privigni Castellaturam sibi transducere, quod lex nulla permittebat. [Prov. 10, 28] Obstabat insuper Rector sapientissimus, cui subrepere nullus poterat dolus. Unde confictis causis Ioannes inimicitias ei insimulabat, quin etiam ei mortem collaturum plerisque revelabat. Sed quoniam justus ut leo confidit, parvipendebat signifer Matris Ecclesiæ consilia malignitatis; implere studens opere, quod nomine gestabat, trophæum libertatis.

[9] Interea Præsul infirmabatur, & cum ætatis decrepitæ molestia febris acutæ valetudine angebatur, ita ut a domo sua, nisi alterius manibus exportatus, exire nequiret; neque disponere quid, quod sibi vel reipublicæ utile foret. Libertas autem patriæ Dominus Lietbertus, cum eo assiduus esse non poterat; quoniam apud c Novum-castellum, ejus custodiæ deputatum, manebat. [tuetur Novum-castellum:] Ibi miles Christi, totius provinciæ, propter incursantium latronum rapinas, opportunas vicinias tutabatur: de cujus defensionis auxilio tam sui quam externi, tam vicini quam longinqui gloriabantur. Si quo modo quilibet hostis incursans ipsius provinciæ fines positos intrasset, auditis viri virtutibus & nomine statim retrogradus, tamquam viator viso serpente, refugit, necnon intra securas latebras accelerando sese recepit. Pacis erat subsidium, salus provinciæ; pes claudo, lumen cæcis, defensio pauperum, spes viduarum, protectio pupillorum, timor hostis, & arma suorum. Nec enim excursione, nec eminus hastis, aut cominus gladiis utebatur: sed consilio, ratione, sententia. Et quamvis ipsius ad nutum cunctorum penderet arbitrium; præferebat tamen omnibus Domni Pontificis imperium: quem sæpius revisebat, necnon fœculentias d dolorum & infirmitatum, conturbationesque causarum, consolationum suarum mellitis refocillationibus dulcorabat. Ut enim adolescentibus bona indole præditis sapientes senes delectantur, leviorque est eorum senectus qui a juventute coluntur & diliguntur; sic adolescentes senum præceptis gaudent, quibus ad virtutum studia ducuntur.

[10] Superveniente suæ vocationis tempore Præsul Gerardus e defungitur; Ioannes tamen remanet in civitate Castellatura indonatus. [Post obitū Gerardi] Porro sepulto Pontifice, cum reverentia, qua decebat, & honore; convenit in unum Cameracensis ecclesia, pari consensu electura Domnum Lietbertum provehi ad Pontificatus honorem. Hunc itaque Clerus & populus totis nisibus expetunt Pastorem, quem pium senserant contra hostes protectorem. Sciunt eum rapacibus non cedere lupis, quem Joannis & Gualteri ceterorumque tyrannorum non cessisse noverant armis. Igitur pari consensu, simili consilio consona voce, [pari consensu deposcitur Episcopus,] ordinari sibi deposcunt Episcopum; quem plenum pietate & misericordia hactenus habuerant Archidiaconum. Justum quippe fuerat, ut ubi devote militaverat, ibidem promotionis culmen obtineat. Sed eo contradicente, simul humanæ fragilitatis multimoda discrimina sapienter opponente; capitur, trahitur, Pontificali throno sublimis exaltatur, dignus pro meritis ab omnibus acclamatur. Victus liberalis Archidiaconus modo precibus, modo ratione, non sine lacrymis, cessit precantium votis. Fit gaudium celebre pariter consonantibus signis, divini respectus misericordiam laudantibus cunctis: neque parvipendebant sese adeptos quod petierant: merito quippe gratulabantur qui post Deum boni Pastoris electione gloriabantur. Non enim viri virtutes & justitiam populari noverant fama, [ad aulam Pontificalē ducitur.] sed dicto crebrius suis in necessitatibus senserant experientia. Cum laudibus hymnisonis ad aulam ducitur Pontificalem, protensisque manibus omnes ei spondent fidelitatem.

[11] Post hæc f Henricum Regem adeunt; novus Electus scilicet Dominus Lietbertus, [Henrico Imp.] Præpositus & Archidiaconus, aliique Archidiaconi, cum g Casatis Cameracensis Ecclesiæ nuntiantes h destitutionis suæ casum flebilem, & Episcopi sui depositionem. Illis quippe diebus apud i Agrippinensem Coloniam excubans super observationes Quadragesimæ, diem Resurrectionis præstolabatur Dominicum, consulturus ibidem nobile suorum Palatinorum consilium. Audiens obitum tanti viri, pie ei, eo quod omnibus amabilis erat, condoluit: cœpitque quærere diligenter, quis in loco ejus stabiliri potuisset. Sed quoniam reverenda dies superveniebat, ea quæ Parasceves denominativum accepit, suorum sententiam Procerum super hac re Dominus Imperator consulere distulit. Cui quidem hac in re, solicito suggestum est a Cameracensibus, quod Lietbertus ejusdem Cameracenæ civitatis Præpositus, qui suus jam dudum Capellanus erat, quem fidelissimum sibi & civitati illi sæpe necessarium probaverat, ad regendam Cameracensem Ecclesiam electus esset ab omnibus. Idipsum tamen, ne Dominicæ passionis sacramenta Christianæque religionis ob suorum recordationem peccatorum, [auditam electionem ejus,] Dominicorumque venerationem suppliciorum, votiva silentia intercidere videretur, interim siluit, donec sacrosanctæ Resurrectionis dies illucesceret. O altitudo divitiarum sapientiæ & scientiæ Dei, quam incomprehensibilia sunt judicia ejus & investigabiles viæ ejus! O præclaram divinæ dispensationis scientiam: o venerandam catholicæ fidei gratiam: o quam gaudiosum, quam conveniens est, ut eo die, Regali necnon Imperiali liberalitate, Levita magnificus Lietbertus obtineret Pontificalis electionis Regalem prærogativam; [in ipso Paschatis festo confirmante.] quo Rex Regum Christus, victor rediens ab inferis, triumphato diabolo suum liberavit plasma! O præsagium prudens! O diem celebrem! in quo liberator animarum & Salvator universorum, Lietberto Levitæ liberalem Pontificatus largitus est profectum. Jam sanctum mane fenestras intrabat,

Noctifugasque suos radios spargebat in orbe,
Propellens tenebras Hecates Phœbeïa lampas,

cum Rex sopore depulso cubicularios vocat, sibique Imperialem sessionem parari mandat. Convocatis itaque Cameracensis Ecclesiæ legatis, suæ voluntatis sententiam Rex eis aperuit; Lietbertum videlicet Præpositum se simul cum ipsis eligere Cameracensis Ecclesiæ Episcopum. Audito viri nomine subrectis in cælum luminibus, omnes Deum Regemque laudaverunt, Regiæque voluntati lætanter assensi sunt.

[12] Huic Imperiali consilio cunctis assentientibus, submurmurando cœpit obsistere unus legatorum, scilicet Archidiaconus k Guo, qui sicut aversus vocabulo, sic discors & judicio. Hoc tamen probatum est, eum fecisse duabus ex causis, factione Joannis prænominati, vel quod huic aspirabat honori. Sed quoniam probata virtus corripit insipientes, mox a Domno requisitus Imperatore, palam confessus est, majoris & sublimioris honoris dignissimum, quem huic submurmurabat non aptum. Nam dum palam privatimque sciscitaretur, [etiam Guone adversario mox approbante,] quid in viro Dei contradictionis & calumniæ nosset; respondit, sub sacramento veritatis & fidei, neque nosse neque novisse quod ei officere posset. Insuper protestatur Diaconum sine reprehensione, Judicem ornatum moribus, bene Catholicum, domui Dei provisorem sapientissimum; confirmabat totum sine macula, quem Dei perfuderat gratia: astruebat magnopere viri virtutes egregias, animi constantiam, solicitudinem non pigram, jejuniorum vigiliarumque assiduitatem, orationum lacrymarumque devotionem. Ad hæc Dominus Imperator paululum substitit, regalesque vultus subrigens demum sic ora resolvit.

Plurima sanctorum relegentes gesta virorum;
Scimus Martinum virtutum culmine dignum:
Tunc bene laudatum, tum credit eum reprobatum.
Præsul Defensor, l non sanus ad omnia censor,
Consimilis facti similis sententia pacti.
Lex eadem fraudis si non par gloria laudis.
Unde per has metas, quas præsens contulit ætas,
Culmine Pontifico, testante quod est inimico,
Ni defraudetur, me judice dignus habetur.

It cælo clamor Dei cuncta gubernantis laudantium, Dominique Regis confirmantium sententiam.

[13] Electus est in die sancto Paschæ Domnus noster Lietbertus ab Imperatore cunctisque Palatinis Principibus, atque laudatus & testificatus a suis omnibus. [& cantato Te Deū ab Imperatore & Palatinis.] Videres omne Palatium gaudio & exultatione repletum, ipsum etiam Imperatorem incipientem, Te Deum laudamus, prosequentibus cunctis ad ecclesiam cum hujus hymni jubilatione: & Mater Ecclesia coronatam Christi Resurrectione & victoria diem solemnisabat: plaudebatque Domni Lietberti celebri electione, præsertim ad prærogativam electionis Imperatoriæ. Actum est Agrippinæ in Palatio Imperiali, confirmatum in ecclesia Principis Apostolorum & cælestis Clavigeri. Ita annuente Guone cum ceteris omnibus donavit civitatem Cameracum cum suis appendiciis omnibus Domno Lietberto Imperator Romanorum Henricus secundus. Sic accepta Missione & omnibus competentibus adimpletis, properabat ad suam civitatem reverti.

ANNOTATA G. H.

a Sequentia fere eisdem verbis narrantur a Baldrico lib. 3 cap. 62.

b Hujus scelera & impiæ machinationes contra Erluinum & Gerardum Episcopos pluribus describuntur a Baldrico in horum gestis.

c Baldrico, Novum-castrum S. Mariæ, quod hodie castrum Cameracesium appellatur.

d Acherius, amaritudinem.

e Gerardus obiit 14 Martii anno 1051.

Mortuo S. Henrico successit Conradus, eique anno 1039 mortuo filius ejus Henricus II Imperator III Rex Germaniæ, Niger cognominatus.

g Casatus id est Nobilis.

h Addit Baldricus reportantes baculum Pontificalem.

i Supra ex Chronico Henrici Contracti ostendimus Henricum anno 1051 Pascha celebrasse Coloniæ Agrippinæ; fuitque tunc dies 31 Martii, littera Dominicali F, elapsis tunc duobus 17 a morte Gerardi Episcopi.

k Dividebatur nempe diœcesis olim in Archidiaconatus Cambresii, Brabantiæ, Hannoniæ, Valencenarum, Antverpiensem & Bruxellensem. Ex eo autem quod novi Castelli defensio supra dicatur ad Lietberti officium spectasse facile intelligas primum in ordine Archidiaconorum fuisse. Hunc ergo poterat Charpentier, primum Cambresiensem Archidiaconum censuisse ante Gerardum qui sub ipso Lietberto hunc gradum tenuit.

l Vita S. Martini per Severum Sulpitium; Pauci & nonnulli ex Episcopis repugnabant… præcipue Defensor quidam nomine.

CAPUT III.
Consecratio Sacerdotalis, dein Episcopalis.

[14] Fama præcurrente nuntiatur Joanni, quod factum fuerat: [Ob ecclesiā & aulam Episcopi a Joanne Advocato vi occupatam] qua de causa nimium perterritus diu diuque reputat, quid facto opus sit. Postea, suis in unum coactis, animi sui secretum revelat; affirmans Domno Lietberto nullum civitatis introitum præbere, nisi sibi Castellaturam, a quam ambiebat, prius voluerit dare. Tali consilio Matrem Ecclesiam Dominæ nostræ S. Mariæ violenter invasit; & ejectis Clericis, thesauros Ecclesiæ, & quodcumque intro reperit, ditione suæ mancipavit, militesque suos armatos inibi posuit: aulam Pontificalem superbus intravit, uxorem suam in cameram Pontificis introducens, stratum suum in lecto Pontificali fecit parari, sibique & satellitibus suis de sumptibus Episcopi præcepit ministrari. Cum hæc agerentur, novus civitati appropinquat Dominus, cui Joannes cum parato occurrens exercitu, [manet Libertus in Novo-castello,] portas clausit, & longe repulit ab introitu. Itaque divertens ad Novum-castellum, cum honore & lætitia recipitur a suis, ibique aliquamdiu mansit.

[15] Rediens Comes Flandriarum b Balduinus a Rege Francorum eum ibi invenit; & de dominio ejus lætus effectus, usque ad civitatem Cameracum secum deduxit. Appropinquantibus eis nuntiatur Joanni; qui mox fuga lapsus, [a comite Flandriæ deducitur ad urbem:] liberum introitum concessit Domino venienti. Exhilaratus igitur Princeps patriæ mox sacrandus Episcopus, tum pro adepta Imperatoris gratia, tum de rabidi Joannis superata superbia, civitatem Cameracum exaltare omnimodis satagebat. Cives itaque qui diutinæ seditionis oppressione ad paupertatem redacti fuerant, pacis dulcedine vivificati, quasi de baratro mortis resurgebant. Solicitudineque & studio Principis novi, in civitate Cameracensi & circumquaque in omnibus appendiciis, misericordia & veritas sibi obviabant, & pacis oscula libabant. Aperta & reserata sunt omnia: nec fur inventus neque prædo, neque quilibet injurians, qui damna inferat alicui. Clerici in Ecclesiis, opulentia referti, laudes Deo referebant; laici, cum omni pace, victualia sua conquirebant. [Ps. 143, 18] Beatum dixerunt populum cui hæc sunt, imo beatiorem Dominum, per quem tanta pacis subsidia pullularunt. Sic rerum gubernatore Deo Domini & Patroni nostri Principatus primordia disponente, subsidio pacis & religionis exhilarata gaudebat plebs civilis atque suburbana.

[16] Remensi Metropoli Guido c præsidebat Antistes, vir sane conspicuus, interque suos compatriotas per omnia clarus. Cui, [ad Metropolitanum Remensem approbantē electionem] quoniam sui juris id erat, de prænominata per idoneas personas electione suggeritur, suæque corroborationis suppliciter auctoritas imploratur: Episcoporum comprovincialium subjungitur epistolaris assensus, electique Pontificis dies consecrationis requiritur ab omnibus. Audita Domnus Metropolitanus tam religiosa tamque celebri electione, consideratisque viri virtutibus, Dei munificentiam collaudat & ipse. Deinde, constituto die locoque, dirigitur epistola, quæ paterne commoveat Lietbertum Levitam, non tantum Presbyteratus conscendere gradum, quin potius ad regiminis Præsulatum [ascendere]. Parantur comites & impensæ; suscipitur labor itineris, ne vel Dei vel Metropolitani videatur jussionibus contraire d. Præterlegunt Augustam Viromanduorum, mansionemque primæ noctis metantur apud Laudunum. Suscipit Levitam lætabunda Laudunus, & jure fovet hospitii: mox processura cum hymnis & laudibus, cultu & religione canonica, repatrianti Pontifici

Tithoni croceum linquens aurora cubile
Noctem pellebat; lucem radiosque ferebat,

cum comitibus experrectis matutinum iter arripitur, Remensemque civitatem versus dirigitur. Quo postquam ventum est, [proficiscitur:] Dominoque Metropolitano nuntiatur adesse cum suis Cameracensem Archidiaconum; admittuntur, quantocius inclinantur ad genua, eriguntur ad oscula; cunctis invicem officiosissime resalutatis, causæ dicuntur adventus: quæ mox auctoritate metropolitana corroborantur, ceteris idem prosequentibus. Sed quia non poterat tanta subire negotia solus, agitur inter eos quis Archidiaconum provehat ad honorem Presbyteratus.

[17] Apud Catalaunum familiæ Christi dispensabat pabulum vitæ, Præsul e Rogerus, vir vitæ venerabilis, & morum dote magnificus: [Catalauni ab Episcopo ordinatur Sacerdos.] huic transmittitur promovendus ad Presbyterii culmen, atque docendus offerre sacrosancti Corporis & Sanguinis Christi vivificum libamen. Die constituto, Levita provehendus procedit ad ecclesiam, sancti Protomartyris & Levitæ Stephani pignoribus ac nomine sacram. Ingressus, demissis luminibus, omni supplex corpore, Deum toto mentis orat affectu, quatenus digne Deo promoveatur sancti Martyris meritis & interventu. Procedit & Antistes, Pontificalibus infulis redimitus, Sanctorum comitatibus ordinum decenter introductus. More Canonico factis scrutiniis, ordinandorum personæ præsentantur & nomina: inter quos & præ quibus Domnus Lietbertus Levita, suis locis & competentiis consecrantur ceteri, donec ventum est ad ordinem Presbyterii. Cumque ad manus impositionem Pontificalis, inter ordinandum diceretur novo Presbytero, Accipe Spiritum sanctum, quorum remiseris peccata remittuntur eis; infremuit, habitumque mentis vultus significatione monstravit. [Joan 20, 22] Liberalis ipsius facies, mentis puritate incanduit: oculi familiaribus lacrymis profluentes, insignia Sacerdotalium vestimentorum, quibus vestitus erat, beato rore perfundunt.

[18] Functus officio Presbyterii, quo venerat, iter relegit; Domnumque repetens Archiepiscopum, præstolatur postero die summi Sacerdotii Pontificatum: vigilias & jejunium protelat novus Presbyter in crastinum.

Postera jam tenebris surgens aurora fugatis,
Illustrabat eum quem Phœbus circuit orbem.

Cum Domnus Metropolitanus, matutinalium hymnorum decursa melodia, [ab Archiepiscopo & Episcopis consecratur Episcopus,] fieri consessum mandat; Episcopisque diœceseos accitis, de consecratione Cameracensis Episcopi tractat. Cunctis idipsum sentientibus, itur ad ecclesiam: citantur æditui, exponuntur utensilia: signis consonantibus fit frequens conventus. Infulis redimitus procedit Metropolita: consequuntur Pontifices, populorum stipante caterva. Dum ventum est ad id divini Officii, ut ab Incentore diceretur; Accedite ad eum & illuminamini; signo dato sacrandus introducitur Episcopus; sistitur Deo; præsentatur Pontifici; recitatur electio, testificatur a cunctis. [Psal. 33. 6] Fit concursus populorum, fit strepitus gaudiorum. Omnes in cælum manus protendentes precabantur: erat enim pia commixtæ multitudinis & sacrandi Sacerdotis in oratione positi expectatio. Et hi quidem omnes, ut hæc consecratio confirmaretur, invocabant Dominum; Metropolita vero toto mentis affectu proferebat orationes precum. Huic consecrationi Spiritus sancti palam contestatur gratia: nam dum Sanctorum codex aperiretur Euangeliorum, repertum est quod ait; Hic est filius meus, in quo mihi complacui, delibutus oleo lætitiæ & exultationis: infulatusque Pontificalibus indumentis, donatur insuper Episcopio Cameracensi. Benedictione completa, novus Episcopus intrat celebrare sacrosancta Missarum solennia.

[19] Regnum Francorum Rex regebat f Henricus, [simulque coronatur Francorum Regina,] vir armis strenuus, & regno quod tenebat dignus: qui juvenili florens ætate, nullius adhuc copulæ subierat connubium; sed Rusciorum gentis Regis g filiam Francorum nobilitas ei parabat. Audiens Cameracensis Episcopi consecrationem futuram, quoniam videre virum diu præoptaverat, interfuit, acturus quoque sui negotii causam: petiit ut Sponsa, quæ sibi parabatur, in eodem conventu benediceretur, Regalique consecratione pariter insigniretur. Huic Regiæ consecrationi Dominus noster Lietbertus Cameracensis Episcopus interfuit & præfuit.

[20] Regi Francorum conjungitur carnalis Sponsa; [dispari utrimque comparatione.] Domno Lietberto Cameracensium Pontifici, Regio & Sacerdotali Cubiculario, sancta committitur Ecclesia. Sed hæc copula quanto sanctior, tanto melior. Illa sobolem procreat carnalem, ista generat adoptionis sanctam progeniem, illa corruptionis, ista virginitatis. Sic enim ait Apostolus: Despondi vos uni viro Virginem castam exhibere Christo. [2 Cor. 11, 12] Illa in dolore parit filios, ista cantans renasci facit ex aqua & Spiritu sancto. Regi Francorum ducitur filia Regis terreni, Domno nostro Præluli Lietberto committitur Sponsa Regis Regum Christi.

[21] Omnibus peractis, & sua benedictione, & Regia consecratione, [S. Lietbertus excipitur Lauduni] repetit iter quo venerat, divertens apud Laudunum hospitandi gratia, præcurrentibus nuntiis audiunt venientem, gaudent omnes. Exultat civitas, coronatur ecclesia more ecclesiastico; procedunt omnes obviam; susceptum ducunt ad ecclesiam; perfruuntur ejus benedictione, quam præferunt omni auro & lapidi pretioso, cum summa devotione.

[22] Fama volat celeri cursu; rumore secundo.

Nuntiatur Cameracensibus, cum gloria benedictionis Antistitem suum venire. [& maxima cum lætitia Cameraci;] Exhilarantur omnes, juvenes & Virgines; senes cum junioribus: quantoque potest tripudiat gaudio omnis ætas, uterque sexus. Adest ille dies omni die sanctior, in quo Cameracus obtinere meruit sibi præesse Lietbertum Præsulem. Felix ille dies, in quo Cameracensis Ecclesia suscepit Episcopum, qui sese formam justitiæ & veritatis omnibus præbuit & exemplum. Felix, inquam, dies, in quo Lietbertus libertas publica possidet Cameracum, liberaturus plebem sibi commissam de superborum fastu & rabie tyrannorum. O felix festum; festique diei gaudium! in quo mortua nobilitas reviviscit, captivata libertas ad libertatem redit. Hunc diem annum jubilæum dixerim, cum cuique sua jura restituuntur. Tunc possessor magnificus suam intrans civitatem, & susceptus cum honore & reverentia, vadit ad ecclesiam, suarum ovium magna stipante caterva.

[23] Quas ibi preces, quas fuderit lacrymas, quæ cordis puritate traxerit suspiria, [in ecclesia preces fundit:] testis spiritus qui scrutatur omnia. Orabat tanta Dei gratia plenus, ut omnium oculos in se converteret, atque ad devotionis affectum compunctionisque gratiam corda moveret: putares Publicanum a longe stantem, pectusque percutientem, nec oculos ad cælum levantem; diceres Petrum cum Ioanne, in Porta speciosa claudi gressus erigentem, vel in Joppe Thabitam suscitantem.

[24] Completa oratione conversus ad circumstantes, pauca pro tempore locutus est: [& brevi adhortatione excitat suos,] Hortor vos, homines & proximi mei, meque ipsum hortor vobiscum, ut ad id, quo nos Deus per sapientiam hortatur, quanta possumus celeritate curramus. Non diligamus mundum, quoniam omnia sunt concupiscentia carnis, & concupiscentia oculorum, & ambitio seculi. Qui enim magis amant ire quam redire; in longinquiora mittendi sunt: quoniam caro sunt, & spiritus ambulans & non rediens. Qui vero bene utitur vel ipsis quinque sensibus corporis, ad credenda & prædicanda opera Dei, & nutriendam caritatem ipsius vel actione vel cognitione, ad pacificandam naturam suam, & cognoscendum Deum, intrat in gaudium Domini sui. Propterea talentum, quod male utenti aufertur, illi datur qui talentis quinque bene usus est: non quia transferri potest acumen intelligentiæ: sed ita significatum est, posse hoc amittere negligentes & impios ingeniosos, & ad eam pervenire diligentes & pios, quamvis ingenio tardiores. Non enim datum est ei, qui duo acceperat (habet enim & hoc, qui jam & actione & cognitione bene vivit) sed ei qui acceperat quinque. Nondum enim habet ad æterna contemplanda, qui visibilibus tantum, id est temporalibus credit, sed habere potest, qui horum omnium sensibilium Deum artificem laudat & eum persuadet fide, & spectat spe, & quærit caritate. Qui ergo male utuntur tanto mentis bono, dabuntur eis exteriores tenebræ. Et hoc significare arbitror, quod ligantur eis manus & pedes, id est, facilitas omnis aufertur operandi: hoc enim in eis perficietur post hanc vitam, quod in hac vita plus diligunt. Sed si concordamus cum adversario, dum cum illo sumus in via; liberabit nos de corpore mortis hujus gratia Dei, per Jesum Christum Dominum nostrum. [& cum benedictione dimittit.] Hac & simili sanctiorique recreatos admonitione, necnon sanctificatos Pontificali benedictione, dimittit ad propria.

Egregios mores exhinc carnisque labores,
Dicemus prompte; Domino vitaque volente.

ANNOTATA G. H.

a Capellatura, idem (nisi fallor) quod Capellaria & lania; necdum alibi inventa vox. Sic infra num. 28 Castellatura ponitur pro Castellania.

b Hic est Balduinus V, cognomine Insulensis & Pius, qui præfuit Flandris ab anno 1036 usque ad an. 1067. Hic conscripto milite, Pontificem in urbem Sedemque restituit; Atrebatensem Joannem possessionibus mulctavit egitque in exilium. Ita Meierus, sed perperam ad annum 1049.

c Guido consecratus Archiepiscopus Remensis anno 1034, mortuus 1055.

d Apud Acherium sic legitur: Peragunt augustam legationem: at melius in Ms. Est autem Augusta Viromandorum, vulgo S. Quintini oppidum.

e Rogerus 2, qui Catalauni Episcopus fuit ab anno 1036 ad an. 1062.

f Henricus Roberto patri 20 Julii, feria tertia, anno 1031 mortuo, successit.

g Anna filia Jaroslai Regis, qui erat natus Wlodomiro primo Rege Russorum Christiano, & a Russis inter Sanctos habito. At fratres Jaroslai, patrui Annæ, David & Romanus occisi, ut Martyres varia sibi habent templa sacrata, de quibus nonnulla præmonuimus 12 Februarii, ad Vitam S. Alexii Metropolitæ Kyoviensis, quæ erat urbs regia: plura dicemus ad 24 Julii, quo colendi proponuntur in figurato Moschorum Kalendario, ante tomum 1 Maji.

CAPUT IV.
Vita sancta in Episcopatu. Apparatus ad iter Hierosolymitanum.

[25] Constitutus in Sede Pontificali, qualis quantusque vixerit, scribere quidem non opis est nostræ; sed ejus qui dat affluenter, & cum dederit non improperat. De cujus gratuito munere sibi, quantum donaverit dicemus: quantumque majorum series suis perstrinxit in Annalibus. Recitabimus, inquam non ut decet sed pro posse, Pontificis opera; partim cum suis familiaribus clam operata, quædam, ut in odore unguentorum ipsius currant adolescentulæ, misericorditer effusa. Turrim pingimus David, quæ ædificata est cum propugnaculis: de qua pendent mille clypei, omnis armatura fortium, adversus principatus & potestates, adversus mundi rectores tenebrarum harum; contra spiritalia nequitiæ in cælestibus constituta in Libano, & respicit contra Damascum; discernens inter bonum & malum, ne se ignorans egrederetur & abiret post vestigia gregum, pascens hædos juxta tabernacula pastorum. [Nullis vitiis addictus Lietbertus,] Studiosus divinæ legis Pontifex exemplumque suis ita vivebat, ut ab immodesto corporis cultu & ornatu, ab inanibus negotiis ludorum, a torpore somni atque pigritiæ, ab æmulatione, obtrectatione, invidia, ab ipsius etiam laudis immodica cupiditate se abstineret: amorem vero pecuniæ, totius suæ spei certissimum venenum esse credebat. Nihil faciebat enerviter, nihil audacter. In peccatis autem suorum vel pellebat omnino iram, vel ita frænabat ut esset pulsæ similis. Magnopere observabat, ne nimium; cum ignoscebat, ne parum. Nihil puniebat, quod non valeret ad melius; nihil indulgebat, quod verteretur in pejus. Suos putabat Dominos, in quos potestas sibi data fuerat: quibus ita serviebat, ut eum dominari puderet; ita dominabatur, ut eos servire delectaret. In alienorum peccatis molestus non erat invitis. Inimicitias vitabat cautissime, ferebat æquissime, finiebat citissime. In omni contractu atque conversatione cum hominibus, diligenter servabat illud vulgare proverbium, Nemini facias quod pati non vis. In omni loco & tempore amicos aut habebat aut habere studebat. Obsequebatur dignis, etiam non hoc expetentibus; superbos minus curabat, minime erat [superbus ipse], apte congruenterque vivebat, Deum colebat, cogitabat, quærebat, fide, spe, caritate. Hac in virtute animi positus, diligenter optabat tranquillitatem atque certum cursum studii sui omniumque conviventium, & sibi quibusque poterat mentem bonam, pacatam vitam. Ita novus homo, & interior, & cælestis; [evasit perfectus in omni virtute] habens pro portione, non annis, sed profectibus, distinctas quasdam spirituales ætates suas; ad summam & incommutabilem legem passibus rationis innitebatur: & emicans in virum perfectum, atque aptum & idoneum omnibus mundi persecutionibus sustinendis atque frangendis, vivebat pacatus, in opibus & abundantia ineffabilis sapientiæ; invitatus ad oblivionem vitæ temporalis, & transiens in perfectam formam, quæ facta est ad imaginem & similitudinem Dei. His gradibus justitiæ temperanter scandens ad thronum prudentiæ, fortiter hærebat Deo; non ut ab eo aliquid boni extra mereretur, sed cui nihil aliud quam ipsium hærere Deo bonum fuerat. Hic vir quamdiu fuit in hac vita, utebatur amicis, ad rependendam gratiam; utebatur inimicis, ad patientiam; utebatur quibus poterat, ad beneficentiam, utebatur omnibus, ad benevolentiam. Et quamquam temporalia non diligeret, tamen recte utebatur temporalibus, & pro eorum sorte consulebat omnibus, si æqualiter non poterat omnibus. Quare si aliquem familiarium suorum promptius quam quemlibet alloqueretur, non eum magis diligebat, sed ad eum majorem habebat fiduciam, & apertiorem temporis januam: tractabat enim tempori deditos tanto melius, quanto ipse minus esset obligatus tempori. Postremo in omnibus officiis, non frangebatur laboribus, futuræ quietis certa expectatione. Et quoniam delectabat eum libertas, quam nomine & opere præferebat, ab amore mutabilium rerum liber esse appetebat.

[26] Ideoque deponens omne pondus, & omne circumstans se peccatum; per patientiam currebat propositum sibi certamen, aspiciens in auctorem fidei & consummatorem Jesum; qui ut sanctificaret per suum sanguinem populum, extra portam passus est. Considerabat quam misericorditer humano generi consultum est, [totus in operibus & cruciatibus Christi meditandis & imitandis;] cum ipse Dei filius consubstantialis Patri, totum hominem suscipere dignatus est, & habitavit in nobis. Ita enim demonstravit carnalibus, & non valentibus intueri mente veritatem, corporeisque sensibus deditis, quam excelsum locum inter creaturas habeat humana natura: quod etiam potuit & in aliquo æthereo corpore, ad nostrorum aspectuum tolerantiam temperato, sed hominibus in vero homine apparuit: ipsa enim natura suscipienda erat, quæ & liberanda. Et ne quis sexus a suo Creatore se contemptum putaret, virum suscepit natus ex femina. Nihil egit vi, sed omnia suadendo, monendo. Conciliavit fidem nostram Deo, miraculis; qui erat homini passione similis: Loquens ad turbas, doctrina Deus apparebat; ætatibus homo. Populi, satellites voluptatum, divitias appetebant; pauper esse voluit; honorique & imperiis inhiabant; Rex fieri noluit; contumelias horrebant, omne genus contumeliarum sustinuit; injurias intolerabiles esse arbitrabantur, quæ major injuria quam justum innocentemque damnari? Dolores execrabantur corporis, flagellis & spinis cruciatus est; ignominiosum genus mortis crucem purabant, crucifixus est; mori metuebant, morte mulctatus est. Omnia quæ vitare cupiebamus, a studio veritatis deviantes, perpetiendo dejecit: non enim ullum peccatum committi potest nisi dum appetuntur ea, quæ ille contempsit; aut fugiuntur, quæ ille sustinuit. Tota itaque vita ejus in terris per hominem, quem suscipere dignatus est, disciplina morum fuit.

[27] His ceterisque beneficiis bene compunctus Deo dignus Pontifex, ut obsequeretur Apostolo dicenti; Exeamus ad eum extra castra, improperium ejus portantes; non enim habemus hic manentem civitatem, sed futuram inquirimus; toto mentis affectu concepit desiderium pergendi Hierosolymam. [Hebr. 13, 13] Sed neque gratia videndi lapides turrium vel domorum culmina: [concipit desiderium peregrinādi Hierosolymam:] sed amplexandi & osculandi vestigia, pedibus Jesu calcata. Beatum quippe fore credebat, præsepis angustias videre, vagientem puerum mente cum pastoribus adorare; in Golgotana ecclesia beatæ passionis, crucifixionis & mortis Sacramenta celebrare; cum beatis mulieribus ad sepulcrum mortem Christi flere, prorsus intra septa sepulcri suas suorumque noxas fletibus diluere, in monte Oliveti super cælos ascendentem Christum cum Maria matre Jesu beatisque Apostolis intimo cordis affectu sequi velle. Sed ut prudenter id ageret, meditabatur, qualiter vel civitatem vel Ecclesiam sibi commissam tranquillam pacatamque relinqueret, totique patriæ propugnatorem & defensorem idoneum provideret.

[28] Eo tempore, fuga lapso Joanne Atrebatensium Advocato, sicut dictum est; præcavens Pontifex in futurum; & timens ne vel ipse Joannes, [Hugonem puerum creat Castellanū sub tutela Anselli,] vel quilibet tyrannus huic similis, in prædictam Castellaturam, de qua idem Joannes projectus fuerat, aut vi aut ingenio intraret, & postea justus heres eam repetens, inde turbas faceret; Hugonem, Gualteri Castellani nepotem quiproximus erat heres, accivit: eique Castellaturam concessit. Et quia iste Hugo adhuc puer erat, sed propinquum quemdam, Ansellum nomine, moribus & armis egregium habebat, hujus custodiæ puerum deputat: quem Ansellus ille usque ad præfinitum tempus cum omni Castellatura fideliter & optime rexit. Jannes Castellatura privatus, nec quidquam mali adversus Episcopum proinde præsumens facere, (prohibitus enim fuerat a Comite Flandrensium Balduino, cujus a ligius miles erat) ipsum reliquit & ad Imperatorem Henricum se contulit. b Erant tunc temporis maximæ simultationes & inimicitiæ inter Imperatorem & prædictum Comitem. Cujus rei seriem, quoniam in c Gestis Pontificalibus plenius describitur, omittimus & ad exequendum Pontificis iter, stylum dirigimus.

[29] Ita Ansello procuratore & propugnatore Cameracensis patriæ constituto, Pontifex, de ejus fidelitate confidens & diligentia; [aliis frustra iter dissuadentibus constans in proposito] paulatim sua suorumque in rebus publicis intermittebat negotia, totoque mentis conamine concepti itineris procurabat impendia. Interim satagebat magnopere quatenus id celatum esse posset. Sciebat quoniam si resciretur, procul omni dubio contradiceretur. [Eccl. 12, 12] Sed, ut ait Scriptura, Frequens meditatio, carnis est afflictio: submissus aspectus, macilenta facies, assiduitas vigiliarum, frequens solicitudo, propalabant quod celare volebat. Tandem conventus familiariter a suis, aperit cordis secretum, quærit consilium. Mente consternantur omnes, dissuadent plurimi, proponuntur multimoda causarum discrimina; mortis intercessio, patriæ desolatio, simul Ecclesiæ sibi commissæ destitutio. Quibus mens sanior fuit, altius considerantes Pontificale propositum, verentur contradicere; metuentes ex hoc Dei vel Domini sui animadversionem subire, Domno Pontifice protestante; Reddam Deo vota mea, quæ distinxerunt labia mea; non sine fletu pariter omnes assentiunt. [Psal. 60, 9]

[30] Consilio firmato fœderantur comites, inter quos & præ quibus hi quorum nomina subtitulamus; [comites itineris adsciscit.] Domnus Walcherus, Archidiaconus & Præpositus curiæ; Hugo Capellanus, cujus sanctitatem monstrant claustra Canonicorum Matris Ecclesiæ, monstrat cœnobium Aquicinense; Erleboldus, Judex & Procurator civitatis; & alter Erleboldus, cognomento Rubeus, quem qualis fuerit prædicat Ecclesia sanctæ Crucis. Sed horum duo, scilicet Domnus Walcherus & Judex Erleboldus, quantæ bonitatis fuerint qualesque cooperatores & adjutores Domni Pontificis, suo loco dicemus, si voluerit Deus.

ANNOTATA G. H.

a Homo ligius alteri adversus quemcumque obstrictus. Vide Cangium.

b Baldricus cap. 66 addit: Promisit ei quod exercitum suum illuc deduceret, si a Lietberto, cui noviter Episcopatum dederat, Castellaturam Cameracensis civitatis dari sibi fecisset.

c Gesta Pontificalia sunt Chronicon Baldrici, ubi illa bella cap. 67 & seqq. deducit, quæ etiam habet Meierus ad annum 1054.

CAPUT V.
Iter Hierosolymitanum; & irrito effectu reditus ex Syria, Fulchero comiti moribundo a Deipara sanitas reddita.

[31] Millesimo quinquagesimo quarto Dominicæ Incarnationis anno, [Anno 1054 egressus Lietbertus cum 3 millibus] permissione tam Cleri quam populi vix impetrata, libertas patriæ, decus Ecclesiæ, Deo dignus Pontifex Lietbertus, egreditur a civitate sua Cameraco, tenens iter Hierosolymam versus. Prosequitur eum fere ad tria milliaria, non sine lacrymis & immensis gemitibus, omnis ætas utriusque sexus. Præterlegens civitates & oppida, civitatum regiones & provincias, montium discrimina, silvarum pericula; cultu, moribus & lingua barbaram, quam colunt Hunni, transmeat patriam. Et, ut prolixioris viæ lucraretur compendium transvadato Danubio, penetrat Pannoniam, Martini sancti beata nativitate præclaram.

[32] Nuntiatur a Regi, ab exteris partibus, habitu peregrino quosdam venisse homines, regni sui fines transire volentes: qui mox accitos sibi jussit præsentari. [a Rege Hungariæ benigne excipitur:] Videns itaque Rex Pontificem, Dei nutu mutata mente pristina, surgit citius a solio; necnon officiosissime salutatum invitat in consistorio. Quærit causas itineris: miratur auditis. Miratur talem ac tantum virum, tam difficilis pondus subiisse laboris. Sed quoniam illis diebus vix quilibet, aut pæne nullus hoc iter arripiebat; cogitabat ne simularent id alterius negotii gratia: unde clam vocatis suis, jubet eos e vestigio diligenter observari, ne moliantur quidlibet sinistri. Explorata per aliquot dies religiosa Pontificis sanctitate, simul audita in stipendiis pauperum liberalissima largitate, in vigiliis, orationibus, jejuniis assiduitate: devotus Rex impendit obsequium, quodque petebat sibi suisque Pontifex præstat libens auxilium: jam quippe sub ejus contubernio tanta tamque multiplex copia populi coïerat, ut exercitus Domini diceretur. Sic usque in extremos fines regni sui dato duce, Dei procurante misericordia, securum concessit abire.

[33] Prætergressus Pannoniorum fines limitaneos, ingreditur solitudines saltuosas, quas deserta Bulgariæ nominant, quasque latrunculi Scythicæ b gentis inhabitant. Hi degentes more ferarum nullis coërcentur legibus, nullis continentur urbibus. Sub divo manent, [ingressus solitudinem,] quas nox coëgerit sedes habent: pretereuntes obsident, obvios interficiunt, ceteros deprædantur: gregatim vadunt, omnia sua secum portantes cum tota supellectile, parvulis & uxoribus. Nullius hæresis nominata, secta nullius religionis divino cultu tenentur: tamen, sicut ex eorum interfectis c vidimus, more Saracenorum circumciduntur: barbari, crudeles, homicidæ; sine affectu, sine pietate. [territos barbarorum metu socios] Has mortiferas Præsul in grediens cum illo suo comitatu solitudines, obvius fuit quibusdam refugientibus, suique refugii causam flebiliter intimantibus. Quamplures terrentur, pariterque retrocedere cum refugientibus meditantur. Narrabant sese latronum cuneos incurrisse; suorum plurimos oppetiisse; ceteros ad internecionem vulneratos (ut videre erat) vix evasisse. Conturbantur omnes, divinique respectus misericordiam flebiliter implorant; [animat;] quoniam quid facto opus sit ignorant. Audita Domnus Pontifex turbatæ multitudinis flebili lamentatione (pedes enim subsequebatur solus, ut attentius psalmis & orationibus vacaret) substitit, & cur lamentarentur, inquirit. Cognito casu, signum sibi sanctæ Crucis indidit: erectaque dextera, qua iturus erat parte signavit. Post recolligens secum verba Psalmi quibus orabat, invenit hunc versum, Eripe me de operantibus iniquitatem, & de viris sanguinum salva me. Sic miles Christi paululum progreditur, cunctosque qui aderant breviter alloquitur: Commilitones mei, non vos deterreat adversarius vester diabolus, qui tamquam leo circuit, quærens quem devoret: cui resistite fortes in fide; quoniam si Deus pro nobis, quis contra nos? [Psal. 58. 3] Quapropter induite vos armaturam Dei, ut possitis stare & in omnibus perfecti esse: quoniam tentat vos Deus vester, ut sciat si diligitis eum: sed faciet cum tentatione etiam proventum, ut possitis sustinere. Properantes, iter quod arripuistis, accelerate: quia nemo mittens manum suam ad aratrum & respiciens retro, aptus est regno Dei. Ita miles Christi, cum suo familiari & domestico comitatu, princeps graditur, exercitumque Dei ne paveat hortatur. Decem & eo amplius diebus peragrant eas solitudines: per quas (ut dictum est) semper Saraceni sedibus incertis huc illucque vagantur.

[34] Cumque jam die septimo crederent evasisse periculum, [ardens ipse martyrii desiderio;] vident subito sessores equorum camelorumque latrunculos, inter condensa silvarum, cristatis vittatisque capitibus: ac seminudo corpore pallia trahentes, & latas caligas. Pendebant ex humeris pharetræ, & laxos arcus & hastilia longa ferebant. Quibus visis terrentur ceteri: sed Domnus Pontifex fit hilarior, sperans comprehendere bravium, pro quo tanti cursus subierat laborem. Hoc erat in votis, hoc toto mentis amore sedulus orabat, ut ab his interimeretur; vel captivus in exteras & barbaras nationes, propter nomen Christi, distrahendus duceretur. Proponebat sibi devotæ mentis affectu, felici commercio, pro redemptione generis humani distractum. Salvatorem; utque jura mortis destrueret, vivificæ Crucis subiisse passionem. [& per medios illos transit inoffensus.] Unde præoptans existere martyrii & calicis Christi particeps, & communicare Christi passionibus, ut in revelatione gloriæ ejus gauderet, dicebat: In me sunt Deus vota tua: quæ reddam laudationes tibi. Sed qui regit orbem terrarum in æquitate, Cameracensis Ecclesiæ precibus attendens, quibus ei suum deponebat die noctuque Pontificem: in hoc tanto mortis discrimine cum suis omnibus eum conservavit incolumem. Videres in adventu Pontificis obrigescere miseros, inque suos conatus deficere, quoque magis stupeas, cedendo loco viam transeuntibus quodammodo demonstrare. Hoc modo dignus Deo Pontifex cum suis comitibus mortiferam regionem latronumque domicilia pertransiit indemnis.

[35] Ingressus d Dalmatiam, locisque peragratis, in quibus olim Diocletianus thermas ædificando diversa mortis intulerat supplicia Christi Martyribus, [Invisit S. Demetrii corpus:] cursum flectit Isauriam versus. Quam præteriens devenit e Corinthum, illicque audiens Demetrii sancti, inter Martyres præclari, corpus quiescere, sepulcrum ejus expetiit, totoque mentis affectu meritis ipsius divinum auxilium quærit. Inde progressus, ubi ad Laodiceam Syriæ pervenit, comperiens Ecclesiam Dominici sepulcri Christianis ejectis a Rege Babiloniorum violenter f obseratam, viamque Paganorum metu per terram penitus interclusam, per tres menses in eadem civitate moras fecit. [Laodiceæ tribus mensibus manet,] Sed ceteris de profectione desperantibus, ac ubique locorum dispersis; ipse, cum suo nobili familarique comitatu, perstitit; & quia per terram non poterat ire, marino itineri sese commisit. Littoribus prospectis, naviumque magistris diligenter inquisitis, pretiorum numerus computatur, victualia convehuntur, ne signo dato quælibet mora fieret in eundo.

[36] Dum navigandi tempus aptum præstolatur, unus comitum Domnus videlicet Fulcherus, [anxius ob morbum Fulcheri,] decidit in lectum. Cumque languor indies augmentaretur, tempusque navigandi superveniret, Domnus Pontifex maximis cogitationum quatiebatur fluctibus. Angebatur utrum navigationem differret, anne comitis & fidelis ægrotantis discrimen expectaret. Crescente languore tempus navigationis affluebat, & mentem Pontificis metus cum desiderio torquebat: metus, ne comes fidelissimus eo absente defungeretur; desiderium, ne cœpti itineris tempus intercluderetur. In hoc mentis angore posito Pontifice, ægrotantis salus a medicis desperatur, tactuque venarum per indiculum pulsus diutinæ passionis futura mors denuntiatur. Tempus aderat, navisque magister navigationis armamenta parabat, profectionisque tempus & horam prænuntiabat. Singuli citabantur: præripientium sibi destinatas stationes magnus erat tumultus. Quid ageret miles Christi, desereretne comitem, an differret navigationem? Non tulit ulterius Omnipotens eum perturbari, quem sibi videbat devote famulari. Indidit consilium, qui Petro mergenti porrexit manum. Reddidit ipsius memoriæ responsum, quod quondam dedit volenti sepelire patrem suum; Relinque mortuos sepelire mortuos suos. [Matth. 8, 23] Hac voce Salvatoris corroboratus, vicit dilectione Dei necessitatem carnis. Revisit ægrotum, & velut in mortuo corpore ultimum quodammodo trahentem spiritum: quem modo voce; modo nutibus compellans, quomodocumque poterat, missionem petebat. Sed æger quamvis jam seculo traderetur alteri, [quem quasi moribundū Deo & SS. Mariæ & Andreæ commendat,] voces atque singultus recognoscens Pontificis, resumpto spiritu oculos aperuit: cumque gravi difficultate verba loquentis intelligens, similiter petit & ipse missionem, tamquam qui recederet a seculo. Quem venerabilis Pontifex, cum maximis lamentis totoque mentis affectu Deo commendans, sancto commisit Andreæ Apostolo atque gloriosæ Reginæ Mariæ Genetricis Dei meritis & precibus. Nec mirum, quod eum quem diligebat, illis familiarius deposuerit, quos præ ceteris omnibus attentius excolebat. Posthæc, velut ultimum valedicentes, & osculum dantes pacis invicem, Domnus Episcopus ire perrexit, ægro remanente ibidem. Qui quamquam desperatus a medicis, a comitibus derelictus, jam crederetur defungi; tamen benedictione recreatus Pontificis, refocillatus lacrymis, quantulumcumque respiravit; mentisque vigore quomodocumque poterat, vocis aërem traxit. Dehinc apud se recolligens verba, quibus eum Pontifex sancto commiserat Andreæ Apostolo, quibusque imploraverat sanctam Dei Genetricem pro se; intima cordis suspiria trahens, lacrymis obortis ait; ut ipse postmodum testatus est; O sancte Andrea cujus me tutelæ Domnus meus Lietbertus Episcopus commisit, cujusque memoriam in cœnobio, quod est apud Novum-castellum situm excolit, si tu vere es ille Andreas decorus, virilis Apostolus Christi, amicus Dei, quem Dominus dilexit in odorem suavitatis; succurre, festina, miserere; digitumque tuum intingens in oleo misericordiæ Genetricis Dei Dominæ nostræ S. Mariæ, precibus tuis animam deficientem sustenta, laborantem adjuva; succurre, amice Dei, per Sacramentum g Christi magistri tui. Jam morior, & quod per me non possum; Matrem posce pietatis, quatenus mihi subsidietur; non meis meritis, quibus pœna mortis debetur; sed ejus qui me vobis commisit lacrymis & precibus.

[37] Noctem illam Pontifex duxit insomnem, se suosque Deo commendans, & gemitibus solitos votisque supplicibus morientis amici protelabat vitam. Jamque propinquabat noctis quarta vigilia, cum ceteris qui in domo erant in qua decumbebat languidus soporatis, [qui eum a dæmonibus territum] visus est sibimet quasi semivigilans obdormisse. Et ecce, videt binos dæmonum spiritus coram se stare, ferream tridentem flammivomamque, velut de fornace ignis erutam, ferentes: quam sicut idem retulit, mortis aculeum nominabant: dicebant enim se ad hoc detulisse, ut eam cordi ejus affigerent & sic animam ejicerent. Quis timor ille, Deus! quis dolor, quæ angustiæ! Laborabat æger, laborabat & deficiebat. Aspiciebat ictus ferire minantium, penitusque dissolvebatur. Singultiens dissolvebatur, & inter singultus tantum sonabat, Sancta Virgo Virginum, Mater Jesu, sancte Andrea.

[38] In hoc tanto tamque terribili tribulationis articulo, inter caligines & umbras mortis, [apparentes recreant:] cælitus effulgurans, irradiat locum sua sanctissima præsentia Stella maris, Mater pietatis, & si dici fas est, Pietas pietatis; cujus precatu pietas Dei parcit precantium culpis. Adest, inquam, Spes miserorum, Salus debilium, Gaudium Christicolarum, dæmonum forte Lamentum; ferens dextera, qua Christum pannis involvens reclinavit in præsepio, vivificæ Crucis signum, sinistrorsum acclinis super S. Andream Apostolum. Et quis, inquit, nequissimi spiritus, tantus terror vestri furoris? Quo ruitis? Quæ tanta superbia vobis? Tantane vos generis tenuit fiducia vestri, ut eos qui nobis commissi sunt vindicare velitis? Quid vobis & ægro, quem filius meus reddit sospitati, hujus S. Andreæ precibus? Abite hinc quantocius: abite. Cujus ad imperium dicto citius evanescunt illi dæmonum spiritus. Tunc Mater pietatis, ægrum respexit vultu serenitatis; vultu, quo plorantem deducebat filium; vultu, quo inter convivantes suggerebat deficere vinum; illo, inquam, vultu, quo dolentem respexit h Theophilum; vultu dulcedinis & gratiæ: [& jubetur surgere:] eo, inquam, vultu languidum jam pæne mortuum, dæmonum manibus erutum respexit; & ut surgeret, Pontificemque suum sequeretur, imperando significavit, sicque recessit.

[39] Recedente visione, qui sibi dormire videbatur, æger oculos aperuit; & ita se sanum sospitemque reperit, [sospes mox omnia ad discessum parat:] acsi nihil mali pertulisset. Mox clamato puero, qui sibi ad hoc remanserat, si moreretur ne insepultus maneret; præcepit ut quantocius vestimenta sibi deferret, viæque Pontificem secuturæ necessaria cuncta pararet. Illo eum amentem putante, protinus surrexit ipse, dominum domus vocavit; quantum pro impendiis sibi collatis debeatur quæsivit. Computatis & redditis, equos suos quamceleriter parari jubet, puerumque supellectilis suæ nihil oblivisci monet. Quem non solum paterfamilias, in cujus hospitio manserat, miratur incolumem; sed & omnis vicinia gaudet sospitem, gaudet cuncta civitas & applaudit: quoniam quem præcepto Euangelico statuerant morientem sero sepelire, cernebant mane velocibus equum suum passibus anteire. Ipse vero cunctis quærentibus lætus referebat, quanta sibi, per suam gloriosam Genitricem Sanctumque Andream Apostolum, fecisset Dominus. Inde gradu citissimo, suo comitatus cliente, festinat consequi Pontificem, quem pietas & providentia Dei detinebat in littore. Sol exoriens oculis nautarum crinitos infuderat radios: quibus visis magistri puppis futuram prænotabant tempestatem Communi consilio præstolabantur, donec hora diei media captarent, quid solis splendor portenderet. Inter hæc hora diei tertia, dum Pontifex in littore deambulando pensaret miserias vitae prȩsentis, secumque ploraret casum derelicti fidelis; nuntiatur ei a prospicientibus, [festinus accedit ad Episcopum.] Dominum venire Fulcherum. Primo stupefactus, dehinc mentem recolligens, inquirit, qualiter id scirent. Illis referentibus equos, quos equitare solebat, sed & vestimenta ejus se veraciter vidisse; suspirans respondisse fertur: Potest esse, non est Fulcherus sed fortasse puer ipsius qui sepulto domino nos prosequitur: nam Fulcherum, nisi sola Dei clementia, jam non spero videre. Attamen non diffido de Christi misericordia, quæ sororibus reddidit Lazarum, viduæ unicum filium: quippe credulus, quibus eum fidejussoribus deposuerat. Dum hæc secum loquerentur, & intenti venientes illos prospicerent, adest Fulcherus. O quam fuerit gaudiosum gaudium: quam læta lætitia, noverit mens humana. Quid qualiterve sibi contigisset, non erat referre licitum: tantus erat tumultus, atque tanta frequentia sese complexibus ejus ingerentium.

[40] Recepto comite, jussu nautarum Domnus Pontifex conscendit navem cum suis. [Navē ingressi jactantur triduana tempestate;] Caute remis insurgunt viribus totis. Prosequitur surgens a puppi ventus euntes. Linquunt Laodiceæ portus pelagoque volant, & crebris legunt freta i consita terris. Vela pandunt, & cava trabe vastum curritur æquor. Postquam altum tenuit navis, nec jam amplius ullæ apparent terræ, cæruleus supra caput adstitit imber, noctem hiememque ferens, & inhorruit unda tenebris. Continuo involvunt venti mare, nigraque surgunt æquora: periclitantes jactantur gurgite vasto. Involvere diem nimbi, & nox humida cælum abstulit, ingeminant abruptis nubibus ignes: excutiuntur casu, & cæcis errant in undis. Ipsi peritissimi nautæ, & quodammodo marinorum fluctuum domestici, diem noctemque negant in unda. Tres adeo incertos soles errant pelago, totidem sine sidere noctes: quarto terra die se attollere visa est & aperire procul montes, ac volvere fumum. Vela cadunt, remis insurgunt quantocius nautæ, & adnixi torquent spumas & cærula verrunt.

[41] [& in Cypro morati,] Domnum Pontificem servatum ex undis littora Cypri cum suis omnibus accipiunt, quem Katapan, k hoc nomine secundum Dominum vocant, timens, ne in manus Paganorum incideret, a pridie Nonarum Junii usque ad pridie Kalendarum Augusti detinuit: [non Hierosolymam] donec ipsa die multo auro exitu vix impetrato, dum rursum marino itinere Hierosolymam se crederet proficisci, [sed Laodiceam revertuntur,] fraude nautarum declinantium insidias Paganorum, Laodiceam relatus est. Quo loco dum rursus moras innecteret; nec spes ulla perficiendi vota superesset, remeantibus cum Laudunensi Episcopo Helinando l (quoniam & ipse illis diebus ierat Hierosolymam) quampluribus itinerisque difficultatem referentibus, [In patriam redeunt.] tandem consilio Laodicensis Episcopi redeundi iter mœstus arripuit.

ANNOTATA G. H.

a Is erat Andreas I, qui regnavit ab anno 1047 ad annum 1059, sed variis intricatus sæpe bellis intestinis: hinc ejus suspiciones indicantur.

b Bulgaria inter Danubium, Pontum Euxinum & Thraciam, olim Mysia, ubi Scythæ ac deinde Gothi habitarunt, prope Pontum: Tartari vero crebris incursionibus infesta habebant ibidem omnia: & tales omnino sunt, qui hic describuntur.

c Ita scriptum inveniens auctor ab aliquo itineris istius comite, ipse diu post hanc vitam colligens, ut apponit num. 25.

d Hic apparet aliqua ignorantia auctoris circa loca indicata, dum Dalmatia, & Isauria cum Corintho seu Thessalonica junguntur. Fuit Dalmatia procul a Bulgaria ad mare Adriaticum. Et Isauria est regio Asiæ versus Ciliciam: nec in Dalmatia Thermas, sed Romæ Diocletianus extruxit, Martyribus labore macerandis intentus.

e Apud Bacherium loco Corinthi legitur Chorinerum pro Chorintum quod est in Ms. aspiratione in primam translata. At Corpus Demetrii fuit Thessalonicæ magno populorum concursu honoratum, quod ex eo unguentum medicum scaturiret, an autem inde Corinthum sit translatum disquiretur ad ejus Vitam 8 Octobris. Poterat autem commode iter ex Bulgaria Thessalonicam dirigi, atque inde ex portu aptissimo, navigari in Syriam, ad urbem maritimam Laodiceam, uti mox indicatur.

f Huc facit quod Theodoricus Pauli in Catalogo Patriarcharum sanctæ urbis scribit de Sophronio, hujus temporis Episcopo, scilicet, quod sub ipso efferbuit gravissima persecutio Christianorum in Jerusalem & Terra sancta: donec an. 1086 Saracenis pulsis eam occuparunt Turci, sicut patet ex dictis ante tom. 3 Maji num. 195.

g In Ms. Secretum quod per conjecturam verti Sacramentum.

h Hic est Theophilus pœnitens, Vicedominus sive Oeconomus Adanæ in Cilicia: cujus Vitam illustravimus ad diem 4 Februarii.

i Id est Archipelagum, insulis frequentissimum.

k Si vox Græca esset, κατὰ πᾶν significaret, ad omnia, id est, supremo jure institutus Præfectus vel Vicarius Imperatoris: sed verosimilius est a voce Catipaneus, ad Græcos seu Semigræcos tractam vocem, quæ & Catipanus & Catepanus scribitur, Officium autem ejus Catipania & Catipanatus, Auctores Italos iis usos, ad significandum Præfectos urbium provinciarumque a Byzantinis Imperatoribus in Italiam missos, vide in Glossario Cangii.

l Helinandus fuit Episcopus ab anno 1052 ad annum 1098. Quærit Acherius, an Ingelrannus?

CAPUT VI.
Res a reditu gestæ. Monasterium sancti Sepulcri constructum.

[42] In regnis Lothariensium necnon Francorum simultationibus exortis quampluribus, Imperator Henricus & Rex Francorum a Evosii ad colloquium, ut eas sedarent, convenerunt: sed imperfecta pace discesserunt. Nec multo post Imperator Henricus, præsente Papa b Victore, qui pro causis Papatus per Romanos male tractatus, apud ipsum conquesturus venerat, diem clausit c extremum. Post cujus mortem, cum filio ejus Henrico & Regina, [Lietbertus interest placito Imperii,] Domino Papa arbitro, sed & judicibus Episcopis & Principibus Regni, pro simultatibus quas contra patrem habuerant, reconciliati sunt uterque Comes Balduinus, d pater scilicet & filius. Huic placito interfuit Domnus Pontifex Lietbertus, intonsus adhuc, sicut a peregrinatione rediens, ad civitatem suam nondum venerat, quoniam familiariter ipsum Comitem ab exordio sui Pontificatus dilexerat.

[43] Erat in ejus animo fixum, non prius intrare Cameracum, [in castro Cameracesii agit gratias S. Andreæ cū Fulchero,] quam reviseret Novumcastellum, sui Principatus fidele municipium, quod ob S. Andreæ memoriam diligentius excolebat. Quo perveniens, Domino comitatus Fulchero; cum ceteris suæ familiæ comitibus, officiosissime suscipitur ad orationem. Prostratus solo, non quæsivit in oratione lacrymas, quas semper familiarissimas habebat. Deinde surgens dedit benedictionem: quos in tempore potuit exosculatus, processit palam; cunctisque refert, quantos viæ pertulerit casus. Tunc Dominus Fulcherus eo præsente procedit ad altare, narrans quæ quantave per suam gloriosam Genitricem sibi fecisset Dominus, S. Andreæ meritis & precibus. Post capitis deditionem, videntibus cunctis, sese Sancto tradidit Andreæ, offerens super sanctum ejus altare duas uncias auri purissimi; utque in in eodem loco, ad honorem Dei & memoriam S. Andreæ, pro se perpes servitus esset, filium suum, suo de nomine nominatum e Fulconem, tradidit ibidem: [& Cameracum venit.] quo Monacho facto, victualibus Fratrum magna donaria contulit, quæ privilegiorum jure Pontificis auctoritate firmavit. Omnibus rite peractis, venit Domnus Pontifex Cameracum, & gaudiis quibus oportuit a suis excipitur.

[44] Interea Hugo, Walteri Castellani nepos, quem prænotavimus Castellatura donatum, [Hugonem institutum Castellanū,] proficiebat ætate; tempusque proximum instabat, quo Ansellus regimine ejus carere, & ipse bonum suum recipere debebat. Porro Ansello videbatur, quia ad regendam Castellaturam juvenis ille nondum esset idoneus; ideoque protelare volebat suæ custodiæ officium, si sibi permitteret Episcopus. Sed quamvis Pontifex de imperfectione Hugonis idipsum sentiret cum Ansello; nolebat tamen ipsum fraudari a prædefiniti temporis spatio; putans juvenem per disciplinam suam ad veritatis viam posse revocari, si cæcitatis suæ ignorantia a recto deviaret. Sic Ansellus nullatenus impetrare valuit, prece vel pretio, quin Hugo Castellaturam suam non reciperet in die suo. Adepto itaque Hugo honoris sui gubernaculo, palam continuo fecit omnibus quod claudebat in animo: antea enim quomodo eum cognosceres, cum prohiberent simul ætas & magister? Modo vero suæ potestatis compos, totius magisterii & disciplinæ contemptor, fasque nefasque confundens, post pravitates cordis sui & illicitas voluntates graditur sine respectu aliquo f. Potestne respectum justitiæ tenere, [sed multa mala facientem excommunicat.] qui in civitate Domini sui cives meliores & ditiores contumelia & injuriis afficiebat? Alios indemnatos & injudicatos in cippo vilissimo concludebat: villicum g & cubicularium ejus comprehensum alligavit catenis; prædam ejus ceterorumque civium, contradicente Domino suo, violenter abduxit. Pro his & aliis hujusmodi sæpe ab Episcopo correptus, & emendari nolens, sed in pejus corruens, excommunicatus est ab eo. At ille & hoc etiam contempsit, nullamque misericordiam quærens, ad Comitem de S. Quintino h abiit, ibique aliquantulum versatus, quidquid mali potuit, adversum Episcopum & Ecclesiam ejus fecit.

[45] Erat Domino Pontifici consuetudo nocturnis horis civitatis Ecclesias, [Nocte visitanti Ecclesias,] cum suis familiaribus Clericis, nudis pedibus circuire, & Dei clementiam pro se suisque suppliciter exorare. Contigit nocte quadam, quæ præcedebat sanctam diem Parasceves, solitas excubias agere, ecclesias quoque & oratoria circuire. [defuncti respondent Amen.] Lustratis aliis, dum venisset ad oratoriolum quoddam, intra civitatem constructum; intransque cœmeterium ut Deo commendaret animas ibi quiescentium & omnium fidelium defunctorum; licet silenter, licet secum sicut ea nox habebat id diceret (mira res) spiritus ibi sepultorum clara voce, cunctis qui aderant audientibus, super ejus benedictione responderunt, Amen. Stupentibus cunctis & rei novitate perterritis, silentio tegi Pontifex petiit quod pleniter impetrare non valuit.

[46] Illud oratoriolum qua de causa constructum sit plenius exequamur. Temporibus Domni Gerardi sanctæ memoriæ Episcopi, hujus Domni Lietberti prædecessoris, exorta i fames Cameraci, sed & regionibus circumquaque adjacentibus, [In cœmeterio a Gerardo Ep. constructo] adeo invaluit, ut morientium corpora capere non valerent cœmeteria Cameracensis urbis. Incidit igitur ipsi Domno Gerardo rationabile consilium, ut extra muros civitatis fodere faceret Polyandrum, quod receptui foret tot corporibus condendorum pauperum: juxta quem locum ecclesiam postea, in honore Dominici sepulcri constructam, [cum ecclesia sancti Sepulcri] consecravit: ut propter reverentiam tanti nominis, sepultura ibi pauperibus esset & peregrinis: quam temporum labente curriculo dum meliorare disponeret, diurno fessus senio defunctus est. k

[47] Ipse vero Domnus Lietbertus, prædecessoris & magistri tanto ac tali animatus exemplo, [ei adjungit monasterium,] devotas ipsius primitias laboraturus intravit. Et quoniam parva erat Ecclesia, intactam reliquit; & juxta eam, meliori & ampliori schemate, monasterium, sic ut in præsentiarum cernitur, ædificavit. Huic tanto operi exequendo, cooperatores & ministros constituit Domnus Pontifex, eos quos in peregrinatione Hierosolymitani itineris adnotavimus fuisse socios, Domnum Walcherum Archidiaconum videlicet, & Erleboldum judicem civitatis & ministrum.

[48] O Moysen sanctum! O Moysen, super omnes homines qui habitabant in terra, [ob quod comparatur Moysi,] virum mitissimum! O Moysen, constitutum in foramine petræ, per quod descendit sponsus in hortum suum, ut comedat fructum pomorum suorum! O Moysen, fidelissimum in tota domo Domini sui; non qui componat tabernaculum quod circumferatur, sed qui ædificet domum supra petram; quæ nullo turbine moveatur! Vocavit Dominus ad Moysen Bezeleel & Ooliab, eruditos in in omni fabrorum & textricum scientia: dedit Domno Lietberto Walcherum & Erleboldum, plenos fide & justitia. [Exod 31, 2] [ejusque adjutores Walcherus & Erleboldus] Vocati sunt illi qui componant tabernaculum arcæ fœderis ex tabulis & lapidibus; dati sunt isti, qui ædificent templum Christo & ejus Genitrici. Illi sculpebant subulis & l acutis lapides onichinos; isti componebant elemosynarum largitate lapides vivos. Ibi detrahebantur pelles hircorum & vitulorum; hic deponuntur lacrymis & compunctione cordis sordes peccatorum. Ibi adolebantur calidi panes oleagini; [Bezeleeli & Ooliabo.] hic Apostolorum & Martyrum redolet sanguis. Ibi remanentes carnes voratarum pecudum tradebantur igni, hic inscrutabilia judicia Dei reservantur sancto Spiritui. Ibi manna servabatur in testimonium perfidiæ Judæorum, hic sacrosanctum corpus Christi sumitur in salutem animæ & remissionem peccatorum. Cumque Domnus Pontifex accivisset sibi viros prædictos, cooperatores & consiliarios operis insumpti; tradidit eis non solum quæ habebat in domo & in civitate, sed in omni possessione sua, ad faciendum opus. Isti, quoniam Domnus eorum magnis Pontificii causis erat implicitus, quotidie instabant operi, donec ipsorum solicitudine compleretur, Deo qui verus est Pontifex concedente.

[49] Congregatis totius diœcesis suæ Sanctorum corporibus, Martyrum, [ipsumque dedicat] Confessorum ac Virginum in honore & nomine Domini nostri Jesu Christi, & memoria sancti Sepulcri ejus, & beatæ & gloriosæ semperque Virginis Genetricis ejusdem Domini nostri Mariæ, & omnium Sanctorum Dei illud consecravit: ædificatoque in claustro cum ceteris officinis, quasi mulieres ad sepulcrum excubantes, Abbatem & monachos eidem loco assignavit; non tamen mortuo, sed regnanti in cælis Christo mystica orationum unguenta exhibituros. Huic sanctæ consecrationi, ut cælestis potentia in virtute sanctificationis palam cunctis liquesceret affuisse, visibiliterque demonstraret; [apparente sphæra ignea in nocte præcedente,] per totum noctis spatium, quæ sanctæ benedictionis præcedebat diem, super ipsum monasterium sphæra lucis in modum coronæ cælitus emissa pependit: profecto jam significante Deo, pro hoc laboris impendio Lietbertum Pontificem misericordiæ coronam accepturum. Hoc incredibile videbitur eis, qui non credunt omnia possibilia credentibus. Sed ne cui ad incredulitatem scrupulum moveat, testium veracium relatione defendor. Ipsa quoque veritas suis fidelibus promittit, dicens: Si quis mihi ministraverit, honorificabit eum Pater meus. [Joan. 12, 26] Unde credimus, ibi non defuisse Patris honorem, ubi tot Sanctorum corpora convecta fuerant. Viginti m & duo dicuntur affuisse, quorum nomina ne prolixitas fastidium gigneret, omittimus scribere: [anno 1064,] ceterum scire volentes a seipsis possunt colligere. Actum est & consecratum anno Dominicæ Incarnationis millesimo sexagesimo quarto indictione secunda, n anno quoque Pontificatus Domni & Patroni nostri Lietberti o Decimo quarto, Romæ præsidente Papa p Alexandro.

[50] Et ne monasterium remaneret extra civitatis ambitum, studuerunt ampliare mœnia, circumdantes omne illud monasterii ædificium vallo & fossa cum civitate tota. [postea mœnibus inclusum.] Quod duabus ex causis eos fecisse constat, ut civitas amplioribus ædificiis plurimis habitatoribus nobilitaretur, & circummanentes ipsi loco, civitatis firmitate munirentur. Ecclesiolam vero, quam diximus mansisse intactam, postea multorum labente temporum cursu q Walcherus Abbas ejusdem loci, quoniam nimia vetustate decidebat, ampliare meliorando studuit: additisque Sanctorum pignoribus, memoriam sanctissimi Nicolai ibidem constituit.

ANNOTATA G. H.

a Evosium, sive Evodium aut Epoissus, vulgo, Yvois, oppidum Ducatus Luxemburgensis in confinio Campaniæ, ubi Imperator & Rex Francorum comparuerunt anno 1056 mense Augusto. Pertinuerat olim Evosium ad Lotharium Regem, hinc adhuc ad Lotharingiam inferiorem censebatur pertinere; licet tunc Fredericus esset Comes Luxemburgensis.

b Victor II in Papam coronatus 13 Aprilis in Cœna Domini anno 1055, mortuus 28 Julii anno 1057.

c Henricus Imp. mortuus est 5 Octobris, dicto anno 1056.

d Scilicet Balduinus Insulensis, pater; & Balduinus Montanus, filius; qui illi deinde successit.

e Hoc est quod alias notavimus, nomina in o plerumque esse diminutiva, ex aliis prolixioribus, ut Trudo ex Trudbertus, &c.

f Baldricus cap. 72 hæc narrat, & plura Hugonis scelera addit, ab hoc auctore omissa, quæ ibidem legi possunt, sed non potuit narrare insignem ejus conversionem circa annum 1126, postquam totus intentus fuit ornandis ac dotandis locis piis per Cameracesium.

g Villicus, Præfectus villæ seu Prætor, alias Major, vel Balivus, & primus Scabinus, Baldricus Ermenaldum nominat.

h Præda, hic poni pro Armenta vel grege prout intelligitur Balderico, qui ait quod Hugo illi X vaccas abstulit, sumitur etiam pro agro, & sic dicitur quis alterius prædam vastare, hinc Prædium.

i Anno 1047 exorta fames illa cum peste, traditur in Chronico Hannoniæ, per Jacobum Guisium scripto.

k Anno 1063, obiisse Gerardus indicatur a Massæo, & infra in dedicatione notatur annus sequens 1064.

l Acutus substantive dicitur, clavus a Bonifacio Episc. Atinensi in Serm. qui extat apud Ughellum tom. 6 col. 539, in vertice ejus S. Marci acutos figebant.

m Ad calcem apographi nostri numerantur corpora Sanctorum triginta, quæ tunc in illa diœcesi fuissent, ex quibus 22 potuerunt allata fuisse; quorum memoriæ & gesta in hoc opere nostro suis locis proferuntur.

n Colvenerius ad cap. 77 addit diem 28 Octobris, in festo SS. Simonis & Judæ. Apud Acherium legitur dies 25 Octobris.

o Heribertus IV Comes S. Quintini fuit ab anno 1046 usque ad 1077; cum ei gener suus eo quod masculo herede careret, Hugo Magnus successit.

p Alexander II sedit ab anno 1061 ad an. 1073, cui tunc Gregorius VII successit.

q Acherio Walterus; putatque Colvenerius hic intelligi primum Abbatem anno 1095 mortuum. Verum tunc non videtur nimia vetustate potuisse decidere ecclesiola. Carpentarius parte 2 cap. 8 beneficio D. Clauvez Prioris Crepecordii aliquem Abbatum Catalogum nactus, duos Walteros seu Waltheros habet seculo 13: quorum prior de Briastre cognominatus domum quamdam emit an. 1283; alter, Joanne de Thuin mediante, successor prioris cognomento de Roisin prata quædam an. 1296 comparavit: quorum alterutri melius attribuetur restauratio illa.

CAPUT VII.
Alia Remis gesta, injuriæ ab Hugone illatæ & vindicatæ.

[51] Remis Philippus Henrici Regis Francorum filius, præsente patre consilio Principum regni fuerat in Regem benedicendus. Hanc benedictionem jure suo a Gervasius procurabat Archiepiscopus, [Interest Sanctus coronationi Philippi Regis.] vir omni bonitate conspicuus. Hic ut sui officii celebris commendaretur auctoritas, tam Regalibus quam suis quoque nuntiis Domnum Pontificem studuit invitare: qui licet alias maximis causis occupatus teneretur, & maxime pro guerrarum tumultibus quas prævidebat insurgere; libenti tamen ammo se petentibus exhibuit, Regiæque b benedictioni, sicut decebat, interfuit. Ipse profecto Archiepiscopus omnimodis eum diligebat, & super omnes Metropolis suæ Episcopos venerabatur & colebat.

[52] Accidit in una quinta majoris hebdomadæ, quæ sanctum Pascha præcedit, [In Cœna Domini solennem Missam Remis celebrat.] dum procederet infulatus Pontificalibus insigniis Archiepiscopus sacrosancta Missarum solennia celebrare, [cum] prospiciens vidit adstantem Domnum nostrum Lietbertum Pontificem. Quo viso substitit, retrorsumque rediens; quibus erat infulatus insigniis exuitur, & quod celebraturus erat Sacramentum suppliciter Domnum Lietbertum rogat celebrare, quod vix impetrare valuit. Quæ res cunctis qui aderant in eum magnæ venerationis causa fuit.

[53] Hoc temporum curriculo, prædictus Hugo in Cameracensi pago, non longius a civitate quam decem millibus, apud quemdam locum c Porgivallem dictum, municipium firmavit: in quod introiens cum satellitibus suis, res vicinas Episcopi devastabat. Hoc Episcopus diu ferre non potuit, sed collectos equites & pedites illuc direxit. [Porgivallē municipiū Hugonis subvertit:] Municipium assultu opprimitur, & igne succensum ad terram prosternitur, sicque locus ille a satellitibus emundatur. Hugo, suorum spelunca latronum perdita, d alibi divertit prædasque & mala plurima in Episcopum repetivit. His & aliis quampluribus infortuniis non frangebatur miles Christi: sed sapienter cuncta ferens, meditabatur, qualiter ipsius insolentiam contunderet: quod & fecit.

[54] Post hæc Hugo quamdam puellam, Adam nomine, neptem videlicet e Richeldis Comitissæ Montensis, cœpit amare, eamque in conjugium sibi velle copulare. Sed quia excommunicatus erat, quomodo quaque ratione id perficeret nesciebat. Quid faceret? Absolutionem non curabat magnopere, quærit tamen eam ab Episcopo per internuntios desiderio cupitæ puellæ. Porro Episcopus, fatigatus multis injuriis ejus, absolvere eum nolebat, nisi prius dimissionem propria manu (quod & vulgo f Werpire dicitur) faceret ex omni beneficio quod infra ambitum Cameracenæ civitatis habebat. [Hugonem facta dimissione beneficiorum absolvit ab excommunicatione,] Hugo vero desiderio juvenculæ inflammatus fecit Episcopo secundum optionem ejus. Werpivit palam omnibus, præsente Domino suo suisque militibus, præsente Comitissa Richelde suisque Principibus quidquid habebat beneficii infra civitatem ipsam Cameraci: sicque absolutus fidelitatem Episcopo fecit de reliquis castellaturæ bonis, & inde obsides dedit. Hæc autem fidelitas non diu est ab ipso Hugone observata, quia jure-jurando promissam in natali S. Andreæ, infregit eam secunda feria post Palmas: in hac enim feria majoris hebdomadæ factam prædam super Cameracenses reddere noluit: sed in ipso absolutionis die, qui est ante Parasceven diffidentiam g Domino suo mandavit. Postea Cameracum derelinquens; [sed pejora dein ab eo patitur;] malum quod potuit, sicut primitus, facere instituit. Commonitus crebro sub nomine terræ & in fidelitate quam juraverat; præsentibus comparibus suis ante conspectum Domini sui tandem venit; sed de quibuscumque interpellatus est rectum facere nolens, injustior quam venisset recessit. Unde compares ejus & alii quamplurimi Nobiles, qui communi utriusque causa placito interfuere, reum judicantes eum, terram quam de Episcopo tenebat ei abjudicavere: Hugo autem ad municipium, quod apud h Ausiacum sibi paraverat, rediit, & malum adversus Episcopum facere non cessavit. Episcopus tamen patienter ferens hæc omnia; abjecto timore, parochiam suam circuibat; & ecclesias quæ sacrandæ erant benedicens, & cetera ministerii sui opera perficiens.

[55] Accidit ut cum hujus laboris exercitio ad quamdam villam, Buricellum i nomine, deveniret, ecclesiamque villæ consecrando benediceret, [imo suo muneri intentus,] post consecrationem in chrismandis turbis fatigatus ibidem pernoctaret. Præfatum Hugonem fama hujus rei non latuit, qui acceptis secum complicibus suis, ad domum illam pervenit, in qua jam lecto receptus Episcopus lassata membra commendabat quieti. Fractis domus ostiis & quibusdam resistentibus interfectis, pervenit ad cameram, in qua Pontifex cubitabat, cum Wiboldo Præposito suo & Capellanis suis. Sentiens Wiboldus tumultum & violentiam, ostio cameræ quasi pro obice sese opposuit: sed unus pluribus resistere non valens, fracto ostio ab ipso Hugone interemptus occubuit. [captivus abducitur,] Denique Episcopum, sicut in lecto jacebat, cum camisia tantum, ille insanus homicida non timuit accipere, & ad municipium suum ita nudum asportare, clausumque in custodia retinere.

[56] Hac igitur fama k Arnulphus Comes Flandrensis & mater ejus Richeldis excitati, [liberatur ab Arnulpho Comite Flandriæ & matre ejus.] sumptis militibus suis, continuo ambo ad Ausiacum venerunt: & requirentes Episcopum, cum summa diligentia repertum reduxerunt Cameracum, cum grandi gloria & honore: donaverunt insuper palliis & muneribus ecclesiam sanctæ Dei Genitricis Mariæ, aliaque monasteria civitatis Cameracenæ. His itaque digne & laudabiliter perfectis, Flandrensium Comes cum matre sua lætus in patriam suam rediit, Episcopus vero totis animi viribus Hugonem insecutus, non contraxit manum quodadusque destructo Ausiaci municipio, procul eum pelleret a Cameracensium finibus. Expulsus taliter, siluit adversus Episcopum de omni clamore: in vita ipsius terra quoque requievit a facie malitiæ & tyrannidis ejus.

ANNOTATA G. H.

a Gervasius ex Cenomanensi Episcopo, ad metropolim Remensem traductus anno 1057.

b Historia hujus benedictionis narratur a Sammarthanis in Archiepiscopatu Remensi Gervasii, & dicuntur interfuisse 24 tam Archiepiscopi quam Episcopi. Facta ea fuit anno 1069 die 23 Maji.

c Baldricus cap. 73 Porrivallem appellat. Colvenerius putat jam Pronville dici X. M. P. distantem Cameraco pagum in Artesia, aut vicum Nieuville & Perionvalle, via Peronensi.

d Baldricus Linceium divertisse ait quod prope Pronville situm esse ait Colvenerius.

e Fuit Richeldis filia unica & heres Ragineri IV Hannoniæ Comitis, cujus nulla ex primo matrimonio posteritas continuata est, sed ex filio Balduino secundis nuptiis genito, quam totam accuratissime describit Balduinus Avesnensis in Chronico quod an. 1693 eruderavit amicus noster D. Jacobus Baro le Roy: sed inter neptes Richildis nulla ibi memoratur Hugoni alicui nupta, nedum quæ vocaretur Ada. Intelligi igitur hæc debebit aliunde fuisse consanguinea Comitissæ. Carpentarius parte 2 cap. 10 agens de Abbatia Vallicellensi quam uxoris potissimum hortatu ad seriam tandem pœnitentiam conversus Hugo anno 1131 fundavit, appellat Heldiardem de Baudour, & post longum de virtutibus ejus elogium ex Latinis versibus L. de Watreloos Canonico Regulari Aubertino sumptum, dicit in Charta fundationis fieri mentionem ejus necnon filii Simonis, filiarumque Clementiæ, Mathildis, Ermengardis, Adelinæ & Mariæ. Sed fuerit hæc uxor Hugonis secunda, Ada autem prima unde fuerit quærendum restat.

f Werpire, Wirpire, Guarpire & Gurpire, a Teutonico Werpen, Warpen projicere: de quo multis Cangius.

g Diffidere seu potius diffidare Gallice defiér, est provocare ad pugnam, defí provocatio.

h Baldricus Oiseium, vulgo Oysy, in confimo Artesiæ & agri Cameracensis versus Scaldim.

i Burccellam, vulgo Bourg de nostre Dame, pertinens ad Capitulum Cameracense. Ita Colvenerius.

k De hujus successione mox infra: hic solum noto, quod cum is hoc tempore solum fuerit annorum 16, suspicari nemo possit supradictam Comitissæ matris neptem jam nubilem ejus filiam fuisse.

CAPUT VIII.
Beneficia variis Ecclesiis præstita. Generosa liberatio Cameraci a Roberto Frisio obsessi.

[57] Superveniente senio cœpit Episcopus corpore languescens, [Benefacit Sanctus Ecclesiæ Cathedrali,] sed æterna vita solicitus, in animo convalescere, hereditatemque præclaram, quam ab antecessoribus possidebat ad mundi hujus gloriam, transferre studuit ad nanciscendam æternæ vitæ patriam. Tantum de hereditatibus & sui juris reditibus, ad Ecclesiam sanctæ Dei Genitricis Mariæ Cameracensis Sedis, per chartarum instrumenta contulit, ut inde refectionem cibi & potus habeant. Canonici per omnes Dominicas totius anni, ita tamen ut in omnibus secundis feriis a congregatione generaliter Missa celebretur, pro anima ejus & pro cunctis fidelibus defunctis. In ecclesia S. Autberti a Clericos Regulares constituit, Abbatemque eis præfecit, [Canonicos Regulares constituit in ecclesia S. Autberti;] ejectis prius quibusdam Clericis, ibidem negligenter nimis & inordinate servientibus. Altaria valde bona & possessiones præclaras superaddidit, præbendas magnifice de suo proprio restauravit. b Erleboldum, qui ecclesiam sanctæ Crucis ædificavit; & rebus & consilio multum juvit, & in eligendis & ponendis Canonicis numerum & electionem adhibuit. [alia bona ecclesiis præstat.] Ecclesiam c S. Vedasti, quam restaurari idem Erleboldus fecit, consilio & auxilio ejus. Monasterio sancti Patris nostri Gaugerici matheræ d hujus civitatis decimas dedit, & rebus aliis valde bonis locum ditare studuit. Novum castrum & Abbatiam S. Andreæ Apostoli, & cœnobium e S. Humberti semper fovit, semper meliorare studuit, semper exaltare non cessavit. Congregationi f S. Mariæ Atrebatensi ecclesiam de Belrem tradidit. In monasterio S. Vindiciani g apud Montem S. Eligii Clericos Regulares constituit; & ejectis illis qui ibidem negligenter serviebant, multa de suis bonis ibi Deo servientibus superaddidit. Civitatem quam Episcopus factus, pro guerrarum seditione desertam invenit populosam & opulentam fecit. Nulli suorum civium nocuit cum omnibus prodesse studuerit. Clericos suos & omnem Ordinem diligebat Ecclesiasticum, sicut gallina, quæ congregans pullos suos fovet eos sub alis suis.

[58] Ea tempestate audiens Robertus mortem fratris sui Balduini Comitis, qui apud Hasnonium ecclesiam reexstruxit, h factione majoris Flandrensium partis super Arnulphum Comitem & matrem ejus Flandrias irrupit: ad cujus violentiam refragandam prædicta Richeldis Comitissa cum filio Arnulpho, [Post occisum Arnulphum Comitem Flandriæ] cum quo sicut dictum est Domnum nostrum Lietbertum de captione Hugonis extraxerat, Regem Franciæ Philippum advocavit, ejusque auxilio apud Castellum bellare paravit. Sed Flandrensibus quorum dolo Robertus ille Flandrias intraverat, dolose pugnantibus, & terga vertentibus, ipse puer Arnulphus i occiditur. Quo mortuo fugataque matre, totus Marchionatus cessit Roberto. Hoc eventu belli nimis efferatus, [a Roberto Frisio plurima patitur:] in tantam prorupit insaniam, ut Dominatum Cameracenæ civitatis imperio præripere vellet Imperiali, suæque submittere ditioni: unde collecto frequenti exercitu, villas civitati proximas depopulans, per cunctam viciniam debachabatur. Quod dum non semel, sed bis annuatim faceret, totamque Cameracensem patriam penitus in solitudinem redigeret; Domnus Pontifex per internuntios eum sæpe conveniebat, & ut ab incepto desisteret, nunc prece nunc pretio sæpius orabat. Sed ne quidem audire volens, fastu superbiæ secularis inflatus, minabatur non modo a de vastatione regionis non cessare; sed ipsam quoque civitatem nisi sibi eam redderet Episcopus, ad nihilum redigere.

[59] Inter hos laboriosos vitæ mortalis sudores, inter præscripta Sanctorum operum exercitia, Deo dignus Pontifex fatigatus, [ad quem in castra ejus deportatus æger] in infirmitatem decidit, quam per tres continuos annos mira patientia sustinuit. Quem tyrannus ille audiens ægrotare, tamquam de Pastoris absentia gratulabundus, rursus infremit, rursus in caulas Dominici gregis insanit. Collecto maximo exercitu velut ex improviso ad civitatem advolat, tamquam expugnaturus eam. Quod factum Dominus Pontifex gravissime tulit, vel ultra quam dici potest indoluit. Præcepit quantocius ut in lecto gestatorio levaretur, & per medias acies bellatorum usque ad tentorium ipsius tyranni portaretur; tantis siquidem podagræ doloribus angebatur, ut nullo modo in pedes subsistere posset. Delatus ex sententia usque ad tentorium Comitis, postquam vidit eum graviter infremuit, & cum maxima severitate scelestos ausus præsumptionis ipsius increpavit: utque de terra Dominæ suæ S. Mariæ discederet, auctoritate Pontificali commonuit. Suus enim Parochianus erat, in quantum Comitatus Atrebatensium sibi cedebat: quoniam Cameracensis & Atrebatensis ecclesia tunc temporis uni Pontifici parebat. Illo non curante, [frustra monitum recedere ab obsidione, excommunicando terret,] sed mente superba Pontificis objurgationes quasi quædam ludicra subsannante; Pontifex manibus sese sustentans, resumptis viribus in lecto resedit: & ut sibi virga Pastoralis cum stola Sacerdotali porrigeretur imperavit. Quibus acceptis, in præsentiarum protinus ipsum Comitem cum omni exercitu ejus usque ad satisfactionem excommunicavit. Videns Comes in viro Dei tantam mentis & justitiæ constantiam, reveritus ætatem, reveritus Pontificis auctoritatem, quodque verius est, terrore divino perculsus, cum esset hora diei nona movit castra: & licet infrendens, licet minas ingeminans, quantum concessit dies extra terram, quæ sibi contradicebatur, secessit. Ceteri, quorum mens sanior fuit, priusquam recederent, prostrati solo coram Pontifice, veniam petunt: & quod deinceps hoc malum super Cameracensem Ecclesiam non iterarent, tactis Sanctorum Reliquiis juraverunt. [& sic liberat civitatem,] Componentes itaque singuli damnum, quod patriam depopulantes intulerant, absolutione suscepta læti redeunt: quoniam qui venerant armati furore bellico, recedebant gratificati timore divino. Ita liberata civitas ab obsidionis terrore, studio sui Pontificis, laudes refert Deo, suæque gloriosæ Genitrici.

[60] O gloriosum Pontificem, non armis sed fide pugnantem! [cum magna laude constantis animi.] Mercenarius & qui non est pastor, videt lupum venientem & dimittit oves & fugit: bonus pastor animam suam ponit pro ovibus suis. Ecce libertatis præsidium, ecce Pontificis officium: Lietbertus ab hostilis invasionis oppressione liberat patriam; Pontifex, post redargutionem scelerum, confitentibus implorat veniam. Libertate nobilis animi sese viriliter ingessit hostibus, auctoritate Pontificali redarguit tyrannorum rabiem, ne tam crudeliter ad animarum suarum periculum grassarentur in populorum deprædationibus. Ascendit ex adverso, opponens se pro domo Israël, hoc est ecclesia sibi commissa; ut posset stare in prælio in die Domini. Ex adverso ascendere, est quibuslibet potestatibus prave agentibus rationis libera voce contraïre: & in die Domini pro domo Israël in prælio stare, ac murum opponere, fideles innocentes contra perversorum injustitiam ex justitiæ auctoritate vindicare. Sed stare in periculo non potest, qui in eo quod præest non oves diligit, sed lucrum terrenum quærit: animæ pereunt, & ipse de terrenis commodis lætatur. Sed noster Pastor per Dei gratiam bonus, & libertas patriæ, opponere se contra periculum non trepidavit, ne hoc quod diligebat amitteret: nec timuit cuneos intrare bellatorum, ne gregis sibi commissi sustineat detrimentum. Justus ut leo confidit. Vere confidit, qui Comitis Flandriarum faciem non erubuit; qui inter militum gladios superbiam malignitatis ejus non siluit: postremo minas tyrannidis ejus non timuit. Vere confidit, qui comitem flandriarum Pontificaliter increpavit; & quia obaudire nolebat, præsentem excommunicavit. Perpetrata victoria, fugatis hostibus, libertas patriæ, lecto quo advectus erat reportatur ad domum, necnon intra Pontificale relocatur cubiculum.

ANNOTATA G. H.

a Hujus constitutionis bulla extat apud Miræum lib. 1 Diplomatum Belgicorum cap. 36, & in Notitia Ecclesiarum Belgicarum cap. 96.

b Miræo de Canonicorum collegiis cap. 8 Elbaudus cognomento Rubeus dicitur, vir conjugatus.

c Nunc S. Gaugerici nomen assumpsit, quia ubi ædes hujus fuerat, arx est condita, uti 6 Februarii ante Vitam S. Vedasti num. 30 diximus.

d Mathera vel Matheranum (ut dicitur num. 68) Cameraci quid sit aut fuerit libenter discemus, infra additur etiam decima Monetæ.

e De S. Humberto ejusque monasterio Maricolensi egimus 25 Martii.

f Est hæc Cathedralis Ecclesia Atrebati.

g De S. Vindiciano & monasterio in monte S. Eligii egimus XI Martii.

h Apud Acherium destruxit, sed perperam, nam Balduinum vetus templum reparasse, a Lietberto & aliis Episcopis dicatum ac traditum Benedictinis, habet Meierus ad annum 1077. De eo egimus 2 Junii ad Vitam SS. Marcellini & Petri.

i Occisus 22 Februarii anno 1072.

CAPUT IX.
Morbus ultimus, desiderium vitæ æternæ, obitus, sepultura.

[61] Deficientibus corporis viribus augmentabatur infirmitas, & de die in diem multis incommodis molestabatur senilis ætas. Et quoniam diutino languore jacuerat, [Lietbertus senex & æger nihil remittit rigoris consueti] etsi putrescente carne pæne membris omnibus deflueret livor, numquam tamen cilicium, quo a diebus ordinationis suæ semper usus est, mutare voluit, neque lecti duritiem a proposito religionis rigore molliri permisit. Laborabat in gemitu suo, lavabat per singulas noctes lectum suum, lacrymis stratum suum rigabat. Quoad vixit, panis hordeaceus victui ejus assiduus fuit; [in strato & victu] nec eum nisi dies solennis levabat, quem sic solicite, sic honeste anteponi mandaverat inter epulas Pontificales, ut a nullo convivantium percipi posset. Epulæ quidem carnium sufficienter apponebantur, sed panis & aqua disciplinabiliter sumebantur. Inter convivantes jejunus, inter jucundos sobrius erat. [scypho eodē, quo leprosus, bibit:] Mensis ipsius pauperes numquam deerant, quibus diurnam annonam, sicut ceteris domesticis suis, constituerat: inter quos si leprosus venisset, scyphus ei Pontificalis proferebatur: & tamquam calix Domini præclarus, iterum Pontifici præsentabatur. Psalmos pœnitentiales diebus suæ infirmitatis intuebatur & legebat, & ubertim ac jugiter flebat: & ne intentio ejus a quoquam impediretur, religiosis & ecclesiasticis viris utebatur, quorum consolatione passiones carnis & animæ relevabat.

[62] O irrecusabilis necessitas mortis! O inevitabilis conditio quæ nulli parcit! [aspirat ad cælestem requiem .] Noster siquidem Pontifex tam senectute quam morbo confectus, diem suæ vocationis ultimum expectabat, & sicut cervus sitiens ad fontes aquarum, ad spem æternæ quietis anhelabat. Qui nimirum in lecto decubans, licet fractis viribus deliquescens, morbos tamen & annos mentis fortitudine vincens, monitis sanctis ad hereditatem cælestis patriæ cunctos invitabat. Imitator quippe magistri sui fiebat, de quo dicitur, Cœpit Jesus facere & docere. [Act. 1, 2] Insinuabat mansuetudinem & misericordiam, largitatem in pauperes Christi quam semper exercuerat, docens quantam apud Deum confidentiam pro hac qui exercent consequerentur, ut eos in die illo periclitantes in æternum suum recipiant tabernaculum. Compleverat ipse mandatum Euangelicum quod dicit, Vende quæ habes, & da pauperibus, & habebis thesauros in cælo. [Matth. 19. 21] Vendidit sua, sed Deo: quoniam de cunctis quæ sui juris erant sponsam Christi Domini sui, sanctam videlicet Ecclesiam, subarrhaverat, pluribusque locis, sicut supra taxavimus, Christi pauperes alebat. Et exoptans toto mentis affectu proficere de virtute in virtutem, cunctos sibi commissos hortabatur ut poterat præsentes, postponere præsentis seculi desideria, & amare cælestia.

[63] Cumque de imminenti ejus exitu conquerentes alterutrum lamentarentur, dicebat: Nolite arbitrari mei carissimi filii, me velle quasi decurso spatio ad carceres a calle a revocari. Quid enim habet vita humana jucundi? quid non potius laboris? [mori non horret:] Non libet enim mihi deplorare vitam, quo modo multi & indocti faciunt; neque me vixisse pœnitet, quoniam ita vixi, ut non frustra me natum existimem; & ex vita discedo ita, tamquam ex hospitio, non tamquam e domo. Commorandi naturæ auctor Deus diversorium nobis, non habitandi dedit. Moriendum certe est, & id incertum an eo ipso die. Omnia vero quæ secundum naturam fiunt, sunt habenda in bonis. Quid est autem tam secundum naturam, quam senibus emori? Horæ quidem cedunt, & dies, & menses, & anni; nec præteritum tempus unquam revertitur, nec quid sequatur sciri potest. Quod cuique temporis ad vivendum datur, eo debet esse contentus. Tantum remanet, quod recte factis & virtute consecutus sis. Sed vivendi finis est optimus, cum integra mente certisque sensibus, opus ipse suum qui coagmentavit Deus dissolvit; ut ædificium idem facillime destruit, qui construxit: sic hominem eumdem optime qui conglutinavit Deus dissolvit. Mortem igitur omnibus horis impendentem meditemur: nam dum sumus inclusi in his compagibus corporis, quodam necessitatis & gravi opere perfungimur. Sed ipse Deus, auctor immortalitatis, ut finem poneret necessitati, terminum vitæ carnali dedit: volens nos venire ad ipsum munus immortalitatis. Unde nec censeo lugendam mortem, quam immortalitas consequitur. Si enim credimus quod Jesus mortuus est & resurrexit; ita & Deus eos qui dormierunt per Jesum adducet cum eo.

[64] Inter hæc flante Austro, lilium sensim in pallore migrabat: quia videlicet omnis caro fœnum, [audit passionem Christi prælegi,] & omnis gloria ejus tamquam flos fœni. Quod animadvertentes qui aderant, sacrosancti Euangelii codicem deferunt, quatenus recedenti de seculo, Dominicæ passionis supplicia, quæ pro nostra redemptione sustinuit, recitarentur; & dæmonum spiritus, tantæ lectionis ventilabro repellerentur. Cumque a circumstantibus interrogaretur, an intenderet his quæ legebantur; respondit, recitari passionem Christi secundum Euangelium Joannis. [Jan. 19. 30] Postquam ventum est ad id, Cum ergo accepisset Jesus acetum, dixit; [accepto Viatico moritur] Consummatum est: percipiensque ipse viaticum Corporis & Sanguinis Christi inter manus plangentium, Deo cui omnia vivunt, & cui non pereunt moriendo corpora nostra, sed mutantur in melius, suum tradidit spiritum vicesimo sexto Ordinationis suæ anno. Felix Episcopus, senex emeritus, vetus hospes, plenus dierum, dans pacem filiis & valedicens ultimum, vinculis carnis absolutus feliciter, decimo Kalendas Julii, [22 Iunii.] decedente sole, migravit ad Christum.

[65] Testati sunt qui interfuerunt post emissum spiritum capillorum ipsius albedinem in pristinum juventutis redisse colorem. [Mortui capillis redit color juvenilis,] Testatur etiam religiosorum virorum contubernalis veritas quod per decennium priusquam vita decederet, a tactu genitalium membrorum penitus abstinuerit. Sed si necessitas naturalis vel in quietando, vel in procinctu alio quolibet, tangere compulit; pallio vel camisia manus obvolvit. [& manus ad genitalia tegenda se complicant:] Dum vero corpus ejus nudaretur mortuum ad lavandum; ut monstraret Deus pudorem castitatis quem servaverat, ea membra cancellatis manibus sibi b texit; sicque donec reindueretur jacuit. Lotus aqua, vinoque perfusus, postquam est feminalibus reindutus, complosas manus dissolvit, sicque quasi rursus mortuæ reciderunt. Qui aderant videntes; glorificaverunt Deum qui facit mirabiles res; & funeris exequias explentes, levaverunt corpus feretro: [corpus deponitur in ecclesia S. Mariæ;] quod deportantes locaverunt in ecclesia sanctæ Dei Genitricis & perpetuæ Virginis Mariæ, vigiliasque noctis illius ibidem cum Psalmis & orationibus in luctu & mœrore maximo peregerunt.

[66] Mane facto detulerunt illud ad monasterium sancti Sepulcri quod ipse a fundo sicut dictum est ædificaverat, [sepelitur in monasterio sancti Sepulcri.] & ordinato Abbate & monachis, locum possessionibus & rebus commodis, sicut hactenus cernitur, honoraverat: ubi quoque ante quinquennium quam vita discederet, effodi sepulcrum sibi fecit: quod certis diebus revisens, & primo quidem desuper incumbens, lacrymis & gemitibus fossam perfundebat; deinde pane vel carne vel aliis cibariis implebat, c quæ pauperibus mox erogari faciebat. Sepultus est autem cum gloria & honore Pontificali, anno Pontificatus sui XXVI, VIII Kalendas Julii, Dominicæ incarnationis MLXXVI, temporibus Gregorii septimi Papæ, regnante Domino nostro Iesu Christo, cui est honor & gloria in secula seculorum Amen. Explicit vita Domni Lietberti Cameracensis Episcopi Ecclesiæ Dominici Sepulcri in eadem urbe fundatoris; edita a Domno Radulpho ejusdem cœnobii monacho

EPITAPHIUM

[67]

Clauderis hoc titulo lapidum; Lietberte Sacerdos,
Spes & amor patriæ; laus, decus Ecclesiæ.
Hancque Domum Christi spe felix instituisti,
Rursus ut octava luce fruaris ea. d
Clauditur incessu cancri, solisque recessu
Orbi e sexta dies: quæ tibi fit requies.

ANNOTATA D. P.

a Callem pro via regia usurpari a medii ævi scriptoribus notat Cangius; pro Meta necdum scio repertum alibi.

b Idem legitur de S. Philippo Nerio 26 Maji cum ad exenterandum nudaretur.

c Hoc quoque faciebat S. Ida Westphaliæ Comitissa, de qua agemus 4 Septembris.

d Id est in Resurrectione mortuorum. Ita apud Hepidannum in Annalibus S. Galli etiam dicitur, Harker in melius mutatur (ut opto) Reclusus: Dexter in Octava sit bone Christe tua.

Ovidius VI Fastorum, ad XV Kalend. Julii seu 17 Junii, sic canit:

Jam sex & totidem luces de mense supersunt,

Huic unum numero tu tamen adde diem. Sol abit e Geminis, & Cancri signa rubescunt. Abhinc autem 6 dies est 23 mensis quo celebratur Depositio postridie mortis.

APPENDIX
Ex Ms. Cœnobii Vallicellensis.

Lietbertus, Episcopus Cameracensis & Atrebatensis, in Belgio (B.)

AUCTOR. RADULP. EX MSS.

[68] Hic venerandus Antistes XXX, a B. Vedasto Cameracensem atque Atrebatensem pariter gubernavit Ecclesiam. In diebus quoque ipsius apud a Altum montem inventum est corpus B. Marcelli Papæ & Martyris, [Lietbertus transfert Reliquias S. Marcelli Papæ,] quod tempore Dagoberti Regis Francorum & B. Vincentii cognomento Madelgarii, ejusdem cœnobii Monachi & fundatoris, largiente beato Papa Martino, illuc delatum fuerat. Qui videlicet Episcopus sanctæ memoriæ Lietbertus, inter alia donaria, quæ diversis contulit Ecclesiis, etiam B. Mariæ Cameracensis Ecclesiæ dedit altare de Anverlete cum appendiciis suis, [confert dona Ecclesiæ S. Mariæ,] & tertiam partem Folietseinis, & dimidiam b villam Ogy. Cameraci vero decimam monetæ & matheram, & in vico de Paschiertrau cambam c unam & in bolengria furnum unum & in foro Gavalum d unum. Item notandum, [Sepulcrum Christi in medio Ecclesiæ constituit.] quia dum basilicam in honore Dominici Sepulcri ædificasset, sepulcrum quoque Domino in medio ejusdem basilicæ construxit rotundo schemate in modum scilicet sepulcri, quod est Hierosolymis. Unde & marmor superpositum sepulcro Cameracensi, habet longitudinem VII pedum; quoniam & locus ubi positum fuit corpus Domini, ejusdem longitudinis existit. Hoc autem sepulcrum columnæ marmoreæ exterius valde decorabant; intus vero ita erat propitiabile, ut quivis duro corde adveniens, ad affectum devotionis facillime moveretur. Porro sepulcrum istud quidam Abbas ejusdem cœnobii, nomine e Fulbertus, evertit; aliud vero in dextera parte ejusdem basilicæ, sicut in præsentiarum cernitur, ædificavit.

[69] Quia vero descriptor gestorum hujus Sancti Pontificis asserit, [Indicantur corpora Sanctorū in diœcesi Cameracensi quiescētia.] ad dedicandam Dominici Sepulcri basilicam XXII corpora Sanctorum diœcesis Cameracensis fuisse allata, nec tamen ea propter tædium scripto designasse, sed scire volenti per se colligere posse asseverat; nos quidem, quinam fuerint illi Sancti, quorum corpora sunt advecta, ex parte scientes, & ex parte nescientes; idcirco hic annotare libet nomina Sanctorum, non solum viginti & duorum, sed etiam aliorum; quod scilicet in Episcopatu Cameracensi vel esse, vel fuisse, sive legendo, sive audiendo didicimus.

S. Marcellus Papa & Martyr, a cœnobio Altimontis f	16 Janu.
S. Lifardus, Archiepiscopus & Martyr a cœnobio Hunonis curiæ.	4 Febr.
S. Salvius Episcopus & Martyr, a cœnobio Valentinianensi	26 Junii.
S. Sulpicius, discipulus ejus & Martyr, ab eodem cœnobio	26 Junii.
S. Foillanus Episcopus & Martyr, a cœnobio Fossensi	31 Octob.
S. Hermes Martyr, a villa Rothnaco	28 Aug.
S. Adrianus Martyr, a cœnobio Gerardi Montis	8 Septemb.

De isto Martyre narravit nobis Domnus Willielmus, olim hujus cœnobii Valcellensis g Prior, quia ipse interfuit quando incolæ loci, hæsitantes, utrum ossa ejusdem Martyris essent; accenderunt ignem, ut in eo missa probarentur. Et ecce, gratia Christi, [S. Adriani M. Reliquiæ, igne probatæ.] cujus nimirum amore pretiosus Martyr fuerat passus, supra ossa illius apparuit circulus aureus, habens in medio sui signum sanctæ Crucis: quod videntes, qui aderant, gavisi sunt, & laudaverunt Deum, ossaque Martyris in ecclesia beati Petri Apostoli, cum honore & gaudio, portaverunt.

S. Gaugerious Episcopus & Confessor, ab urbe Cameracensi,	11 Aug.
S. Autbertus, Episcopus & Confessor, ab eadem urbe,	13 Decemb.
S. Aichadrus, Abbas & Confessor a cœnobio Haspræhiensi,	15 Septemb.
S. Hugo Episcopus Rotomagensis, ab eodem cœnobio,	9 Aprilis.
S. Sarius Confessor, a cœnobio Castellensi,	24 Novemb.
S. Humbertus Confessor, a cœnobio Maricolensi,	25 Martii.
S. Gislenus Confessor, a cœnobio Cellensi,	9 Octob.
S. Landelinus Confessor, a cœnobio Crispiniensi,	15 Junii.
S. Etto, Episcopus Confessor, a cœnobio Lætiensi,	10 Julii.
S. Wlmarus & Erminus Confessores, a cœnobio Laubiensi,	18 & 21 Aprilis.
S. Vincentius Confessor, a vico Sonegias,	14 Julii.
S. Maxelendis, Virgo & Martyr a cœnobio Castellensi,	13 Novemb.
SS. Aldegundis, Aldeltrudis & Maldeberta Virgines, a cœnobio Malbodiensi,	30 Januarii, 25 Februarii & 7 Septembris.
S. Gudila Virgo a villa Bruxellensi,	8 Januar.
S. Hiltrudis Virgo a cœnobio Lætiensi,	27 Septemb.
SS. Pharahildis & Reinildis, sorores & Virgines, a diversis locis	4 Januarii & 16 Jul.
S. Waldetrudis, uxor beati Vincentii Confessoris, a cœnobio Montium,	9 Aprilis.
Horum liberi fuerunt S. Landricus Metensis Episcopus, & Dentlinus	17 Apr. & 14 Iul.
Aldetrudis quoque & Madelberta Virgines suprascriptæ.

ANNOTATA G. H.

a Hæc omnia explicantur 16 Januarii, ad Vitam S. Marcelli auctore Ursione lib. 2 cap. 1 & 2.

Villam Ogy, existimo esse oppidum Oisy, medium fere inter Duacum & Cameracum. Cetera hic prænominata loca, dum non exprimunt tabulæ, Cameracensibus ipsis inquirenda relinquo.

c Camba, Braxatoria, ubi cerevisia braxatur seu coquitur, Teutonice Kamme: hinc Kammer, braxator. Videtur autem sumpta appellatio a ligneis illis pectinibus, quorum, in subigendo dum coquitur brasio, usus præcipuus est: nam pectines istos etiam Kamme vocant Belgæ; ita mox infra dicitur Eurnus pro Pistrino, in Bolengria id est in Vicopistorum, quos Bolengiers Gallice nominant.

d Gavalum, alias Gavlum, Gablum, Gabulum, Gabella, tributum, omnia ex Teutonico Gab, Gaf, donum.

e Carpeniarius ubi supra, primos Abbates sic numerat: Waltherus, Renerius, Parvinus, Fulbertus, Balduinus, Gerardus, Godefridus & Hugo, cujus sit mentio in testamento Gerberti de S. Hilario an. 1207.

f Hisce adjunxi diem natalem, aut certe alium eorum veneratione magis celebrem.

g Valcellense, Ord. Cisterciensis Abbatia ab Hugone suprad. fundata fuit ad Scaldim prope Crepecordium 2 leucis a Cameraco. Hujus ergo loci Ms. fuit quod hic transcriptum dedimus.

DE S. BILIO MARTYRE
EPISCOPO VENETENSI IN AREMORICA.
Ex Catalogo Alberti le Grand.

ANNO DCCCXCV

[Commentarius]

Bilius Martyr, Episcopus Venetensis, in Aremorica (S.)

D. P.

Nannetensem diœcesim, longe lateque per Aremoricos patentem, Conanus Meriadecus primus creditur in sex Episcopatus divisisse, postquam repressis Aquitanis, Britannicum sibi regnum stabiliverat; Rex coronatus, [Venetensi Episcopatui circa an. 385 instituto,] ut fertur, anno CCCLXXXIII; defunctus, & in urbe Legionensi sepultus, anno CCCLXXXVIII. Prima sic divulsarum a Nannetensi diœceseon censetur Venetensis, vulgo Vannes, cui ab eodem Conano Episcopus nominatus Judicaël, anno CCCCIX probavit fundationem monasterii S. Gildæ, factam a Conani successore Grallone; eodemque proprium Cornuwallis Episcopum dare volente, passus est a sua parochia separari provinciam istam. Sic diminutæ diœceseos Episcopi, quo ordine & quibus temporibus sederint, seculis aliquot sequentibus, satis incertum est. Catalogum tamen eorumdem Chronologico-historicum texere profitetur Albertus le Grand, ex Monte-Relaxo sive Morlæo vulgo Morlaix ejusdem Britanniæ oppido oriundus, Ordinis Prædicatorum, post opus de ejusdem Regionis Sanctis Gallice editum an. 1639, majori usui nobis futurum, si originarios ac Latinos singularium Vitarum contextus edidisset, [præfuisse Bilium aliquem an. 785 non constat.] quos nunc non nisi per magnas difficultates, & sæpe frustra requirimus. Utimur tamen eo quod dedit; atque ita hic notamus, Episcopum XXXI ab eo statui Bilium quemdam, qui sub Carolo Magno vixerit, & obierit anno DCCXC, post septimum sedis istius annum. Sed dum auctorem nullum præfert, nec indicat unde acceperit (nam Argentræus lib. 3 cap. 7, imo 8, agit quidem de Caroli Magni contra Britones expeditione, sed Episcopum nullum nominat præter Nannetensem Judicaëlem) merito dubitant Sammarthani, an talis sit pro eo tempore recipiendus, & plus quam unus Bilius Veneti Episcopus fuerit.

[2] Ut ut est, nec ipsi, nec Albertus, istum qui sub Carolo magno vixerit, & urbem suam a Francis capi viderit, Sanctum appellant; sed qui Kenmonoco successerit Episcopus XLIII, [Certius tenetur pro Sancto is qui an 882 ordinatus fuit] anno DCCCLXXXII ordinatus; quique regnante Carolo Crasso, inter civiles Britonum dissensiones, Ecclesiæ clavum tenuerit usque ad annum DCCCXCV: ab eo enim putat dici capellam, quæ in parochia Prandrehensi hodiedum appellatur S. Bilii. Habemus Venetensis Ecclesiæ Proprium, excusum an. 1630, ex decreto Sebastiani de Rosmadec Episcopi; ac rursus pro anno 1660 recognitum recusumque ex simili decreto & auctoritate immediati successoris gentilisque Caroli. Ibi ad XXIII Junii præscribitur, cum Officio Vigiliæ S. Joannis, pro commemoratione S. Bilii, [& ut Martyr colitur in sacello sui nominis 23,] Episcopi Venetensis, Oratio de communi Martyris; cur autem Martyris? Nulla adducitur ab Alberto ratio alia quam quod Martyrologium Cathedralis Venetensis, ejus ut talis meminerit ad XXIV Junii. Equidem credo istum esse illius Natalem; sed propter solennitatem Festi præveniri diem Commemorationis faciendæ: credo etiam in Martyrologio isto nihil amplius inveniri, quam nomen cum titulo Episcopi Martyris; addito ad veterem contextum Usuardi; [licet obierit 24 Iunii.] nec additum temere, sed ex majorum traditione, qui semper ut talem coluerint. Nec difficile est pro eo tempore, quo seditionibus bellisque civilibus ardebat Armorica, opinari, propter ecclesiarum libertates aut similem aliquam pietatis causam, mortem fuisse sancto viro a seditiosis illatam; hoc enim eo tempore, quo Martyres dicebantur omnes Sancti morte cruenta defuncti, abunde sufficiebat ad titulum.

[3] Ad reliquas ejusdem notitias quod attinets dicit Albertus, Rainont, Abbati S. Sergii Andegavensis diœcesis, donationem factam ab Duce Alano de Rebras, de Abbatia S. Andreæ super Ardram quæ nunc forte obolito titulo Abbatiali dicitur Capella super Ardram, [Dicitur subscripsisse donationi Gralionis R. post an. 894.] quatuor leucis supra urbem, ad fluminis ostium sitam. Alanus iste, primus post S. Judicaëlem octavum inter Reges inferioris Britanniæ, Brestæ ab anno CCCCXCIX exortos, abdicato Regno Monachus factus, cum titulo Ducis dicitur rexisse anno DCCCXCIV, & obiisse anno DCCCCVII; eique Cancellarius fuisse Bilius, de quo agimus. Parochia autem de Plandreh, ubi sacellum ejus habetur, & ubi olim fortassis etiam corpus honorabatur; ideo verosimiliter, quia ecclesiam ipse fundaverit, in eaque legerit sepulturam; videtur in topographicis Atlantis Sansoniani & Blaviani tabulis, (ubi vitiose scripta multa) nominari Plandran, [ejus sacellum ubi?] 4 leucis supra urbem Venetensem versus Boream. Sunt porro in eadem Venetensi diœcesi a Sanctis mihi ignotis, & de quibus erudiri peto, loca, S. Moul, S. Dolet, S. Jagunier, S. Serans, S. Alovestre, S. Risal, S. Disain atque aliorum forte plurium, Alberto ipsi vel ignotorum vel præteritorum.

DE S. PETRO MONACHO, PRIORE IULIACENSI PROPE MOLISMUM,
ORDINIS S. BENEDICTI IN CAMPANIA GALLICA.

AN. MCXXXVI.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.
De ejus Vita, ætate, cultu.

Petrus Prior Juliacensis in Campania Ord. S. Benedicti (B.)

D. P.

Amissam pridem inter mortales lucem, Sanctus hic receptam debet nostro Petro Fancisco Chiffletio; qui post Molismensis Archivii direptionem, [Vita a Chiffletio eruta ex 2 Mss.] & Juliacensis Parthenonis excidium vetus, Vitam illius eruit ex Mss. Cisterciensium, apud Caritatis & Clarævallis cœnobia repertis. Is primo eamdem Bollando nostro misit, anno MDCXLII; deinde sedecim annis post, typis vulgavit Divione, insertam pag. 134 tractatu de illustri genere S. Bernardi; eo quod hujus sorori S. Humbertæ, aliis Humbelinæ, Juliacensi Priorissæ, Prior seu Pater spiritualis præfuerit, morientique adstiterit Petrus, plus quam illa fortassis ad Cisterciensem Ordinem pertinens. Ipsa enim ejus Habitum gestavit numquam; istum putat Chiffletius credi posse unum ex primis, cum S. Roberto Molismensi Abbate, Cisterciensis monasterii conditoribus; licet cum eodem, Molismum revocato, redierit etiam ipse; in Benedictino, quem susceperat, Habitu mortuus. Sed hæc conjectura est, nullum in Vita fundamentum habens, præter congruentiam temporis & arctissimam cum S. Stephano, tertio Cistercii Abbate, a prima ad Deum conversione societatem vitæ ac studiorum.

[2] Ut ut est, nec Benedictinorum, nec Cisterciensium Sanctorum Fastis ullis adscriptus reperitur prædictus Petrus; [probat ejus festum annue celebratum fuisse,] quem tamen Vita, non solum Sanctum ac Beatum passim in Titulo & per decursum appellat; sed ut talem Anniversario cultum probat, statim ab initio Præfationis (quæ tamen Claravallensi Ms. deest) profitente Auctore, se eam scribere, quia quotiescumque Sanctorum solennia anniversario curriculo celebramus, aliqua ex eorum gestis recitare debemus … ex quorum collegio B. Petrum, luculentioribus præconiis dignum cum haberent devotæ illius filiæ; de vita ipsius pauca quæ superfuerunt fragmenta collegerunt, quæ nos, inquit, in Codicellum redegimus, ut in ore hominum dulci commemoratione (utique in Anniversario recitanda) vivat. [licet eversa ecclesia id cessaverit fieri,] Ejusdem Anniversarii observantiam probat miraculum num. 26 adductum: & continuum tumuli cultum demonstrant sanitatum gratiæ istic collatæ accurrentibus ad illum. Sed hunc eversæ ecclesiæ Juliacensis ruina sic obruit, ut nulla ejus supersit memoria; licet in residua adhuc ædicula cum paucis domibus supersit titulus Prioratus virilis, bis mille libris Parisiensibus annuo æstimatus, & etiam nunc ad Abbatiam Molismensem spectans, unde vix duabus leucis distat Juliacum sive Juleium, vulgo July, Lingonensis diœcesis, sicut & ipsum Molismum.

[3] Eadem calamitas, abolitis ultruisque loci Necrologiis ac libris ritualibus, abstulerat distinctam notitiam diei, quo celebratum Anniversarium fuit; [idq; verosimiliter 23 Junii] neque ipsum, vel annum mortis curavit distincte exprimere Auctor vitæ; id tunc fortassis, cum scribebat ille (scripsit autem verosimiliter seculo mox sequenti) minime necessarium existimans. Diem tamen utcumque cognoscimus ex num. 21, ubi Sanctus Filias alloquens, deprecari obitum suum volentes, si modo non obiero, inquit, ad festum S. Joannis, me vobiscum non habebitis præsentem: (indicare volens tum alibi se moriturum) si vero inter vos migravero, pro vobis ante Deum intercessor existam. Itaque in Vigilia S. Joannis Baptistæ obiisse Petrum, [an. 1136.] verosimile fit. Annus etiam MCXXXVI colligitur, ex num. 20; ubi jam extremum ægrotans moneri jubet Theobaldum Campaniæ Comitem, proximum Henrici Angliæ Regis sub exitum prioris anni defuncti heredem, ne transeat mare, abiens in Angliam accipere sibi regnum; quia non est ei a Deo prædestinatum; sed consensu Anglorum Normannorum oblatum erat Stephano illius fratri juniori, contra quem ille ire mox sequenti æstate parabat, factam sibi (ut putabat) ulturus injuriam. Isti autem consilio tam religiose paruit Comes quod anno MCXLI, sicut habet Odoricus Vitalis lib. 13, quando Hugo Rotomagensis Archiepiscopus atque Normanni regnum Angliæ & Ducatum Normanniæ ei obtulerunt; sed ille, ut prudens & religiosus, tantarum prægravari curarum pondere refutavit.

VITA
Ex Ms. Codice Monast. de Caritate Bisuntinæ diœc.

Petrus Prior Juliacensis in Campania Ord. S. Benedicti (B.)

BHL Number: 6715

EX MSS.

PROLOGUS.

[1] Quotiescumque Sanctorum solemnia anniversario curriculo celebramus, [Ex more legendi aliquid de Vita Sancti, cujus agitur festum,] aliqua ex eorum gestis, ad utilitatem fidei Christianæ convenientia, in Christi laudibus recitare debemus; nam revera Christi muneris est, quidquid in Sanctis ejus laudabile est: denique laude Sanctorum ejus, desuescimus esse filii iræ, & assuescimus esse filii misericordiæ; atque eisdem Sanctis, quibus merito actionis æquiparari nequimus, pro merito laudis ac venerationis ipsorum, ipsis intervenientibus, assimilari utcumque valebimus; participesque eorum recompensationis, divina favente clementia, nos fore credimus, quorum divam memoriam pro cultu celebrare satagimus: dum scilicet in veneratione justorum, ejusdem Domini capitis veneramur præsentiam, qui ait; Qui accipit si quem misero, accipit eum qui misit illum: quemadmodum & in laude justorum, eumdem Dominum nos laudare non ambigimus, ut Propheta innuit, dicens, Laudate Dominum in Sanctis ejus. [Joan. 13, 20, Psal 150, 1] Laudare igitur debemus viros gloriosos in generatione sua, homines magnos virtute, prudentia præditos: quorum corpora, quolibet sint occasu præventa, in pace tamen quiescunt, & nomina eorum vivunt in generationes generationum.

[2] Horum sapientiam, & populis narrare, & in Ecclesiis laudem eorum celebriter nuntiare debemus: [proponit Auctor scribere de S. Petro,] ex quorum collegio Beatum Petrum, Juliaci Priorem, luculentioribus præconiis attollamus: de cujus gestis & virtutibus plurima volumina conscribi potuissent, si non ejus concœnobitas, negligentiæ comes obsedisset desidia. Illi enim secularibus curis irretiti, opus veneratione dignissimum, silentio damnoso depressere: sed devotæ ipsius filiæ, quibus Deo donante præfuit, & inter quas defunctus sepulturam habuit; de vita ipsius pauca, [sicut accepit a Monialibus.] quæ superfuerunt fragmenta sibi collegerunt: quæ nos divina auxiliante gratia, ne perirent, in codicellum redegimus: ut in ore hominum dulci commemoratione vivat in terris, quem cum Domino spirituum manifeste regnare constat in cælis.

CAPUT I.
Natales, adolescentia, tirocinium & initium miraculorum.

[3] Igitur beatus Petrus, Angliæ regionis indigena, nobilibus parentibus, [In Anglia nobiliter natus,] secundum seculi dignitatem procreatus est. Qui peractis infantiæ annis, liberalium artium studiis ingenio capaci cœpit dare laborem: quem per omne pueritiæ vel adolescentiæ tempus exercens, usque ad virilem ætatem uberiori intentione mentem defixit. Tanta igitur exercitatione discendi, divinæ sapientiæ cibum hauriebat; ut quo magis replebatur, eo magis esuriret; sicut ipsa Dei sapientia loquitur dicens; Qui edunt me adhuc esurient, & qui bibunt me adhuc sitient. [Eccl. 24, 29] Ecclesiarum etiam conventibus frequenter intererat, [& a puero sacris deditus studiis;] & quæcumque ibi ex divinis scripturis recitabantur, cordis armariolo recondebat; ita ut cum recessisset, ea quæ didicerat, meditatione intentissima ruminaret. Itaque adhuc in tenera ætate, cœpit in horreo cordis, divini seminis grana recondere: ut haberet grandiusculus penes se, quo famelicum spiritum reficeret, aut unde conservis suis spiritalis tritici in tempore mensuram erogaret. Et cum puer scholas cum pueris frequentaret, puerorum devitans lasciviam, non otia appetens, sed propriæ utilitati consulens, quodammodo se claustralem exhibebat magis, quam scholarem: ea libentissime legens, quæ mores instruerent, nutrirent devotionem, mundi parerent contemptum, & cordi ejus disciplinam imprimerent sanctitatis.

[4] Induerat sibi faciem disciplinatam, & honestam totius corporis compositionem; ita ut eum amabilem cunctis, ac venerabilem redderent ea, quæ deforis in ipso apparebant virtutum insignia; [specimina dat futuræ sanctitatis:] scilicet negligentior cultus corporis & vestium, sermo rarior, vultus hilarior, verecundior aspectus, incessus maturior, & continentiæ decus. Denique Euangelii magisterio se tradens non surdus auditor, cœpit in pueritia ædificium boni operis in petra firmiter collocare, quod in senectute feliciter consummavit. Igitur beatus Petrus, cor suum apponens ad legem vitæ & disciplinæ, cœpit intentissime declinare a malo & facere bonum. Et merito: in his nempe duobus officiis universa lex pendet & Prophetæ. Et audiens Dominum, in Euangelio vias vitæ demonstrantem, [parentibus mortuis] & dicentem; Qui non reliquerit patrem & matrem, fratres & sorores, & omnia quæ habet, non potest meus esse discipulus; velut alter Abraham, de terra & de cognatione sua, & de domo patris sui, peregre profiscisci deliberat; & post utriusque genitoris decessum, Fratribus & sorori unicæ valefaciens, relictis omnibus quæ habebat, Christum vocantem se secutus est, decantans in corde suo, & dicens; [omnia dimittens,] Dirige Domine in conspectu tuo viam meam: vias tuas demonstra mihi, & semitas tuas edoce me. [Luc. 14, 46] Dirige me in veritate tua, & doce me, quia tu es Deus Salvator meus, & te sustinui tota die; & illud; Deduc me, Domine, in via tua, & ingrediar in veritate tua: lætetur cor meum, ut timeat nomen tuum.

[5] Itaque natali solo egressus, mari Anglico Deo gubernante transmisso, [transit in Galliam:] mente cælum inhabitans beatus Petrus peregrinus & hospes, devenit in Gallias; ubi aliquamdiu demoratus, oratoria Sanctorum peragrans, Religiosorum frequentans consortia, non diebus neque noctibus a colloquiis divinis & oratione cessabat. Demum pius Sanctorum locorum explorator, Burgundiæ partes subintrans, quemdam continentissimæ vitæ reperit adolescentem, natione Anglicum Stephanum nomine: qui eodem desiderio ductus quo & Petrus, in hanc se contulerat Regionem: cujus vitam & mores videns & approbans Petrus, [& S. Stephano sociatus] sese ei conjunxit familiarem & socium. Ambo igitur Sanctæ societatis inito fœdere commanentes, honore invicem se prævenire contendebant, ab omni iniquitate & immunditia carnis impetum cohibentes, proprias concupiscentias interimentes, illicita desideria mactantes, omni custodia servabant cor suum, scientes quoniam ex ipso vita procedit. Orationi adeo instanter inserviebant, ut quotidie psalterium ex integro alternatis versibus psallerent. [Romāq; peregrinatus:] Tandem divinitus inspirati, orationis gratia Romam profecti sunt: ubi Apostolorum Petri & Pauli introëuntes oratoria, vitulos labiorum & cordis hostiam, oleo intimæ devotionis impinguatam, divinæ Majestatis conspectui obtulerunt. Aliorum quoque Sanctorum peragrantes ecclesias, ubique divinas aures instantissima prece pulsabant, ubique holocaustum medullatum ex integro offerebant pro minuendis suis suorumque piaculis, pro adipiscendis supernæ promissionis muneribus.

[6] Ut vero propriæ devotioni satisfecere, urbe egressi, rursus in Burgundiam, unde advenerant, reversi sunt; & Domini providentia Molismum a pervenerunt. [fit Monachus Molismi;] Ibi itaque comam capitis deponentes, & veste seculari, in habitum Religionis commutata, sese divinis obsequiis ex toto mancipaverunt. Beatus igitur Petrus, monasterium ingressus, in omni conversatione sua, quasi lucifer inter astra refulgens, instar magnæ lampadis emicuit. Perfectos æmulabatur ad bonum, Sanctorum virtutes sibi proponebat ad exemplum. [proficit in omni virtute,] Studebat vas sanctificatum exhibere, ut habitatorem Deum in mentis suæ hospitio posset recipere. Non seminavit mala in sulcis injustitiæ, nec messuit scandala fructus eorum. Erat velox ad audiendum, tardus autem ad loquendum, & tradus ad iram. Nulla in eo radix avaritiæ, nullus superbiæ vel arrogantiæ tumor, oris sui septa ab otioso & vano eloquio compescuit, a derogationibus perpetuo silentio abstinuit. [quotidianū Psalterium partitur cū Stephano:] Certis temporibus lectioni, certis instabat orationi; & quia consuetudo monasterii non admittebat ut cum socio suo Stephano psalterium percurreret, sicut in seculo consueverant; hanc sibi indixerunt legem, ut alter eorum quotidie medietatem Psalterii psalleret, alter vero reliquam medietatem compleret: quam consuetudinem beatus Petrus fere usque in finem vitæ suæ retinuit.

[7] Quodam tempore, cum B. Petrus, missus ab Abbate in unam cellarum, quæ ad Abbatiam pertinent, moraretur: accidit ut novella illa Cisterciensis plantatio, b quæ populorum tumultum & seculi turbinem fugiens, [hoc autem facto Cisterciensi Abbate,] in solitudine soli Deo vacare contendebat, Patre simul orbaretur & Pastore. Quæ ad Matris pia suffragia recurrens, consilio virorum Deum timentium, prænominatum Stephanum regulariter in. Abbatem sibi ordinavit; pro cujus prosperitate & salute Petrus in conspectu Domini devotissime assiduabat preces; & perpendens amicum diversis solicitudinibus implicitum, [regendum totum in se suscipit:] Psalterii illam medietatem, quæ se contingebat, non posse implere: totum sibi pro se & socio ad implendum egregius Orator assumpsit. O virum caritate suffultum! O verum Christi discipulum, & Apostoli imitatorem, dicentis; Alter alterius onera portate, & sic adimplebitis legem Christi. [Gal. 6, 2]

[8] Contigit aliquando ut vir Dei, quorumdam secularium causis impeditus, [id agentem interpellat sub Angeli specie dæmon;] quotidianum reddere Psalterium plus solito moraretur. Et erat post horam sextam votivi debiti memor. Secessit in quemdam feriatum & secretum locum: & veniam pro negligentia petens, solitum cœpit psallere Psalterium. [Ps. 103, 30] Cumque illud maxima ex parte complesset, & versum illum (scilicet, Emitte Spiritum tuum & creabuntur) pronuntiasset; vidit a sinistris adsistentem eum, qui se trasfuguravit in Angelum lucis: & accedens ad Petrum, codicem, quem manu tenebat, velut lecturus accepit: & huc illucque discurrens, & quædam ore putido submurmurans, servi Dei amicum ab oratione impediebat. Cumque in eo diutius Petrus intenderet; ecce adstitit a dextris ejus Angelus Domini: ante cujus conspectum malignus ille aufugit, & Psalterium quod indignus tenebat, projecit. Tunc B. Petrus, ab Angelo lucis confortatus, vehementissime flere cœpit; [quem fugans verus Angelus, relinquit ei domum discretionis.] tum quia Dominus eum visitare dignatus sit, tum quia a maligno spiritu eum liberaverit. Ex quo tempore discretionem spirituum possedit, & divinis revelationibus cœpit insigniri. Ex eo tempore, orationi, lectioni, & comtemplationi attentius operam dedit.

[9] Solicitabatur aliquando vir Dei pro quadam sorore sua, [Revelatur eidē mors sororis,] quam cum fratribus suis in seculo dimiserat; orabatque Deum ut spiritum consilii illi tribueret. Quadam igitur nocte vidit se in visu duci ab Angelo in patriam suam; & introducens eum in quoddam cœmeterium, ostendit ei recentem sepulturam; dicens, Hic sepultum est corpus sororis tuæ, anima vero ejus Domino Spirituum assistit: noli amodo solicitus esse pro illa. Cum apud Alemanniam; in cella Molismensis cœnobii quæ Ysodenges dicitur, [mortuum resuscitat ad pœnitentiam.] B. Petrus adhuc Novitius moraretur, & pro sanctitatis merito, ab omnibus amaretur & veneraretur; accidit quemdam Præfectum nequissimum subita morte mori: cujus uxor virum Dei plurimum diligebat. Quæ accurrens, rogabat obnixe, ut pro viro suo Dominum exoraret; cujus dolori B. Petrus compatiens, genua in oratione inclinavit, & devotissime oravit. Reversa autem mulier in domum suam, invenit virum suum vivum quem defunctum reliquerat: qui summo desiderio rogabat virum Dei ad se venire. Ad quem cum B. Petrus venisset, confessus est inter cetera, quod eum suspectum de uxore sua habuisset. Sanctus autem Dei indixit ei pœnitentiam, & Viaticum tradidit. Qui disposita domo sua, tertia die migravit ad Dominum.

[10] [Furem occultum indicat semel] Alio tempore, cum firmitate-Gaucheri c idem Beatus maneret, & nocte Marci Papæ, libro aperto, candela accensa, Matutinos cantaret, Psalmumque (Deus laudem) revolveret; adstitit ei antiquus hostis, cantans cum eo. Cumque Sanctus irasceretur ei, eo quod disturbaret eum; dixit ei malignus; Respice, Petre, Monachum qui in dormitorio furatur vestimenta Fratrum. Respiciens ergo Sanctus Dei, licet muris interpositis, spiritalibus oculis intuitus est furem, cuncta quæ rapere poterat asportantem; egressumque de monasterio, cum his quæ abstulerat, in tuto loco latitantem; ad quem cum beatus Petrus intenderet; accidit diabolica fraude, ut candela, quam manu tenebat, super librum corrueret; quod usque hodie in approbationem miraculi demonstratur. Percuntatis autem Matutinis, redeuntes Fratres ad lecta sua, & quæ ibi reliquerant vestimenta minime reperientes, turbati sunt; & ad virum Dei concurrentes, sua furto esse sublata conquesti sunt. Ille vero annuit eis ut usque mane silerent: die autem facto narravit eis quæ nocte viderat: & ubi fur cum eis quæ abstulerat lateret, indicavit. Qui abeuntes, invenerunt omnia sicut vir Dei prædixerat. In eadem cella, Clericus quidam, cui a Priori denarii debebantur, furatus est calices & thuribula monasterii, & in vicino loco abscondit. Quod cum cognovissent Monachi, [iterumque] multum diuque quæsiverunt, nec invenire potuerunt: unde conturbati ad virum Dei venerunt, & velut a Propheta, ab eo responsum quæsierunt. Ille autem dixit eis; Ego vobis uti sit, indicabo, si eum mihi reddideritis illæsum. Quod cum ei promisissent, ubi lateret fur, indicavit. Illi vero euntes, quæ perdiderant invenerunt; & furem ad virum Dei, sicut promiserant, adduxerunt intactum. Ipse vero eum paterne corripuit, caritative refecit, & in pace dimisit.

[11] [Ferventem ollam illæsus tractat,] Decoquebantur aliquando pisa ad refectionem fratrum, & advocans Petrum quidam de Monachis, præcepit, ut concite pisa puraret d; Petrus vero (qui obedientiam certatim, tam majoribus quam minoribus, exhibere consueverat) nihil cunctatus, accepit ollam ferventem nudis manibus, & ejecit aquam, ardorem non sentiens; obedientiaque se protegente, utraque manus apparuit illæsa; Monachus autem qui hæc ei jusserat, videns quod non sensisset incendium, pœnitens quod male egisset, pedibus ejus advolutus, veniam ab eo postulavit. O quam merito ignis materialis eum non nocuit, cujus mentem contra omnem concupiscentiam carnalem munierat gratia Spiritus sancti. Quidam puer ejus familiaris, [infirmum sanat.] subita infirmitate præventus, toto corpore intumuit: qui veniens ad eum, sibi postulat subveniri, cujus dolori homo Dei compassus, orationem fudit, & quædam Christi nomina e ei in potu temperavit; quem potum cum hausisset, statim sanus factus est.

ANNOTATA D. P.

a Molismum, a S. Roberto, primo istic Abbate, fundatum an. 1075 (de quo vide 29 Aprilis) pari fere 10 aut 12 leucarum intervallo Trecis & Lingonibus distat.

b Idem Robertus Cistercium cum 21 Monachis transiit an. 1098: sed Molismum redire compulsus a Pontifice, successorem in Cisterciensi Abbatia accepit Albericum: qui obiit anno 1109; eique suffectus est Stephanus, cujus Vitam dedimus 17 Aprilis, Alberici 26 Januarii.

c Alias Galcherii, vulgo la Ferte-Gauchier, Brioniæ oppidum, distans Parisiis leucis 15, Molismo circiter 28.

d Ita utrumque Ms. forte melius legeretur, pararet.

e Sic etiam puto legendum nomine.

CAPUT II.
Propheticus spiritus viri sancti, absentium & arcanorum cognitione probatus: assumptum regimen monasterii.

[12] [Petrus Spiritu prophetico] Divinis revelationibus ita constat fuisse insignitum, ut de facili prædixerit multoties, quid in longinquis regionibus ageretur; cum enim Dominus Firmitatis-Gaucherii, Helias nomine, Jerosolymam adisset; & mater ejus, pro affectu, orationibus & eleemosynis pro eo insisteret; quadam die solito tristior venit ad virum Dei, sciscitans qualiter ageretur circa filium suum: sciebat enim virum spiritalem de absentibus veram notitiam habere: sed invenit eum in oratione positum, & in extasi raptum. Cumque eum tertio pulsasset, [cognoscit in extasi,] nec a dulcedine contemplationis eum avellere posset, ad propria redire festinabat. Cui cum Prior domus obviasset, audissetque ab ea causam tristitiæ suæ; volens eam consolari, secum redire coëgit: & inveniens virum Dei adhuc in oratione positum, dixit ei: [absentis morbum & citum reditum.] Frater Petre præcipio tibi in nomine obedientiæ, ut huic dominæ dicas, quid tibi Dominus revelaverit de filio suo. Qui quasi de somno evigilans, respondit; Nisi tam cito me a visione revocassetis, penitus scivissem omnia quæ circa illum aguntur. Scitote tamen quia jacet in mari de febre acuta, & modo terminavit: quæritur ei gallina ad manducandum, quæ uno aureo eis venditur; & de infirmitate convalescens, in proximo venit, & tibi pecten eburneum, mihi vero scyphum optimum deferet. Recessit matrona audita responsione viri Dei, nec est fraudata a desiderio suo: nam modico tempore evoluto, secundum quod audierat, filium suum sanum & incolumem recepit.

[13] Quodam tempore idem Sanctus, Tertia celebrata, in oratorio remansit ut oraret. [Ridet conspecto dæmone,] Quidam vero Monachus, præteriens ante eum; intuitus est eum in oratione ridentem. Qua completa, quæsivit secreto ab eo Monachus, quare in oratione risisset. Ipse vero volens secretum suum latere, dixit ei; Ab hodie in unum annum dicam tibi. Evoluto autem anno rediit Monachus, & dixit ei; Rogo, Pater, imple quod promisisti, annus jam præteriit; eja, dicito, quare in oratione risisti? Cui ait: Hora tertia expleta, remanserunt duo Fratres in sedilibus suis, [notatas Religiosorum culpas] verbis vanis & otiosis intendentes. Vidi ergo dæmonem retro altare juxta parietem sedentem, & scribentem scurrilitates & verba otiosa quæ loquebantur. Dum vero deliberarem surgere, & Regulares Horas cantare (tertio enim id fecerunt) hebetatus diabolus ignorabat, quid ageret, vel quid scriberet. Tandem surgentes, & orationi operam dantes, pœnituerunt coram Deo, [ipsis pœnitentibus discerpente.] eo quod male egissent. Cumque diabolus vidisset tantas negligentias, tam parva satisfactione esse deletas; indignans, & furore plenus, chartam quam scripserat, manibus & dentibus discerpens, adeo fortiter traxit, quod cervicem suam retro percussit ad parietem, & valide allisit. Hac inquit de causa me ridere vidisti.

[14] Illo tempore præteriens quidam Frater ante illum, [Videt orationi suæ intentos dæmones Angelosq;,] vidit eum abjicere a se quosdam spiritus invisibiles, & in despectu illorum festucas detruncare; deinde alios ad se vocare, assurgere, & congratulari. Oratione autem completa interrogavit eum Frater ille, quid hoc fecisset. Cui Sanctus: Illi, inquit, spiritus, quos abjiciebam, dæmones erant, volentes impedire orationem meam: & illi, quibus applaudebam. Angeli sancti erant, qui me consolabantur. Nocte quadam, dum post Matutinos orationi vacaret, apparuit ei anima a Abbatis Nigellæ, benedictionem & orationum suffragia postulans ab eo, [& animā Abbatis alibi morientis.] eadem quippe hora migraverat a corpore. Ipse autem eam devotissime Deo, cui omnia vivunt, commendavit: & mane facto, indicavit Priori & fratribus, quod Abbas Nigellæ migraverit graverit a seculo. Qui ad Monasterium prædictum mittentes, invenerunt Abbatem eadem hora defunctum fuisse, qua viro sancto apparuerat anima ipsius. His & aliis quammultis virtutibus, beatus Petrus longe lateque celeberrimus habebatur.

[15] In territorio Lingonensi, extat monasterium feminarum famosissimum, quod Juliacum a Julio Cæsare dictum est. [Juliacensibus præficiendus,] Hujus monasterii sacratissimus Conventus, Patre spirituali orbatus, ab Abbate Molismensi, ad quem locus ipse pertinet, B. Petrum sibi in Pastorem dari summis votis efflagitabat: cupiens cum sancto sanctus esse, & cum viro innocente innocenter vivere. Verum Abbas Guido, b qui tunc Molesmensi præerat Ecclesiæ, petitioni huic noluit præbere assensum, loco illi volens præficere alterum. Tandem vero illustris Comitis Theobaldi, & Andreæ Domini Baldimenti precibus devictus, concessit, & eum ad se venire concite præcepit: qui vicino obedientiæ pede iter arripuit, & versus Molismum ire festinavit. Et cum die jam inclinata, ad Vadum c Ricey, (qui locus a Molismis duobus milliariis distat) venisset, [dum Molismum venit,] & transvadare voluisset; incurrit in gurgitem, qui fundum non habere dicitur; in quo mox ut puer ejus pedem posuit, aquis interceptus non comparuit. Quod cum vidisset vir Dei manu sancta elevata, signum Crucis edidit: & statim famulus emersit, & alacriter cum illo ad ripam transivit. Tunc obvius factus est ei Robertus Miles, ejusdem loci Dominus; qui viri Dei præsentia lætus effectus in Domum suam deduxit, & splendide refecit: videns vero puerum ejus madidum, interrogavit per quem locum transvadasset; vir autem narravit qualiter periculum evasisset. Stupefactus Miles gratias egit Deo, [puerum submergēdum salvat.] qui Sanctum suum liberaverat, asserens, quod nemo unquam per locum illum transisset.

[16] Die autem sequenti venit Molismum, & commissa est ei Abbate cura & providentia juliacensis Ecclesiæ: [Juliacum appulsus,] ad quam veniens, velut Angelus Domini de cælo missus, cum gaudio & devotione susceptus est. Ingressus est itaque Iacob noster tabernaculum suæ Rachelis; ingressus est in locum tabernaculi admirabilis, & usque ad domum Dei sui. Sic sic conjuncta est humilitatis viola, rosis pœnitentiæ & martyrii, & liliis pudicitiæ & virginitatis, quæ plantaverat in horto Juliaci dextera hortulani cælestis; nempe floribus Juley nec rosæ, nec lilia desunt. Sic sic recordatus Dominus misericordiæ suæ & veritatis suæ, [munere suo præclare fungitur;] secundum quod promiserat per Prophetam, dedit in solitudine spinam & cedrum, myrtum & lignum olivæ. [Is. 41, 19] Spinam nempe se exhibuit B. Petrus, peccatores redarguens; Cedrum, cælestia contemplando; Myrtum, infirmis compatiendo; Olivam, misericordiam miseris impendendo. Itaque B. Petrus locum sibi a Deo prædestinatum ingressus, proficiebat de virtute in virtutem; [conscientiarum arcana perspicit,] de virtute actionis in virtutem consurgens contemplationis. Tantum denique gratiam Dominus servo suo contulerat, ut multoties, tamquam verus Propheta, quæ futura erant indubitanter enuntiaret. Si quis quoque peccata sua illi confiteri voluisset, aliquandoque peccatum oblitus forte fuisset; ille Spiritu sancto præscius, incontinenti revelabat.

[17] Infirmata est aliquando quædam Sanctimonialis in prædicto monasterio, [apparentibus sibi defunctis veniam exorat.] & infirmitas ejus ad mortem. Quæ confessa viro Dei peccata sua, unum per negligentiam oblita fuit confiteri delictum, quod beato Petro non post multum temporis revelatum est, cum pro anima illius oraret. Quadam vero nocte ei apparuit præfata Monialis, cum tanto clamore confitens peccatum suum, ut vir Dei æstimaret illam auditam fuisse ab omnibus qui aderant. Sanctus autem indixit ei pœnitentiam, tamquam si adhuc viveret, septem scilicet pœnitentiales Psalmos, quos ipse pro anima ejus recitavit, coram Deo; cum tanta cordis compunctione, ut rivus lacrymarum ejus omnibus manifestaret, ubi in oratione procubuisset. Fecit ergo sibi oratorium juxta Ecclesiam in cœmeterio, ubi orationi & contemplationi, vigiliis & jejuniis vacabat die ac nocte; veniebantque frequenter ad eum animæ pœnitentium, orationis suffragia deposcentes. Ibi quoque visione & colloquio sanctorum fruebatur Angelorum, qui eum sæpissime de cælestibus instruebant, & futura prædicebant.

ANNOTATA D. P.

a Nigella, cognomento abscondita, vulgo Nele la reposte, Ord. Benedictini in diœcesi Trecensi, prope Villam noxam, Molismo circiter 20 leucis.

b Guido proximus successor S. Roberti, ante annum 1112 defuncti, dicitur ejus vitam scripsisse, quæ adhuc desideratur: vixit autem ultra an. 1129.

c Videtur esse ubi in tabulis nunc notantur les Rissez, vel singulariter Risse le Bas, quasi inferius Rissenum; fortassis a rivulo præterfluente sic dicta.

CAPUT III.
Alii quidam favores cælestes, pius obitus, miracula post mortem.

[18] Cum a S. Humberga, soror B. Bernardi, qui primus Abbas Clarævallis extitit, longa infirmitate fessa, [S. Petrus S. Humbergæ assistens,] finem vitæ præstolaretur; venerunt ad eam Fratres sui, & alii quamplures Religiosi viri, cupientes ejus sanctissimo transitui interesse; inter quos aderat B. Petrus: qui tertia die post Completorium visitans eam, & videns quod nondum migraret; benedicens ac signans eam, cubitum revertebatur cum Vincentio Capellano suo. Obvius ergo factus est ei Angelus Domini, in locutorio claustri, dicens; Revertere cito, quia modo migrabit sancta illa anima de corpore. Respondit ei sanctus; Quid faciam, quia foris sunt Religiosi viri, qui ad hoc venerunt ut videant finem ejus, & jam dormiunt; cui Angelus: Ego, inquit, vadam excitare illos, tu cito revertere. [docetur ab Angelo mox obituram,] Regressus ergo Angelus Domini, percussit super tabulam tam valide, ut qui obdormierant excitarentur, & tremefacti surgerent. Concurrentes igitur ad videndum Sanctæ animæ illius egressum, devotissime convenerunt. Igitur beati fama viri, per universam Burgundiam crescebat; ita ut multi ad eum nobiles viri ac feminæ, benedictionis gratia convenirent. Inter quos advenit quædam nobilis Matrona, ut confiteretur peccata sua: quam sequebatur canis niger, quem nemo videbat nisi solummodo Pater sanctus. Quæ cum peccata confiteretur, percussit eam virga sanctus Dei, pœnitentiamque injunxit; ac sic dæmon, qui in similitudinem canis videbatur disparuit.

[19] Sed & ille magnus ac venerabilis Theobaldus, b Comes Campaniæ, cum magno apparatu venit ad eum, orans & petens benedictionem ab eo; [Comitissæ gravidæ prædicit quod paritura sit Reginā Franciæ.] & cum ab eo lætus discessisset, misit denuo ad eum uxorem suam, in utero habentem. Quam cum sanctus intuitus fuisset, denuntiavit ei quod filiam pareret, quæ Franciæ Domina futura esset. Quod postea factum est; nam gloriosus Rex Lodovicus illam duxit uxorem, & secundum verbum viri Dei, Dominium regni obtinuit. [Ad aram, a terra sublevatur.] Sed & illud non prætereundum, quod sanctis altaribus insistens, sæpe visus est nonnullis, quasi cubitum a terra in sublime sublevari, Angelorum sine dubio manibus sustentatus, quorum vitam in terris positus imitabatur. [Mortuum suscitat:] Quidam Conversus, Girardus nomine, de alto corruens, totus corpore comminutus, exanimatus est: cujus corpus in sacco posuerunt & B. Petro obtulerunt: qui lacrymis & orationibus ad Deum fusis, [sub Missa cælitus illustratur.] vitam ei & sanitatem obtinuit. Die quodam sancto Parasceves, post peracta solennia, Vincentius Capellanus ejus dixit ei; Vidi hodie, serve Dei, dum sancta Mysteria celebrares, lumen splendidum circa te fulgere, & cereos clariori quam solent igne rutilare. Cui sanctus; Præcipio tibi, ait, in nomine obedientiæ, ut quamdiu vixero hæc nemini loquaris. Tam quippe hominum gloriam devitabat, quod virtutes suas, æque ut vitia latere volebat.

[20] Cum igitur B. Petrus quamplurimis virtutibus atque miraculis effulsisset, actore Deo de eo aliquid melius disponente, cecidit in infirmitate, [Infirmatus ad mortē,] qua & mortuus est. Tunc frequenter vocabat ad se Virgines quibus præerat, consolans eas, & docens de regno Dei. Audientes autem eum ægrotare, plurimi viri Religiosi convenerunt ad eum, inter quos fuit Hatto Prior Molismensis, qui cum eo mansit quamdiu supervixit. Quadam ergo die, dum idem Hatto intraret ad eum, vidit omne cubiculum, [Theobaldū Comitem monet abstinere ab Anglia,] in quo jacebat, claritate nimia splendere; quæ statim ut idem vir pedem intromisit, disparuit. Qui cum requisisset ab eo causam claritatis, respondit; Gratias ago Deo meo, qui mihi præbuit testimonium visionis meæ; Angelus enim Domini adstitit mihi; præcipiens ut mandem Comiti Theobaldo, ne transeat mare, abiens in Angliam accipere sibi regnum; c quia non est ei a Deo prædestinatum. Audiens autem Comes Theobaldus quod ægrotaret homo Dei, [eique victoriam in Francia prædicit.] misit ad eum Capellanum visitationis gratia: per quem vir Dei mandavit ei multa secreta; prædicens ei quod cum Rege d Francorum guerram post paucos annos haberet, de qua victor existeret, si ecclesias & res earum ab invasione custodiret.

[21] Iterum cum quadam die intraret ad eum prædictus Hatto; increpavit eum vir Dei, & dixit: Quare tam cito ingressus es? [Impetitus a dæmonibus defenditur ab Angelis;] Tres Virgines, nuper in hac domo defunctæ super e forale Monasterii stabant modo ante me, tenentes in manibus ramos & flores suaveolentes; & loquebantur mecum de secretis cælestibus, & gloria vitæ æternæ. Post hæc in extasi raptus est; & dixit se vidisse duos Angelos, tenentes vexillum Crucis in manibus, & cantantes, Popule meus; deinde subjunxit se vidisse dæmones sagittas igneas contra se jacientes, & e contrario sanctos Angelos sagittas lucis emittentes, & sagittas diaboli extinguentes. [Monialibus suis, post extrema monita,] Ut vero diem ultimum sibi imminere sensit, convocans ad se filias, quas in Christo genuerat, hortabatur eas ad perseverantiam, & ad tentationum tolerantiam; dicens, quia per multas tribulationes intratur in regnum cælorum. Cumque filiæ ejus spiritales coram eo flerent, rogarentque eum, ut vitam sibi a Domino usque ad tempus impetraret; dulciter consolans eas, respondit; Carissimæ filiæ meæ, nolite impedire desiderium meum; quia, [salutem æternam pollicetur,] si modo non obiero ad festivitatem S. Joannis, me vobiscum non habebitis præsentem; si vero inter vos migravero, scitote quia pro vobis ante Deum intercessor existam: sed & hoc de Dei misericordia confisus promitto, quod nulla ex his quibus dedi velum, amittet regnum cælorum.

[22] Post præfatus Hatto eum commonuit, quatenus, secundum morem Religiosorum, [seque eis patrocinaturum in cælis.] redderet claves Prioratus sui, antequam obiret, qui respondit: Nequaquam, sed feram Prioratum meum ante Deum, eroque pro illis intercessor, quos curæ meæ commisit Dominus, & protegam locum hunc, & habitatores ejus: & quia tempus meæ resolutionis instat, Oleo sancto secundum morem inungere me festinate. [Extremis munitur,] Itaque Olei sancti unctione perunctus, & Corporis Dominici perceptione munitus, familiæ suæ ultimum valefaciens, simulque benedicens beatus Petrus, plenus sanctitate, & clarus miraculis, de exilio ad regnum, de terra ad cælum, & de corpore feliciter migravit ad Christum. Cujus corpus Molismenses Monachi transferre disponebant, ut apud Molismum sepeliretur; donec dispositione divina, per manum Henrici Secretarii, lugubri conventui Sanctimonialium, clanculo redditum est. Quod illæ, [& apud illas sepultus clarescit miraculis.] velut manna de cælo excipientes, super illud irruentes, lacrymis rigare contendebant; plangentes se amisisse Pastorem piissimum, qui tactu suo illas sanabat, orationibus Deo reconciliabat, colloquio fovebat, meritis protegebat. Celebratis igitur circa corpus de more Vigiliis, post peracta Missarum solennia, cum maximo honore a viris Religiosis juxta altare sanctæ Dei Genitricis semperque Virginis Mariæ tumulatur; ubi florent orationes ejus atque beneficia, præstante Domino nostro Jesu Christo, cui est honor & gloria in seculorum secula Amen f.

[23] Post transitum B. Petri Prioris Juliaci, cœperunt multi utriusque sexus, ad ejus tumulum concurrere, optantes ejus meritis peccatorum indulgentiam adipisci, & infirmitatum variarum consequi sanitatem. Puer ergo quidam, [Sanantur privati sensibus,] in officiis monasterii deputatus, diabolo instigante sensum amisit; qui cum magno labore, ad S. Petri sepulcrum adductus, mox ut ibi quievit, sensu recuperato, ad propria gaudens & hilaris remeavit. Mulier quædam e vicino, sensu similiter privata, adducta ad sepulcrum Patris sancti, [monialis præfocanda,] mox ut illud tetigit, sanata est. Quædam Monialis in Juley, Prisca nomine, cum pomum comederet, quoddam frustum ejusdem pomi adhæsit in gutture ejus, ita ut nec sursum nec deorsum declinare posset. Quæ cum periclitaretur, ducta est ad bustum beati viri, & statim expuit particulam illam pomi, & liberata est. Petrus Major g Castellionis, correptus validis febribus, [valide febricitantes:] venit Juliacum, qui cum subter tumulum Sancti dormisset, sanitati redditus est. Henricus Capellanus de Fontanis, exhaustus validissimis febribus, sperans ibi vitam finire, fecit se portare Juliacum. Qui cum ad tumbam Sancti venisset & quievisset; redditus est sanitati: in crastinum vero, cum Missarum solemnia celebrasset, lætus remeavit ad propria.

[24] Quidam vir de vicinia Juliaci, a dæmone arreptus, [energumenus liberatur,] ululabat ut lupus, rugiebat ut cervus, ut bos mugiebat; & omnium imitabatur voces bestiarum; qui vix a pluribus hominibus ligatus, ad sancti viri memoriam adductus est: ibique diu, quasi canis latrans, & seipsum discerpens, & inania loquens, tandem meritis servi Dei, post paucos dies, a dæmone liberatus, donum salutis adeptus, Dominum glorificans, ad propria remeavit. Archembaudus de h Kaveriis, habebat nodum infirmitatis in gutture, [curatur angina] ita ut nullum liquorem glutire posset; diuturno itaque jejunio afflictus, mortis periculum metuens, tumulum viri Dei, ejus beneficia exposcens, devotus adiit; & cum ibi modicum soporatus quievisset, expergefactus, infirmitatem illam, cum sanguine expuens, ad propria cum salute reversus est. Raynaldus Presbyter de i Saniveio, insanus & diabolo plenus, [possessus & captivus liberantur;] clamans & ululans, & blasphemias loquens, ad bustum viri Dei adductus est; qui paucis diebus demoratus ibi, B. Petri orationibus sanitati redditus est k. [Puer quidam de Molismis, in latrocinio deprehensus, missus est in bojas, ut in crastinum suspenderetur: qui tota nocte invocans auxilium B. Petri, mane liberatus est, & glorificabat Deum.]

[25] Domina Cacelina de Barro-super-Albam l, [sanatur gressu destituta,] venit Juliacum, cum oblationibus, Sancti sepulcrum adiens; quæ pro sospitate cujusdam neptis suæ orabat (erat enim officio eundi privata). Cum autem reversa fuisset in domum suam, invenit neptem suam ambulantem: & interrogans, cognovit quia die illa & hora convaluerat, qua apud Juliacum posita, beato viro illam voverat. [brachium distortum post dorsum.] Die Apostolorum Petri & Pauli, puer quidam de Crangiis Juliaci, mane surgens, antiquum hostem obviam habuit; qui paulatim ei visus est crescere, & caput suum usque ad nubes porrigere; & arripiens puerum, nitebatur eum trahere. Exterritus autem puer, & sine sensu factus, retraxit ad se manum suam; quæ adhæsit ei retro post dorsum, ita ut nec movere manum vel brachium posset. Adductus ergo ad B. Petri memoriam, statim ut ibi dormivit, manus & brachii sui officium recepit.

[26] [Deficiens frumentū multiplicatur:] Matrona quædam per singulos annos, in anniversario beati viri Conventum Juliaci pascere consueverat: quodam vero anno, cum præfata dies immineret, præcepit ministro suo, ut videret si in arca tantum crumenti esset, quantum ad refectionem Dominarum sufficere potuisset; qui reversus nuntiavit non haberi in arca plus quam unum m cartallum de frumento; quod illa audiens, valde tristis effecta est. Casu autem in crastinum abiit ad arcam, & invenit eam frumento plenam: quæ lætior effecta, anniversarium B. Petri devotissime celebravit, cujus meritis repererat in arca sua abundantiam frumenti. Quædam mulier non longe a monasterio habitans, [juvatur puer dæmoni devotus a matre.] habebat filium parvulum; cui irata dixit; Diabolo te commendo, puerorum infelicissime. Antiquus vero hostis, ad vocem matris, manum pueri arripiens, cœpit eum trahere ad se: quod puer sentiens, manum suam ad se perterritus retraxit; quæ tam firmiter pectori ejus adhæsit, ut inde nullo modo posset avelli. Quod videns mater ejus, flens & ejulans, adduxit eum ad beati viri sepulturam; qui mox ut ibi dormivit, manus læsæ sanitatem recepit.

ANNOTATA D. P.

a Aliis passim S. Humbelina, quod videri potest diminutivum ex Humberga. Fuit autem ipsa Julaci Priorissa Benedictinarum; colitur tamen ut Cisterciensium Patrona 22 Augusti: defuncta ante an. 1136, non anno 1141 ut vult Henriquez.

b Stephanus Blesensis, ex Adela Henrici Angliæ Regis sorore, genuit hunc Theobaldum & Stephanum, de quibus mox.

c A Ludovico VII cœptum bellum fuit an. 1143; sed interventu S. Bernardi cito compositum, Rege pœnitente, ob cædem promiscuæ ætatis & sexus in ecclesia Vitriaci factam, & Crucem suscipiente an. 1147. Hic autem est S. Ludovicus, ipsius Theobaldi factus gener anno 1161, ducta tertiis nuptiis ejus filia Alizia.

Rem, ut gesta est, accipe ex Odorici Vitalis lib. 13. Stephanus, Boloniensis Comes, audita morte avunculi sui (scilicet Henrici Angliæ Regis) protinus transfretavit; & a Guilielmo Cantuariensi Archiepiscopo aliisque Præsulibus & Principibus terræ susceptus, Regale fastigium ascendit, & XVIII Kalendas Januarii (1135) coronatus Rex, quartus de stirpe Normannorum regnavit, Normanni autem Tedbaldum fratrem ejus apud Novumburgum (aliis Lexovium vulgo Lifeux) convenientes sibi præferre voluerunt. Sed in ipso Conventu a quodam Monacho, qui Stephani legatus erat, audierunt, quod omnes Angli Stephanum suscepissent, eique obedire, eumque sibi Regem præficere vellent. Mox omnes, annuente Tedbaldo, decreverunt uni Domino militare, propter honores, quos in utraque Barones possidebant regione. Ubi opinor legendum, Non annuente Tedbaldo: sequitur enim: Tedbaldus igitur, cum major natu esset, indignatus quod regnum non habuerit; ad magna negotia quæ in Galliis eum urgebant, festinavit: quod autem sequenti mox æstate cogitaverit contra fratrem pergere armatus, hinc intelligitur.

e Cangius in Glossario pluribus exemplis monstrare videtur, Torale & Torallum esse speciem viæ altioris, aut etiam collem seu clivum significare: sic altiores areolas hortorum Belgice Beddekens, lectulos seu torulos dicimus. Verum quid hæc ad ædificium? Igitur opinor, quod derivatum a Toro, seu potius a Tholo, Tholare; factum per metathesim sit Torale, ut etiam significet aliquando tholum sive rotundam (ut nunc vocant) cupulam? nam & in hoc significatu Torus dici invenitur.

f Hic sub novo titulo, in utroque Ms. Incipiunt Miracula ejusdem.

g Intellige Castellionem super Sequanam, 4 fere leucis supra Iulejum.

h Raveriæ oppidum Campaniæ, in finibus Burgundiæ super Armensonum.

i Fortassis Savineio in tabula Savignes, 4 leucis a Julejo in Occasum.

k Quod sequitur in solo habetur Ms. Caritatis.

l Vulgo Bar-sur-Aube, distat 10 leucis in Boream.

m Cartallus, alias Quartallus; Cartale & Quartale, mensuræ frumentariæ seu modii pars quarta.

DE S. WALHERO MARTYRE,
PASTORE IN AGRO NAMURCENSI APUD BELGAS.

Cultus Onhayæ, Acta ab Ægidio Monæo recentius collecta.

Walherus Martyr, Pastor in agro Namurcensi (S.)

AUCTORIBUS G. H. & D. P.

Memoria S. Walheri Martyris & Pastoris Onhayiensis, in Comitatu Namurcensi vulgo dicti Saint-Vohi, inscripta est Natalibus Sanctorum Belgii, a Joanne Molano exacte collectis, Fastis Belgicis & Burgundicis Autberti Miræi, [Memoria in Fastis,] Martyrologio Gallicano Saussaji, Catalogo generali Ferrarii, Floribus Ecclesiæ Leodiensis Fiseni, Sacrario Namurcensi Anonymi, & aliis. Hujus res gestas, martyrium, & translationem corporis conscripsit anno MDCIII Ægidius Monæus sive du Monin Societatis nostræ in Historia Sanctorum Namurcensium necdum excusa, asseritque se quæ profert partim hausisse ex citatis Natalibus Molani, & scriptis Joannis Rede Hasteriensis Pastoris ad se missis, partim in loco existentem visu, & ex ejusdem loci Pastoris relatu cognovisse, in hunc modum.

[2] Sanctus Walherus, Boviniensi antiquo ad Mosam castello Namurcensis Comitatus oriundus, [Bovinii natus,] pie a parentibus atque in Dei timore statim a pueritia educatus est. Unde factum, ut, quamvis humili loco natus, nobili tamen admodum pietate, & Martyrii gloria clarus, postmodum evaserit. Cum enim sine fuco vitiorum, in humilitate & aliis virtutibus cresceret; mundique spretis voluptatibus, totum se ad Dei servitium dedicaret; Sacerdos ordinatus, [Sacerdos, Pastor,] Onhayæ primum promotus in legitimum Pastorem, paulo etiam post, concilii Florinensis ob vitæ sanctitatem Decanus canonice est institutus. [Decanus,] Id quod de Pastorum & Christianitatis Decano sive rurali Archipresbytero, non de Canonicorum Superiore est intelligendum. Isti officio dum sedulo incumbit Walherus, Hasteriensis Ecclesiæ Presbyterum nepotem suum, quem alii Vicarium suum fuisse scribunt, visitans, incestos ejus mores sæpe & graviter redarguebat. Sed ille patrui sui bonas admonitiones æquo non ferens animo, dum simul Mosam mane quodam in densis adhuc tenebris trajicerent, [Martyr.] Sacerdos felle commotus, remigium navis palam arripuit, & Decanum spatula remigis, inversa feriens manu mactavit.

[3] Corpus exanime ad Mosæ ripam eo loci appulit, ubi fons emanat, qui fluvii undis numquam submergi se, ut aiunt, patitur. [Corpus aliquamdiu immobile,] Advenerunt continuo ex Bovino plurimi, sperantes se sacrum B. Walheri corpus obtenturos, quo secum illud ferentes in nativitatis loco honorifica pompa sepulturæ mandarent. Verum a martyrii loco moveri corpus numquam potuit. Erat in territorio de Onhaia fidelis vidua, quæ domi suæ duas juvencas intactæ cervicis habebat. Harum scilicet adminiculo, non obstantibus altissimis montibus, & itinere ascensu sane difficili, Deo solo ductore, & miraculis iter illud illustrante, [Onhaiæ depositum] Onhaiam venerabile pignus avectum est ad basilicam S. Martini, quam vivens S. Walherus digne vocatione sua administrabat. Quo in loco ejus quoque meritis beneficia Dei mira & multa præstantur, & de offertoriis populi gratuitis ædificium templi ex parte novum & peramplum est extructum. In medio chori, in loco, in quo primum sepultus, indeque postea elevatus est, [in tumba marmorea,] tumba cernitur marmorea posita, super qua S. Walherus specie Sacerdotis, ad altare Missam celebraturi procedentis, incisus conspicitur cum circumcisione Gallice facta, ita Latine reddita. Hæc est sepultura Domini sancti Walheri Martyris, Bovino oriundi, Decani concilii Florinensis, Pastoris Onhaiæ & Hasterii, a Sacellano ibidem occisi. Est autem Onhaia pagus ab Hasterio medio milliari distans, olim diœcesis Leodiensis & Decaniæ Florinensis, nunc vero Episcopatus, & uti etiam alias semper, Comitatus Namurcensis & Decaniæ Boviniensis.

[4] Cum autem de limitibus Comitatus Namurcensis gravis esset, sub Henrico septimo, [ob bella Walciodorū delatum,] Leodienses inter & Comitem Namurcensem (uti alias sæpe aliquoties contigit) orta discordia & bellum intestinum; libitina sive feretrum S. Walheri, importabile nuper onus, quidam Sacellanus suis humeris Walciodorum detulit (Abbatiam Ordinis Benedictini perparum Onhaya dissitam) unde Walciodorensis Ecclesia tanti Patroni Reliquiis honorificata, ejusdem, ut creditur, meritis territoriis quibusdam locupletata est. Relatum vero jam pridem sacrum ejus Corpus Onhayam: ubi feretro ligneo, picturis præminentibus & variis coloribus ornato, martyrium ejusdem incisum est. [relatum Onhaiam,] Caput ex altari, Sacerdotis figuræ æneo capiti inaurato inclusum, peregrinis exosculandum porrigitur. Passus est pro justitia S. Walherus die XXIII Junii, verum quo anno non invenitur.

[5] Quæ de fonte & corpore immobili a duabus juvencis avecta hic leguntur, non attinguntur a Molano, nisi hisce verbis: Corpus exanime, Deo miracula operante, vectum est Onhaiam. Bartholomæus Fisen in Historia Ecclesiæ Leodiensis refert hoc martyrium lib. 11 num. 31 ad annum millesimum ducentesimum nonum; [an passus anno 1209.] & tam ibi quam in Floribus Ecclesiæ Leodiensis magna cum amplificatione describit ejus zelum in corrigendis perversis moribus Sacerdotis, a quo ideo est occisus; asserens corpus S. Walheri plurimis a Deo miraculis in hanc ætatem nostram celebrari, quæ optaremus scripto fuisse tradita, aut posthac tradi, si qua de novo contingant. Interim audimus, præter Onhayensem ecclesiam, corporis Sancti deposito honoratam, tria sub ejusdem nomine extare sacella; unum penes leprosorium Boviniense, [3 sacella ei dicata.] versus Namurcum eundo; alterum, prope ipsam Mosæ ripam, inter Valciodorum & Hasterium a Valle cognominatum, ubi prædictus fons est; & tertium prope Onhayam, eo loco ubi traditio est, juvencas, quæ Sanctum cadaver sursum trahebant, aliquantulum substitisse.

[6] Hactenus Henschenius; quo mortuo dedi ego operam, [Cœnotaphium saxeum an. 1552 positum] ut quando adeo parum habebatur de Sancto ipso scriptum, acciperem accurate delineata omnia, quæ ibi picta vel sculpta inveniebantur; manum suam ad id commodante R. D. Lamberto Ergo, Sacellano Boviniensi. Ab hac igitur vide sepulcralem lapidem, a D. Petro de Harroy, Pastore verosimiliter Onhayensi, ipso quo Sanctus fuerat tumulatus loco positum pro cœnotaphio; sub nota anni MDLII. Idque (si non fallor) diu post elata inde sacra ossa & composita in arcam ligneam veteris operis atque artis, [post ossium translationem in ligneā arcam] propterea quod non desinebat populus ipsum primæ sepulturæ locum, unde plures gratiæ promanabant, habere in honore. Arcæ autem istius latera ornabantur anaglyphis etiam ligneis, quorum tria humanæ redemptionis memoriam continebant, alia tria spectabant historiam ipsiusmet Sancti; sic ut in primo videatur Sacellanus adducens cymbulam, cui dæmon facinus suggerens ex ripa imminet; [operis anaglyphi,] in altero vectus eadem cymbula Sanctus, excipit a tergo parricidalem ictum; tertio vero enituntur inarduum juvencæ duæ, subvehentes Onhayam venerabile corpus. Ea sex anaglypha etiamnum servantur, apteque composita intra duas columnas, [cui nuper suffecta alia] locum in altari obtinent tabulæ: dum interim ipsa sacra ossa servantur in eleganter sculpta novi operis arca, ab annis circiter viginti quatuor per Illustriss. tunc Episcopum Namurcensem Grobbendonkium translata & sigillata. Novam hanc arcam repræsentat minor icon, sic ut ei pro basi serviant tria præmemorata anaglypha; super ipsam vero consistat theca, [hic repræsentatur.] cui includitur sacrum cranium quod a cephalargia laborantibus expeti solet ad osculum, non sine salutari plerumque effectu. Quæ utrimque vides appensa sigilla, utramque faciem referunt numismatum æneorum Onhayæ distribui solitorum peregrinis eo undique affluentibus.

[7] Porro ex ipso S. Walheri corpore habet Parochia Boviniensis insignem partem ossis cubitalis brachio æneo sic inclusam, [Reliquiæ Bovinii & Dionanti.] ut per vitrum spectabile præberi petentibus ad osculum possit. Aliam quoque partem insignem Collegium nostrum Dionanti possidet, anno MDCXLIV acceptam a D. Nicolao Turbis, Episcopi Namurcensis Vicario; cujus causa ibidem in Vigilia S. Joannis Baptistæ Walheri ut Martyris Officium recitant ritu duplici. [Festum translatum in propinquā Dominicam.] Ast Onhayensis Ecclesia permissu Superiorum ejusmodi Ossicium una cum festo differt in proximam post S. Baptistæ natalitium Dominicam, ut populo ab operibus vacuo facilius sit illuc accurrere. Accurrit autem populus frequentia tanta ad plenariam quæ tunc offertur Indulgentiam, ut D. Joannes Porineaux, qui ibi animarum Curator degit ab anno MDCLXXX, suis ad me litteris testetur, ecclesiam, alioqui satis amplam, minime capacem multitudinis esse: neque tunc tantum sed sæpe per annum, cum publica aliqua necessitas urget. Certe per menses Octobrem atque Novembrem anno suo tertio, tantum fuisse concursum, ut ex oblationibus tunc collectis confici nova sacristia potuerit, & varia altarium paramenta.

[8] Etenim Arduennates, etiam ex remotioribus locis, [frequens illuc peregrinatio] suas illuc processiones instituum, avertendæ pestilentiæ causa, præsertim ab armentis cornigeris, quibus singulariter patrocinari Sanctus creditur, occasione obsequii sibi ab hoc genere animalium præstiti in subvehendo Onhayam corpore. Extat apud Pastorem ab eoque missa est memoria scripta in testimonium, quod anno MDCLXIX mense Augusti die S. Bartholomæi Onhayam venit Vicarius Marchiæ in Famenna, comitatus civibus quindecim aut viginti; [præsertim pro incolumitate animalium.] eo quod mortuis apud se plus quam centum viginti cornigeris, aliisque pluribus ægrotantibus, cum frustra, tum ad alios quosdam Sanctos, tum ad S. Hubertum in Arduenna supplicatum misissent, tandem ad S. Walherum se converterint ex consilio Abbatis Hubertini, qui etiam duos ex suis Religiosis eis addiderit votivæ peregrinationis socios, novemdiale sacrificium oblaturos. Asseruerunt autem quod ab anno MDCXXXI eo facto cessaverit mortalitas animalium apud se, & quæ infirmabantur convaluerint omnia. Ita scripsit & chirographo suo testatus est qui ante hunc ibi fuit Curatus D. Joannes Auxbrebis, cum aliis pluribus quæ sequuntur gratiis: ex cujus alia quadam scheda habetur Vicario isti nomen fuisse Everardi, ac prima vice missum, venisse II Augusti cum oblatione duorum Imperialium ex parte civium istorum.

CURATIONES QUÆDAM
Ad invocationem S. Walheri obtentæ ex Mss. Joannis Auxbrebis Pastoris Onhayensis.

Walherus Martyr, Pastor in agro Namurcensi (S.)

EX MSS. CORATI.

[9] Excusat D. Joannes Porineaux præfatus quod anterioris temporis miracula nulla possit suggerere, licet plurima fuisse constanter teneat; incensa enim a Francis domo Pastorali, [Sanitas collata] conflagrasse omnia quæcumque istic servabantur scripta, ad ecclesiam pertinentia. Invenit tamen, mihique misit decessoris sui prænominati manu variis in schedis notata ad memoriam, hæc quæ sequuntur: ad quorum intellectum sciendum est, quod ex supra memorato fonte benedicta in nomine S. Walheri aqua, longe lateque deferri soleat; & similiter panis sub ejusdem invocatione consecratus. Testata est, inquit, circa annum MDCLXVII, mulier quædam Malonæ ad Sabim habitans, suam quamdam vaccam extensam jacuisse extra spem vitæ longioris: sed cum violenter in fauces ingessisset frustulum ex pane S. Walheri, valentem statim surrexisse, [morienti vaccæ,] atque rediisse ad præsepe; quemadmodum eidem etiam attestati plures ejusdem vici sunt. Ea mulier in alia scheda nominatur Helena de Malon uxor Lamberti le Berger, [juveni febricitanti,] testataque rem dicitur ultima Junii. Anno quoque MDCLXIX indidem Malonæ nata mulier Margarita de Fosse mihi dixit, quod cum haberet filium, nomine Bertwinum, febribus laborantem, quas nulla medicorum subsidia discutere potuerant: mox ut de Sancti fonte bibit, omni febrili affectione caruit.

[10] Insuper eadem mihi asseruit, quod cum mense Martio secundarius Floreffiensis Abbatiæ hortulanus exivisset collectum germina lupuli, ad insalatam religiosorum; [triduum elingui,] diutiusque solito morantem mirarentur ii qui in culina eum præstolabantur; inventus post tres horas in horto fuerit totus rigidus, talisque manserit triduum integrum, expers loquelæ. Mox autem ac femina quædam, quæ virtutem aquæ Walherianæ fuerat in seipsa experta, ipsam ei porrexit, æger continuo loqui cœpit, convaluitque prout ipsa paratam se ait juramento affirmare; pluresque Floreffia huc peregrini, asseruerunt mihi ita prorsus accidisse. Venit huc etiam mulier ex vico qui Mostier ad Sabim dicitur, oblatura quem S. Walhero Imperialem loco vituli voverat, [vaccæ morienti,] cum quæ pepererat ipsum vacca animam ageret, adessetque vocatus lanio ad detrahendam pellem. Venerat enim ei tunc in mentem, ut S. Walherum invocaret; quod ut fecit, pulsatamque in ejus nomine vaccam surgere jussit; surgere illam vidit, duxitque in stabulum bene sanam: cujus rei contestes allegabat vicinos suos plures.

[11] Hoc die XXVI Julii, MDCLXX, coram me testibusque subsignatis comparens Anna Cuvellier, [puellæ paralyticæ] desponsata Ægidio d'Artoy in præsentiarum commorans in Crupez, deposuit, quod circa annum MDCXXXII, cum esset annorum duodecim vel tredecim, tam gravi nervorum cruciatu affligebatur, ut continuo cogeretur lecto decumbere, nec nisi portata posset commoveri; unde multi dicebant incantationibus impeditam teneri. Hoc autem ei duravit tribus vel quatuor mensibus, quousque matri suæ in somno dictum est, quod modo cum filia sua promitteret proficisci ad S. Walherum, si Deus ipsi faceret gratiam sanitatis, eamdem esset obtentura. Id cum filiæ mater suasisset, illaque Sanctum invocasset, genibus ut melius potuit supra lectum flexis, & manibus ambabus innixa, dicta aliquoties oratione Dominica, continuo levius sibi esse sensit; & paulo post, [post votum Onhayam eundi,] licet magna cum difficultate, ad S. Walherum iter instituit ipso ejus festo. Ibi sub prædicatione nonnihil sopita ac deinde excitata, integre sanatam se reperit: atque hilariter regressa, ducta est ad locum convivii nuptialis, ubi frater suus agebat fidicinem, & absque ulla difficultate tripudiavit; cum magna admiratione ejusdem fratris sui, aliorumque qui illam noverant. Et hæc omnia cum juramento affirmavit, coram Guilielmo d'Artoy & Joanna de Pernode uxore ejus, in Crupez commorantibus, suæque manus signo corroboravit. Rursus autem anno MDCLXXII, eadem Anna in festo S. Walheri, idipsum asseruit coram R. D. Decano Boviniensi, & P. Richardo Recollecta Concionatore, necnon Curato Gerinensi. Ultima hæc verba postea leguntur addita manu ejusdem qui primæ attestationi ante biennium subscripserat, inter Chirographum Guilielmi d'Artoy, & Cruces formatas manibus Annæ & Joannæ scribere nescientium, prout fidem faciebat extremum subsignatus, Onhayensis Pastor, Joannes Aubrebis.

[12] Insuper asseruit eadem Anna, quod cum juvenis quidam Ægidius Dave in lecto decumberet totus immobilis, [atque ex hujus consilio idem voventi juveni,] ipsa Anna ejus patri ac matri narrarit sanitatem, quam ope S. Walheri receperat, ipse quoque juvenis eumdem invocavit; & obtenta continuo sanitate votivum iter susceperit, una cum cognomine sibi patre suo, commorante in Foleria Crupensi, [item puero,] Ego vero Joannes Aubrebis attestor, quod Walherus Collet filius Joannis Collet, & Elisabethæ de Suisse, nunc villicus in Gerin, & Joannæ d'Or matrimonio junctus, cum adhuc quinquennis esset, fuerit toto corpore tam imbecillus ut gressum nullum posset formare, sed semper in ulnis portaretur: quare mater ejus curavit Missam in honore S. Walheri dicendam: unoque aut altero die post vidi illum cum aliis pueris currentem ac ludentem. Insuper ad memoriam scribo quod puella quædam Fallanensis N. famula Joannis de S. Huberto, villici in Leuze, ex uno latere paralytica, & ideo inutilis famulatui suo continuando reddita, in Fallan rediit ad matrem viduam N: [& ancillæ rusticanæ;] quæ, de consilio alterius mulieris Falanensis, asserentis a simili omnino malo fuisse se per S. Walherum curatam, cum prædicta filia venit Onhayam; accessitque, cum eadem bene lassa, ad domum meam, nonnihil respiratura a labore viæ, ac rogavit ut accepto stipendio Missam pro eadem celebrarem: quo facto, sine molestia fuit: & post biduum rediit ad ministerium suum.

[13] Memoria quod Biesmam ad synodum vadens, obvium habuerim & agnoverim hominem quemdam Ghasleri natum, [item viro decem annis sic imbecillo,] opificio fabrum cœmentarium, venientem ex Stauve: qui mecum usque Biesmam gradiens narravit, habere se uxoris suæ levirum in Praille commorantem, nomine Remigium Gobaux, qui fuerat quasi paralyticus annis circiter decem, & omnibus membris impeditus; qui per somnium visus sibi est a S. Walhero sanari: id quod uxori experrectus narravit æque ac ipse ignoranti quis esset S. Walherus. Mane autem facto petiit sibi vestes dari, & eas per se admirabundus induit; intra triduum autem cœpit in vineis putandis laborare. [viso sibi per somnu curari.] Cum vero ipse ex Stauve venisset ad istius sui assinis domum, quidpiam operis sui facturus, invenit Remigium satis commode valentem. Narranti porro quod in somnis vidisset, quodque nesciret quis ille S. Walherus sit; dixit ei faber, quod requiesceret in partibus Dionantensibus, quodque uxor sua promisisset pro vaccarum suarum salute ad illum proficisci. Itaque Remigii uxorem venisse ad sororem suam in Stauve, & cum ea ad S. Walherum ivisse. Aberam ego tunc domo: sed ipsa quod factum erat narravit Manburno pagi nostri; hic vero mihi reduci retulit, eodem prorsus modo, quo ex fabro per viam audiveram, ego Joannes Auxbrebis.

[14] Memoria; quod Joanna Remy Onhayensis, in Philippi-villæ conjugata, narravit mihi, [Salvatur hos ex alto lapsa.] quod uxori cujusdam militis non nisi unica vacca fuit; quæ vespere rediens ex pascuis per pontem oppidi, altera vacca impellente in fossam profundissimam decidit. Oravit ergo mulier carrucarium quemdam, ut adducto carro lapsam reveheret domum: hic vero respondit fieri non posse, ut quæ ex loco tam alto ceciderat, viva servaretur: quapropter suadebat, ut ipso loco jugulatam venderet, vel aliter in usum suum eam converteret: atque ita clausæ portæ sunt. Cum autem paupercula illa suam lamentaretur jacturam, suasit prædicta Joanna ut S. Walherum invocaret. Paruit illa magna cum fiducia, & postero mane inventa est vacca, salva & incolumis stare ante portam: quapropter mulier illa Onhayam venit, gratias actura Sancto. Id quod attestor mihi affirmavisse prædictam Joannam, filiam Adami Remy, & Barbaræ Adam, dignam fide mulierem. Joannes Auxbrebis.

[15] Memoria quod cum Henricus Dion, ex voto venisset ad S. Walherum, quo alias venerat ex parte inquilinorum pagi sui, [Sistitur armentorum mortalitas,] eo quod cornigeri plures istic moriebantur, ego eum interrogavi utrum adhuc duraret ea mortalitas; respondit, ex die illo quo huc venerat, cessasse; nunc autem venire se ex voto cujusdam feminæ, cujus adhuc lactens vitulus ad mortem redactus est, & arreptum per pedes protrahebat ex stabulo: quando ipsi in mentem venit invocare S. Walherum, & promittere peregrinationem ad illum, cum Missa in ipsius honorem dicenda: [vitulus moriens servatur,] statimque caput levavit vitulus: quem ipsa attollens deduxit ad præsepe, & sanum deinceps pergit educare, atque hæc est, inquit causa reditus huc mei: & hoc accidit circa annum MDCLXVIII. Ita est Joannes Auxbrebis Pastor. Insuper plurimi asseruerunt mihi, quod ferentes aquam de fonte S. Walheri, eamque potandam dantes cuidam juveni febres patienti, filio cujusdam Ægidii vel Lamberti du Pachy Marchiæ, ipso quo tremor eum apprehendebat momento, illico febrem ab eo depulerint.

[16] Anno etiam MDCLXX plures cives Marchienses huc similiter venerunt peregrini, Dominica post festum S. Walheri in Octava S. Petri, [pellitur febris,] quorum unus itemque domicella una mihi asseruerunt, post factam confessionem, quod anno præcedenti, allatam ex fonte prædicto aquam dederit ipsa bibendam febricitantibus multis, qui facta Novena convaluerint omnes: quod ita me audivisse testor, Joannes Auxbrebis. Memoria: [2 vaccæ moribundæ resurgunt,] quod anno MDCLXXI vidua quondam Claudii Lanoy, Gerinæ habitans, quæ vaccam suam quam credebat mortuam foras extrahebat, in limine ostii invenit nonnihil adhuc spirantem. Cumque ei aliquid panis benedicti sub invocatione S. Walheri ingessisset paulumque adjuvisset; surrexit illa, & comedit, ad stuporem omnium, qui paulo antea rigidam ac veluti mortuam viderant. [rheuma pertinax aufertur.] Similiter omnino ibidem evenisse eodemque modo, alteri viduæ, Goselettæ de Livoy, plures inde venientes peregrini mihi Joanni Auxbrebis, Curato Onhayæ, asseruerunt, hac XXI Maji MDCLXXI, inter quos fuerunt liberi prædictæ viduæ, facto attestantes.

[17] Anno MDCLXXIII Leonardus Ponslet, habitans in Crupez ditionis Leodiensis, affirmavit, quod gravi quodam rheumate sic dejectus, ut duos fere menses debuerit lectum tenere, quia nec movere se neque ex uno in aliud latus vertere poterat absque alterius adjutorio. Cumque nullum levamen sensisset ex medicamentis vel unctionibus ad lumbos adhibitis; a quadam ejusdem vici femina, quæ se a S. Walhero curatam meminerat, nomine Joanna, consilium accepit ipsum invocandi: quare Novenam suscepit quarumdam precum in ejus honorem recitandarum. Hac autem finita exauditum subito sese sensit, cœpitque convalescere. Confirmatus porro venit per se acturus gratias, XIX Martii festo S. Josephi: & quoniam scribere nesciebat, Crucem ✠ manu propria signando, fidem dictis suis fecit, coram me atque Agnete Auxbrebis & Margareta Francis testibus ad id requisitis a me Joanne Auxbrebis, Curato Onhayæ.

[18] Hactenus Parochi prænominati schedæ, ex autographis Gallicis Latine redditæ: [Hæc tamen omnia non referuntur ut miracula:] cujus exemplo si successor institisset, præcipua quædam ac testatiora quotannis sic adnotando, poterat multo prolixior evasisse hæc Sylloge: sed potior ei cura fuit ornandæ ex oblationibus ecclesiæ suæ. Fortassis etiam necdum in manus ejus venerant schedæ prædictæ ut ab iis exemplum sumeret: ipsis autem extra formam legalem, & sine præsentia Notarii scriptis, neque ordinarii auctoritate, post examen a Tridentino præscriptum roboratis, nemo eam fidem postulet dari, quæ rite approbatis miraculis debetur. [quia solum habentur privata auctoritate descripta.] Considerans tamen circumstantias loci pauperis, & temporis inter arma perstrepentia turbatissimi, non puto nimiæ credulitatis arguendum a discrete prudentibus, eos qui pie judicabunt, veracem existimandam esse boni Pastoris relationem, licet nondum habeatur legaliter definitum, sinine miraculis adscribendæ curationes prædictæ, an solum numerandæ inter gratias pie attributas intercessionibus Sancti, sicuti privata auctoritate exceptæ & schedis illis commissæ sunt. Ceterum suaserim iis ad quos attinet, ejusmodi post hac omnia in librum ad hoc paratum referre consequenter, servata, quantum tempus ac locus patientur, juris forma; ex quibus deinceps secernantur notabiliora quædam magisque testata, offerenda ordinario, ut cum titulo miraculi publicentur.

APPENDIX
De Onhaya ejusque situ, & Confraternitate SS. Martini & Walheri ibidem.

Walherus Martyr, Pastor in agro Namurcensi (S.)

EX MSS. CURATI.

[19] Miranti mihi, quod in topagraphica Comitatus Namurcensis tabula nusquam exprimeretur Onhay, [Situs Onhayæ, nunc valde tenuis vici,] ideoque de ejus situ cupienti distinctius edoceri; rescripsit idem qui supra Curatus D. Joannes Porineaux, videri præteritum locum propter ejus tenuitatem; utpote vix ultra octoginta communicantes numerantem, eosque fortunæ admodum exiguæ; ut vel hinc magis æstimanda sit celebritas cultus nihilominus frequentissimi, & cura Pastorum in ornanda de proventibus oblationum ecclesia, dum ipsimet, ut in plebe paupercula, contenti parvo vivunt, de pabulo spirituali magis soliciti. Oportet tamen ut longe populosior vicus olim fuerit, cum ab ejus parochia, alii circumjecti & in tabula nominati, vel avulsi olim sint, vel etiamnum dependeant. Et enim Gerin, quod unius solum horæ quadrante versus Occidentem distat Onhaya, [ex appendicibus fuit dignoscendus.] huic accensum fuit ante annum MDLX; deinde eidem, nescio quo prætextu aut jure se subtrahens, decimo quinto post anno Pastorem accepit D. Joannem Haguenne, antea Personam in Onhay, auctoritate Illustriss. Hauvini primi Episcopi Namurcensis; qui Gerinensem Capellam, Onhayæ subjectarum quartam, in Parochiam erexit. Alia ejusdem dependentiæ capella in Wellien, media ad septemtrionem leuca distat, & etiam nunc filia ecclesiæ Onhayensis censetur, ad quam & infantes feruntur baptizandi, & conjungendi matrimonio recurrunt ut accipiant testimoniales suas, licet in Wellien resideat Presbyter vicarius. Freyr quoque ad Mosam pagus cum castro, tribus quadrantibus Onhaya dissitus, inter Meridiem & Orientem, appendix nostræ Parochiæ est, inquit idem Curatus. Ad ipsum vero meridiem, uno quadrante vel paulo plus, est parochia Porenne. Atque ex his quatuor facile est invenire situm ipsius Onhayæ, inter Sabim & Mosam, Dionanto grandi hora una, utroque Hasterio media circiter leuca distantis.

[20] Primum autem vetustioremque Patronum eadem Onhayensis ecclesia veneratur S. Martinum, [Confraternitas S. Walheri] Turonensem Episcopum, cujus etiam notabilem Reliquiam possidet, scilicet partem Maxillæ, inclusam argenteæ remonstrantiæ operis antiqui, donum nobilis matronæ Dominæ de Salmyr, quæ ibi ad cornu Euangelii Epitaphium in marmore cum insignibus habet. Idem S. Martini patrocinium sibi vindicat Fraternitas ibidem ad S. Walheri honorem constituta, auctoritate sexti Episcopi Namurcensis sub tenore diplomatis hujuscemodi. Joannes Dauvin, Dei & Apostolicæ Sedis gratia Episcopus Namurcensis, omnibus hasce visuris, lecturis pariter & legi audituris, salutem in Domino. Iis libenter intendimus, quorum adjutorio vera in Deum pietas, & Sanctorum ejus veneratio, non solum integra conservatur, sed etiam felicibus incrementis augetur & amplificatur. Hinc est quod instanter requisiti, ex parte nobis in Christo dilecti Pastoris Onhayensis, quatenus in sua parochiali ecclesia Confraternitatem seu Sodalitium utriusque sexus fidelium, sub titulo & honore SS. Martini & Walheri, erigere & statuta a Confratribus observanda ordinare vellemus & dignaremur; cumque dictam supplicem petitionem, justam & animarum saluti multum utilem judicaverimus, ei libenter satisfecimus, postulatamque Confraternitatem, ad honorem SS. Martini & Walheri, in præfata ecclesia, auctoritate nostra ordinaria, & tenore præsentium ereximus, & stabilivimus; idque secundum statuta & regulas sequentes.

[21] In primis cupientes hanc Confraternitatem ingredi, dabunt dare nomina sua registro Confratrum inscribenda; [ejusque leges,] & in die ingressus sui confitebuntur, & sacra Communione reficientur.

Existimabunt etiam Confratres, sui muneris & officii devote sacris interesse, processionesque dum fient cum omni modestia comitari, venerabileque Sacramentum dum ad ægros defertur cum lumine sequi & conducere.

Prima cujusque mensis Dominica, vel alias ad minus semel in mense, confitebuntur sacraque Communione reficientur.

Meminerint etiam Confratres, in die ingressus sui, seu alio quovis tempore, aliquam eleëmosynam elargiri, pro ornamentorum & aliarum ecclesiæ necessitatum intertentione.

Et quoniam salubris est cogitatio pro defunctis exorare, quotiescumque Confratrum quispiam ex hac vita discesserit, pro animæ ejus refrigerio, pias ad Deum preces effundant; Vigiliis; Missisque si eis vacet intersint; sicut etiam generali Anniversario, quod semel in anno pro defunctis Confratribus celebrabitur, adesse pro virili conabuntur.

[22] Ut autem Christi fideles eo libentius hanc Confraternitatem ingrediantur, quo noverint se spiritualibus bonis & præmiis liberalius remunerandos; nos de omnipotentis Dei misericordia, & potestate clavium a D. N. Jesu Christo beatis Apostolis suis, & eorum successoribus Episcopis Catholicis tradita confisi, omnibus Confratribus, in die ingressus sui in dictum sodalitium, confessis & sacra communione refectis, quadraginta dies de vera indulgentia in forma ecclesiæ consueta in Domino concedimus: item iisdem visitantibus ecclesiam dicti loci, in festivitatibus Sanctorum Walheri, & Martini, & in die Dedicationis ejusdem ecclesiæ, [& Indulgentiæ] & iis qui prima cujusque mensis Dominica, vel alias semel in mense ad honorem dictorum Sanctorum communicaverint, alios quadraginta dies similis indulgentiæ liberaliter impertimur. Illis vero qui venerabile Sacramentum, dum ad ægros defertur comitati fuerint, vel si impediti id præstare nequierint, quinies Pater & Ave, aut unum Rosarium, pro salute ægrotantis recitaverint; & qui discordes ad pacem reduxerint, & errantes ad meliora converterint, & qui pueros lectioni catecheticæ interesse curabunt, seu per se illos docebunt, & qui ægrotos visitaverint, bonisque admonitionibus seu mediis suis, si indigeant consolaverint & refocillaverint, & qui processiones dum fient comitabuntur; [concessæ anno 1628] toties quoties unum ex istis fecerint, viginti dies indulgentiarum in Domino concedimus & impertimur. In quorum omnium fidem præsentes litteras manu propria subscriptas, sigilli nostri appensione communiri fecimus. Datum Namurci, XVII Julii an MDCXXVIII.

[23] Sexto post hujusmodi institutionem anno rogatus etiam Urbanus Papa VIII suæ munificentiæ effectus impertiri, Confraternitati prædictæ expediri fecit hujusmodi Breve, ad perpetuam rei memoriam.

Cum sicut accepimus, in parochiali ecclesia de Onhaye, Namurcensis seu alterius diœcesis, una pia & devota utriusque sexus Christi fidelium Confraternitas, sub invocatione S. Walheri Martyris, non tamen pro hominibus unius specialis artis, canonice instituta existat; [casdem auget Urbanus VIII] cujus Confratres & Consorores, quamplurima pietatis & caritatis opera exercere convenerunt: nos ut Confraternitas hujusmodi majora indies suscipiat incrementa; de Omnipotentis Dei misericordia ac beatorum Petri & Pauli Apostolorum ejus auctoritate confisi, omnibus utriusque sexus Christi fidelibus, qui dictam Confraternitatem ingredientur, die primo eorum ingressus, si vere pœnitentes & confessi sanctissimum Eucharistiæ Sacramentum sumpserint, plenariam; necnon descriptis & describendis in eadem Confraternitate Confratribus & Consororibus, in cujuslibet eorum mortis articulo, si vere pœnitentes ac confessi, ac sacra Communione refecti, vel quatenus id facere nequiverint, saltem contriti, Nomen Jesu ore, si potuerint, sin autem, corde devote invocaverint, etiam plenariam: ac istis nunc, & pro tempore Confratribus & Consororibus, vere quoque pœnitentibus & Confessis, ac sacra Communione refectis, qui prædictæ Confraternitatis Ecclesiam vel Capellam seu Oratorium, Dominica immediate sequenti post festum ejusdem S. Walheri Martyris, a primis Vesperis usque ad occasum solis festi hujus, singulis annis devote visitaverint, & ibi pro Christianorum Principum concordia, hæresum extirpatione, ac sanctæ Matris ecclesiæ exaltatione pias ad Deum preces effuderint, plenariam similiter omnium peccatorum suorum indulgentiam & remissionem misericorditer in Domino concedimus.

[24] Insuper eisdem vere pœnitentibus & confessis ac sacra Communione refectis, Ecclesiam vel Capellam seu Oratorium hujusmodi in Dedicationis ejusdem ecclesiæ, [anno 1634] Nativitatis & Purificationis Beatæ Mariæ Virginis ac S. Martini festis diebus, ut prædictum; visitantibus & orantibus, quo die id egerint, septem annos & totidem quadragenas; quoties vero Missis ac aliis Officiis divinis in d. Ecclesia vel Capella seu Oratorio pro tempore celebrandis ac recitandis aut concionibus publicis vel privatis ipsius Confraternitatis ubivis faciendis interfuerint, aut pauperes hospitio susceperint, vel pacem inter inimicos composuerint seu componi fecerint vel procuraverint, ac etiam qui corpora defunctorum tam Confratrum & Consororum hujusmodi, quam aliorum, ad sepulturam associaverint; aut quascumque processiones de licentia ordinarii faciendas, sanctissimumque Eucharistiæ Sacramentum, tam in processionibus, quam cum ad infirmos, aut alio ubicumque, & quomodocumque pro tempore deferetur, comitati fuerint, aut si impediti campana ad id signo dato semel orationem Dominicam & salutationem Angelicam dixerint, aut etiam quinquies orationem & salutationem eamdem, pro animabus defunctorum Confratrum & Confororum præfatorum recitaverint, aut devium aliquem ad viam salutis reduxerint, & ignorantes præcepta Dei & ea quæ ad salutem sunt docuerint, aut quodcumque aliud pietatis vel caritatis opus exercuerint, toties pro quolibet prædictorum operum sexaginta dies de injunctis eis aut aliquomodo libet debitis pœnitentiis in forma ecclesiæ consueta relaxamus, præsentibus perpetuis temporibus valituris… Datum Romæ apud S. Mariam Majorem, sub annulo Piscatoris, die XIX Julii, MDCXXXIV, Pontificatus nostri anno undecimo.

DE SANCTO LANFRANCO,
EPISCOPO TICINENSI IN LOMBARDIA.

AN. MCXCIV.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.
De ejus cultu, epitaphio, sepulcro, & Vitæ scriptore.

Lanfrancus, Episcopus Papiensis in Italia (S.)

AUCTOR. D. P.

Regia Longobardorum civitas Papia, antiquis Ticinum dicta, non solum Angliæ regno Archie-piscopum Cantuariensem dedit S. Lanfrancum anno MLXXXIX (cujus Vitam dedimus XXVIII Maji, [Sanctus hic a nonnullis cum Landfranco Cantuariensi male confusus,] & ut festum sub ritu duplici celebrare liceret, tamquam de Sancto indigete, a sacra Rituum Congregatione postulatum invenio) sed etiam centum post annis proprium eo nomine Episcopum habuit; cujus hic Vitam & miracula daturi sumus. Interim ex homonymia (ut sit) nata apud multos confusio est, adeo ut etiam viri inter Papienses non imperiti, quales fuisse credendum est libelli supplicis Congregationi offerendi Auctores, non satis eos distinxerint, cum priorem ex Beccensi in Normannia Abbate factum Episcopum, Beccaria familia natum, [non solum distinguitur ex Epitaphio,] & festum agi apud se dixerunt XXIII Junii, quod utrumque posteriori unice competit. Errorem hunc jam antea notavit ipsorum historicus Antonius Maria Spelta, anno MDXCVII editus; atque ad pleniorem convictionem erroris prænotati etiam Epitaphium ejus profert, quod & ego vidi Papia transiens anno MDCXXII, XXIII Martii, insculptum marmoreæ operis eximii tumbæ supra sex columnas alte elevatæ; legere tamen non potui; eo quod ex tribus Religiosis, quos tunc solos alere poterat locus in Commendam redactus, adesset nemo qui scalas præberet: ipsum ergo ex Spelta accipe, quem & Ughellus transscripsit. ✠ ✠ ✠

[2] Quisquis huc precem effusurus accessisti, monumentum hoc te rogat, ne pigeat paucis multa cognoscere. S. Sepulcri templo, cum primum dedicaretur, nomen indutum: sed temporum potens vis, illo obliterato, novum, ex eo, cujus Reliquiæ hic quiescunt, superinduxit. Is est Divus Lanfrancus, ab universa civitate Papiensi Antistes electus, Romæ ab Alexandro III consecratus: cui adversum Primores, ecclesiarum proventibus urbem munire annitentes, enixissime eunti, cum nulla re flecteretur, aqua & igni interdicunt. Discedenti in proximas urbes Clerus it comes; [quod legitur in arca in quam translatum corpus,] dein contumeliis male affectum deserit. Romam secundo profectus a consecratore Pontifice in patriam restituitur. Ubi cum ab iisdem sacrilegis sæpe peteretur, cœnobium hoc, in quo sæpissime consueverat, advolat & eleemosynis demortuos Episcopos supergressus, cum diem fati sui prænuntiasset, & conditorium hoc sibi in vanum curasset, sanctissime cælum petiit, anno a D. N. Incarn. MCLXXXIV, nono Kalen. Julii. Sepulcri igitur curam, divino consilio hactenus reservatam, cum sordide nimis humatus jaceret, & tamen miris signis excelleret, is, quem in postica leges, piissime suscepit.

[3] Quis hic non expectasset ut posticæ partis inscriptionem similiter legendam exponeret Spelta, docturam & tempus & Auctorem translationis. [seculo dumtaxat superiori,] Interim stylo indice facile divinaverim non esse ab ea huc usque elapsum seculum alterum; nec magna rem totam auctoritatis futuram, si non elogii puncta singula confirmarentur ex Vita quam scripsit Bernardus, ut præfatur, Christi famulus, [sed multo certius ex Vita, scripta per Bernardū] Præsulum minimus, ejusque non merito, sed loco, nullo mediante successor, subrogatus Innocentii Papæ III anno I, id est Christi MCXCVIII, ut patet ex libro 1 ejus Epistolarum epist. 326, qua ipsi, tum Faventino Episcopo, potestatem facit VI Idus Augusti ad Papiensem Ecclesiam transeundi, ubi concessum sibi scientiæ & eloquentiæ domum ad profectum plurimorum valeat exercere, & creditum sibi talentum sub usuris fertilioribus abrogare. Qua in epistola expresse dicit Pontifex, accepisse se, quod bonæ memoriæ L (Lanfranco) Papiensi Episcopo viam universæ carnis ingresso, Capitulum & Clerus Papiensis in ipsum unanimiter convenerunt, ipsum sibi petentes ab Apostolica Sede in Episcopum concedi.

[4] Hinc consequi Ughellus credidit, ut Lanfrancus obierit anno eodem MCXCVIII, [qui ipsi suffectus est an. 1198, Sedis vacantis 5,] proindeque errasse auctorem prædicti Epitaphii cum anno MCXCIV defunctum Sanctum scripsit. Sed hoc non obstante tenendus est annus prior: siquidem Bernardus successor num. 21 expresse dicit, quod Lanfrancus Episcopus migravit ad Dominum die Jovis nono Kalendarum Juliarum: quod utique non in alium quam istum XCIV annum cadit, cui currebat littera Dominicalis B, quæ rursum non nisi anno MCCV rediit. Neque miraberis quomodo civitas Papiensis, tamdiu potuerit caruisse Episcopo, si intelligas quam ea semper a partibus steterit Imperatorum; eadem de causa anno MCLXXVI promerita sit, ut Episcopus suus Petrus, Pallio privaretur ab Alexandro III. Paulo autem post obitum Lanfranci, contigerat Henricum Imperatorem hujus nominis V, Regem VI, [propter ejus temporis seditiones.] ob captum Richardum Angliæ Regem, una cum Leopoldo Austriæ Marchione facinoris auctore, anathematis vinculo innodari; in quo etiam obiit, sepultura propterea sacra prohibitus anno MCXCVII, XXVIII Septembris. Quarto post mense VIII Januarii obiit etiam Cælestinus Papa, cujus successori haud dubie laborandum multum fuit, [aliaque incommoda,] in componendis turbis, per priora dissidia natis; qui etiam in prædicta epistola inter alias concedendæ translationis causas hanc adfert, ne si a Sede Apostolica nuntii, ad illam petendam Papia directi, vacui redivissent, dissensionis inconveniens Ecclesiæ Papiensi forsitan eveniret; hoc ipso satis innuens, dissensiones aliquas præcessisse, ob quas in unum de suo corpore convenire Capitulum non potuerit, malueritque Bernardum licet jam quidem alteri Ecclesiæ obstrictum petere; suum tamen antea Præpositum, & Lanfranci ut volunt discipulum.

[5] Porro hic etiam Bernardus passim a Papiensibus Beatus appellatur, XVIII Septembris mortuus anno MCCXIII & in eadem ecclesia S. Sepulcri nunc S. Lanfranci humiliter (ut voluit ipse) sepultus, [Vitæ scriptor Bernardus, Beatus habitus.] nec unquam elevatus, nec alio aliquo publicæ venerationis cultu honoratus. Et mandaverit quidem sepulcrum sibi adhuc vivens fabricari Lanfrancus, ut dicit Epitaphium & habet Vita num. 19: sed illud imperfectum remansit, illo haud parum id ægre ferente, cum neglectum intellexit; quasi in tempus faciendæ translationis dilatum.

[6] His præmissis, transeo ad Vitam, graviter ac prudenter scriptam omnique fide dignissimam, [Qua fide scripta Vita & miracula,] sicut eam Ms. accepi & reperi in Bibliotheca Vallicellana Romæ, communicatam olim Cæsari Baronio per Constantinum Cajetanum, nec scio an aliunde habuerit Ughellus, quam inseruit tom. 1 Italiæ sacræ col. * 24. Miracula autem quibus edendis ipse abstinuit, ideo etiam pluris facienda sunt, quod plerorumque jurata testimonia Bernardus ipse, tamquam Episcopus & rerum talium judex ordinarius, cum Fratribus suis Papiensibus Canonicis, identidem se profiteatur excepisse. Utinam porro eadem prosecuti essent alii! nam ea ad tempus usque Translationis factæ continuata testari videtur Epitaphium; neque dubium esse potest, quin eamdem postea secuta sint plura.

[7] Aliam Vitam, sed multo breviorem ex pergameno Codice Monasterii sui Vallumbrosani misit nobis R. D. Germanus Ruini ubi ipse Sanctus Ordini Vallumbrosano adscribitur, [cultus in ordine Vallumbrosano,] non quia ipsum aliquando professus sit; sed quia eidem devotissimus multum contenderit vivens ac moriens, ut, dimisso onere & titulo Episcopali, ad ejus habitum reciperetur; quinimo asserit quod eumdem habitum contulerit ei monasterii Abbas: quod monasterium jam tum Ordinis Vallumbrosanæ fuisse aliquoties affirmat Auctor. Id si verum est (nec enim habeo unde confirmem) merito B. Landfrancum Ordinis sui Sanctis Vallumbrosani adscribunt, [saltem ut Tertiarii.] coluntque ut talem, saltem in gradu Tertiarii. Ita in ipso eorum Archicœnobio inveniri B. Lanfranci statuam veterem, cingulo tenus ex argilla formatam coctamque significavit nobis prælaudatus D. Germanus juxta hanc ideam. Characteres breviaturis implicatos sic-videmur posse extendere & legere; B. Lanfrancus, Papiensis Episcopus Humilis Pastor, hujus Vallisumbrosæ Tertiarius. Plus aliquid affirmare videtur ejusdem nuper Romæ excusa imago cum brevi elogio, affirmante quod in extremo vitæ, sub instituto Vallumbrosano degens feliciter obiit. Verum quam exigua cum accuratione processerit Auctor sculpturæ, arguit adscriptus morti annus MCLXXVI quem Epitaphium notat MCXCIV; nec multo citius notari posse probat initium successoris supranotatum.

VITA
Auctore Bernardo, successore immediato.
Ex Ms. & editione Ughelli.

Lanfrancus, Episcopus Papiensis in Italia (S.)

BHL Number: 4723, 4724

A. BERN. SUCCESS. EX MS.

CAPUT I.
Landfranci studia, virtutes Episcopales, exilium & reditus.

[1] Cælestis altitudo consilii sensus humanos excedens, idcirco ecclesiæ suæ Sponsos providet & Rectores, [Prologus Auctoris.] ut eorum salubri regimine navis Petri in undis regatur & fluctibus, & qui descendunt mare in navibus facientes operationem in aquis multis, videant & faciant opera Domini; & hi, qui vehuntur in eis, salutis ducantur ad portum. Talibus namque piscatoribus sagena Dominica trahitur ad littus, & electi pisces in vasa mittuntur. Horum Pastorum vigilantia grex Dominicus pascitur & servatur a lupis, ac serotinis horis feliciter ducitur ad ovile. Inter hos viros eximiæ sanctitatis, Landfrancus Ticinensis Episcopus, velut Lucifer matutinus effulsit; cujus vitam, & de multis quæ per eum Dominus miracula fecit pauca perstringens, ego Bernardus, Christi famulus, Præsulum minimus, ejusque non merito, sed loco, nullo mediante successor, succincta brevitate descripsi; ut & Deo & ecclesiæ Sanctæ ista cedant ad honorem, & Christi fidelibus proficiant ad ædificationem.

[2] In Lombardiæ Provincia, nobili civitate Papia, fuit vir vitæ venerabilis, [Adolescentis studia,] Lanfrancus a nomine, Pontifex opere ac dignitate. Hic dum esset corpore juvenis, ætatem moribus superabat; & scholasticis deditus disciplinis, coætaneos honestate, condiscipulos profectu scientiæ transcendebat: denique magister discipulos actibus & moribus fideliter instruebat. Ceterum acutus b quasi ad lumen, salutaris ad studium se contulit Theologiæ, disponente Domino meliora charismata æmulatus. Operabatur jam tunc in eo divina clementia; quod post in salutem fidelium exhiberet. Hauriebat aquas in gaudio de fontibus Salvatoris, [in iisque profectus spiritualis:] quas opportuno tempore sitienti populo propinaret. De mensa Dominica sumebat panem, quem parvulis petentibus fractum fideliter ministraret. Proficiebat ætate & sapientia: etenim manus Domini erat cum illo. Demum in eadem facta Pagina Doctor effectus, quæ audierat jam docens, verbi divini dogmata prudenter attentis auditoribus inculcabat; non inflante scientia, sed ædificante sapientia redimitus. Erat enim fide catholicus, vita honestus, sermone facundus; in lectione assiduus, in doctrina præclarus: & cum esset Ordine Diaconus, Altaribus intensissime serviebat, Sacerdotibus devotissime ministrabat.

[3] Defuncto igitur piæ memoriæ Petro c, ejusdem Sedis Antistite, [Ordinatus Episcopus ab Alexandro III] vir iste venerabilis, nascens pro patre filius, a Clero eligitur, a populo postulatur. Ipse vero se populo Dei necessarium recognoscens, non recusavit laborem, sed Deo se totum committens, ad Romanam urbem (ut moris est ecclesiæ Ticinensis) pro sui ordinatione ac consecratione accessit. Ordinatus igitur ac consecratus a Sanctæ recordationis Alexandro Papa tertio, cum honore ac gaudio ad propria remeavit; ibique honorifice a Clero populoque susceptus in Altissimi adjutorio habitavit; eique se obtulit hostiam viventem, sanctam, Deo placentem, exhibens membra sua servire justitiæ in sanctificationem. Erat ei solicitudo officiorum, cura subditorum, compassio pauperum, pervigil custodia Legis, non negligentia mercenarii, sed exactissima diligentia pastoris. Circa incorrigibiles disciplina, circa corrigibiles misericordia utebatur.

[4] [ecclesiæ suæ bene consulit;] In honestate vitæ antecessores secutus, eos in eleëmosyna superavit. Cum enim intercessores ejus duodecim pauperes quotidie reficerent, & aliis minam panis erogarent; hic eumdem numerum reficïendorum servans, aliis pauperibus integrum sextarium instituit quotidie dari, quod per Dei gratiam adhuc hodie in eadem domo servatur. Jam vero quanta ei cura fuit rerum ecclesiasticarum, effectus docet, exitus manifestat. Nam possessiones & redditus plurimum ampliavit; & quas sui antecessores distraxerant, studio quo potuit recuperavit. [optimi in omnibus exempli,] In se dilexit gravitatem, in Clero maturitatem, in populo congruam honestatem. In ecclesia Dei fulgebat indutus innocentiæ stola, & inter Coëpiscopos honoratus ut palma florebat: & sicut palmes de vite, & in vite. Christo multiplicabat. Erat viduarum protector, pupillorum adjutor, mœrentium consolator, egentium benefactor, solicite intelligens super egenum & pauperem. De carnalibus aut parentibus erat in ejus pectore cura minor, quibus tametsi aliquando manum porrigeret, non ad pecuniæ augmentum, sed ad inopiæ subsidium ministrabat; plus in eis attendens paupertatem, quam sanguinis propinquitatem; dicebat enim, se rerum ecclesiasticarum non dominum, sed custodem; non possessorem, sed dispensatorem.

[5] Erat & fidei Catholicæ prudens assertor, fidelis defensor, [bonis amabilis, malis terribilis,] & hæreticorum fortissimus expugnator: qua de causa plerique sibi superbiæ, nonnulli crudelitatis & impietatis notam imponebant. Ipse vero, propter Christum talia reputans tamquam lucra, securus ambulabat inter infamiam & bonam famam: sua etenim prædicatio, Catholicis erat odor vitæ in vitam; mortis in mortem hæreticis. Unde per ipsum fides Catholica de die in diem roborabatur, & pseudo-prædicatorum garrulitas minorabatur. Perfecto odio detractores fidei persequebatur, eos de suis finibus expellendo, ipsorum conventicula prohibendo, & ipsorum domos destruendo. Et versa vice, [subindeque ad monasterii quietem se recipiens.] ab ipsis hæreticis injustas persecutiones, & ab eorum fautoribus detractiones plurimas patientissime sustinebat; sciens quod Abel esse nequit, quem Caïn malitia non exercet. Demum opportunitate præstita, a labore Marthæ ad quietem se transferebat Mariæ; & relicto ad tempus palatio, ad venerabile monasterium, in honorem sancti Sepulcri non longe ab eadem urbe d fundatum, habebat recursum; ipsius loci religiosos Fratres visitans, eorum animos salubri admonitione confortans, & existens in illis quasi unus ex illis; ibique congrua mora facta bonus pastor ad gregis custodiam remeabat, & non quæ sua sunt sed quæ Jesu Christi quærens, Ecclesiam in pace regebat.

[6] Invidens igitur diabolus ecclesiasticæ paci populique [concordiæ], contra eum scandalum excitavit. [Consulibus urbem munire ex bonis ecclesiæ volentibus] Ecce namque Consules & Consiliarii civitatis, sub specie pietatis impietatem exercere volentes, proposuerunt coram eo; quod ad munitionem urbis magnam pecuniæ summam ab ecclesiis exigere statuerant, nec aliqua ratione omitterent, quin ad tale tamque utile opus, Clerici & Ecclesiæ de suis facultatibus copiose conferrent. Attendens autem vir Dei hanc esse materiam conculcandi Ecclesiasticam libertatem; murum se pro domo Dei opposuit, & huic pestifero proposito voce libera contradixit. Laicis enim quantumvis religiosis, nulla de ecclesiasticis rebus disponendi, multo minus rapiendi unquam legitur attributa facultas. Illi vero prius blanditiis, postea minis & terroribus, virum sanctum ad suæ iniquitatis consensum attrahere satagebant; sed ipse Præsul gloriosus, nec terrore concuti, nec potuit blandimento seduci.

[7] Cum igitur eum ad suam voluntatem, imo iniquitatem deflectere non valerent, publico edicto interposito, sub pœna damni prohibuerunt, ne quis ei panem coquere, vel cibos vendere attentaret; [nolens acquiescere, & cives Interdicto supponens,] sicque ipsi & suis subsidia subtrahentes, tali calliditate ipsum expellere videbantur. Habito igitur Fratrum consilio, quia morem ibi facere non poterat, in sua civitate persecutionem passus, ad alias secundum præceptum Euangelicum aufugit civitates, & ad majorem sui doloris augmentationem, Clerus sibi devotus, eadem persecutione compulsus, Patris sequens vestigia, per vicinas urbes & varia loca est dispersus: scriptum est enim; Percutiam pastorem, & dispergentur oves gregis. [Marc. 14, 27]

[8] Tunc præfati Consules, suggerente diabolo, res ecclesiasticas occupaverunt, [in exilium cum Clero sibi adhærente pellitur,] & in suarum periculum animarum, opus, quod proposuerant, de Jesu Christi patrimonio perfecerunt. [Zach 13, 7] Conceperunt etenim dolorem, & iniquitatem pepererunt: eos & populus imitatus sermonem nequam sibi firmaverunt, inventos Sacerdotes contumeliis afficientes, & convitiis improbe lacessentes. Inter hæc Pontifex, condolens & Clero patienti & populo persequenti, corde turbatur, spiritu anxiatur; sed imperturbatus inter prospera & adversa, sicut fuerat inter prospera humilis, sic factus est inter adversa securus. Jam crucem Dominicam in mente bajulans, se quasi Christi Martyrem exhibebat, in patientia sua possidens animam suam; illam beatitudinem habiturus, de qua dicitur, Beati qui persecutionem propter justitiam patiuntur. [Matt. 5, 10]

[6] Per idem tempus, dum ad sanctam Vercellensem ecclesiam accessisset, [neque persuadetur ante congruam satisfactionē ut redeat:] quidam ex Consulibus & Primoribus suæ civitatis, illuc quasi pro bono pacis venientes, instare cœperunt, ut ad sua rediret, & tam ecclesias quam populum visitaret. Ipse vero constanter respondit, se hoc nulla ratione facturum, nisi satisfacerent de commissis, indignum reputans talem reditum, in quo & Dei reverentia postponeretur, & Clericalis honor minueretur, & tam libertas quam ecclesiastica utilitas enormiter læderetur. Repulsi itaque a sua postulatione viri impii, super justum jacturam fecerunt; eumque plurimis contumeliis affecerunt; supra dorsum ejus fabricantes, & iniquitatem suam prolongantes, satagentes ut & de ipsius civitatis finibus pelleretur. At ille gaudens, verborum illorum jacula sic Deo dante repulit, quod sagittæ parvulorum factæ sunt plagæ eorum, & infirmatæ sunt contra eos linguæ eorum: Dominus enim dabat ipsi euangelizanti verbum in virtute multa.

[10] Quodam vero tempore cum Clerus ex magna parte ad propria redire vellet; Præsul cum eis simul apud Morimundum e colloquium habuerunt; [Clero tamen id permittit,] ubi sategit Clerus eum ad minus honestum reditum revocare, nulla de damnis illatis satisfactione præmissa. Sed cum eum retrahere non valerent; quidam ex eis in eum impetum facientes, plurimis eum convitiis & contumeliis provocarunt, & multis opprobriis & injuriis affecerunt: quæ siquidem credidimus enarranda, non tam ad eorum confusionem, quam ad viri sancti commendationem, qui æquo animo hanc quoque sustinuit persecutionem; cum constet jacula improvisa magis ferire, & graviora sint vulnera, quæ cælesti militi a dextero latere inferuntur. Ipse tamen Clero paterno affectu compatiens, dedit ei licentiam, ut, si honestum modum reformandæ pacis invenirent, ad propria redirent. Unde factum est, quod data inter Clerum & populum quadam in umbra quiete, Clerus ad urbem rediit, Pastore in exilio remanente. Non multo post Clerus secum voluit exulare: sed ipse, plus eis quam sibi metuens, solus maluit exilium sustinere.

[11] Videns itaque se fere ab omnibus destitutum, solus sedebat, [ipse Romā confugit] quia amaritudine repletus erat. Tandem fidelis Deus, qui non permittit suos tentari supra id quod ferre possunt, fecit ei cum tentatione proventum; inspirans ei, quatenus Romanam Ecclesiam visitaret; ut inde consilium acciperet, unde sumpserat officium Præsulatus. Dedit autem illi Dominus gratiam in oculis summi Pontificis f & fratrum suorum: quia quem perfuderat Deus gratia, merito debuit apud homines gratiam invenire. Itaque summus Pontifex, in promptu habens ulcisci omnem inobedientiam, tantæ malitiæ auctores & factores anathemati subjugavit, [ac restituitur, civibus ad pœnitentiam addactis,] adhuc in ipsam civitatem graviora minatus. Confortatus itaq; vir sanctus admonitione paterna, ad partes suas Deo ducente pervenit. Surrexit interea in prædicta civitate Rector g novus, Dei amicus, impietatis inimicus: cives ad pœnitentiam commonefecit, & pro ipsis & cum ipsis satisfaciens, sanctum Dei famulum revocavit: sicque per Dei gratiam, reddita pace Ecclesiæ, vir Deo dilectus Clerum & populum pastorali diligentia gubernavit.

ANNOTATA D. P.

a Scriptores Papienses passim e Beccaria familia natum dicunt: addit Joannes Bapt. de Gasparis, in Sanctorum Ticinensium Vitis, seu (ut ille appellat) Breviario, a Grupello Ticini oppido. Utrumque verosimile facit Antonius Mariæ Spelta, cum ait ibi ab eo fundatum dotatumque hospitale, sub regimine istius familiæ; quod hodiedum superest. Brevior Vita natum ait in Pago Grupello de Lumellina prope Ticinum.

b Mss. & edita, Actus, quod minus aptum videtur; & imperfectum valde originale esse, unde utraque processerunt, ex utriusque collatione comperio; adeoque indulgendum aliquid prudenti correctioni, non tam styli, qui bonus; quam mendorum, a librario imperito aspersorum.

c Ughellus ordinatum scribit an. 1148, atque Episcopatum tenuisse usque post Frederici Imperatoris cum Alexandro III reconciliationem, adeoque ultra annum 1177, quando fuerit ab excommunicatione, quam illius causa incurrerat, absolutus. Est ergo verosimile Lanfrancum ordinatum si non ut ait de Gasparis an. 1178, certe non ante; nec enim Episcopum civitas accepisset a Papa, qui ipsam an. 1176 propter pertinaciam in schismate honore Pallii privaverat: forte etiam Lanfranci ordinatio melius differretur ad an. 1179

d Vallisumbrosani Ordinis ea Abbatia est: an semper fuerit, & a quo vel quando fundata sit, necdum comperi. Nomen habet a forma Sepulcri Dominici, cujus mensuram in ea ecclesia observatam aiunt; quod & Brugis in Flandria & alibi factum scio.

e Male scriptum & impressum Moribundo; est autem Abbatia S. Mariæ de Morimundo Ord. Cisterciensis, Mediolanum inter & Papiam, ut ait Ughellus in Mediolanensibus col. 200 pluribus eam describens; seu potius utrimque æqualiter distans p. m. 13, Papiam inter & Novariam, ubi tabulæ Miramondam corrupte nominant.

f Utinam hunc nominasset: nam Alexandro III successit anno 1181 Urbanus III, & huic, necdum finito biennio Pontificatus, Gregorius VIII, duorum non integrorum mensium Pontifex: tum an. 1187 Clemens III, usque ad an. 1191.

g Spelta Saracenum Salimbeni appellat, multaque addit de præclarioribus illius familiæ viris, inter quos nominat B. Martinum an. 1499 defunctum, cujus incorruptum corpus in marmorea arca hodiedum servatur in ecclesia S. Joannis in Burgo. Velim discere an ibi aliquem cultum habeat, & quo die. Comitum titulo illi nunc honestantur, & eorum uni Josepho prædictum Sanctorum Breviarium an. 1651 inscribitur. Interim Speltæ dictum videtur a filio affirmari infra num. 32 & ipse pag. 304 adducit initium cujusdam instrumenti, anno 1189 facti ab Episcopo, confirmantibus inter alios, D. Syro Salimbene Vicedomino ipsius D. Episcopi, & D. Anglerio Salimbene.

CAPUT II.
Recessus ad monasterium S. Sepulcri: extremus morbus, & pius obitus Lanfranci.

[12] Interea se ad sæpe dictum cœnobium referens, [Reversus sæpe secedit ad monasterium S. Sepulcri] religiosos Fratres cura solicita visitabat, ut affluenti doctrina impertiretur eis aliquid gratiæ spiritualis; & eos blande consolatus, vice condigna de ipsorum præsentia consolationem congruam reportaret. Illuc per scalam Iacob, tamquam Angelus per contemplationem ascendens, subditorum compassione ad activæ vitæ laborem debita vicissitudine descendebat; & a Rachelis aspectu ad Liæ se consortium reducebat; & si quid fuerat antiqui hostis malitia depravatum, ad vitæ normam viamque rectitudinis revocabat. Bonum autem opus faciens non deficiebat; bonum autem certamen certans, hujus vitæ cursum consummabat; repositam habens coronam justitiæ, sibi retributionis tempore reservatam; ut apparente Pastorum Principe, perciperet immarcessibilis gloriæ coronam.

[13] Ipse quoque vir sanctus religionis amator, quamdam ex suis bonis domum juxta prædictum monasterium ad usum Fratrum ædificari præcepit, [& Monachis domū ad recreationē struit.] & stipendia dedit, ut quoddam terræ spatium ibidem muro clauderetur, quo arboribus consito Fratres se aliquando reciperent, & a claustri tædio animos recrearent. Quod factum est non causa voluptatis sed necessitatis; non levitatis, sed utilitatis; non ad vitium instabilitatis, sed ad remedium pietatis.

[14] Cum autem complacuit ei, qui eum vocavit per gratiam suam, [Consulibus aliam quæ ecclesiæ erat, petentibus negat:] ut in labore hominum esset, & cum hominibus flagellaretur; infirmari cœpit, ut virtus mentis in corporis infirmitate perficeretur, & carnis defectus fieret spiritui, Domino faciente, profectus. Quo ægrotante Consules civitatis ad eum pariter accedentes, domum quamdam, quæ erat stabulum e quorum, ubi & quædam Ecclesiæ utensilia reponebantur, ad construendum commune civitatis Palatium instanter ab eo unanimiter postulaverunt. Sed ipse, quem zelus Domini comedebat, patrimonium Crucifixi, & B. Syri, a cujus erat fidelis despensator & custos, sub umbra sui nominis, indignum reputans ab Ecclesia alienari; [quibus domum illam clam spoliantibus,] se illorum petitionem non admissurum constanti voce respondit. Videntes vero quod ad suum velle ejus non possent animum inclinare, & quæ cogitaverant consilia cum illius conscientia stabilire; præsumptione iniqua, res ecclesiasticas, quæ in eadem domo erant, occulte huc atque illuc distrahentes, eam eo inconsulto subvertere disponebant.

[15] Vir itaque sanctus, quem eorum malitia non latebat, videns iniquitatem & contradictionem in civitate, cupiebat se longe facere, & ad claustrum Religionis transire, ut esset ei umbraculum diei ab æstu, & in securitatem & absconsionem a turbine & a pluvia. Ad se namque quosdam populi majores convocavit; & consignatis ecclesiasticis thesauris, in conspectu quorumdam Fratrum suorum, eos diligenter commonuit, [frustraque commonitis,] quatenus ab iniquitate quam conceperant exercere, manus retraherent; & sic se in omnibus exhiberent, ut per omnia Ecclesiæ jura illæsa servantes, non quæ sua, sed quæ Iefu Christi sunt, quærere viderentur. Cumque ipsos spiritualibus monitis refecisset, recepto spiritu consilii, mundum cum omni supellectili sua relinquere disponebat.

[16] Assumens igitur pennas sicut columbæ, ad sæpe nominatum sancti Sepulcri cœnobium convolavit; [ad vitam claustralē se recipere decernit,] quatenus in claustrali positus paradiso, ac singulariter constitutus in spe quæ non confundit, hauriret aquam sapientiæ salutaris; & spes Christi, quæ super mel & favum dulcis est, cujus jam factus fuerat templum, fieret in eo fons aquæ salientis in vitam æternam. Crastina namque sequens dum premit astra dies, Patrem monasterii ad se accersiri præcepit; & ut sibi, tamquam uni de Fratribus suis infirmis visitatio fieret, ab eo solicite impetravit. [atque in dictum monasterium delatus infirmus,] Cumque Fratres cum Cruce & aqua benedicta, accensis cereis, cuncta ex more prosequentes, sibi assisterent; quasi de septima transitum faciens ad octavam, tali eos sermone alloquitur: Desiderio desideravi hoc Pascha manducare vobiscum antequam moriar. Quod inter cetera suæ locutionis verba, tactus dolore cordis intrinsecus, de eis, qui in res Ecclesiasticas impune manus extenderant intulit dicens; Alieni insurrexerunt in me, & fortes quæsierunt animam meam, & non proposuerunt Deum ante conspectum suum.

[17] Nihilominus & de Sacramento Corporis & Sanguinis Domini, quomodo illud aliis est odor vitæ in vitam, [Viaticum piissime sumit:] aliis odor mortis in mortem, desiderabilia super aurum & lapidem pretiosum multum, & dulciora super mel & favum, eisdem Fratribus verba proposuit, ipsumque sine mora summa cum veneratione suscepit. Unde profecto datur intelligi, quodsi ipse, cui inerat ad gloriam testimonium conscientiæ bonæ, ab omni inquinamento carnis purificatus non esset, de tanto mysterio, illud devote percipiens, tam gloriose locutus non fuisset. In novitate etenim vitæ ambulabat, & effundens super se animam transibat per tabernaculi admirabilis locum usque ad domum Dei. Desiderabat enim Pontificalem infulam deponere, seque monasticæ obedientiæ subjugare. Cum autem a quibusdam Fratribus rogaretur, ut, si fieri posset, & Monasticum habitum assumeret, & Pontificalem non deponeret dignitatem; ait: Sinite, Fratres, sinite: quia fungens Præsulatus officio, civitatem ipsam de cetero non visitabo: hæc etenim domus requies mea est, hic habitabo, quoniam elegi eam.

Talia perstabat memorans, fixusque manebat.

[18] Ut autem quod mente conceperat operis comprobaret effectus; [deinde parato sibi habitu monastico,] præcepit sibi monastici habitus indumenta fieri; quatenus a Pontificali solicitudine absolutus ea indueret, seque jugo suavi obedientiæ subjugaret. Ad se namque Cleri populique majoribus convocatis, ut sibi commissæ administrationis abrenuntiationem reciperent, eos precibus instanter solicitavit; & ut sibi talem eligerent successorem, qui sciret Dei Ecclesiam in spiritualibus & temporalibus gubernare, diligenter commonuit. Sed vir sanctus, cui vivere Christus erat, [frustra nititur abdicare Episcopatum:] nulla eos ratione inducere potuit, ut suæ voluntati & petitioni annuerent; excusationis velamen sibi opponentes, quod absque conscientia & mandato Romani Pontificis a regimine sibi credito absolvi nullatenus posset. O beatum virum, qui ut in arce contemplationis ei placeret cui se probavit, maluit in monasterio sub Abbatis imperio Domino exercituum militare, quam aliis imperans terrenis actionibus occupari! Qui etsi Monachi habitum alteratis vestibus non assumpsit, ad cor ejus tamen ex alto respiciens Deus, ex electorum Monachorum ei meritum contulit, & Præsulis gloriam non amisit. Providebat enim cælestis altitudo consilii, ne aut in eo nomen Pastoris minueretur, aut eo vivente ejus Ecclesia suo venerabili Sponso viduaretur.

[19] Denique cum jam optaret dissolvi & esse cum Christo, dissolutionem sui corporis imminere Abbati & Fratribus indicavit; [jubet sibi præparari sepulcrum,] eumdemque Abbatem propensius exoravit, ut sibi sepulcrum fieri præciperet, in quo deberent sua membra locari. Quod siquidem Abbas prius exhorrens, aliquantis diebus elapsis, ad ejus tandem instantiam præparari mandavit. Nihilominus ab eodem impetrare curavit, ut eo intrante in gaudium Domini sui, quidquid posset & liceret de monastico habitu, in sui tabernaculi depositione conferret. b

[20] Die autem quadam cum languor ingravesceret, & tempus suæ resolutionis instaret, [seque ad infirmariā deferri:] memor semper suorum novissimorum, cum de domo hospitum ad domum pergeret infirmorum; venissetque ad eam partem claustri, quæ respicit ad Ecclesiam, ubi ejus sepulcrum parabatur; substitit, & a Fratre, qui ejus debiles sustinebat actus, utrum illius sepulcrum perfectum fuisset solicite requisivit: desiderabat enim videre ipsum, ac benedicere consummatum. Cum autem idem Frater imperfectum assereret, quod longe ante ab Abbate & Fratribus ipse vir sanctus instanter fieri postulaverat, [quo transiens queritur de necdum parato sepulcro,] exprobrans illorum negligentiam, & exhorrens operis dilationem infremuit spiritu, & ait: O tardi & omni inertia pleni, quare mihi sepulcrum condere distulistis? Nunc autem perficiat gressus meos Deus in semitis suis, & secundum magnam multitudinem dulcedinis suæ me famulum suum illius misericordia subsequatur, ut intrare merear in potentias ejus, & dare vocem lætitiæ & exultationis in tabernaculis justorum.

[21] Et ingrediens prædictam domum recepturus suorum palmam laborum, [& Pontificaliter indutus inungitur,] paulatim cœperunt singula illius membra resolvi: convocatisque ad se Fratribus, ab eis cum omni devotione extremæ Unctionis oleum postulavit. Cumque juxta morem sibi Officium fieret; ipse sedulus cum aliis respondebat. Deinde indumenta Pontificalia, quæ solo suæ intuitu personæ sibi fuerant collata, ne illa tamquam propria ecclesiæ auferendi cuiquam daretur occasio, jussit adduci, quatenus eo recepto in tabernacula æterna, eisdem sanctum ejus corpus indueretur, & sic sepulturæ honorifice traderetur. [ac pie moritur] Demum sibi Crucem afferri præcipiens, imaginis Salvatoris pedes instanter cum lacrymis deosculabatur dicens, In manus tuas Domine commendo spiritum meum: & ut ejus in Christo spes & fiducia probaretur, inter dolores mortis, non querelas, sed Christum Regem gloriæ habebat in ore. Cum autem hora transitus immineret, brevem fudit orationem dicens: Gloriose Confessor beate Syre, roga Dominum Jesum Christum, [23 Junii,] ut dignetur accipere spiritum meum. Nec multo post migravit ad Dominum, die Jovis nono Kalendarum Juliarum anno c a Nativitate Domini millesimo centesimo septuagesimo sexto in Pontificatu D. N. Alexandri tertii.

ANNOTATA D. P.

a S. Syrus, creditur primus Ticinensis Episcopus, & colitur 9 Decembris. Eidem sacra est Ecclesia ibidem Cathedralis.

b Brevior Vita sic expressius loquitur: Interim post aliquos dies in gravem infirmitatem incidit, & ab Abbate prædicti cœnobii S. Sepulcri sanctissimis Ecclesiæ Sacramentis devotissime postulatis, ea summo spiritu monastico more suscepit; atque ab Abbate impetravit, ut qui in vita pro quiete sui gregis habitum monasticum non valuit induere, saltem prope mortem illi paterna caritate concederet; quod & factum est.

c Sequentia verba, vel fuerunt præter auctoris mentem imperitissime postmodum adjecta, vel (quod potius crediderim) excidit librario linea una, ex breviori Vita & Ughello sic supplenda: anno Domini millesimo centesimo nonagesimo quarto (in hunc enim habente litteram Dominicalem B, cadit concursus diei 23 cum feria 5) [ordinatus Episcopus anno Domini millesimo septuagesimo nono] in Pontificatu S. D. Alexandri III. Nos ejusmodi editionem necdum vidimus.

CAPUT III.
Quædam miracula Sancti post mortem.

[22] Postquam autem beatus vir Lanfrancus Episcopus, [Corpore, ut jusserat, Monasticis ac Pontificalibus induto,] deposito carnis onere intravit in gaudium Domini sui, & in pace factus est locus ejus, & associatus est Sanctis in cælo, quorum vita vixit in mundo; mirificavit Dominus Sanctum suum, ipsius meritis præstans beneficia hominibus usque in præsentem diem: ut a fidelibus veneraretur in terris, quem Domini pietas honorarat in cælis. In hoc etenim glorioso Christi Confessore memoriam fecit mirabilium suorum misericors & miserator Dominus; [& in ecclesia exposito,] quæ siquidem quantum Dominus ministraverit succincta brevitate duximus enarranda; ut dextera Dei, quæ facit virtutem, glorificetur in eis. Cum igitur sanctum ejus corpus, ad ipsius postulationem, vestibus quæ licebant Monasticis, & desuper Pontificalibus indutum fuisset, & adhuc in ecclesia in feretro servaretur; [sanatur gressu privata:] quædam mulier gradiendi officio per biennium destituta, ad cœnobium memoratum accedens, manu se fecit beati Præsulis consignari: statimque integræ restituta saluti, domum gaudens suis pedibus remeabat.

[23] Accessit & aliud nequaquam silentio transeundum. Quidam de Clericis, videns sancti viri corpus Pontificalibus vestibus, [volens Pontificalia detrahere,] ut est moris, indutum, sic sepulturæ tradendum; insipiens in corde suo dixit; Ut quid perditio hæc? Poterunt vestes istæ in usum viventium ad meliora converti. Deinde quod cogitavit explens, ausu temerario beati viri corpus exuere, ac vilioribus vestibus induere, contra jura præsumpsit. Deus autem ultionum Dominus, cum ipsum aliquamdiu ad pœnitentiam expectasset, tandem & manus ausas tantum scelus, & lateris totius officio digna retributione privavit. [paralysi punitur.] Ipse vero quoad vixit in tali miseria constitutus, demum ad cor rediens, sæpius replicabat: Merito hæc patior, quia peccavi in patrem meum. Hinc accrevit timor & reverentia erga Sanctum Dei, eratque in ore fidelium, Sit nomen Domini benedictum.

[24] Parvulus quidam adhuc lactens, nimia infirmitate gravatus, dum per quinque continuos dies nihil omnino gustasset; mater jam de ipsius vita desperans, [Curantur infirmus puer,] tandem viri Dei memorata, ejusdem pro puero auxilium imploravit. Cujus fidem superna pietas non despexit: nam puer statim mamillas petiit, nec multo post integræ restitutus est sanitati. Cum alterius cujusdam pueri oculum sic occupasset albugo, [alius cæcutiens,] ut videndi usum non haberet; nec medicorum artibus posset aliquo modo curari; mater, quæ per alios Sanctos eum circumduxerat, tandem ad Beati hujus sepulcrum cum eo venit. Ubi cum aliquantisper perorasset, recessit de liberatione ligati oculi non secura. Cum autem aliquantulum processissent; puer ait matri, Solve, mater, oculum, quia sum liberatus. Quod cum mulier non credens solvere nollet; puer abjecit ligaturam. Cum igitur mater eum sanatum aspiceret, ad dictum sepulcrum cum eodem rediit: & diu gratias Deo & beato Lanfranco dantes, cum gaudio ad propria redierunt.

[25] Adolescens quidam, longa publici carceris detrusione ac compedum vinculis attritus, instanter beati Præsulis Lanfranci suffragia postulabat; votum faciens, si ejus meritis a tantis tribulationibus liberaretur. [liberatur captivus:] Non multo post obdormivit: apparuit autem illi vir beatus in somnis, & eum excitavit. Illico juvenis surrexit, & ceciderunt compedes de pedibus ejus. Quos cum rursus multi ei remittere conarentur, nobisque præsentibus idem esset a plurimis attentatum; nullo potuerunt conamine revocare: unde constat ferrum sancti viri jussionibus obedisse, ad cujus tumbam eum cum hymnis & laudibus duximus festinanter. [pelluntur febres.] Rodulfus quidam, gravi febre correptus, vovit beato viro dare olei libram in lampade, ad sepulcrum ejus ardente; statimque rigor abscessit. Henricus pictor, continua febre laborans, vovit glorioso Præsuli Lanfranco dare candelam, ad corporis sui mensuram, si Sancti ejus meritis reciperet sanitatem: statimque liberatus votum quod promisit exsolvit.

[26] Cuidam juveni Uberto nomine, in præfato publico carcere posito, & propter squalores carceris fugere cupienti; quidam a lius, qui cum custodibus morabatur, cultellum inter scapulas ad manubrium usque defixit; statimque percussus cecidit; & se quasi mortuum reputans, [Captivus ad mortem vulneratus,] sanguinem ex ore ac vulnere diffundebat. Vocatus est Sacerdos, ut ei tamquam morienti pœnitentiæ remedium & alia Sacramenta conferret: deinde in imo carceris inter alios constitutus, jam non nisi de morte cogitabat. Demum ad mentem reversus, B. Lanfranci auxilium cum lacrymis postulavit; adjiciens, quodsi ejus meritis beneficium reciperet sanitatis, eidem quoad viveret fideliter deserviret. Cum autem esset aliquantulum soporatus, [apparente Sancto subito sanatur,] apparuit ei vir Dei dicens: Surge, sanatum est vulnus tuum. Excitatus itaque manum ad locum vulneris ponens, sanatum invenit: & custodem carceris vocans, miraculum quod sibi acciderat per ordinem recitavit. Qui stupens, quod eum, quem paulo ante seminecem viderat, nunc sanum reperiret, hæc nobis & Potestati retulit civitatis. Adductis igitur vulnerato, percussore, ac custodibus coram nobis; & oculata fide & juramentis interpositis; cognita veritate eum ad tumban gloriosi Confessoris ducentes, [miraculo legaliter probato.] in hymnis & confessionibus Deum benediximus, qui prope est omnibus invocantibus eum in veritate.

[27] Cumque tanti Præsulis fama longe lateque divulgaretur, [Curatur pede debilis,] Monachus de Astensi diœcesi, sic unius pedis morbo afflictus, ut jam duobus mensibus non haberet officium gradiendi; votum vovit Domino & B. Lanfranco, quodsi ejus meritis sanaretur, suis pedibus ad ipsius tumbam cum pede cereo adveniret. Nec mora: perrupta cute sanies emanavit, & post paucos dies sanus effectus, votum quod fecerat lætus exsolvit. Puerculus quidam de Vastarino a, qui per tres annos, testibus parentibus, lumen non viderat, ad sancti viri corpus deductus, [illuminantur cæci 2,] visum Deo volente recepit. Pauper quidam, Martinus nomine, qui per annum & dimidium visu caruerat, nocte Paschali ad sacrum ejus tumulum deductus, meritis Præsulis est illuminatus. Puella quædam de b Calignano, sic fuerat infirmitate curvata, ut ambulare nequiret, nisi manibus pro pedibus uteretur: [erigitur contracta,] cujus parentes cum pro ea beato viro supplicassent, continuo erecta surrexit, & ambulavit in pace.

[28] Quidam alius puer, loquendi ætatem transgressus, [mutus loquela donatur:] dum velut mutus nihil penitus loqueretur; parentes ejus ad intercessionem beati Præsulis devenerunt. Dominus autem, de cælo prospiciens super filios hominum, per merita Sancti viri puero loquelam donavit. Puella quædam, quæ per medium annum cæca permanserat, ad sacrum ipsius Præsulis tumulum visum læta recepit. [restituitur usus, uni pedum,] Quidam Guido nobilis, civis Astensis, cujus crura sic per biennium aruerant, ut ire omnino non posset, nisi genibus & manibus cum duobus scabellis pro pedibus uteretur; ad sepulcrum sancti viri deductus, ad intercessionem ipsius sanatus, suis pedibus ad nos veniens, ita esse asseruit proprio juramento: multique alii, qui viso miraculo præsentes fuerant, idem sunt in nostra præsentia protestati. Vir quidam nobilis Mediolanensis, Henricus Sensatus nomine, ex præcedenti fractura dextri brachii sic debilitatus, ut manum ad os mittere non posset; ad tumulum beati viri cum devotione veniens, [alteri manuum.] sic Dei gratia sanitatem recepit, ut manum super caput erigens, signum Crucis in fronte sibi faciens, ad omnem usum manum cum brachio sibi cerneret restitutam.

[29] Vir honorabilis, Petrus Niger Jurisperitus, civis Papiensis, [Continua febri adductus ad mortem,] febre continua laborans, in lecto jacebat semivivus. Mater vero stans ad lectum jacentis, incessanter pro eo Dominum & B. Lanfrancum deprecabatur dicens: Sancte Lanfrance, redde mihi filium meum; qui devotus extitit tibi viventi. Ipse quoque infirmus, prout poterat, ejusdem Sancti suffragium devotissime postulabat. Apparuit autem eidem viro vigilanti Domini Salvatoris imago, & B. Lanfrancus ad pedes Salvatoris prostratus, pro ipsius infirmi salute Christum rogare videbatur. [orante pro eo matre,] Dominus autem Jesus avertit faciem suam, & sic visio evanuit ab oculis ejus. Ipse vero territus, de salute cœpit penitus desperare: sed mater precibus instans, sæpius replicabat, Sancte Lanfrance, redde mihi filium meum. Tacenti autem filio est prædicta visio iterata; & facies Salvatoris, sicut & prius, [& apparente ter S. Lanfranco, sanatur.] aversa. Cumque & hæc secunda visio evanuisset, amplius territus, magis ac magis a spe salutis elongabatur. Ceterum mater, opportuna importunitate precibus instans, beati viri non cessabat suffragia postulare. Dominus autem, qui Cananæam pro filia rogantem audivit; tertia vice jacenti filio dignatus est apparere, & ad ejus pedes B. Lanfrancus. Jesus autem recto & hilari vultu respexit eum, & manu data elevavit eum: & hac tertia visione sublata, infirmus obdormivit; & statim a febribus liberatus, Deo & beato Præsuli multimodas gratiarum retulit actiones.

[30] Per idem tempus quidam civis Romanus, nomine Petrus, [Miraculis istis incredulus] dum esset Papiæ, auditis miraculis beati viri, deridens & hæc omnia parvipendens, vana & falsa esse quæ audierat constanter asserebat: sed istud maledictum non frustra prolatum venit super eum. Eodem etenim die beatus vir apparuit ei dicens; Omnis laus in fine canitur. Statimque gravissimo dolore correptus, tam graviter torquebatur, ut circumstantibus expirare videretur; & illud in eo jam cerni posset impletum, Derisores ipse deridet. Cumque jam funeri necessaria pararentur; [gravissime torquetur;] mulieres quæ ibi aderant, instanter clamare cœperunt, Sancte Lanfrance, adjuva eum. [Sanctoque invocato sanatus,] Apparuit autem ei vir sanctus, Pontificalibus vestibus indutus; & summitate virgæ pastoralis pectus ejus tangens, ait, Pax: statimque dolor abscessit, & ipse evanuit ab oculis ejus.

[31] Tunc ille de blasphemia factus credulus, Deo & beato Confessori laudes & gratias agere cœpit. [cum peteret aliud in se signū fieri, obmutescit,] Sequenti vero die, cum viris honestis, Sacerdotibus & Clericis, perrexit ad cœnobium, ubi ejusdem sancti viri corpus requiescit: & antequam intraret ad ecclesiam, rogavit adstantes, ut Deo & beato Petro, sanctoque Lanfranco preces funderent, quatenus in eo aliquod evidens miraculum appareret, ad majorem fidem eorum, quæ sibi acciderant faciendam. Quo facto intravit ecclesiam; & gratulabundus accedens ad sacram beati viri tumbam, de perceptis beneficiis gratias egit. Deinde clausterum intrans, quæ sibi acciderant, ejusdem loci religioso Abbati fideliter enarravit. [& illo tertium apparente,] Apparuit post sibi, sicut ipse retulit, Pontifex gloriosus, Pontificalibus vestibus & ornatibus insignitus, & iste statim loquelam amisit: sed eumdem sanctum Abbati & adstantibus, nutibus & digitis ostendebat; eumque usque ad tumbam tenere voluit, sed nequivit. Deinde ipsi reducto in chorum ecclesiæ non restituta loquela, iterum atque iterum apparuit Christi Confessor; & ipse Petrus, reddita sibi loquendi potestate, aliis non cernentibus eumdem Sanctum digitis demonstrabat, dicens, Videte eum, videte: idemque usque ad tumbam sequens, eum prout poterat ostendebat. Ipse vero Sanctus iterum, ipso vidente, [loquelam recipit.] introivit in tumbam. De quibus omnibus coram nobis & Fratribus c nostris, ipsius juramento & multorum circumadstantium assertione fide facta, Deo gratias egimus, cui nihil est impossibile, & omnibus operatur.

ANNOTATA D. P.

a Vastarinum in tabulis non comparet.

b Calignanum 12 m. p. Papia distat versus Austrum.

c Canonicos Papienses intelligo, infra enim distincte meminit Abbatis & Fratrum ipsius loci: & satis apparet, multos curatos a sepulcro in urbem venisse, ut ibi beneficium acceptum, coram Episcopo scilicet hæc scribente, profiterentur.

CAPUT IV.
Prosecutio eorumdem miraculorum.

[32] Dum quidam nobilis Miles Papiensis, nomine Gislezonus Salimbene, cum alio milite gladiis evaginatis luderet; [Solidatur subito grave vulnus,] manus ejus incurrens in gladium colludentis est graviter vulnerata. Cumque medicus de more vellet acubus vulnus consuere, ipse vulneratus renuit; asserens quod ipsius vulneris non haberet alium consutorem, nisi B. Lanfrancum, cui viventi pater ejus & ipse fideles plurimum extiterunt. Nocte vero eadem ita vulnus est meritis beati viri sanatum, quod in mane cum medicus manum solvisset, vix vestigium apparuit cicatricis: quod miraculum publicum extitit, & manus nobis ostensa indubitatam fidem fecit: ipse vero Miles dedit gloriam Deo & beato Lanfranco.

[33] [sanatur arthriticus,] Alius autem ejusdem urbis Miles, nomine Bernardus Capitaneus, ita guttæ morbo laborabat, ut a cingulo infra ex uno latere se perditum reputaret. Cum autem a circumstantibus mulieribus moneretur, ut se B. Lanfranco voveret; ipse minus credulus ait: Nondum muti de porta palatii loquuntur. Ingravante autem ægritudine, vovit Deo & beato Præsuli, quod daret ei coxam, crus, & pedem cereum, si ejus meritis sanaretur. Cum autem ambulare non posset, ad ejus se fecit corpus tumulumque deferri: ibique pernoctans & orationibus instans, pristinæ restitutus est sanitati. Mane autem facto, suis ad nos pedibus veniens, sic esse asseruit, & jurejurando affirmavit.

[34] Vir etiam nobilis Miles Papiensis, nomine Reinaldus Balbus, dextrarium a habens; qui dum curreret, [equus effrænis mansuescit,] nullius fræni poterat moderamine retineri; vovit B. Lanfranco dare cereum equum, si suum dextrarium ab infrænantia refrænaret. Cum autem complendi voti gratia ad cœnobium ubi beati viri corpus requiescit, in eodem equo properasset; inde rediens, experturus si equus esset ab illa immanitate liberatus, cursu & recursu eum invenit penitus liberatum. Dum vero istius beneficii non ingratus, suis hoc miraculum vicinis enarrasset; extitit unus ex eis, qui nondum credens beatum virum esse sanctum; ut Judæi signa quærens, ait ad illum; Si te Præsul Lanfrancus de suprosso b quod habes in manu liberaverit, tunc eum credam esse Sanctum. [suprossum a manu evanescit,] Idem vero Rainaldus, de Dei misericordia & B. Lanfranci meritis & intercessione præsumens, nesciens prophetavit dicens; Auxilio Dei & B. Lanfranci procul dubïo ero infra triduum liberatus; votumque fecit Deo & eidem Præsuli religioso. Benedictus autem Deus, qui de se præsumentes non derelinquit, perfecit ei bene speranti, in conspectu filiorum hominum. Nam eadem nocte illa prominens enormitas est penitus dissoluta, manusque adinstar alterius integerrimæ reddita sanitati. Quod cum prædictus vir incredulus aspexisset, tam ipse quam tota vicinia, cum eodem sanato, dedit laudem Deo & B. Lanfranco. Nos quoque glorificavimus Deum & beatum virum, qui ejusdem manus infirmitatem sæpe vidimus, & nunc Dei & sancti viri gratia cernimus sanitatem.

[35] Quidam cerdo nomine, Gulielmus Belegrossus, [oculus subula confixus integratur,] dum operi cerdonico intentus instaret, casu subulam, quam manu tenebat, in oculum suum fixit: & dolorem gravissimum sentiens, exclamavit, Adjuva me, sancte Lanfrance. Præ nimio vero dolore oculus, inflatus & prominens, exisse de capite videbatur; adeo ut vicini dicerent, numquam eo oculo ipsum visurum: omnes tamen hortabantur, ut se B. Lanfranco voveret. Quod cum fecisset, statim aliquantulum sanguinis ex oculo exivit; & eadem nocte penitus liberatus, mane votum, quod fecerat exsolvit: demum ad nos veniens, ita esse ipse, duoque de vicinis juramentis præstitis firmaverunt.

[36] [spoliatus a latronibus & vinctus,] Quidam juvenis Claromontensis Episcopatus, nomine Ioannes Brunellus, dum esset Papiæ a quibusdam latronibus seductus, & in quamdam silvam longe ab urbe deductus, ab eisdem proditoribus est expoliatus; in os etiam, ne clamare posset, retortam c ligneam cordamque retro ligantes, & fortiter extorquentes abierunt; ipsumque morti expositum, crudeliter dimiserunt. Omni ergo humano auxilio destitutus, divinum suffragium implorabat. Apparuit autem illi sanctus Pontifex Lanfrancus, cujus auxilium prout poterat postulabat: statimque vinculis pedum confractis, gressus est redditus postulanti. Quid autem faceret, [solvitur periculoq; eximitur.] qui nesciebat ubi esset, nec quorsum ire deberet, & tam vestibus quam duce itineris carens? Deus autem prospectum iter ei faciens, direxit ad villam, quæ dicitur d S. Christina. Ceterum viri ac mulieres, ipsum nudum videntes, fugiebant; monstrum potius quam hominem æstimantes. Quidam autem Miles superveniens, eum solvi fecit; & cognitis quæ acciderant, dedit laudem Deo & B. Lanfranco. Ipse quoque liberatus, ad beati viri tumbam veniens, multimodas gratias retulit suo liberatori: & ad nos veniens, suo juramento & evidentibus vinculorum signis, manifesta veritate firmavit.

[37] Eodem tempore quidam Joannes de Albensi, ita gutta correptus, [Sanantur, arthriticus,] ut sine duobus baculis incedere non valeret; audita fama beati viri, ei se devote devovit; & infra triduum sic est Domino faciente curatus, quod suis pedibus ad beati Præsulis tumbam cum gratiarum actione pervenit: deinde ad nos veniens ita esse præstito juramento firmavit. Item de loco Novy, nomine Petrus Straneus, dum ex quodam vulnere, [brachio ac manu debilis,] brachii ac manus usum penitus amisisset; audita fama gloriosi Confessoris Lanfranci, ei se humili supplicatione devovit; & sequenti die de lecto surgens, eorumdem membrorum usum invenit sibi plenarie restitutum. Festinus igitur ad tumulum venit, de percepto beneficio gratias agens: idemque ad nos veniens, rem sic gestam suo asseruit juramento.

[38] Dum quidam Presbyter Martinus [de villa] S. Pancratii e, [dum] lignum cæderet, frustum ligni in oculum resiliens incidentis, [oculus læjus,] ita ipsum oculum denigravit, ut nihil inde videre posset, & ipse dolore nimio se amisisse penitus ipsius oculi lumen procul dubio reputaret. Inter has angustias beato Præsuli se devovit: statimque obdormiens, post dormitionem se liberatum penitus recognovit; ita ut nec prædictæ percussionis in oculo signum aliquot remaneret. Votum igitur quod fecerat, solvit: & coram nobis, in virtute obedientiæ, est ita verum esse protestatus.

[39] Quidam Molendinarius, de diœcesi Mediolanensi, nomine Petrus de Martina, [gressu ex verum dolore privatus.] filium habebat parvulum nomine Reciovarum, qui adeo fuerat renum infirmitate cruciatus, ut nec se erigere nec ire valeret; vovit autem eum mater B. Lanfranco: & statim puer convaluit aliquantisper. Quod cernens pater, eum ad beati viri sepulcrum detulit, pro salute plenius obtinenda. Orante autem illo, puer erectus surrexit; & sine ullo impedimento huc illucque deambulans, integerrimæ restitutus est sanitati. Pater itaque votum, quod mater fecerat, implevit, & in nostra præsentia de re sic gesta præstitit juramentum.

[40] In eadem diœcesi quidam puer dictus Guidonus de Bagadio, [sensuum omnium usu destitutus,] dum in quodam banco jaceret, subito visum, loquelam, manuum operationem pedumque gressum amisit; sicque per hebdomodas quinque mansit his officiis destitutus; nisi quod semel balbutiens dixit, Sanctus Lanfrancus f guaribit. Mater igitur ejus beato eum viro devovit; positusque in vehiculo, dum ad cœnobium ubi vir sanctus requiescit portaretur, in ipso itinere visum recepit. Cum autem deductus esset ad tumbam, & ipse ac sui de more vigilias agere cœpissent, circa primam vigiliam se sentiens omni infirmitate curatum, surrexit gaudens, omni usu quem amiserat sibi divina gratia restituto: & omnis plebs, quæ aderat dedit laudem Deo & B. Lanfranco. Frater autem ejus, nomine Gulielmus, ante nostram præsentiam ita esse suo sacramento manifestavit.

[41] Monachus quidam S. Stephani g Vercellensis, Ugo nomine, cum propter rupturam inguinis, [& graviter herniosus.] ferrea circa locum illum vincula deportaret; in Vigilia Assumptionis B. Mariæ solito gravius tortura viscerum cruciatus, beato se Lanfranco devovit: & statim vinculum ferreum, quo accinctus erat, solvens, fracturam inguinis sanatam invenit, & viscerum dolor abscessit. Acceptaque licentia, ad tumbam viri Dei pervenit, in voce exultationis & confessionis portans prædictum cingulum in testimonium suæ liberationis. Demum ad nos veniens, ita esse dato juramento firmavit; paratus etiam fidem facere corporis inspectione.

[42] Faber quidam cæmentarius Albertus Novariensis, cum propter sua scelera fuisset a Papiensibus Consulibus ad furcarum suspendium condemnatus, [Damnatur ad furcam. & Sanctū invocans,] & cum alio quodam nequam duceretur ad furcas; ille cujusdam militis auxilium, iste B. Lanfranci semper suffragium implorabat. Cum vero ad locum patibuli pervenissent, ille suspensus statim interiit; iste suspensus nomen beati Præsulis semper habebat in ore. Mirati Consules quod diutius pendens non moreretur, eum deponi fecerunt; & ligatum arctius manibus & pedibus, laqueo ad ejus mortem diligentius præparato, iterum suspendi fecerunt, ut cito deficeret expectantes. Ille vero B. Laufranci auxilium indesinenter exorans, prout poterat clamitabat, Sancte Lanfrance, adjuva me peccatorem. Et dum diutius penderet, non moriebatur; frangebantur autem funes, quibus fuerat colligatus: ideoque iterato depositus strictiusque colligatus, [tertium suspenditur frustra;] tertio est in eadem furca suspensus, stantibus Consulibus procul, ut rei finem viderent. Ipse vero B. Lanfranci nomen, prout poterat replicabat. Officiales funes ad pedes ligatos, ad terram trahebant, ut suspensus citius interiret. Deus autem, qui non vult mortem peccatoris, misit de cælo & liberavit eum, statim enim apparuit ei Sanctus, quem invocabat, Lanfrancus, dicens: Constans esto, & non morieris. Cumque diutissime pendens nullatenus moreretur: populus qui ibi aderat, intelligens Dei voluntatem esse, ut liberaretur; ipsum de furca h dependit: & cuncta ejus vincula resolvens, [tandemque liber dimittitur.] ad nos eum cum festinatione perduxit. Nos autem Deo & B. Lanfranco gratias agentes, ipsum ad beati viri corpus transmisimus, ut de perceptis beneficiis gratias exhiberet. Omnis autem populus hæc videns, dedit laudem Deo, qui prope est omnibus invocantibus eum in veritate, adjutor in opportunitatibus, in tribulatione.

ANNOTATA G. H.

a Dextrarius, equus sessorius.

b Suprossum, tuber quidam super os crescens & durus: etiam Teutonice eadem phrasi Overbeen dicitur.

c Retorta, passim intelligitur vinculum ligneum, ex vimine vel alio sarmento factum. Vide Cangium in Glossario.

d S. Christinæ villa, 15 millium intervallo ab urbe ad Orientem.

e Forsitan in tabulis Pancrana quasi Pancratiana, distans Papia 8 p. m. versus Tortonam ad Austrum.

f Guarire, id est, sanare.

g Abbatia S. Stephani nulla nunc invenitur, quod sciam: eam certe Stephanus Ferrerius Episcopus non nominat ad calcem operis de S. Eusebio ejusque successoribus, ubi est descriptio ecclesiarum totius diœceseos; nisi forte ea nunc est S. Stephani Præpositura Rodobii, aut ejusdem nominis Parochia Oclepi.

h Dependere aliquem, hactenus alibi non legi, nec scio sic loqui Italos; proinde videtur esse proprius Lombardis idiotismus, quomodo Teutonice sic dicimus afhangen.

CAPUT V.
Reliqua ejusdem Sancti miracula.

[43] In loco Zezomæ a puella quædam nomine Galasia, coram Potestate loci accusata est, quod fratri suo propinasset venenum, [Suspecta de fratricidio flammisque addicta,] qui statim mortuus erat. Potestas autem, nolens tam gravia scelera, veneficii scilicet & fratricidii, impunita transire: cum ipsa factum inficiaretur, duellum debere fieri judicavit. Quid plura? Venit dies pugnæ, ac pars puellæ succubuit superata, lataque in eam sententia, ut flammis vindicibus ureretur. Dum duceretur ad ignem instanter clamabat, Sancte Lanfrance, adjuva me peccatricem. Ligata vero ad palum pedibus ac corpore toto, manibus etiam post tergum revinctis flammisque circumquaque succensis, in medio flammarum ejusdem Sancti suffragia invocabat, stabatque illæsa, sicut tres pueri in fornace. Cum autem instaret Potestas, & ardentes spinas jacerent super eam, [ab iisdem egreditur etiam illæsis vestibus.] illa incessanter clamabat, Sancte Lanfrance, adjuva me peccatricem. Speravit quidem in Domino, & ipse misertus eripuit eam: statim enim soluta sunt vincula ejus, & per medias flammas exivit illæsa: illam enim omnino non tetigit ignis, nec capillum nec vestem aliquatenus læsit; & omnis plebs ut vidit dedit laudem Deo, & B. Lanfranco. Licet autem hoc miraculum publicum & notorium esset: ipsa tamen & Presbyter loci sic esse juramentis coram nobis interpositis firmaverunt. Ipsa vero cum matre ac parentela, veniens ad beati viri tumbam, quantas potuit gratiarum retulit actiones; cujus etiam pellicia, qua induta erat in igne, in eadem basilica est pro memoria tantæ rei suspensa.

[44] In civitate b Laudensi erat quidam puer, nomine Bonetus, [Puer visu, auditu, loquela, gressu redonatur.] qui gravi quadam infirmitate correptus perdidit visum, auditum, loquelam, & gressum; qua de causa multis eum Sanctis mater sua devoverat, sed non est ab aliquo exaudita: quod factum credimus, ut manifestaretur gloria Dei & B. Lanfranci in illo. Tandem mater, audita S. Lanfranci fama, votum vovit, quodsi ejus intercessionibus suus filius liberaretur: ipsa eum suis pedibus ad ipsius tumbam duceret, cum gratiarum actione. Eadem itaque die puer visum, auditum, loquelam recuperavit & gressum: nec multo post venit cum puero ad beati viri tumulum gratias actura: ipsumque ad nos deducens, ipsa & quædam mulier, quæ secum in eadem domo manebat, juramentis præstitis, tantæ rei fidem fecerunt. Nos autem eumdim puerum videntem, audientem, loquentem vidimus & gradientem.

[45] Fuit in civitate c Placentia quidam, nomine Bonicius, [Lignum oculo infixum sine noxa educitur:] qui ludens cum sorore sua parvula, casu cecidit protinus in quamdam ligni particulam præcutam: lignum autem illud ita graviter est ejus oculo infixum, quod sine grandi conamine retrahi non valebat. Quod videns mater nomine Laudexena, flebat amare. Ad cujus fletum vicini concurrentes & condolentes, tentabant lignum educere; sed minus fixum invenientes, ne graviter puerum læderent, dimittebant. Mater vero, ad cujusdam suæ vicinæ consilium, puerum ipsum B. Lanfranco devovit: statimque unus de adstantibus lignum uno digito tetigit, & lignum in terram cecidit, atque puer Dei gratia liberatus evasit. Mater igitur cum eodem puero ad sanctum ejus tumulum properans, gratias egit; & coram nostris Fratribus ita esse juramento firmavit.

[46] Erat in eadem civitate vir, dictus Stephanus Galliardus, [sanatur incurabilis lumbago,] qui a lumbari inferius ita fuerat infirmitate correptus, ut nec ire nec etiam volvere se posset, utpote qui inferiorum partium omnem amiserat usum. Multis autem medicinis usus, sanctisque plurimis se devovens, nil proficiebat; consummatis etiam in ista infirmitate quinque mensibus, tandem S. Lanfranco votum vovit: nec multo post plenæ redditus sanitati, ad ejus tumbam cum gratiarum actione accessit, ac coram nostris Fratribus ita esse juravit.

[47] In diœcesi Tordonensi d in loco Pozoli, quædam mulier puerulum suum in curia sua vagari permisit: [resuscitatur puer submersus,] qui cum in foveam aquæ cecidisset; mater inscia, post quamdam moram filium requirens, vicinas domos peragravit, puero in aqua jacente. Interim quidam juvenis, nomine Ugo de Ponzano, inventum puerum de aqua levavit, & sub porticum matris detulit, non habentem vocem neque sensum; adeo quod omnes, qui aderant, eum mortuum reputabant, de ipsius jam sepultura tractantes. Amita vero ejusdem pueri eum S. Lanfranco devovit. Confestim autem puer oculos aperuit, & aquam evomens est divina gratia liberatus. Parentes vero eumdem parvulum, ad sepulcrum sancti Antistitis, cum imagine cerea & gratiarum actione tulerunt: prædictus autem Ugo coram nostris Fratribus ita esse suo asseruit juramento.

[48] Eodem tempore quidam, dictus Gambacurta de Calnago, [quidam a gonagra & hernia liberatur:] in genu guttam patiens, a lecto surgere non valebat: præterea longis retro temporibus ejus intestina per rupturam inguinis ad virilia descendebant. Pro utraque ægritudine votum vovit Deo & B. Lanfranco; & in continenti, de utraque liberatus, ad beati viri tumbam votum soluturus accessit: deinde coram nostris Fratribus, rem ita esse juramento firmavit.

[49] In civitate e Vercellensi quædam nobilis Beatrix, Comitissa de Castello, & uxor nobilis viri Manfredi Bicherii, unicum habens filium parvum nomine Joannem, ipsum merito tenerrime diligebat. Quem inter nutricis brachia cum quadam ave ludentem, [puer subita tussi præfocatus,] repentina tussis invasit, & tamdiu afflixit, quod & loquelam amisit, & factus est velut mortuus; ita ut nec vox nec sensus sentiretur in illo. Mater vero anxia, cum fletibus & supiriis propius accedens, tangens brachium ejus & aurem ad os ipsius apponens, in eo nec pulsum, nec anhelitum sed sola signa mortis invenit. [& frustra B. Jacobo devotus,] Cernens autem membra frigescere faciemque pallere, flebat amare. Interim recordata voti, quod pro eo nativitatis tempore B. Jacobo f fecerat, videlicet quod imaginem argenteam daret, si eumdem sibi filium custodiret, corrigiam in collo pueri pro devotione ponens, B. Jacobi suffragia votis, vocibus & fletibus implorabat. Ceterum post longam orationem & moram puer non convaluit, nec aliqua consolatione profecit, ita ut omnes dicerent eum esse defunctum.

[50] Tunc vero mater & familia omnesque qui aderant acrius flere cœperunt; [jamque tumulandus,] & ipsius tamquam vere mortui faciem velaverunt, funeri necessaria præparantes. Quædam autem Domina quæ aderat, cælitus (ut credimus) inspirata, matri persuasit, quatenus eum B. Lanfranco voveret. Illa credens ipsius meritis juvari posse, votum devotissime fecit, quod ipsius sepulcrum suis pedibus cum cerea imagine visitaret, si sibi filium cerneret restitutum. Nec mora: puer se movit, & eadem die sic convaluit, [reviviscit.] quod more solito videre & ludere cœpit. Videns autem mulier luctum suum in citharam, & tristitiam in gaudium demutatam; Deo & B. Lanfranco reddidit actiones gratiarum; & festinanter beati viri tumbam, prout voverat, visitavit: ipsumque filium illuc fecit pro devotione portari; demum in nostrorum Fratrum præsentia ita esse manu sua juravit.

[51] Per idem tempus quidam Petrus de g Voltabio, qui a sua pueritia mutus steterat, [Mutus loquelam accipit.] nec recordabatur ipsum fuisse nisi mutum, signisque locutum; audiens miracula, quæ Deus per B. Lanfrancum operabatur; cum jam per diversas provincias plurima Sanctorum loca pro recuperanda loquela visitasset; votum Deo & sancto Lanfranco fecit, quodsi ejus meritis recuperaret loquelam, ad ejus tumbam cum candela, suæ longitudinis perveniret. Cum igitur ad ipsam tumbam cum eadem candela veniens pernoctaret, & Deo non ore, sed corde funderet orationem; Matutinis pulsantibus, visum est ei, quod sermo, velut quidam rigor, sursum per arterias & organica instrumenta veniret, & mora modica sibi est divina gratia restitutus. Ipse igitur dans gloriam Deo & B. Lanfranco, ad nos properans, sic esse juravit. Multi etiam nostræ terræ Nobiles, qui eum mutum viderant, nunc loquentem videntes; super his quæ sibi acciderant mirabantur, ita esse protestantes, Deo & beato Lanfranco dantes gloriam & honorem.

[52] Aliud etiam miraculum ad ejusdem Sancti gloriam referamus. Vir magnæ auctoritatis Ido h Terdonensis, judex Curiæ Imperialis, qui B. Lanfranco viventi familiaris extiterat & devotus; gravissima quadam infirmitate detentus, dum in extremis jam laborare videretur, nec juvaretur artibus medicorum; [Ad mortem æger Judex Imperialis,] inter angustias & dolores, ejusdem Sancti miracula cœpit ad memoriam revocare, ac ipsius se devote commendare suffragiis, quem viventum ut patrem & dominum reputarat. Affuit ei divina clementia: & dum insecuta nocte quieti membra dedisset, per visionem noctis visum est ei quod esset intra ecclesiam sancti Sepulcri, ubi S. Lanfranci membra quiescunt. Et dum ante ipsius tumbam devotas funderet preces, per eamdem visionem aspexit beatum virum, Pontificalibus vestibus ac insigniis redimitum, super thronum sedentem. Quem elevatis oculis reverenter intuitus, [post visionē Sancti] cum devotione dixit ad eum; Auderem sancte Pater propius accedere, quin etiam & modicum tangere? Ad hæc Pontifex venerandus, Propter tuam, inquit, sedulam erga me devotionem, & hæc & alia prævales obtinere. At ille resumpta fiducia, intentus adjecit: Numquid miserebitur mei Deus? Sanctus respondit: Miserebitur: verumtamen te hominem esse memento. Et ille, Domine, quid fiet de filiis meis? Respondit, Deus eis providebit. Elapsa igitur visione, prædictus Ido expergefactus, [subito sanatur,] statim integerrimæ restitutus est sospitati; cunctis admirantibus de tam subita circa eum facta mutatione. Sed hæc mutatio fuit dexteræ Excelsi: nec multo post ad beati viri tumbam cum devotione festinans, Deo & B. Lanfranco gratiarum retulit actiones. Cujus rei veritatem indubitatam habuimus, quam ipse coram nobis fidei pollicitatione, ac coram ejusdem cœnobii Fratribus fideli asseveratione firmavit.

[53] Aliud quoque miraculum in diœcesi Taurinensi, loco qui dicitur i Braga, credimus non tacendum. Erant in eodem loco duæ sorores, una sana & sapiens, nomine Imelia; altera insana & mente capta, [fatua sana mente donatur.] quæ Agnesia vocabatur. Sana quidem compatiebatur insanæ, ac de ipsius furiosis actibus sæpius dolorem ac verecundiam sustinebat, nec poterat insania medicorum arte curari. Deficiente igitur humano auxilio, soror sana refugium habuit ad divinum. Audita namque B. Lanfranci fama, sororem suam eidem Sancto humili supplicatione devovit; nec multo post fatua mulier ad sanam rediit mentem, sensusque suus redditus est ipsi, & Altissimo benedixit. Tunc ambæ pariter ad beati viri sepulcrum itinere longo venerunt, laudantes & glorificantes Deum: deinde ad nos venientes, sic accidisse fidei suæ interpositione firmaverunt.

ANNOTATA G. H.

a Locum hunc nusquam indicant Tabulæ, nisi sit Somo ad Padum.

b Lauda seu Laus Pompeia vulgo Lodi, distat 8 p. m.

c Placentia vero, 28.

d Dertona, vulgo Tortona, hic Tordona, distat Papia 19 p. m. circiter: sed in ejus diœcesi Pesolum notare omittunt Tabulæ.

e Vercellæ distant p. m. 34.

f Existimo hunc esse B. Jacobum seu Jacobinum de Crepatorio, Laicum Carmelitam, cujus corpus Vercellis sub altari vidimus; de quo late inter Prætermissos 20 Maji, ut referendo ad 3 Martii.

g Nescio an recte expressum nomen, & suspicor esse quod in tabula nominatur Volpado, 15 p. m. trans Padum, Derponæ propius.

h Fortassis legendum Wido: nam Idones nullos hactenus nominatos legi vel audivi.

i Vulgo Bra, oppidum inter Albam & Fossanum, ad 25 p. m. ultra Taurinum, adeoque ad 85 p. m. distans Papia, ut infra merito dicantur mulieres venisse itinere longo.

DE B. MARIA OIGNIACENSI
IN NAMURCENSI BELGII DIOECESI.

AN. MCCXIII.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Maria Oigniacensis, in Belgio (B.)

AUCTORE D. P.

§. I. De ejus cultu, triplici Corporis elevatione & Reliquiis.

Oigniacense Canonicorum Regularium monasterium, Ordinis S. Augustini vulgo Oingnies & Oegnies circa annum MCXCII fundatum ad Sabim fluvium in Gallo-Brabantia; [Corpus ex primæ sepulturæ loco elevatum] pari ferme quatuor milliarium intervallo distat Nivella & Namurco, olim Leodiensis, nunc Namurcensis diœcesis. Haud procul ab hoc monasterio postremos vitæ annos Oigniaci egit, & anno MCCXIII in Vigilia S. Joannis Baptistæ ad Dominum migravit B. Maria; Nivellensis quidem ortu, sed a loco sepulturæ & cultus vulgo dicta Oigniacensis. Vita scripta circa MCCXVI a Jacobo de Vitriaco, de quo mox, non indicat primæ sepulturæ locum, qui fortassis in communi ipsis Religiosis cœmeterio fuit; sive tamen ibi, sive in ipsa ecclesia condere eam visum tunc est; [circa an. 1226;] nova tamen ecclesia circa annum MCCXXVI consummata, invitatus ad eam dedicandam jam Episcopus Jacobus, primam fecit sacri corporis Translationem; de qua pervetustum loci Chronicon, rudi idiomate Gallice scriptum, sic habet: & antedictus Magister Jacobus de Vitriaco, qui erat Legatus Papæ Honorii, quando consecravit ecclesiam Oigniacensem, elevavit ossa Dominæ Mariæ Oigniacensis, & ea consecravit; & ex iis aliqua in dicta ecclesia deposuit in cistulis a se benedictis, cum aliis Sanctorum Reliquiis; & magnas Indulgentias concessit omnibus utriusque sexus, qui pio corde peregrinando visitarent sanctam illam feminam, & de suis facultatibus aliquid fabricæ ecclesiæ largirentur.

[2] Arnoldus Raissius, cum anno 1636 recudi faceret Cœnobiarchiam Oigniacensem, [& particulæ cum aliis Reliquiis inclusæ] sive Antistitum Oigniacensium Catalogum, a Francisco Moscho editum seculo superiori; eidem adjunxit tum alia multa, tum imprimis Catalogum Reliquiarum, in quibus præcipuæ sunt Costa integra Principis Apostolorum Petri, Mandibula inferior S. Barnabæ, Pars pedis S. Jacobi majoris, Dens S. Andreæ Apostolorum, Dens S. Servatii Tungrorum Episcopi, Ossiculum carne obtectum S. Blasii Episcopi Martyris, [a Iacobo de Vitriaco:] unde magna copia liquorem divinum manasse, referebat testis oculatus D. Simon tunc Prior; Junctura integra manus vel pedis S. Nicolai Ep. Myrensis, Junctura una pollicis S. Martini Turonensis. Est autem credibile harum Reliquiarum plerasque ab ipsomet Jacobo loco isti collatas fuisse, & novis capsis sic conditas, ut iisdem additæ sint particulæ minores de corpore Dominæ Mariæ. [in locum decentiorem translata an. 1333,] De ceteris autem ac potioribus ossibus loqui censendus est Joannes Molanus, in Natalibus Sanctorum Belgii, ubi ait, quod Jacobus a Vitriaco Reliquias decenter reposuit in lapideum sarcophagum, quæ postea anno MCCCXXXIII decentius repositæ sunt ad latus ecclesiæ, intra eumdem tamen lapideum sarcophagum, ubi in eodem easdem haberi MDXCV testatur prænominatus Franciscus Moschus, in Præfatione ad Historiam Vitriaci. Doctores vero Duaceni, per quos curata fuit anno 1616 altera Natalium Molani editio, [& an. 1608 de licentia Pauli V.] adnotarunt, quod, postquam illa scripsit Molanus, impetratum fuit a Sede Apostolica ut corpus in theca argentea altari superponeretur: quod factum est anno Domini MDCIX (imo VIII,) unde nunc singulis hebdomadis Sacrum cum cantu fit in ejus honore.

[3] [Credibile est primæ Translationis consciū fuisse Honorium 3,] Habemus hic triplicem translationem; primam, factam intra XIII a morte annum, per quamdam veluti canonizationem, eo tempore sufficere creditam, & forte non factam absque expresso Honorii Papæ III consensu; cum verosimile sit, Legatum, solitum per litteras reddere Pontifici rationem omnium præciput momenti actorum suorum, nequaquam in hac parte defuisse officio. Secunda translatio accidit, Joanne XXII apud Avenionem Cathedram Romanam tenente, Leodiensem vero Joanne de Eppa, [secundæ Ioannem 22;] qui sua monasteria Minoribus & Prædicatoribus Leodii, Huji autem Crucigeris fundavit, magnæ utique religionis Præsul: non est autem credibile eam Translationem factam esse aut sine ipso, aut ipsum, inconsulto Romano Pontifice tam prope in Galliis commorante, quidquam egisse. Ab hoc ergo tempore & ipsorum auctoritate assumptum crediderim, quod teste Molano, extat in monasterio Oigniacensi Officium Ancillæ Christi Mariæ de Oignies, cujus initium est ad primas Vesperas Solenni tripudio; eodemque spectari etiam Orationem, quam velut in Liturgia recitari solitam & ex Raissii Hierogazophylacio Belgico acceptam, [& sub alterutro assumptum Officium vetus,] in Annotata sua Henschenius retulit; ego tamen hactenus non potui ibi reperire; Propitiare nobis quæsumus, Domine, indignis famulis tuis, per S. Mariæ Virginis tuæ Oigniacenæ, quæ in præsenti quiescit ecclesia, merita gloriosa; ut piis ejus intercessionibus ab omnibus protegamur adversis. Addit Molanus quod præmemorati Officii non est usus publicus, quia non est canonizata; Canonizatione scilicet illa solemni, eademque de causa eam non vocant Sanctam, sed Dominam, Dame Marie: in summo tamen habetur honore, siquidem in Martyrologio legitur, Octavo Idus Maji. Eodem die primus adventus Dominæ Mariæ ad nos, de quo in Vita num. 97.

[4] Verum ille vulgatior usus Dominam Mariam appellandi, non excludit titulum Sanctæ vel Beatæ, quem ipsi, [ac nomen cœptum Martyrologiis adscribi:] scientibus nec prohibentibus Ordinariis, tributum ex prædictis probatur, necnon ex vetustis apud nos Martyrologiis ad IX Kal. Julii, quorum primum S. Laurentii Leodiensis sic habet: In territorio Nivellensi, villa Oignies, dormitio B. Mariæ d'Oignies, ancillæ Dei: cujus Vitam, relatu jucundam & variis virtutibus insignitam scripsit Jacobus de Vitriaco (postea) Episcopus Acconensis & S. R. E. Cardinalis. Aliud Ecclesiæ S. Gudulæ Bruxellis: Item Depositio B. Mariæ de Oegnies in Brabantia, cujus Legendam Magister Jacobus de Vitriaco, postea Cardinalis descripsit. Grevenus Carthusianus in suis ad Usuardum additionibus: In diœcesi Leodiensi sanctæ memoriæ Mariæ de Oegnies, cujus Vitam sanctissimam vir Deo dignus Jacobus de Vitriaco, Episcopus Tusculanus Cardinalis descripsit. Denique Florarium Ms. Sanctorum ejusdem vetustatis: Natale B. Mariæ de Oniaco, cujus Vitam virtutibus plenam Jacobus de Vitriaco, Episcopus Tusculanus & Romanæ Curiæ Cardinalis insigni stylo prosequitur. Hæc primo connubium castum subiit, in quo perfectissime vivens sic profecit, quod miraculis & revelationibus divinis meruit honorari. Sepulta est in monasterio de Oniaco juxta Nivellam, in diœcesi Leodiensi, anno salutis 1213, ætatis suæ anno 37. Omitto recentiores Fastos: istos autem antiquiores produxi, quia apparet singulorum collectores, sua quemque phrasi usum post lectam Vitam, neque alterum scripsisse ex altero, sed secutos communem vulgatamque Brabantia tota famam eximiæ sanctitatis, & noti apud Oigniacum cultus, ob quem passim & Sancta & Beata nuncupabatur.

[5] Jam quod ad Missæ Sacrificium & Officium attinet, [novas autem Lectiones compositas,] ea licet Molano scribente in usu non fuerint; existimo tamen haud diu ante Tridentinum Concilium desiisse usurpari: eoque facilius inductum fuisse Namurcensem Episcopum Joannem Davinum, propria suæ diœcesis Officia ordinantem, eaque imprimi facientem anno MDCXIX, ut iis inseri pateretur tres Lectiones proprias de ea pro secundo Nocturno ad ritum Breviarii Romani reformati, cum Collecta etiam nova hujusmodi: Deus qui ancillæ tuæ B. Mariæ vitam angelicam tribuisti in via, ut inter Angelos eam sublevares in patria; da nobis ejus imitatione tibi devote famulari in terris, & ejus interventione tecum gloriari in cælis: [jussu ejusdem qui ultimus ossa relevavit.] per D. N. J C. Hujus Collectæ ipsarumque Lectionum vel auctor vel saltem approbator primus censetur fuisse Davini decessor Episcopus Franciscus Buisseret ab anno MDCII ad XIV, quo est ad Archiepiscopatum Cameracensem translatus: idem scilicet qui (sicut in Gallia Christiana Sammarthani dicunt) elevavit super altare corpus S. Mariæ Oigniacensis, anno scilicet, ut supra dictum, MDCVIII, idque de Apostolicæ Sedis licentia. Atque hæc est tertia ultimaque Translatio, prioribus solennior, cujus Acta post Vitam ex impresso Gallico Latina dabimus: hic placeat prædictas Lectiones cognoscere, velut breve compendium Vitæ totius.

[6] Maria Nivellis Brabantiæ oppido orta, ab ineunte ætate futuræ sanctitatis prodidit indicia non pauca, inter cetera assiduæ orationis exercitium, in quo frequenter non somno sed Angelicis choris sopita pernoctabat. Anno quinto decimo ætatis a parentibus contra voluntatem nuptui tradita, [In illis laudatur castum Mariæ connubium,] sponsum ita castitatis ac pietatis studio incendit; ut eum deinceps in sui casti propositi & vitæ institutione coadjutorem habere meruerit & socium: mutuo enim consensu facultatibus in pauperes erogatis, in vicum oppido vicinum sese conferunt leprosis ministraturi. Tanta in ægrotos commiseratione afficiebatur, ut apud eos integras quandoque noctes duxerit insomnes: unde ut ejus merita plerisque corpore, pluribus vero animo male affectis medebantur, in blasphemiæ autem & desperationis spiritum gratia eminebat singulari. Ut vero orationum ejus efficaciam experti sunt homines ad subsidium: ita & dæmones ad tormentum; eorum enim laqueos aliis detegebat, & quod interdum precibus non poterat, addito jejunio vincebat.

[7] Porro abstinentia fuit admirabili carnium & vini abstemia, solas herbas & legumina, rarissime pisciculos & majori anni parte panem & aquam semel in die circa vesperum, [rigor vitæ,] eaque parcissime ad victum adhibebat: imo plures dies ultra naturæ vires inedia consumebat, postremo atque primo jejunii die nihilo citius labori apta. Jejunio vero ad corporis castigationem alia pietatis opera addebat magis admiranda quam imitanda; pari caritate, pari vigilantia, pari solitudine & silentio: cujus adeo studiosa fuit, ut eo se illud ut maxime impetrasse divinitus cognoverit, quod ad cælos citra purgatorii pœnas migraret.

[8] Lacrymarum dono excelluit, idque aliis impetravit: prophetiæ insuper & septemplici spiritus dono illustris. [felix obitus.] At hominum qui ad eam confluebant frequentiam exosa, in Oigniacum locum sibi antea non notum, sed divinitus ostensum migravit, trimestre intervallum undecim refectionibus iisque parcissimis, postremum dimensa est. Quinquaginta vero & tres ultimos dies, solum Christi corpus esuriens cum ceterorum nausea protraxit: tandem morti proxima morbo quo afflicta fuerat, a Domino sublevata, & quasi miseriarum gurgite emersa, inter Sanctos illos quibus sana familiaris fuerat, inter Virginem Deiparam, cujus monitu sacrum oleum petiit & accepit inter ipsum quoque Christum, qui victoriæ suæ signum ad ejus pedes fixit; in cantica erupit viso pariter sed fugato communi generis humani hoste: & quasi victoriam canens in Christi adstantis manus, cantato alleluya & gratiis Deo Patri actis, spiritum commendavit & reddidit ipsa Dominici Præcursoris Vigilia, anno salutis supra millesimum ducentesimo tertio decimo; ætatis vero circiter trigesimo sexto.

§. II. De B. Mariæ imaginibus, Reliquiis & Professione.

[9] Imago ejus, inquit Molanus, depicta est in altari & aliis in locis: [Imagines in altari & ecclesia Oigniaci,] & tumba in die Adventus atque obitus ornatur; iisque diebus frequentior est ad memoriam ejus concursus. Sed & Parochi nonnulli Sacrificium Missæ de illa legerunt, absque tamen cantu, ne non canonizatam publice viderentur celebrare. Hujusmodi imaginum duas habemus, [una macilentiori vultu,] & pagina versa repræsentamus; alteram vetustiorem & a Molano indicatam, stantis cum Rosario in manu & capite radiato, cum hac Epigraphe, B. Maria de Oigniaco, ora pro nobis: vultu autem apparet hic macilentiori, qualis ex multo jejunio fuit cum obiit. Alteram recentiorem & loco alterius nunc positam in altari quam anno MDCXLII famosus pictor Craiers Bruxellensis confecit, exhibens Mariam ante altare genuflexam sine radiis cum Christo superne eidem inter Angelos apparente; [altera pleniori & formosissimo] ipsam autem pinxit pleniori vultu formosioremque & quasi juvenculam, prout eam in Vita legerat a specie vultus commendari. Ego vivis coloribus expressum ectypon ultimæ illius nactus, ut gratificarer illustrissimo D. Trazegnies Præposito Nivellensi ipsius Beatæ devotissimo, solam ejus effigiem absque aliis parergis & radiatam inde sculpendam curavi, cui supradicta vetustior illa adjungi posset. Asseruit autem mihi D. Joannes Chrysostomus de Monpleinchamp Orator Regius Bruxellis novissimam istam similiorem videri ei, quam ipse Nivellis viderit pictam pro matrimonii annis in habitu seculari cum peplo Brabantico nigro, Hukam vulgo vocant.

[10] Idem D. de Monpleinchamp nobis suggessit, adeo constanti traditione Nivellis teneri, quod omnes oppidi illius puellas venustate vultus, totiusque corporis habitu longissime superarit Maria, saltem quoad Nivellis vixit: & quando ibi pictam cum huka putamus, ut quoties aliquam Nivellenses volunt a singulari pulchritudine commendare, vulgo dicant esse alteram Mariam Oigniacensem; imo etiam nunc unam istic speciosissimam vix alio nomine appellari quam isto, [juxta traditionem Nivellensium] quia tam perfecta refert lineamenta vultus expressa in icone supra domum Mariæ natalem posita: quapropter operæ pretium censuissem etiam hujus, quam primam omnium fuisse puto, ectypon dare si pictorem commodum nactus fuissem. Quod ad habitum attinet, ea Oigniaci usa est Sancta cum qua eam suæ picturæ repræsentant juxta historiam Vitæ num. 37 tunica lanea alba cum ejusdem coloris simplici pallio: [& prototypon vetustius Nivellis.] tali autem etiam communiter usas eas quibuscum ibi vixit Beginas, non facile potest definiri cum eæ a seculis aliquot esse desierint, nisi quod supra quosdam sepulcrales lapides valde vetustos appareant quædam nostræ Sanctæ, quoad vestitum consimiles, ut scribit prælaudatus loci Prior.

[11] Ab imaginibus transeo ad Reliquias Mariæ, a quibus initium sumit præcitatus earum Catalogus, quæ in Gynæceo Oigniacensi pie religioseque servantur. Catalogus, hoc modo: [Indusium ad parturientes ferri solitum,] In feretro argenteo industrie elaborato, corpus gloriosissimæ Mariæ de Wilebrouk, Oigniacensis vulgo dictæ, virginis & conjugatæ. Laneum indusium ejusdem, laborantibus in partu singulare remedium: item culter ejusdem, & pars scipionis quo imbecilles artus sustentabat. Ita ille an. 1636 iisdem verbis quibus ante octennium usus fuerat in suo Hierogazophylacio Belgico pag. 383; non tamen sub titulo Gynæcei Oigniacensis, [cultellus, & pars scipionis.] sed Oigniaci ad Sabim in S. Nicolai Ordinis Canonicorum Regularium S. Augustini, cujus diversitatis non aliam capio rationem, quam quod posteriori loco priorem correxerit edoctus nullum Oigniaci Beginasium superesse.

[12] Molanus quoad indusium, præivit Raissio ita scribens: Invocatur Maria a laborantibus in partu, quæ per indusium ejus laneum sæpe liberantur: [Articulus febricitantibus salutaris,] item a febricitantibus, quibus ex sacri corporis Reliquiis articulus argento inclusus osculandus porrigitur. Hunc de sacro corpore decerpserat Magister Iacobus, quando illud primum componebat ad sepulturam, & semper secum religiose gestabat suspensum de collo, ut legitur in supplemento Vitæ num. 16; ubi etiam narratur, quantum inde bonum obvenerit Hugoni Cardinali Ostiensi, [& Hugoni Card. postea Gregorio 9.] postea Gregorio Papæ IX; ut vix dubitari possit, quin hic factus Pontifex, & Iacobum Cardinalem creatum apud se retinens, aliquid adjecerit ad cultum, a Jacobo post corporis elevationem primam velut a sui decessoris Legato institutum; licet certi nihil de eo reperiam.

[13] Restat examinandus titulus Virginis, quem ei Collecta tribuit num. 3 præposita, [In veteri Collecta apellatur Virgo,] & pro quo manu tenendo, atque etiam in Romanum Martyrologium referendo atque facultate obtinenda recitandi Officum & Missa, eo quo solet de Virginibus ritu, supplicandum censuerunt Oigniacenses, postquam emanasset sacræ Congregationis Decretum, prohibens Officium ac Missam de iis, quorum nomina non sunt Romano Martyrologio inscripta. Ea scilicet occasione pro festo translationis XII Octobris conceptæ sunt tres novæ prolixioresque Lectiones, Sacræ Congregationi proponendæ, in quarum prima hæc dicuntur: Quatuoredecim annos nata, compellentibus parentibus, conjugii quidem jugum subiit; sed eo potissimum animo, ut iniquiori eorum censuræ & imperiis subducta virtutis studium decurreret … Maritum latebant duræ ejus exercitationes (quibus noctu vacabat, alio scilicet thoro utens,) sed virtutum emicans splendor diu latere non potuit; unde sanctæ conjugis secutus propositum, & saniora ejus probans consilia, thorum uterque servantes immaculatum, continentem & pæne Angelicam iniere vitam.

[14] Nomen marito Joannes fuit, quem cum Maria diu continenter vixisse, [& talem verosimile est etiam post nuptias mansisse,] indubitatum facit hujus Vita: quod autem matrimonio omnino numquam usus ille fuerit, ne primis quidem diebus, nec Auctor harum novissimarum Lectionum expresse ausus est asserere, nec aliquis, nunc certo possit (ut puto) definire. Fieri tamen potest, ut Maria, S. Anastasiam imitata, variis prætextibus evitarit conjugalis debiti solutionem; donec non multo sic exacto tempore, ut dicitur num. 13; respexit Dominus humilitatem Ancillæ suæ, exaudivitque lacrymas supplicantis; dum, quam prius habuit Joannes ut uxorem, inspiratus est ut Mariam habere commendatam. Dici enim potest ut uxorem habuisse, etiamsi ea necdum uti cœpisset, quamdiu utendi habuit voluntatem, aut continentiæ propositum necdum voto firmasset; sicut S. Elzeario contigit, non nisi post XV annos virginalis sui matrimonii adducto ad tale votum nuncupandum. [licet dicat Vita id non expresse,] Potest etiam illibatam Mariæ virginitatem (ipsa secretum istud sibi servante) ignoravisse Vitæ scriptor; vel mariti superstitis verecundæ humilitati condonasse, ne ipsum proderet. Denique mortuo Joanne, non solum post Vitam, sed etiam post supplementum scriptum, potuit ejusdem secreti conscius Ægidius Prior, Sanctæ familiarissimus, id extulisse in lucem, ad commendationem utriusque; & titulo Virginis usus in componenda Collecta illa; nec enim absimilis vero conjectura est, hunc fuisse auctorem Officii, in spem Canonizationis impetrandæ vel ad usum privatæ devotionis compositi.

[15] Scio Chronici Andrensis Auctorem, tomo 9 Spicilegii Acheriani, hoc in quo versamur seculo XIII scribentem, [& diuturnæ continentiæ forte tribui is titulus possit,] excusare suorum opinionem de S. Rictrude, Marchionensi vidua & quatuor liberorum Sanctorum matre, quasi hujus corpus habeant atque colant, diverso licet die, sub nomine S. Rotrudis Virginis; dicendo titulum Virginis suæ assertioni non repugnare, quia quæ secundas nuptias sprevit, ad Vitam cœlibem se omnino transtulit, in sancto viduitatis proposito vitæ residuum feliciter explevit, virginitatis merito non carebit. Sed absit ut Oigniacenses eo deflexisse credam quamdiu tituli istius veritas aliter salvari Mariæ potest. Eo tamen abstinere in fronte hujus Commentarii malo, sicut & titulo Beghinæ, quem ei adscribere videtur Auctor supplementi ad Vitam, æque coævus, cum num. 25 dicit, Jacobum a Vitriaco gloriosiorem apparuisse Belgis, amplissimæ civitatis in transmarinis partibus sponte sua dimittendo dominium, ex Orientalibus copiis factum pauperem, [item quod Oigniaci facta sit Beghina,] & in humili loco de Oignies, inter oves Beghinarum, requiem eligendo; quam possit Romanis esse, jam factus Episcopus Cardinalis. Licet enim hoc spectet secundam Jacobi commorationem Oigniaci, post Acconensem Episcopatum Honorii III permissu abdicatum, mortua jam pridem Maria: cum tamen ipsa, quam patria sua pictam servat cum huka, id est, matronarum Brabanticarum peplo laneo nigro; non solum Oigniaci pingatur, sed etiam in vita num. 72 legatur velo candido, lineo scilicet, ex more Beghinarum, tecta caput; credi potest harum institutum, nullis solennibus votis adstrictum, amplexa fuisse, statim atque Oigniacum venisset.

[16] Neque magnopere obest, quod in eadem Vita num. 37 dicatur, [habitu candido ibi usa.] super sacco cilicino aspero solum habuisse tunicam laneam albam cum ejusdem coloris simplici pallio, nostræ autem Behinæ utrumque habeant nigrum; nihil enim vetat eas, quæ sub directione Canonicorum Regularium vivebant, ubi hi colore utebantur albo (uti etiam nunc utuntur Oigniaci) ipsas quoque eo usas fuisse. Multo autem minus obesse potest, quod Beghinæ Oigniacenses, intelligantur ex supplemento num. 10 una in domo, communi mensa usæ cum matre Prioris Ægidii veluti Superiore; Maria autem videatur cum una ancillula solitaria vixisse. Nam nostratium quoque Beghinarum usus hodiernus habet, ut vel uno in contubernio plures aut pauciores simul; multæ etiam, præsertim honestiores & seniores, seorsim domum cum ministrante sibi famula habeant.

§ III. De Vita ejusque scriptore, deque Auctore Supplementi.

[17] [Vita a Iacobo de Vitriaco Scripta,] Jacobus de Vitriaco, natus Argentolii ad Sequanam in diœcesi Parisiensi fama & sanctitate B. Mariæ Oigniacensis allectus, relictis studiis Theologicis & urbe Parisiensi, venit Oigniacum; adhærensque ipsi Beatæ, ejusdem instinctu & adhortatione vitam monasticam inter Canonicos Regulares professus est; magnæ vir scientiæ ac prudentiæ. Hic illustria Mariæ gesta duobus libris scripsit rogatu Fulconis Episcopi Tolosani, qui anno MCCXII urbe sua pulsus, [libris 2,] extremum decumbentem visitarat; & adhuc in Belgio vel Parisiis morabatur, auxilia solicitans. Scripsit autem Jacobus ut in pluribus testis oculatus (nam & morti ejus præsens adfuit) necnon aliis, quæ ab ipsa Maria aut personis ipsi ac sibi notissimis acceperat. Scripsit etiam Jacobus eleganti satis sermone, ut loquitur Cantipratanus in Vita S. Lutgardis lib. 3 cap. 14 prout ea tempora ferebant, nec alio quam quo exaravit libros Historiæ Orientalis & Occidentalis; ut mirum sit quod Laurentius Surius necessarium crediderit stylum hinc inde, propter eruditos lectores, nonnihil expolire.

[18] Henschenius eam Vitam reliquit dandam primogenia phrasi, [qui ex Mss. dantur,] ex variis Mss. scilicet aliquo nostro, quod olim pertinuit ad Cornelium Duynium Amstolodamensem, alio monasterii Rubeæ-vallis Canonicorum Regularium prope Bruxellas, tertioque per Autbertum Miræum, in antiquitate potissimum Belgica & monastica scientissimum nobis communicato. Sic autem præparatam ab Henschenio Vitam, Notisque nonnullis illustratam; contuli ego cum ipsiusmet Oigniacensis monasterii manuscripto annorum plusquam ducentorum communicato mihi per prælaudatum Priorem hodiernum (sicut illud in prima fronte legitur) commodatum R. P. Felici Lenglet anno 1636, de ipsa Sancta dicturo vel scripturo. Eamdem Vitam, non tamen verbotenus, olim inseruerunt suis operibus Vincentius Bellovacensis, lib. 30 Speculi historialis cap. 10, & 30 sequentibus; & S. Antoninus, par. 3 tit. 19 cap. 12 quos secuti sunt posteriores alii.

[19] Isti Jacobi de Vitriaco lucubrationi digestæ in duos libros non tres ut putavit Trithemius, [cum Supplemento Fr. Nicolai Cantipratani,] subjungimus Supplementum ex Ms. Rubeæ-vallis, collato cum editione Arnoldi Rayssii: qui inter Peristromata Sanctorum, edita Duaci anno 1630, ac rursus post Cœnobiographiam ac Lipsanographiam præmemoratas anno 1636, progreditur sub hoc titulo: Sequuntur quædam gesta admirabilis Deoque dilectæ Mariæ de Willambrouk, alias dicta de Oignies, quæ gessit tam in Vita quam post mortem: quæ quidem omissa sunt in Vita ejus, [non Thomæ,] conscripta a Reverendo viro Domino Jacobo de Vitriaco, Acconensi, postea Tusculano Episcopo, Sedisque Apostolicæ Cardinali; postmodum autem suppleta ac completa a venerabili ac devoto religioso Fratre N. Regulari Canonico monasterii Cantipratensis. Hæc sive ita seculo XIII scripta fuerunt, sive sint ipsius editoris Rayssii; dubitare non possumus quin littera N non tantum in genere, quomodo nunc plerumque, sed in individuo indicet nomen scriptoris, puta Nicolai: cum in Proœmio ipsemet id faciat, ex more sui seculi, adeoque nulla ratione hic potest (sicut Molano, Moscho & Oldoino visum) intelligi Thomas Cantipratanus ex eo monasterio postea transgressus ad Ordinem Prædicatorum, licet hic in suo libro 2 Apiarii cap. 54 num 18 quædam verbotenus inde descripserit.

[20] Scripta fuit Vita paucis post mortem Mariæ annis cum adhuc in Galliis versaretur Auctor, Crucem contra Albigenses prædicans, priusquam proficisceretur in Palæstinam, quod factum videtur circa annum MCCXVII. Supplementum compositum est rogatu Fr. Ægidii de Walcuria, primi Prioris, [scripto ante an. 1240] & finit cum allocutione ad Jacobum, jam Episcopum & Cardinalem Tusculanum, ut ad pristinam humilitatem Oigniacum redeat, contempta Romanæ Curiæ gloria, in qua ejus ad prædicandum zelus velut mortuus torpebat, qui posset in diœcesi Leodiensi utilissime exerceri. Atqui obiit hic (ut mox probabo) I Maji anno MCCXL; Ægidius autem dicitur defunctus cum annis XLI rexisset domum Oigniacensem, fundari cœptam juxta loci traditiones anno circiter MCXCII, a tribus fratribus, inquit Fisen in Historia Leodiensis Ecclesiæ ad istum annum, Henrico, Ægidio, & Joanne: quibus alter se adjunxit Ægidius, fortunis suis omnibus eodem collatis. Cumque & divinorum cognitione & vitæ exemplo eminere videretur, novellæ familiæ præpositus est, cum Prioris dignitate. Hinc in Catalogo Priorum, qui apud eumdem Fisen extat in Floribus Ecclesiæ Leodiensis ad V Januarii, collectus a Francisco Moscho sub finem seculi XVI, mors Ægidii ponitur ad annum MCCXXXIII. Sed uti nihil cogit credere, Ægidium a Walcuria, ipsis primis novæ molitionis initiis adfuisse, multo minus rebus necdum plene constitutis ordinatum Priorem; ita nihil peccaturi videmur, annis aliquot differendo initium Prioratus, adeoque & finem, ut sic statuamus non multo citius Ægidium quam Jacobum obiisse. Ut autem ita statuamus cogit Auctor Supplementi, cum num. 25 sic loquitur: Gallia sine pompa Cardinalem inglorium numquam: Hispania autem unum (& hoc recenter, ut audio) ante annos tres meruit.

[21] Verte & inverte omnia, nullum invenies, de quo id verifices, præter S. Raymundum Nonnatum, [elapsis tribus annis a promotione S. Raymundi Nonnati ad Cardinalatum] de Mercede Redemptionis captivorum; & hic in Lectionibus Officii sub Alexandro VII probatis pro XXXI Augusti, obiisse dicitur ultima Dominica Augusti anno MCCXL: sed ita vixerit, non solum post Ægidium, verum etiam post Jacobum prædictos: nec habebitur concursus Dominicæ & diei ultimæ Augusti, qui videtur ex Ordinis perpetua traditione servandus. Invenitur autem is concursus annis Christi MCCXXXI & XXXV: & Panvinius quoque tertiam Cardinalium creationem affigens anno XXXIV, per solam litteram R designat quemdam, Ciacconio genuino præteritum, eumque Arnoldus Wion lib. 1 cap. 87 S. Raymundum esse opinatur, qui probationem sui Ordinis ab eodem Pontifice impetrarat anno MCCXXX. [quæ videtur facta an. 1234] Hinc tertio profectus in Africam Sanctus obses denique mansit, octo continuis mensibus excarnificatus; redemptus autem, & miraculis clarus; ideoque Cardinalis creatus absens, dum Romam vocatus in viam se dat, Cardonæ infirmatus obiit. Hanc vero mortem nullo alio fundamento differri invenio, quam quod recentiores scriptores Raymundi promotionem Creatione quarta factam conjectent, cui Ciacconius annum MCCXXXVII, Panvinius eo accuratior MCCXL adscribunt. Sic autem supplementum, de quo agimus, compositum esset anno MCCXXXVIII; & Ægidius post eum annum superstes Prior electus fuisset vix septem vel octo post prima domus initia annis; paucioribus vero si liceret credere, quod S. Raymundus obierit anno MCCXXXI; sic ut duo ejus itinera in Africam præcesserint Ordinis confirmationem, [vel 1230.] ultimum immediate sit secutum; unde post octo menses regressus, & mox nominatus Cardinalis, obierit XXXI Augusti, ad quem diem plenius hæc discutientur.

[22] Vitæ ac Supplemento prædictis, ea fide ac certitudine scriptis, ut fidelius ac certius nihil optari possit; [Appendix de ipso Jacobo scriptore,] subjungimus Appendicem de ipsomet Jacobo a Vitriaco, ex Ms. Rubeæ-vallis, continentem aliqua Vitæ gesta. Pro hac invenitur in Ms. Oigniacensi Appendix altera, ex Vita S. Lutgardis lib. 3 num. 5 & 8, sub iisdem sub quibus istic leguntur titulis; non tamen tamquam pars Supplementi, per Capita XXIII deducti, quorum numerum illa duo addita augere debuissent, si Supplementi Auctor huic ea addita voluisset. Non potuit autem voluisse, [qui in alia Appendice, ex Vita S. Lutgardis,] nisi annis circiter viginti post primam scriptionem: quia Vita illa a Cantipratano scripta post mortem Sanctæ, anno MCCXLVI defunctæ, non fuit recognita & interpolata nisi post annum MCCLIV, fortasse nec ante annum LX istius seculi: scripta autem est Appendix ex Vita jam interpolata, ut apparet. Verum si scripsit illam Appendicem iste vel alius quispiam, nec ipsi Sanctæ nec Cantipratano coævus, sed multo posterior qui seculo XIV vel XV codicem exaravit (non enim majorem quam seculorum duorum ætatem præfert character quo scriptus est) alterius multo posterioris sunt prima verba, in Vita S. Lutgardis nusquam reperienda, sic incipientis, [male dicitur obiisse anno 1243] Anno ab Incarnatione Domini millesimo ducentesimo quadragesimo tertio… Jacobus de Vitriaco… ab hoc seculo migravit. Hunc tamen annum, imo 1244, scripsit Andreas Hojus, Doctor Duacenus in Vita Jacobi ad Franciscum Moschum, sicut ipsam hic præfixit ipsius Historiæ Duaci editæ anno 1597. In similem errorem videtur impegisse Ciacconius, [ab aliis 1244,] licet in prima ejus editione (præter Auctoris mentem) notatus legatur annus 1240. Quomodo enim credendus non est posteriorem aliquem numerum notatum voluisse, qui Jacobum recenset inter Cardinales anno MCCXLI præsentes Electioni Cælestini IV. Et hoc animadverso, Recognitores operis substituerunt numerum 1244, imo Oldoinus noster etiam Creationi Innocentii IV, factæ anno MCCXLIII, X Kal. Octobris intervenire Jacobum, veluti per oblivionem a Ciacconio hic omissum, quia id consequens esse videbat ex numero, perperam quidem notato ante historiam, sed quem verum citra discussionem credebat.

[23] Albericus Monachus trium Fontium, tunc vivent ac scribens (cujus diu requisitum Chronicon tandem reperit & redemit amicus noster Jacobus Baro le Roy) ex illoque Auctor Magni Chronici Belgici, ad annum salutis MCCXL, [cum is evidenter probetur obiisse] Gregorii Papæ ultimum, sic & verius habet: Item anno prænotato, Magister Jacobus de Vitriaco, quondam Episcopus Acconensis, tunc Cardinalis Tusculanensis, Kalendis Maij Romæ obiit: cujus ossa, post aliquantum temporis, translata apud Oignies Leodiensis diœcesis, & ibi honorifice tumulata sunt. Certe ipsemet Gregorius, in Epistola eodem anno data XII Maji, de Tusculanensi Hierosolymitanis negato agens, vocat eum bonæ memoriæ; & Vita S. Ludgardis, [an. 1240.] edita XVI Junii, lib. 3 num. 5, intelligitur illa vidisse animam defuncti, quarto post die in cælum ferri, sub eodem fere tempore, quo illa inchoaverat ultimum vitæ & jejunii septennium, mortua anno MCCXLVI. Post hanc tamen Appendicem aliquid additur, sed absque titulo, ex vetustiori Auctore, scribente ex ore Conradi Abbatis Villariensis ab anno MCCIX ad MCCXIV postea Cisterciensium Generalis, ac denique Cardinalis usque ad annum MCCXXVII, quo obiit.

VITA
Per Jacobum de Vitriaco tunc Canon. Regul. postea Acconen. Episcopum, ac denique Card. Tusculanum.
Ex variis Codicibus Mss.

Maria Oigniacensis, in Belgio (B.)

BHL Number: 5516

A. IAC. VITRI. EX MSS.

PROLOGUS Ad Fulconem Episcopum Tolosanum De Sanctitate præclara plurium feminarum diœcesis Leodiensis, quarum unius dumtaxat Vita scribitur.

[1] Præcepit Dominus discipulis suis, ut colligerent fragmenta ne perirent.[Joan. 6. 12] Quid est fragmenta post cœnam colligere, nisi Sanctorum exempla post mortem ad memoriam revocare, ut cophini impleantur; id est pauperes & parvuli exemplis Patrum reficiantur? [Matth. 15. 27] Nam & catelli edunt de micis, quæ cadunt de mensa Dominorum suorum. [Exemplo Sanctorum Patrum] Unde quondam sancti Patres de talento sibi commisso, districti judicis sententiam semper præ oculis habentes, ad utilitatem sequentium, virtutes & opera Sanctorum præcedentium redegerunt in scriptum, ut infirmorum fidem roborarent, indoctos instruerent, pigros incitarent, devotos ad imitationem provocarent, rebelles & infideles confutarent. Inter quos, ut omittam de aliis innumeris, intueamur sanctum Patrem a Hieronymum, quanto labore Vitas Patrum Ægyptiorum didicerit, [Hieronymi] quanta diligentia memoriter retinuerit, quanta utilitate legentium scripto commendaverit, ex variis locis ligna colligens, ut in altari Domini ignis materiam ministraret. Nec minori forte studio citharista Domini, organum Spiritus sancti, b B. Gregorius, [& Gregorii scribit] virtutes & exempla sanctorum Patrum Italiæ in uno Dialogi volumine redegit; quasi colligens cineres, post multorum sacrificia in loco mundo reponendos, id est in puris mentibus fidelium reservandos, ut variis Sanctorum exemplis, quasi calceamentis comedentium Agnum Paschalem, pedes munirentur, & qui nudis & duris funibus c præceptorum, si soli essent, forsitan læderentur; adjunctis pannis veteribus, id est veterum Patrum operibus, facilius de lacu cum Jeremia traherentur. Multi enim incitantur exemplis, qui non moventur præceptis.

[2] [excitatus a Tolosano Episcopo,] Unde cum sanctus & venerabilis Pater, Ecclesiæ Tolosanæ Episcopus, a civitate sua ab hæreticis depulsus, ad partes Galliæ petiturus auxilium contra inimicos fidei devenisset, & tandem usque in Episcopatum Leodii, quasi tractus odore & fama quorumdam, Deo in vera humilitate militantium, descendisset; non cessabat admirari fidem & devotionem, maxime sanctarum mulierum, quæ summo desiderio & reverentia Christi Ecclesiam & sanctæ Ecclesiæ Sacramenta venerabantur: quæ in partibus suis fere ab omnibus vel penitus abjiciebantur, vel parvipendebantur: valdeque desiderabat ut quædam quæ vidit & audivit, ne perirent, tamquam fragmenta colligerentur. Scis etenim Pater sancte, Pastor Tolosane, [admirat virtutem Leodiensium,] imo totius ecclesiæ Christi, in diebus nostris columna fortitudinis (ad te enim mihi sermo est, quo præcipiente & de negligentia me redarguente, præsens opusculum ausus sum attentare) nosti, inquam, quod cum venires ad partes nostras, jam tibi visum est esse quasi in terra promissionis. Te enim narrante audivi, quod reliqueras Ægyptum in partibus tuis, & transiens per desertum, terram promissionis in partibus Leodii invenisti. Cum enim in partibus tuis, multos de partibus nostris Cruce signatos, contra hæreticos fide ferventes, in tribulatione miram patientiam habentes, in operibus misericordiæ abundantes, cognovisses; imo (sicut mihi dixisti) quasdam mulieres magis pro uno veniali lugentes, quam homines in partibus tuis pro mille mortalibus, mirareris; veniens ad partes nostras, sicut audivisti, sic vidisti, ut imo plusquam audivisti; itaque vix posses credere, nisi fide oculata per experientiam cognovisses.

[3] Vidisti enim (& gavisus es) in hortis liliorum Domini multas sanctarum Virginum in diversis locis catervas, quæ spretis pro Christo carnalibus illecebris, contemptis etiam amore regni cælestis hujus mundi divitiis, [potissimum Virginum,] in paupertate & humilitate Sponso cælesti adhærentes, labore manuum tenuem victum quærebant, licet parentes earum multis divitiis abundarent. Ipsæ tamen obliviscentes populum suum & domum patris sui, malebant angustias & paupertatem sustinere, quam male acquisitis divitiis abundare, vel inter pomposos seculares cum periculo remanere. Vidisti (& gavisus es) sanctas & Deo servientes matronas, quanto zelo juvencularum pudicitiam conservarent, & eas in honesto proposito, ut solum cælestem Sponsum desiderarent, salutaribus monitis instruerent. Ipsæ etiam viduæ in jejuniis & orationibus, [viduarum,] in vigiliis & labore manuum, in lacrymis & obsecrationibus, Domino servientes, sicut maritis suis prius placere nitebantur in carne, imo ita amplius Sponso cælesti placere studebant in spiritu; frequenter ad memoriam revocantes illud Apostoli: Vidua, quæ in deliciis vivit, mortua est: & quod sanctæ viduæ, quæ Sanctorum necessitatibus communicant, quæ pedes pauperum lavant, quæ hospitalitatem sectantur, quæ operibus misericordiæ insistunt, fructum sexagesimum promerentur. [1 Tim. 5. 6] Vidisti (& gavisus es) sanctas etiam mulieres, [& matronarum conjugatarū,] in matrimonio Domino servientes devote, filios suos in timore Dei erudientes, honestas nuptias & thorum immaculatum custodientes, ad tempus orationi vacantes, & post in idipsum cum timore Dei revertentes, ne tentarentur a Satana: multæ enim ex maritorum consensu a licitis amplexibus abstinentes, cœlibem, & vere Angelicam vitam ducentes, tanto majori corona dignæ sunt, quanto in igne positæ non arserunt.

[4] Vidisti etiam & admiratus es, imo valde detestatus, [& detestato eis detrahentes:] quosdam impudicos & totius religionis inimicos homines, prædictarum mulierum religionem malitiose infamantes, & canina rabie contra mores sibi contrarios oblatrantes: & cum non haberent amplius quod facerent, nova nomina contra eos fingebant, sicut Judæi Christum Samaritanum & Christianos Galilæos appellabant. Nec mirum: Ægyptii enim abominabantur oves: & homines tenebrosi & malitiosi innocentium simplicitatem derident, inter potus & epulas, inter ebrietates & crapulas vitam abstinentium lacerantes. [quæ interim erant stabiles in fide,] Unde cum quidam Sanctus adhuc, de S. Bernardi Monachis in Abbatia, quæ dicitur d Alna, Domino militaret, & ex simplicitate dubitaret, cujusmodi essent homines & mulieres, qui quibusdam novis nominibus a malitiosis appellarentur; hujusmodi responsum in oratione accepit a Spiritu sancto: Invenientur in fide stabiles & in operibus efficaces. Ex tunc senex ille tanta dilectione illis adhæsit, quod non poterat sustinere, quod aliquis coram se malum diceret de eis. [patientes in persecutionibus:] Ipsæ autem mirabili patientia opprobria sustinuerunt & persecutiones, frequenter ad memoriam reducentes illud Euangelicum; Si de mundo essetis, mundus quod suum erat diligeret. [Joan. 15] Et iterum: Non est servus major Domino suo: si me persecuti sunt, & vos persequentur.

[5] Sed quoniam scriptum est, A fructibus eorum cognoscetis eos; quæ vere Deo adhæserint, in e vastatione civitatis Leodiensis satis compertum est. [Matth. 7] Quæ enim ad ecclesias confugere non poterant, [& in vastatione Leodiensi eligentes mori potius quam violari,] in fluvium se projiciebant, magis eligentes mori, quam damnum castitatis incurrere. Quædam etiam in stercorarias sentinas prosilientes, malebant extingui fœtore quam spoliari virginitate. Ita tamen clemens Sponsus dignatus est Sponsis suis providere, quod in tanta multitudine non est inventa aliqua, quæ mortem corporis vel detrimentum incurreret castitatis. [a Deo conservabantur:] Cum autem una sanctarum mulierum periculose laboraret in flumine, duo ex hostibus cum navicula ad eam venientes, eam in navim traxerunt, ut ei turpiter commiscerentur. Sed quid egit casta inter leones, agna inter lupos, columba inter ancipitres? Maluit iterum fluvio submergi, quam corrumpi: a navi prosilivit inter undas: cumque navis ex impetu salientis mergeretur, simul illi duo mersi perierunt, illa autem per gratiam Dei, sine damno corporis & animæ, obsequente fluvio ad ripam pervenit. Mirandis plus miranda succedunt. Cum diuturna & intolerabilis f fames, per triennium, in regno Franciæ & in magna imperii parte adeo invaluisset, ut homines & mulieres passim per villas & agros fame morerentur; illi etiam, [item in diuturna fame,] qui prius divites fuerant, publice mendicare & fame perire cogerentur; non est inventa in tanta multitudine sanctarum mulierum, in toto Leodiensi Episcopatu, licet prius omnia pro Christo reliquissent, aliqua, quæ vel fame moreretur, vel publice mendicare cogeretur. Sed jam ad personas singulares & singularia miracula descendamus. Testem invoco sanctitatem tuam; oculis enim tuis vidisti mirabilem Dei operationem, & in diversis personis divisiones gratiarum. g

[6] Aliqua enim a Domino, te certissime probante, tantam gratiam accepit, ut peccata hominum, [earumque alicui peccata occulta revelabantur:] quæ per veram Confessionem tecta non erant, in multis personis perciperet: & dum multis peccata occulta nuntiaret, multos ad Confessionem invitans, causa salutis eorum post Deum extitit. Aliquas etiam vidisti mulieres, tam speciali & mirabili in Deum amoris affectione resolutas, [aliæ amore languebant] ut præ desiderio languerent, nec a lecto per multos annos, nisi raro surgere possent; nullam aliam causam infirmitatis habentes nisi illum, cujus desiderio animæ earum liquefactæ, cum Domino suaviter quiescentes, quanto spiritu confortabantur, tanto corpore infirmabantur; clamantes corde, licet aliud præ verecundia ore dissimularent, Fulcite me floribus, stipate me malis, quia amore langueo. [Cant. 2] Alicujus etiam mirabiliter & sensibiliter, dum anima præ amoris magnitudine liquifieret, genæ corporales attenuatæ resolvebantur. Multis etiam ex favo spiritualis dulcedinis in corde, [aut spirituali gustu abundabāt] redundabat mellis sapor sensibiliter in ore, dulces lacrymas eliciens, & mentem in devotione conservans. Quædam autem tantam lacrymarum gratiam perceperat, [& lacrymarum copia] ut quoties Deus erat in corde per cogitationem, lacrymarum rivulus ab oculis fluebat per devotionem, ita ut lacrymarum vestigia in genis ex consuetudine fluendi apparerent: quæ tamen caput non evacuabant, sed quadam plenitudine mentem refovebant, spiritum suavi unctione dulcorabant, corpus etiam mirabiliter recreabant, & sancto fluminis impetu totam Dei civitatem lætificabant.

[7] Aliæ vero extra se tanta spiritus ebrietate rapiebantur, [extaticæ aliæ,] quod in illo sancto silentio fere per totum diem quiescentes, dum esset Rex in accubitu suo, non erat eis vox neque sensus ad aliqua exteriora; pax enim Dei ita exuperabat & sepeliebat sensus earum, quod ad nullum clamorem evigilare poterant; nullam penitus læsionem corporalem, etiamsi vehementer pungerentur, sentirent. Aliquam vidi, quæ fere triginta annis a Sponso suo tanto zelo in claustro custodiebatur, [quædam 30 annis reclusæ,] quod extra claustrum nullus ei posset esse egressus, etiamsi mille homines eam per manus trahere niterentur. Multoties enim exire conabatur, quibusdam etiam eam trahentibus: sed frustra, quia citius rumperetur. Vidi aliam, quæ dum extra se frequenter quinque & viginti vicibus in die raperetur; quæ etiam me præsente plusquam septies, ut credo, rapta est; in quocumque statu inveniebatur, in eo donec reverteretur immobilis permanebat: nec tamen, quantumcumque inclinaretur, familiari spiritu ipsum sustentante, cadebat. Manus ejus quandoque in aëre dependebat immobilis secundum dispositionem in qua inventa fuerat: quæ dum ad se reverteretur, tanto gaudio replebatur, quod, reliquiis cogitationum diem festum agentibus, gaudium interius plausu corporali cogeretur ostendere, sicut David coram arca saliendo, juxta illud: Cor meum & caro mea exultaverunt in Deum verum. [Psal. 83. 3]

[8] [aliæ ex Eucharistia reficiebantur:] Quædam vero in perceptione illius panis, qui de cælo descendit, non solum refectionem in corde, sed dulciorem super mel & favum sensibilem consolationem percipiebant in ore, dum carnes veri Agni a faucibus cordis, quas replebant, usque ad fauces corporis mirabili sapore redundabant. Quædam autem tanto desiderio post odorem tanti Sacramenti currebant, quod nullo modo eo diu carere sustinebant, nullam consolationem vel requiem suscipientes, sed penitus in languore deficientes, nisi suavitate cibi illius animæ earum frequenter vegetarentur. Erubescant infideles hæretici, qui cibi hujus suavitatem nec fide nec corde percipiunt. Novi autem quamdam inter sanctas mulieres, quæ dum vehementer veri Agni carnibus refici desideraret, ipse verus Agnus, non diutius eam languere sustinens, seipsum illi obtulit, & sic refecta convaluit. Vidi etiam h aliam, circa quam tam mirabiliter operatus est Dominus, quod cum diu mortua jacuisset, antequam in terra corpus ejus sepeliretur, anima ad corpus revertente revixit; [una reviviscens miras pœnitentias agit.] & a Domino obtinuit, ut in hoc seculo vivens in corpore, purgatorium sustineret. Unde longo tempore ita mirabiliter a Domino afflicta est, ut quandoque se volutaret in ignem, & quandoque in hieme in aqua glaciali diu moraretur, quandoque etiam sepulcra mortuorum intrare cogeretur. Tandem in tanta post peractam pœnitentiam vixit pace, & tantam a Domino gratiam promeruit, ut multoties rapta in spiritu, animas defunctorum usque in purgatorium, vel per purgatorium sine aliqua læsione usque ad superna regna conduceret.

[9] Sed quid opus est in diversis diversas & mirabiles gratiarum varietates enarrare? cum in una pretiosa & præexcellente margarita omnium fere gratiarum inveniam plenitudinem, quæ inter alias, tamquam carbunculus inter alios lapides, tamquam sol inter stellas mirabiliter resplenduit: cujus fama, minor rei veritate, [Admirandam præ ceteris B. Mariæ virtutem scribit Auctor,] ad partes nostras specialiter te adduxit: cujus virtutem, in primo ingressu ad eam, in te mirabiliter expertus es. Cum enim jam fere per quadraginta dies nihil penitus manducans, beatum transitum suum jam propinquum cum desiderio & mentis hilaritate expectasset, & vitæ ejus multa mirabilia vidisses; quanto potuisti affectu rogasti me, ut Vitam ejus, priusquam ad Dominum transiret, in scriptum redigerem; utpote qui ejus familiaris extiteram, & multa de virtutibus ejus memoriæ commendassem; & non solum ejus Vitam, sed etiam aliarum sanctarum Mulierum, in quibus mirabiliter Dominus in partibus Leodii operatur. Licet autem tu diceres valde tibi & aliis multis esse commodum, si contra hæreticos provinciæ tuæ, ea quæ Deus in Sanctis modernis in diebus nostris operatur, in publicum posses prædicare; ego tamen non acquievi, earum quæ adhuc vivunt, virtutes & opera scripto commendare, quia nullo modo sustinerent.

[10] Ne tamen penitus inobediens tuæ Sanctitati videar extitisse, orationibus tuis adjutus, desiderio tuo compulsus, multorum etiam legentium utilitate incitatus, præsens opus aggredior; ut sarmenta cum Apostolo colligam, quibus & me & alios calefaciam; licet non dubitem me a serpente morderi cum Apostolo. [Act. 28. 3] Sed nec ille læsus est a serpente, nec ego morsibus detrahentium damnum aliquod incurrere pertimesco, licet enim animalis homo non percipiat quæ spiritus Dei sunt; propter animalem multorum invidiam tamen, ab incepto ob multorum utilitatem proposito non desistam. Sunt enim quidam animales, spiritum Dei non habentes, apud semetipsos prudentes, qui nihil volunt percipere, nisi quod humana ratione possunt convincere: quæcumque vero non intelligunt, derident & despiciunt. [1 Thes. 5. 19] Contra quos ait Apostolus: Spiritum nolite extinguere, prophetias nolite spernere. Ipsi vero spiritum quantum in se est extinguunt, & prophetias spernunt: quia spirituales quosque, quasi insanos vel idiotas despiciunt; & prophetias! sive Sanctorum revelationes, tamquam phantasmata vel somniorum illusiones reputant. [Isai. 59] Manus autem Domini non est abbreviata; nec fuit aliquando tempus ab initio, in quo Spiritus sanctus in Sanctis suis non operaretur mirabiliter, vel manifeste vel occulte: unguentum enim, quod descendit a capite in barbam, & a barba in oram vestimenti, etiam usque ad fimbriam, id est ad Sanctos ultimi temporis, descendit. [Psal. 132. 2]

[11] Nos igitur, quæ vidimus & novimus, & ex magna parte per experientiam didicimus, ad honorem Dei & ancillæ ejus, & amicorum ejusdem ancillæ Christi consolationem, [idque ex certa scientia.] pauca de multis referemus. Non enim omnia vitæ ejus mirabilia colligere valemus, cum per multos annos, quibus devote Domino & fideliter servivit, vix aliqua dies vel nox præterierit, quin aliquam a Deo aut ejus Angelis, vel Sanctis cælestibus, cum quibus tota fere ejus erat conversatio, habuerit visitationem. Ut autem facilius in tanta rerum varietate, quod quæsierit lector inveniat; singulis subsequentibus capitulis per ordinem digestis, titulos annotavi, quibus quasi quibusdam clavibus, intellectus ad sequentia referetur; & omni confusione remota lectoris animus, tamquam stellis interlucentibus, illustretur. i

ANNOTATA G. H.

Quomodo passim Vitæ Patrum omnes aut pleræque per errorem tribuantur S. Hieronymo, late exponit Rosweydus in Prolegomenis ad Vitas Patrum §. 8 & latius ad ejus Vitam poterit probari 30 Septembris.

b Acta S. Gregorii dedimus 12 Martii.

c Rubeæ-vallis peccatorum, minus recte ut apparet.

d Alna ad Sabim flumen cœnobium, seculo 8 a. S. Landelino constructum, uti ad hujus Vitam 15 Junii dictum: quod anno 1144 ad Canonicos S. Augustini translatum, anno 1148 S. Bernardo & Ordini Cisterciensi est traditum. Hujus cœnobii, post susceptum Ordinem Cisterciensem, aliquot illustres & sanctitate conspicuos viros in Menologio Cisterciensi recenset Henriquez.

e Videtur intelligi deprædatio urbis, anno 1212 facta, & tomo 2 Gestorum Leodiensium ab Ægidio Aureæ-vallis Monacho descripta cap. 102, passimque ab aliis.

f Hanc famem fuisse anno 1224, ex Chronico Hirsaugiensi & hoc Prologo, deducit Fisen, in historia Leodiensi lib. 12 num. 30.

g Mss. Oigniac. & Rub. val. Aliquis. Utinam vero Auctor aliquarum nomina suggessisset! Videntur ex his tacite indicari, B. Juliana Corneliensis, cujus Acta dedimus 5 Aprilis, B. Ida Lovaniensis, a nobis relata 13 Aprilis, & similes. Forte etiam B. Ludgardis, cujus Acta illustravimus ad 16 Junii. Ivetta Reclusa Huji de qua 13 Januarii.

h Hæc est Christina Mirabilis, cujus Vitam scripsit Thomas Cantipratanus, ideo a Surio huic subjunctam; de qua cum alia S. Christina Molanus, Miræus aliique agunt 24 Julii.

i Trithemius Jacobo adscribit librum de sanctis Mulieribus Leodiensibus, quem existimo hunc Prologum esse, & aliud nihil. Hoc enim satis clare indicatur in Appendice post supplementum ubi dicitur, quod cum Vita S. Mariæ, de sanctis feminis, quæ suo tempore in partibus Leodiensium abundabant, multa bona conscripsit, ac earum detractores acriter reprehendit: quod huic Prologo ex parte quadrat.

LIBER I.
Exterior vitæ conversatio, ac plena ad Deum conversio.

Capitula.

I De pueritia.	11
II De matrimonio ejus	12
III De conversione mariti ejus, & quod renuntiantes omnia caste vixerunt.	13
IV De contemptu & persecutione consanguineorum.	15
V De compunctione & lacrymis ejus.	16
VI De Confessione ejus.	19
VII De pœnitentia & satisfactione ejus.	21
VIII De jejunio ejus.	23
IX De oratione ejus.	26
X De vigiliis & somno ejus.	33
XI De vestibus & habitu corporis ejus.	37
XII De labore manuum ejus.	38
XIII De gestu & compositione vultus & aliorum membrorum ejus.	39

CAPUT I.
Pueritia, matrimonium, continentia, persecutio, compunctio.

CAP. I.

[11] Fuit in Episcopatu Leodiensi in villa, quæ dicitur a Nivella, juvencula quædam, vita & nomine b gratiosa Maria: quæ [non] mediocribus orta parentibus, [Nivellæ nata,] licet divitiis & multis bonis temporalibus abundaret, numquam tamen ejus animum bona transitoria ab annis puerilibus allexerunt. Ita enim fere ex utero projecta est in Domino, quod numquam vel raro, [in pueritia evitat levitatem,] sicut mos est puellarum, cum ludentibus miscuit se, neque cum iis quæ in levitate ambulabant participem se præbuit; conservans animam suam ab omni concupiscentia & vanitate; jam divino auspicio præsignans in pueritia, qualis futura esset in provecta ætate. Unde frequenter adhuc in pueritia, [nocte orat:] ante lectum nocte genua flectebat; & quasdam orationes, quas didicerat, quasi primitias vitæ Domino offerebat. Adeo enim ab infantia cum ea crevit miseratio & pietas, & quasi naturali affectione religionem diligebat; quod cum Cisterciensis Ordinis, ante domum patris sui, Fratres aliquando pertransirent, illa suspiciens & admirans religionis habitum, furtim sequebatur; & cum non haberet amplius quod faceret, pedes suos Conversorum vel Monachorum passibus præ desiderio infigebat. Cum autem parentes ejus, [vestes cultiores respuit.] sicut mos est secularium, vestibus eam delicatis & cultis ornare voluissent; ipsa contristata respuebat; acsi naturaliter ejus animo impressum legeretur, quod ait Petrus Apostolus de mulieribus, Quarum non sit extrinsecus capillatura aut circumdatio auri, ac indumentorum aut vestimentorum cultus: & Paulus Apostolus: Non in tortis crinibus, ac auro ac margaritis vel veste pretiosa. [1 Pet. 3. 3, 1 Tim. 2. 9] Unde parentes ejus videntes, & puellulam deridentes, dicebant; Cujusmodi erit filia nostra?

CAP. II.

[12] Felicibus igitur actibus ejus invidentes, cum esset annorum quatuordecim, eam juveni cuidam matrimonio conjunxerunt. Tunc vero a parentibus remota, [In matrimonio vitam degit præ nimio rigore] in tantum fervoris excessum accensa est, tanta pugna corpus suum castigabat, & in servitutem redigebat; quod frequenter, cum magna parte noctis manibus suis laborasset, post laborem diutissime orabat: residuum vero noctis, quoties ei licebat, supra furtivos asseres, quos in extremitate lectuli absconderat, cum modico somno transibat. Et quia potestatem proprii corporis aperte non habebat, chordam asperrimam, qua vehementer stringebatur, sub camisia clam portabat. Nec hoc dixero ut excessum commendem, sed ut fervorem ostendam. In iis autem & multis aliis, quæ privilegio gratiæ operata est, attendat lector discretus, quod paucorum privilegia non faciunt legem communem. [mirandam magis quā imitandam.] Ejus virtutes imitemur; opera vero virtutum ejus, sine privato privilegio imitari non possumus. Licet enim corpus spiritui servire cogendum sit, licet stigmata Domini nostri Jesu Christi in nostro corpore ferre debeamus; scimus tamen quod honor Regis judicium diligit, nec placet Domino sacrificium de rapina pauperis. Non enim pauperi carni subtrahenda sunt necessaria, sed reprimenda sunt vitia. Quod ergo quosdam Sanctos ex familiari consilio Spiritus sancti fecisse legimus, admiremur potius quam imitemur.

CAP. III

[13] Cum autem non multo tempore cum marito suo, [Interim a Deo inspiratus vir,] Ioanne nomine, in matrimonio sic vixisset; respexit Dominus humulitatem ancillæ suæ, exaudivitque lacrymas supplicantis. Nam quam prius habuit ut uxorem, inspiratus est Ioannes, et Mariam habere commendatam. Casto castam [Dominus] commendavit ancillam; ut in solatium haberet custodem, & ut liberius Domino serviret, fidelem ei reliquit provisorem; & qui prius naturali quadam spiritus suavitate sancto conjugis suæ proposito, sicut mos est aliorum virorum, non contradicebat, sed satis benigne laboribus ejus compatiens sustinebat; [eligit vivere cum ea in continentia.] visitatus est a Domino, ut non solum cœlibem & vere Angelicam vitam continendo promereretur; sed sociam suam in sancto proposito & sancta religione imitaretur, omnia pro Christo pauperibus erogando.

[14] Quanto autem affectu carnali ab ea divisus est, [Represso ætatis fervore,] tanto magis matrimonii spiritualis nexu ei per dilectionem conjunctus est. Unde & ancillæ suæ Dominus postea in visione apparens promisit, ut socium suum, quasi reparato matrimonio, ei redderet in cælis, qui castitatis amore a carnali commercio se subtraxerat in terris. Erubescant & paveant infelices, extra matrimonium illicitis sese commixtionibus polluentes; cum ii ambo beati juvenes, a licitis amplexibus pro Domino abstinentes, adolescentiæ ferventis impetum fervore religionis superaverunt. Ignem igne extinxerunt, & coronas triumphales meruerunt: quibus dedit Dominus in domo sua & in muris suis locum, & nomen melius a filiis & filiabus, dum beatorum Martyrum more in igne non ardentes; juxta voluptatum copiam, [leprosorum ministerio se addicūt,] propriam voluntatem mactantes; juxta fluvium sitientes; inter epulas esurientes, carnes suas clavis timoris Domini confixerunt; imo sese pro Domino penitus abjicientes, leprosis quibusdam juxta Nivellam, in loco qui dicitur c Willambroc, pro Domino aliquanto tempore servierunt.

CAP. IV

CAP. V

[15] Videbant dæmones & invidebant: videbant seculares & consanguinei, [a consanguineis contempti,] & dentibus contra eos frendebant; & quos prius venerabantur divites, contemnebant & irridebant pro Christo factos pauperes: viles & abjecti pro Domino habiti sunt, & opprobria exprobrantium Domino super eos ceciderunt. Ne timeas, ancilla Christi, postposito tibi gaudio & honore seculari: ad Crucis contumelias, cum Christo tuo, Sponso tuo accede: bonum est tibi abjectam esse in domo Domini, magis quam habitare in tabernaculis peccatorum. Amisisti gratiam cognatorum, Christi gratiam invenisti. Amisisti consanguineorum amorem, [Deo placent.] nequaquam: numquam enim te dilexerunt, sed tua: ut enim muscæ mel, cadavera lupi; sic prædam sequitur ista turba, non hominem. Bonus es, Domine, spirantibus in te, verus es expectantibus te. Ancilla tua regnum mundi & omnem ornatum ejus propter amorem tuum contempsit: tu vero centuplum reddidisti ei in hoc seculo, & vitam æternam in futuro. Intueamur enim quantis virtutum gemmis, tamquam vas auri solidum omni lapide pretioso ornatum, amicam tuam pretiosam exornasti: quantis miraculis illam, abjectam & irrisam a secularibus decorasti.

[16] [Meditans passionem Christi Maria,] Principium conversionis ejus ad te, primitiæ dilectionis, Crux tua, passio tua fuit. Audivit auditum tuum & timuit, consideravit opera tua & expavit. Dum enim quadam die, præventa & visitata a te, beneficia, quæ tu in carne humano generi clemens exhibuisti, consideraret; tantam compunctionis gratiam, tantam lacrymarum copiam, in torculari tuæ Crucis expressam, [lacrymis obruitur:] in passione tua adinvenit, quod vestigia ejus per ecclesiam, lacrymæ super pavimentum copiose defluentes ostendebant. Unde longo tempore post hanc ejus visitationem, nec Crucis imaginem intueri, nec loqui, vel alios loquentes audire poterat de passione Christi, quin ex defectu cordis in extasim laberetur. Unde ut dolorem aliquando temperaret, & fluvium lacrymarum cohiberet; relicta humanitate, ad Christi divinitatem & majestatem animum attollebat, ut in ejus impassibilitate reperiret consolationem. Sed unde fluminis impetum restringere conabatur, inde mirabiliter impetus major lacrymarum oriebatur. Nam cum attenderet quantus fuit, qui tam abjecta pro nobis sustinuit; rursus dolor renovabatur, novisque lacrymis anima ejus dulci compunctione innovabatur.

[17] Quadam autem die ante Parasceven, cum jam imminente Christi passione majori lacrymarum imbre, cum suspiriis & singultibus, [admonita a Sacerdote ut eas cohiberet,] se cum Domino mactare inchoasset; quidam de Sacerdotibus ecclesiæ eam ut oraret cum silentio, & lacrymas cohiberet, quasi blande increpando hortabatur. Illa vero sicut verecunda semper erat, & omnibus columbina simplicitate obedire satagebat; impossibilitatis suæ conscia, egressa clam ab ecclesia, in loco secreto & ab omnibus remoto se abscondit, impetravitque a Domino cum lacrymis, ut prædicto Sacerdoti ostenderet, quia non est in homine lacrymarum impetum retinere, quando flante spiritu vehementi fluunt aquæ. Cum igitur Sacerdos ille die eodem Missam celebraret, aperuit Dominus, & non fuit qui clauderet; emisit aquas, & subverterunt terram. Tanto enim lacrymarum diluvio submersus est spiritus ejus, [easdem ipsi quoque impetrat.] quod fere suffocatus est: quantoque reprimere impetum conabatur, tanto magis lacrymarum imbre, non solum ipse, sed & liber & altaris linteamina rigabantur. Quid ageret ille improvidus? ille ancillæ Christi increpator? per experientiam cum rubore didicit, quod prius per humilitatem & compassionem cognoscere non voluit. Post singultus multos, multa inordinate & cum interruptione pronuntians, a naufragio tandem vix evasit; & qui vidit & cognovit, testimonium perhibuit. Tunc vero longo tempore post Missæ completionem, ancilla Christi revertens, miro modo acsi præsens adfuisset, quæcumque acciderunt Sacerdoti improperando retulit: Nunc, inquit, per experientiam didicisti, quod non est in homine impetum spiritus Austro flante retinere.

[18] Cum autem per dies & noctes continue exitus aquarum deducerent oculi ejus, & lacrymæ ejus non solum in maxillis ejus: [neque ullā ex illis noxam patitur.] sed ne in ecclesiæ pavimento lutum ex lacrymis relinquerent, lineo quo caput tegebat panno excipiebatur. Multis talibus utebatur velaminibus, quæ frequenter permutare oportebat, dum siccum humido succedebat. Dum vero compatiens affectu, post longa jejunia, post multas vigilias, post tantas lacrymarum inundationes, quærerem, utrum exinanito (ut fieri solet) capite aliquam sentiret læsionem vel dolorem; Hæ, inquit, lacrymæ sunt refectio mea, hæ sunt mihi panes die ac nocte; quæ caput non affligunt, sed mentem pascunt; nullo dolore torquent, sed animam quadam serenitate exhilarant; non cerebrum evacuant, sed animam satietate replent, & suavi quadam unctione mulcent; dum per violentiam non extorquentur, sed sponte a Domino propinantur.

ANNOTATA G. H. & D. P.

a Nivella olim in Leodiensi, nunc Namurcensi diœcesi, de qua egimus 17 Martii ad Vitam S. Gertrudis, ibidem Abbatissæ. Ibi etiamnum monstratur domus, in qua nata est; nuperque curatum intelligimus, ut effigies Mariæ præ foribus poneretur.

b Aliqua Mss. gloriosa.

c Ms. Miræi minus recte Willebruc hinc Maria de Willambrouc dicta. Hic autem locus num. 44 dicitur esse juxta Nivellam, etsi eum tabulæ nullæ exprimant: imo ex num. 67 constat, inde Oigniacum eunti fuisse transeundum per medium Nivellæ. Hodie illic aliud superest nihil, quam unius pauperis villici tugurium.

CAPUT II.
Confessio, satisfactio, jejunia.

CAP. VI

[19] Jam vero de Confessione ejus post compunctionem breviter videamus. Deum testem invoco, [Vivens absque graviori peccato,] numquam in tota ejus vita seu conversatione vel unum percipere potui peccatum mortale. Quodsi forte aliquod modicum veniale sibi commisisse videretur, cum tanto cordis dolore, cum tanta verecundia & rubore, cum tanta contritione ostendebat se Sacerdoti, quod plerumque ex vehementi cordis anxietate, more parturientis cogebatur proclamare: licet sic etiam a modicis & venialibus sibi caveret, quod plerumque per quindecim dies nec unam inordinatam cogitationem in corde suo posset reperire. Et quoniam bonarum mentium est, ibi culpam agnoscere, ubi culpa non est; Sacerdotum pedibus frequenter advoluta, quædam cum lacrymis accusando se confitebatur, in quibus a risu vix abstinere valebamus, [ob minutissima errata valde dolet:] veluti quædam verba puerilia, quæ in pueritia se otiose dixisse recolendo dolebat.

[20] Postquam vero evacuaverat quæ sunt puerilia; cum tanto timore animam suam, cum tanta diligentia sensus suos, & cor suum cum tanta puritate custodire satagebat semper præ oculis habens, Qui modica negligit, paulatim decidit. [Eccl. 19. 1] Quia nec verbum otiosum, nec inordinatum aspectum, nec inhonestum corporis habitum, nec visum immoderatum, nec gestum corporis indecentem vel inordinatum, numquam aut raro in ea possemus advertere; licet plerumque ex immenso cordis ejus gaudio, dum seipsam vix posset capere, cum modico excessu exhilarata facie, exteriori gestu corporis, cordis jubilum ostendere cogeretur; vel in risum modestum ex cordis serenitate exeundo, vel aliquam ex amicis suis advenientibus, cum modico & pudico amplexu, affluentia benignitatis excipiendo; vel Sacerdotis alicujus manus ac pedes ex intensa devotione osculando. Quæ tamen ad se quasi post quamdam mentis ebrietatem reversa, dum actus suos omnes districte recolendo in vespere computaret; si se vel in minimo excessisse modum perpenderet, cum admirabili cordis contritione facta Confessione seipsam puniebat; ibi frequenter trepidans, ubi timor nullus erat. In hoc solo, [eaque crebro confitetur:] pigritiæ nostræ solatium quærentes, eam quandoque reprehendebamus; quod frequentius quam volebamus, modica prædicta confiteretur.

CAP. VII

[21] Nunc autem post ejus Confessionem quanta & quam mirabili pœnitentia corpus suum Domino immolaret, subjungamus; quantaque dilectione & mirabili delectione, Crucem Christi amplexando, cruciaretur in carne, videamus. Illam primam a scholarium Jesu Christi lectionem, illud primum Euangelicæ disciplinæ documentum; Qui vult venire post me, abneget semetipsum, & tollat Crucem suam, & sequatur me; frequenter in corde revolvebat; & iis quasi tribus passibus Christum sequi satagebat. [Luc. 9. 23] [perfecte abrenuntiat sibi ipsi & rebus omnibus:] Non solum enim aliena abnegaverat, nihil alienum cupiendo: non solum sua, omnibus renuntiando; non tantum corpus, affligendo; sed semetipsam propriæ voluntati penitus abrenuntiando. Seipsam abnegaverat, alterius voluntati per obedientiam se subjiciendo; Crucem tollebat, corpus suum per abstinentiam castigando; Christum imitabatur, seipsam per humilitatem abjiciendo.

[22] Adeo autem gustato spiritu desipiebat ei omnis delectatio carnalis; quod dum aliquando ad memoriam reduceret, quia post quamdam gravissimam quam habuit ægritudinem, carnibus & modico vino temperato qua ex necessitate uti coacta est; ex quadam præteritæ delectationis abominatione sese affligendo, requiem non habuit in spiritu suo, donec præteritas, qualescumque delicias, carnis suæ cruciatu mirabiliter recompensaret. Fervore enim spiritus quasi inebriata, [ex fervore spiritus cruciat carnem.] præ dulcedine Agni Paschalis carnes suas fastidiens; frustra non modica cum cultello resecavit, quæ præ verecundia in terra abscondit: & quia nimio amoris incendio inflammata carnis dolorem superavit, unum de Seraphin in hoc mentis excessu sibi adstantem aspexit. Loca vero vulnerum, cum corpus ejus in morte lavaretur, mulieres invenerunt, & admiratæ sunt: qui autem ex ejus confessione prædicta cognoverant, quid esset intellexerunt. Qui b Symeonis vermes ex vulneribus scaturientes; qui c B. Antonii ignem, quo pedes incendit, venerando admirantur; cur non etiam in sexu fragili tantam mulieris fortitudinem obstupescant, quæ caritate vulnerata, & Christi vulneribus vegetata, proprii corporis neglexit vulnera?

CAP. VIII

[23] Tanta jejunandi gratia Christi ancilla præcellebat, quod diebus illis, quibus ad recreationem corpusculi eam ad cœnam, [sub vesperam fere herbis & fructibus vescitur] tamquam ad medicinam, accedere oportebat; semel & modicum in die; in æstate, ad vesperam; in hieme, prima noctis hora manducabat. Vinum non bibebat: carnibus non utebatur, pisces vero numquam vel raro, & tunc minimos comedebat: fructibus arborum, herbis & leguminibus utcumque sustentabatur. Panem nigerrimum & asperrimum, de quo vix canes manducare poterant, longo tempore comedit; ita quod præ nimia d asperitate & duritia fauces ejus interius lacerabantur, & ex vulneribus sanguis eliciebatur, quem sanguinem Christi memoria dulcem sibi reddebat. [cum atro ac duro pane.] Vulneribus Christi vulnera ejus mulcebantur; & suavitate panis cælestis, asperrimi panis austeritas dulcorabatur. Quadam die, dum corpus comedendo reficeret, vidit hostem antiquum invidia tabescentem: & cum non haberet amplius quod faceret; insultabat ei, dicens: Ecce o gulosa, nimis imples te. Ipsa enim longis confecta jejuniis & coarctata, quandoque laborabat manducando; & modico cibo stomachum frigidum & constrictum, quasi cibaria respuentem, tumescere dolebat. Ipsa vero versutias & fraudes inimici cognoscens, qui libenter, quam timoratam sciebat, perturbaret, ut nimia abstinentia deficeret; tanto amplius eum deridendo comedere conabatur, quanto serpens venenosus magis inde torquebatur. Sive enim manducabat, sive jejunabat, omnia in gloriam Dei faciebat.

[24] Jejunavit autem tribus annis continuo in pane & aqua, [Sæpe pane & aqua victitans,] a festo sanctæ Crucis usque ad Pascha: nullum tamen inde valetudinis corporis, vel operis manuum sustinebat detrimentum. Cum autem in cellula sua infra ecclesiam, in vespere vel nocte, corpusculum pane modico & aqua solum reficeret; a principio benedictionis usque ad gratiarum actionem, quidam ex sanctis Angelis sobriæ cœnæ assistentes, [videt Angelos] coram ea quasi per scalam lucidam ascendebant & descendebant: ex quorum præsentia tantam habebat consolationem tantamque spiritus exultationem, quod omnem saporis suavitatem spiritualis refectio superabat. Sanctus autem Joannes Euangelista, [& S. Joannē Euangelistam:] quem miro diligebat affectu, dum cibum caperet, ad mensam ejus aliquando veniebat; in cujus præsentia ex affectu devotionis appetitus sensibilis ita evacuabatur, quod modicum cibum capere vix poterat. Corporales enim delicias, quas pro Christo sibi subtraxerat, Dominus recompensabat in mente, sicut scriptum est, Non in solo pane vivit homo. [Matth. 4.] In fortitudine autem hujus cibi plerumque diebus octo, quandoque vero undecim, scilicet ab Ascenscione Domini usque ad Adventum Spiritus sancti, nihil manducans vel bibens jejunabat: & miro modo nec caput aliquantulum dolebat, [multis diebus ab omni cibo abstinet:] nec propter hoc manuum laborem dimittebat. Non minus potens laboris, in ultimo die jejunii, quam in primo erat: nec si vellet iis diebus comedere, posset, donec sensualitas, quæ a spiritu quasi absorpta erat, ad seipsam, ut ita dicam, rediret. Quamdiu enim anima spirituali quadam refectione copiose exuberans ita plena erat, nullam cibi corporalis refectionem eam recipere permittebat.

[25] Aliquando etiam in suavi & beato silentio triginta quinque diebus cum Domino suaviter requiescens, [diebus 35 in silentio perseverat,] nullo corporali usa est cibo, nullumque verbum per dies aliquot penitus proferre poterat, nisi istud solummodo; Volo Corpus Domini nostri Jesu Christi: quo recepto, in silentio suo singulis diebus cum Domino permanebat. Sentiebat autem in diebus illis spiritum suum, quasi a corpore separatum, sic esse in corpore, acsi in luteo vasculo jaceret; corpus autem suum quasi luteum vestimentum circumdare, & vestire spiritum suum. Sic enim a sensibilibus abstracta, & super se in quodam excessu rapta. [non fert odorem carnis aut vini.] Tandem vero post quinque hebdomadas ad se revertens, aperuit os suum: & mirantibus circumstantibus locuta est, cibumque corporalem recepit. Post hæc vero longo tempore ei accidit, quod odores carnium ac frixuræ alicujus vel vini, nullo modo poterat sustinere, nisi quando post Corpus Christi vinum sumebat in ablutione: tunc sine aliquo gravamine & odorem sustinebat & saporem. Quando etiam per diversas villas transibat, dum iret ad quemdam Episcopum e, ut Sacramentum Confirmationis susciperet, nihil eam gravabant odores, quos prius sustinere non poterat.

ANNOTATA G. H. & D. P.

a Ms. Rub. & Oign. scholarum.

b Hic est Symeon Stylites, cujus Acta dedimus 5 Januarii; ubi etiam vermis e corpore decidens in unionem versus dicitur cap. 4.

c S. Antonius invocatur a laborantibus igne sacro; illius Vitam illustravimus ad 17 Januarii: non tamen de eo ibi legitur, quod sibi pedes ustulaverit; sed 13 Febr. in Vita S. Martiniani num. 8.

d Ms. Rubeæ vallis austeritate.

e Verosimiliter Cameracensem cui Nivellæ suberant.

CAPUT III.
Orationis assiduitas & efficacia etiam in dæmonibus pellendis.

CAP. IX

[26] Quanto autem corpus suum jejuniis macerabat, tanto spiritus liberior in orationibus pinguescebat. [Continuo Deum orat] Corpus jejunando attenuabatur, & anima magis in Domino confortabatur. Tantam enim & tam specialem a Domino obtinuit gratiam orandi, quod diebus ac noctibus invictum ab oratione spiritum numquam aut raro relaxabat. Sine intermissione enim orabat, vel corde tacito clamando ad Dominum, vel oris officio cordis exprimendo affectum. Ex altari enim cordis ejus adeo fumus aromatum continuo in conspectu Domini ascendebat; quod etiam dum operaretur manibus, dum manum suam mitteret ad fortia, & digiti ejus apprehenderent fusum, psalterium ante se positum habebat, ex quo Psalmos Domino suaviter eructabat; [etiam inter operandū:] quibus quasi quibusdam clavis cor suum, ne otiose vagaretur, mirabili quadam experientia Domino copulabat. Cum autem pro aliquo Dominum specialiter deprecaretur, ei in spiritu respondebat. Ex adipe enim devotionis spiritus ejus Domino conglutinatus, suaviter in oratione pinguescebat, cum eidem postulata Dominus concedebat: ex elevatione enim spiritus ejus vel depressione, utrum exaudiretur an non, plerumque deprehendebat.

[27] Aliquando autem pro defuncti cujusdam anima Domino preces offerebat: dictumque est ei, Ne a effundas orationem pro eo, quia reprobatus est a Domino. Vulnere enim b lethali transfixus, miserabiliter c mortuus erat in torneamento, & æternis incendiis mancipatus. Cum autem quadam die esset in cella sua, [orans pro mortuo intelligit esse damnatū,] juxta ecclesiam apud Oignies; vidit multitudinem manuum ante se, quasi supplicantium. Tunc admirans & ignorans quid hoc esset, [alias suas preces ab animabus Purgatorii expeti:] timore aliquantulum concussa, fugit ad ecclesiam. Altera die cum esset in cellula sua, vidit iterum easdem manus, & expavit: & cum rursus ad ecclesiam fugeret, manibus eam detinentibus retardabatur. Tunc illa ad ecclesiam quasi ad tabernaculum, ut Dominum consuleret, recurrens; rogavit Dominum, ut eam quid hujusmodi manus sibi vellent certificaret. Cui responsum est a Domino, quod defunctorum animæ, quæ torquentur in purgatorio, orationum suarum suffragia postularent; quibus quasi pretioso unguento dolores earum mulcebantur. Ipsa enim præ dulcedine contemplationis solitas orationes quandoque intermittebat, quandoque etiam nec os aperire valebat, nec de alio quam de Deo cogitare poterat.

[28] Solebat autem causa peregrinationis & orationis fere singulis annis ecclesiam B. Mariæ de d Heignes visitare, ubi magnam a beata Virgine recipiebat consolationem. [Ecclesiam visitat nudis pedibus, etiam hieme,] Erat autem illa ecclesia a loco suo per duo magna milliaria remota. Cum autem vehementius hiems inhorruisset, nudis pedibus sine aliqua sui læsione per gelu usque ad ecclesiam incedebat. Cumque una sola comitante ancilla viam, quæ valde distorta est & nemorosa, nescirent; lumine quodam eam præcedente, viamque ostendente, numquam errabat. Cum autem die illo nihil penitus manducaret, totaque nocte in ecclesia vigilaret; sequenti etiam die dum reverteretur, cibum usque ad vesperam non caperet; viam tamen sine aliqua difficultate, Angelis sanctis eam a dextris & a sinistris sustentantibus, peragebat. Angelis enim suis mandaverat Dominus, ut eam in omnibus viis suis custodirent; eamque in manibus, ne forte offenderet ad lapidem pedem suum, portarent. Dum vero aliquando in eadem via vehemens pluvia in nubibus immineret, nec haberet vestes pluviales, quibus inundationem aquarum susciperet; ipsa suspiciens vidit quasi quasdam stellas, sibi obsequendo pluviam retinentes, & sic tempore pluvioso penitus intacta remeavit. [& pluvia suspensa:]

[29] Aliquando autem, dum holocaustum ejus in orando solito pinguius fieret, & sicut adipe & pinguedine anima ejus repleretur, non poterat ab oratione cessare: unde per diem & noctem millies & centies flectendo genua beatam Virginem salutabat: [inter orandum genua millies flectit,] & hoc mirabile & inauditum e devotionis officium per dies quadraginta continabat. Primo sine intermissione in spiritu vehementi sexcentis vicibus genua flectebat: secundo totum psalterium super pedes stando legens, [etiam legendo totū Psalteriū,] per singulos psalmos flexis genibus beatæ Virginis Salutationem Angelicam offerebat: tertio vero, Austro flante vehementius, trecentis vicibus per singulas genuflectiones virga disciplinali se percutiendo, Deo & beatæ Virgini, [& corpus castigando.] prolixo martyrio seipsam immolabat: tribus autem ultimis percussionibus ad condimentum aliarum sanguinem copiosum eliciebat: tandem vero quinquagies flexis genibus simpliciter sacrificium consummabat. Hæc autem non humana virtute, sed Angelico præsidio eam sustentante & sublevante, peragebat. Virtutem orationum ejus quanta esset, experti sunt sæpe, [Magna in dæmonem potestate utens,] non solum homines ad succursum, sed dæmones ad cruciatum: quos adeo perurgebat, & quasi quibusdam funibus pertrahebat, quod ad eam precum suarum coacti incendio, venire compellebantur; quandoque in eam dentibus frendentes, quandoque quasi ululantes & de ea conquerentes, aliquando etiam quasi supplicantes. Dum enim aliquis ex ejus familiaribus aliqua tentatione vexaretur, non cessabat pretiosa Christi margarita, spiritu compassionis commota, donec orationum suarum pondere auctor nequitiæ obrueretur, [amicis tentatis subvenit:] & de manu fortiorum ejus pauper & inops eriperetur.

[30] Quidam autem ex amicorum suorum præcipuis, [decipientis sub specie boni] a dæmonio meridiano perambulante in tenebris, aliquando tanto periculosius, quanto subtilius tentabatur. Callidus enim ille inimicus, transfigurans se in Angelum lucis, quasi sub specie pietatis, in somnis prædicto amico suo familiariter apparebat; de quibusdam vitiis eum aliquando reprehendens, quædam etiam bona ut faceret fraudulenter admonens; promittens antitodum ut, latentius f subinserret venenum. Linguam mellitam serpens prius leniter exercebat, ut postea dentem figeret, & ad ultimum caudam ut chelydrus stringeret. Cum vero jam sibi fides tamquam veridico adhiberetur; tunc more sophistæ, inter aliqua vera, proditor ille falsum permiscere nitebatur, bonorum admixtione malum fraudulenter obumbrans. Tandem vero ad hoc pervenit ejus machinatio, [fraudem detegit,] quod Frater ille miserabilem incurrisset confusionem; nisi Christi ancilla, Spiritu sancto revelante, percepisset callidi sophistæ simulationem. Cumque diceret illa, quod non esset a Deo revelatio, sed nequam spiritus deceptio; ille econtra, spiritu suo, non Spiritus sancti respondebat: Cum enim tot bona mihi fecerit spiritus ille, tot etiam vera & futura prædixerit, nullo modo vult me decipere. Tunc illa ad solita orationum arma confugiens, [ipsumque cogit eam fateri.] pedes Domini fletibus rigavit, cælum precibus instanter pulsavit; nec requievit, donec impius ille cum gemitu magno & pudore, coram ea, cum oraret noctu in cella sua, adstitit. Illa vero eum cum quodam falso splendore intuens; Tu quis es, inquit, ac quod est nomen tuum? Ille vero, elato ut erat vultu, eam torvis oculis inspiciens; Ego sum, inquit quem tu, maledicta, precibus tuis compulisti venire ad te, meum enim amicum per violentiam aufers. Somnium est mihi nomen; nam & ego multis in somnis, & maxime Monachis & Religiosis, quasi Lucifer appareo; mihique obediunt, & meis consolationibus in elationem decidunt, tamquam dignos se reputantes, ut Angelicis & Divinis visitentur alloquiis. Amicum quoque meum, quem mihi abstulisti, secundum voluntatem meorum ab aliquo bono proposito deviassem. Quod ita eventu rei compertum est, nam ova aspidum rupta sunt, & maligni fraudulenta consilia postea manifeste aperta sunt.

[31] Erat autem quædam juvencula in g monasterio quodam Cisterciensis Ordinis, inter Sanctimoniales sub habitu religionis Domino serviens; [A spiritu blasphemiæ] cui serpens antiquus tanto magis invidebat, quanto in sexu fragili & ætate juvenili tam arduæ viæ propositum eam aggredi viderat. Cumque simplicem illam virginem, timoratam & humilem cognovisset; ut eam per pusillanimitatem & inordinatum timorem in desperationem dejiceret, blasphemiis & immundis cogitationibus innocentem virgunculam aggressus est. Illa vero, ut erat pavida & talibus non assueta, in primo cogitationis limine credebat se fidem amisisse, & longo tempore cum magno dolore restitit; tandem vero non sustinens, nullique vulnus cordis sui, [impulsam ad desperationem,] ut medicamentum reciperet, aperiens, ex pusillanimitate quasi in desperationem decidit. Adeo vero inimicus mentem ejus depresserat, quod nec Orationem Dominicam, nec Credo in Deum dicere poterat: peccata vero sua confiteri nolebat. Quodsi aliquando blanditiis vel minis aliqua quasi coacta confiteretur, nullo modo ad hoc induci poterat, ut indulgentiam a Domino postularet. Sacramentis ecclesiæ interesse non poterat; Corpus Christi recipere non volebat: seipsam ex perturbatione frequenter interficere tentabat; verbum Dei, & monita salutis spernebat; omne bonum ei in odium veniebat; multa verba blasphemiæ per os ejus diabolus evomebat. [neque a suis adjutam,] Cumque a piis ejus Sororibus multæ ad clementem Dominum pro ipsa funderentur orationes, columbam suam a faucibus diaboli nondum poterant extorquere, nec hoc dæmonii genus in jejunio & oratione statim poterant ejicere; non quia clemens Sponsus tot sanctarum Virginum pias preces sperneret; sed quia genus illud dæmonii atrocissimi spirituali ancillæ suæ reservaret superandum; quæ suarum orationum efficacia maxillas Leviathan perforaret, & ab ejus ore prædam potenter extraheret.

[32] Cum igitur ad ancillam Christi juvencula illa adduceretur; illa, ut erat spiritu compassionis & melle spiritualis dulcedinis affluens, eam benigne suscepit; non solum in cellam suam, per liberalitatem hospitalitatis; [benigne excipit:] sed in corde, per spiritum caritatis. Cumque multas pro ipsa ad Dominum funderet orationes, nequam ille quam firmiter se tenere putabat, nolebat relinquere. Tunc illam seipsam amplius Domino immolans, diebus quadraginta cum lacrymis & precibus nihil penitus manducans jejunavit, [post preces & jejuniū 40 dierum] interpolate tamen ut bis vel ter in hebdomada reficeretur. In fine vero jejunii, teterrimus ille spiritus, relicta Virgine, ad ancillam Christi cum dolore & confusione coactus est venire, miserabiliter ab Angelo Christi religatus & punitus; ita quod videbatur, quasi visceribus evomitis, [sibi dæmonem supplicem] omnia interiora sua super collum suum miserabiliter deportare: quod enim in spiritu Dominus invisibiliter operatur, quandoque per signa exteriora visibiliter ostendit. Tunc ille gemens & supplicans, ut ejus misereretur, & ei pœnitentiam injungeret, Christi amicam deprecabatur: dicebat enim se coactum esse, ut quæcumque ei injungeret facere oporteret. Tunc illa, sicut nihil unquam de se præsumebat, nec aliquid sine consilio facere volebat, vocavit sibi quemdam familiarem h Magistrum de quo confidebat. Cui cum ille consuleret, ut eum in desertum mitteret, & nulli unquam usque ad diem judicii nocere posset; supervenit alius quidam utrique satis familiaris & privatus: cumque rem cognovisset; Nequaquam, inquit ille, sicut erat ex vehementis spiritus impetu ferventior, [jubet in profundum inferni abire.] sic evadet ille proditor; præcipe illi ut statim descendat in profundum inferni. Qua præcipiente, & eo cum ululatu descendente, tantus infernalium spirituum clamor factus est, sicut illa in spiritu audivit, dum principem magnum & potentem cerneret advenire: unde Christi ancilla graviter obstupuit, & Domino gratiarum actiones reddidit. Virgo prædicta eadem hora liberata, facta Confessione Christi Corpus recepit, & Deo gratias agens ad domum suam remeavit. Quando vero post multas vigilias & orationes in suo lectulo quiesceret, sub variis speciebus apparebat ei diabolus, super eam frendens, & eam maledicens: Malo tuo, ajebat impius ille, requiescas; nobiscum in inferno quietam habeas; non minus enim tua quiete torqueor, quam labore tuo, tuisque orationibus crucior. Illa vero subridens, facto Crucis signo eum recedere compellebat.

ANNOTATA G. H. & D. P.

a Ms. Rub. Val. Assumus.

b Ms. Miræi Mortali:

c Ita Ms. Oign. Cetera Mirabiliter.

d Mire hic discrepant ecgrapha varia varie nomen scribentia Gongne, Goignez, Hognez & Oignies: revera autem scribendum fuisse Heignes docuit loci Prior R. D. Bernardus, asserens ipsum esse locum distantem duabus magnis leucis ab Oigniaco versus Caroloregium.

e Ms. Rub. salutationis.

f Idem, infunderet.

Erant tum celebria monasteria, Camera prope Bruxellas, circa annum 1200 fundata, uti diximus 19 Februarii ad Vitam B. Bonifacii Episcopi Lausanensis, ibidem sepulti; & Aquiria, anno 1202 constructa, in qua vixit S. Lutgardis. Asserit autem Vitriacensis in Historia Occidentali cap. 15, in una diœcesi Leodiensi septem Abbatias sanctimonialium Ordinis Cisterciensis suo tempore constructas fuisse.

h Ms. Rub. vallis. Amicum.

CAPUT IV.
Vigiliæ, vestitus, labores assumpti. Compositio vultus & membrorum.

CAP. X

[33] Gravem & intolerabilem temporis otiosi, imo pretiosi jacturam fortis illa prudensque mulier reputabat; [Temporis avara,] dies enim transeunt, sed non redeunt; labuntur, sed non revertuntur. Unde temporis amissi damnum irrecuperabile est, nec sicut res aliæ corporales perditæ, dies perditi restaurari possunt. Unde summo studio sibi cavebat, ne unquam aliquam diei vel noctis horam, quantum ei licebat, otiosam præteriret. Noctibus enim raro dormiebat, [parum & raro dormit;] sciens quod somnus non ad meritum, sed ad recreationem infirmitatis humanæ, nobis a Domino misericorditer relictus est. Dormiendo enim non meremur, quia usum liberi arbitrii non habemus. Unde quantum poterat a somno abstinens, nocturnis vigiliis tanto devotius, quanro liberius, & sine aliquo a circumstantium strepitu, Domino serviebat: virtus enim abstinentiæ corpus attenuando desiccans, & ignis amoris interius ardens, omnem ab ea somnolentiam expellebant. [Angelorum cantu recreatur:] Dulces etiam Angelicorum spirituum cantus, cum quibus noctes sæpe ducebat insomnes, omnem somnum ab oculis ejus sine aliqua corporis molestia relegabant. Remota enim hominum frequentia, per nocturnas vigilias comes aderat exercitus beatorum spirituum, quorum sonus mirabiliter, tamquam multitudinis castrorum, dulci quadam consonantia aures mulcebat, omnem torporem excutiebat, caput recreabat, mira dulcedine respergebat, mentem excitabat devotione, desiderium inflammabat ad laudem & gratiarum actionem; Sanctus, Sanctus, Sanctus Dominus, frequenter replicans, exemplo suo [alios] invitabat.

[34] Attendant hæc, & lugeant miserabiles & fatuæ mulieres, quæ lasciviæ suæ cantilenis ignem libidinis accendunt, & anhelitu suo prunas ardere faciunt, & idcirco a cantu Angelorum alienæ in vanitate sua pereunt; quarum risus in luctum, gaudium in dolorem æternum, cantus convertetur in ululatum: quibus promittitur a Domino, pro zona funiculus, pro suavi odore fœtor, pro crispanti crine calvitium: nostra vero Maria vanitatis choreas & omnes Sathanæ pompas amore Christi conculcans, felicius & suavius jucundis Sanctorum Angelorum choreis meruit interesse. [Isac. 3. 24] Et quoniam pretiosas Sanctorum b Reliquias, quibus copiose munita est & ornata ecclesia de Oignies, nocturnis custodiebat excubiis; [ad Reliquias Oigniacenses vigilat;] eædem Reliquiæ noctem festam cum ea ducentes, & custodi suæ quasi applaudentes, mirabili solatio spiritum ejus lætificabant. In extrema vero ejus ægritudine, compatientis affectu eam consolantes, patrocinium ei apud Deum & mercedem pro labore & custodia promittebant. Habebat autem lectum cum modico tantummodo stramine in cellula sua, in quo tamen raro quiescebat: frequentius enim sedens in ecclesia, inclinato ad murum capite, somno modico recreata, ad dulces vigiliarum labores recurrebat.

[35] Tempus tamen somni sui non penitus sine fructu præteribat; [aut non nisi pia somniat:] nam corde vigilante dormiens, Christumque, cui vigilando inhæserat, in corde retinens, nihil nisi Christum suum somniabat: sicut enim sitiens, fontes aquarum, dum dormit somniat [se potare;] sicut esuriens, fercula sibi apponi imaginando considerat; sic illum quem sitiebat præ oculis semper in somnis habebat. Ubi enim amor, ibi oculus, ubi vero thesaurus ejus, ibi & cor ejus, sicut de se Christus ait; Ubi ego sum, ibi & minister meus erit. Frequenter etiam sicut Ioseph, & alios Sanctos Dominus in somnis admonuit, ita multis revelationibus, ne somnus transiret otiosus, ancillam suam visitabat; sicut Dominus promisit per Prophetam; Senes vestri somnia somniabunt, & juvenes vestri visiones videbunt. [Joa. 12. 26, Joel. 2. 28] Aliquando quiescere permittebatur in cella sua; quandoque vero, maxime magnis solennitatibus imminentibus, non nisi infra ecclesiam in præsentia Christi poterat requiem invenire. Et tunc per dies & noctes oportebat eam ibidem remanere: [ab Angelo custode monetur de quiete & vigilia] nec erat in ejus arbitrio vel libera voluntate plerumque, vel in cella quiescere, vel in ecclesia remanere. Familiari enim Angelo, sibique ad custodiam deputato, velut Abbati proprio, eam oportebat obedire: quia quandoque, dum nimiis esset afflicta vigiliis, ut quiesceret admonebat: cum autem paululum quievisset, ad ecclesiam excitando eam reducebat.

[36] Quo vehementer incitante & virtutem ministrante, a festo S. Martini usque ad Quadragesimam, quodam tempore adeo pavimento ecclesiæ adhæsit anima sua; quod, sive sederet, sive jaceret, inter se & nudam terram nihil penitus, nec modicam festucam, ut ita dicam, poterat recipere. Puram terram, vel lignum ante basim altaris transversum, loco pulvinaris, dum dormiret habebat. In illa autem hieme tantum frigus invaluerat, tantum gelu mundum invaserat, quod etiam in sancto calice, [& fovetur in frigore.] dum Sacerdos celebraret, vinum sensibiliter & subito, (ut memini) constringebatur in glaciem. Ipsa tamen nec frigus sentiebat; nec caput, Angelo sancto manum misericorditer supponente, vel modicum dolebat. Væ vobis qui dormitis & lascivitis in stratis vestris, & in lectis eburneis; qui mollibus utimini, in voluptatibus vestris mortui & sepulti: qui ducitis in bonis dies vestros, sed in puncto ad inferni novissima descendetis; ubi subter vos tinea sternetur, & operimentum vestrum erunt vermes. Ecce famulæ Christi, quia Domino suo devote serviebat, servit terra, ne duritia atteratur; parcit hiems, ne frigore torqueatur; sancti ministrant Angeli, ne in aliquo lædatur. Contra vos autem insensatos pugnabit orbis terrarum pro Domino: armabitur enim creatura ad ultionem inimicorum suorum, qui factori deserviens adversum vos excandescet in tormentum.

CAP. XI

[37] Quæ vellere Agni immaculati vestiebatur, quæ veste nuptiali interius ornabatur, quæ Christum intrinsecus induerat, de ornatu exteriori non curabat: [Cavens in vestitu sordes & ornatum,] vestibus tamen mediocribus utebatur, quia nec affectatæ sordes, nec exquisitæ munditiæ ei unquam placuerunt: ornatus enim & sordes pari modo fugiebat, quia alterum delicias, alterum gloriam redolet. Sciens tamen B. Ioannem Baptistam asperitate vestium a Domino commendatum; & quod per semetipsam Veritas dicit, [asperis sed candidis utitur,] Qui mollibus vestiuntur in domibus Regum sunt; linea comisia juxta carnem non utebatur; sed sacco cilicino aspero, qui lingua publica nuncupatur c Estamine. [Matth. 11. 8] Tunicam laneam albam, cum ejusdem coloris simplici pallio, absque pellium conjunctione, vel aliqua d foderatura pro indumento habebat; non ignorans quod parentum primorum, post ruinam, Dominus, non vestibus pretiosis vel artificiose tinctis, sed tunicis pelliceis velavit nuditatem. Harum vestium simplicitate contenta, quia intrinsecus ardebat, nullum frigus exterius metuebat; nec igne materiali, quo frigus in hieme repelleretur, aliquando indigebat: sed miro modo, cum hiems asperior graciali frigore aquas constringeret, sicut ipsa in spiritu fervebat, sic exterius in corpore, maxime dum oraret, calescebat; adeo quod sudore ejus aromatico aliquando ejus vestimenta suaviter redolerent. [iisque simplicibus, etiam hieme:] Plerumque etiam odor vestimentorum ejus erat sicut odor thuris, dum orationes offerret Domino ex thuribulo cordis. Quid ad hæc dicitis superfluæ mulieres & pomposæ? quæ vestimentorum multiplicitate cadavera vestra ornatis, & caudatis vestris vestibus; quæ vos degeneres & bestiales ostenditis, circumornatæ ut similitudo templi: vestimenta vestra comeduntur a tineis & fœtent, [quæ Reliquiarum loco postea habita sunt.] vestimenta sanctæ mulieris hujus habentur pro Reliquiis & redolent. Hæ sunt vestes pretiosæ, nullo frigore, quantumcumque tenues essent, superatæ; & ideo propter frigus sanctificatæ, propter sanctificationem vero post obitum ejus a devotis diligenter conservantur, & affectu pietatis honorantur.

[38] Sciebat prudens mulier, primis parentibus post peccatum, & per eos filiis suis, Dominum pœnitentiam injunxisse, scilicet, In sudore vultus tui vesceris pane tuo. [Gen. 3. 19] Unde manibus propriis, quamdiu potuit, laboravit; ut corpus per pœnitentiam affligeret, [Labore manuum sibi & alteri ad victum sufficit.] ut indigentibus necessaria ministraret, ut sibi etiam victum & vestitum (utpote quæ omnia pro Christo reliquerat) acquireret. Tantam autem Dominus virtutem operandi ei contulerat, quod socias suas longe excedendo, fere se & aliam de fructu manuum suarum procurare valeret; illud Apostolicum diligenter attendens, Qui non laborat, non manducet: omne siquidem laboris exercitium dulcissimum reputabat; dum e adverteret, quod unigenitus excelsi Regis Filius, qui aperit manum suam & implet omne animal benedictione, labore manuum Joseph & Virginis pauperculæ quæstuarie nutritus est. [2 Thess. 3. 10] In quiete igitur & silentio, juxta Apostolum, manibus operando, panem suum manducabat: in silentio enim & spe erat fortitudo ejus. In tantum autem turbam & strepitum fugiebat, [Servat silentium a festo Crucis usque Pascha,] quietem & silentium diligebat; quod aliquo tempore, a festo sanctæ Crucis f usque ad Pascha Domini, silentium, fere nullum verbum proferendo, tenuerit. Cujusmodi silentium Dominus adeo acceptavit, quod Spiritu sancto revelante, propter hoc super omnia, absque Purgatorio ad cælum evolare, a Domino obtinuit. Ex quo patet, quantum sit loquacitatis vitium, [quod ei pro purgatorio fuit.] cum Domino tam gratum sit silentium: siquidem vir linguosus non dirigetur in terra viventium. Tandem vero talentum sibi commissum omni die solerti negotiatione multiplicans, & diebus singulis de virtute in virtutem per scalam Jacob ascendens, cum in excelso locata esset, & quasi in summo gradu sita, omnia sub pedibus sensibilia reliquisset; adeo g exuperante spiritu ejus absorpta est sensualitas, quod jam nisi cibum, qui non perit, Christo eam totam occupante, operari non potuit. [Psal. 39. 12.] Unde quasi emerita, etsi ab omni manuum operatione libera, Domino de cetero tantum vacavit; qua libertate Christus ancillam suam donavit.

[39] Interiorem mentis ejus compositionem gestus exterior, extrinsecarumque partium ostendebat compositio. [Miram gratiam vultu præferens,] Cordis ejus gaudium vultus serenitas latere non sinebat. Miro autem moderamine cordis hilaritatem vultus gravitate temperabat, mentisque jucunditatem verecundæ faciei simplicitate aliquatenus occultabat. [1 Cor. 11. 5] Et quoniam ait Apostolus; Mulieres velato capite orent; velum candidum, quo caput tegebat, ante oculos ejus dependebat. Capite inclinato vultuque in terram dimisso, tardo maturoque gressu humiliter incedebat. Adeo autem ex plenitudine cordis ejus in facie illius Spiritus sancti gratia resultabat, quod multi ex ejus aspectu spiritualiter refecti ad devotionem & lacrymas provocabantur; & in vultu ejus, quasi in libro unctionem Spiritus sancti legentes, virtutem ex ea procedere cognoscebant. Accidit autem quadam die, quod vir quidam benignus, & personarum religiosarum familiaris & amicus Guido, quondam ecclesiæ Cameracensis Cantor, cum visitandi eam causa a via sua divertisset; quidam autem ex sociis ejus, qui nondum forte per experientiam cognoverat, quantum piis mentibus visitatio bonorum familiaritasque conferat; [irrisorem suum] devoti viri prædicti pium laborem quasi deridens, ait: Pro Deo, Domine Cantor, quid quæritis? quare viam vestram frustra deseritis? numquid muscas volatiles seu papiliones cum pueris sequi & apprehendere vultis? Ille, ut mitis erat & patiens, iter propositum propter hoc non reliquit; sed Christi ancillam, ex cujus præsentia non modicam alia vice perceperat consolationem, devotus adiit. Dum autem illi loqueretur, socius ejus, sicut mos est secularium, hujusmodi sermones quasi parvipendens, ex alia parte variis & otiosis sermonibus erat intentus. Cumque jam tædio affectus esset expectando, venit ad Cantorem, admoniturus eum ut festinaret. Cumque forte in vultum ancillæ Christi oculos figeret, subito & mirabiliter mutatus animo, in tantam lacrymarum copiam resolutus est, quod vix longo tempore post a loco & ab ejus præsentia potuit amoveri. Tunc Cantor, licet ille præ verecundia latere vellet, attendens & cognoscens rei eventum, gaudens, & socium suum vice versa irridens, ait: Eamus, quid hic stamus? Forte papiliones fugare vultis. Ille vero, post multa suspiria & lacrymas, vix tandem inde avelli potuit, dicens: Ignoscite mihi, quia prius quid dicerem penitus ignorabam: nunc autem in hac sancta muliere virtutem Dei per experientiam percepi.

[40] Cum autem quodam tempore corpusculum ejus fervorem spiritus jam amplius sustinere non posset; [post ægritudinem magnam] decidit in ægritudinem magnam. Adeo enim pius Pater, filiam suam quam diligebat, disciplinæ flagello subdidit, quod membra corporis ejus mirabiliter torquebantur: nam quasi in circulum brachia ejus præ dolore agitabantur, & manibus pectus tundere cogebatur. [2 Cor. 12] Cum autem ad tempus paululum quiesceret vis infirmitatis, tunc reversa ad se, cum tanto gaudio Domino gratias agebat, [majores a Deo vires accipit:] qui flagellat omnem filium quem recipit, quod in ea illud Apostoli manifeste impletum est; Cum infirmor, tunc fortior sum. Postquam autem, tamqum aurum in fornace, hac infirmitate electam suam probavit Dominus; excocta ad plenum & elimata, tantam postea in jejuniis & vigiliis, & aliis laboribus, a Domino fortitudinem obtinuit; quod tertiam partem laboris ejus etiam fortes homines vix valerent sustinere. Aliquando tamen, cum aliquis ex amicis suis aliquo gravamine laboraret, vel alicui tentationi succumberet; tunc ipsa cum infirmantibus infirmata, cum scandalizatis vehementi dolore urebatur; & tunc plerumque morbum suum prædictum in aliquo membrorum suorum particulariter sentiebat. Statim autem novo miraculi genere, vocato aliquo Sacerdote, [alias signo Crucis a Sacerdote facto sanatur:] dum digito Crucis signum super locum infirmitatis Sacerdos faceret; quasi virtutem sanctæ Crucis expavescens infirmitas ad alium locum fugiebat. Facto vero iterum atque iterum Crucis signaculo, vagus morbus & profugus expectare diutius pondus Crucis non audebat; sed tandem, mirabili & inaudito h venationis genere, a corpore ancillæ Crucifixi penitus discedebat. Intuens enim oculo fidei in serpentem æneum, a serpentini morbi morsibus liberata, Deo & sanctæ Cruci gratias multiplices referebat.

[41] Non solum autem in vultu ejus ex intuitu multi devotionis gratiam, sed ex mutua collocutione aliquibus stillabat dulcedinem, [alloquio devotionem instillat,] non solum spiritualiter in corde, sed sensibiliter quasi mellis saporem suscipiebant in ore. Audient duri & tardi ad credendum, & murmurabunt: qui autem hujusmodi divinas consolationes experti sunt, facile acquiescent cum audiverint. [Cant. 4] Favus distillans labia tua, sponsa mea; mel & lac sub lingua tua. Unde cum i vir quidam [magnus, licet in oculis suis parvus] die quadam loqueretur ei, qui ex abundanti humilitate & intensa caritate, a remotis valde partibus ad eam venerat; ex visu ejus tantam recepit consolationem, ex verbo autem ejus tantam dulcedinem, quod per totum diem illum nullus materialis cibi sapor ex ore ejus expellere potuit; quem susceperat mellitum saporem. Cujus sancti viri nomen ex industria tacui, quia laudibus suis mirabiliter cruciatur, & quasi aurum in fornace in ore laudantium probatur. Ex quo tamen factum, ut pius animarum consolator servi sui, pro se k exulantis maxime relevaret amaritudinem. [etiam Fulconi Episcopo Tolosano.] Cur verecundia confunderis? Cur mihi irasceris? Quis te nominavit? exilium tantum protuli. Nonne multi absque te exules, multi etiam Episcopi Tolosani, & ante te fuerunt, & post te esse poterunt? Numquid propter verecundiam tuam laudes ancillæ Christi tacere debui? Quid ad te? Quid habes quod non accepisti? Non est tua gloria sed Christi. Neque enim qui plantat est aliquid, neque qui rigat, sed qui incrementum dat Deus. Jam igitur desine contra me murmurare. Non tua sunt, sed Domini quæ dixi; licet & Dei sint dantis, & tui humiliter recipientis; & ancillæ Christi sint, cujus meritis peregrinationis tuæ molestias Dominus relevavit. Sed jam huic priori libello finem imponamus, in quo de iis quæ ad exteriorem hominem pertinent & sensibiliter exterius exercentur, diximus; ut quasi media diæta peracta, priusquam ad interiora & subtiliora transeamus, modicum respiremus.

ANNOTATA G. H. & D. P.

a Ms. Rub. val. circumstrepentium sonitu.

b Has Reliquias recenset Rayssius in Hierogazophylacio Belgico pag. 386 ac rursum post Cœnobiarchiam, ℣ Comm. præ. num. 2.

c Estamine lingua publica seu Francica, est subtile cilicium, seu pertenue textum ex lana caprina & lino vel cannabe.

d Foderatura in Ms. Miræi Foratura, in Concilio Constantiensi sess. 43 fodratura, Germanis voedering, pro pelle vel panno, quo vestes suffarciuntur. Ita apud Cæsarium lib. 8 cap. 59 foderatus legitur.

e Ms. Miræi, adduceret.

f Id est, a die 14 Septembris.

g Ms. Duiny, ex ubertate spiritus.

h Idem, venerationis.

i Intelligitur Fulco, Episcopus Tolosanus uti mox apparebit: quæ autem inclusa [] vides perquam necessaria sensui & habentur ex Ms. Oigniac.

k Urbe exire compulsus fuit Fulco an. 1211, ad quam vel non rediit an. 1215, quo urbem cepit Comes Montis fortis, vel cito rursus abire compulsus fuit, urbe propter civium pertinaciam incensa a Comite. Eadem autem a Comite S. Ægidii an. 1217 recuperata pro hæreticis fuit, nec nisi 1229 reconciliata: supervixit autem Fulco Episcopus usque ad 1231.

LIBER II.
De interiori vita Mariæ & sancto fine ejus.

CAPITULA.

I De varietate virtutum filiæ Regis & septem donis Spiritus sancti.	42
II De spiritu timoris.	43
III De spiritu pietatis.	50
IV De spiritu scientiæ.	64
V De spiritu fortitudinis.	73
VI De spiritu consilii.	76
VII De spiritu intellectus.	81
VIII De spiritu sapientiæ.	87
IX De adventu ejus apud Oignies.	93
X De mansione ejus apud Oignies & de iis quæ acciderunt ei in eodem loco.	95
XI De cantu ejus ante infirmitatem.	98
XII De infirmitate ejus ante mortem.	100
XIII De morte ejus.	107

CAPUT V.
Timor Domini; defectus evitati etiam minimi: paupertas & humilitas exoptatæ.

CAP. I

[42] Nunc igitur quanta fuerit filiæ Regis ab intus gloria, quantaque virtutum varietate circumdata & ornata intrinsecus a Patre extiterit, [Interius plena Maria,] subjungamus. Multæ enim filiæ in diebus nostris congregaverunt divitias; hæc fola, ut credimus, supergressa est universas: cui Pater ejus tunicam talarem, polymitam, omniumque virtutum genere depictam, omnibus hortorum Domini floribus decoratam, composuit. Sed quoniam omnes hujus splendidi firmamenti stellas, omnes hujus amœni prati flores, omnes ejus virtutum varietates figillatim numerare non sufficimus; ad causas originales, ex quibus tamquam fontibus omnia ejus bona defluxerunt, ad septem videlicet Spiritus sancti dona, recurramus. [7 donis Spiritus sancti;] Implevit enim eam Dominus spiritu sapientiæ & intellectus, spiritu consilii & fortitudinis, spiritu scientiæ & pietatis, spiritu timoris Domini. Spiritus sapientiæ, deliciis affluentem & caritate ferventem; spiritus intellectus, superiorum contemplativam; spiritus consilii, providam; spiritus fortitudinis, patientem & longanimem: spiritus scientiæ, discretam; spiritus pietatis, misericordiæ visceribus affluentem; spiritus timoris Domini, cautam & humilem filiam Regis reddebat.

CAP. II

[43] De spiritu timoris Domini primo videamus: non solum enim principium sapientiæ, sed omnium bonorum custos est timor Domini. [ex timore Domini] Licet autem perfecta caritas omnem timorem, id est timoris pœnam & anxietatem, a Regis filia foras mitteret; ipsa tamen, ex amoris plenitudine, adeo timorata erat; tantam cautelam in omnibus, non solum operibus, sed verbis & cogitationibus adhibebat; quod nulla vel modica negligebat. Frequenter enim attendebat, quod scriptum est: Qui modica negligit, paulatim decidet. Verebatur enim omnia opera sua, providendo Dominum in conspectu suo semper, & in omnibus viis suis cogitans illum, [minutissima peccata evitat:] ne forte in aliquo displiceret. [Isai. 28. 1] Sciebat enim, quod licet vitet quis grandia, potest tamen obrui arena: multitudine enim capillorum suspensus Absolon interiit, & multitudo venialium ex contemptu, dum placent vel negliguntur, ad æternum perducit interitum. Erat ei igitur timor castus in corde, tamquam fascia pectoralis, quæ cogitationes constringeret; in ore, tamquam frænum quod linguam reprimeret; in opere, stimulus ne pigritia torperet; in omnibus regula, ne modum excederet. Timor iste tamquam scopa purgabat cor a duplicitate, os a falsitate, opera vero ab omni vanitate. Ipsa enim tamquam hortus conclusus, fons signatus, nihil nisi Christum, & ea quæ ad Christum pertinent, de facili recipiebat. [Christum in omnibus quærit:] Christus erat ei meditatio in corde, verbum in ore, exemplum in opere. Numquam enim verbum seculare ab ore ejus memini me audivisse. Vix autem unicam clausulam loquendo diceret, quin Christum etiam quasi condimentum frequenter intersereret.

[44] Adeo autem timor Domini sanctus mentem ejus occupaverat, quod cum esset apud Willambrock juxta Nivellam, tantum herbas quæ non seminantur & alia sponte nascentia frequenter colligi faciebat, ut inde sibi pulmentum faceret: ne forte raptum a bestia, id est eleemosynas, quas domibus leprosorum raptores & fœneratores dare solent, manducaret. Abstinebat enim non solum ab illicitis, sed a multis etiam licitis seipsam restringebat; ne laxanimis libertate aliquo modo ad illicita posset declinare.

[45] Tantum autem ex spiritu timoris amorem conceperat paupertatis, [magno studio paupertatis flagrans,] quod etiam necessaria vix retinere volebat. Unde quadam die fugere proposuit, ut inter extraneos ignota & despecta ostiatim mendicaret, ut nudum Christum nuda sequeretur, relicto pallio omnium temporalium cum Joseph, hydria cum Samaritana, sindone cum Ioanne. a Attendens enim frequenter & recolens Christi paupertatem, cui nato non fuit locus in diversorio, qui non habuit ubi caput reclinaret, cui etiam non fuit pecunia unde tributum solveret, qui eleemosynis pasci & in alienis hospitiis recipi voluit; tanto aliquando accensa est paupertatis desiderio, quod assumpto secum sacculo in quo eleemosynas reponeret, & scypho modico unde aquam biberet, vel forte pulmentum si daretur ei dum mendicaret reciperet; veteribus pannis induta, [cupit peregre mendicato vivere:] vix multis suorum amicorum lacrymis potuit retineri. Cum enim suis valedixisset, & iter in tali habitu, cum sacculo suo & scypho, paupercula Christi arripere vellet; tantus dolor tantusque fletus amicorum suorum qui eam in Christo diligebant, factus est; quod ipsa, sicut visceribus compassionis affluebat, non potuit sustinere. Coarctata ergo a duobus, desiderum habens fugere & mendicare cum Christo; præelegit remanere propter fratres & sorores, quibus ejus absentia intolerabilis videbatur. Fecit ergo quod potuit. In tanto namque postea paupertatis amore permansit, quod aliquando mappam, super quam panem manducabat, vel linteamina secaret, partem retinendo, partem pauperibus erogando.

[46] Væ vobis qui conjungitis domum ad domum, & agrum agro copulatis usque ad terminum loci: [non solum divitias contemnens,] qui impleri non valetis pecunia, nec fructum potestis capere ex ea: qui thesaurizatis vobis thesauros in terra, ubi ærugo & tinea demolitur, ubi fures effodiunt & furantur; semper congregantes, & inopia semper tabescentes. Quid unquam huic pauperculæ Christi defuit, quæ semper divitias fugiebat, & semper etiam unde aliis erogaret habebat? Semper paupertatem dilexit, & tanto copiosius semper ei Dominus necessaria ministravit. Non solum autem ex spiritu timoris divitias aspernabatur, sed paupertate spiritus semper in oculis suis modica erat. Tanta humilitate se dejiciebat, quod se quasi nihilum reputabat: [& summa humilitatē affectans:] & cum omnia bene fecisset, se quasi inutilem, non solum ore dicebat, sed corde sentiebat; omnibus inferiorem se æstimans, nihil unquam de se præsumebat, omnes superiores se reputans. Cum Dominus ei aliquod bonum faceret, aliorum meritis imputabat. Numquam gloriam suam quærens, sed omnia ad eum a quo bona cuncta procedunt referens. Bonis quæ percipiebat se indignissimam judicabat: nullum quantumcumque infirmum seu peccatorem contemnens, se solam despiciebat, se etiam ab aliis despici pio nihilo habebat per infamiam & per bonam famam: a dextris & a sinistris scuto erat veritatis circumdata: sicut tenebræ ejus, ita & lumen ejus: nec vituperio deprimebatur, nec laudibus suis attollebatur.

[47] Ex abundanti autem humilitate semper quantum in ipsa erat latere appetebat. Unde cum ex cordis jubilo, & ex plenitudine gratiæ intra se occultari non posset; [cupiens latere,] quandoque ad vicina rura vel dumeta fugiebat, ut humanos devitans oculos, secretum suum sibi & in arca puræ conscientiæ conservaret. Quandoque tamen precibus amicorum compulsa, vel a Domino ad aliquem specialiter missa, vel affectu compassionis ut consolaretur pusillanimes incitata; ex multis, quæ sentiebat, pauca cum humilitate & verecundia referebat. O quoties amicis dicebat: Quid me interrogatis? Non sum digna talia sentire, qualia quæritis. Quoties Domino quasi cum murmure respondebat; [cogitur divinitus alios juvare:] Quid ad me, Domine? mitte quem missurus es. Non sum digna ut eam, & consilia tua aliis nuntiem. Nec tamen Spiritu sancto instigante poterat resistere, quin aliorum utilitati aliqua nuntiando deserviret. Quot enim familiarium suorum in periculis præmunivit? Occultos malignorum spirituum laqueos quotiens amicis suis detexit? Quoties pusillanimes & in fide vacillantes, divinæ revelationis miraculis roboravit? Quoties quæ sola mente homines cogitaverant, ne perficerent admonuit? Quoties jam corruentes, & fere desperantes, divinis consolationibus relevavit?

[48] Quid igitur erubescis, o timida? Quid egentibus tot bona subtrahis, o avara? Cur præ nimia humilitate a proximorum abstraheris ædificatione? Numquid propter te, quæ Deo quasi inseparabiliter adhærebas, nec hujusmodi revelationibus indigebas, tibi Deus tot & tanta ostendebat, & non magis propter commodum eorum, [multa tamen dona Dei celat,] qui tibi credebant & auxilio tuo indigebant? Heu! quot & quanta supprimebas, quibus & infirmi roborari, & pigri incitari, & indocti illuminari, & Dominus in Sanctis suis mirabilis posset ostendi. Cur igitur talentum abscondis? cur Christum tuum mundo non ostendis, qui in nullo tibi imminuitur, si ab aliis participetur? Numquid non aliquando, cum introduceret te Rex in cellam vinariam, præ ebrietate clamabas, Cur te Domine abscondis, cur te qualis es non ostendis? Nam si mundus te cognosceret, jam de cetero non peccaret; sed statim post odorem unguentorum tuorum curreret. Sed benedictus Deus, qui tuam avaritiam liberalitate sua retundebat, & latibula tua, velles nolles, revelabat. Nam cum jam ferventis spiritus æstuante musto, nisi respiraculum haberes; rumpereris; cum jam ignis incendium sine evaporatione aliqua ferre non posses; tunc demum a [corde] puro & ebrio extorquebatur veritas; [nisi cum spiritu abrepta aliqua revelabat.] tunc mira & inaudita de plenitudine eructans de libro Vitæ, si possemus capere, multas & mirabiles lectiones, de discipula in magistram subito conversa, nobis legebas. Cum autem, tamquam potens crapulata a vino, post somnum expergefacta ad te redires, tunc vel oblita quæ dixisses silebas; vel si forte aliqua ad memoriam reduceres, tunc præ verecundia confusa, te garrulam & fatuam judicabas; & quid tibi accidisset admirans, a Domino veniam postulabas.

[49] Aliquo tempore dum quæreremus ab ea, [Non movetur ulla vana gloria.] utrum de laudibus humanis seu revelationibus divinis aliquam saltem titillationem vanæ gloriæ sentiret; Respectu, inquit, veræ gloriæ quam desidero, nihil est vel reputari potest omnis humana gloriatio. Ipsa enim tanta veritate fundata, tanta gravitate solidata erat in Domino, adeo veris bonis plena erat, tantum spiritualibus epulis saginata erat & refecta; quod, sicut aliquis intervaria deliciarum fercula, si insulsum & insipidum ei ferculum apponeretur, priusquam satiatus esset, respueret; ita omnem mundanam gloriam, omnem humanæ laudis vanitatem, præ dulcedine æternorum bonorum, non solum non admittebat, sed cum quadam cordis abominatione respuebat. Sicut enim non potest dulcis esse Christus, cui adhuc dulcis est mundus; sic Christi dulcedo totam ejus mentem adeo vendicaverat, quod nihil nisi Christus ei sapiebat.

ANNOTATA D. P.

a Adolescens ille, qui ad hortum accurrerat dum caperetur Christus, amictus sindone super nudo; & cum teneretur relicta sindone nudus profugit ab eis, apud Marcum; putatur a Patribus Ambrosio, Hieronymo, Epiphanio, Chrysostomo, aliisque fuisse S. Joannes Euangelista; sed recentioribus id merito displicet, sicut etiam Theophylacto: prioribus tamen adhæret Baronius.

CAPUT VI.
Pietas erga Dominum, auxilia moribundis & animabus tam purgantibus quam periclitantibus præstita: morbi curati.

CAP. III

[50] Non solum per spiritum timoris ab omni specie mala sibi cavebat; sed spiritu pietatis ad omne bonum prona erat. Exercitationem enim corporis pro modico habebat, [Ex spiritu pietatis] respectu pietatis, quæ secundum Apostolum ad omnia vtilis est, habens promissionem vitæ, quæ nunc est & futuræ. [1 Tom. 4. 8] In lampade enim cordis sui ignem caritatis oleo misericordiæ continue accendebat; ne forte cum fatuis virginibus absque oleo reperta, a nuptiis æternæ jucunditatis repulsam pateretur. Satagebat ergo pro posse suo omnia misericordiæ opera, ex abundanti cordis pietate exterius adimplere. Super omnia vero misericordiæ opera infirmis assistere, [opera misericordiæ exercet:] & defunctorum obitui seu sepulturæ interesse consueverat, ubi multa de arcanis cælestibus Domino revelante frequentissime percepit. Quadam autem die cum Soror Fratrum de Oignies in extremis laboraret; ipsa, cum esset in cellula sua, percepit multitudinem rugientium dæmonum, [ad agonizantem sciens dæmones convolasse,] circa lectum Sororis infirmæ, cum jam pro ea fieret commendatio, quam putabant mortuam adesse. Tunc illa, consuetæ gravitatis & innatæ verecundiæ quasi oblita, ad lectum ægrotantis cucurrit, & immundis spiritibus se opponens, non solum precibus pugnabat, sed etiam pallio suo tamquam muscas abigebat. Cum autem impii illi terribiliter resisterent, & tamquam suam, animam Sororis vendicare vellent; tunc illa amplius non sustinens, clamabat Christum suum, sanguinemque Christi quem pro animabus effudit, & mortem Crucifixi incessanter invocabat. [illos precibus & pallio abigere conatur:] Cum autem rugientes illi præparati ad escam, multis calumniis animam illam impeterent; ipsa tandem a Spiritu sancto fiduciam accipiens (non ubi spiritus Dei, ibi libertas) respondit: Domine, pro hac anima ego fidejubeo: licet enim peccaverit, peccata sua confessa est. Quodsi forte aliquid per negligentiam vel ignorantiam in ea remansit, licet loqui non possit, adhuc tamen tempus contritionis ei reliquisti.

[51] Fratres tantum vocem ejus & gestus contra dæmones percipiebant, [iisdem victis] & Domino pro anima Sororis suæ devotas orationes effundebant. Tandem victis & confusis dæmonibus, & sanctis Angelis advenientibus, illa Deo laudes reddens, ad se conversa quievit; resumptoque pallio, quod in pugna projecerat, ad cellulam suam cum verecundia rediens & fugiens, clauso ostio latuit. Non multum post temporis, cum in festo Apostolorum Petri & Pauli pro anima illa devote Domino supplicaret, & de statu ejus pro qua fidejusserat solicita esset; ostendit ei B. Petrus animam illam, in pœnis purgatorii vehementer afflictam. Revelavit autem ei B. Petrus & pœnas & pœnarum causa: vehementi enim calore torquebatur, [intelligit ipsam in purgatorio torqueri,] eo quod mundum & voluptates seculi nimis ardenter amasset. Aliquando frigore maximo cruciabatur, eo quod pigra ad omne bonum fuerit, & maxime quia filios suos & propriam a familiam nimis negligenter correxerit: siti præterea miserabiliter anxiebatur, eo quod nimiis in vita sua vacasset potationibus: nuditatis etiam, eo quod superflua fuisset in vestibus, sustinebat maximum incommodum. [& precibus juvat.] Tunc pia Christi ancilla, sicut tota visceribus pietatis affluebat, maxime circa illos qui in purgatorio torquebantur, non solum suis orationibus contenta est, sed multa illi ab aliis orationum & Missarum suffragia acquisivit.

[52] Alia vice, cum religiosa quædam vidua, quæ diu in sancta viduitate Deo servierat, [Alii moribundæ vidit assistere beatam Virginem,] & filias suas in sancta virginitate integras Sponso cælesti custodiebat, in extremis apud Willambrock juxta Nivellam laboraret; vidit beatam Virginem sanctæ viduæ assistentem, quæ quasi quodam flabello eventilando eam, fervorem caloris quo torquebatur misericorditer temperabat. Cum autem ejus anima de corpore egredi jam vellet, turba dæmonum insidiantium, nulla orationum instantia discedere voluit; donec Claviger æthereus, cum vexillo Crucifixi confusos illos ejecit. Cum autem vidua illa jam defuncta esset; [& Sanctos adesse in exequiis,] vidit ancilla Christi beatam Virginem cum multitudine cælestium puellarum, psallentium & Deum laudantium circa corpus, quasi in duos choros divisarum. Cum autem Sacerdos more debito exequias defunctæ persolveret, tunc summus Sacerdos cum Sanctorum multitudine Officium, ut ei videbatur complebat, & mirabiliter Ecclesiæ militanti Ecclesia triumphans respondebat. [animam in purgatorio esse,] Cum autem sepulturæ traditum corpus ejus esset, vidit Christi ancilla animam ejus, quod nondum in hoc mundo plene purgata fuerat, in purgatorio quod ei deerat consummare. Nam maritus ejus mercator fuerat, & quædam more mercatorum per fraudem acquisiverat; quosdam etiam de familia b Ducis Lovanii in hospitio receperat, qui de injuste acquisitis multa in domo sua expendebant; & quia de hujusmodi nondum perfecte restitutionem fecerat, dicebat se adhuc in purgatorio detineri. [pro qua satis dari curavit a filia.] Quod cum nuntiatum esset filiæ suæ, Virgini devotæ, Margaretæ de Willambrock & ejus Sororibus, multas ei orationes acquisierunt, & pro posse suo restitutionem fecerunt. Unde non multum post anima viduæ, vitro purior, nive candidior, sole splendidior, apparuit ancillæ Christi; cum jam ad æternas epulas gaudens & gratias agens, invitata ascenderet; & quasi librum Vitæ (ut ei videbatur) in manibus tenens, summi Magistri facta scholaris regebat.

[53] Cum autem sanctus quidam & beatus senex, qui a pueritia sua in innocentia sua & virginitate perseveraverat, [Ioanni de Dionanto morienti Angelos assistere videt,] jam morti propinquus quus esset, scilicet Ioannes de Dinanto, cognomine Hortulanus; qui omnia pro Christo reliquerat, & exemplo suo & sanctis admonitionibus multas animas Domino acquisierat, ipsa cum præsens ei in infirmitate assisteret; vidit multitudinem Angelorum seni assistentem & gaudentem: sensit etiam mirabilem odoris suavitatem, unde præ gaudii immensitate non poterat se continere: valde enim eum diligebat, & quasi pro patre eum habebat. Et tunc revelatum est ei a Spiritu sancto, quod senex ille, qui tantam pœnitentiam dum viveret in carne fecerat, tot etiam pro Christo opprobria & persecutiones patienter sustinuerat, [& absque purgatorio in cælo esse,] tam juste, tam timorate vixerat, tot etiam animas Christo lucratus fuerat; absque omni molestia purgatorii liber ad Dominum evolaret. Unde ipsa, quoties ante sepulcrum ejus, quod est apud Oignies c pertransibat, humiliter se inclinabat. Postea vero cum ipsa in extrema infirmitate laboraret, [a quo etiā moriens ipsa visitatur.] anima sancti senis, cum quodam alio amico ejus defuncto, scilicet fratre Richardo d de Manechan-capella causa visitationis & consolationis spiritualiter missa est ad eam a Domino. Ipsa autem ancilla Christi valde compatiens erat, & super infirmos pia gestans viscera, circa quos aliquando noctes insomnes ducebat.

[54] Cum autem Mater Fratrum de Oignies, gravissima & longa infirmitate laboraret, & ipsa aliquando ut consolaretur eam ei assisteret; [Gravem morientis anhelitum ferens,] illa, utpote anus fere centenaria, & morti jam propinqua, gravissimum habebat anhelitum. Cum autem sancta mulier quadam nocte vix ejus anhelitum, sine magno cordis dolore, ferre posset: ipsa tamen assistens ei prope, quasi per violentiam a se extorquebat ut remaneret. [suavi sapore & odore cælitus reficitur:] Cumque jam amplius ferre non valens fere deficeret, respexit Dominus humilitatem ancillæ suæ, & saporem quasi vini pretiosi aromatici in os ejus immisit, odoremque suavissimum quasi thuris accensi, cum sapore illo, fere per tres dies sensit; ita quod nullius cibi sapor prædictum saporem aromaticum poterat expellere.

[55] Multis autem ægrotantibus non solum ex ejus præsentia consolationem & patientiam Dominus conferebat, [varios & gravissimos morbos] sed frequenter corporalem sanitatem ejus meritis Dominus reddebat. Aliqui enim pueri rupti ad eam deferebantur: quæ cum manus eis imponeret, sanabantur. Quidam puer juxta Oignies periculosa ægritudine laborabat: nam per ejus auriculam continue a capite ejus sanguis defluebat: cumque nulla arte medicinali curari posset, medicina orationum ejus & appositione manus sanitati perfectæ restitutus est: quem mater ejus ad ecclesiam detulit, & Deo ancillæque ejus gratias pro filio reddidit. Quædam autem mulier ad tactum ejus a quodam valde periculoso morbo, scilicet apostemate gutturis, quæ dicitur squinancia, sanitati restituta est. Similiter etiam Clericus, qui infirmabatur apud Oignies, nomine Lambertus, ab eodem morbo per tactum ejus curatus est. [curat sola manuum impositione] Dixit mihi quidam Sacerdos de Nivella, nomine Guerricus, quod cum gravissima infirmitate laboraret, & jam omnes de eo medici desperarent, nec esset qui ei promitteret sanitatem; venit ad ancillam Christi, multisque precibus obtinuit, ut ei manum imponeret. Eadem vero nocte visum est ei in somnis, quod beata Virgo ad eum veniret, post cujus recessum restitutus est sanitati. Alius etiam Sacerdos, vir humilis & devotus, & Pater ejus spiritualis Magister Guido de Nivella; postquam manu sua Christi ancilla tetigit inflationem periculosam, quam habebat in gutture, perfecte curatus est. Quidam etiam de cujus infirmitate omnes desperabant, ipse etiam cum multos medicos attentasset, & nihil profecisset, & non nisi mortem expectaret; ad tactum ejus capillorum recepit sanitatem.

[56] Sed cur immoramur circa modica, cum adhuc tot restent magna & mirabilia? [magis tamē solicita pro animabus:] licet enim pium sit morbis corporum subvenire, longe tamen & incomparabiliter majus est animarum sanitati curam impendere: nullum enim sacrificium magis placet Deo, quam zelus animarum. Ipsa autem semper læta, semper hilaris, semper in cordis jubilo permanebat, nisi quando doloris nubilo periculum vel lapsus animarum mentem ejus perturbabat. In hoc solo (ut pace ejus loquar) dum modum non habebat, lugebat anxia, dolebat desolata, cibum non capiebat, somnum ab oculis abigebat, more parturientis quandoque clamabat. Quanto putas vulnerata est dolore, quando catervatim ruerent rugientes & dentibus frendentes dæmones super sanctarum Virginum Congregationem, [valde dolet dispersione cujusdam parthenonis.] in villula quæ dicitur Manni; ubi Deo devote serviebant. Ad ultimum vero quando tamquam voti compotes, impios, & invidos dæmones præ gaudio videret tripudiare, pro sanctarum mulierum ejectione: tunc ipsa clamans & ejulans, vix seipsam præ dolore cordis poterat sustinere.

[57] Alia die vidit maximum iniquorum spirituum exercitum, [In vastatione Leodiensi,] qui quasi post prælium cruentati, cum superbo & pomposo strepitu de e vastatione civitatis Leodiensis revertebantur, & adhuc majora mala elato vultu comminabantur. Nec multo post venerunt nuntii apud Oignies, qui civitatem Leodii destructam esse nuntiarent, ecclesias spoliatas, mulieres vi oppressa, cives interfectos: imo universæ civitatis bona hostes rapuisse referebant. Tunc forte apud Oignies præsens erat vir sanctus honestæ conversationis, & bonæ etiam apud malos opinionis, totius Episcopatus lucerna, Doctor & Pater spiritualis, Magister f Joannes de Nivella: qui cum rumores pessimos percepisset, mente consternatus incomparabiliter doluit, [plurimum afflicto Joanne de Nivella] & maxime quia de sanctis Virginibus, quas ipse per prædicationem & exemplum Domino acquisierat, ne forte vi oppressæ fuissent, sicut quidam mentiebantur, paterna solicitudine dubitabat. Non multum de temporalium amissione doluit, qui semper temporalia tamquam stercora reputavit; sed ecclesiarum violationem, animarum destructionem vir sanctus, omnium virtutum gemma specialiter & excellenter exornatus, inconsolabiliter lugebat. Pater filios plorabat, patronus ecclesias, amicus sponsi Virgines, [manet ipsa imperturbata,] quas casto Sponso castas exhibere desponderat. Ancilla vero Christi, auditis rumoribus non multum turbata est; & mirabantur qui cognoscebant, quanta affectione diligeret virgines pudicas, quæ in civitate Leodii Christo devote serviebant; ipsa autem a Domino & præmunita erat & præventa. Sciebat enim pius Pater, quod filia sua, nisi in hoc præmuniretur, nimio dolore confunderetur. Cumque Fratres de Oignies more Clericorum valde timerent, eo quod diceretur, quod hostes in partes eorum venirent; ipsa in omnibus iis imperturbata permanebat, [utpote divinitus confortata.] & absque timore sanctis Angelis eam consolantibus, & in terra pacem bonæ voluntatis hominibus nuntiantibus. Magnam vero pacem & quietem circa domum de Oignies sentiebat, quasi in spiritu certificata, & de pace suorum, & de incorruptione prædictarum sanctarum Virginum: verumtamen videbatur ei, quod terra tremeret, & quod conquereretur, quod pasceret homines quasi Creatori suo tam immani scelere sese opponerent.

[58] Accidit autem quodam tempore, quod Miles quidam de parentibus suis genere nobilis, [Ob militē a se conversum,] & militia strenuus, & seculi vanitatibus deditus, Ywanus scilicet de Zoania, divinitus inspiratus, & Sanctæ mulieris admonitionibus & orationibus adjutus, relicto seculo converteretur ad Dominum. Tunc dæmon iniquus & effrænatus, & mirabiliter confusus, apparuit ancillæ Christi; conquerens, & vultu minaci tamquam canis maximus in eam sæviens, [patitur insultantem diabolum:] ei dicebat: O proterva! o inimica nostra! o adversatrix nostra! maximum damnum per te nuper recepi: unum enim de specialibus ministris meis mihi abstulisti. Postea vero cum idem Miles, aliquanto tempore in bono proposito perseverasset, accidit quodam die quod manducaret in domo cujusdam hospitis & creditoris sui, dum esset in seculo divitis Burgensis de Nivella, [& ex familiaritate cum secularibus] in cujus domo seculariter nimis multoties vixerat, & superfluas expensas (sicut mos est Militum) fecerat. Non enim de facili poterat ab ejus familiaritate separari, cui adhuc debitis adstrictus erat. Dum autem hospes ille plura & delicata fercula ei apponeret, dum epularentur splendide; attendens hostis iniquus tempus tentationis idoneum, comportavit aggerem, ut caperet civitatem munitam. Reduxit ei ad memoriam gloriam quam habuerat in seculo, pepones & allia Ægypti; & ollas carnium, callidus ille tentator ante oculos reducebat.

[59] Cum autem jam animo titubaret, & quasi triticum eum Satanas cribraret; clemens amator hominum, [titubare illum cognoscens,] qui neminem permittit tentari super posse suum, qui linum fumigans non extinguit, & calamum quassatum non conterit, ancillæ suæ nuntiavit in spiritu, qualiter Miles ille dum secularium consortia non vitasset, animo languenti fluctuaret. Cumque adhuc mente vaga multa secum deliberans, ad mensam sederet; ecce nuntius ancillæ Christi, expectans clam ad ostium, ut primo ei loqui potuit, quod statim ad Dominam suam veniret, [ad se vocatum confirmat:] nuntiavit. Cumque ille ad locum, ubi morabatur Christi margarita extra Nivellam, venisset; invenit eam præ tristitia & anxietate cordis quasi languidam; & pedes Crucifixi, quos amplexata fuerat, fluvio lacrymarum rigantem. Tunc ille admirans, & præ verecundia consternatus animo, dum causam quæreret cur lugeret; Merito, inquit, lugeo: pro vobis doleo: pro miseria vestra turbata est anima mea; qui cum spiritu cœperitis, carne consummamini & consumi miserabiliter proponitis; qui posita manu ad aratrum, retro cum uxore Loth aspicitis, ingratus & immemor beneficii, & superabundantis misericordiæ illius, qui vos de incendio hujus seculi aliis pereuntibus liberavit. Tunc ille ad se reversus, ex tantæ revelationis miraculo salubriter compunctus; Ignoscite, inquit, mea pia Mater, & orate pro me misero: & ego Deo & vobis promitto, quod constanter de cetero in servitio illius, qui me per vos revocavit, permanebo. Cum autem mundus eum in aliqua parte retineret, multisque adhuc secularibus implicatum negotiis, ad Potentum curias eum frequenter ire compelleret: tunc socii quondam ejus, consanguinei etiam ac familiares, eum tamquam mortuum lugentes imo tamquam monstrum digito ostendentes, alii deridentes, alii blanditiis emollientes, alii contumeliis & injuriis exasperare & frangere nitebantur.

[60] Quidam etiam diaboli satellites, virum nobilem & talibus injuriis non assuetum, [eumdem convitiis agitari sciens,] per cappam vel caputium distrahebant. Ille vero mirabilem iis omnibus tamquam scutum patientiam opponens, aliquando more humano aliquatenus confundebatur. Cum autem reverteretur ad propria, tamquam ovis de luporum faucibus evulsa, ad Matris spiritualis post tantum naufragium recurrebat solatium. Quæ mirum in modum divinitus inspirata, & convitia Christi Militi dicta, & opprobria exprobrantium Christi, & horam, in qua aliquantulum perturbatus fuerat, prophetico spiritu referebat. Heu, aiebat, [precibus constantem reddit:] hac hora indigebatis auxilio, & ego tunc orationes pro vobis clementi Domino offerebam; ut vobis ex ejus imitatione concederet prospera mundi despicere, & nulla ejus adversa formidare. Quo miraculo & Christi ancillæ solatio adeo confortatus erat, quod domum suam supra firmam petram fundatam, nec ventus, nec pluvia, poterat evertere. Frequenter enim impellebatur ut caderet: sed Dominus, meritis ancillæ suæ, manum suam ne laberetur supponebat.

[61] [laqueos ad lapsum amici paratos] Aliquando cum esset apud Willambrock, & videret dæmones callidis machinationibus præparare laqueos occultos, ut caperent aliquos de amicis suis quorum lapsus maximum scandalum simplicibus generare posset; tunc ipsa, cum jam arcum inimicus tetendisset, ut sagittaret in obscure rectos corde, non contenta lacrymis seu orationibus, jejunium inchoabat; sciens quod hujusmodi dæmonii genus non facile ejiciatur, nisi in jejunio & oratione. [jejunio confringit:] Cum autem per dies quadraginta humiliasset in jejunio animam suam; tunc demum Dominus ancillæ suæ compatiens, nec ejus afflictionem amplius sustinens, quod amicum suum ejus meritis liberasset, ostendebat; & in quantam foveam peccati, nisi jejuniis & orationibus ejus oppressus fuisset inimicus, familiaris ejus amicus corruisset, aperiebat. Væ nobis, qui tantum in hac miseria amisimus solatium, tantum in tentationibus & tribulationibus præsidium; nisi recompenset nobis in cælo, quod perdidimus in hoc exilio. Licet autem contra varios & multiplices animarum languores, orationum ejus instantia efficax esset medecina; contra spiritum blasphemiæ & desperationis singulari gratia præminebat. Cumque inter alios omnes nequissimus sit spiritus ille ad impugnandum, ipsa potentissima erat ad succurrendum.

[62] Accidit aliquando quod quidam g Cisterciensis Ordinis Monachus, tantum zelum innocentiæ & puritatis, [Monachū ad statum innocentiæ frustra nitentem] licet non secundum scientiam haberet, quod quasi ad statum primi parentis ex fervore spiritus pervenire nitebatur. Cumque diu labore plurimo, sed casso, sese affligendo in abstinentia & vigiliis & orationibus & lacrymis, primum statum innocentiæ recuperare non valeret; primo cecidit in tædium & acediam. Volebat enim cibaria sumere, sed nullam sensibilem delectationem dum manducaret sentire: studebat primos sensualitatis motus non solum reprimere, sed penitus extinguere: studebat etiam sine aliquo veniali vitam suam in perfecta puritate custodire. Cum autem, dæmonio meridiano instigante, aspiraret ad impossibile, nec ad id ad quod tendebat posset aliquo modo, quantumcumque laboraret, pervenire; tandem in foveam desperationis præ tristitia dilapsus est; adeo quod se in statu corruptionis in quo erat, nullo modo salutem adipisci sperabat; [indeque in desperationem lapsū,] utpote quia venialia, quibus omnino carere non possumus in hac vita, putabat mortalia: unde nec Corpus Christi aliquo modo, etiam diebus illis, quibus institutum est in Ordine, volebat recipere. Ecce ad quantum infortunium, ad quantam & quam miserabilem ruinam, sub specie boni hostis ille antiquus simplicem illam traxerat animam; quæ infirma fugiebat medicinam, & quæ propriæ voluntati semel renuntiaverat, jugum obedientiæ a se repulerat.

[63] Ut autem fabulam non fabulose referam, nec falsa non fallaciter interseram; Monachus iste, qui ad statum primi parentis tentabat pervenire, cui assimilatur, nisi cuidam ranæ; quæ videns bovem magnæ fortitudinis & pulchræ quantitatis, eidem assimilari, & ad ejus quantitatem pervenire voluit. Tunc se extendere, dilatare, & inflari magno conamine incepit; sed frustra: quia nec, si se rupisset, bovis quantitatem assequi potuisset. Frater autem ille dum se supra se extollere voluit, infra se miserabiliter per desperationem corruit. Cum autem morbum animæ ejus quidam pius & omnium bonorum amicus Abbas cognovisset; [ab Abbate ad se missum sanat.] licet ipse multique alii ad Dominum pro Monacho preces effudissent, prævaluit tamen inimicus; qui eum, quem laqueo forti constrinxerat, sine cessatione torquebat. Tunc Abbas, sanctæ mulieris amicus, utpote qui virtutem ejus minime ignorabat, quam in se aliquando per experientam senserat, ad ancillam Christi Monachum fecit adduci. Cumque illa pro Monacho lacrymosis suspiriis Domino supplicaret; mirum in modum, dum ante Missæ introitum Monachus Confiteor diceret, & illa instantius pro eo preces funderet, quasi nigri lapilli ad singula verba Confessionis ex ore Monachi cadere videbantur. Tunc illa percipiens in hoc visu, quod obstinatio desperationis & nigredo tristitiæ & doloris Monachum reliquissent; Domino gratias retulit, qui non vult mortem peccatorum, sed magis ut convertantur & vivant. Monachus vero post Missam, quasi de longinqua regione ad se reversus, Corpus Christi recepit, & sumpta salutari medicina perfecte convaluit.

ANNOTATA G. H.

a Ita Ms. Rub. val. & Oigniac. Alia filiam suam.

b Ex his Ducibus fuit B. Aufridus, sive Anfridus, postea Episcopus Ultrajectinus, mortuus anno 1208; sed circa ætatem hujus Mariæ cœperant etiam Duces Brabantiæ appellari puta Godefridus III, In-cunis dictus, ejusque filius Henricus I, ambo Lovanii sepulti.

c Addit Rayssius in Vita ejus hinc extracta, in claustro.

d Ms. Miræi & nostrum de Manechan. In Oigniac. prius scriptum Meneser-capella correctum est Manecha-capella: quare hanc lectionem teneo licet Rayssius Meneser præferat & omittat capella. Idem tam Joannem de Dionanto, quam hunc Richardum ait floruisse anno 1195.

e Hanc vastationem urbis Leodiensis factam anno 1212, supra ad Prologum monuimus.

f Joannes de Nivella, Doctor Theologus, ex Decano Leodiensi Ecclesiæ S. Lamberti Canonicus Regularis cœnobii Oigniacensis, in templi choro juxta summum altare sepultus anno 1233, quo mortuus est 16 Martii. Ejus Acta deducit Cantipratanus lib. 2 Apum cap. 31 num. 3 & seqq.

g Monasteria Cisterciensia magis vicina eo tempore erant Alna ad Sabim de qua supra actum, & Camberona versus Montes Hannoniæ.

CAPUT VII.
Spiritu sapientiæ ad divina cum discretione penetranda, & pacem cum hominibus servandam donatur Maria.

CAP. IV

[64] Quoniam in fugiendo mala, per spiritum timoris & faciendo bona per spiritum pietatis, [Spiritu scientiæ medium tenet,] necessaria est cautela & circumspectio discretionis; Pater luminum, cujus unctio docet nos de omnibus, spiritu scientiæ filiam suam illuminavit: ut sciret quid & quemadmodum agendum esset vel vitandum, & omne sacrificium suum scientiæ sale condiret. Mala enim sunt vicina bonis; & plerumque dum vitamus unum vitium, labimur in contrarium: ut cum quis fugit superfluitatem, plerumque decidit in avaritiam; vel quando vitat indumenti secularis ornatum, gloriatur in sordibus vestium. Vitia enim quandoque speciem virtutum præferunt, unde perniciosius sectatores suos decipiunt, quia se sub velamine virtutis tegunt. Nam sub prætextu justitiæ crudelitas agitur, & remissa segnities mansuetudo creditur: plerumque hoc agit a Corporis negligentia, quod agere creditur indulgentia. [tribuens Deo, quæ hujus sunt & pacem cum hominibus servans,] Ipsa vero nec a dextris nec a sinistris declinans, mediam & beatam vitam sive viam miro moderamine peragebat. Nam & Deo, quod suum erat reddebat; & proximorum pacem quantum in se erat conservabat. Non solum cum pacificis, sed etiam cum iis qui oderunt pacem pacifica erat; prudenter inter homines pravæ nationis conversando, omnibus omnia facta, ut omnes Deo lucrifaceret. Unde & duo fratres ejus secundum carnem, & quidam alii, licet mundo prius dediti, [fratres ad Cisterciensem Ordinē transferri;] divinitus inspirati, & ejus prudenti admonitione coadjuti, relictis omnibus ad Ordinem Cisterciensem se transtulerunt.

[63] Aliquando autem cum dulcius & suavius, quasi unus spiritus cum Domino facta, timoris glutino eidem Domino adhæreret; nuntiabamus ei, [a contemplatione propter extraneos avelli se] quod de partibus remotis aliqui causa videndi eam venerant, & reverti festinarent. [Cant. 2. 7] Licet enim adjurasset nos Dominus per capreas cervosque camporum, ne suscitaremus vel evigilaremus dilectam nisi ipsa vellet; tamen quia numquam volebat, sed semper cum Domino cubare in meridie sitiebat, aliquando ex quadam confidentia ipsam suscitabamus. Ipsa vero, audito extraneorum adventu, ne forte aliquem scandalizaret, a suavi illa contemplationis jucunditate, ab amplexibus Sponsi sui, vim sibimet inferens, spiritum suum tanto dolore avellebat; quod quandoque, quasi ruptis visceribus, sanguinem purum in magna quantitate evomebat vel conspuebat; [sed violenter patitur,] malens hoc affligi martyrio, quam Fratrum, & maxime peregrinorum pacem turbare. Quandoque tamen, cum Spiritu sancto revelante aliquorum, licet adhuc longe existentium, prænovisset adventum; ad rura vel propinqua nemora fugiens, vix per totum diem reperire poteramus latitantem. Quandoque tamen propter indigentium aliquorum utilitatem, nullo nisi Spiritu sancto incitante, cogebatur somnum suum disrumpere. Vade, aiebat spiritus: quia non curiose, sed causa necessitatis aliquis expectat te. Licet autem quantum ad proximos, non solum bonos, sed etiam discolos mira discretione pacem custodiret; sibi tamen soli indiscreta, valde seipsam nimis abjiciens, [summa semper discretione utens.] & supra modum affligens, nobis aliquando videbatur. Ipsa tamen tanto circa se discretior erat, quanto nihil de se, nisi a Spiritu sancto familiariter edocta, aliquid facere præsumebat. Non enim diem unum sine refectione cibi præterire auderet, nisi se absorpta sensualitate, supra se raptam certissime cognosceret. Aliquando tamen, ut pacem coassistentium conservaret, in tali statu aliquid capere tentavit; & nihil penitus capere potuit, sed præ dolore fere defecit.

[64] Unde tantam postea prærogativam libertatis obtinuit, quod nemo jam audebat dicere, Cur ita facis? [Sub inde feriis sextis comedebat] Dumque rationem humana ejus vita excederet, quodam speciali privilegio Deo sibique relicta, omnia judicabat sed a nemine judicabatur. Spiritus autem sanctus frequenter ei rationem ostendebat in agendis vel omittendis quam sensu humano non possemus attingere. Unde cum aliquanto tempore ter in hebdomada cibum sumeret, feria sexta manducabat, die Dominica nihil penitus manducando; similiter quinta feria a cibus penitus abstinebat. Cumque nobis potius rationabile videretur, quod sexta feria, qui dies est pœnitentiæ, omnino non manducaret, quinta autem feria vel die Dominica cibum sumeret: imo quia dies pœnitentiæ est dies mortis Domini, respondit mihi ipsa aliquando, [quinta & Dominica abstinebat a cibo,] Ad sensibilia non sine labore descendo, dum gaudium contemplationis interrumpo, cibum corporalem capiendo. Quinta vero feria, quæ est die Spiritus sancti, & die Dominica, propter gaudium Resurrectionis, spirituali refectione contenta, æternis epulis satiata, totum diem festum ago, dum nullo sensibilis refectionis usu oportet me ad inferiora descendere. Quo audito os ulterius contra ipsam non aperiens silui; & rationem meam nullam reputans, humiliatus sum in oculis meis: sapientia autem justificata est a filiis suis.

[67] Licet autem peccatores per indignationem non abjiceret, sed magis per compassionem prudenti admonitione multos frequenter a via perditionis retraheret; [horret peccata & peccatores;] maxime tamen spiritus ejus abominabatur peccata hominum, & iniquorum cohabitationem seu familiaritatem, numquam de se præsumptuose confidens: corrumpunt enim bonos mores colloquia prava; & Dominus discipulis præcepit, dum intrarent civitatem, quod quærerent si quis esset in ea, in cujus hospitio honestius & securius manerent. [Matth. 10] Unde accidit aliquando, quod causa visitandi aliquos sibi familiares, cum maneret apud Oignies, ivisset ad Willambroc, & in reditu suo per medium Nivellæ transiens, reduxit post hæc ad memoriam peccata & abominationes, quas in villa illa faciunt frequenter seculares; tantamque indignationem & abominationem concepit in corde, quod præ dolore cœpit clamare: quæsitoque cultello ab ancilla sua, cum extra villam esset, volebat cutem a pedibus suis resecare, eo quod per loca transierat, in quibus Creatorem suum miseri homines tot injuriis provocant, tot flagitiis exasperant. Cumque non solum in mente, sed quod mirabilius est, sensibiliter doleret in pedibus, quibus loca prædicta calcaverat; vix tandem, cum multotiens pedes ad terram collisisset, potuit quiescere.

[68] Divinis autem Scripturis prudens discretaque mulier sufficienter instructa erat; [sacras conciones libenter audire solita,] nam frequenter divinos sermones audiebat, verba sacræ Scripturæ conservans in corde suo: ecclesiæ enim sanctæ frequentans limina, sacra pectori mandata condebat sagaciter. Et quoniam intellectus bonus omnibus facientibus eum, quod devote audiebat, devotius opere complere satagebat. Unde, cum in ultima ægritudine, jam fere penitus morte vicina deficeret, & aliquis in ecclesia ad populum sermonem faceret; tunc spiritu ejus ad verbum Dei reviviscente, aures invita morti erigebat, cor præparabat, circumstantibus etiam de sermone aliqua verba referebat. Adeo autem Prædicatores & fideles animarum Pastores diligebat, quod pedes eorum post prædicationis laborem mira affectione constringens, etiam ipsis invitis vel diu osculari oportebat, vel præ anxietate cum se subtraherent, clamabat.

[69] [idoneum a Domino concionatorem obtinet,] Multis autem lacrymosis suspiriis, multis orationibus & jejuniis a Domino instantissime postulando obtinuit, ut meritum & officium prædicationis quod in se actualiter exercere non poterat, in aliqua alia persona Dominus ei recompensaret: & quod sibi Dominus pro magno munere unum b Prædicatorem daret. Quo dato, licet per eum Dominus, tamquam per instrumentum verba prædicationis emitteret; sanctæ mulieris precibus cor præparabat, virtutem corporis in labore conferebat, verbum ministrabat, gressus dirigebat, gratiam & fructum in auditoribus meritis ancillæ suæ præparabat. [& oratione adjuvat,] Nam pro ipso singulis diebus, dum esset in labore prædicandi, Domino & beatæ Virgini dicendo Ave Maria centies supplicabat, sicut prædicante Hilario Martinus orabat. Suum vero Prædicatorem, quem in morte præsentialiter reliquit, Domino devotissime commendavit. Cum enim dilexisset suos in finem dilexit eos.

[70] [dæmonem sub specie Pastoris repellit:] Quadam die, dum esset in viridario quodam apud Willambrouck, apparuit ei diabolus, quasi in similitudinem Pastoris: tunc enim congregaverat impius ille milites multos, qui crastina die debebant esse ad torneamentum, juxta villam, quæ dicitur c Trasegnies, & illa nocte habebant hospitia sua apud Nivellam. Cumque impius ille velatus dæmon, jactaret se esse Pastorem; Non es, inquit illa, Pastor: sed Magistri nostri, qui prædicant verbum Dei, & pascunt fideliter animas nostras, illi veri Pastores sunt. Ego, inquit ille nequam & superbus hostis, plures habeo greges, & magis mihi obedientes, quam Magistri illi: nam ego cognosco eos, & ipsi me sequuntur & vocem meam audiunt, & ad voluntatem meam me sequuntur. Tunc illa ultra ferre non potuit, quod ille sibi usurparet nomen Pastoris, qui hœdos suos per pascua vanitatis ducit ad pascua æternæ damnationis, ubi mors miserabiliter depascet eos: sed gemens & miseris compatiens, relicto dæmone ad ecclesiam confugit: & magno tempore post, dum Pastorem illum pessimum ad memoriam reducebat, abstinere se a lacrymis non valebat.

[71] Licet autem unctione Spiritus sancti, & divinis revelationibus doceretur interius; [testimoniis sacræ Scripturæ plurimum proficit,] testimonia tamen Scripturarum, quæ Spiritui sancto penitus concordabant, libenter audiebat exterius. Nam quamvis Dominus discipulos interius illuminans, sine voce posset instruere; exterius tamen vocis officio docens, Scripturas etiam eis exponebat, quibus ipse dixit: Jam vos mundi estis propter sermonem quem locutus sum vobis. [Joan. 13. 10] Ipsa igitur de die in diem divinæ Scripturæ sermonibus amplius lavabatur ad munditiam, ædificabatur ad morum exornationem, illuminabatur ad fidem: si tamen fides in ea proprie dici valeat, quia Domino revelante invisibilia, quasi visibiliter fide oculata percipiebat. Aliquando enim cum esset in quadam villula, quæ dicitur d Itere juxta Nivellam, & præsente ipsa puer quidam ad ostium ecclesiæ catechizaretur; [in Baptismo videt dæmonum recessum,] vidit immundum spiritum a parvulo cum magna confusione recedentem. Cumque ipsum puerum de sacro fonte levarent, aperti sunt oculi ejus, [& Spiritus sancti accessum;] viditque Spiritum sanctum in animam pueri descendentem, sanctorumque Angelorum circa renatum infantem multitudinem.

[72] [in Hostia speciem pueri,] Frequenter autem, dum Sacerdos levaret Hostiam, inter manus Sacerdotis vidit pueri pulchri speciem, & cælestium spirituum cum lumine non modico exercitum descendentem. Quando vero post e Confessionem, Hostiam Sacerdos reciperet, ipsa videbat in spiritu Dominum in anima Sacerdotis remanere, & eum mirabili claritate illustrantem; vel, si indigne sumeret, videbat quod, Domino cum indignatione recedente, [& statum sacrificantis:] anima miseri vacua & tenebrosa remaneret. Licet autem in ecclesia præsens non esset, sed in cella sua, opertis ex more oculis velo candido, oraret; cum Christus in prolatione verborum Sanctorum in altari descendebat, tunc ipsa mirabiliter immutata adventum ejus sentiebat. [in Unctione extrema Christi præsentiā.] Quando vero Unctionis extremæ ipsa præsente infirmi Sacramenta susciperent; ipsa cum Sanctorum multitudine Christum præsentem sentiebat, qui infirmum misericorditer roborabat, dæmones expellebat, animam purgabat; & se quasi in lumine per totum corpus infirmi, dum diversa ejus membra ungerentur, transfundebat.

ANNOTATA D. P.

a Ms. Rubeæ-vallis & Oign. corporis.

b Hic debere intelligi, Jacobum de Vitriaco, hujus Vitæ scriptorem, infra num. 79 indicatur: de eoque etiam locum hunc explicat Cantipratanus in Vita S. Lutgardis lib. 23 num. 3.

c Trasegnies antiquissimum & nobilissimum dominium, nunc Marchionatus titulo honoratum, prope Binchium in Hannonia distat Nivella in meridiem 3 magnis horis. De eo vide prolixe & erudite tractantem Baronem le Roy, in topographia historica Gallo-Brabantiæ lib. 1 cap. 55; ubi etiam pulcherrimæ arcis iconismum habet.

d Itere duplex est, inferius & superius; hoc una, istud sesquileuca distans Nivella, cum titulo Baronatus: de quo vide opus prælaudatum lib. 1 cap. 38.

e Ita Ms. Oigniac. ubi nomine Confessionis intelligitur formula, immediate præcedens Communionem Sacerdotis, tertioque repetita, Domine non sum dignus. Ms. Rub. Confectionem, alia Consecrationem, qui duo termini idem significant, partem scilicet sacerrimam Missæ, sed a Communione remotiorem.

CAPUT VIII.
Spiritu fortitudinis contra adversa munitur, & spiritu consilii considerate agit ac suadet Maria.

CAP. V

[73] Sed quoniam parum prodest per spiritum timoris mala vitare, [Spiritu fortitudinis contra adversa præmunita,] per spiritum pietatis bona agere, per spiritum sapientiæ in omnibus discretionem habere; nisi per fortitudinem malis imminentibus resistamus, bona nostra per patientiam conservemus, per constantiam usque in finem perseveremus, per longanimitatem vitæ æternæ præmium expectemus; Pater ejus, apertis thesauris suis, quarto lapide pretioso, scilicet spiritu fortitudinis, filiam suam exornavit, & contra omnia adversa præmunivit; ut nec adversitatis impulsu frangeretur, nec prosperitatis blandimento elevaretur; ut contumelias cum tranquillitate sustineret, ut nulli malum pro malo redderet; sed benedictionem maledictioni, benignitatem impietati opponeret. Bonum pro malo reddebat, calumniantibus non respondebat, pro persecutoribus orabat: per constantiam mentis in proposito perseverans, per firmitatem animæ omnia æquanimiter portans, per magnanimitatem difficilia sponte aggrediens, per securitatem imminentes incommoditates non formidans: per fiduciam certam spem certam habens bonum propositum in bonum finem perducendi, per magnificentiam sancti & præclari propositi dans consummationem.

[74] Non solum autem in persecutionibus, seu flagellis patientiam habebat, sed in tribulationibus gaudebat, & disciplinam Domini cum magno desiderio apprehendebat. Unde cum in ultima ejus infirmitate, [cum gaudio suscipit morbum,] jam fere per dies quadraginta graviter laborasset, & quæreremus ab ea, utrum ejus infirmitatis dolor in tædium aliquo modo veniret; Imo, inquit illa, vellem, [& augeri optat:] si placeret Deo, quod quadragena ista de novo inciperet; & quod mirabilius est, subjunxit, quod numquam infirmum vidisset, quin ejus, quantacumque esset, infirmitatem desiderasset. Væ vobis qui in angaria Crucem Domini fertis; qui Domini disciplinam abjicitis; qui virgam Domini ferientis, dum contra flagellum murmuratis, tamquam canis insaniens mordetis; qui dolorem corporis cordis impatientis dolore duplicatis. Hæc autem pretiosa Christi gemma, disciplinati cordis exultatione quasi insensibiliter affligebatur, dulciter torquebatur: interior enim suavitas, dolorem exterius perungebat, & pondus infirmitatis alleviando demulcebat. Aliquando autem, [nec cupit pro alleviatione orari] cum præ dolore paralysis clamaret, & pectus suum tundere cogeretur; quidam ejus familiaris ei compatiens, in loco quodam latebat, & pro ipsa Domino supplicabat. Tunc illa, piis devoti hominis orationibus infirmitatem suam in aliquo minui sentiens, Vade, inquit ancillæ suæ, & dic homini illi, ut cesset orare pro me: nam orationum ejus medicina, disciplinæ meæ, dum melius habeo, incurro detrimentum. Cum autem aliquando vexaretur aliquo gravamine, quidam ex amicis suis, occulte tantum in corde dolebat de ejus vexatione. Tunc illa, secreta cordis illius Domino revelante cognoscens, misit ancillam suam ad illum dicens; [aut condo leri sibi,] Dic illi, ne amplius doleat pro me: illius enim gravamen aggravat cordis mei dolorem: non enim possum sustinere quod doleat pro me: plus enim gravabatur aliorum doloribus, quam suis infirmitatibus.

[75] Non solum autem per spiritum fortitudinis habebat patientiam resistendi adversis, [carnē spiritui subjectam sic habuit,] sed etiam ab omnibus carnalibus illecebris abstinendi. Adeo enim corpus suum castigaverat, & in servitutem redegerat, quod ad nutum suum corpus spiritui obediebat, in nullo contradicens, nulla simulatione se excusans: nec contra Dominum murmurabat, sed Domini sui fortitudinem imitando, numquam ignavia torpebat, numquam vel raro labore corpus suum deficiebat. Adeo autem corpus suum juvencula illa tympanistria, quasi inter duo Crucis ligna extendendo, desiccaverat; quod numquam per plures annos, primos etiam libidinis motus contra se insurgere senserat. Ex quo tantam fiduciam etiam inter homines habebat, quod omnes sibi similes ex abundantia innocentiæ, & pura simplicitate æstimabat. Unde cum quidam ejus familiaris amicus, ex nimio spiritualis affectionis excessu, manum ejus aliquando stringeret, licet casto animo nihil turpe cogitaret; sensit tamen tamquam homo ex illa nimia vicinitate, primos motus sibi insurgere. Cumque illa prorsus hoc ignoraret, [ut primos etiam motus nescierit.] audivit vocem ab excelso, scilicet, Noli tangere me, nec tamen intellexit quid significaret. Deus enim mitis, & nostris infirmitatibus compatiens, noluit illum coram sancta muliere verecundia confundere: volebat tamen, tamquam zelotes amicæ suæ castitatem custodire, & illum propter imminentia pericula castigare. Unde cum illa diceret ei, Audivi nunc quamdam vocem, sed quid significet prorsus ignoro; scilicet, Noli tangere me: ille, quid hoc esset intelligens, & sibi de cetero diligentius cavit, & Domino qui ejus infirmitatem detegere noluit, gratias agens recessit.

CAP. VI

[76] Per spiritum autem consilii, nihil præcipitanter, nihil inordinate agens, omnia diligenter, provide, & cum deliberatione faciens, [Spiritu consilii instructa licet] in omnibus agendis vel omittendis expectabat eum, qui salvam faceret eam a pusillanimitate spiritus & tempestate; nihil per pusillanimitatem omittens, nihil tamen tempestuose, nihil inconsiderate, nihil impetuosa mente peragens. In omnibus viis suis palpebræ ejus præcedebant gressus suos; [& summe prudens,] omnia cum consilio faciens, ne post factum vel in modico pœniteret. Quid enim sine gravitate, sine consilii maturitate facere posset? cujus mentem repleverat, cujus animam inhabitabat, qui ait de seipso; Ego sapientia in consiliis habito, & eruditis intersum cogitationibus. [Prov. 8] Licet autem familiari Spiritus sancti consilio interius uteretur, licet divinis Scripturis sufficienter instrueretur; [tamen aliorum judicio se subjicit.] præ nimia tamen humilitatis abundantia, ne sapiens in oculis suis videretur, aliorum consiliis, propriæ voluntati abrenuntiando, seipsam libenter & devote subjicere non dedignabatur.

[77] [Non nisi præmissa oratione] Multi etiam de familiaribus amicis ejus, qui divinam ejus prudentiam frequenter experti erant, sine ejus consilio nihil magnum facere audebant: quod enim humana ratione scientiæ non poterat, præmissa oratione divinitus inspirata sciebat. Unde cum quidam ejus amicus, mediocritate sua contentus, tanto securius quanto ab oculis humanis abstractus, & a pompa seculari remotus, Domino in humilitate serviret; [consilium dat,] & a quodam Nobili requireretur, ut magister ejus esset, qui ei equos & vestes & alia multa bona copiose provideret; mulierem sanctam consuluit, quid agendum sibi esset. Illa vero, sicut nihil unquam de se præsumebat, oratione præmissa, postquam ab arcanis divinorum consiliorum thalamis reversa respondit: Vidi vobis in hoc facto nigrum equum præparari, qui versus infernum hinniebat, & dæmonum exercitus applaudebat: maneatis ergo secundum consilium meum in hac vocatione, in qua vocati estis a Domino, ne per ambitionem & seculi pompam detis occasionem diabolo.

[78] Alias vero inter amicos suos tanto sibi carior, quanto humilior, cum haberet Præbendam unam sibi mediocriter sufficientem, multis devictus precibus recepit aliam, quæ & dignitate major, & redditibus erat abundantior. Cumque ille, prout devotus satis & moratus erat, Christi ancillam consuleret, utrum Deum in hoc facto offendisset; illa more suo modicas respondendi quærens inducias, tandem divinitus inspirata, & divinis revelationibus absque ullo dubietatis scrupulo certificata; Videbam, inquit, hominem vestibus albis indutum, & satis ad cursum expeditum, nigro pallio superindui, & sarcina inutili onerari. Cum hæc & his similia alia dixisset; [dissuadet Præbendæ tenuis pro meliori mutationē,] ille, qui jam in se a Domino præsenserat id quod illa divinitus proferebat; primam sibi sufficientem retinuit, & aliam sine mora, ne locum alterius ambitiose occuparet, vir prudens &. Deum timens, & salubri consilio acquiescens, resignavit. Ignoscite mihi, fratres, qui dignitatem dignitati adjungitis, & Præbendam Præbendæ copulatis. Non est meum quod retuli, sed Christi revelantis: parcite ancillæ Christi, nolite detrahere innocenti. In quo enim vos læsit, si amico suo salubriter consuluit, si veritatem quam a Domino audivit retulit. Sed vos sæpius forte dum Gratianum revolvitis, vel libellum istum numquam inspicitis, vel ancillæ Christi visiones phantasmata seu somnia, ridendo more vestro, repudiatis: nam Pharisæi Dominum, dum de avaritia disputaret, & divites regnum cælorum nequaquam posse introire diceret; non solum deridebant, sed tamquam insanum judicabant.

[79] Ut autem sine personarum acceptione magnalia sanctæ mulieris referam, mihi etiam non parcam, [scriptori medelam ultro confert] scilicet infelicitatis meæ referam historiam. Dum verbum Dei licet indignus laicis simplicibus prædicare inciperem, & necdum exercitium seu consuetudinem faciendi sermonem ad populum haberem; semper mihi metuens, ne forte sermone imperfecto deficerem; multa mihi undecumque colligebam, multis vero congregatis quidquid in mente habebam in medium proferre volebam: [Totum enim spiritum suum profert stultus, sapiens vero reservat in posterum]. Cumque tanta prodigalitate meipsum confunderem, ad me post sermonem revertens, quasi quoddam mentis tædium, eo quod inordinate & incomposite multa mihi dixisse videbar, [ad triplicē quam concionans patiebatur tentationē:] incurrebam. Cumque hujusmodi tristitia aliquando Christi ancilla me depressum conspiceret; ego præ verecundia causam ei revelare recusabam, & quod miserabilius erat, cum aliquis, tamquam bene & subtiliter dixissem, me libenter auscultando (sicut mos est) post sermonem commendaret, in hoc aliquam consolationem recipiebam. Erubesco turpitudinem meam publicare, sed laudes sanctæ mulieris non ausus sum abscondere. Quæ cum aliquando prædictæ tristitiæ nubilo me confusum, & tamquam confusibilem operarium ad se vocaret; duplex vulnus tentationum, quibus in abscondito sauciatus eram, mihi mirabiliter aperuit. Vidi, inquit, similitudinem quasi hominis nubilosi, superfluitate capillorum cooperti: quædam autem meretrix subornata, quibusdam quasi radiis splendida, eum blande intuendo circuibat: facto autem pluries circulo, unum de radiis suis versus eum projiciens, partem tenebrarum effugabat. Ad hanc ejus parabolam, me triplici morbo laborantem statim certissime deprehendi. Capillata enim superfluitas mihi tristitiam generabat: meretrix vero subornata, id est, elatio, radiis adulationis, miserabile solatium mihi conferebat. Quibus te laudibus, o sancta mulier efferam nescio, quæ secretorum Dei [eras] conscia. Hominum cogitationes non frustra tibi Dominus aperiebat, sed orationibus tuis virtutem medendi languoribus conferebat.

[80] Cum autem familiaris esset cujusdam bonæ & sanctæ juvenculæ, * Heldewidis nomine, quæ erat Inclusa apud Willambrouck, quam valde diligebat, [similiter Inclusæ cuidam consulit,] & velut mater filiam in Domino nutriebat fere per annos duodecim; cum illa juvencula aliquo gravamine tentaretur, ipsa tentationes & cogitationes cordis ejus eidem juvenculæ, admiranti quomodo mentem ejus cognosceret, aperiebat, & contra imminentes tentationes eam prius longe quam accidissent præmuniebat. Cum autem Inclusa illa ex Magistri Guidonis præsentia, qui tunc in ecclesia de Willambrouck Capellanus erat, maximam haberet consolationem: (quoniam quæ subito accidunt majorem perturbationem inducunt) prædixit ei per dimidium annum, [in futurum eam præmuniens.] antequam Magister ille, cum Fratre suo Ioanne a Willambrouck deberet recedere, multis exhortationibus præmonendo, ut in pace sustineret eorum absentiam, quorum valde diligebat præsentiam. De quadam etiam religiosa muliere, nomine * Beselene, quæ diu ancillæ Christi religiose & fideliter ministraverat, ex cujus præsentia, prædicta Inclusa magnum solatium habebat, longe ante prædixit, quod ab ejus ministerio recessura esset, & quod sine perturbatione, quod Dominus providerat, sustineret. Aliquando autem quidam Magister, cum esset in Francia, ad locum de Oignies venire proposuerat. [per spiritū prophetiæ,] Cumque unus ex Fratribus ejusdem domus, ut Magistrum illum adduceret, usque Parisius ire proponeret; Sustinete, inquit illa, & nolite festinare, nam nuntius, quem Magister mittit ad nos, jam est in itinere. Et ita consilio ejus Frater ille remansit, & nuntium illum quem illa venturum prophetico spiritu prædixit, apud Oignies donec veniret expectavit. Cum autem prædictus Magister, ut limina Apostolorum visitaret, Romam profectus fuisset; fama mendaciter nuntiante crediderunt amici ejus, quod mortuus esset, & doluerunt. [quo etiam novit absentia.] Cumque Missam pro eo quidam celebrare vellent; Non mortuus est, inquit illa, sed vivit, & tali die vivus & sanus revertetur; a Roma recessit. Omnibus autem admirantibus, & Missarum suffragia differentibus, sicut illa nuntiavit, sic rei eventus comprobavit.

[Annotata]

* al. Helindis

* al. Besele

CAPUT IX.
Spiritu intellectus divina contemplatur: absentia & futura cognoscit.

CAP. VII

[81] His igitur ornata monilibus filia Hierusalem, his prædictis Spiritus sancti donis, tamquam luminaribus illustrata; purificato corde per spiritum intellectus in cælestibus conversabatur. [Spiritu intellectus penetrat ad ipsam divinitatem contemplandam:] Adeo enim elegerat suspendium anima ejus, quod plerumque, dum volaret sublimius per diem integrum, quandoque etiam per plures, [non] reverberata radiis solis ad inferiora, solem justitiæ velut aquila intuebatur. Hujus solis radiis, ab omni sensibilium humore desiccata, ab omni corporalium imaginum nube purgata, absque omni phantasia seu imaginatione, formas simplices & divinas quasi in puro speculo suscipiebat in anima. Relegatis enim a se formis sensibilibus, uniformes & invariabiles supercælestium species, quanto summæ, simplici, & invariabili Majestati magis accedebant, tanto in ejus animo pueris resultabant. Cumque subtilis & attenuatus spiritus ejus, incendio pii amoris concrematus, tamquam virgula fumi ex aromatibus, super cælestia penetraret; & quasi per quosdam gradus in regione vivorum perambulans, per vicos & plateas quærebat quem diligebat; nunc sanctarum Virginum liliis delectata, nunc sanctorum Martyrum rosis odoriferis recreata, aliquando a sanctorum Apostolorum senatu venerabiliter recepta, quandoque Angelorum cœtibus sociata; cum per omnes gradus ascendisset, cum omnia paradisi loca animo lætanti perambulasset, cum omnia pertransiisset; inveniebat tandem quem ardenter ejus anima desiderabat; ibi demum perfecte quiescebat, ibi immobiliter fixa permanebat: sed omnium posteriorum oblita, non jam pro amicis quantumcumque caris poterat orare, nec etiam de sanctis Angelis cogitare; & omnes Sanctos quasi post se relinquendo, illi adhærebat, quem ardenter sitiebat.

[82] Cum autem librum Vitæ vicinius inspiceret, multa per spiritum intellectus in eo percipiebat. Unde tribus annis antequam homines signarentur contra hæreticos Provinciales, [prævidet Cruces e cælo lapsas,] dixit, quod videret Cruces super hominum multitudinem de cælo copiose descendentes. Nulla tamen adhuc in partibus nostris fiebat mentio de illis hæreticis: & tunc frequenter ei in spiritu, quasi conquerendo, Dominus dixerat, quod terram illam fere totam amiserat, [& cædem Christianorum:] & quod de partibus illis quasi exul ejectus erat. Quando autem a sancti Christi Martyres, qui zelo Crucifixi a longinquis partibus, ut Christi dedecus vindicarent, devenerant ad locum qui dicitur b Mons-gaudii, ibidemque ab inimicis Crucis Christi interfecti sunt; ipsa, licet per tanta terrarum spatia remota esset, vidit sanctos Angelos gratulantes, & interfectorum animas absque aliquo purgatorio ad superna gaudia deferentes. Unde tantum hujus peregrinationis concepit ardorem, [quibus optat adesse,] quod vix retineri posset, si sine scandalo proximorum aliquo modo id peragere valeret. Cumque quasi ridendo ab ea quæreremus, quid illic si pervenisset faceret; saltem ajebat illa, Dominum meum honorarem, illic nomen ejus confitendo, ubi toties impii abnegaverunt eum blasphemando.

[83] Cum autem quidam familiaris noster & amicus domus nostræ apud Oignies, [& Cruce signato mortuo] Cruce-signatus moreretur; vidit illa dæmonum multitudinem, quasi rugientium præparatorum ad escam. Cumque illa dæmones increparet, & ut recederent a Christi ministro, qui Crucis vexillo munitus erat, præciperet; illi multa ei crimina malitiose imponebant, & quod in veritate non processisset ei objiciebant. Cumque illa pro infirmo Domino supplicaret; vidit quamdam Crucem lucidam super ipsum descendentem, eum undique protegentem. [novit dimissam partem purgatorii:] Et licet homo ille morte præventus peregrinationem suam non perfecisset; magna pars purgatorii, eo quod voluntatem haberet, nec stetit per eum, eidem Crucesignato dimissa est, sicut sanctæ mulieri Dominus revelavit.

[84] Quidam autem amicus noster, nobilis genere, sed nobilior fide, Deo devote serviens, & omnia pro Christo, [viro pio pro uxore vana solicito,] quantum in se erat relinquens; uxorem quamdam, secularem valde & proposito suo contradicentem habebat. Cumque ille valde timeret, ne mala uxor eum a domo sua ejiceret; (tria enim sunt, ut ait Salomon, quæ hominem a domo sua ejiciunt, fumus, stillicidium, & litigiosa & mala uxor) sancta mulier compatiens juveni, multas pro uxore ejus orationes Domino obtulit; [convertendam cito prædicit:] & nobilem illum virumblande consolando, prædixit, quod uxor ejus ad Deum in proximo converteretur: quod & factum cognovimus, & Domino gratiarum actiones retulimus. Nam & ipsa perfecte mundi vanitatem despiciens, sicut prius piæ mariti voluntati & proposito contraria fuerat, sic postmodum promovebat & quasi præcedendo trahebat, quem prius impediendo retrahebat. Quadam die, dum Canonicus quidam ecclesiæ S. Gertrudis in Nivella extrema laboraret ægritudine, [& qua hora moriturus quidam sit,] volebant Fratres de Oignies obitus ejus diem justa ex causa scire. Cumque cuidam laico de Nivella, qui tunc erat apud Oignies, dicerent ut recederet, & quando moreretur Canonicus, eis nuntiaret; Si vis, inquit ei sancta mulier, opportune quod tibi injunctum est nuntiare, oportet te mane recedere & iter arripere. Cumque ille crastina die Nivellam ingrederetur, jam pro defuncto campanæ pulsabantur.

[85] In nocte tertiæ feriæ, quæ est ante Caput-jejunii, [Videt dæmones tristes a tentata recedere:] quando solent homines seculares comessationibus vacare; vidit aliquos dæmones, a quadam muliere religiosa tristes & confusos revertentes: qui quidem tentationibus graviter eam impugnaverant, sed Domino succurrente nequaquam prævaluerant. Cum autem post hæc a muliere quæreretur, quomodo ei fuisset; Ego, inquit illa, vehementer fui gravata, sed illa hora fui per gratiam Dei liberata. Et cognovit quod illo tempore viderat dæmones confusos recessisse. Quidam autem Sacerdos aliquando præsente ea Missam celebrabat; [novit Missam pro se offerri,] & quia pro Sacerdote illo frequenter orabat, proposuit ille, cum non haberet majus aliquid quod ei tribueret, ne ingratus videretur, quod pro illa Missam illam celebraret. Cumque Sacerdos Missam finisset, ait illa Sacerdoti; Missa ista mea fuit: hodie enim pro me Filium Patri obtulisti. Cumque ille miraretur, & quæreret quomodo hoc cognovisset (nam solus Dominus Deus hominum novit cogitationes) Ego, inquit illa, vidi columbam pulcherrimam super caput vestrum in altari descendentem, quæ quasi volitando alas suas ad me extendebat; & cognovi in spiritu, quod Spiritus sanctus Missam illam ad me transferebat.

[86] Quando autem Sacerdotes Missas digne & devote celebrabant, [item qui digne eam celebrent:] videbat sanctos Angelos gaudentes, & Sacerdotibus cum magna hilaritate cooperantes, & eosdem Sacerdotes vultu benigno intuebantur, eosque devotissime venerabantur. Væ Sacerdotibus miseris, Judæ proditoris sociis; qui Christum iterum quantum in se est crucifigunt, & sanguinem testamenti pollutum ducunt; qui manibus pollutis, oculis impudicis, ore venenato, corde impuro, dum ad reverendum Sacramentum irreverenter accedunt, Angelos sanctos assistentes offendunt, & de salutari medicina mortem sibi miserabiliter acquirunt. Aliquando cum quidam amicus sibi carissimas c Parisiis in Sacerdotem ordinaretur, ipsa corpore absens, [absens novit Parisiis facta in ordinatione Sacerdotis,] spiritu præsens, quemadmodum & quomodo esset ei, dum in Sacerdotem ungeretur, & ordinationis locum, & Sacerdotis habitum, & ordinati animum & sic omnia vidit; & admiranti Sacerdoti, sicut viderat, retulit. Cumque ei litteras quasdam per ipsius nuntium Parisius mitteret, [& primū ejusdem Sacrum,] inter alia quædam scripsit, quæ Sacerdos ille donec completa essent intelligere nequivit. Hæc scilicet vel his similia: Arbor nova jam floruit, cujus primos fructus mihi Dominus destinavit. [coram se faciendum.] Cum autem Sacerdos primam Missam suam in Francia celebrare proposuisset, accidit, sicut Domino placuit, quod apud Oignies præsente Sancta muliere, primo celebravit.

ANNOTATA G.H.

a Primus tunc occisus fuit B. Petrus a Castro-Novo, Legatus Apostolicus, & primus Inquisitor fidei ex Ordine Cisterciensi, cujus Acta dedimus V Aprilis. Ast hic videntur intelligi Peregrini Crucesignati, anno 1211 a Comite Fuxensi & Rogerio Bernardi filio ejus crudeliter interempti, qui cum indulgentia peccatorum veniebant in auxilium & succursum Comitis Simonis, ad exercitum Domini versus Vavrum; cum apparuit in loco ubi occisi fuerunt peregrini, columna ignis lucens, & descendens super corpora occisorum, qui jacebant resupini, brachiis in modum Crucis extensis. Venerabilis vir Fulco Episcopus Tolosanus præsens & fuit & vidit, & testimonium perhibuit veritati. Ita Chronicon, a Catello editum cum Historia Comitum Tolosanorum.

b Mons-gaudii a Catello lib. 2 dictæ Historiæ pag. 265 appellatur Gallice, Mongausy.

c Hunc fuisse ipsummet scriptorem Jacobum, apparet ex Supplemento num. 2.

CAPUT X.
Spiritu sapientiæ attrahitur Maria ad gustandum suavitatem Dei, in festis Christi & Sanctorum.

CAP. VIII

[87] Ut autem opus suum prudens Artifex, templum suum summus Sacerdos, [Spiritu sapientiæ suavitatem Dei gustanti Mariæ] filiam suam Rex excelsus, ad perfectionis culmen perduceret, septimo septiformis Spiritus dono, quasi ad condimentum aliorum; eam honeste decoravit, & excellenter ornavit; scilicet spiritu sapientiæ, quod primum est dignitate, ultimum vero consummatione. Hujus sapientiæ sapore vidit & gustavit quoniam suavis est Dominus: cum sicut adipe & pinguedine repleretur anima ejus; & cum de mensa Domini cum Joseph inebriaretur in meridie, deliciis affluens, innixa super dilectum suum; cum de Sponsi labiis lac & mel manducaret; hujus mellifluæ sapientiæ dono cor ejus medullitus afficiebatur, & verba dulcorabantur, omniaque ejus opera suavitate spiritualis unctionis impinguabantur [erat enim] mitis corde, dulcis ore, suavis opere, ebria in caritate. Adeo autem ebria & a sensibilibus abstracta fuit; quod aliquando, cum ad Nonam seu Vesperas pulsaremus, quasi evigilans quæreret, utrum adhuc Prima esset. Aliquando, cum in lecto suo per tres dies continue jacuisset, [omne tempus videtur brevissimum.] & cum Sponso suaviter quievisset; præ nimiæ jucunditatis dulcedine dies illi adeo furtive labebantur, quod vix per unum momentum sibi jacuisse videbatur. Mirabili autem affectionum varietate Deum aliquando esuriebat, quandoque vero eum sitiebat. Et quoniam scriptum est, Qui edunt me adhuc esuerient, & qui bibunt me adhuc sitient; quanto plus Dominum sentiebat, tanto magis desiderium crescebat: anxiebatur, clamabat, & ut remaneret supplicabat; & ne recederet quasi inter brachia amplexando stringebat, ac ut se amplius ei ostenderet cum lacrymis obsecrabat. [Eccl. 24. 29]

[88] Aliquando autem per dies tres vel plures, ut sibi videbatur, eumdem quasi parvulum inter ubera commorantem stringebat, [Christum sub variis figuris visum veneratur] & sese, ne videretur ab aliis, occultabat. Aliquando cum eo, tamquam cum puero, osculando; aliquando tamquam agnum mansuetum, juxta gremium; quandoque quasi columbam, ad solatium filiæ suæ, pius Virginis Filius se ostendebat. Quandoque quasi aries, stellam lucidam habens in fronte, circumiens ecclesiam, fideles suos (ut ei videbatur) visitabat. Sicut enim dubitantibus discipulis sub specie peregrini Dominus se ostendit, sicut a cum B. Thomam mitteret ad Indos, formam mercatoris accepit; sic amicis suis ad solatium sub amicabili specie se dignatur ostendere: sicut teste S. Hieronymo, b S. Paula cum veniret Betlehem, [pro varietate festorū,] vidit eum ut parvulum jacentem in præsepio. In diversis autem Domini solemnitatibus, quasi configuratum solennitati suæ, ei se ostendebat; ut in Nativitate, quasi puer ubera Virginis Matris lactans vel in cunabulis vagiens; & tunc ad eum afficiebatur tamquam ad puerum, secundum varias ostensiones, varias habens affectiones: & ita singulis annis renovabantur festivitates. In festo Purificationis videbat beatam Virginem, filium suum in templo offerentem, & Simeonem eum inter ulnas recipientem; & in hac visione non minus exultabat præ gaudio quam si præsens fuisset cum hoc accidit in templo. In hac autem festivitate aliquando, cum cereus ejus diu extinctus fuisset in processione, subito lumen clarissimum, nullo nisi Deo accendente, recepit. In passione autem aliquando Dominus ei in Cruce apparebat, sed raro, quia vix sustinere poterat. Cum appropinquaret aliqua magna solennitas, quandoque octo diebus gaudium ante sentiebat, & ita secundum totius anni cursum variis modis mutabatur, & mirabiliter afficiebatur.

[89] Quando autem alicujus Sancti dies festus imminebat, Sanctus ille festum suum ei annuntiabat; [Sanctis sua ei revelantibus,] & in die suo ad eam veniens, cum sociorum cælestium multitudine, eam visitabat; ita quod cum Sancto illo per totum diem spiritus ejus cum gaudio quiesceret. Ex familiari autem & frequenti Sanctorum collocutione, sicut aliquis unum de vicinis suis scit ab alio distinguere, ita unum Angelum vel Sanctum ab alio distinguebat. Quandoque etiam Sanctus aliquis, in partibus istis prorsus incognitus, festum suum, quod in remotis partibus fiebat, ut in ejus solennitate gauderet, ei annuntiabat. Nullo etiam nuntiante distinguebat palato cordis dies festos a non festis, eo quod dulcius sapiebant ei dies solennes quam simplices: celebrabat enim festos dies in animo scriptos, & impressos in corde suo tamquam in Martyrologio. Unde cum esset aliquando in c ecclesia S. Gertrudis, in villula quæ dicitur Lenlos, [campanas trahit ad S. Gertrudis,] & quoddam festum S. Gertrudis Virginis in crastino esse deberet, & Sacerdos ejusdem villæ festum illud non adverteret; ipsa in animo suo sentiens solennitatem imminere, non jam se poterat continere. Cumque Sacerdos non compareret, vel alius qui campanas, sicut fieri solet in festorum dierum vesperis præcedentibus, pulsaret; ipsa de loco suo surrexit, & campanas prout potuit pulsare cœpit. Quo audito Sacerdos admirans, & ad ecclesiam currens, Cur, inquit, tamquam sit festum, pulsatis? cum non habeamus in consuetudine, nisi sit festum, hac hora pulsare. [cujus diem Parochus oblitus fuerat indicare:] Tunc illa, verecunda & pavida; Ignoscite mihi Domine, inquit, magnum enim festum, sed nescio cujus est in hac nocte: jam enim hanc ecclesiam gaudio sentio esse repletam. Tunc Sacerdos aperto Kalendario, reperit quod die crastino deberet esse festum S. Gertrudis.

[90] Tot autem & tantas a Domino habebat consolationes, [multas divinitus consolationes percipit.] quod licet nullis exterioribus, sicut fit, quandoque ad recreationem intenta esset; semper in uno loco absque alicujus consortio sine acedia vel tædio sedere posset. Aliquando autem, dum esset in cellula sua, audivit vocem dulcissimam Domini dicentis: Hæc est filia mea dilecta, in qua plurimum delector. Quando autem extra se rapiebatur, videbatur ei quod caput suum teneret super genua Christi glorificati. Aliquando, nuntiante aliquo Angelorum, salutabatur ab aliquo supernorum Sanctorum. Cum oraret ante altare S. Nicolai, [Apparent ei, S. Bernardus alatus,] aliquando videbatur ei, quod ex Reliquiis ejus lac flueret. Videbat etiam ab imagine Crucifixi aliquando quosdam radios exeuntes, & ad eam pertingentes, & quasi usque d ad cor ejus penetrantes: in quibus omnibus valde delectabatur, & miro modo in talibus spiritus ejus confortabatur. Apparuit ei aliquando e B. Bernardus, Cisterciensis Ordinis Pater & lucerna, quasi alatus, & alas suas circa eam expandebat. Cumque diu cum eo in cantello ecclesiæ sedisset, & illa cujusmodi essent hæ alæ quæreret, respondit; quod ipse velut aquila sublimi volatu sublimia & subtilia f divinæ Scripturæ attigerat, & multa de arcanis cælestibus ei Dominus reseraverat. Cum autem in magna ipsa veneratione haberet, [& S. Ioannes Ev. in specie aquilæ.] & speciali amore diligeret S. Joannem Euangelistam, accidit quod Sacerdoti cuidam, cum multis lacrymis & gemitibus, veniale modicum confiteretur. Cumque Sacerdos ille quæreret, cur ita lacrymis efflueret; Nequeo, inquit, lacrymas reprimere. Videbat enim aquilam quamdam supra pectus suum, quæ quasi in fonte in ejus pectore tingebat rostrum, & magnis clamoribus aëra replebat; & intellexit in spiritu, quod lacrymas ejus & gemitum B. Joannes ad Dominum deferebat.

[91] Aliquando vidit quemdam Sacerdotem, cum lacrymis devote celebrantem; [Christum in Eucharistia videt,] visumque est ei, quod columba quædam super humerum Sacerdotis descenderet, & quod fons clarissimus de ejus humero scaturiret. Aliquando Virginis Filium, quasi puerum cum maxima claritate circa pyxidem, in qua reponitur corpus Christi, videbat. Cumque quæreremus cujusmodi esset claritas; respondit, quod quantum lumen solis candelæ lumen excedit, tantum vel amplius claritas illa claritatem solis excedebat. Quando autem aliquæ Reliquiæ ad ecclesiam nostram deferebantur; ipsa in spiritu præsentiebat Reliquiarum ipsarum adventum, & tota nocte cum sanctis Reliquiis exultabat, Christumque gaudentem & alias Reliquias, [exultat in adventu Reliquiarum,] quasi cum exultatione & veneratione novas Reliquias suscipientes videbat: utrum autem essent veræ Reliquiæ, ejus spiritus mirabiliter percipiebat. De modica autem Cruce, quæ est in ecclesia de Oignies, in qua de ligno sanctæ Crucis habent, luminosum valde, & quasi cælestis claritatis radium exire videbat. Quidam autem familiaris noster, & domus nostræ amicus, inter alias Reliquias quas habebat, reperit os cujusdam Sancti sine litteris: cujus autem essent Reliquiæ ignorabat. Cumque ad eam ut certificaretur attulisset. [& quorum sint cognoscit;] Reliquias; ipsa in spiritu virtutem & veritatem Reliquiarum percepit. Cumque oraret, ut Deus cujus essent sibi ostenderet; apparuit ei quidam Sanctus magni valde meriti & præclarus. Interrogavit Sanctum mulier, Tu quis es? Ille vero se non nominavit, sed quatuor litteras ante mentis ejus oculos descripsit. Cumque illa litteras memoriter retineret, sed quid significarent nesciret; vocato quodam Clerico litteras ei dixit, scilicet A. I. O. L. & quid significarent quæsivit. Ille vero collitterans & conjungens, quid A. I. O. L. significarent respondit. Tunc illa manifeste cognovit, quod g B. Aiolis, qui apud Pruvinum in Campania in magno habetur honore, essent prædictæ Reliquiæ.

[92] Cum autem præ desiderio æternæ fruitionis, [unicum omnis mœroris solatiū erat ei] præ amore divinæ visionis, pro dilatione æternæ beatitudinis, in hoc exilio langueret; unicum tamen & summum erat ei remedium & singulare solatium, manna Panis cælestis, donec perveniret ad terram promissionis. In hoc cordis ejus anxietas & desiderium temperabatur: in hoc omnes ejus dolores mulcebantur, & spiritus ejus roborabatur: in hoc summo & præcellenti Sacramento hujus omnes peregrinationis ærumnas patienter sustinebat, omnes hujus deserti labores superabat, omnes hujus miseriæ defectus hoc cibo vegetata parvipendebat. Panis sanctus cor illius confirmabat; Vinum sanctum mentem ejus lætificans inebriabat; Caro sancta saginabat; Sanguis vivificans abluendo purificabat. Hoc solo solatio diu carere non poterat. Idem erat ei vivere & Christi corpus sumere: hoc erat ei mori, quod ab hoc Sacramento diutius oportebat abstinendo separari. Jam enim in hoc seculo per experientiam didicerat, [in SS. Sacramento.] quod Dominus ait in Euangelio; Nisi manducaveritis carnem filii hominis, & biberitis ejus sanguinem, non habebitis vitam in vobis. [Joan. 6. 54] Qui manducat meam carnem, & bibit meum sanguinem, habet vitam æternam. Non erat ei durus hic sermo, sicut Judæis; sed suavis: quippe qui omnem delectationem & omnem saporis suavitatem in ejus perceptione, non solum interius in animo, sed etiam in ore ejus mellifluo sentiebat: & plerumque sub pueri specie, sub mellis sapore, cum aromatum odore, in puro & exornato cordis thalamo, Dominum suum feliciter admittebat. Cumque amplius Sanguinem vivificum sitiendo ferre non poterat; aliquando post Missarum solennia, ut saltem calicem nudum super altare diu posset inspicere, exigebat.

ANNOTATA G.H. & D.P.

a In Vita S. Thomæ hæc elucidanda erunt 21 Decembris.

b Hieronymus in Vita S. Paulæ ad 26 Januarii illustrata num. XI ait: me audiente jurabat, cernere se oculis fidei infantem pannis involutum, vagientem in præsepi Dominum, &c.

c De S. Gertrude, & variis ei dicatis ecclesiis, ac pluribus festis egimus ad ejus Vitam 17 Martii.

d Ms. Miræi, corpus.

e Hæc elucidanda erunt ad ejus Vitam 20 Augusti.

f Ms. Duynii, Divinæ naturæ.

g Ms. Rub. Val. Aiulphi qui apud Priunium… habetur in honore: alia Mss. Aigulfi… apud Priminum. Intelligitur S. Aigulphus, sive Aiulfus, Archiepiscopus Bituricensis; cujus Acta dedimus 22 Maji. Priminum in Campania nullum monstrant tabulæ, aut aliud affine nomen, Campaniæ autem pars censeri potest Brionia, in qua est Provinum inter Pansion & Trecas Medium, & hodiernæ Campaniæ finibus proximum.

CAPUT IX.
Adventus Mariæ apud Oignies, & pia ad mortem præparatio.

CAP. IX

[93] Sed quoniam hujus filiæ Regis pretiosa monilia, hujus sponsæ Christi vestimenta fragrantia, licet non sufficienter, [Divinitus monita Ogniacum migrare,] tamen pro posse nostro depinximus; jam ad vestimentorum ejus fimbrias, ad beatum videlicet transitum ejus, festinamus; ut hostiæ nostræ caudam Domino offeramus. Cum multo tempore apud jam sæpe dictum locum, qui Willambrouck nuncupatur, seipsam Domino immolasset; ex vicinitate proximæ villæ, quæ Nivella dicitur, frequentiam hominum, ad eam ex devotione concurrentium, quæ soli Deo vacare cupiebat, jam non poterat sustinere. Cumque multotiens multisque precibus Domino supplicasset, ut locum proposito suo idoneum, & personas quæ desiderio suo secundum Deum humiliter condescenderent, ancillæ suæ Dominus provideret; ostensus est ei in spiritu locus de Oignies, quem numquam prius viderat; de quo etiam, pro novitate & paupertate domus, vix inter homines aliqua mentio tunc erat. Diu autem secum deliberans, cujusmodi locus esset ignorabat: de Domini autem promissione confidens, longe prius quam ad locum veniret, a marito suo Ioanne, & fratre ejusdem Patre suo spirituali Magistro Guidone utpote filia obedientiæ, licentiam accepit, locum illum visitandi; & ibidem, si placeret, commorandi. Illi vero ne contristarent eam, quam in visceribus caritatis diligebant, de facili concesserunt: nam & Deus ut eidem concederent inspiravit; nec nullo modo putabant, quod in tali loco, quem numquam cognoverat, nec aliquam commorantium in loco familiaritatem habebat, deberet remanere.

[94] Tunc illa duce Deo ad locum sibi destinatum iter arripiente, [illuc a S. Nicolao deducitur,] cum adhuc aliquanto spatio remota esset; B. Nicolaus, ejusdem loci Patronus, cum magna ei exultatione obviam venit, eamque usque ad ecclesiam suam deduxit. Multum autem die illo, cum adhuc in itinere esset, mirata est. Nam magnam S. Nicolai solennitatem adesse in corde suo sentiebat, non enim ignorabat quod festum B. Nicolai ante Natale Domini, & non a in Majo, qui tunc erat celebrari solet. Eo tamen quo venit die Fratres de Oignies magnum festum faciebant de ejus Translatione. Cum autem primo ad locum illum venisset, [in ejus translatione 9 Maji.] miro modo & loci dispositionem & Fratres ejusdem domus, sicut ei Deus prius ostenderat, agnovit; & quod festum S. Nicolai esset, percepit; & quod in eodem loco diem extremum clauderet, prædixit: locum etiam in ecclesia, ubi defuncta sepulcrum habere deberet, mihi postea secreto ostendit, quod rei exitus postea comprobavit. Nam in loco de Oignies, licet multi postea eam reducere conarentur, naturæ debitum moriendo persolvit, & in parte ecclesiæ, quam mihi prædixerat, licet aliqui aliter fieri vellent, post obitum sepulta est.

CAP. X

[95] Postquam autem de terra sua & de cognatione sua, Domino præcipiente exivit; postquam sub umbra illius quem desideraverat, tanto suavius, quanto securius sedit; quanta illi Dominus bona in loco illo fecit, quoties copiosius solito Sanctorum Angelorum consolationibus eam visitavit, [Ibi abundat cælesti consolatione,] quoties cum matre Domini familiares collocutiones in ecclesia habuit, quoties ei ipse Dominus præsentialiter apparuit, non mente concipere, nedum sermone explicare sufficerem. Quanto autem propius accedebat terminus sibi desideratus, quanto annus vitæ ejus temporalis ultimus magis appropinquabat, tanto abundantius supereminentis largitatis suæ Dominus ei thesauros aperiebat. Cum autem annus ultimus, quem Dominus ei promiserat, immineret, quem etiam ipsa præ gaudio celare non poterat (Nam sex annis ante Magistro Guidoni de Nivella eum prænuntiaverat, nobisque frequenter & annum & tempus obitus sui, [cum desiderio proximæ beatitatis.] diem tamen non exprimendo, prædixerat). Tunc ipsa jam amplius continere se non poterat; sed anhelabat, suspirabat, præ desiderio clamabat, quasi dilationis impatiens, dum Dominum amplexaretur; Nolo Domine, quod sine me recedas. Non hic amplius volo morari: ire domum desidero. Et mirum in modum dum sic extra se rapta vehementi desiderio anxiaretur; ex cordis plenitudine fere tota disrumpi videbatur in corpore: cumque ad se reverteretur, super pedes suos longo tempore post stare non poterat. Ex fervore autem spiritus, dum extra se clamans traheretur, quasi ignea in vultu videbatur: & quod mirabilius est, dum esset in illo mentis excessu, irreverberatis oculorum radiis, rotam solis b materialis valebat intueri. Tunc ebria tacere non poterat, sed clamabat; Dictum est mihi a Domino, quod ego in Sancta Sanctorum ibo. O quam dulce vocabulum! Dic mihi, Clementia, quid est Sancta Sanctorum? Sic enim vocabatur ancilla sua, a qua præ ebrietate quærebat significationem vocabuli, quam utraque nesciebat: illud tamen vocabulum frequenter replicabat, nam dulciter ejus cordi sapiebat. Cumque ad se revertens miraretur, quod vehementius solito supra se raperetur; dicebatur ei: Ne mireris, hic annus ultimus est: jam nil restat tibi amplius temporis. Audivitque vocem Domini dicentis ei & vocantis: Veni amica mea, sponsa mea, columba mea, & coronaberis. Aliquando autem cum vehementi spiritu incitata, & sui magis solito oblita, ex cordis plenitudine inter alia multa dixit; Vestimenta filiæ Regis velut aromata redolent, & corporis ejus membra tamquam Reliquiæ pretiosæ a Domino sunt sanctificatæ.

[96] In anno autem in quo transiit ad Dominum, cum ego ex officio, mihi a Legato c Domini Papæ injuncto, ad prædicandum & ad signandum, quos Deus inspiraret contra hæreticos, me præpararem; ipsa quæsivit a me, quando reverti proponerem. Cumque longo tempore me facturum moram responderem; Ego inquit illa, cum adhuc ante Quadragesimam nullam penitus haberet infirmitatem, [Condit testamentū,] vobis ex testamento meo relinquo, quod volo ut habeatis post mortem meam: jam enim obitum suum, sicut prædictum est, longe ante præviderat: dixitque mihi dissolutionem sui corporis imminere. Et quia quando reverteretur, nesciebat; testamentum suum facere festinavit; relinquens mihi corrigiam qua cincta erat, & sudarium lineum quo lacrymas abstergebat, & quædam alia modica, [præscit diuturnū suum morbum fore,] auro & argento mihi cariora. Cum autem immineret & appropinquaret tempus ægritudinis optatæ, tempus infirmitatis ultimæ; dixit ancillæ suæ, cuidam devotæ virgini, quæ ministrabat ei; Timeo ne tibi & aliis debeam esse oneri: longa enim & gravi infirmitate oportet me ab hoc seculo ad Dominum transire. [seque insepultam mansuram feria secunda, quā exinde jejuna agit.] Quis mihi tamdiu poterit assistere? Timebat enim semper, ne occasione ejus aliquis gravaretur: cum tamen potius fere omnes dolerent, quod ei assistere & ministrare sæpius non poterant. Prædixit autem quod in quadam secunda d feria super terram jaceret mortua. Under per totum annum illa fere semper eadem feria jejunabat, ita quod nihil penitus in ea manducabat.

[97] Quanto autem tempus ejus magis appropinquabat, tanto amplius incessanter diebus & noctibus Deo servire & placere satagebat. Unde a festo Annuntiationis beatæ Virginis, [& fere totos ultimos tres menses.] usque ad festum Nativitatis S. Ioannis Baptistæ, non nisi undecies & in modica quantitate cibum corporalem sumpsit; semper gaudens, & diem nuptialem cum exultatione expectans. Beatum autem Andream Apostolum, qui Crucem Domini tanto sibi amore constrinxit, quod de ea descendere non voluit, valde familiarem habebat, & inter alios Sanctos maxime diligebat. Ipse autem beatus Christi Apostolus, [A S. Andrea confortatur:] ante ultimam infirmitatem prædixit ancillæ Christi: Confide filia, quia non te deseram: sicut enim fidem Christi confessus sum, & non negavi; ita in die transitus tui, tibi assistendo coram Deo meo te confitebor, tibique testimonium perhibebo.

CAP. XI

[98] Jam tempus promissum prope erat, quod multis lacrymis prævenerat, multis gemitibus & suspiriis postulaverat. Et ecce factus est repente sonus, & vox turturis audita est in terra nostra, vox exultationis & confessionis, quasi sonus epulantis & jubilantis, [triduo dulcissime canit] tamquam sonus Excelsi Dei. Extersit enim Deus omnem lacrymam ab oculis ancillæ suæ, & implevit cor ejus exultatione, & labia ejus modulatione. Incepit enim alta voce & clara cantare, nec cessavit spatio trium dierum & noctium Deum laudare, gratias agere, dulcissimam cantilenam de Deo, de sanctis Angelis, de beata Virgine, de Sanctis aliis, de amicis suis, de divinis Scripturis, rithmice dulci modulatione contexere: nec deliberabat an sententias inveniret, nec morabatur ut inventas rithmice disponeret; sed velut ante se scriberentur, dabat ei Dominus in illa hora quid loqueretur. Continuo clamore jubilans, nec in cogitando laborabat, nec in disponendo cantum interrumpebat. Unus autem de Seraphim, ut videbatur ei, alas suas super pectus suum expandebat: quo ministrante & dulciter assistente, inspirabatur eidem carmen absque ulla difficultate. Cum autem tota die usque ad noctem clamasset, raucæ factæ sunt fauces ejus, ita quod in principio noctis vix aliquam vocem poterat edere. Prior e autem domus nostræ gavisus est, [usque ad raucedinē,] eo quod die sequenti, scilicet die Dominica, de diversis partibus solent homines seculares ad ecclesiam nostram convenire: qui si forte tam acuta & sublimi voce eam incessanter audirent cantare, possent inde scandalizari, & quasi fatuam reputare. Filii enim seculi, filii doloris, non mirantur si quis clamat præ angustia vel dolore, sicut accidit in parturiente: obstupescunt autem & mirantur, si quis præ gaudio clamans, ex plenitudine cordis non potest silere. Filii autem gaudii, quando talia audiunt, non murmurant nec scandalizantur; sed cum omni humilitate Dei magnalia in Sanctis suis venerantur.

[99] [qua sublata pergit in suo cantu,] Facto autem mane tympanistria nostra altius & clarius solito incepit citharizare: Angelus enim Domini illa nocte abstulerat omnem raucitatem a gutture, immittens pectori ejus miræ suavitatis unctionem: & sic reparatis arteriis & renovata voce; per totam fere diem non cessavit a Dei laude. Vocem exultationis & consonantiam f modulationis tantum homines audiebant: clausis enim ostiis, & omnibus exclusis, Prior noster & ancilla mulieris secum in ecclesia remanserant; & ii multa de arcanis cælestibus, quæ illa dicebat, intelligere non poterant: quædam autem intellexerunt; sed pauca, pro dolor! retinere potuerunt. [de SS. Trinitate] Primo autem summo & supremo tono Antiphonam suam inchoavit a sancta scilicet Trinitate, Trinitatem in Unitate, & Unitatem in Trinitate diutissime laudans, & mirabilia quasi ineffabilia cantilenæ suæ interserens. Quædam etiam de divinis Scripturis, novo & mirabili modo exponens; de Euangelio, de Psalmis, de novo & de veteri Testamento quæ numquam audierat, multa & subtiliter edisserens. A Trinitate vero ad Christi descendit humanitatem, [humanitate Christi, & Sanctis:] dehinc ad beatam Virginem, ab hinc de sanctis Angelis, & de Apostolis, & de aliis sequentibus Sanctis multa pronuntians. [amicos commendat,] Tandem quasi in ultimo & infimo puncto de amicis suis, qui adhuc in mundo sunt, multa dicens; Dominoque singillatim per ordinem commendans, multas pro eis orationes ad Dominum profudit: & hæc omnia rithmice & lingua Romana protulit.

[100] Dicebat autem inter alia multa, quod a lumine sanctæ Trinitatis sancti Angeli intelligentiam haberent; a lumine vero corporis Christi glorificati, in sanctis animabus fructum haberent & exultationem. [asserit novos ecclesiæ operarios dandos:] Beatam etiam Virginem jam in corpore glorificatam constanter asserebat; & quod corpora Sanctorum, quæ in passione surrexerunt, numquam postea in pulverem reversa sunt. Dixit etiam, & inde valde gavisa est, quod Spiritus sanctus in proximo ecclesiam suam visitaret, & copiosius solito per universam Ecclesiam g operatores sanctos ad fructum animarum mitteret, & mundum ex maxima parte illuminaret. Dixit etiam cum de S. Stephano Protomartyre caneret, quem Rosarium paradisi appellabat, quod dum oraret in morte, Dominus S. Paulum dedit ei in munere: cumque B. Paulus, martyrio cornatus, spiritum in morte emitteret, S. Stephanus præsens fuit, & Pauli beati spiritum Domino obtulit, dicens Domino: Hoc magnum & singulare munus mihi dedisti, & ego cum fructu multiplici illud reddo tibi.

[101] Et tunc pro quodam h prædicatore, quem ei Dominus dederat, [orat pro suo prædicatore,] multum Domino supplicans, multasque preces effundens, rogavit ut prius cum Dominus conservaret, ut spiritum ejus Domino in morte offerre posset, ut quem ei Dominus dedit, Domino cum usura in fine reportaret. Et mirum in modum omnes prædicatoris sui tentationes, & omnia fere ejus peccata quæ fecerat olim, enuntians, Dominum precabatur, ut illum a talibus custodire dignaretur. Audiebat Prior noster, qui hominis illius noverat conscientiam, & audierat Confessionem; & accedens ad eum i dixit: Numquid Dominæ Mariæ peccata vestra dixisti? Ita enim dum cantaret vestra retulit peccata, acsi ea in libro coram se videret scripta. Cantilenam beatæ Virginis scilicet Magnificat rithmice, & lingua Romana exponendo, [cantat Magnificat] frequentissime replicavit, multamque suavitatem & dulcedinem reperit. Cum autem, quasi in fine cantus, pervenisset ad canticum Simeonis; [& Nunc dimittis] tunc Domino devotissime commendabat amicos suos & amicas suas; scilicet mulieres religiosas, quæ manent in civitate Leodii; & pro pace earum orans, per singulas clausulas primum versum cantici, scilicet, Nunc dimittis repetebat similiter cum oraret pro k Religiosis de Nivella, & pro multis aliis in Episcopatu Leodiensi manentibus, semper Nunc dimittis repetebat.

ANNOTATA D. P.

a S. Nicolai Natalis recolitur 6 Decembris, Translatio 9 Maji.

b Ita Mss. nostrum & Rubeæ-vallis, & Oign. Cetera Mss. Matutinalis.

c Innocentius III circa an. 1213 in Gallias destinaverat Card. Robertum de Corceone, curaturum ut Crux prædicaretur pro Terra-sancta contra Saracenos; ad quod cum ille etiam abduceret eos, qui eamdem Crucem prædicabant contra Albigenses; ad bonorum virorum consilium, inquit Petrus de Valle Cernaii in Hist. Albig. cap. 75 quosdam de prædictis prædicatoribus nobis reddidit; quin & ipse Crucem contra Tolosanos sumpsit, & sic revixit prædicatio fidei pro negotio fidei in Francia. Ad hoc ergo etiam invitatus fuerit Jacobus, anno jam dicto, sed solum parabat se ut hic dicitur; & adhuc Ogniaci erat cum moreretur Beata, uti apparet infra num. 191. Proinde corrigendus hic nobis Oldoinus noster in novis ad Ciacconium additionibus tom. 2 col. 84 sic scribens de Jacobo acsi obiisset Sancta, non solum dum ille abest Crucem prædicans, sed etiam jam profectus in Palæstinam (quo non videtur ivisse ante an. 1217) ibidemque creatus Acconensis Episcopus, quod ipsa tamen, inquit, non videbo, ut legitur in supplemento num. 3, imo num. 13 habemus 10 annos lapsos inter Ordinationem Jacobi & prædictionem de eo Ogniaci factam a Sancta, ut minimum 1208.

Nempe cum moreretur in Dominica, & feria secunda esset festum S. Joannis Baptistæ, oportuit corpus toto eo die supra terram relinqui, non ante feriam tertiam sepeliendum.

e Ægidius Walcurius egregius Presbyter, cujus historiam vide apud Arnoldum Rayssium in Auctario Natalium Molani ad 5 Januarii, quando de eo inter Prætermissos actum. Huic ut testi oculato supplementum inscribitur. Dicitur ille obiisse anno 1233 cum annis 41 præfuisset.

f Ms. Rubeæ-val. Jubilationis.

g Scilicet ex Ordinibus SS. Dominici & Francisci tunc nasci incipientibus.

h Ipsemet Vitæ scriptor Jacobus.

i Aderat igitur ut supra dixi, nec adhuc profectus erat in Franciam, nedum in Palæstinam.

k Iis nempe quæ nunc Canonissæ vocantur.

CAPUT XII.
Ultimus morbus, pius obitus.

CAP. XI

[102] Elapsis autem tribus jubilationis diebus, lectum suum in ecclesia coram altari fecit præparari; & ad se reversa vocatis Fratribus dixit: [Lectū coram altari curat præparari:] Præcesserunt Lamentationes, dum lugerem pro peccatis, præcessit Carmen dum exultarem & jubilarem pro æternis; ecce sequitur Væ infirmitatis & mortis. Numquam de cetero manducabo, numquam de cetero legam in hoc libro: tradensque Fratribus libellum quem habebat, in quo orationes & carmina quædam B. Mariæ cantare solebat, disciplinæ Domini patienter se subdidit, finemque beatum in silentio & spe cum gaudio expectavit.

CAP. XII

[103] In hac autem infirmitate graviter exterius laborabat, [cælestibus visitationibus recreatur,] sed suaviter iterum quiescebat. Sancti enim, qui ei in statu sanitatis frequenter adstiterant, frequentius in infirmitate eam visitabant, Christus enim frequenter ei apparens, & quasi vultu compatientis eam respiciens; & mater ejusdem Christi ei fere semper assistens; & inter omnes alios B. Andreas Apostolus, ad eam sæpius veniens, maximum ei conferebat solatium, & quasi insensibilem reddebat ei infirmitatis dolorem: Angeli etiam sancti ei assistebant, & devote ministrabant. Unde cum quadam nocte sitiret, & jam per se surgere vel incedere præ nimia debilitate non posset; duobus sanctis Angelis eam sustentantibus, ducentibus etiam eam ad locum ubi reposita erat aqua, & reducentibus bibit, & absque aliquo labore ad lectum suum rediit. [etiam in suscipienda Unctione:] Cum vero beata Virgine præmonente, extremam reciperet Unctionem, omnes præsentialiter adfuerunt Apostoli: beatus autem Petrus ei claves ostendebat, & quod cæli januam ei aperiret promittebat: Christus autem signum suæ Crucis, victoriæ suæ vexillum, pedibus ejus affixit. Cumque in diversis partibus ungeretur, in susceptione Sacramenti operationem Spiritus sancti cum maxima partis illius illuminatione sentiebat.

[104] Quidam autem de amicis & notis ejus, qui jam dudum mortui erant, [accedunt eam amici jam mortui] ad consolationem missi sunt ad eam. Joannes de Dionanto, qui jam regnabat cum Christo; & frater Richardus de Menehen-capella, vir bonus & sanctus in vita sua, qui tamen adhuc erat in purgatorio. Quidam etiam petiturus auxilium ab ancilla Christi, [& animæ purgatorii:] in infirmitate illa apparuit ei, qui maximo cruciatu in purgatorio torquebatur: ipse enim aliquando & nomen & speciem habuit religionis, & in statu se ostendebat perfectionis; post hæc vero cum multorum scandalo & religionis opprobrio revertens ad seculum, contraxit cum quadam, quæ diu similiter perfectionis vitam ostenderat, quæ primam fidem irritam fecit. Super omnia autem se cruciari dicebat, quod ecclesiam Dei scandalizando læserat. Cum autem causa visitandi eam, sanctus Tolosanæ Sedis a Episcopus aliquando devenisset, [coram Episcopo Tolosano vires resumit,] maximam ex præsentia Episcopi consolationem, & etiam corporis fortitudinem ad tempus recepit; sancta autem Virgo eam quasi in aëre contra sanctum Episcopum, ut sibi videbatur levavit. Cumque idem Episcopus in eadem ecclesia in altari beatæ Virgini consecrato Missarum solennia celebraret, vidit in perceptione Sacramenti, quasi columbam candidam, quæ sanctam Episcopo quasi in ore ponebat Eucharistiam, maximamque claritatem eum interius transfundentem, & ejus animam illustrantem, Domino ostendente cognovit.

[105] Cum autem in infirmitate nihil penitus manducare posset, [sacram Hostiam sæpe sumens,] nec etiam panis modici dici odorem sustinere valeret, de facili frequenter Corpus Christi sumebat; quod statim quasi liquescens, & in animam ejus transiens, non solum animam confortabat, sed corporalem infirmitatem absque mora alleviabat. Accidit autem ei bis infirmitate, dum corpus Christi reciperet, quod facies ejus, quasi quibusdam radiis luminis resplenderet. Cumque tentaremus aliquando, utrum hostiam non consecratam posset sumere, [non consecratam recipere nequit,] statim odorem panis abhorruit. Cumque modica pars dentes ejus attigisset, cœpit clamare, conspuere, & quasi pectus ejus rumperetur anhelare, & singultus cum ingenti anxietate mittere. Cumque diu præ dolore clamasset, & multoties os ejus aqua abluisset, transacta magna parte noctis vix potuit quiescere. Numquam autem quantumcumque debilis esset corpore, [& sic 53 diebus nihil comedens] quantumcumque evacuato & exinanito capite (utpote quæ quinquaginta tribus diebus nihil penitus ante mortem manducavit) semper tamen lumen solis sustinuit, numquam contra claritatem lucis oculos clausit; [firmo tamē cerebro manet:] & (quod mirabilius est) cum juxta eam & quasi ad aures ejus in ecclesia alta voce cantaremus, cum campanas diu & fortiter pulsaremus, cum etiam quoddam altare ut consecraretur ab Episcopo Tolosano, cum multis cæmentariis percutientibus cum malleis, juxta eum erigeremus; numquam aliquo tumultu gravari poterat, quem ad Deum vel ad ejus ecclesiam pertinere sciebat. Nam ut ipsa, cum ei compateremur, asterebat; sonus ille caput ejus non lædebat, nec cerebrum percutiebat, sed eum statim in anima cum magna suavitate recipiebat.

[106] Venerunt autem & confluxerunt ex diversis partibus amici ejus & noti, ut eam visitarent. Cumque de aliquibus absentibus, [varia prædicit futura,] qui ad eam non venerant, loqueremur; de quibusdam dixit: Adhuc illos videbo; de aliis vero ait: Numquam eos in hoc seculo videbo de cetero: itaque evenisse cognovimus. Quædam autem nobilis b mulier Ducis Lovanii quondam uxor, quæ relicto seculo ad Ordinem Cisterciensem sanctimonialis facta transierat, viderat eam longo tempore ante mortem, cum adhuc moraretur apud Willambrouck. Cumque ab ea recederet & diceret: Domina, nescio utrum de cetero videbo vos: Adhuc, inquit sancta mulier, me videbitis. Cum autem illa, quæ a partibus nostris remota versus Coloniam manebat, audisset, quod mulier sancta jam in extremis laboraret; Confido in Domino, ait illa, quod adhuc, sicut mihi promisit, eam sum visura. Quod ita factum est: [quorum aliqua, cum hæc scriberentur nondum impleta,] nam cum ipsa venit ad nos, jam campanæ pro defuncta pulsabantur: præsens tamen fuit cum lavaretur & sepeliretur. Quædam autem alicui nostrum secreto dixit, quæ post mortem ejus debebant accidere, sicut Spiritu sancto revelante & promittente cognovimus. Quæ ita propter scandalum infirmorum subjunximus, quod cum evenerint, de facili ex Scriptura possint perpendi. Interim vero sermones signavimus, & libenter clausimus, [vel silentur,] quia forte transibunt plurimi, & multiplex erit scientia. Quidam autem, quod Deus reservat ad commodium posterorum, nisi statim viderint evenire, incipiant murmurare, dicentes cum Judæis: Manda remanda, expecta reexpecta. [Isa. 28. 10] Quædam autem jam vidimus accidisse, sicut de loco in quo jacet sepulta, & de vestibus sanctificatis & honoratis propter frigus, & de secunda feria in qua super terram jacuit mortua: [vel solum obscure indicantur.] quæ quia sicut prædixit evenerunt, reliqua certissime expectamus ventura. Scilicet de cantu novæ c solennitatis, propter voces Angelorum auditas sibi a Domino promisso, de miraculis d propter claritates quas vidit, sicut prædictum est, quod in magna claritate Deus ei frequenter apparuit; de duplici jejunio in duabus e solennitatibus, propter biduana jejunia (nam frequenter post duos dies tertio cibum capiebat) de imagine f propria & veneranda, imaginem enim beatæ Virginis frequenter venerata est supplicando.

CAP. XIII

[107] Cum autem appropinquaret hora ejus, ostendit Dominus filiæ suæ portionem hereditatis suæ inter Fratres, [Videt locū in cælo sibi paratum] viditque locum in cælestibus sibi a Domino præparatum. Vidit & gavisa est, cujus loci celsitudinem, cujus gloriæ magnitudinem aliquo modo possemus æstimare, si lapides pretiosos & gemmarum virtutes, quas ipsa mirabiliter descripsit, nomina etiam lapidum, quæ Domino ostendente nominavit, potuissemus retinere. Sed quia scriptum est; Oculus non vidit, Deus, præter te, quæ præparasti diligentibus te; non valemus comprehendere; sed tantum possumus comprehendere, quanta gloria digna sit, quæ tam devote Domino servivit, quæ tam ardenter Christum dilexit; quam etiam Dominus tot privilegiis in terris singulariter honoravit. [Isa. 64. 4] Quinta feria ante diem transitus ejus, cum essemus præsentes & assisteremus ei in vespere, loqui nobis non valuit, nec oculos suos ad nos convertit, sed fixis immobiliter in cælum oculis (jacebat enim extra cellulam sub aëre) cœpit vultus ejus quadam serenitate clarescere. Tunc ipsa præ gaudio diutissime, quasi subridens cœpit nescio quid submissa voce cantare: non enim jam vocem poterat exaltare. Cum autem magis appropinquassem, [præ gaudio cantat,] non nisi modicum de cantilena ejus potui intelligere, hoc scilicet: Quam pulcher es Rex noster Domine. Cumque diu in tanto permansisset gaudio, cantando, ridendo, & manibus aliquando plaudendo; tandem ad se reversa, quasi de novo ad sensum infirmitatis quam prius non sentiebat rediens, cœpit modicum gemere. Cumque ab ea quid vidisset quæreremus, non nisi modicum potuit vel voluit nobis loqui. Mirabilia, inquit, dicerem si auderem. Vespere autem Sabbati cum jam immineret dies nuptialis, dies gaudii & exultationis, dies scilicet quam fecit Dominus, dies quam ancillæ suæ Dominus præviderat, providerat & promiserat, dies Dominica, dies Resurrectionis, dies Vigiliæ S. Joannis Baptistæ, in qua etiam ut dicitur, sanctus g Euangelista Joannes transiit ab hoc seculo, licet ecclesia alio tempore festum ejus celebrare consueverit; tunc ancilla Christi, [etiam nocte ultima,] quæ jam quinquaginta duobus diebus nihil prorsus manducaverat, dulci voce cœpit Alleluia cantare: & fere tota nocte illa, quasi ad epulas invitata, fuit in jubilo & exultatione.

[108] Die vero Dominica apparuit ei Satan, quasi insidians calcaneo ejus, [& post rejectum Satanam,] multumque eam vexavit: nam aliquantulum cœpit pavere, & etiam a circumstantibus auxilium petere. Ipsa vero fiduciam in Domino resumens, & caput draconis fortiter conterens, & se Crucis signo muniens; Vade retro, inquit, Sanies & Turpitudo: non enim eum Turpem vocabat, sed Turpitudinem. Quo recedente, cœpit iterum Alleluia cantare & Deo gratias agere. Appropinquante autem sancto vespere, [moritur vultu nihil mutato,] ante diem festum S. Ioannis Baptistæ, circa horam illam qua Dominus emisit spiritum in Cruce, scilicet circa horam nonam, ipsa quoque ad Dominum migravit, numquam vultus hilaritatem vel exultantis faciem aliquo dolore mortis mutans: nec memini quod etiam in sanitate majorem vultus habuerit serenitatem, majoremque alacritatis prætendit speciem. Nec, sicut fieri solet, post mortem pallida vel fusca apparebat in facie; sed vultu angelico columbina simplicitate candida, & clara facie multos ad devotionem in morte & post mortem incitavit. Multi etiam copioso lacrymarum fluvio in ejus obitu dulciter irrigati, [cum solatio præsentiū,] meritis ejus a Domino se visitatos perceperunt, sicut quædam sancta mulier in Spiritu sancto præviderat & perdixerat, quod qui ad transitum ejus convenirent, multam a Domino consolationem perciperent. Cum autem a morte lavaretur ejus sacrum corpusculum, [& corpore valde attenuato.] inventa est ita attenuata & infirmitate jejuniisque confecta, quod dorsi ejus spina ventri ejus contigua erat; & quasi sub tenui panno lineo, sub ventris ejus pellicula ossa dorsi ejus apparebant.

[109] Post mortem etiam quos dilexerat in vita, non deseruit; sed ad aliquos rediens, Sanctas etiam & probatæ vitæ mulieres frequenter alloquens, amicos suos docuit in agendis, & præmunivit in periculis, certis & secretis signis, omnem a cordibus eorum dubitationem removens. Aliquibus etiam amicorum suorum precibus suis, ut credimus impetravit a Domino & sapientiæ splendorem & caritatis fervorem. [Variis ad eorum utilitatem apparet,] Unde quidam sanctus Cisterciensis Monachus, vidit in somnis, post transitum Christi ancillæ, quod calix aureus, ab ore ejus exibat, quo quibusdam amicis suis potum dabat. Retulit mihi quidam alius, quod in somnis vidisset corpus ejus, quasi in splendidissimum lapidem pretiosum permutatum. Anno autem Incarnationis Verbi millesimo ducentesimo tertio decimo, nono Kalendas Julii, [anno 1213.] in Vigilia S. Ioannis Baptistæ, Dominica die, circa horam nonam, pretiosa Christi Margarita Maria de Oignies, circa tricesimum sextum h ætatis suæ annum, ad æterni regni palatium delata est: ubi vita sine morte, dies sine nocte, veritas sine fallacia, gaudium sine tristitia, securitas sine timore, quies sine labore, æternitas sine fine: ubi curis non anxiatur animus, ubi dolore non affligitur corpus, ubi torrens divinæ voluptatis omnia implet & satiat spiritu plenariæ libertatis: ubi & cognoscemus, sicut & cogniti sumus, quando erit Deus omnia in omnibus, & dederit regnum Deo & Patri, Dominus noster Iesus Christus; qui cum eodem Patre, & Spiritu sancto, vivit & regnat, per omnia secula seculorum. Amen.

ANNOTATA D.P.

a Jam diximus Tolosa pulsum Fulconem an. 1211 ac deinde mansisse in Galliis usque ad 1217 aut etiam usque ad reconciliationem urbis an. 1229.

b Hæc videtur Smaina fuisse, Comitis Lossensis filia, Godefrido III mortuo vidua ab anno 1186 aut 1191; quæ adhuc potuit vixisse, cum Sancta moreretur.

c Suspicor, imo omnino puto, intelligi festum novum Venerabilis Sacramenti, quod Leodii celebrari cœpit an. 1246 ut dictum in Comm. prævio ad Vitam S. Julianæ Corneliensis, ad id curandum jam inde ab an. 1208 divinis visionibus excitari cœptæ, num. 17.

d Mirum quod ea miracula nemo postea scribere curaverit, quamquam enim & procul absens & aliis rebus occupatissimus deinceps Jacobus fuerit, quomodo tamen non studuit alios ad scribendum inducere? quomodo etiam Jo. Cantipratanus eo animum suum non appulit; vel ipse loci Prior Ægidius?

e Videtur intellexisse Sancta non solum diem suum Natalem festivum fore Ogniacensibus, licet propter Vigiliam jejunaturis, sed etiam diem sui adventus Ogniacum VIII Maji festum S. Michaëlis populo fuisse sacrum: sed non video quomodo huic diei jejunium conveniat.

f De imagine utinam clarius explicatum inveniatur: fortassis intelligitur ea cujus Ectypon dedimus stantis cum Rosario; vel quæ Nivellis remanserat cum Huka.

g Dormitio S. Joannis Baptistæ hoc die notatur in Ms. Florario non valde antiquo; in antiquioribus vero Hieronymianis & aliis die sequenti.

h Ergo circa annum 1177 nata Santa, an. 1191 juncta fuerit matrimonio.

SUPPLEMENTUM
Auctore coævo Fr. Nicolao, Canonico Regulari cœnobii Cantipratani.
Ex Mss. & editione Arnoldi Rayssii.

Maria Oigniacensis, in Belgio (B.)

BHL Number: 5517

A. FR. NIC. COÆVO EX MS.

PROLOGUS.

I Patri in Domino, per omnia Reverendissimo, Ægidio Priori de Oignies, Frater N. humilis Canonicus Cantipratensis cœnobii, Salutem in auctore salutis nostræ Christo Jesu.

Rogatus a nonnullis amicis ac fratribus Caritatis vestræ, scribere illa quæ venerabilis Jacobus, dudum Acconensis Episcopus, nunc vero Tusculanus Præsul, & Romanæ Curiæ Cardinalis, [Vitriaco fatente vix quintam partem rerum a se scriptam,] de Vita venerabilis Mariæ de Oignies plurima prætermisit; diu quidem hoc facere distuli, quoniam præsumptuosæ audaciæ notam nimirum incurrere formidabam; præsertim cum vir ille tantæ scientiæ ac providentiæ, tantæ discretionis & sanctitatis sit, ut dictis ejus aliquid addere summa fatuitas videretur. Sed cum mihi illud aliqui eorum, qui hoc ab ore ejus veridico didicerunt, renitenti crebrius inculcarent, eum solitum dicere frequentius, nequaquam partem quintam rerum gestarum Ancillæ Christi a se in scripto redactam; ne legentibus fastidium nimietatis ingereret, vel revelationum miraculorumque incomprehensibilis magnitudo, quæ in credulorum cordibus odor vitæ [est, in cordibus incredulorum] odor mortis existeret; hac, inquam, ratione convictus, cessi precibus supplicantium: prudenter sane tunc quidem; sed non est hoc his temporibus formidandum, quando utique Lotharingiæ partibus sanctæ religionis ardor invaluit, & in omnibus fere finibus Christianis clarissimum Ancillæ Christi votum enituit. Cum Ruth igitur festinante, ea colligere festinanter aggrediar, [Nicolaus aliqua addere consentit,] quæ in lato campo Vitæ Ancillæ Christi magni messoris illius industrias manus effugerunt. Suscipe ergo, Pater sancte, Prior Ægidi, opus, quantum ad rerum gesta satis eximium, quod de amica Dilectionis tuæ, ad laudem Christi & gloriam Ancillæ ejus, cum timore utique & reverentia scribere sum aggressus. Sicubi autem me quasi hominem errasse contigerit, ipse corripies: perfectus est enim vir, qui non delinquit in lingua; ego autem non sum, quia ego peccator sum. Valeat vestra benigna ac sincera Paternitas, & mei in his memorem Christus Dominus incolumem tueatur.

CAPITULA.

I Qualiter Mag. Jacobus de Vitriaco, audita fama ancillæ Christi Mariæ de Oignies, venit de Parisius eam videndi causa: qui ad ejus preces conversus, & prædicator effectus est.	2
II Qualiter prædixerat d. Mag. Jacobum Præsulem in transmarinis partibus futurum,	3
III Qualiter quemdam Cruce-signatum, salvum & sanum ad partes reverti debere prædixit: & de pœnis Purgatorii.	4
IV Qualiter prædictus vir per tactum capillorum ancillæ Christi, ab infirmitate, qua detinebatur, sanus effectus est.	6
V Qualiter filius prædicti viri, graviter vulneratus, per eosdem capillos sanitatem recepit.	7
VI Quædam visio miraculosa eorumdem capillorum.	Ibid.
VII Qualiter eadem ancilla Christi in via posita per B. Joannem Euangelistam ab imminente pluvia præservata fuit.	8
VIII Qualiter fluvium latissimum absque navigio miraculose pertransiit.	9
IX Qualiter navis longe posita, absque hominis adjutorio, ad eam transvehendam miraculose venit.	Ibid.
X Qualiter Christi famula, sibi & secum degentibus, in die sanctissimæ Trinitatis, per suas orationes Missam a Deo impetravit.	10
XI Qualiter mater sua defuncta sibi apparuit, & de sua damnatione certificavit,	12
XII Qualiter factum infortunium ornamentorum incomparabiliter recuperari, spiritu prophetiæ prædixit.	13
XIII Qualiter post mortem os suum clausuram se prædixit.	14
XIV Qualiter dentes ex ore suo, post ejus obitum, sicut prædixerat, nisi oratione præmissa, vix auferri permisit.	Ibid.
XV Quomodo Domnus Hugo, Ostiensis Episcopus & Cardinalis, per Reliquias Ancillæ Christi, a spiritu blasphemiæ liberatus fuit.	15
XVI De quadam alia sancta muliere, a spiritu blasphemiæ tentata, & a Domino liberata.	18
XVII Qualiter Ancilla Christi pro quodam Episcopo, ejus tumulum visitante, visa est orare.	19
XVIII Qualiter venerabilem Mag. Jacobum de Vitriaco, quintum Confessorem suum, a periculo mortis liberando, futura quædam revelavit.	20
XIX Qualiter dictus venerabilis Jacobus consecravit ecclesiam de Oignies, secundum visionem ab Ancilla Christi prius ostensam.	21
XX Qualiter Ancilla Christi d. venerabili Jacobo in somnis apparens, eum a cœpto proposito avertere nitebatur.	22
XXI Qualiter idem Jacobus iter ad Curiam, non obstantibus Ancillæ Christi & aliorum monitis contrariis, aggressus fuerit.	23
XXII Querela super recessu d. Mag. Jacobi de Vitriaco, & quam periculosum est sequi propiam voluntatem.	24
XXIII Alia quædam querulosa admonitio, super statu d. Mag. Jacobi, per auctorem hujus Opusculi.	26

CAPUT I.
Acta cum Jacobo de Vitriaco. Conversio mercatoris: & miracula in ipso ac ejus filio facta.

[2] Igitur cum Magister Jacobus de Vitriaco, postea a Acconensis Episcopus, nunc vero b Tusculanus Præsul & Romani Apicis Cardinalis, nomen beatæ Ancillæ Christi Mariæ de c Oignies intra Gallias audisset Parisius; relictis Theologicis studiis, [Jacobum de Vitriaco inducit, ut apud Oignies habitet;] quibus fervebat immodice, venit apud Oignies, ubi tunc illa se de novo d transtulerat. Cujus peregrinationem famula Dei devote valde suscipiens, exegit ab eo precum instantia, ut cum Fratribus de Oignies derelicta Gallia permaneret. Hic est de quo tacito nomine suo in libro Vitæ ejusdem ipse venerabilis Jacobus refert, quia prædicatorem quemdam ancillæ suæ Dominus dederat, quem in morte sua Domino multis precibus commendabat. [num. 56] Compulit ergo ancilla Christi dictum venerabilem virum prædicare populis, revocare animas quas diabolus conabatur auferre: [compellit concionari,] enituitque in eo illud speciale miraculum, quod precibus & meritis beatissimæ feminæ in brevi tempore ad tantam eminentiam prædicationis attingeret, ut in exponendis Scripturis & destructione peccaminum vix ei quisquam inter mortales posset æquari. Et merito: ut qui pro amore Christi Ancillæ, ejus patriam, cognationem, & artium omnium matrem Parisius deseruerat; divina ei gratia totius scientiæ ac magisterii culmen redderet etiam in præsenti. Rogatus ergo a Fratribus & specialiter a Sancta Dei, Presbyterii gradum, majori tamen dignus, ascendit. Cumque a civitate Parisiensi ubi ordinatus fuerat, veniret apud Oignies; occurrit ei Ancilla Christi cum Fratribus, [& Sacerdotio initiari;] adhuc in via longe agenti. At ille equo sedens, descendit in occursum venientium, & ut in talibus mos est, osculati sunt manus ejus sacro Chrismate delibutas. Quo cum Fratribus procedente, Domina Maria cum quodam Reinero, nobili quidem ac religioso viro, subsequens præeuntis passus, in quibus pedes posuerat, flexis suppliciter genibus osculabatur. Quod dictus Reinerus cernens, arguebat illam atque dicebat; Quid agis, o Domina? Hoc si præcedentes viderent, quid dicerent? [prædicit eum sublimandum] Desiste precor, desiste, ne facias. Et illa: Non, inquit, non enim possum, coacta vehementer a spiritu, qui mihi nunc revelat intrinsecus, quia elegit eum Deus inter mortales gloriosius sublimandum, ut per eum in salutem animarum mirabiliter operetur.

CAP. II

[3] Super hoc etiam, cum ipsa & venerabilis Prior Ægidius de Oignies ad invicem loquerentur; Vere, inquit illa, juravit Dominus, & non pœnitebit eum, quia virum hunc, [& futurū Episcopum in Terra sancta:] in transmarinis partibus Terræ sanctæ Episcopali Cathedra sublimabit. Et Prior: Taceatis, inquit, Domina mi, ne talia dicatis, non enim vobis hæc, si audiret aliquis, cederent ad honorem. Quando hæc fieri possent? Cui illa: Ita, inquit, fiet, sed non videbo, videbis autem tu, & contristaberis; sed tristitia tua vertetur in gaudium, cum ipsum a partibus illis reverti videris ad locum istum, & tecum privatim vivere. Quo dicto, dictus Prior horrore contremuit, & ponderans verba dicentis, [scilicet Acconensem.] eventum rei tacitus expectavit. Eumdem etiam venerabilem Jacobum super præfato verbo præmonuisse fertur, ita subjungens: Ne adverseris, inquit, divino judicio, si quis tibi in transmarinis partibus fuerit honor oblatus, quoniam per te ibidem in salutem animarum Dominus opus suum operari disposuit. Vix post hæc annorum quatuor tempus excessit, cum ipso venerabili Jacobo electo & consecrato in Episcopum Acconensem, verbum beatæ feminæ completum apparuit. Ipsa autem, sicut ante prædixerat, priusquam ista contingerent, ab hac vita migravit. Sed antequam ad ea quæ in morte ejus gesta sunt accedamus, prius nonnulla præter illa etiam, quæ Episcopus Jacobus in libro Vitæ ejus descripsit, ad laudem Christi nominis referamus.

[4] Accidit igitur sub eo tempore, quo ipsa Christi famula angelica in terris vita fulgeret, ut mercator quidam dives admodum & secularibus actibus deditus, [Mercatorē convertit] ex oppido Nivellensi, eam apud Willambrouck cum aliis civibus gratia visitationis adiret. Nec mora, ubi eum vidit, vas futurum electionis hominem intellexit: ille autem tantam statim in solo vultu illius perfectionis gratiam hausit, ut sui cognitionem sine nubilo omnino perciperet, & Dei in se spiritum mirabiliter operantem sentiret. Post hæc facta Confessione, ad ipsam salutis suæ matrem sæpius revertebatur, crescebatque virtutibus, & Dei in eo gratia redundabat: nec multo post Cruce suscepta, [qui Crucesignatus] contra adversarios Christi Albigenses hæreticos profecturus, dum cum quibusdam convicaneis suis, hominibus utique stultis & impiis, iter ageret, & eos de sordidis & impudicis confabulationibus increparet; diceretque, peregrinos sanctæ viæ talibus non debere operam dare, sed orationibus sive exhortationibus ad cognoscendum promerendumque Deum intendere; [obscœnos sermones intrepide arguit:] illi [ad] ejus correptionem graviter indignati, eum linguis maledicis ac contumeliis graviter impetebant: sed ille Dei gratia plenus, miris & infinitis rationibus illorum ineptias confundebat. Quapropter vehementer commoti, eum in ultione confusionis suæ occidere disponebant: quod cum quidam familiaris ac viæ socius agnovisset, indicavit viro, quia nisi a correptione illorum impiorum desisteret, se occidendum ab eis omnino præsciret. Cui ille, miro martyrii calore succensus, Nunc, inquit, eos [magis] corripiam; & utinam fiat, ut pro veritate Domini mei Jesu Christi ab ejus inimicis occidar. Sed noluit Dominus illos quamvis [impios] justi sanguine maculari, imo potius ad agnitionem veri per illius exhortationem adducere; & hominem, quem Ancilla Christi in pace rediturum prædixerat, incolumem conservare. Reversus igitur in propria sua, [illa reduci explicat pœnas purgatorii:] cum die quadam ad ipsam feminam ædificationis causa venisset, ortusque sermo inter eos de purgatorii igne fuisset; illa, aggressa quid de hoc sentiret exponere, dixit: Digne certe ac juste ignis ille in purgationem animarum, per pœnitentiam in seculo non purgatarum, a Domino constitutus est; ut quia nullum malum impunitum transit, hac pœna, licet gravissima, pœnitentium animæ secundum opera sua temporaliter purgarentur, ut sine macula & ruga ad illas sedes perpetuas transeant cum Beatis. Tunc homo ille dixit ei: Estne ignis ille tam gravis, ut dicitur? Et illa: Incomparabiliter, inquit, gravior: dico enim tibi, quod ignis ille purgatorius tanto gravior est nostro materiali igne, quam noster materialis ignis igne figurali depicto in pariete. Hoc ille audiens horrore contremuit; spirituque turbatus ad eam cum gravi voce clamavit: Et ego, inquit, quid agam, Domina? Obliviscor gehennam ignis æterni horrore purgatorii. Et illa: Confortare, inquit, confortare in Domino Deo tuo.

[5] Hæc dicens, jussit eum, ipsam quæ proxima erat ecclesiam introire: qui statim de loco consurgens paruit imperanti, & procumbens coram sancto altario pyxidem quæ in ipso cum Christi corpore e dependebat, fixo mentis intuitu contemplabatur. Nec mora, ubi hæsit spiritu, hæsit & oculis; viditque, [& quid acciderit adoranti corpus Christi] & ecce pyxis de loco suo mota appropinquabat oranti, subsistebatque nec revertebatur: & post paululum, iterum de loco suo, in quo substiterat, mota secundo appropinquabat homini, subsistebatque nec revertebatur. Tertio autem cum mota pyxis iterum appropinquaret, subito videntis oculi obtusi sunt palpebris subductis, raptusque ad contemplationem intrinsecus, arcana & secreta vidit, quæ homini revelare non licet. Inde ad se reversus, nec tamen totus, ocius cucurrit ad matrem; ignisque divini incendium evaporans; Ego, inquit, mi Mater, Deum sine discretione amabo. Et illa: Nequaquam, inquit, amice, nequaquam: & subjunxit Ancilla Christi, Sentiebam hora qua te videbam abscedere, [novit absens,] quia bona tibi Christus ostenderet. Utique postea quando tibi pyxis tertio appropinquasset, quoniam columba candida f pyxidem exivit, alis suis faciem tuam leni flamine circumfovit, sicque per animam tuam ad me transitum fecit. Verum etiam non minus attende quid videam: nam ecce Dominus Jesus, Crucem candidam manu tenens, tibi testimonium reddit; quia perfecta voluntate, qua pro ejus veritate pati desiderasti, ejus Martyr effectus sis; spondetque tibi propterea, quoniam post mortem, sine ulla vel parva admodum purgatorii pœna, ad regnum cæleste transibis. Hæc illa dicente, animadvertit homo, [& a purgatorio liberum futurum prædicit:] quoniam hoc in illo tempore fuit, quo peregrinos socios in via de stultiloquiis corripiens, opprobrium ab aliis mortisque intentationem accepit; moxque in laudem Christi effusus, ejus quoque Ancillam magnifice benedixit.

[6] Alio quoque tempore, cum vir ille, mercandi gratia eorum quibus pro opportunitate temporis indigebat, [eumdem ægrum] ad remotiora transisset; accidit ut gravi molestia in aliqua parte corporis infirmatus, nec progredi nec redire valeret. Cumque de morte certius aut de diutino præsumeret languore; angustia circumseptus, hoc tandem intra se mente deliberat; scilicet melius esse (quamquam cum labore, repetere patriam, & juxta beatam nutricem suam vel mortem expectare, vel languore affligi; quam in terra extranea sine ullo matris-solatio, vel morte finiri, vel infirmitate diutina detineri. Hoc secum secretius deliberans, baculo acclinis innititur; &, licet cum labore gravi & parvissimis diætis hoc ageret, iter tamen consummat difficile. Cumque apud Oignies Christi famulam invenisset, ex posita infirmitate & causa adventus sui, spiritu eum movente intrinsecus, orat Sanctam Dei, ut sibi de capillorum suorum reliquiis aliquid daret, quibus se sanandum ab infirmitate sine ulla hæsitatione consideret. Mox illa capillis suis injecta manu, [datis capillis suis sanat:] magnam sibi admodum partem capillorum, tamquam folium, mira facilitate detraxit. Hoc ille videns, horruit factum, ne Sancta Dei aliquam læsionem hæc faciens pateretur. Cujus cogitationi illa respondens; Ne timeas, inquit, nullam patior læsionem. Hæc dicens illa surrexit, solumque hominem dereliquit. Ergo ubi ille solitudinem accepit, infirmitatis loco Reliquias admovit; statimque sub momento temporis dolor omnis aufugit. Quo in facto stupefactus vir, genuflectione salutem captat; nihilque sentiens, restaurare aggreditur solitam pœnitentiam, quam Ave Maria dicendo in crebris genuflectionibus per dies octo infirmitatis causa laxaverat. Nec mora vix ille genuflectionem extremam implevit, illa ingreditur; curatoque congratulans, spiritu prophetiæ subintulit: Dudum, inquit, hinc abii, solumque reliqui te, ut curareris recuperaresque pœnitentiam solitam, quam constringente infirmitate dimiseras. Cujus verba fidelis ille vehementer admirans, non solum infirmitatis suæ celerem curationem expavit; verum etiam & hoc expavit, quod horam, qua id factum est, aut quod interim fecerit, scire illa tam subito potuit.

[7] His ita gestis, homo sanus domum egreditur; regressusque invenit filium, [iisdem sanatur filiolus læsus,] quem parvulum habebat, graviter in capite vulneratum. Sed ille igne furoris succendi non poterat, qui dudum a Sancta Dei regrediens, igne adhuc divini spiritus calescebat. Quinimo hinc etiam ratus occasionem se reperisse majoris miraculi, ad Deum fida mente conversus, dixit: O Deus mirabilis, ecce & nunc merita Ancillæ tuæ, casu hujus infortunii declara. Mox uxorem sociam vocans, vulnus capitis pueri fœdum sanguine jubet ut abluat. At illa puerum suscipiens, aquisque sanguinem aggressa diluere; inter agendum, ut patens vulnus horridum vidit, sustinere non valens puerum dereliquit. Ad quem pater fide plenus accurrens, probatas Sanctæ Dei capillorum Reliquias patenti vulneri totas immersit. Mira res! Ubi orans pater intendit eventui, quasi ad momentum hebescit oculis. Reducto visu [volens] rem gestam conspicere, videt vulnus redactum in cicatricem, absorpto sanguine qui fluebat; & pro cruore roseo quasi guttam roris in vulneris reclusione patere. Est puer vivus adhuc; crevit in hominem; locum vulneris vidimus, & tanta subtilitate contractum in integrum, ut quamvis longa cicatrix admodum perpendatur, quasi tractus tamen acus inspicitur. [& capilli quasi vivificati apparent.] Refert idem vir de ejusdem capillorum Reliquiis prægrande valde miraculum; nam cum ipse die quadam (ut sæpe solebat) easdem, de quibus diximus Ancillæ Christi capillorum Reliquias, super pannum sericum teneret in gremio, oraretque Dominum; illas intuitu vidit. Et ecce ipsi capilli vivisicati, atque eo genere quo talis res potuit, invicem lætabantur: nec hæc parvo quidem spatio, sed per horam fere integram visio miranda permansit; sicque virtute sopita capillorum congeries conquievit.

ANNOTATA D. P.

a Certe non ante an. 1217 si non aliquamdiu post.

b Ciacconius an. 1228 celebrasse Gregorium IX dicit secundam Creationem Cardinalium, & primus nominatur Jacobus. Sed hic teste Ægidio Aurea-vallis Monacho qui historiam Episcoporum Leodiensium usque ad an. 1251 perduxit, vivens & scribens, cum Hugo Petrapontius 12 Aprilis moreretur an. 1229, non solum adstitit morienti Huji; sed etiam Leodii 16 ejusdem postridie Paschæ sepulturam curavit. Cum hoc tamen bene consistit, quod eadem æstate Romam profectus Jacobus, ibi factus sit Cardinalis, atque ita subscripserit Epistolæ Gregorii isto adhuc anno datæ Venetias pro ecclesia S. Gregorii Majoris, ut notant Continuatores Ciacconii recte corrigentes Panvinium, ubi Creationem istam differt ad annum 1230.

c Oingnies perpetuo habet etiam hic Ms. Oigniacense; sed malui primum n expungere conformiter ad jam impressam Vitam facilioris pronuntiationis ergo.

d Cum circa 1191 matrimonio juncta Maria, in Willambrouck venerit, & num. 93 ibidem dicatur multo tempore habitasse; non videtur ea Ogniacum migrasse nisi circa 1207 nec etiam multo serius, ut interim Jacobus potuerit tantopere clarescere in exercitio prædicationis.

e Ita tunc ad usum infirmorum servabatur Eucharistia. Instituto autem festo speciali, multo augustius eadem asservari cœpit in propriis tabernaculis.

f Non ergo ipsamet pyxis illa habebat speciem columbæ, ut alias sæpe, de quo vide Cangium verbo Columba.

CAPUT II.
Miracula in vita patrata, revelationes.

[8] Aliud quoque idem Religiosus vir per patrias late vulgatum miraculum retulit. [Sancta cum sociis] Accidit ut ipse & alius sane fidelis homo, cum ipsa venerabili Maria & Ancilla ejus, peregrinationis causa iter agerent. Inter eundum ergo concreta nube in aquas imbres ingentes ruere minabantur, obductumque cælum erat tetra caligine. Formidantibus autem ceteris, [imminente pluvia] quia ab habitationibus hominum longe aberant; Ancilla Christi elevatis ad cælum oculis, cum mira gratia vultus, aliquid a Domino petiit, quod nemo eorum, qui orantem tantum viderunt, audivit; sed conjicere quisque potest secundum eventum rei, quid anima ejus dignis meritis impetrarit. Accidit ut cum pluviæ graves fere descenderent, adeo quod terra spumesceret; via tamen per quam ibat Sancta cum sociis, utraque parte dextera vel sinistra per cubitos circiter a ita immunis a pluvia remanebat; ut nec vel gutta una super eos cadere videretur. Hoc viso itineris socii, se invicem contuentes, nihil tamen loqui interim poterant divino miraculo stupefacti. Inde vero inundatione cessante, rogatus fidelis ille, de quo plurima diximus, ab iis qui secum ibant, Dei famulam solus interrogat, quid vel unde fuit in re monstrata miraculum. Tunc illa: [per S. Joannem Euang. servatur,] Hoc, inquit, ut secretum habeas; Euangelistam Christi Ioannem vidi in aëre, qui nos jussu omnipotentis Dei ab inundatione tantæ pluviæ protegebat. Igitur ne quis contra illum, qui tanta nobis miracula de Christi famula retulit, infidelitatis scrupulo moveatur.

[9] Sambra fluvius b Lotharingiæ est latissimus, fere passuum c octodecim, qui villam Oignies ex una parte vasta diffusione præterfluit. [& ultra Sabim subito transponitur.] Fluvius iste, cum pro latitudine sui in partibus illius non habeat pontem, quo iter agentibus transitus præbeatur; accidit die quadam, ut Ancilla Christi ad oratorium quoddam, sibi gratia orationis carissimum, quod ultra fluvium situm est, pergere volens, ad amnem recto tramite iter arriperet. Quod cum vir quidam forte conspiceret, miratus est feminam ad invadabiles aquas gressum dirigere, præsertim cum nec pons esset in flumine, nec navem paratam cerneret qua illa transiret. Circumductis ergo vir ille oculis, si navem forte videret, cum nullam adesse cerneret, reflectens oculos ad illam, quasi insanam judicaturus, euntem vidit: & ecce in momento temporis Ancilla Christi fluvio transposita iter agebat. Hoc videns homo miratus expavit; sed & nos miramur auditum, feminam scilicet siccis vestigiis super resolubile elementum aquarum, quasi super aridam ambulasse. Ut autem fidem plenam legentibus faciam, huic capitulo consimile pæne in gestis miraculum conjungam immeditate. Andreas Frater Conversus est in monasterio de Oignies, homo utique etsi laicus, tamen religione probatus. Hic nondum adhuc religione suscepta, sub idem fere tempus quo hæc gesta sunt citra ripam fluminis dicti stans, Ancillam Christi a prædicto oratorio ultra fluvium regredientem vidit. Ad ripam igitur fluminis illa perveniens, ut vidit hominem de contra in parte altera stantem, clamavit ei: Quomodo, [Alias navi ultro allapsa,] inquit, transibo? Et ille: Ex parte, inquit, istius ripæ navis non est; video autem unam in parte ripæ illius qua statis, sed quomodo huc habeam minime video. Hæc dicens homo, sicubi navem in parte sua forte videret, oculos circumduxit. Cumque nullam aspiciens ad se curvaret obtutus; videt, & ecce navis illa, quam in altera fluminis ripa mox viderat, quasi in ictu oculi ante pedes suos divino nutu transposita, ad transvehendam Christi famulam præstabat. Tunc homo præ admiratione rei pæne deficiens, cum illam pro qua hæc fiebant stupidus cogitasset, animo concepit fiduciam; & intrans navem, primum quidem ad Christi famulam transiit, deinde receptam eam intra naviculam amne transposuit.

[10] Venerabilis igitur Prior de Oignies, audito quod sua carnalis soror in quarto milliario a monasterio graviter ægrotaret, illuc ire properavit. Secundo autem die, cum ad Tertiam Prior minime regrederetur; [in festo SS. Trinitatis] Christi famula formidare cœpit, ne in tanta solennitate, quæ tunc sancta Trinitatis illuxerat, Missarum officio frustraretur. Ceteri Fratres d Presbyteri, ex præcepto tunc Leodiensis Episcopi diversas patriæ parochias visitabant. Turbata igitur devota mulier, Dominum cum lacrymis deprecata est, ut celebraturum Priorem remitteret. Nec mora, cum jam hora meridiana instaret, surgens ab oratione, venit ad matrem Prioris & alias religiosas mulieres, quæ inibi Domino serviebant; quæ se jam præparabant ad mensam ut ederent, & dixit illis: Comesturæ adhuc non consedeatis ad mensam; venturus est enim Prior ut celebret: [prædicit Missam celebrandam,] hæc dicens ad ecclesiam rediit. Tunc mater Prioris, ut anus fere centenaria, ad verbum Ancillæ Christi jam obstomachans, dixit ceteris: Sedete jam & manducemus. Numquid hora hac, cum venerit filius meus lassus de itinere, celebraturus est Missam? Cui Sorores mulieres: Domina, inquiunt, Maria eum venturum dixit, nec credimus quod facile mentiretur. Quibus illa graviter indignata: Numquam, inquit, Domina vestra Maria mentita est? Sedete inquam, & manducate. Sed cum Sorores Ancillæ Christi verbis credulæ, nihilominus expectarent; anus ipsa ad mensam residens manducare cœpit. Et vix ori suo quarta vice manum manducans apposuit, cum famula Dei venientem Priorem sentiens, campanam arrepto fune pulsavit. Moxque ingressus Prior, & nihil interrogans, Missarum solennia celebravit. Tunc anus surgens a mensa, confusa nimis, post Missam ab Ancilla Christi indulgentiam de contumelia petiit & accepit.

[11] Adeo autem beata mulier Christum suum fidelem credebat, quod nihil de ejus responsis in spiritu aut revelationibus dubitabat, [numquam in revelationibus decepta:] & merito. De ea Reverendus Episcopus Jacobus veridico ore testatus est, quod in omnibus revelationibus suis discretionem spirituum habens, numquam aliquando in rebus hujusmodi ab inimico humani generis sit decepta. Magnum hoc fuit; & revera specialiter magnum, maximumque super omnia gestorum ejus mirabilia reputamus. Multos enim in Lotharingiæ partibus, ubi maxima sanctitatis copia est, Religiosos Religiosasque vidi atque cognovi, quorum etiam visiones atque visitationes secretas accepi, utpote homo illis in partibus educatus; sed nullam inter omnes personam, solum hac excepta, quam aliquando deceptam fuisse non novi. Quid ergo? Numquid parvipendendæ sunt Dei in omnibus revelationes? Minime, imo certe plurimum venerandæ, & qui eas spernit, Christum despicit revelantem. Sed cum versutias inimici detegimus, audientium corda in talibus præmunimus, & ab his exceptam Christi famulam glorianter attollimus.

[12] Erga animas, quæ in purgatorio erant, valde compatiens, super anima matris suæ jam defunctæ multum solicitabatur in spiritu, sed hoc a carne ut jam patebit e. Hanc itaque, propter eleemosynas frequenter in pauperes factas, & propter honestum quemdam vitæ modum, [solicita pro anima matris] quo inter mundanos ipsa quoque mundana vixerat, sperabat quidem posse salvari, sic tamen [quasi] per ignem. Super hoc cum dubia tamen aliquando timeret, quoniam judicia Dei abyssus multa, rogavit Dominum, ut eam certam redderet, in quo scilicet [statu] damnationis salvationisve anima matris suæ de hoc mundo transisset. Cumque multas in hoc lacrymas funderet, accidit die quadam, ut venerabilis Ægidius Prior de Oignies Missarum solennia ageret, & juxta altare quasi ad pedes Domini Maria sederet. Inter agendum f ergo, Ancilla Christi horrore concussa, videt; & ecce sibi tenebrosus quidam spiritus prope consistit. Mox signo Crucis timore fugato, audacter quis hic esset interrogat. Et ille: Ego sum, inquit, mater tua, pro qua postulasti. Cui filia: [intelligit eam damnatam.] Quomodo, inquit, tibi est mater? Tunc illa: Male, inquit, nihil me tuæ juvare poterunt preces, cum me quidem damnatam perpetuo inferni claustra detineant. Mox filia, elato gravius gemitu, Heu, inquit, mater, quæ causa damnationis tuæ? Cui illa: Enutrita, inquit, fui & vixi in his quæ per usuras & injusta mercimonia acquisita fuerant; conscia mihi mali, ablata restitui non curavi, non animadverti quidquid contra Dei præcepta fuisset, sed tortuosas mundi vias ingressa, indignum misera duxi progenitorum meorum vestigia declinare. Non pœnitui in his: sed infructuosam vitam morte commutans, a futura seculi vita deperii. Hæc dicens repente disparuit. Ancilla vero Christi confideratis per ordinem omnibus, etiam in matre perdita, justum Dei judicium benedixit; nec flevit amplius morti perpetuæ traditam, per quam carnis initia sumpserat: quia ratio intellectualis animæ, quam solus creavit Omnipotens, judici universorum Deo subdita concordabat. Perinde interrogantem ac respondentem dictus Prior Ægidius audiebat, sed ejus collocutorum spiritum non videbat.

[13] Dies alicujus Sancti solennis instabat, & contigit ut prædictus Prior de Oignies, prolatis Sanctorum Reliquiis ac vestibus sericis, quas pauculas ac pauperes ipsa adhuc domus habebat, altare secundum consuetudinem dierum solennium præpararet. [Ob paramenta serica altaris combusta] Die autem cum Vesperis jam transacto, Prior repositurus vestes sericas cum Reliquiis, in altari eas deposuit; sed cum urgeret jam hora cœnæ Priorem, plicatas vestes sericas juxta altare dimisit & ardentem cereum collocavit coram Sanctorum Reliquiis, sicque cum Fratribus properavit ad cœnam. Inter cœnandum ergo cecidit cereus ardens in vestibus exustasque consumpsit. Quarum fœtore Ancilla Christi, per fenestræ aditum, qui erat altari contiguus, excitata videre quid esset, visum infortunium Priori in refectorio nuntiare cucurrit. Qui mox a cœna surgens, ubi damnum exustionis invenit, fusis lacrymis pro tali re, modum doloris excessit. Quem ut pia famula Christi lacrymantem vidit, [tristi Priori meliora prædicit] ejus dolori compassa ingemuit; prostrataque in terra cum lacrymis exsurrexit, & Priori cum magna fiducia dixit: Consolare Pater carissime, consolare: damnum tibi istud infra decem annos incomparabiliter Deus restituet, & quadrupliciter plus pro adipiscendis gaudebis ornatibus quam nunc pro perditis contristatus es. Sed heu me! quæ tunc minime subsistens, ista non videbo. Nec fefellit eam promisso Deus; postea enim; quoniam venerabilis Jacobus in transmarinis partibus Acconensis Episcopus est g electus, transmisit dicto Priori omnem insulam Episcopalem, [ab Episcopo Acconensi mittenda;] cum aliis multis vestibus bissinis, & universa altaris vasa, cum diversis utensibilibus ministrorum ejus ex auro & argento omnia fabricata. Portitor autem horum omnium, tanta velocitate mare transivit, infra dies videlicet quindecim, [quod factū fuerit] ut multis hoc incredibile videretur. Et hoc non mirum non sine divino miraculo, utique annorum decem tempus urgebat, quo hæc Ancilla Christi complenda prædixerat. In adventu autem ipsorum exeniorum non facile dici potest, quantum dictus Prior tripudiaverit gaudio; verborum tamen Ancillæ Christi prorsus oblitus. Cumque totam diem in gaudium expendisset, [sub finem anni 10 prædicti.] ut nec horam quiescere videretur; vespere jam facto, seipsum cœpit arguere, quod immoderata lætitia pro transitoriis exultasset. Nec mora: ubi quasi contractæ culpæ ex inordinato gaudio, amaritudinem tristitiæ superducere voluit; subito in recordationem ei venit, quod sibi tristanti pro exustura vestium, ante annos decem Dei Sancta prædixerat; ut scilicet damno sibi incomporabiliter restituto, quadrupliciter pro adipiscendis gauderet ornatibus, quam pro perditis fuerat contristatus. Horum ubi memor extitit, Kalendarium statim inspexit; reperitque viginti dies annorum decem superesse circulo, quo hæc illa adimplenda prædixit: quæ ubi Prior jam certus advertit, cum tremore factum gavisus expavit.

ANNOTATA D. P.

a Ita Ms. Oigniac & Rayssius; alia Octoginta habent: quod nimium videtur, non enim tam latæ solent viæ esse.

b Lotharingiam inferiorem intellige, quæ Hannoniam & Brabantiam complectitur, & sic etiam in Prologo sumitur.

c Mss. numerant Octoginta quod an nimium non est, & ideo eo correctum, dijudicent accolæ.

d Is erat Hugo Petrapontius ab an. 1200 Leodiensis Episcopus, de quo supra.

e Hæc eadem Thomas Cantipratanus lib. 2 Apum cap. 54 num. 18 refert sibi a Doctore Joanne de Nivella, cujus supra meminimus, narrata ex ore B. Mariæ de Oignies: refert autem iisdem verbis omnino hinc verosimiliter sumptis, sed testimonio præmisso confirmatis.

f Inter agendum, alias, infra actionem, id est, tempore Canonis. Vide Cangium verbis Agenda & Actio.

g Hinc consequi videtur, quod Jacobus non fuerit ordinatus Episcopus ante annum 1218 aut 20.

CAPUT III.
Miracula post mortem, potissimum in spiritu blasphemiæ depulso.

[14] Ingruente jam tempore, quo beata mulier ex hoc mundo migraret, accidit ut vir quidam religiosus ac vere sanctus, Ioannes scilicet de Pomerio dictus, de hoc mundo transiret. Cujus sanctitatis Prior optime conscius, forcipe dentes illius ore detraxit. Cumque stridorem forcipum Famula Dei de loco orationis audisset, [Ægre ferēs vi extrahi dentes pie mortui,] introspiciens per fenestram, quæ erat loco contigua, horrensque factum timore femineo, Priori mitis inclamat: Quid est, ait, o Domine Prior, quod cum mortuo cadavere tam crudeliter agis; tam durum quidem te non putabam. Et Prior: Scito, inquit, mi Domina, quia si te ante me mori contigerit, nihil cum isto facio, quod tecum quoque defuncta non faciam. Cui illa: Non, inquit, certe, non mihi hoc facies, os enim clauderem & dentes stringerem, [negat id in se faciendum:] ut ista non posses. Tunc Prior risum attollens: O quam bene, inquit, hoc mortua posses? Illa dictis nil addens, sese in loco suo clausa fenestra recepit. Necdum igitur post ista grande tempus excessit, [nec fieri potuit,] cum illa mundo excedens, ad Deum vitæ migravit. Tunc prior de Oignies cum aliquibus secretioribus amicis, defunctæ corpus ad locum secretum transferens; caput illius super genus supinatum deposuit, sicque mento ejus dextera apprehenso, sinistra vero frontem deorsum cum virtute retorsit; sed nec sic dentes vel saltem labia, secundum verbum quod vivens prædixerat, aperire prævaluit. Tunc cultellum & ferramenta alia adhibens cum nil proficeret, jamque frustrata spe corpus in feretro relocare disponeret; subito illi & insperate venit in recordationem quod vivens sibi Ancilla Christi ante prædixerat, & quid ipse quoque illi quasi irridendo responderat. Mox igitur prostratus humo, supplici prece corpus reverendum affatur: Vere, inquit, Domina stulte agere volui, verba tua cassare conatus. Sed revera non memini, & tamen si meminissem, verba quæ tunc a te prolata fuerunt, inania utique & ludicra credidissem; sed ut nunc video, nullum verborum tuorum transibit in vanum. Rogo ergo & peto tuam mansuetissimam caritatem, [oranti tamen ultro 7 dentes impertit.] ut me patiaris dentium tuorum partem in solatium mei doloris accipere. Et tu quidem nosti, & vere sic est, id quod facere volui (etsi non modo quo debui, quia talis violentia, ut vere nunc patet, tuam reverentiam non decebat) tamen ad tuum honorem & gloriam facere disponebam; a te ergo, quod flagito nunc permitte. Mira res! Vix Prior os suum in hujusmodi verba reclusit; cum ecce corpus exanime, quasi verbis precantis arridens, os aperit, & sponte sua in manu Prioris septem numero dentes excussit. Quid horum mirabilium gloriosius? Hujus rei miraculum, qui interfuerunt, adhuc viventes testati sunt plurimi; de quorum fide nec infidelis quisquam dubitare posset de facili.

[15] Tempore Domini a Honorii hujus nominis Papæ tertii, cum venerabilis Iacobus adhuc Acconensis Episcopus Romam venisset, ab ipso Papa Honorio & Fratribus Cardinalibus, maxime a Domino b Hugone tunc Ostiensi Episcopo, & Romanæ Curiæ Cardinali, [Hugo Ostiensis Episcopus,] viro utique in omni sanctitate dignissimo, officiosissime est susceptus. Erat autem ipse venerandus Ostiensis Episcopus ex multo tempore eum videre desiderans. Nec prætermittendum, quod cum ipse Acconensis Episcopus eidem Ostiensi Episcopo exenium pretiosum ac pulchrum visu, cuppam c scilicet argenteam, pondere gravidam, plenam muscatis nucibus transmisisset; ille vir, totius muneris constantissimus refutator, Domino Acconensi cuppam statim remisit, muscatas vero nuces retinuit, dicens; Fructus hic nucum muscatarum, fructus est Orientis: cuppa vero argentea Romanæ urbis est fructus. Eleganter quidem & vere dixit. Igitur postquam secretum ad invicem colloquium habere potuerunt; Dominus Ostiensis Acconensi Episcopo dixit: Vere, ait, Frater carissime, multum te in partibus istis venisse congratulor, ex multo jam tempore colloqui tibi, & arcana secretorum meorum referare desiderans: quippe quæ vix ulli unquam alii patefacere disponebam. [vexatus spiritu blasphemiæ,] Ut ergo mihi, per consilium & auxilium orationum tuarum, propitiatio aliqua ab omnipotenti Domino concedatur; tibi totum secretum cordis mei effundam: diligenter, quæ tibi dixero, pondera. Itaque noveris, me cum beato Iob datum a Domino stimulis inimici; sed eo gravius quo ille in corpore, ego autem in anima. Spiritus blasphemiæ adeo animam meam vexat, & variis tentationum fluctibus obruit, & usque in desperationem quotidie fere detrudor: in hoc solo respiramen accipio, & hoc tamen minimum, ut dum cum Fratribus Cardinalibus in Consistorio ad causas debitas sedeo, interim cessat paululum passio qua confundor. Sed heu! cum revertor ad solita, repetit me immanis cruciationis aculeus; nec ullis me sinit cibis, potu vel somno refici ad quietem: sed exhausto spiritu cogitationibus infinitis, corpus prope exangue cogit ad vastitatem: & ut nihil in me tibi maneat indiscussum, illud quammaxime vereor, ne tantum pondus ferre non valens, a statu sanctæ fidei omnino dejiciar.

[16] Hæc & his similia Ostiense Episcopo cum gravi gemitu prosequente; Dominus Acconensis (ut est homo piæ mentis) in talibus gemitibus beati viri, gemitus & ipse graves admiscuit: & ingressus Scripturarum misericordiæque divinæ thesauros, prædicabat (sed non ignaro talium) ea quæ in hujusmodi tentationibus apta & congrua esse videbantur. Sed quoniam ipse Acconensis, vir prudens & expertus, in talibus fieri sæpe d sciebat, ut mens talium maxime tentationum fluctibus obruta, subito rationem non capiat, nisi exemplis evidentissimis confirmetur; ista quoque subjunxit dicens: Habebam, inquit ante Episcopatum, in Lotharingiæ partibus amicam Dei valde carissimam, quæ prærogativa sanctitatis & suo tempore meriti singularis, a Domino obtinuerat gratiam in effugandis blasphemiæ spiritibus specialem: sunt autem in libro Vitæ quem ipse conscripsi, hujus rei exempla plurima. Hanc eamdem gratiam erga invocantes se, non solum in vita degens, verum etiam defuncta retinuit. Hujus ergo conversationis librum tecum tollens, releges. De pleno pectore, cum fiducia de Dei misericordia & Ancillæ ejus sanctitate præsumo, quod in brevi a tentatione, qua fluctuas, te senties relevari. Cujus verbum Dominus Ostiensis in cordis exultatione complexus, Acconensi Episcopo dixit; Multa de ista, Frater carissime, admiranda percepi; sed quæso, si ullæ sunt tibi de hac Reliquiæ, mihi eas accommoda, ob quarum venerationem gratius mihi erit Sanctam illam quasi invocare præsentem. [per Reliquias B. Mariæ] Tunc Acconensis Episcopus ipse roganti exultabundus arridens; Est, inquit, digitus ejus argenteo locello reconditus, assidue mihi suspensus ad collum, qui me utique in diversis periculis & inter marina discrimina semper tutavit illæsum. Hunc ergo si præcipis, tecum assume.

[17] Mox Ostiensis Episcopus oblata gratulanter accipiens, lectioni Vitæ Ancillæ Christi prius vigilanter incubuit; & in ea quidem miram spem & sui quietem inveniens, [& lectionem vitæ ejus] de reliquo quod restabat fiduciam magnam animo concepit. Nec mora, cum nocte quadam ante altare, quod in secreto habebat, solus oraret; cœpit menti illius solitæ tentationis torpor obrepere. Qui statim surgens a terra, digitum Ancillæ Christi piis in manibus apprehendit; quem contra pectus suum arctius stringens, famulam Dei & ejus precum suffragia suppliciter invocavit. [liberatur:] Nec mora: spiritu blasphemiæ & torpore mentis penitus effugatis, cælesti interius gratiæ lumine irradiatur: gustansque palato cordis quam suavis est Dominus, contra spiritualia nequitiæ de manu Domini, per preces Ancillæ ejus, scutum inviolabilis protectionis & securitatis accepit. Si quid vero amplius ibidem sensit in spiritu, si quid secretæ revelationis accepit, ipse novit; ego autem non: sed secretum suum sibi, secretum suum sibi: e ad me autem non pertinet, nisi ea quæ pro certo noverim legentibus indicare. Nunc igitur considerandum est, quare vir iste, de quo talia retulimus, vir inquam iste eminentissimæ sanctitatis, vir quem omnipotens Deus (ut in consequentibus dicemus) tanto culmine sublimavit; [quod autē tales sic probentur ad profectum,] cur, inquam, eum spiritu blasphemiæ per tam acerbas tentationes tradidit cruciandum. Sed ratio evidentissima satis occurrit, si prædecessorem ejus Petrum Apostolum inducamus, quem ut cribraret sicut triticum Satanas expetivit: & nisi Patrem pro eo rogasset Filius, post trinam negationem fides utique defecisset. Sed erudiendus erat tentatione, ut sciret compati infirmitatibus subditorum, qui constituendus erat caput omnium Christianorum.

[18] Sed aliam in Lotharingiæ partibus nobilissimam feminam vidi, [expertum se ait Auctor] quæ miro ardore spiritus Cruce suscepta, usque in terram sanctam Jerusalem, vinculo ferreo cincta, carensque vehiculis, nudis etiam pedibus ambulavit: quam & tu, o venerande Jacobe, tunc Acconensis Episcopus equitem calceatamque redire in patriam coëgisti. Nec mora: ubi rediit, ad Ordinem Cisterciensem transiens, domum, possessiones infinitas, & filios dereliquit. His tam viriliter pro Christi amore patratis, adeo spiritu blasphemiæ tribulata ac stimulata est, ut mihi cum maximo dolore referret, magis se torqueri tentatione illa prævalida, quam unquam aliunde cruciata fuisset. Sed numquid ad damnationem vel ad detrimentum ejus virtutis fuit? Non. Virtus utique in infirmitate perficitur. Nam non multo post ab omnipotente Domino liberata, tanta plenitudine gratiæ condonata est, ut ubicumque in ambitu monasterii esset, horam adventus Christi in altario per ministerium Sacerdotis, quantumcumque secreto fieret, sine ulla hæsitatione cognosceret; voceque facta in gutture ejus turturea, tanto modulamine resonaret, [in sibi nota Sanctimoniali,] ut nullus mortalium eam sono imitari valeret. Horum testis ego sum, qui celebrans in loco, turtuream illam vocem audivi; vidique in ea aliud valde mirabile. Communicatura erat Corpori & Sanguini Domini. Adducta igitur in brachiis sustentantium, tripudiabat illa membris omnibus, & facies ejus plenissima gratiarum inter ludendum plausus tantæ dulcedinis emittebat, ut dubitari non posset vocari eam ad cœnam nuptiarum Agni, in qua Pater omnipotens, cælestia terrenis, ima summis virtute invisibili conjungebat. Sed quid in longum verba produco? Multos vidi, multos expertus sum spiritu blasphemiæ tribulatos; nec unum quidem in omnibus reperi, [aliisque pluribus.] qui non solum liberatus non sit, verum etiam post tentationem majori gratia condonatus; pauci vero admodum sunt, qui ad videnda secreta cælestia digni fiunt, qui non prius tentatione hac vel purgantur vel probantur. Et in hoc quidem ratio dignissima occurrit, sed nunc præcedentium exempla sufficiant. Habemus ergo Pontificem, qui possit compati infirmitatibus nostris, per omnia tentatum sicut & nos.

ANNOTATA G. H.

a Honorius III sedit ab anno 1216 ad 1227.

b Hugo, aliquibus Hugolinus, ab anno 1206 Episcopus Ostiensis & Cardinalis; postea Gregorius Papa IX, ab an. 1127 ad 1241.

c Sic dicta a figura cuppæ ligneæ seu vegetis.

d Impressum male, solebat.

e Videtur Auctor suspicari, quod tunc Cardinali fuerit revelata sua ad Pontificatum futura electio: quæ quomodo etiam revelata fuerit B. Leonardo Camaldulensi, ministranti ad Missam; vide 3 Junii.

CAPUT IV.
Auxilia cuidam Episcopo & potissimum Jacobo de Vitriaco præstita.

[19] Sub idem fere tempus quidam Episcopus, cujus nomen A prodere non audemus, quoniam se vetuit nominari, [Episcopo Italo ad sepulcrū venienti apparet Maria] qui beatam illam & Deo dignam mulierem Mariam in vita valde dilexerat, ad sepulcrum ejus de Italiæ partibus supplex ac devotus advenit. Cumque nocte quadam ad tumulum ejus orandi gratia vigilaret; subito raptus in spiritu vidit; & ecce venerabilis Maria, de loco requietionis suæ, contra sanctum altare protensis manibus & flexis genibus orans, pro eo Domino supplicabat. Multum ergo lætificans Præsulem modus eximiæ visionis, per duas fere noctis horas permansit immobilis. Postera vero die valedicens Fratribus de Oignies, Priori secretius patefecit, quid sibi nocte oranti ad venerabilis Mariæ tumulum accidisset: quod quidem ejusdem Prioris digna relatione susceptum, huic operi dignum duximus inserendum.

[20] Igitur cum venerabilis Jacobus Acconensis Episcopus, de Romana urbe ad Terram sanctam redisset; iterumque causis emergentibus Romam tendens per mare magnum navigaret; subita tempestas orta est, ita ut omnes qui cum ipso erant de vita penitus desperarent. Tunc venerandus Episcopus, vestibus spoliatus, hirco a tantum accinctus erat; ut si navis forte ad scopulos quassaretur, [Jacobū de Vitriaco] mari se posset immergere, & natando fortuitu terram attingere. In his igitur cuncti qui in ipsa navi erant angustiis constituti, prout quemque ferebat devotio, alii S. Nicolaum, alii S. Clementem, atque alii alios in suum adjutorium Sanctos precibus invocabant. Acconensis Episcopus, Reliquiarum Ancillæ Christi Mariæ de Oignies, quas ad collum semper suspensas habebat sedule recordatus, ejus cœpit patrocinia flagitare, dicens: O tu veneranda Mater & Domina, me quidem in terra degens amore præcipuo dilexisti; [se invocantem,] te quoque, etsi non tantum quantum debui, tamen secundum quod modus imperfectionis meæ potuit, redamavi. Me igitur in his angustiis constituto, prærogativa meritorum tuorum suffragia precibus interpello, vitam meam longe aliter ordinare dispono, & ideo mori nunc in proposita mihi morte formido. Hæc & his similia cum Episcopus mente angustiata & ore tremulo peroraret; repentino sopore correptus vidit Ancillam Christi sibi dicentem; Ecce adsum protectrix tua, vocasti enim me. [apparens liberat a naufragio] Revera in vita dilexi te, sed post vitam pro salute tua orare non cesio.

[21] Ne timeas, vitæ tuæ non erit hic finis. Hæc illa dicente visum est Episcopo quod eum in ecclesiam de Oignies Christi Ancilla perduceret; & per ecclesiam in editiori testudine conscendenti, [eique futura revelat:] quinque altaria statuta monstraret, dicens: Hæc quatuor, in honore Sanctorum, quos tibi Prior loci hujus ostenderit; quintum vero in honore sanctæ & individuæ Trinitatis ex meo monitu consecrabis. Et digito locum designans, Coram isto, inquit, altario Christus tibi, si ipse volueris, quietem dabit optatam, ibique reperies, quod multo labore quæsisti. Sed tu, homo voluntatis tuæ, consiliis meis b & eorum qui spiritualiter amabant te, nunquam acquiescere voluisti; semperque tuis, & non alienis judiciis ambulasti. Hac igitur increpatione subjuncta statim disparuit. Episcopus vero ad exteriora reducens animum, mare pacatissimum & tranquillum invenit. Nec mora: in laudem Christi & Ancillæ ejus totus effusus, nulli tamen, quid sibi revelatum fuerat, indicavit; probare utique volens, si sic ea futura essent, quæ ipse revelata prævidit. Non multo autem post Romam perveniens, a Domno Honorio, [ipse ab Episcopatu solutus,] hujus nominis Papa tertio, Episcopatu absolvi se petiit: quem multarum precum instantia devictus absolvit. Absolutus ergo apud Oignies venit, sed opus ecclesiæ, quod super testudinem lapideam sibi in spiritu monstratum fuerat, adhuc factum non reperit; qui nihil tamen hæsitans, rei exitum tacitus expectavit. Illo igitur late adjacentes Lotharingiæ regiones prædicatione sedula visitante, venerabilis Prior Ægidius de Oignies opus ecclesiæ consummare festinans, totam illam fabricam cum quinque altaribus, ut reverendo Præsuli ostensum fuit, in spiritu nutu divino disposuit. Qua completa, Prior mandavit Episcopo Jacobo, ut ecclesiam de Oignies jam perfectam, cum suis altaribus veniens consecraret. Nec moras innectens Episcopus venit, & cum Priore & Fratribus, [ecclesiam Oigniaci cum suis altaribus consecrat:] per ecclesiam prius visam in spiritu super testudinem ascendens, quinque altaria præmonstrato ordine disposita reperit; arridensque operi, cum magna cordis exultatione Priorem inquirit. Cujus erit, inquit, hoc altare in medio situm? Et Prior: Laborans, inquit, transacto anno febre quartana, devovi apud summam Majestatem, si sanitatem recuperarem, me in honore sanctæ & individuæ Trinitatis hoc altare facturum. Recuperavi autem quod petii & solvi peto promissum. Hoc venerandus Episcopus cum summa admiratione percipiens, inæstimabili gaudio repletus, tam apertum in omnibus divinæ revelationis eventum magnifice veneratus expavit. Mox consecratis altaribus, omnia quæ sibi in prædictis evenerant, Priori & Fratribus indicavit.

[22] Igitur cum Reverendi Patres Romanæ Curiæ Cardinales, [ab itinere Romano nequit] defuncto Domno Honorio Papa tertio, præfatum Hugonem Ostiensem Episcopum, virum utique in omni virtute præcipuum, in Gregorium hujus nominis Papam nonum, ordinatione divina congrue sublimassent; venerabilis Episcopus Jacobus, optime (ut prædiximus) & amicus & notus ipsi summo Pontifici, eum invisere disponebat: unde Prior & Fratres non modicum contristati, cœperunt (ut postea pro dolor! evenit) vehementer metuere, ne eum dictus Papa secum implicatum dignitate aliqua detineret Igitur cum dies immineret, quod idem Episcopus ad urbem Romanam iter arriperet, post Matutinorum laudes cum se paululum sopori dedisset; ecce Ancilla Christi Maria venerabilis, Episcopo, quasi infirmanti similis, in somnis apparuit. Cumque Episcopo videretur se magna cura satagere, ut eam oleo quasi graviter ægrotantem inungeret; illa torvo vultu, similis indignanti, [vel ab apparente Sancta,] satagentem intuita dixit: Non me quidem inungere poteris, cum modum inunctionis meæ Ordinarius c tuus non habeat: sed inunge Priorem nostrum cum Fratribus, qui ex tuo discessu sicut & ego, graviter infirmantur. Nec mora: expergefactus Episcopus Priorem cum Fratribus advocat, & quid sibi ab Ancilla Christi in somnis dictum sit, indicat, a proposito tamen nihilominus non revocatus, ut iter aggrederetur curis omnibus insistebat.

[23] Hæc ut vidit venerabilis Prior Ægidius impatientissime doluit, & super impeditione Episcopi itineris, Ancillam Christi aggrediens deprecari, beata ipsa mulier per visum apparuit, cui etiam dixit: Sicut contrarium tibi est iter Episcopi sic & contrarium mihi esse non dubites, & ideo non comitabor euntem; sed comitantur eum tres mulieres, de quarum manibus non evadet. Sine ergo illum, faciat quod vult, non eum ab intentione revocare nunc poteris. Nec mora: ut dicto Priori Ancilla Christi hæc dixit, repente Episcopus supervenit: cujus voce ab extasi revocatus illi retulit, quid sibi Domina Maria, [vel a Priore deprecante retrahi,] in ipso eodemque momento per visum apparens, de ejus recessu prædixit. Obstupesce, Lector, intuere miraculum. Verbis his nil motus Episcopus, Priori ridens subintulit: Et mihi, inquit, Domina Maria hujusmodi dixit. Nil talibus moveor, satis est locus in januis, citius revertar quam speratis. Non turberis, Frater Carissime. Ut verum tuæ fatear caritati, grave mihi esset, & illi fortiter gravius, ut tantum amicum in tanta rerum mutatione visitans non viderem. Præterea non credo, imo certus præsumo quod me, sicut vos timetis, renitentem secum nequaquam Papa detineat. His verbis dictum Priorem & ceteros Fratres, ut potuit, consolatus, Romam profectus est; & ut Priori Deus per suam famulam revelavit, a duabus mulieribus, Episcopatu scilicet & Cardinalitate ibidem comprehensus est; tertia vero mulier quæ esse possit, ad præsens quidem dilucide scire non possumus d.

[24] Nunc igitur ad te mihi redeundum est, Tusculane Præsul, Romanæ Curiæ Cardinalem. Verum quidem, [unde Auctoris querela de eo,] ut in his quisquam potest advertere, verissimum Dei famula dixit, hominem voluntatis tuæ te esse contestans, qui utique ad tam evidentissimas ipsius Ancillæ Christi revelationes obstinatus ita fuisti, quod nullo modo moveri a voluntate propria potuisti. Videat ergo, Fratres, videat Tusculanus ille, si mediante effectu voluntatis suæ profecerit, si ullum ex eo damnum incurrerit, [cui licet gloriosum sit Romæ esse Episcopum Cardinalem,] si aliqua interim prætermisit, quæ ad honorem Christi & salutem animarum desolatarum proficere potuissent: quas scilicet animas salutis nostræ Princeps Jesus proprio sanguine & ignominiosa Crucis morte redemit. Videat, inquam, lucrum suum, profectum suum mente pertractet. Romanæ Curiæ Sedem Præsul obsidet, obsidet Cardinalis: Scripturis studet, ut audio; quiete fovetur; & in partibus Lotharingiæ (quibus ut certissime credimus, a summo Pontifice Christo Legatus a partibus Orientis remissus est) animæ destitutæ consilio vel auxilio tendent ad inferos. Gloria in Ecclesia maxima est Romæ inter Cardinales habere locum; sed quid illi & gloriæ? Christus opprobrium hominum & abjectio plebis factus, nobis sui exemplum reliquit, ut sequamur vestigia ejus. Verumtamen si tendat ad gloriam, quod minime creditur; quæ gloria major, quam cum abjecerit gloriam, gloriam tantam inveniat, cui nec ulla inter glorias gloria possit æquari? Sed ne forsitan quis animadvertat parabolam & interpretationem ejus, putetque me in hac parte futuram post hanc vitam gloriam dicere. Non utique; sed credat illam in post e futuro seculo possidendam. Nunc de gloria dicere volo, quam ambit hic mundus.

[25] Respondeat mihi nunc Tusculanus ille Romanæ Curiæ Cardinalis, conferat gloriam suam quam nunc in f thalamo, cum illa quam dudum in partibus Lotharingiæ pauper admodum & secum privatus habebat. [gloriosius tamen erat dimisso Episcopatu] Dixi pauper, sed male: imo maxime dives. Sed nec nunc ditior est, vel unquam fuit. Quid enim illi necessariorum defuit istic? & si in abundantissimis copiis, quæ illi merito confluebant, defectio ulla suspicata fuisset; nullæ indubitanter manus essent, quæ hanc certatim adimplere non curassent. Nec mirum. Quare? Stupebat enim mundus incognitum monstrum; Episcopum scilicet frequentissimæ civitatis in partibus transmarinis, sponte sua reliquisse dominium; ex Orientalibus copiis pauperem factum, & in humili loco de Oignies inter oves Beghinarum, quas utique abominantur g Ægiptii, requiem elegisse. [humiliter vivere Oiniaci:] Multos mundus & fere innumerabili copia habet Episcopos, Gallia amplitudine sua Cardinalium reditibus h annuis tota vix sufficit: sed mundus, sine Sede Pontifices, Christum imitantes, qui semetipsum exinanivit, ut servi formam acciperet [non vidit] frequenter. Gallia vero sine pompa Cardinalem inglorium nunquam, Hispania autem unum & hoc recenter, ut audio, ante annos i tres meruit. Sed hunc, auspice Christo, per preces Ancillæ suæ Mariæ, Lotharingia primum habebat. [sicut optabat Sancta,] Per preces Ancillæ suæ dixi: sed fateor in dubio me locutum. Nescio enim si adhuc in ira contineat preces, quia contrarium sibi iter Episcopi esse prædixerat. Credo tamen & si hactenus continuit in ira [quod propter] preces devotissimas & assiduas religiosorum religiosarumque in nostris partibus orationes ad Dominum, forte Ancilla Christi mutavit eloquium, & pro reditu illius omnipotentem Dominum deprecatur: cujus interventione de manu duarum mulierum, Episcopatus scilicet & Cardinalatus, liberatum remittet ad Gallias. Quem tertia mulier, ut quidam nostrorum exposuit, [& ut redeat optat Auctor,] Lotharingiæ partis Ecclesia, quasi prima illi devotione conjuncta, usque in ævum vitæ suæ maritali fœdere possidebit. Nec enim mirum, imo divinæ legi consonum valde est, repudiatis duabus, quas pristinæ superduxit, primam repetere, & adhærere illi tanto devotius, quanto se ab ea alienatius sequestravit.

[26] Hoc est enim quod vos, Optime Præsul, aliquando in nostris partibus positus divina revelatione vidistis. [admonens eum visionios,] k Diu antequam venerandus ille ac vere dignus Dominus Hugo, Ostiensis Episcopus, in dignitatem Apostolicam attolleretur; visum tibi in revelatione divina testatus es, quod B. Gregorius Papa, qui hunc utique qui modo est, & nomine & actione demonstrat, duas tibi aves pulcherrimas, sed mortuas; beatus vero Lambertus Martyr & Episcopus Leodiensis, unam quidem, sed multo pulchriorem & vivam dedit: hoc est etiam quod ipsa beatissima mulier Maria de Oignies, Prophetissa quidem non fallax, tibi olim in vita prædixit, ipsum scilicet B. Lambertum Martyrrem mitram tuo capiti imposuisse. [in qua S. Lambertus avem vivam unā S. Gregorius duas mortuas offerebant:] Quod procul dubio factum vidimus: cum totius Episcopii Leodiensis cura, quasi mitra potestatis & administrationis tibi fuerit plene commissa: & hoc datum S. Lamberti. Principatus autem temporalis administrationis ad eum non pertinebat, quod donativum erat terreni Imperii: tamen & hinc administrabatur tibi temporale subsidium, quia nemo militavit suis stipendiis unquam. Hanc autem spiritualis administrationis, alis contemplationis exertam, pennis virtutum fulgidam, sancta vividam actione, sanctus adhuc Martyr Lambertus & Leodiensis Episcopus, per sanctas Sanctorum Sanctarumque preces, tibi quotidie offerre non cessat. Quis prudentum, quis spiritualium amicorum tuorum cum pace sustinere poterit, si tantus a te Martyr cum tanto xenio fuerit confutatus? Aves utique, quas tibi B. Gregorius Papa dedit, licet multo honore spectabiles sint, mortuas tamen, mortuas tibi revera datas testatus es. Mortuas certe aves illas, mortuas ipse dixisti; & mortuas recolo. Sed quomodo mortuæ sunt? Quare non vivunt? Si eas discutias, ipse me melius nosti. Dicas ergo ubi est vita illarum? Ubi est vigor vividæ actionis, ubi fervor sedulæ prædicationis, ubi fructus ille copiosus efficacissimus atque sanctissimus in Confessionibus audiendis, ubi zelus & solers cura in vitiis extirpandis: horum ut in nostris partibus rumor est, [Romæ enim in duplici dignitate] aut parva aut nulla apud te nunc ibidem habetur opinio.

[27] O virum specialiter inter mortales a Domino præelectum, in talibus cessantem; qui licet in se ardeat, ut omnino confidimus, amore divino; tamen super candelabrum positum omnibus non lucentem! O aves pulchras & mortuas! Mortuæ sunt, inquam, aves; sed quomodo mortuæ? revera os habent aves illæ, licet mortuæ, sed non loquuntur per vos; quia idioma patriæ ignoratis. Oculos habent, sed non vident per vos in causis forensibus discernendis; quia oculi vestri sunt piscinæ in Esebon, quæ sunt in porta filiæ multitudinis. Aures habent, sed non audiunt per vos; [eum, quasi mortuum considerat:] quia aures vestræ patulæ sunt, non ad exactores dignitatum, quibus premant pauperes Ecclesiæ filios; sed ad audiendos clamores pauperum & reconciliandum Christo eos, qui iræ filii tendunt ad inferos. Si ergo aves illæ datæ tibi, nec vident, nec audiunt, neque loquuntur; quid aliud de eis æstimandum est, nisi quia sunt mortuæ? Si autem mortuæ, quare vivarum vice foventur? Cave igitur, Pater sancte, cave Reverendissime Præsul, ne aves mortuæ fœtorem tibi magis pariant quam honorem. Rerum enim natura habere dignoscitur, quod quantumlibet aves pulchræ, si vita careant, durare sine fœtore non possunt. Nostris certe quod nihil exprobratius in nostro Gallico, Mortuæ-gallinæ proverbio. Precor ergo te, Pater sancte, & profusis lacrymis rogo, ne indigneris mihi ista dicenti. Testis mihi est Deus & sancti Angeli ejus, his verbis licet admodum duris, nulla alia de causa erga te, nisi præ nimia caritate moveri. Qua enim caritate vos diligam, quam sincero vos amore complectar, ipse novit, [& hoc suo in ipsum amori petit ignosci.] qui omnia novit. Nondum enim annorum quindecim ætatem attigeram, cum vos necdum Præsulem in Lotharingiæ partibus prædicantem audiens, tanta veneratione dilexi, ut me solius nominis vestri lætificaret auditus: ex tunc mecum vestri amor individuus perseverat. Nec mirum, dum ea quæ pueri discimus, nobiscum quodammodo coalescunt. Ignosce ergo, Pater sancte, ignosce mihi, præsertim cum non nisi ea tibi ad mentem reduxero, quæ diu ante revelata vidisti. Verumtamen vos volo si mediantibus his, quæ in personam vestram digesta sunt affectus, meus, effectu desiderii sui, in reditu vestro obtinere potuerit, non magni pendam debitæ insipientiæ argui, qui vos Cardinalem & Episcopum Sanctæ universali Ecclesiæ venerandum, verbis etsi quodammodo contumeliosis, tamen piis provocare præsumpsi.

ANNOTATA D. P.

A Ex Cantipratano de Apibus lib. 1 cap. 9 § 8 idem strictius narrante, ut indubitabile fide susceptum scimus, quod hic Episcopus fuerit Conradus, frater Eginonis Comitis de Friburg, ex Canonico S. Lamberti Leodii factus Monachus, tum Abbas Villariensis postea Cisterciensis, demum Romanæ Curiæ Episcopus Cardinalis Portuensis: de cujus eximia sanctitate ibidem est § 2, 3, 4, & 6, unde sumpta pars ultima Appendicis ex Ms. Oigniacensi excusæ a Rayssio: obiit anno 1227. Plura de eodem sancto Cardinali vide in Ciacconio Oldoini, & quomodo acceptam ab Honorio III Legationem Germaniæ continuavit sub Gregorio IX, ac denique in Palæstinam Cruce-signatos secutus Legatus.

a Hircus, an cilicium ex pilis hircinis contextum? De talibus vide 14 Maji ad Acta S. Pachomii num. 26.

b An forte ei frustra suasit Sancta, ne unquam se pateretur Ogniaco avelli?

c Ordinarius, id est, Rituale; ubi Ordo administrandorum Sacramentorum, aliis Pastorale: vide Cangium.

d Tertia hæc, videtur dici posse Ecclesia Hierosolymitana, quæ licet Jacobum numquam obtinuit Patriarcham, petere tamen non desiit quoad vixit, sicut demonstrasse me putavi ex Epistola Gregorii IX apud Odericum Rainaldum in Annal. ad an. 1240 num. 47, ubi ille sic loquitur; Vacante dudum Hierosolymitana Ecclesia, dilecti filii Capitulum ipsius Ecclesiæ bonæ momeriæ Tusculanum Episcopum ad ipsius regimen postularunt. Sed cum Episcopi ejusdem præsentia, non solum Romanæ, sed etiam Ecclesiæ generali, apud Sedem Apostolicam utilis haberetur; eum ipsorum postulationi merito non duximus concedendum. Non potest hic intelligi Nicolaus, decessor Jacobi, paucis post Gregorii electionem diebus aut hebdomadis mortuus: vivebat enim tunc, & vixit usque ad an. 1229 vel ultra Girondus vel Giraldus Patriarcha.

e Ita corrigendum putavi, ubi absque ullo sensu legebatur, se credat illa in parte futuro seculo possidenda.

f Mallem legere in throno.

g Id est, homines mundani.

h Impressum Exercitibus, sed nullo sensu: erant autem tunc, id est post ultimam Cardinalium creationem factam a Gregorio IX an. 1237 in qua tres Galli, alii ejusdem nationis seniores ut summum tres vel quatuor, qui vocari non possunt exercitus: plerique autem fruebantur reditibus Galliæ aliquibus.

i S. Raymundus Nonnatus ex Ordine de Mercede redemptionis captivorum, tantum non Martyr, absens creatus anno 1230 vel 1234 ut supra dixi.

k Quis autem scit utrum anno 1238, post mortem Joannis Apiani concorditer electi, non fuerit Jacobus, si adfuisset, simili animorum concordia eligendus a Canonicis, quorum tunc discordia ecclesiam sine certo Episcopo viduam tenuit toto biennio? fortassis etiam diutius proroganda ei vita fuerit, si Sanctæ monitis paruisset.

APPENDIX
De Jacobo a Vitriaco scriptore.
Ex Ms. Rubeæ-vallis.

Maria Oigniacensis, in Belgio (B.)

A. FR. NIC. COÆVO EX MS.

[1] Interea vir Sanctus creditur ea tempestate, qua Romæ deguit, illos solennes a sermones tam de Tempore quam de Sanctis confecisse, [Scripsit sermones,] qui usque hodie in ecclesia de Oignies conservantur: cujus Parochiæ cura cum ei ante Episcopatum commissa fuisset, præfatæ Mariæ, in eadem parochia conversanti, propter vitæ ipsius sanctitatem valde familiaris effectus est: cui etiam illa specialem, ut fertur, gratiam prædicandi orationibus suis impetravit. Unde & ipse Crucem contra Albigenses in Francia prædicans, [ferventer provocavit ad Crucem contra Albigenses ferendam:] eloquii suavitate ac dulcedine multos & innumerabiles ad signum Crucis accipiendum provocavit. Scripsit præterea Vitam prædictæ sanctæ mulieris, cum qua de Sanctis feminis, quæ suo tempore in partibus Leodiensium abundabant, multa bona conscripsit, ac earum detractores acriter reprehendit. Hic etiam volumen unum aliud confecit, in quo multa b de naturis rerum, præcipue de mirabilibus quæ in transmarinis partibus reperiuntur, inseruit. Scripsit & sermones de opere sex dierum; atque alios, quos Vulgares nominavit; & plura alia opuscula bona confecit.

[2] Porro quantus fuit isse vir Sanctus in oculis Dei, [alium recusantem cum ipso prædicare] ex efficacia animadversionum ejus adverti potest. Tam celerem enim vindictam constat in eum rebelles pluries fuisse consecutam, quod non dubium sit eum amicum Dei extitisse, qui pro servulo suo tam seriose repertus est zelasse. Probat hoc c Venerabilis quidam Fulco, natione quidem Gandensis, sed Canonicus Insulensis. Hic a Reverendo Patre Magistro Jacobo de Vitriaco rogatus, ut secum Crucem contra Albigenses per Flandriam prædicaret, renuit. Cui cum insisteret per amicos, ut eum audiret in negotio ecclesiæ tam necessario & devoto; renuit ille secundo, & nullo modo hoc se facturum asseruit. Tunc Magister Jacobus, illum magis præceptum timere confidens; Et ego, inquit, præcipio tibi auctoritate qua fungor, ut in nomine Jesu Christi, in remissionem omnium peccaminum vestrorum istud negotium assumatis. Cui Dominus Fulco, [ac ne præcepto quidē ejus parentem] Nullo modo, inquit, illud assumam: & ego rogo vos ut nequaquam me de hoc ulterius fatigetis. Mox Magister Jacobus, graviter commotus in corde, & fere usque ad lacrymas fatigatus, ait illi: Cum utique digne possem auctoritate mihi commissa excommunicare vos, & omni beneficio privare jam in inobedientia contumacem; nolo tamen, ne tale gravamen ingerere videar tanto viro. Verumtamen rogo Deum, qui omnium cordium est inspector, quatenus reddat vos, non solum ad istud quod spernitis, sed prorsus ad omne opus inutilem. Mira res! mox enim ut vir sanctus hæc verba reddidit, quartana febris illum cum fluxu ventris invasit, [invalidum ad omnia alia reddit Deus] & usque ad finem vitæ suæ per viginti quinque annos irremediabiliter fatigavit. Et vide lector mirum Dei judicium de hoc viro d, cum tantus ac talis esset, ut ei Dominus Jesus Christus ante mortem, [per annos 24,] quasi recenter extentus in Cruce, visibilis appareret, & eum ante finem Augusti mensis prædiceret moriturum: nullo tamen modo illi Dominus in hac vita parcere voluit, quin eum pro inobedientia tanto temporis spatio flagellaret.

[3] Insuper e cum idem reverendus Jacobus Crucem Hierosolymitanam ob salutem multorum in Brabantia prædicaret; contigit ut pacificaturus quadam die mortales inimicitias, injuriam passum primo suppliciter, deinde prostratus pedibus ejus semel, iterum, & tertio, cum multitudine populi præsente rogaret, nec proficeret in rebellem; qui denuo conversus ad populum dixit palam omnibus; Contestor vos, quia qui spernit nos, spernit & eum qui misit nos. Rogate ergo Dominum, ut tale signum ostendat in hominem obstinatum, quo cunctis præsentibus pateat, [ipse obstinatum in odio prosternit suis precibus] eum hostiliter contra se in retentione odii adversus proximum egisse. Nec mora: ubi orationem vir sanctus explevit, miserandus ille eversis oculis, semel, iterum, & tertio in terram corruit; oreque cruorem spumans & saniem, horroris maximum spectaculum & piaculum omnibus præbuit. Tunc flente populo, [& emendat.] reverendus vir fusa prece prostratum erexit: qui mox integerrime sospitatus, ubi ante se inimicum vidit, quasi aliquando amicissimum rogaturus, cum lacrymis veniam petiit; ruensque in oscula ejus, ad lacrymas & laudem Christi omnium corda permovit.

[4] Tandem Vir Dei Iacobus venerandus, quamvis auctoritate Apostolica ad Episcopatum & Cardinalatum sublimatus esset; [Cardinalis benefacit Oigniacensibus,] pauperem tamen scholam, quam in Oignies reliquerat, non est oblitus; quin potius, ejus inopiam Romanis opibus supplere curans, multa pondera auri ab urbe Roma illuc destinavit, ut Fratribus & hospitibus vini copia usquequaque non deesset ad necessitatem. [& apud eos voluit sepeliri.] Quinimo etsi propter officia & ecclesiasticas dignitates, quibus invite implicabatur, absentare se haberet corporaliter ab eis, dum ad viveret; tamen ex vita præsenti migraturus, fecit corpus suum post mortem apud Oignies deferri, & in eadem Ecclesia sepeliri. Unde in Vigilia sanctorum Apostolorum Philippi & Jacobi feliciter obiit; & post tertium diem anima ejus a pluribus qui superstites erant, in paradiso visa f fuit.

[5] Hactenus Ms. Rubeævallis. Albericus Monachus trium Fontium cujus supra meminimus, [translatum anno 1241.] Chronicon suum finiens in anno 1241 translati reipsa corporis ita meminit: Apud Oigniacum relatum est corpus Magistri Jacobi de Vitriaco de mandato ipsius, ibique honorifice ejus ossa recondita sunt. Quanta in veneratione Oigniaci habeatur memoria Jacobi, docet nos Rayssius, [Nonulla veneratio Reliquiarum ejus,] cum inter loci Reliquias numerat Flagellum, quo sibi pœnas exsolvebat; Mitras binas, unam ex pergameno, alteram ex serico; Annulos duos pontificales, Agnus Dei, aurea inclusum capsula; Pedum ex ebore, Altare portatile. Sanctorum Reliquiis refertum, quæ omnia Jacobi fuisse feruntur, viri plane docti & pii, [imaginis,] divinique verbi præconis indefessi. Ejusdem ibidem asservatur imago, quam ad vivum pictam (ut fertur) credere nequeo propter recentioris formæ indumenta, ideoque eam hic omitto exhibere. Andreas Hojus Brug. Pr. Gr. Vitam Jacobi operibus præfixam finiens ait quod, ibi cum prædicta Dei ancilla, [tumuli.] Joanne Doctore Nivellano, Ægidio Vallicuriano, Balduino Barbanzonio, duobus primis loci Prioribus, haud longo inter se intervallo dissitis, in pace requiescit. Rayssius post Cœnobiarchiam professus ejusdem Vitæ Epitomen texere, de suo addit, uti testis oculatus; Quod ipsum habitu Pontificali ex nigro sed affabre sculpto marmore, ad tres circiter pedes e terra elatum cernere est, in exhibito ejus Ectypo.

ANNOTATA D. P.

a Sermones in Euangelia & Epistolas totius anni, excusi fuerunt Antverpiæ anno 1575: at Sermones de Sanctis servantur Mss. adhuc Tornaci ad S. Martinum.

b Hic videtur esse liber de Historia Orientali, ubi simul de Mahometanis & variis sectis Orientalium agit; cui subjunctus est Liber de Rebus Occidentalibus, & tertius de captione Damiatæ. Primi duo sunt excusi Duaci anno 1597, tertium putat Vossius adhuc latere vel periisse: nam qui de eadem materia, extat apud Gretserum in Horto Crucis, & una cum primo libro editus est Hanoveræ anno 1611 inter Gesta Dei per Francos, ipsi videtur esse alterius auctoris, Siquidem, inquit, in eo Acconensis Episcopi, hoc est Vitriaci mentio fit. Sed numquid historicis frequens est de seipsis in tertia persona loqui? stylus convenit prioribus libris & omnium trium Prologus editus est tom. 6 Antiqu. Lectionum Canisii pag. 1323, quem juverit legisse.

c Sequentia refert Thomas Cantipratanus lib. 1 Apum cap. 22; qui asserit ea se habere ex ore ipsius Fulconis, quem cognominat Utenhovium, Hospitalis Bilocæ apud populares suos Gandavi fundatorem.

d Addit Cantipratanus se id per Fratrem Ægidium Ordinis Prædicatorum in Gandavo percepisse.

e Idem Cantipratanus ista refert lib. 2 cap. 18.

f Hinc in Sacrario Namurcensi Beati titulo honoratur. Ms. Oigniacense, uti præfatus sum, caret hac Appendice; sed pro ea eodem charactere describit duo capita ex Vita S. Lutgardis, curis secundis aucta, primum de prænotata Jacobi gloria post triduum purgatorii Lutgardi revelata; deinde de auxilio per Mariam jam Beatam, a tunc adhuc vivente Lutgarde, petito in morte Balduini, secundi Prioris Oigniacensis: quæ possunt ad XVI hujus Junii legi. Deinde absque titulo in eodem Ms. Leguntur collecta ex Cantipratano lib. 1 cap. 9 quæ ille habet de Conrado Episc. Card. Portuensi, de quo supra in Notis ad cap. 4 supplementi actum. Rayssius vero his non contentus addidit quæ colligere potuit de Venerabilibus Joanne a Dionanto & Richardo de Menersor, B. Joanne Nivigellate & B. Jacobo de Vitriaco, Canonicis Oigniacensibus: quæ apud ipsum, aut eos unde sumpsit, legi possunt.

HISTORIA TRANSLATIONIS
in novam arcam factæ anno 1608
ex impresso Gallico.

Maria Oigniacensis, in Belgio (B.)

EX IMPR. GALLICO.

[Prologus]

[1] Quarto Namurcensium Episcopo Jacobo Blasæo, ad Cathedram Audomarensem translato sub annum MDC, sequenti anno suffectus est, & MDCII die XII Februarii Montibus Hannoniæ consecratus, in urbe sua patria, Franciscus Buisseret, Jurium Doctor & Metropolitanæ Cameracensis antea Decanus; [Franc. Buisseret Ep. Namurc.] ad eamdem Metropolim deinde evectus anno MDCXIV. Hic suam circumiens diœcesim Namurcensem, Mariæ etiam sepulcrum accessit; & ex illo tantam devotionis teneritudinem hausit, ut tunc, & quoties illius Christi ancillæ mentionem fieri contingeret, ab imbre lacrymarum sese cohibere non posset. Porro ut aliquam suæ devotionis vicem rependeret, mente cœpit agitare de illius elevatione facienda. [petit a Paulo V licentiam elevandi corpus B. Mariæ,] Quamobrem sui pastoralis officii non minimam partem esse censuit, supremum Ecclesiæ Præsulem Paulum V hac super re consulere, eique supplicare, quatenus sibi permitteret solenni celebritate sacras illas exuvias elevare, & in publicum a populo venerandas exponere. Quo obtento simul cum Indulgentia plenaria, ab iis lucranda qui requisita in Bulla exequerentur, & ad hanc solennitatem concurrerent, diem XII Octobris anno MDCVIII indixit, & a Parochis aliisque verbi divini præconibus, per totam diœcesim & loca vicina publicari præcepit. Hactenus Oigniacensis Prior Bernardus, [eoque diem eligit 12 Oct. 1608.] in suis ad me datis XXVIII Octobris MDCXCIV, mittens pariter Historiam Translationis seu Elevationis, sicut ea habetur Gallice impressa una cum Vita.

§ I. Episcopi Namurcensis epistola Pastoralis, invitans ad futuram festivitatem.

[Veneratio Reliquiis Sanctorum ab antiquo habita est;] 2 Franciscus Buisseret, Dei & Apostolicæ sedis gratia Episcopus Namurcensis, omnibus has visuris salutem in Domino sempiternam.

Constat ex historiis sacris, quod inde a principiis Ecclesiæ, Sanctorum corpora habita sint in veneratione magna a fidelibus Christianis; idque etiam clarissime docent jejunia & pervigilia, ad sepulcra illorum agi solita, diu noctuque cum devotione singulari; altaria super iis erecta; Missæ ad eadem ex veteri consuetudine fundatæ; templa, in ipsorum honorem magnificentissime excitata orbe toto, in quibus majori cum decore & reverentia custodirentur; vota, religione summa & zelo nuncupata, de visendis eorumdem ecclesiis, [idque jure merito,] Reliquiisque; peregrinationes illuc etiam ex remotissimis partibus institutæ; munera denique pretiosa oblationesque, a maximis Principibus ad perpetuam memoriam eodem collata. Et vero æquum erat hos omnes honores Sanctorum corporibus eorumque sacris ossibus haberi: quandoquidem illa non solum cum animabus illorum in hac mortali vita jungebantur, templa erant Dei viventis, Jesu Christi membra & domicilia Spiritus sancti; sed etiam nunc verissima sunt divinæ majestatis instrumenta, per quæ dignatur quotidie operari mirabilia ad salutem nostram & afflictorum solatium.

[3] Ex hac causa factum est ut quandocumque illa inveniri contingebat vili aliquo & obscuro loco, vel etiam antea plane ignoto hominibus, revelante ipsa Deo vel aliter id providente, Episcopi & Ecclesiarum Prælati officii sui esse ducerent ea solenniter elevare, [hinc celebratæ solenniter earum Elevationes,] eoque transferre, ubi Clerus ac Populus eadem prosequeretur veneratione condigna. Ita Sanctorum Stephani Protomartyris & aliorum corpora, quæ diu in obscuro ac sordido loco jacuerant Luciano Presbytero divinitus admonito, [ut S. Stephani,] per Joannem Hierosolymorum Episcopum, finitimarum civitatum Episcopis convocatis, summa cum veneratione in sanctam ecclesiam Sion translata sunt. Ita S. Ambrosius, Mediolanensis Archiepiscopus, [SS. Gervasii & Protasii,] inventis per apparitionem sibi factam corporibus Sanctorum Martyrum Gervasii atque Protasii, grandi cum honore transtulit in pulcherrimam istam ecclesiam, quæ postea ipsiusmet nomine fuit appellata: divina autem bonitas dignata est plurimis miraculis editis declarare, quam grata sibi fuerit talis pietas, erga Martyres suos exercita. Similiter etiam S. Aubertus, Cameracensium & Atrebatensium Episcopus, [S. Vedasti Episc.] cælitus excitatus invitavit S. Audomarum, Morinorum Episcopum, ad Elevationem decessoris sui S. Vedasti, faciendam in ecclesia Deiparæ Virginis, eo loco ubi nunc est basilica cum monasterio celeberrimo, sub ejus nomine dedicata: qua occasione Audomarus cæcus lumen recepit oculorum. Denique quamplurimi alii Episcopi & Prælati ecclesiarum diversarum honorabiliter transposuerunt Sanctorum variorum corpora cum maximo fidelium populorum concursu & publica omnium exultatione: [aliorumque.] quam etiam voluerunt anniversario recoli, ipsis inventionum aut translationum talium diebus.

[4] Horum imitaturi exemplum, cum intelleximus corpus S. Mariæ Oigniacensis, jam inde ab aliquot centenis annis clausum jacuisse in lapideo sepulcro, [Cum ergo Episcopus invenisset arcam ligneam B. Mariæ in tumba consumptam,] circumquaque murato, in ecclesia monasterii ac prioratus Oigniacensis, Ordinis S. Augustini Canonicorum Regularium diœcesis nostræ; ne sacra ejus ossa lapsu diuturnioris temporis & loci humiditate corrumpantur; congruum duximus ipsum locum visitare, atque aperire sepulcrum, quemadmodum ea visitavimus & aperuimus coram nonnullis Prælatis, omnibus Religiosis ac pluribus aliis: nec aliter quam metuebamus invenimus accidisse. Cum enim sepulcro illi inclusa fuisset olim quædam arca lignea, reperta hæc est sic consumpta vetustate, ut non solum sacra ossa essent undique operta pulvere, sed etiam eorum quædam immersa jacebant sordibus, ex putrefacto ligno generatis; integra nihilominus omnia, sicut & venerabile ejus caput. Quamquam autem eodem in loco semper fuerint honorata a peregrinis, [statuit ipsius ossa inde elevare, impetrata ad id Indulgentia] qui undique currentes orationes suas & cereorum oblationes ante prædictum sepulcrum faciebant, & in sacello ad ejus honorem extructo: tamen quia minime conveniebat, sacra istæc Spiritus sancti vasa diutius remanere loco tam vili sordidoque, cum periculo corruptionis; appellavimus Sanctissimum Patrem Nostrum Paulum Papam V, significavimusque propositum nobis esse, cum illius licentia elevare ipsa, atque transferre in locum decentiorem & honoratiorem: qui etiam ut res perageretur majore cum fructu ac devotione, ad id concessit Indulgentiam plenariam.

[5] Præmissa porro deliberatione matura, cum Priori ac Religiosis istius monasterii ac Vicariis nostris, [quam promulgari jubet Episcopus, pro 12 Octobris] faciendæ Translationi prædictæ elegimus diem XII proximi Octobris: ideoque mandamus omnibus ecclesiarum parochialium Rectoribus & verbi divini prædicatoribus diœcesis nostræ, ut populo annuntient Translationem die prædicta faciendam cum Indulgentia plenaria; hortenturque subditos & auditores suos omnes ut eamdem conentur lucrari, & simul honorare sacras Reliquias B. Mariæ Oigniacensis præsentia sua, portando cereos accensos in manibus in processione solenni, in qua ipsæ circumferentur, quemadmodum ut faciant hortamur, tam nostros omnes diœcesanos quam aliorum, ac præsertim viciniorum locorum inquilinos, ostendendo per hoc Christianæ pietatis officium devotionis suæ affectum erga sanctam istam Matronam, quæ in vita & post mortem hanc Galliam Belgicam & regionem nostram tot miraculis illustravit, nobisque præluxit pulcherrimis tot virtutum exemplis: atque ut nostro hoc seculo resuscitent fervorem veterum Christianorum, qui talibus in occasionibus quandoque ipsos civitatum suarum muros frangebant, eos nonnullis in partibus aperiebant, sicut antiquitus moris erat in triumphis, quo suum testarentur commune gaudium, ad ingressum sacrorum istorum pignorum, portatorum humeris præcipuorum Prælatorum, maximorumque Imperatorum, Regum ac Principum.

[6] Quinimo omnes cujuscumque ordinis, conditionis, [suadens ut ad eam se omnes devote præparent.] aut sexus ad istas festivitates præparabant sese multum orationibus jejuniisque cum humili peccatorum confessione, quo dignius sacros illos triumphos prosequerentur. Id quod etiam optamus fieri temporibus nostris, faciendumque speramus occasione tam singularis qui offertur thesauri, plenariæ inquam Indulgentiæ: ideoque animitus imploramus divinam gratiam, nobis & cunctis Translationis prædictæ interventuris necessariam. In quorum fidem præsentes litteras, proprio nostro chirographo signatas, mandavimus etiam secretariæ nostræ sigillo muniri. Datum in nostro Palatio Episcopali civitatis Namurcensis, prima die Septembris, anno Domini millesimo sexcentesimo octavo.

Signatum erat
Franciscus Episcopus Namurcensis
de mandato Reverendiss. Domini
Episcopi prædicti Vander Roest
Secretarius.

§ II. Synopsis actorum, dictorumque ab Episcopo ante ipsam Translationem.

[7] [Advectus Oigniacum Episcopus 11 Octobris] Cum Reverendissimus Namurcensis, die XI Octobris anni MDCVIII venisset in Prioratum Oigniacensem, comitatus multis Prælatis, Canonicis & Nobilibus, Doctore item medico & Magistro chirurgo adductis Namurco; processit versus sacristiam ecclesiæ monasterialis; atque post nonnullas preces fusas coram sanctis Reliquiis tunc cum eas sepulcro exemit repositis intra capsam ipsius sigillo signatam, hanc aperuit: [revisit Reliquias, tantisper in sacristia servatas,] & sigillatim inde efferens ossa omnia, fecit ea a medico chirurgoque recognosci, suamque singulis schedam applicari: deinde reverenter collocavit in duabus capsellis ligneis ad hoc præparatis, quas etiam suo sigillo munivit. Postea constituit Religiosos & Presbyteros, qui ad eas totam noctem vigilarent ibidem in sacristia: ubi confluxus populi, qui jam inde a primis Vesperis confluere cœperat, continuatus fuit usque mane; & tantum successive crevit, licet pluvium tempus esset, [ferendas postridie ad theatrum in foro:] ut sequenti die continuo plena fuerit ecclesia & monasterium, & oportuerit publica in area erigere theatrum, undique patens & peristromatis instratum, ad quod delatæ sanctæ Reliquiæ possent conspici ab infinita pæne multitudine hominum, in circumsitis hortis domibusque consistentium.

[8] Eodem XII die, quamquam ipse chorus Religiosorum etiam a laicis occuparetur, [quo post Missam cātatam ipse accedens,] præd. Reverendissimus cantavit solennem Missam de Spiritu sancto, assistentibus sibi Reverendis Abbatibus Floreffiensi & S. Fulliani Ordinis Præmonstratensis: qua finita indutus Pontificalibus, sicut etiam ipsi Abbates recta processit ad theatrum, per mediam confertissimamque turbam, multa stipatus nobilitate, & juxta sanctas Reliquias considens, sic affari populum adstantem cœpit: Sancta Catholica Ecclesia semper credidit docuitque quod non solum possimus debeamusque honorare & invocare Sanctos, [docet turbam illuc congregatū honorandas Reliquias.] qui lunt in cælis; sed etiam venerari Corpora & Reliquias ipsorum, in terra servatas.

[9] Hanc veritatem confirmant nobis scripturæ sacræ. Etenim in libro Exodi cap. 13 scriptum legimus, quod Moyses exiens cum filiis Israël de Ægypto, noluerit ibi relinquere ossa Patriarchæ Joseph pridem defuncti, quia inter Paganos fuissent absque honore: sed ea secum extulit, honorificæ sepulturæ tradenda in terra promissionis: eodemque respectu Deus ipse sepelivit Moysen, uti legitur ultimo capite Deuteronomii quo major honor nullus deferri corpori defuncto poterat. Libro quarto Regum cap. 23 distincte narratur, [exemplo veterum Patriarcharum,] quomodo bonus Rex Josias destrui fecerit templa & altaria, quæ Reges Salomon, Jeroboam aliique erigi fecerant idolis, unde populis dabatur idololatrandi occasio; additurque quod idem Rex demolitus altaria, jusserit dimitti & conservari ossa cujusdam sancti Prophetæ istic inventa: quo facto ea insigniter honorabat & populis veneranda esse monstrabat.

[10] Quamquam autem Dominus & Redemptor noster Jesus Christus voluerit morte ignominiosa defungi; [ipsiusque Christi sepulcrū suū gloriosum reddentis,] voluit tamen habere honorabile sepulcrum, imo gloriosum, sicut Propheta Isaias prædixit, id est plenum gloria & triumphale; quale fuit tempore S. Hieronymi, qui testatur quod Primates Galliarum, Britanniarum, ipsarumquemet Indiarum ex omnibus mundi partibus illuc ad ipsum veniebant, visuri ac honoraturi; quodque magnas ibi consolationes percipiebant, convenientibus in unum ex omni natione & lingua peregrinis, ad laudes Deo ibidem unanimiter concinendas: ubi etiam nunc reverenter servatur a magno numero Religiosorum S. Francisci, quamvis ipsum sit sub potestate infidelium. Eadem de causa Dominus declaravit grata sibi esse officia S. Mariæ Magdalenæ & sociarum, adferentium aromata pretiosa ut ungerent corpus ejus; apparuit enim illis & tangendos atque osculandos ejus præbuit suos pedes, ipsasque fecit primas nuntias suæ gloriosæ resurrectionis.

[11] Quod autem probavit fieri corpori suo, [idemque fieri suis Sanctis volentis:] etiam impendi voluit corporibus Sanctorum suorum, eorumque sacris ossibus, quæ habet & æstimat velut membra sua. Etenim fecit ea conservari & honorari a Christianis omnium toto mundo nationum: & ipsemet ea honoravit infinitis miraculis, non solum in commodum utilitatemque ipsa honorantium; sed etiam ut ipsa conservaret a corruptione variisque periculis, quibus ea exponebat crudelitas tyrannorum, aliorumque impiorum ipsorum memoriam super terram omnimodis abolere satagentium. Ecquis enim ea præservavit a flammis, [quorū corpora ideo sæpe miraculose servavit] cum ii qui ipsa morti dederant, volebant ipsa in cineres redigi; vel ab aquis, cum in mare aut fluvios præcipitabantur? Quis feras bestias coërcuit ne sibi in escam objecta devorarent, prohibitis omnibus ne quis præsumeret ea humo condere? Imo quis suscitavit immanissimas quasque belluas ut ea ab injuriis hominum aliarumque bestiarum tuerentur? Quis delphinum direxit ut S. Luciani Martyris corpus dorso suo velut carro exciperet, [ut SS. Luciani, Pauli Erem.] deportaretque ad alteram ripam, ubi honorifice sepeliretur a Christianis? Quis leonibus imperavit assistere S. Antonio, ad inhumandum corpus S. Pauli primi Eremitæ? Quis aquilas adduxit ad corpus S. Stanislai, [Stanislai,] Episcopi Cracoviensis & Martyris, ne aliæ feræ attingerent ea membra, quæ impius Rex Boleslaus per agros dispergi fecerat, non contentus morte propriis manibus Sancto illata; donec Canonici suæ Cathedralis ecclesiæ ipsa requirerent & colligerent? Quodque mirabilius est, quis ea inter se adunavit, ut nullum in redintegrato corpore appareret indicium vel cicatrix tam crudelis lanienæ? Quis corvi uni animos viresque fecit, ad defendendum cadaver S. Vincentii Martyris a feris quibus datus erat in prædam; [Vincentii,] sicut narrat S. Augustinus in secundo super gloriosum istum Martyrem sermone; addens quod projectum in aquas mergi non potuerit, nec ulla alia ratione lædi. Quis enormis magnitudinis lupum fecit naturalis suæ feritatis voracitatisque oblivisci, ut inter anteriores pedes suos amplecteretur caput S. Eduardi Regis, velut brachiis illud stringens media in silva; [Eduardi R. M.] reliquo corpore in terram prostrato absque cibo & somno, tamquam fidus Principis sui satelles; donec boni ejus subditi venirent, & desideratum thesaurum optime servatum corpori reliquo adjungerent?

[12] Ipsam porro mortem (quæ pallida, lurida, & terribilis dicitur, eo quod omnia juri suo tradita efficiat talia) quis vetuit quidquam immutare de colore vel forma complurium Sanctorum, qui post obitum apparuerunt facie longe alacriori ac splendidiori quam fuerant cum viverent, sicut S. Joannes Chrysostomus testatur de Juventio & Maximo Martyribus, [Juventii & Maximi,] qui mortui omnibus fuerunt admirationi, non minus quam S. Stephanus vivens fuit Judæis, intueritibus ejus vultum tamquam vultum Angeli stantis inter eos: quod etiam aliis multis accidit, ac nominatim huic sanctæ Matronæ, cujus honori præsentem sermonem teximus. S. Sulpicius describens obitum S. Martini, [Martini Ep.] testatur quod corpus defuncti præferebat figuram & formam corporis glorificati, id est ad statum gloriæ cælestis elevati: caro autem visa est purior crystallo munda, atque candidior lacte, ita ut videretur referre speciem pueri septennis, quamvis annum primum supra octogesimum vivendo attigerat: quod idem S. Bonaventura etiam narrat de corpore S. Francisci. [Francisci,] Quin etiam mirabiliora leguntur; scilicet quod terra, quæ brevi tempore consumit alia sibi infossa corpora, plurium Sanctorum cadavera in multos annos conservaverit integra. Sanctus enim Hieronymus scribit de S. Hilarione, quod ejus corpus post decem menses repertum fuerit incorruptum atque suavem odorem exhalans, [Hilarionis,] acsi balsamo & aromatibus conditum fuisset. Qui Vitam S. Eduardi Anglorum Regis scripsit, [Eduardi R. C.] affirmat quod annis post ejus excessum triginta sex repertum sit corpus vividum ac succi plenum, flexile insuper atque tractabile acsi vivum foret: quodque non solum ossa & caro ejus nihil corruptionis attraxerant, sed nec barba, nec capilli, neque vestimenta ejusdem.

[13] Hæc omnia, atque alia hujus generis plurima, [quia eorum corpora] indubie facta sunt per omnipotentiam atque ad imperium illius, qui non contentus gloria incomprehensibili decorare animas Sanctorum suorum, coram ecclesia triumphante in cælis: eadem quoque vult, apud ecclesiam militantem, venerabilia esse in terris. Neque mirum sit cuiquam id ita illam velle, quod justitia requirit ob multas prægnantesque rationes. Primum quia hic fuerunt vasa in quibus sacra & odorifera sancti Spiritus unguenta fuerunt recondita, & instrumenta per quæ tot prodigia tantaque mirabilia operatus est Deus in mundo. [fuerunt instrumenta divinæ gloriæ,] Si enim curiose servatur pyxis in qua diu conditum fuit pretiosum balsamum, eo quod de ejus fragrantia semper servet aliquid; si gladius, quo David Rex gigantem Goliathum interfecit, longo post tempore in honore fuit; nec sine reverentia quadam aspicimus arma magnorum belli ducum, qui hostes patriæ fideique viriliter expugnarunt; & affixa templis vexilla barbarorum, ab eisdem repulsorum, velut trophæa & relatarum victoriarum monumenta: quanto magis convenit honorabiliter conservari sacra istæc ossa, quæ fuerunt divini istius Spiritus receptacula, [animabus laborum socia,] quæque ipsi toties servierunt ad retrudendos in infernum diabolos, eruendasque ex unguibus ejus animas, de populo Dei jam sibi acquisitas. Altera ratio est, quia sancta ejusmodi ossa fuerunt animabus jam gloriosis socia laborum, quinimo ipsa sustinuerunt partem potiorem pœnitentiarum, quas Sancti in hoc mundo fecerunt: numquid ergo etiam convenit, ut ipsis sint socia triumphi & gloriæ? quæ dum adhuc expectatur ipsis perfecte communicanda in cælis, interim hic portionem illius quantulamcumque incipiant possidere; id quod eis contingit, dum tali in honore hic ipsa retinet.

[14] [& nobis utilis est eorum conspectus,] Tertia ratio ea est, quam S. Joannes Chrysostomus attingit in libro de S. Babyla Martyre, ubi ait, quod Deus nihil fere utilius nobis aut ad salutem conducibilius providit, quam Reliquias Sanctorum. Nihil enim magis valet, magisque nos extimulat ad imitandas eorum virtutes, quam eorumdem sepulcra in iisque reposita ipsorum ossa. Mox enim atque illuc accesserimus, in memoriam nobis veniunt eorum patientia, caritas, castitas, pietas, aliæque virtutes; simulque nobis datur occasio cogitandi, quanta propterea gloria coronentur in cælis, quorum corpora adeo honorantur in terris; & quod pro modico tribulationis temporariæ ac cito transeuntis, acquisiverint mercedem apud Deum, perpetuam atque immarcessibilem. Hinc nobis ingens veniet stimulus, aut potius quasi alæ accedent, quibus supra nos elevemur; confidamusque, quod poterimus esse sicut ipsi, si fecerimus sicut ipsi: quandoquidem eadem qua nos natura conditi fuerint, neque magis quam nos exempti tentationibus; sed suas ipsi superarunt, sicut & nos eorum exemplo possumus superare nostras.

[15] Propter has ergo aliasque causas, studio brevitatis hic præteritas, [sepulcra autem officinæ salutis,] voluit Deus suis quemque temporibus honorari, sicuti jam diximus: & propterea etiam illustravit eosdem, illustratque indies tot miraculis; faciens ut ipsorum sepulcra sint veluti officinæ quædam, unde petantur pharmaca & remedia contra quascumque infirmitates & morbos. Ibi domantur expellunturque diaboli, afflicti reperiunt auxilium & solatium, cæci visum recipiunt, surdi auditum, muti loquelam, mortui vitam; claudi facultatem recte gradiendi, paralytici pristinas vires recuperant; & quicumque vel corpore vel animo languidi, [per crebra miracula:] levamen sentiunt afflictionum suarum, ac gaudio pleni domos suas revisunt. Talibus exemplis plenæ sunt omnes Sanctorum historiæ. Verum quid opus est ea longius accersere, versantibus in fertilissimo ejusmodi florum ac fructuum horto? Bona hæc Matrona, ad cujus venerationem huc convenimus, sic meruit honorari a sponso suo Jesu Christo quamdiu vixit, & statim a morte usque in hodiernum diem.

[16] Ut autem ex multis pauca seligam, solum dicam, [qualia etiā fiunt ad Reliquias Mariæ.] quod manuum suarum contactu suisque precibus sæpe curaverit morbos; ejusque capilli, qui non sunt aliud quam quædam superflua naturæ, immedicabilibus vulneribus applicati ea sanaverint; unus autem digitorum articulus, quem argento includi fecerat secumque circumferebat Magister Jacobus de Vitriaco, ejus quondam secretarius & concionator, postea Acconensis & Tusculanus Episcopus, necnon S. R. Ecclesiæ Cardinalis, sæpe eum servavit a grandibus terra marique periculis. Alius quoque Cardinalis, dictus Hugo Anagniensis, postea Papa Gregorius IX, pessimo blasphemiæ spiritu multo tempore agitatus, & jam pæne ad desperationem deductus; eodem articulo mediante, fuit liberatus a molestissima illa tentatione, qua deteriorem atrocioremque nullam diabolus habet (id quod ego majus ac mirabilius æstimo, quam quæ quotidie fieri videmus miracula in restituenda corporum sanitate, quanto scilicet anima corpori præstat) anima, inquamm Cardinalis istius, qui postea tam prudenter Ecclesiam Catholicam rexit, subtracta fuit spiritui illi nequam, nullam quietis partem eis concedere solito, quos permittitur excruciare, quemadmodum experti norunt: draconis autem illius vires potentiamque contrivit sapiens hæc Matrona, eo modo qui in vita legitur; & alios multos similiter juvit, quorum notitiam indidem haurire licebit, cum omnibus prænotati miraculi circumstantiis.

[17] Concludo itaque & ex prædictis infero, quod ejus sacra Ossa atque Reliquiæ, quæ annis propemodum quadringentis delituerunt in sepulcro lapideo, [Declarat ergo, se transferendas Reliquias] quasque meruimus integras reperire, dignæ sint quæ inde releventur, ne forte humiditate loci & temporum decursu obnoxiæ fiant alicui corruptioni, atque ut transferantur in locum honorabiliorem, quatenus plebs Christiana quæ pridem eas honorabat prostrata ante sepulcrum, votivos cereos offerendo precesque fundendo, magis excitatur ad easdem imposterum venerandas propensius, atque ita copiosius posset participare meritis hujus eximiæ Dei famulæ & fidelissimæ sponsæ Jesu Christi. Ut autem omnes, quos minime piguit, [omnibus monstraturum.] non solum ex circumjectis locis, sed etiam ex remotioribus huc concurrere, nulla aëris intemperie, nulla viarum difficultate retardatos, præ desiderio assistendi huic sanctæ actioni, lucrandique Indulgentias a S. P. N. Paulo Papa V concessas; invocato Spiritus sancti subsidio, ut digni fiamus tam sacras Reliquias contingere, singula ossa palam omnibus efferemus, monstrabimusque huic maximæ Christianissimi populi multitudini, priusquam ipsa imponamus ferculis ad id præparatis.

§. III. Dicta & facta in ipsa Translatione.

[18] Cantato post ejusmodi sermonem Hymno, Veni creator Spiritus, [Ostendit populo sigillatim,] prædictus Reverendissimus processit ad benedictionem ferculorum, juxta præscriptum Pontificalis Romani: deinde de manu Archidiaconi suæ Cathedralis suscipiens sacra ossa sigillatim, ea ostendit populo, prout sequitur. Primum extollens ossa pedum tibiarumque, hæc vel similia verba pronuntiavit: Ecce sanctas Reliquias pedum sanctæ hujus Dominæ, [ossa pedum] qui propter ardentem devotionem, quam habebat erga salutem animarum, toties ambulaverunt per vestigia servorum Dei, a quibus spiritu prophetico cognoscebat complures perducendos in agnitionem veritatis ad Dei obsequium, sicut vitæ ejus declarat historia. [tibiarum,] Ecce tibias, quibus tantum gratiæ Deus contulit, ut possent super aquas ambulare, quoties siccis vestibus vestigiisque Sabim transivit, absque formidine periculi alicujus.

[19] Ossa genuum efferens: Benedicta inquit, [genuum,] sacra hæc ossa, toties incurvata usque ad terram in honorem sanctissimæ Matris Dei: ipsa enim, ex peculiari sancti Spiritus instinctu, ab infantia sese assuefecerat ante lectulum suum identidem illa flectere atque attollere inter orandum; tantumque in hoc pio exercitio profecit, ut genuflexionum numerus una sæpe nocte mille ac centum excederet; rara ac forte numquam audita religione quam continuabat quandoque ad quadraginta dies consequenter. Quis igitur non venerabitur sanctas istas Reliquias, velut instrumenta Spiritus sancti ad salutandum toties Deiparam Virginem? Ostendens autem etiam costas; [costarum,] Quis non amplectatur, inquit, sacra hæc latera, tot virgarum ictibus cruentata, dignaque non solum involvi serico, sed auro etiam gemmisque includi? Quis autem honor deferetur ossibus sacri ventris (& hoc dicens Præsul ipsa monstrabat) cui tam modicum alimentum suffecit, [femorum,] sicut intelligitur ex ejus Vita; cum præter continuam abstinentiam cui assueverat, a festo Annuntiationis usque ad Vigiliam S. Joannis Baptistæ qua obiit, non nisi undecies manducaverit, idque admodum sobrie, quinimo intra illud breve temporis spatium, quinquaginta tres solidos dies transegit absque ulla omnino refectione corporali, abunde saturata Eucharistico epulo, interim dum ineffabili cum lætitia præstolabatur diem suum nuptialem? Quid fiet ventribus illis insatiabilibus, quasi solum facti essent ad consumendum quidquid lucrari manus possent, aut etiam ipsam substantiam pauperum?

[20] Tum dorsi spinam & ossa ei cohærentia exhibens; O sacra, inquit, ossa, toties reclinata seu potius fatigata supra duram humum, [dorsi & lumborū,] absque ulla formidine nocturni frigoris aut glacialis asperitatis! Nam quod aliqui vestrum hac occasione fortassis semel fecerunt, vigilantes in honorem sanctarum Reliquiarum; id ipsi fere quotidianum erat, quamvis in cubicello suo haberet lectulum, modica palea instratum: eo enim raro utebatur, impellente ipsam Spiritu sancto, ut mallet in ecclesia coram Sponso suo Sanctorumque Lipsanis, somnum brevissimum capere, substrato sibi dumtaxat tenui panno supra pavimentum; quandoque autem altaris gradum pro cervicali habens: quod aliquando continuavit a Vigilia S. Martini usque ad Quadragesimam. Quis porro enarret quid passum sit reliquum ejus corpus? potissime quando placuit Sponso suo immittere ei paralysim, quæ longo tempore eam valde afflixit; ipsa tamen illa noluit liberari, ad cumulandum patientiæ meritum. Imo cum amicorum ejus aliquis, semel pro ea precatus Deum, impetrasset nonnullum mali levamen; eumdem ipsa instanter rogavit, ne pro se diutius deprecaretur; Quia, inquit, sentio quantum diminuitur cruciatus, tantum deteri de merito ejus flagelli, quo Deo placuit me castigare.

[21] Manus efferens inquit; O sanctissimæ manus, quæ solo suo contactu tot infantium herniam periculosam curarunt, [manuum] & anginæ morbum abstulerunt ab iis quorum curationem medici desperatam habebant: sapiens hæc Matrona curabat utrosque, sola impositione manuum suarum: quæ insuper ex eo merentur commendari æternum, quod instar alarum duarum toties fuerint sublatæ in cælum, præ vehementia desiderii, quo suspirabat diem, ipsammet illuc sublevaturum. Quoties etiam illas impendit exercendis erga proximum operibus caritatis, nec unquam cessare permittebat ab utili aliquo labore, ne locum otio ulli relinqueret.

[22] Denique veneremur omnes, quantum possumus, ejus sacrum caput. [& capitis,] Quando corpus S. Antonii Patavini, triginta & uno anno post mortem, honorifice transtulit S. Bonaventura, invenit adhuc linguam, nihilo minus quam cum viveret rubicundam; eamque manibus suis apprehendens, cum devotionis abundantia, perfusus imbre lacrymarum, dixit: O lingua benedicta, quæ Deum semper benedixisti, & alios benedicere docuisti! Nunc perspicue cernitur, quanti meriti fueris apud Deum: eamque centies osculatus in propriam ei capsulam reposuit. Idem mihi videor mihi posse dicere ac facere huic sacro Capiti, & vobiscum illud sic salutare: O sacrum caput, quod, secundum Apostoli præceptum mulieribus datum, non intortis crinibus, aut auro, aut margaritis vel veste pretiosa, ornari voluit, vel capillitio prolixius demisso aut sublimius quam par est elevato decorem quærere, sed simplici velo albo contentum operiri, divinis oculis gratiosius apparuit. Meruisti omnino pluris æstimari honorarique ab Angelis, [cujus etiam capilli,] quam ulla unquam matrona cum toto suo muliebri mundo placuisse potuit hominibus vanis. Rex autem Angelorum satis demonstravit, quantum in humili modestoque cultu tuo sibi complacuerit, [aspectus,] quandoquidem cincinnus unus capillorum tuorum incurabili vulneri applicatus, ipsum sanavit; & simplex vultus tui aspectus spiritualiter reficiebat ipsum intuentium animos, eos ad contritionem excitans, & uberes pœnitentiæ lacrymas eliciens. Sic etiam quæ ex ore tuo procedebant verba, in ore audientium sapiebant ut mel dulcia, [& sermones fuerunt tam efficaces:] quemadmodum contigit Episcopo Tolosano, sede sua ab Albigensibus hæreticis pulso; qui cum ad te visitandum venisset, tantum ex tuis sermonibus gustum internum sensit, ut per totum illum diem nulla ei potuerint sapere corporalia fercula, aut suavitatis perceptæ sensum extinguere.

[23] Fac, o Domina sancta, nos quoque guttulas ejusdem dulcedinis gustare; quatenus corroborati animatique reliquo vitæ nostræ tempore, [deniq, Mariam invocat,] virtutes imitemur tuas, spernamus honores, delicias atque divitias mundi, abstinentiam teneamus, si non ea qua tu perfectione, pro viribus tamen & imbecillitate nostra. Amplectamur tuam caritatem, sectemur humilitatem, amemus castitatem, nosque tradamus exercitio omnigenæ pietatis ac devotionis, in tua sanctissima vita relucentes: fiatque nobis per talem imitationem tui; [ejusq, imitationem omnibus optat,] ut quemadmodum nunc veneramur sanctas Reliquias tuas, sic te videamus & honoremus aliquando in cælis. Annis dumtaxat triginta sex aut circiter vixisti super terram: verum etiam nunc hic vivit & vivet æternum fama sanctitatis, sapientiæ, virtutumque reliquarum, quibus cælestis Sponsus tuus ornavit atque dotavit te, velut totidem margaritis atque lapidibus pretiosis: incomparabiliter tamen magis vives, ubi nunc est anima tua gloriosa, in illa Regis Regum, Sponsi tui palatio, ubi omne bonum est, absque permixtione ulla mali contrarii, [ut fiant ei participes gloriæ.] vita sine morte, dies sine nocte, veritas sine mendacio, gaudium absque tristitia, securitas absque timore, requies absque labore, æternitas sine fine; ad quam, per suam bonitatem & misericordiam, atque per Sanctorum suorum suffragia ac merita, deducat nos Dominus, Amen.

[24] [Tum duas in thecas collocat caput & ossa,] Ita sanctæ hæ Reliquiæ sericeis velis involutæ sunt, & conditæ sunt lipsanothecis duabus, quarum altera capiti, altera ossibus ceteris præparata fuerat; & his ab aurifabro bene ferruminatis, instituta processio est, in qua ipsæ gestatæ fuerunt humeris Prælatorum & Procerum aliorum ecclesiasticorum. Prima statio fuit ex opposito ejus loci, quo Sabim fluvium, absque cymba aut alio ullo humano subsidio, Maria Oigniacensis transivit; ubi erat erectum altare, [quas serenato repente cælo ad ecclesiam transfert,] & decantatæ sunt quædam preces a Reverendissimo ordinatæ. Altera statio ordinata est ad fontem, hodieque appellatum S. Mariæ Oigniacensis, ad angulum silvæ, ubi est sacellum, quia istic illa solebat orare; & plures devoti peregrini ibi receperunt & recipiunt levamen suarum afflictionum, per ejus apud Deum intercessiones & merita. Processioni intervenit innumera populi multitudo, quæ meruit divinum experiri favorem, in eo quod pluvia, quæ tota nocte fuerat continua usque ad finem Missæ majoris; cessavit ipso momento, quo procedebatur ad monstrandas sanctas Reliquias; & duravit serenitas, quamdiu processio: hac autem finita, redierunt pluviæ, totumque illum diem duraverunt.

[25] Regressa in ecclesiam pompa Reverendissimus Namurcensis Episcopus solennem benedictionem impertivit conventui toti, [& populū cum benedictione dimittit.] atque edixit ejusmodi processionem singulis deinceps annis iterandam in memoriam prænarratæ Translationis: dimissisque duobus ferculis, super altari majori expositis ad populi devotionem; ipse Reverendissimus, cum Nobilibus atque Prælatis, transiit ad locum præparatum duodecim senecionibus pauperibus reficiendis, [Jubet etiam quotannis eum diem recoli,] quibus ipsa Reverendissima Gratia sua cum Dominis prædictis ministravit, quod olim ab Episcopis factitatum in talibus occasionibus legitur. Post Vesperas solennissime decantatas, præfatæ duæ lipsanothecæ reconditæ sunt in gazophylacio: continuata tamen devotio est per totum octiduum, fidelibus undique accendentibus, neque exiguum religionis suæ fructum a divina bonitate referentibus, ex eo quod curatos viderint multos infirmos ac debiles, [& fiunt miracula multa.] qui in sacello ipsius S. Mariæ Oigniacensis dimiserunt furcillas suas, aliaque adminicula sine quibus illuc usque pertingere numquam potuissent: quod etiam testantur alia mala multa istic curata, de quibus Reverendissimus voluit juridice informari, prout probant authentica acta desuper formata, quæ poterunt aliquando emitti in lucem, ad solatium fidelium & hæreticorum confusionem.

§. IV. Recentiora quædam miracula.

[26] Ita ut jam vidimus patrata post hanc Elevationem miracula contentus in genere memorasse Auctor Vitæ Gallicæ, non satisfecit desiderio cupientis quædam distinctius nosse; ideoque sæpe laudatum Priorem Oigniacensem rogavi ut si qua recentioris memoriæ vel coram Episcopo probata in processu vel postea firmiter testata contigissent; colligere dignaretur: ipse vero Respondit IV Novembris MDCXCVII, plurima hæc fuisse ante & post elevationem, verum qui ea audierunt aut viderunt, annotare aut annotata posteris trajicere neglexerunt.

[27] Proferam tamen, inquit Prior, hic duo illustria ex archivis nostris auxilii mirabilis B. Mariæ argumenta, & primum quidem quod ea quæ id utiliter experta est, oculatique testes coram R. D. Priore Oigniacensi, ac Deputato Episcopi ad informationes miraculorum ejusdem Beatæ, coram Notario, sub fide juramenti deposuere. Simona Grave, Francisci Bouchier civis Armentariensis in Flandria uxor prægnans, præ foribus domus suæ forte tum sedens, ab inopinato ac præcipiti male sani equitis cursu, horrendo percussa pavore in extremum partus periculum labitur: sic ut totos quinque dies, nequaquam obstetricante matronarum industria, solius brachii, in quo baptizatus infans, extractione sublevata, indicibilibus angustiis doloribusque pæne oppressa, protraheret: moritur interea in utero puer, nullaque prorsus spes naturalis partus affulget, & omne medicos latet remedium; ita ut dissecandæ frustatim prolis ferrent judicium. Quod quia medullitus horrebat puerpera, sectio suspenditur: ast ubi divinitus inspirata mulier B. Mariæ auxilium, cujus costam a Parocho concreditam, sibi fideliter applicarat, devotissime invocat; alia aliunde petita obstetrix, pauco post tempore infantem, sine gravi matris apertura, feliciter sinu excipit. Hæc vero sanitati reddita, Deo ac benefactrici suæ vota redditura, notario ac testibus stipata Oigniacum longa peregrinatione venientes omnia ut jacent affirmavere, confecto ad id instrumento publico sub XXVI Maji MDCXI.

[28] En tibi aliud. Dominicus Guilliaume ex pago de Han in Lotharingia affirmavit coram parocho Oigniacensi ac testibus omni exceptione majoribus, se ab exitu viscerum, quem harniam vocant, ad crassitudinem unius pilei, id ipsam attestante chirurgo, laborantem, missa ex voto ac novemdialibus precibus, in honorem B. Mariæ Oigniacensis persolutis, mirabiliter & extraordinarie sanum & incolumem sensisse sub IV Julii MDCLIII.

[29] Chrysostomus de Monpleinchamp Concionator Regis, a Sacris Serenissimæ Electrici Bavariæ, in fide Sacerdotis juro, quod Dominus Bidart Canonicus Regularis Moloniensis, parochus sancti Lupi Namurci, mihi sancte asseruerit, quod pluribus noctibus corpus S. Mariæ Oigniacensis ediderit intolerabilem strepitum in suo cubiculo, quo propter bella fuerat illatum; nec tumultus cessarit, nisi postquam elata est arca, militaribus manubiis oppleta, quæ idem in cubiculum intrusæ fuerant. In horum fidem has manu propia signatas munivi meo sigillo. Bruxellis XXVII Septembris MDCC.

Juni IV: 24. Juni

Heiligenlexikon als USB-Stick oder als DVD

Unterstützung für das Ökumenische Heiligenlexikon

Seite zum Ausdruck optimiert

Empfehlung an Freunde senden

Artikel kommentieren / Fehler melden

Suchen bei amazon: Bücher über Acta Sanctorum: 23. Juni

Wikipedia: Artikel über Acta Sanctorum: 23. Juni

Fragen? - unsere FAQs antworten!

Im Heiligenlexikon suchen

Impressum - Datenschutzerklärung

Zum Schutz Ihrer Daten:
mit 2 Klicks empfehlen!

Unser Reise-Blog:

Reisen zu den Orten, an denen die
Heiligen lebten und verehrt werden.

- zuletzt aktualisiert 13.12.2014
korrekt zitieren: Societé des Bollandistes:
Die Deutsche Nationalbibliothek verzeichnet das Ökumenische Heiligenlexikon in der Deutschen Nationalbibliografie; detaillierte bibliografische Daten sind im Internet über https://d-nb.info/1175439177 und https://d-nb.info/969828497 abrufbar.