25. August

VIGESIMA QUINTA DIES.

SANCTI QUI VIII KAL. SEPTEMBRIS COLUNTUR.

Sanctus Bartholomæus apostolus, Albanopoli in Armenia vel Albania.
S. Gerontius ep. Italicæ in Hispania.
S. Eusebius M. Romæ.
S. Pontianus M. Romæ.
S. Vincentius M. Romæ.
S. Peregrinus M. Romæ.
S. Maginus vel Maximus M. apud Tarraconenses in Catalonia.
S. Genesius notarius ac M. Arelate in Gallia.
S. Genesius mimus ac M. Romæ.
S. Maxima V. & M. in territorio Carnutensi Galliæ.
S. Rufina Martyr.
S. Eutica Martyr.
S. Julianus Martyr.
& forte Julius Martyr.
S. Hermes Martyr.
S. Justus Martyr.
SS. Milites XVIII Martyres.
S. Julianus M. in Syria.
S. Joannes eremita Ruselli in Aprutio Italiæ.
S. Victor seu Victurus ep. Cenomanis in Gallia.
S. Gennadius I, patriarcha Constantinopolitanus.
S. Severus abbas Agathæ in Occitania Galliæ.
S. Epiphanius patriarcha Constantinopolitanus.
S. Mennas vel Menas patriarcha Constantinopolitanus.
S. Aredius abbas Altanensis, apud Lemovices in Gallia.
S. Ebba V. & abbatissa in Coludensi Scotiæ monasterio.
S. Patricia V. Constantinopolitana, Neapoli.
S. Hunegundis virgo, in cœnobio Humolariensi in Veromanduis.
S. Gregorius Ultrajectinæ ecclesiæ rector, Ultrajecti in Belgio.
S. Ebba abbatissa M. in Coludensi Scotiæ monasterio.
SS. multæ ejusdem sociæ MM. in Coludensi Scotiæ monasterio.
S. Martianus abbas Aptæ Juliæ in Provincia Galliæ.
S. Gurloësius abbas, Ordinis S. Benedicti, in Kimperlegiensi monasterio Britanniæ minoris.
S. Ludovicus Francorum rex, prope Tunetum in Africa.

PRÆTERMISSI ET IN ALIOS DIES DILATI.

Sancti Titi episcopi Gortynæ in Creta solennitas celebratur hac die apud Græcos; apud Latinos vero annua ejus memoria recolitur, & apud nos de eo actum est	IV Januarii.
In Bremensibus sancti Libentii episcopi & confessoris. Textus est Galesinii: quem auctorem citat Ferrarius hac die in notis, nec non Canisium (apud quem tamen nihil tunc invenio de hoc Sancto in editionibus anni 1573, & 1599.) Idem Ferrarius eumdem præsulem retulerat die, quo nos de illo egimus,	IV Janua.
Posterior translatio Blanduno Tornacum ad templum S. Mariæ, corporis S. Eleutherii episcopi Tornacensis anno MLXIV ponitur in Ephemeride seu Kalendario SS. Virginis Mariæ, quod edidit Antonius de Balinghem. De translationibus hujus Sancti adisis diem, quo ejus Acta illustravimus,	XX Februarii.
S. Lucii Papæ & martyris festum ac translationem recoli in aliquot Kalendariis hac die, monuimus jam pridem ad diem IV Martii, quo Acta ipsius elucidavimus. Adi ergo eumdem diem	IV Martii.
Elevatio sancti Martyris Gaii, quando in Daniam delatus fuit; de quo latius die IV Martii. Canisii est annuntiatio. Die IV Martii egerat de Caio Palatino, de quo etiam nos ad istum diem: sed nihil ibi invenio de ista elevatione ac translatione ad dictum diem	IV Mart.
Translatio sancti Adelberti episcopi & martyris est apud Grevenum; de qua etiam Florarium nostrum Ms. Sanctum hunc præsulem Pragensem ac martyrem dedimus, ac de translatione ejus meminimus, quæ apud varios hodie signatur, ad diem	XXIII Aprilis.
In Tuscia, civitate Florentia translatio S. Zenobii, ejusdem urbis (episcopi) & confessoris. Lege quæ diximus die	XXV Maii.
S. Hildeverti episcopi Meldensis translatio Gornacum. Consule Commentarium historicum hujus Sancti apud nos	XXVII Maii.
In Luca civitate beati Vincentii episcopi meminerunt Additiones Bruxellenses Mss. ad Usuardum Greveni. Adeat lector, quæ de SS. Vincentio episcopo, Benigno diacono & sociis, martyribus Mevaniæ in Umbria, habentur ad diem	VI Junii.
In Cimbris Echarii confessoris & apostoli, qui ad Euangelii opus cum SS. Guthagono & Macra se accinxit. Hæc habet Dempsterus in Menologio Scotorum. Quisnam hic Confessor anuntietur, non est mihi compertum. Nec novi socios, quos ei adjungit. Notus tamen est S. Guthagonus confessor, de quo egimus die	III Julii.
Turribii, & Gundanisoli episcoporum Cenomanensium & confessorum mentio fit apud Grevenum. Secundum alios vero, ut ibidem additur, IX Kalen. Augusti. Die XVI Aprilis, tomo 11 ejusdem mensis, pag. 415 de S. Thuribio ep. Cenomanensi scripsimus. Ad diem vero XXIII Julii, tom. V, pag. 398, de S. Gundanisolo nonnulla notata sunt. Consule itaque dictos dies	Aprilis & XXIII Julii.
In Hispaniis civitate Compluto, sanctorum Justi & Pastoris martyrum memoria inter Auctaria ad Usuardum nostrum signatur e codice Centulensi. Adde Martyrologium a Florentinio editum, Florarium nostrum Ms., Maurolycum, & alia exemplaria. Martyrologium Reginæ Sueciæ in lapsum topographicum impingit, dum hac die, postquam mentionem fecisset de provincia Syriæ, item Campaniæ, ac de Arelato, subdit: Et in eadem provincia, natalis sanctorum Justi & Pastoris, ut licet videre inter Martyrologia Hieronymiana contracta, & a nobis edita. Habentur in Martyrologio Romano, & apud nos die	VI Aug.
Bartholomæus cognomento Parvus (vulgo Piccioli) Dominicanus Bononiensis, archiepiscopus Armeniæ, hac die cum titulo beati notatur apud Masinum in Bononia perlustrata; diciturque a Deo accepisse miraculose donum loquendi, ac intelligendi omne genus linguarum, & martyrio affectus fuisse in Armenia 1335. Gaspar Bombaci in libro de Bononiensibus sanctitate illustribus pag. 69 illud affigit circa annum 1318, die XV Augusti: & agens de loco sepulturæ ejus, addit, ibidem per continuatorum miraculorum seriem pro sancto illum agnitum, ac Officio particulari honoratum a Fidelibus Armeniæ, ejusque tumbam, longo ordine tabellarum, ac votorum ornatam, resplendere continuis cereis, & lampadibus accensis; ipsosque Turcas, eo concurrentes in suis infirmitatibus, salutem consequi. Clemens Galanus in Opere Conciliationis ecclesiæ Armenæ cum Romana, anno 1650 Romæ edito, parte prima, cap. 30 agit de rebus a beato, uti eum vocat, Bartholomæo in Armenia præclare gestis; sed ibidem pag. 512, qui tandem, ait, virtutibus ac meritis opimus migravit ad Dominum anno salutis MCCCXXXIII; ubi vides, nullam fieri mentionem de ejus martyrio. Adduntur autem ista: Ejus sepulchrum, innumeris hactenus clarum miraculis, in Armenia ab ipsis etiam infidelibus magna colitur veneratione. Verum hæc, quæ publicam Viri venerationem utcumque videntur indicare, non satis possum combinare cum iis, quæ habentur post Martyrologium, juxta ritum sacri Ordinis Prædicatorum S. Dominici, auctoritate Apostolica reformatum & approbatum, ac jussu reverendissimi P. F. Seraphini Sicci, totius præfati Ordinis Generalis Magistri editum Romæ anno 1616, ut præfert editio, quæ apud nos est: nam post illud Martyrologium præter alia ponuntur Viri sanctitate insignes ejusdem Ordinis, & pag. 92 beati confessores, sed in his observo, quibusdam, sed paucis admodum addi titulum beati, in plerisque autem ab eodem abstineri: inter quos est pag. 95 Fr. Bartholomæus Armeniæ episcopus, qui vita sanctissima, & miraculorum dono resplenduit. Jam vero si sufficienter constitisset de legitimo cultu Bartholomæi; an verosimile est, publicum illud Ordinis instrumentum nomini ejus non appositurum fuisse dignitatem beati, si hæc ipsi fuisset debita? Nec video, quo pacto hic possit præsumi ignorantia. Alia plura, quæ nos retinuerunt, ne Bartholomæum in Opere nostro collocaremus, indicata sunt inter Prætermissos ad diem XV Augusti, tomo III ejusdem mensis pag. 200. Interea dum Sedis Apostolicæ oraculum in hac re aliquid pronuntiasse noverimus, vel eruditi PP. Dominicani certiora nobis documenta de vero ac publico cultu hujus venerabilis Viri ab immemorabili tempore ante famosum decretum Urbani PP. VIII subministraverint, locus ei dari poterit in Operis nostri Supplemento. Consulat itaque lector diem modo assignatum	XV Augusti.
SS. episcoporum & conf. Theobaldi & Theodoli commemoratio est in nostro Florario Ms. Ad diem XVI Augusti apud nos habetur S. Theodolus ep. & conf. Seduni in Gallia. Theobaldi forte hic scribitur pro Ubaldi; cujus Vitam in Mss. Belgicis sub nomine Theobaldi scriptam esse indicavimus ad diem XVI Maii: de quo vide etiam inter Pratermissos die 1 Julii sub littera c. De S. Theobaldo autem archiepiscopo Viennensi in Gallia, egimus die XXI Maii. Suspicaremur, ab auctore Florarii supra indicari hunc ultimum quia cum Theodolo conjunctus est. Quocumque modo se res habeat, inspici possunt dies	XVI & XXI Maii &c., ac XVI Augusti.
Ludo conversus in Hemmenrode refertur in Kalendario Ordinis Cisterciensis, Divione edito anno 1617. Vide Prætermissos ad diem	XVII Aug.
Bernardus abb. ex variis Kalendariis signatur hac die in nostro indice Ms. Sanctorum, quem Bollandus exaravit. Puto hic indicari S. Bernardum abbatem Claravallensem: cujus Acta illustrata sunt	XX Augusti.
Aureæ Virginis & martyris meminit Florarium nostrum Ms. Indicari hic suspicor hesternam synonymam, alias Chrysen. Alia autem V. & M., Cordubæ apud Hispanos, data est ad diem XIX Julii. Consuli itaque possunt dies	XIX Julii, & XXIV Augusti.
Aptati presbyteri dum mentio fit inter Apographa Hieronymiana apud Florentinium in notis ad hanc diem, ponitur individuum, ut ita loquar, vagum, præmisso ipsius annuntiationi adverbio loci indeterminati alibi: ut non facile sit assequi, quis, & cujas sit ille Aptatus: nisi forte sit Eptadius, de quo actum est	XXIV Augusti.
Sancti Sandradi abbatis meminit Beda Plantinianus. Nos de illo egimus inter Prætermissos ad diem	XXIV Augusti.
Interiit Lugduni impie necatus Gratianus pius imperator, cujus præclaras dotes, & egregia in Ecclesiam merita sancti Patres, sacrique historici altis encomiis prædicarunt, inquit Saussayus, ponens eum hac die post textum suæ hodiernæ annuntiationis una cum aliis, quos minoribus litteris refert. De morte jam dicta scribunt Baronius & Pagius ad annum Christi 383.
Vita sancti Micheæ apocrypha, & e fabulis absurdis consuta exstat apud nos inter Vitas alias Mss. Sanctorum Hibernorum, quas habemus in involucro signato ✠ Ms. 167 A, per P. Fitzsimon huc missas, fol. 20 & seqq. Qualis vero hæc Vita sit, e speciminibus intellige, quæ ex illa extraho. Pater ejus dicitur rex Chananæorum, nomine Obeth, filius Eliud; mater regis Arabiæ filia, nomine Alipia: quæ dum annos viginti sterilis esset, prædicitur ab angelo proles parentibus nascitura, dum ter in fonte balneati essent Eliopoli: puer Micheas portatur baptizandus ad episcopum Alexandriæ Magonium, uti vult. Decimo septimo ætatis anno offertur ei post mortem patris, regnum Chananæum: sed illud recusat. Proficiscitur ad civitatem Alexandrinam, habitum monachalem ab episcopo suscipit; sacerdotio initiatur anno ætatis trigesimo: deinde ad natale solum digressus creatur episcopus: expletis autem in episcopali regimine annis 22, hinc discedit, angelo duce: inde perveniens ad ripam Nili fluminis, sociis LX sibi assecutis, fluminis impetum benedictionis appositione constringens, cum omni comitatu suo securus pertransiit. Deinde ad littus maris Rubri cum sociis veniens, secundum illud Israëlitici populi, ab expugnatione Pharaonis per Dominum salvati, sic * vestigio transitum fecit. Transacto autem bimestri, Hierosolymam: ubi patriarchale, ministerium per annos septem rexerit. Ad hæc, ab angelo ei apparente mittitur in montem Sion, & eodem profecto ostensa ipsi refertur ab angelo arbor illa, de qua pretiosum lignum præscissum erat: e quo ad vocem angeli tres excidit baculos, & angelus quartum. En nova scena: mittitur ab angelo Constantinopolim: cujus cathedræ præficitur. Quid plura? Septem in ea transactis annis Alpes transcendit &c. Denique septem sociorum millibus se comitantibus, totam Galliam, angelo duce, transit, & ad mare Anglicum transfretandum non repertis navibus, cum suis, siccis pedibus permeat illud. Sed jam satis & abunde nugarum ac ineptiarum est. Omitto alia. In fine est: Iste sanctus sepelitur Dubliniæ in ecclesia sua parochiali .. & obiit octavo Kalendas Septembris. Oratio: Deus, qui beatum Micheam pontificem tuum inter innumera mirabilia spatiosum mare sicco vestigio transire fecisti: concede, quæsumus, nos ejus interventu ab omnibus nequitiis peccaminum liberatos esse, secum in æterna lætitia congaudere. Per Dominum nostrum &c. Præter hæc, nihil novimus de isto qualicumque Michea, quo vel historiam ejus a fabulis expurgemus, vel cultum ipsius comprobemus.
S. Joannis archiepiscopi Constantinop. mentio fit in Menologio Sirleti, ac Menæis magnis Græcorum. Quisnam sit Joannes hic, compertum non habemus. Legi interim possunt quæ de Joanne II, cognomento Cappadoce apud nos observata sunt in Historia chronologica patriarcharum Constantinopol. a pag. 56*.
Depositio venerabilis Lamberti, piisimæ memoriæ episcopi Lingonensis .. cui mole carnis gravato Robertus rex Christianissimus ob reverentiam sanctitatis, in consessu episcoporum suppedaneum memorabili omne in ævum regiæ pietatis exemplo ministravit. Hæc Saussayus in Supplemento. Agitur de illo præsule tomo 4 Galliæ Christianæ, editionis novissimæ col. 552 & seqq.; ubi de isto facto nihil invenio.
.. Kal. Sept. sancti Quadrati mentio habetur in Kalendario antiquissimo ecclesiæ Carthaginensis, quod Mabillonius vulgavit tomo 3 Veterum analectorum, anno 1682 Parisiis impresso, pag. 399 post Massam candidam, de qua heri actum est apud nos. Verum cum nec huic, nec S. Quadrato apponatur ibi dies mensis; non constat nobis, an ad hodiernum diem, an ad alium referendus sit. Nec vero Mabillonius in Observationibus ad laudatum Kalendarium a pag. 411 cognitum ac perspectum habuit Sanctum istum: quem nos etiam non novimus.
Depositio S. Romandi confessoris, in Dolensi cœnobio Bituricensis diœcesis honorati, notatur a Saussayo in Supplemento. Castellanus in Martyrologio universali S. Romadium vocat, vulgo S. Romaize, ac Burgidoli in Bituricensi provincia eum annuntiat. Catherinotus in Sanctuario Bituricensi pag. 34 de S. Romado meminit; cetera nobis ignoto, sive cultum, sive res gestas spectes.
Ronnanus titulo sancti donatur a Camerario in Menologio Scotorum, citante Dempsterum in Mendicabulis repressis, & alios. Dempsterum cursim lustravi; sed Ronnanum non reperi: nec operæ pretium videtur, singillatim perlegere totum illum libellum; cum Dempsterus æque ac Camerarius sint valde exiguæ, ne dicam nullius, auctoritatis in suis Fastis Sanctorum. Si ad alios addidisset eorum nomina; consuli potuissent.
Piligrimi archiepiscopi Coloniensis elevatio & transsatio nota nobis est e duplice instrumento Ms., quod habemus. Ac primum quidem refert gesta anno 1643, die XVII Augusti circa translationem primam: secundum vero agit de expurgatione ossium, ac translatione e sacristia in mausoleum lapideum ad cornu Euangelii principis aræ SS. Apostolorum, & expurgationem factam signat die X Decembris; translationem autem die XII ejusdem mensis anno supra notato. Verum ex hac clausula Protestatus est admodum R. D. Decanus, idque mihi notario, ut signanter exprimerem, imperavit, quod ego hoc ipso scripto notum omnibus esse manifestumque volo, nihil hic aliud gestum esse, quam corpus archiepiscopi Piligrimi de loco in locum digniorem, qui fundatori ecclesiæ debetur, translatum consuetis ab Ecclesia præscriptis ritibus, nullo cultu religioso reliquiis ejus exhibito: donec aliud quidpiam a Sede Apostolica circa ejus beatificationem statuatur: ex hac, inquam, clausula patet, nullum tunc temporis publicum cultum ei exhibitum fuisse, atque adeo illum inter reliquos hujus diei Cælites non collocandum: cum nesciamus, an postea apud Sedem Apostolicam aliquid tentatum sit. Mentionem vero facimus de eo hac die, qua dicitur obiisse in inscriptione, quæ profertur in primo instrumento. Plura de hoc Viro suggerunt Gelenius lib. 3 Coloniæ suæ, syntagmate 6, a pag. 298, & editio nova Galliæ Christianæ tomo 3, col. 655 & sequentibus. Gelenius autem lib. 4 in Fastis, die XXV Augusti, pag. 717 titulum venerabilis ipsi dumtaxat tribuit.
Sanctorum Aredii abbatis, & Justini presbyteri ac confessoris mentio habetur inter Auctaria ad Usuardum ex editione Lubeco-Coloniensi, ac Greveno: quos etiam annuntiat Martyrologium vulgo Canisianum. S. Aredium abbatem dabimus hac die: quisnam vero sit Justinus ille, incompertum nobis est, atque adeo illum prætermittimus, donec plura de eo resciamus.
Michanus aliquis notatur ex variis Kalendariis in nostro Ms. indice Sanctorum, de quo supra.
Hac die, prima dedicatio ecclesiæ Laubiensis scribitur apud Ferrarium in Novo Catalogo Sanctorum.
Item Pactis, dedicatio ecclesiæ cathedralis.
Denique, Apud Vicentiam in M. Berico, dedicatio ecclesiæ B. M. V. De hac postrema annuntiatione, Abest, ait, ab urbe M. P. Ibi cœnobium Fratrum Ord. Servorum, & imago B. M. V., innumeris miraculis, uti vota tot appensa testantur, fulgens, ob duas ejusdem Virginis apparitiones: quarum altera in diem VII Martii; altera in 2 Augusti incidit. Sed præsenti die solemnitas & apparitionis & dedicationis agitur.
In Petrogorica provincia S. Riberius (vulgo S. Rabier) confessor scribitur apud Castellanum; aliunde nobis ignotus.
Lindisfarnæ S. Egredi episcopi. Ita Ferrarius: de quo etiam Demsterus. Nos majores de illo notitias desideramus.
Toleti, beati Martini Ruizii confessoris, miraculis clari. Annuntiatio est Arturi a Monasterio in Martyrologio Franciscano. Sed cautius ab illo titulo beati abstinent Waddingus & Hueberus. Hic enim in Menologio ejusdem Ordinis Martinum a virtutibus & miraculis laudat: ille vero in Annalibus Minorum tomo 8, anno 1733 Romæ edito, ad annum 1364, num. 20, in egregio elogio, quo illum condecorat, inter alia sic scribit: Obiit sanctissime in veteri Conventu S. Francisci Patrum Conventualium, qui postea datus est sororibus instituti sanctissimæ Conceptionis, ibique conspicitur ejus sepulcrum in muro arcuato supra cratem sanctimonialium ad latus Euangelii, & ex alia parte altare, in ejus honorem erectum, imposita tabula, quæ aliquot ejus miracula repræsentat; sed nihil ibidem invenio, quo publicas Viri cultus sufficienter probetur. Liceat interim mihi quærere, cujus auctoritate, & quo tempore illud altare erectum fuerit; ad hæc, an, & quidnam in eodem altari ad honorem ejus fiat. Enimvero de hoc altari nihil lego apud citatos Arturum ac Hueberum. His itaque consideratis, non audemus hactenus Martino isti alium dare locum, quam inter venerabiles. Vitam ejus habet Benignus Fremaut, Ordinis FF. Minorum Recollectorum, in Generali legenda Ordinis S. Francisci, Flandrice edita, ad diem XXV Augusti. Alios, qui de ipso agunt, recitat Arturus in notis.
Huic nonnullos alios subjungimus e Fastis Franciscanis.
Ludovicus Sotellus, apud Facum in Japonia pro fide combustus, Gerardus, Mutinæ in Italia, Quidam Sanctus in Monte Compatre in Latio, Mariartus, Teugmolagii in Hibernia, Archangelus de Messana, in Sicilia, Francisca ab Andrea, Fulginii in Umbria ex Fastis Franciscanis apud Arturum & Hueberum.
Additur ab Arturo: Florentiæ, Catharinæ de Pazzis, virginis, cum titulo beatæ; quo etiam annuntiat Joannem Numantinum conf., in India Orientali, ac Petrum a Fonte, Abulæ. Mariartum & Archangelum inter hodiernos non habet. Alios supra recitatos vocat etiam beatos. Hueberus dicit, Sanctus colitur; sed dictum non probat. Castellanus in suo Martyrologio universali, Sotello jam laudato, quem prope Omuram in Japonia annuntiat, duos Fratres laïcos ejusdem Ordinis; anonymum ex Ordine FF. Prædicatorum, & alium e nostra Societate, adjungit, apposito anno 1624; qui etiam signatur in Menologio Societatis Jesu Ms., quod habemus, ad diem XXV Augusti, & in quo Pater ille, in civitate Omurana, sicut ibi indicatur, diuturno igne combustus, vocatur Michaël Carvaglio, ac dicitur natione Lusitanus, patria Bracarensis; laudaturque a vita angelica, & afflictationibus corporis &c.
Vita venerabilis fratris Petri Vasquez, gloriosi fidei Christi confessoris datur hac die apud Marchesium in Sacro diario Dominicano. Vide quæ dixi statim de anonymo ex Ord. Prædicatorum & aliis.
Vita sororis Dominicæ Vorræ, quæ cum opinione sanctitatis obiisse refertur in monasterio S. Catharinæ Senensis Neapoli, habetur hac die in eodem Sacro diario.
In Hemmenrode depositio beati Arnoldi de Sancto-Severino notatur ab Henriquezio. Beati titulum ipsi dat consueta liberalitate sua: nam subdit: Qui .. pie obdormivit in Domino.
In Gallia Paulus titulo beati donatur in Menologio Cisterciensi apud Henriquezium, qui eum laudat, & sub Hugonis abbatis Bonavallensis magisterio novitium obiisse memorat.
Item In Gallia Narbonensi beatæ memoriæ Joannes Marionus in eodem Menologio laudatur. Utrumque etiam refert Saussayus, at minoribus litteris, hac die post textum annuntiationis suæ.
Incendium oppidi Tuitiensis, in quo Corpus Dominicum a flamma circumfusa intactum remansit, memorat Molanus in editione anni 1573, hac die accidisse. De hac re etiam scribunt Wionus, Dorganius, Menardus. Tuitium autem, vulgo Duitz, pagus est Germaniæ cum cœnobio, ad ulteriorem Rheni ripam, contra Coloniam Agrippinam, ex Baudrando.
Historiam admirabilem vitæ ac mortis miraculosarum beati Fratris Rayneri a Burgo sancti sepulchri, Religiosi Capucini, in Italia anno MDLXXXIX mortui, die XXV Augusti, habemus in folio expanso Gallice editam Leodii (sed annus impressionis non additur) cum approbatione R. Vicarii generalis Leodiensis, ac consensu superiorum. Virum hunc veneramur tum propter singulares ejus virtutes, tum propter res mirabiles, queæ de illo in dicta Historia commemorantur; sed sub beati titulo aliis hujus diei Cælitibus in hoc Opere illum non annumeramus, donec Sedis Apostolicæ oraculum loquatur. De eo etiam agit Hueberus in Menologio Franciscano ad diem XXVI Martii, apposito ibidem anno 1581: ubi & recte a titulo beati abstinet, & narrationem suam ita concludit: Superiorum authoritate formantur pro eo .. processus ad finem canonizationis.
Pistorii in Thuscia S. Felicis presbyteri memoria exstat hac die in utroque Catalogo Ferrarii, & in Martyrologio universali apud Castellanum. Habetur in Romano	XXVI Augusti.
Joannes Bassandus cum titulo beatæ memoriæ, hoc die tamquam ejus emortuali laudatur a Saussayo in Supplemento. Eum quoque annuntiat Ferrarius in Novo catalogo Sanctorum, & beatum vocat. Quidnam ei debeatur, dispiciemus	XXVI Augusti.
Aletii in Salentinis S. Orontii primi ejusdem urbis episcopi & martyris. Ita Ferrarius in Novo catalogo SS. Ast in Catalogo Sanctorum Italiæ, de eo agit die XXIV. Adisis dicta inter Prætermissos die XVI, XX & XXIV hujus mensis, ac dicenda ad diem ejusdem mensis	XXVI Aug.
Justus episcopus Aletinus & martyr habetur apud Ferrarium in Catalogo Sanctorum Italiæ. At nos de eo acturi sumus die	XXVI Augusti.
Simplex quædam femina, Ermina nomine, Remis claruit, paupercula quidem censu, at patientia & humilitate locuples, varrisque ac portentosis apparitionibus sibi factis probata a Deo, quas auctor quidam synchronus, cujus Ms. exstat apud Sanvictorianos Parisienses, fideliter retulit, ediditque nuper R. P. de Foigny, sacræ theologiæ doctor, Gallico idiomate. Hæc, & plura alia de Erminæ visionibus refert Guilielmus Marlot in Metropolis Remensis historia tom. 2, lib. 4, cap. 26, a pag. 679. Vivere desiit XXV mensis Augusti .. anno MCCCXCVI, qui ibidem signatur in ejus epitaphio Gallico. Tumulata dicitur apud Marlotum in navi ecclesiæ S. Pauli, ubi nunc chorus est monialium, sub albo lapide, cui incisa cernitur ejus effigies cum brevi hoc epitaphio, de quo jam memini. Deinde subdit, historicam visorum & ostensorum Erminæ narrationem a Joanne Morellio, Sandionysiano apud Remenses canonico Regulari, Parisios missam esse ad Gersonium academiæ cancellarium, quatenus, eadem prius discussa, & diligenter examinata cum Petro d'Ailly, Navarræi collegii archimagistro, demum episcopo Cameracensi .., edicere velit, an seculi mores permittant, ut prælo committeretur. Quale vero Gersonius super hac re judicium tulerit, patet e tribus conclusionibus ejus, quæ ibidem pag. 681 & sequentibus legi possunt. Porro conclusiones Gersonii, ac Vitam Erminæ valde diffusam in Ms. habemus. Sed quod huc potissimum spectat; deberet probari publicus ejus cultus. Gersonius in conclusione tertia meminit quidem de mirabili hujus devotæ ac piæ mulieris vita; & in prologo ad Vitam Ms., de qua dixi, Christi fidelis ancillæ Erminæ nomine vocatur. Deinde sequitur: Incipit Vita Christi fidelis anncillæ Erminæ venerabilis viduæ. Post Vitam denique hæc ponitur clausula: Explicit historia Erminæ, Christi fidelis ancillæ, quam fecit primo in Gallico frater Radulphus supprior Vallis scolarium Remis, confessor prædictæ famulæ Dei, & hanc dominus Joannes de Balayo supprior canonicorum Regularium S. Augustini Remis apud S. Dionysium transtulit de Gallico in Latinum. Martotus post Erminæ gesta, quæ addit pag. 681, quæ omnia a directore Johanne le Graveur scripto mandata sunt, stilo quidem simplici, sed vero, ut ab infimæ conditionis femina narrabantur. Itaque non satis concipio; primo, quo nixus fundamento hanc Erminam Castellanus cum titulo beatæ referat die XXVI Augusti: secundo, qua ratione ibidem faciat Gersonium Vitæ ipsius auctorem. Vide inter Prætermissos ad eumdem diem	XXVI Augusti.
Festum omnium reliquiarum sanctorum Martyrum collegii Vratislaviensis Societatis Jesu in Silesia, celebratur ibidem Dominica post festum S. Bartholomæi. Testimonium recognitionis & approbationis istorum sacrorum pignorum, die XII mensis Julii, anno 1663 signatum, apud nos est; videlicet reliquiæ S. Luciani martyris cum integro capite, ossa grandiora complura; S. Maximæ virginis & M. capitis pars anterior cum majoribus corporis ossibus; S. Benedictæ virginis & M. ossa magna in magna quantitate. Denique SS. Nili, Victoriani, Euticii, Ericii & Demetrii MM. notabilos reliquiæ. Obeserva 10. Corpora SS. Luciani, Maximæ & Benedictæ, a P. Nicolao Lancicio allata, testimonium habent, cum istis nominibus ea esse inventa. Imo audivi P. Lancicium affirmantem, suas reliquias, quascumque distribuit, esse ejus nominis proprii, non arbitrarie dati, cujus esse asserebat, sicut testatur P. Theodorus Moretus noster, cujus verba transcripsi. Laudantur Nicolaus Lancicius, ac Theodorus Moretus in Bibliotheca scriptorum Societatis Jesu. 20. Testimonium reliquiarum SS. Nili &c. Martyrum a P. Goswino Nickel datum, qui deinde ejusdem Societatis fuit decimus Generalis, seorsim est missum, uti notat laudatus P. Moretus, & assignat istos tribus e dictis Martyribus dies; S. Maximæ V. M. Romanæ 2 Septembris: S. Luciano Rom. M. XXVIII Maii: S. Benedictæ V. M. Rom. V Maii. De hac facta mentio inter Prætermissos die V. Maii: de illo XXVIII Maii. S.Maxima martyr, sive hæc sit illa, sive alia, signatur Romæ in Martyrologio Romano ad dictum diem	2 Septem.
S. Grata a die I Maii ad hunc remissa, quo tunc colebatur. Nunc vero colitur die IV Septembris. In utroque Ferrarii Catalogo ad præsentem diem dicitur vidua. Dabitur	IV Sept.
Corpus S. Osmannæ virginis est in quodam sacello prope ecclesiam S. Dionysii: ac in ejusdem breviario Vita ipsius succincte descripta est die XXV Augusti. Ex Breulio in Theatro antiquitatum Parisiensium lib. 4, pag. 1107. Sed Castellanus in suo Martyrologio universali, ac novissimum Martyrologium Parisiense hanc sanctam Virginem annuntiant alio die, quo & apud nos de ea tractabitur,	IX Sept.
S. Thomæ confessoris, & episcopi Herfordiensis depositio Monte-Flasconis in Tuscia, refertur in Martyrologio Anglico Joannis Wilsoni, anno 1608 edito. Habetur in Romano hic Præsul	2 Octobris.
Transitus sanctæ Alveræ virginis refertur apud Saussayum tomo 2, pag. 1249. De ea apud nos tomo 3 Aprilis, die XXV, pag. 366 mentio facta est ex Martyrologio Ms. monasterii S. Sabini in agro Tarbiensi. Ibidem etiam a nobis obiter dictum de reliquiis S. Alvertæ virginis & martyris Aginnensis, quæ germana fuit S. Fidis, & cum hac potest referri ad VI Octobris, & indicatus etiam ibi fuit istarum reliquiarum locus apud Petrocorios. Castellanus in Martyrologio universali ad diem IX Martii sequentem ponit annuntiationem: In Petrocoricensi provincia S. Alvera (ad marginem vocatur Alvenera) virgo: cujus caput honoratur in ecclesia sui nominis prope locum vulgo Limeil. Habemus hic Alveram virginem diverso die notatam; habemus virginem Alvertam ac martyrem, ad VI Octobris relatam. An vero, & quot sint distinguendæ, non scimus. Videri interim poterit, an major notitia his accessura sit	VI Octobris.
Translatio sanctæ Hedwigis Ducissæ Slesiæ, de qua postea, ex Additionibus Bruxellensibus Mss. ad Usuardum Greveni. In Florario autem nostro Ms. notatur alio modo: Translatio sanctæ Hadewigis viduæ, anno salutis MCCLXVIII. Hæc Sancta habetur in Martyrologio Romano die XV Octobris, a quo festum ejus transfertur ibidem ad diem	XVII Octobris.
Romæ, passio sanctorum Nemesii diaconi, & Lucilliæ filiæ ejus, quos Usuardus habet pridie Kalend. Novembris, die scilicet, quo corpora eorum a sancto Sixto sunt elevata, ex Greveno. S. Lucillæ, filiæ Nemesii martyris meminit hodie Florarium nostrum Ms., & Castellanus. Sed inter Prætermissos ad diem XXV Julii distulimus eos ad diem	XXXI Octob.
Quinque fratrum martyrum, videlicet Benedicti, Johannis, Matthæi Isaac, & Cristini annuntiatio signatur apud Grevenum, & in Martyrologio Germanico, quod vulgo sub nomine Canisii citari solet. Heri inter Prætermissos dilati sunt ad diem	XII Novembris.
Hilda abbatissa in Anglia habetur apud nos inter Prætermissos ad diem V Martii, & dicitur coli XXV Augusti: quo die de illa agunt Florarium nostrum Ms., nec non Auctaria ad Usuardum a nobis editum: ubi recte observatum est, ab aliis eam poni die XVII Novembris, quo natalis ejus colitur, uti habet in notis Ferrarius in Novo catalogo Sanctorum ad XXV Augusti. Hac vero die, inquit, aliqua illius translatio celebratur. Nos inter Prætermissos ad diem V Augusti abbatissam illam remisimus ad XVII Novembris, quo refertur obiisse apud Capgravium in Legenda Angliæ, Londini edita anno 1516, fol. 180 verso, & apud Mabillonium in Actis Sanctorum Benedictinorum seculo 2, pag. 776. Exspectet itaque lector quæ de ista Sancta dicentur	XVII Novembris.
Mercurii martyris & militis commemoratio notatur in nostro Florario Ms. Exstat synonymus martyr, ac miles in Martyrologio Romano	XXV Novembris.
Colonia Agrippina, translatio brachii sancti Annonis episcopi & confessoris, a monte Sibergensi ad ecclesiam sancti Georgii, exstat apud Grevenum. De Translatione hac etiam agitur ex editione Usuardina Lubeco-Coloniensi apud nos hac die inter auctaria ad Usuardum nostrum. Colitur S. Anno in Martyrologio Romano	IV Decembris.
Romæ, S. Euticiani (voluit dicere Eutychiani) Papæ & martyris sepultura, anno salutis CCLXXIX, habetur in nostro Florario Ms. Annuntiatur hic Sanctus in Martyrologio Romano, & a nobis differtur ad diem	VIII Decemb.
Historia translationis SS. Saviniani, Potentiani, sociorumque Martyrum, in Senonense sancti Petri cœnobium, narratur in Actis Benedictinis, a Mabillonio vulgatis, sec. 6, parte I, a pag. 254. Usui hæc translatio esse poterit alias, quando duo nominati Martyres dabuntur cum Romano Martyrologio ad diem	XXXI Decembris.

[Annotata]

* f. sicco

DE S. BARTHOLOMÆO APOSTOLO,
ALBANOPOLI IN ARMENIA VEL ALBANIA,

Seculo I.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Bartholomæus apostolus, Albanopoli in Armenia vel Albania (S.)

AUCTORE J. S.

§ I. Proposita controversia an S. Bartholomæus sit idem qui Nathanaël probatur rationibus ex SS. Litteris desumptis Nathanaëlem fuisse apostolum.

Acta sancti Bartholomæi obscura sane & dubia illustraturi, [Cum disputetur, an S. Bartholomæus sit Nathanaël,] discutiendam omnino censuimus controversiam, inter eruditos dudum agitari cœptam, utrum S. Bartholomæus idem sit qui Nathanaël, Joan. 1 a Philippo ad Christum adductus. Variæ hac de re, planeque invicem oppositæ sunt eruditorum sententiæ. Eminentissimus Baronius ad annum Christi 31 num. 28 ita scribit: Putarunt aliqui, Nathanaëlem eumdem esse cum Bartholomæo, levibus quibusdam conjecturis permoti: quibus minime assentimur; sed Augustino tutius inhæremus, dum ait, idcirco Nathanaëlem non fuisse a Domino electum inter Apostolos, quod esset legis doctor. Non miror Baronium, re nondum penitus discussa, Augustino inhærendum censuisse. Contraria tamen opinio eodem fere tempore placuit Cornelio Jansenio Gandensium episcopo in Concord. euang. cap. 7, & Cornelio a Lapide in Joan. cap. 1, aliisque eruditionis laude præstantissimis.

[2] Rem magis illustrare conati sunt Bartholomæus Gavantus Dissertatione post sacros ritus edita, [& alii negent, alii affirment, editis dissertationibus,] & Joannes Roberti Dissertatione Duaci impressa anno Christi 1610; in quibus multis rationibus contendunt Nathanaëlem non esse alium a S. Bartholomæo apostolo. Eruditissimus Calmetus in Mat. cap. 10 præcipuis horum rationibus commemoratis, ita pronuntiat: Omnes hæ rationes, quæ separatim sumptæ vim magnam non haberent, inter se unitæ argumentum formant, cui resistere foret difficile. Verum Bailetus ad diem XXIV Augusti in Bartholomæo, hanc illorum sententiam non nisi tenui conjectura nixam affirmat, secutus in hoc Tillemontium, Monum. eccles. tom. 1, pag. 642, qui nota 1 in Bartholomæum, nullum huic sententiæ dicit esse fundamentum. Quin Ambrosius Gardebosc Historiæ ecclesiasticæ tom. 1, pag. 120 errorem Ruperti vocat, censura temeraria forte magis, quam solida. Miror viros adeo eruditos ne verbo quidem probare conatos esse prætensam harum conjecturarum levitatem, quippe non ignorarunt alia aliorum de his fuisse indicia. Nituntur illi quidem auctoritate S. Augustini, eumque secuti S. Gregorii, qui Nathanaëlem fuisse apostolum negant; sed contendunt alii, eas esse rationes, quibus eumdem demonstrant fuisse apostolum, ut auctoritati horum patrum in re historica sint præferendæ. Hic igitur nodus, hoc examinandum.

[3] S. Augustinus, qua fuit animi modestia, nobis, [res proponitur examinanda.] ut spero, hanc dabit veniam, qua ipse se semper usum profitetur. Audi ipsum in epist. ad S. Hieronymum tom. 4 Operum S. Hieron. editionis Parisiensis ultimæ part. 2 col. 630: Alios (auctores præter canonicos, de quibus fuerat locutus) ita lego, ut quantalibet sanctitate doctrinaque præpolleant, non ideo verum putem, quia ipsi ita senserunt; sed quia mihi vel per illos auctores canonicos, vel probabili ratione, quod a vero non abhorreat, persuadere potuerunt: nec te, mi frater, sentire aliquid aliter existimo; prorsus, inquam, non te arbitror sic legi tuos libros velle, tamquam Prophetarum vel Apostolorum, de quorum scriptis, quod omni errore careant, dubitare nefarium est. Hæc, pro omni etiam materia ab Augustino enuntiata, locum præsertim habent in historica controversia, in qua in errorem labi facilius est & frequentius. Non invito itaque S. Augustino probare primo conabimur, Nathanaëlem fuisse Apostolum ex duodecim unum; quod si evicerimus, haud difficulter probabimus, non alium fuisse, quam S. Bartholomæum. Argumenta adferemus præcipua ex auctoribus supra laudatis, neglecta quidem ab aliquibus, sed minime refutata, nec pauca ad ulteriorem probationem adjungemus.

[4] [Probatur ex vocatione,] Joan. cap. 1, describitur quomodo Nathanaël ad Christum fuerit vocatus: hinc primum nobis, illudque multiplex, suggeritur argumentum, quod ita deducit laudatus Joannes Robertus: E duodecim Apostolis si quatuor Euangelistas consulas, non omnium vocationem descriptam invenies, sed eximiorum tantum. Primi merito censentur nobile illud par fratrum Petrus, & Andreas; & alterum Jacobus, & Joannes. Restant Philippus, & Matthæus, de quibus inter omnes constet, fuisse Apostolos. Jam vide, si Petri, & Andreæ vocationem seponamus, sitne ullius alterius vocatio majore studio, & accuratione descripta, quam a dilecto Discipulo est Nathanaëlis; lege, inquam, primum caput Euangelii secundum Joannem, initio facto a versiculo 45, & exceptis iis, quos dixi, attende, ecquid in aliorum vocatione conferendum invenias. Ita ille. Liceat hic mihi uti forma magis dialectica. Nullius nisi Apostolorum apud Euangelistas vocatio descripta legitur, nomine illius, qui vocabatur, addito: legitur autem Nathanaëlis descripta ibidem vocatio nomine, multisque circumstantiis additis; igitur fateamur necesse est, vel Nathanaëlem fuisse Apostolum, vel singularem prorsus ab Euangelistis Nathanaëli honorem habitum, quod ultimum ex postea dicendis minime est verisimile.

[5] Adverte præterea, si placet, ordinem ab Euangelistis in enumerandis Apostolis servatum; [ordine Apostolorum,] invenies ubique Petrum, Andream, Jacobum, & Joannem, qui simul a Christo vocati leguntur Mat. 4, primo commemoratos: sequuntur ubique Philippus & Bartholomæus. Quæ ratio, obsecro, dari potest, nisi ut ne narratio disjungeret, quos vocatio conjunxerat. Sicut igitur simul vocati sunt Petrus & Andreas, Jacobus, & Joannes; ita tamen ut Petrus per Andream fuerit adductus; ita & simul vocati videntur Philippus & Bartholomæus, ita tamen ut Bartholomæus (apud Joannem Nathanaël) per Philippum fuerit adductus. Matthæus deinde, cujus vocatio post sex jam numeratos descripta legitur apud Marcum cap. 2, & Lucam cap. 5, ubique commemoratur post Bartholomæum, nisi quod seipse modestiæ, ut videtur, causa, Thomæ etiam postposuerit. Dic sodes, cur Bartholomæus Matthæo præponitur, nisi quod prior Matthæo post Philippum sit a Christo vocatus? Nam in commemorandis apostolis hunc fere ordinem servasse videntur Euangelistæ, ut qui priores Christum erant secuti, primos numerarent, ubi nulla ratio hunc ordinem invertere suadebat. Hæ duæ rationes non modo apostolum, sed & Bartholomæum fuisse probare videntur, de quo postea latius.

[6] Nunc ad aliud argumentum progrediamur, quod ex similitudine, [similitudine cum Petro,] quæ reperitur in vocatione Petri, & Nathanaëlis ita format Robertus: Alteram rationem mihi suggerit Parallelum, quod studiose, & velut data opera descriptor Joannes fecit, & sedulo lectori proposuit in duobus illis paribus; hinc Andrea, & Petro; inde Philippo, & Nathanaële. Inspice, sodes, mecum, & vide, an ovum ovo, lac lacti sit similius Joan. cap. 1.
℣. 41. Invenit Andreas fratrem suum Simonem.
℣. 45. Invenit Philippus Nathanael.
℣. 41. Dicit Andreas Simoni: invenimus Messiam.
℣. 45. Dicit Philippus Nathanaeli: Invenimus Jesum.
℣. 42. Andreas adduxit Simonem ad Jesum.
℣. 46. Philippus Nathanaeli: Veni, et vide.
℣. 42. Intuitus Petrum Jesus.
℣. 47. Vidit Jesus Nathanael.
℣. 42. Tu es Simon filius Jona, tu vocaberis Cephas.
℣. 47. Ecce vere Israelita, in quo dolus non est.

Tum, paucis interjectis, Petri & Nathanaëlis confessionem sic exhibet similem. Mat. 16 ℣. 16 Petrus Christo: Tu es Christus filius Dei vivi. Joan. 1 ℣. 49. Nathanaël Christo: Rabbi, tu es filius Dei, tu es Rex Israel. Agnovit similem utriusque confessionem S. Augustinus in Euang. Joan. trac. 7: Talem vocem protulit (Nathanaël) Tu es filius Dei, tu es Rex Israel, qualem tanto post Petrus, quando ei Dominus ait; Beatus es Simon Bar-Jona &c. Sed prosequamur parallelum. Sic pergit Robertus: Habes utriusque confessionem & professionem, iisdem fere verbis conceptam. Audi jam vicissim Christi responsum, & promissionem, non quidem eamdem, sed tamen utrimque magnam. Mat. 16 ℣. 17. Christus Petro Beatus es Simon Bariona, quia caro, et sanguis non revelavit tibi, sed Pater meus qui in cælis est. Joan. 1 ℣. 50, 51. Maius his videbis: Videbitis cælum apertum, et angelos Dei ascendentes, et descendentes supra filium hominis, ait idem Nathanaëli.

[7] [promissione ei facta,] Habes perfectissimam similitudinem in Petri & Nathanaëlis vocatione, confessione, promissis utrique a Domino factis, laude utriusque veridico Christi ore prolata. Constanter etiam Christo adhæsisse Nathanaëlem patebit, quando eum cum Petro aliisque Apostolis post Christi Resurrectionem postremæ Domini mensæ admotum videbimus. Ex his facile colliges ad familiarem Domini convictum, adeoque ad apostolatum Nathanaëlem fuisse admissum. Quod si nondum his acquiescas; pressius tecum sic ratiocinabor. Majora Christus promisit Nathanaëli, quam ulli ex discipulis, qui non fuerit Apostolus, igitur & Apostolum fuisse credamus necesse est: maxime cum multa alia concurrant, quæ id persuadeant. Deinde promisit Christus Nathanaëli simul & Philippo apostolo: Videbitis cælum apertum, & angelos Dei ascendentes, & descendentes supra filium hominis. Vel, ut Origenes contra Celsum lib. 1, & alii volunt, dum Nathanaëli loquitur & Philippo, hæc omnibus promisit apostolis. Cur ergo apostolorum numero excludamus eum, cui eadem quæ apostolis promissa legimus? Denique hæc promissio impleta a multis statuitur in horto Gethsemani: Ubi, ait Gavantus, certe non convenere nisi apostoli, octo remotius, tres propius Christo Domino.

[8] [ex apparitione Joan. 21,] Aliud argumentum non minus fertile idem Joannes suppeditat cap. 21, ubi describit, quomodo Christus apparuerit discipulis suis ad mare Tiberiadis. Verba Euangelistæ accipe: Postea manifestavit se iterum Jesus discipulis ad mare Tiberiadis. Manifestavit autem sic: Erant simul Simon Petrus, & Thomas, qui dicitur Didymus, & Nathanaël; qui erat a Cana Galilææ, & filii Zebedæi, & alii ex discipulis ejus duo. Dicit eis Simon Petrus: Vado piscari. Dicunt ei: Venimus & nos tecum. Tum piscationem describit, ac prandium discipulis a Domino in maris litore præparatum: demum subjicit Euangelista ℣. 14: Hoc jam tertio manifestatus est Jesus discipulis suis, cum resurrexisset a mortuis. Hi septem, inter quos tertius nominatur Nathanaël, omnes videntur fuisse apostoli. Primo enim hanc apparitionem post duas præcedentes, solis Apostolis factas, subjicit Joannes; ac eodem in hac apparitione discipulorum nomine utitur, quo usus fuerat in præcedentibus. Deinde nomine discipulorum non alios quam Apostolos designat Joannes, ut advertit sæpe laudatus Robertus, vel, ubi designat alios, adjungit continuo ex quo pateat apostolos non fuisse, quos ita nominat. Sic cum cap. 6 ℣. 61, 62, 67 quosdam discipulos murmurasse, & retro dixisset abiisse: mox ℣. 68 eos a DUODECIM alios ostendit. Item cap. 19 ℣. 38 Josephum ab Arimathæa discipulum dicit, sed addit occultum propter metum Judæorum. Cum igitur in hac nobili piscatione discipulos Joannes simpliciter nominet; Apostolos utique intelligere debemus: eo etiam argumento, quod qui nominatim, præter Nathanaëlem, recensentur, notissimi sunt, atque etiam magni nominis Apostoli. Gavantus argumentum desumit ex eo, quod apparitio hæc vocetur tertia discipulis facta: nam si discipuli quicumque hic intelligantur, quinta dicenda esset aut certe quarta, cum & euntibus in Emmaus apparuerit Dominus, tertia autem est, si soli intelligantur apostoli.

[9] Lubet hic etiam pauca interrogare adversarios; priusquam præcipuum ex hoc loco argumentum proponamus. [rationibus inde desumptis,] Cur, obsecro, Nathanaël hic Jacobo præponitur & Joanni, si non fuerit apostolus? Deinde, unde tanta Nathanaëli cum Petro aliisque apostolis familiaritas, quanta hic insinuatur; Vado piscari. Venimus & nos tecum? Quippe, si ob legis peritiam ab apostolatu fuerit prohibitus, nec inter 72 discipulos erit numerandus, ut postea pluribus probabitur. Scribit Chrysostomus in hunc locum: Cum nihil ergo haberent, quod facerent, piscatum se contulerunt, & hoc nocte faciebant quod formidarent. Dic, sodes, cur nihil habet, quod agat Nathanaël, cur formidat, si Christi discipulorum numero fuerit exclusus, quia legis peritus. Hæc breviter: quibus fortasse utcumque responderi poterit, non ita tamen ut non maneat longe verisimilius piscatorem potius fuisse Nathanaëlem, aut similis artis professorem, quam legis doctorem. De quo plura, cum ad auctoritatem S. Augustini erit respondendum. Nunc ad aliud argumentum properamus.

[10] Numquam Christus Dominus familiariter egit post Resurrectionem suam, [ex familiari Christi convivio,] nisi cum solis Apostolis; sed vel aliena specie, vel, ubi innotuerat, brevissime. Apparitiones excutiamus singulas. Apparet Magdalenæ Joan. 20. Aliquamdiu ludit amantem sui mulierem, sed incognitus. Tandem se manifestat; sed ecce a sui contactu prohibitam, e vestigio mitit ad discipulos. Hæc cum Magdalena, quacum ante mortem suam tam familiariter egerat, quæ mortuum tanto studio quæsierat, redivivum tanto gaudio invenerat. Mat. 28 . 9 Occurrit piis mulieribus Jesus. Nec mora: Ite, inquit, nuntiate fratribus meis, ut eant in Galilæam, ibi me videbunt. Luc. 24 adjungit se Dominus euntibus Emmauntem discipulis, sed, Oculi illorum tenebantur, ne eum agnoscerent: interrogat illos, arguit, increpat, instruit, mensæ etiam accumbit semper ignotus. Tandem Aperti sunt oculi eorum, & cognoverunt eum. Quid deinde? Et ipse evanuit ex oculis eorum. Viden' quam parce, quam severe cum omnibus his egerit gloriosus jam Dominus? At non ita cum solis Apostolis, quos Principes super omnem terram constituit, quosque adeo & blandis verbis consolari, & multis ad Ecclesiam spectantibus instruere oportebat. Luc. 24 Stetit Jesus in medio eorum, & dicit eis: Ego sum, nolite timere… Videte manus meas, & pedes, quia ego ipse sum: palpate, & videte; quia spiritus carnem & ossa non habet, sicut me videtis habere. Et cum hoc dixisset, ostendit eis manus, & pedes. Quin & cibum cum eis sumpsit, ut ibidem est legere. En, ut benevole, ut amice, ut familiariter agat; sed cum soli aderant Apostoli. Joan. 20 præsentibus rursum solis Apostolis, amicissime Thomam ad fidem invitat. Infer, inquit Thomæ, digitum tuum huc, & vide manus meas, & affer manum tuam, & mitte in latus meum: & noli esse incredulus, sed fidelis. Quid his dici potest amicum magis & familiare? Cæcus igitur sit, qui non videat immensum discrimen inter agendi modum, quem tenuit cum apostolis Dominus jam gloriosus, illumque quo usus est cum discipulis inferioribus. Sed quorsum, inquies, hæc tam late deducta? Ut luce clarius pateat, hanc, de qua agimus, apparitionem, non aliis, quam apostolis, fuisse factam. Ipsam modo apparitionem inspiciamus propius. Joan. 21. . 4 Stetit Jesus in littore. ℣. 5 dixit eis Jesus: Pueri numquid pulmentarium habetis? ℣. 6. Mittite in dexteram navigii rete, & invenietis. Mox ℣. 7 ex captura piscium immensa Joannes Petro: Dominus est. ℣. 9 viderunt prunas a Domino positas, & piscem superpositum, & panem. ℣. 12 dicit eis Jesus: Venite, prandete. ℣. 13 Et venit Jesus, & accipit panem, & dat eis, & piscem similiter. Quandonam vel ante mortem suam familiarius cum suis egit Dominus, quam hic agit? Ostendit se illis, interrogat de captura piscium, docet ubi sint capturi, prandium iis parat, discumbentibus ministrat. Quis credat cum aliis, quam cum apostolis hæc acta esse, qui quam parcum erga alios, & severum se exhibuerit gloriosus Dominus, recte perpenderit? Ostende vel unum præter apostolos, quocum familiariter post resurrectionem egerit Dominus; & imbelle fatebor argumentum. Quem si exhibere non potes; fatere mecum, minime credendum esse Nathanaëli, aliisque duobus, hic datum esse, ut cum Christo mensæ accumberent tam familiariter, nisi fuissent apostoli; cum memineris Magdalenæ, tantæ Christi dilectrici, tantaque antea cum eodem necessitudine conjunctæ, severe dictum esse: Noli me tangere? Neque hic dici potest, propter Petrum, aliosque tres apostolos, iis hunc honorem habitum: hoc enim neutiquam est verisimile ex eo, quod in aliis duabus apparitionibus non alii fuerint quam apostoli. Præterea: vel Apostoli post Christi resurrectionem sæpe cum aliis erant discipulis, vel erant plerumque soli: si primum; Christus igitur studiose occasionem captavit, ut, cum soli essent, familiariter cum ipsis ageret. Si postremum: neque hic cum aliis eos fuisse credendum est; neque videtur accessurus fuisse Dominus eo præcise tempore, cum adessent alii. Solis scilicet Apostolis dixerat Dominus Joan. 6 ℣. 71: Nonne ego vos duodecim elegi? Soli hi dicturi erant Act. 10: Qui manducavimus, & bibimus cum illo, postquam resurrexit a mortuis. Soli hi audierant; Vobis datum est nosse mysteria regni cælorum. Hic locus aliud mihi suggerit argumentum, præcedenti non minus efficax.

[11] [ex eo quod Petrus hic constitutus sit caput Ecclesiæ,] In hac apparitione, absoluto prandio, Christus Petro contulit principatum Ecclesiæ, Mat. 16 promissum, ut passim docent doctores & interpretes. Audi Chrysostomum Hom. 88 in illud, Pasce oves meas. Si amas, inquit, me, fratrum præfecturam suscipe. Toletus in Commentario hujus loci sic habet: Prandio peracto, Dominus gubernationem omnium suorum fidelium, & totius Ecclesiæ curam, & regimen committit Petro: impletque quod ante passionem promiserat Matth. 16: Super hanc petram ædificabo Ecclesiam meam, & tibi dabo claves regni cælorum; ecce nunc tradit, & eum in caput totius Ecclesiæ inter omnes apostolos elegit. Nunc, quisquis alios hic adfuisse, quam apostolos contendis; ostende ubi Christus egerit de rebus ad Ecclesiæ regimen spectantibus, nisi cum solis apostolis. Mat. 16 præfecturam promittit Petro. Ubi alii quam apostoli? In ultima ante mortem suam cœna, præter alia multa, sacerdotes instituit: Hoc facite in meam commemorationem. Nullus interfuit præter Apostolos. In apparitione Joan. 20: Sicut misit me pater & ego mitto vos. Hæc cum dixisset, insufflavit: & dixit eis: Accipite Spiritum sanctum: quorum remiseritis peccata remittuntur eis: & quorum retinueritis retenta sunt. Soli hic iterum præsentes Apostoli. Petrum hic creat summum Pontificem. Cur alios præsentes fuisse putem, quam Apostolos?

[12] Aliud argumentum hic habet Gavantus, neque sane ineptum. [quia cum Matthia, & Barsaba non fuit propositus, ad locum Judæ implendum.] Si Nathanaël non erat de duodecim apostolis, Cur in locum Judæ neque nominatur cum Matthia & Barsaba? Primo sane loco videretur nominandus, qui Christi & Apostolis constanter adhæserat, ac omni ex parte vir erat laudatissimus. Ratio itaque hæc una videtur fuisse, quia, inquit, jam erat ille de duodecim.

§ II. Respondetur rationibus SS. Augustini & Gregorii, quorum auctoritati aliorum Patrum auctoritas opponitur.

[Ratio S. Augustini] Nunc ad auctoritatem S. Augustini respondendum: hæc enim sola varios in contrariam traxit opinionem; hanc unam quasi murum inexpugnabilem omnibus telis nostris opponunt. Trac. 7 in Joan. Euang. post laudatum mirifice Nathanaëlem, ita scribit: Quid ergo facimus, fratres? Deberet iste primus esse in apostolis? Non solum primus non invenitur in apostolis, sed nec medius, nec ultimus inter duodecim Nathanaël est, cui tantum testimonium perhibuit Filius Dei, dicens: Ecce vere Israëlita in quo dolus non est. Quæritur causa? Quantum Dominus intimat, PROBABILITER invenimus. Intelligere enim debemus, ipsum Nathanaëlem eruditem, & peritum legis fuisse: propterea noluit illum Dominus inter discipulos ponere; quia idiotas elegit, unde confunderet mundum. Quod deinde probat ex Apostolo. 1 Cor. 1. Audiamus etiam quomodo probet magnus Pater, Nathanaëlem doctum fuisse, & peritum legis. Facit hoc in psal. 65 his verbis: Unde intelligimus, quod ille (Nathanaël) peritus erat legis? Quando audivit ab uno ex eis, qui locuti erant Dominum, dicente: Invenimus Messiam, quod interpretatur Christus: quæsivit unde, & dictum est; A Nazareth: & ille: A Nazareth potest aliquid boni esse. Procul dubio qui intellexit, quia a Nazareth potest aliquid boni esse, peritus erat legis, & bene Prophetas inspexerat. Novi esse in illis verbis aliam pronuntiationem, sed a prudentioribus non est approbata, ut quasi desperasse videretur ille, cum audiens dixisset, A Nazareth potest aliquid boni esse? id est, Numquid potest? Sic pronuntiando quasi desperaret. Sequitur autem ibi: Veni & vide. Hæc verba, id est, Veni & vide, utramque possunt pronuntiationem sequi. Si dicas, quasi non credens, A Nazareth potest aliquid boni esse? Respondetur; Veni & vide quod non credis. Rursus si dicas confirmans, A Nazareth potest aliquid boni esse; respondetur; Veni & vide, quam verum sit bonum quod nuntio a Nazareth; & quam recte credas, veni & exporire. Hinc tamen existimatur doctus ille in lege fuisse, quia non est electus inter discipulos ab illo, qui stulta mundi prius elegit, cum tantum ei perhibuerit testimonium Dominus dicens: Ecce vere Israëlita, in quo dolus non est. Habes sensum S. Patris, fideliter relatum. Quædam tamen notanda. Nam nec ipsos, qui S. Augustino gloriantur, adversarios hic eum in omnibus sequi existimo.

[14] [examinatur,] Primo manifestum est, meram hic a S. Augustino dari conjecturam, dum asserit legis peritum fuisse Nathanaëlem, ideoque non electum. Id ipse significat, dum dicit: Probabiliter invenimus. Rursus id innuit, dum in Psal. cit. ait: Hinc tamen existimatur doctus ille in lege fuisse, quia non est electus &c. Ac si diceret: sive legendum sit: A Nazareth potest aliquid boni esse? interrogando. Sive; A Nazareth potest aliquid boni esse, affirmando: ex eo tamen, quod non fuerit electus apostolus, conjicio in lege fuisse doctum. Hoc igitur modo in sententiam illam, quam obiter asseruit in concione ad populum, abductus videtur fuisse S. Augustinus. Nullum inveniebat in duodecim apostolorum catalogo Nathanaëlem nomine; hinc in illorum numero non fuisse putavit; rationem quæsivit; nec aptiorem invenit, quam quod legis peritus fuisset, ideoque non electus.

[15] [& ostenditur S. Augustinum] Nunc audiamus sæpe laudatum Joannem Robertum: Primum, inquit, tota res, & scribendi modus ostendit, Augustinum (quod de aliis quoque, puta Gregorio, siqui antiquorum cum eo sentiunt, dictum volumus) hanc rem non ex professo egisse, ut examinaret, fuissetne Nathanaël apostolus, non dubitasse, non existimasse, esse, qui fuisse apostolum sentirent: sed, supposito, ut in scholis loquimur, apostolum non fuisse, rationem affert, quam audisti. Non igitur æquum est, ea in re auctoritatem ejus adeo urgere, quam non nisi obiter asseruit. Deinde, non quamvis Augustini sententiam ejusmodi esse, ut eam pro oraculo habere debeamus, optimus testis est ipse, & ejus retractationum libri. Neque recte dixeris, illud necessario ab omnibus tenendum, (maxime in re historica) quod Augustinus asseruit, nec retractavit. Nam ut ab argumento, quod in manibus est, non recedam, in illum Psalmum scribens, quem ante dixi, verba Nathanaëlis (habes totum contextum in psal. 65 superius) A Nazareth potest aliquid boni esse; asseveranter posita vult; non cum interrogatione: cum vulgo omnes iis verbis Nathanaëlem interrogasse velint, & emendatiores codices omnes interrogationis notulam iis addant. Neque tamen quisquam veretur Augustini additam ibidem censuram: Novi esse in illius verbis, inquit, aliam pronuntiationem (nempe cum interrogatione) sed a prudentioribus non est approbata.

[16] [in multis hic etiam deseri ab ipsis adversariis.] Juvat hic audire Toletum, qui propter S. Augustini auctoritatem nobis est contrarius. Ita notat annot. 78 in Joan. cap. 1 circa eumdum hunc locum: Aug. tract. 17 superiorem sententiam duobus modis dictam esse posse affirmat. Unus est interrogandi. Alter est affirmandi. Ipse Aug. affirmanter dictam esse magis probat, quasi Nathanaël Philippo consentiens, asserat a Nazareth posse exire Christum. At Cyril. lib. 2, cap. 15, & Chrys. Hom. 19 per modum dubitationis, & interrogationis sententiam legunt, & ea videtur legitima expositio. Cur igitur Augustini sententiam adeo contra nos urget Toletus, quam ipse in eodem loco deserit? Quin & fundamentum, quo contra apostolatum Nathanaëlis nititur Augustinus, destruit, & refutat his verbis: Si ratio Augustini in universum probaret, nec Paulus eligendus videretur; qui doctior multo Nathanaële erat.

[17] Sed pergat Robertus: Quid, quod ratio, quam Augustinus affert, ex ipsa divina Scriptura infirmari potest? [Ratio S. Augustini refutatur ex scriptura,] “Nullus doctus, inquit, primo electus est”. Atqui, O sancte, O admirande vir, Saulus sane electus est. At quis homo? Nutritus secus pedes Gamalielis, eruditus juxta veritatem paternæ legis. (Act. 22 ℣. 3) Quis homo? Qui profecerat in Judaismo supra multos coetaneos suos (Gal. 1 ℣ 14) … Atqui, ait sanctus Doctor: “Infirma mundi elegit Deus”. Sic est, fatemur. Sed non abjecit potentes. Recte Apostolus, & provide: Non multi sapientes (1 Cor. 1 ℣. 26) Non dixit, Nullos sapientes, qui ipse erat sapiens. Neque dixeris exemplum Sauli minus recte adferri, quia non fuit de numero duodecim Apostolorum: nam ratio, quam affert Apostolus, cur potentes, & docti non fuerint electi, hæc est 1 Cor. 1 ℣. 29: Ut non glorietur omnis caro in conspectu ejus. Non minus autem locum habet in Paulo hæc ratio, quam in aliis apostolis. Imo fortasse magis: Paulus enim vas electionis de se ipse ait: Existimo enim nihil me minus fecisse a magnis Apostolis, 2 Cor. 11 ℣. 5. Paulus imperitus quidem sermone, sed non scientia, ibidem ℣. 6, Abundantius illis omnibus laboravit 1 Cor. 15 ℣. 10. Ita ut ab Jerusalem per circuitum usque ad Illyricum repleverit Euangelium Christi, Rom. 15 ℣. 19. Non itaque universim abstinuisse videtur Dominus ab eligendo legis Judaicæ utcumque peritos, aut sacræ Scripturæ studiosos, sed ab eligendo magni nominis philosophos, aut oratores, qui videri potuissent sua potius doctrina, vel eloquentia, quam virtute crucis Christi, mundum ad fidem attraxisse. Hæc, quantum mihi videtur, mens Apostoli: quod clarius ex dicendis patebit.

[18] Pergit porro Robertus: Illud etiam, si licet, disquiramus, [ab exemplo Philippi.] unde tandem Augustinus, & alii quidam, Nathanaëlem adeo eruditum, & peritum fuisse colligent? An ex eo, quod interrogat, possitne a Nazareth aliquid boni esse? Sive id affirmat, ex Angustini mente? Sed velim mihi dici, cur id majus peritiæ signum in Nathanaële sit, quam in Philippo illud, quod ait: “Quem scripsit Moyses in lege, & Prophetæ, invenimus Jesum, filium Joseph a Nazareth”? Quod si dicas, ex iis recte argui, etiam Philippum peritum fuisse Scripturarum; jam nihil mirum erit, doctum Nathanaëlem fuisse ad apostolatum vocatum, quando vocatus est nihilo indoctior Philippus. Suffragatur dictis S. Chrysostomus Hom. 20 in Joan. editionis novæ Parisiensis, quam semper citabimus, in verba Philippi: Quem scripsit Moyses in lege & Prophetæ invenimus, ita scribens: Viden' quam vigilaret, & quam frequenter Moysis scripta meditaretur? Si frequenter meditabatur Moysis scripta Philippus, non erat legis, & Scripturæ imperitus. Arcta etiam amicitia, quæ inter Philippum, & Nathanaëlem fuisse videtur, innuit, utrumque iisdem fere studiis fuisse addictum. Hæc sufficere putamus, ut pateat, non esse hic inhærendum auctoritati S. Augustini; neque ipsum Augustinum a nobis hac in parte dissensurum fuisse putamus, si & rem per otium examinare, & argumenta postmodum inventa ei videre licuisset.

[19] At dissentit etiam a nobis S. Gregorius in Job lib. 33, [Respondetur S. Gregorio.] cap. 16, ubi hæc scribit: Unde in Euangelio Dominus Nathanaëlem laudat, nec tamen in sorte prædicantium numerat: quia ad prædicandum eum tales venire debuerant, qui de laude propria nihil habebant. Veneror auctoritatem Patris sanctissimi juxta ac doctissimi; verum rationem hic allatam probare non possum, maxime cum obstet auctoritas gravissima aliorum Patrum mox proferenda. Quid? cunctosne, qui ad apostolatum vocati sunt, laudatæ vitæ fuisse negem? At Andreas certe Joannis Baptistæ erat discipulus; idem de Petro, Philippo, Jacobo, Joanne sentiunt varii. Non est igitur, cur hos improbos fuisse putem. Sed neque de aliis id mihi suspicari integrum, unum si excipias Matthæum publicanum, nam quisque præsumendus est probus, donec probetur improbus.

[20] [Ex Chrysostomo,] Nunc vero, ne sine auctoritate antiquorum, a doctissimorum Patrum opinione recedere videamur, proferemus Patres numero plures, & litterali S. Scripturæ intelligentia neque Augustino inferiores, neque Gregorio. S. Chrysostomus variis locis insinuat Nathanaëlem inter apostolos numerandum. Pauca accipe. Hom. 20 in Joan. sic habet: Assumptis ergo discipulis, primo scilicet vocatis, ad reliquorum venatum proficiscitur, ac Philippum, & Nathanaëlem attrahit. Agit de vocatione Apostolorum, ut clarissime patet ex antecedentibus & consequentibus. Nam subdit: De hoc (Nathanaële) autem non tam mirabile fuit, … sed mirum erat quod Petrus, & Jacobus, & Philippus secuti sint. Præterea in tota hac, & præcedenti Homilia, non aliter de vocatione, & instructione Nathanaëlis loquitur, quam de vocatione Petri, aliorumque apostolorum. Hom. 87 septem illos, quibus ad mare Tiberiadis Christus apparuit, apostolos fuisse insinuat, dum in illud Joan. 21, Postea manifestavit se discipulis ad mare Tiberiadis, sic commentatur: Viden' quomodo non frequenter cum illis versetur, neque sicut antea? Apparuit enim vespere (Apostolis, absente Thoma) & evolavit. Deinde post dies octo semel (iisdem præsente Thoma) & rursum avolavit. Postea ad mare, & rursum cum multo timore. Nonne clarissime significat hos septem eos esse, quibus bis jam apparuerat Dominus? Atqui non alii bi erant quam Apostoli: mens igitur Chrysostomi est, hos septem, inter quos Nathanaël, fuisse apostolos. Rursus id insinuat Hom. 88, ubi rationem investigans cur solum Petrum de dilectione interrogaverit Christus, hæc scribit: Et cur aliis prætermissis, de his hunc (Petrum) alloquitur? Eximius erat inter Apostolos, os discipulorum, & cœtus illius caput. Si non omnes putasset apostolos, dixisset utique, Cur Jacobo, Joanne, & Thoma prætermissis. Sed omnes putabat apostolos sanctus doctor, neque de hoc dubitare poterit, qui citatas a nobis Homilias diligenter pervolverit. Sentit igitur nobiscum, Nathanaëlem fuisse apostolum, Græcorum Patrum literali Scripturæ interpretatione facile princeps Chrysostomus.

[21] [Cyrillo Alexandrino,] Neque aliter sentit Cyrillus Alexandrinus, celeberrimus itidem sacræ Scripturæ interpres. Primo enim in prædictam apparitionem ad mare Tiberiadis lib. 12 in Joannem sic loquitur: Dominus noster Jesus Christus discipulis suis denuo dat optatissimo sui conspectu frui largiter, ac jam tertio iis supervenit, ut firmum constantemque erga se fidei sensum inderet. Nam qui non semel, sed tertio jam eum spectaverant, quomodo non omni ex animo credulitate excussa piorum dogmatum veri aliis prædicatores existerent? Supinæ Cyrillum, ut & superius Chrysostomum, negligentiæ arguas oportet, si non omnes putaverint esse apostolos, qui tertio apparuisse his Dominum dicunt, cum non nisi tribus ex septem tertio jam apparuisset. Prosequitur Cyrillus: Exit ergo Petrus piscatum una cum aliis: ei quippe se comites adjungunt: per hæc quoque Servatore nostro Christo utile quiddam disponente, atque ordinante. Dixit enim ad eos alicubi, cum ad apostolatus dignitatem eos vocaret: (Mat. 4 ℣. 19) Venite post me, & faciam vos fieri piscatores hominum. Quibus, obsecro, hoc dictum nisi apostolis? Neque vero hic objicias, id non nisi Petro & Andreæ dictum legi. Quippe dum Petro loquitur Christus & Andreæ, de omnibus id dicit Apostolis: quemadmodum Joan. 1 ℣. 5 dum Nathanaëli dicit & Philippo: Videbitis cælum apertum, & angelos Dei ascendentes, & descendentes supra Filium hominis, id omnibus promittit Apostolis, ex mente ejusdem Cyrilli, aliorumque. Pluribus mentem suam Cyrillus aperit eodem loco, sed his prætermissis, aliud quid adjungam ex lib. 9, ubi scribit in illud Joan. 14 ℣. 7. A modo comgnoscetis eum & vidistis eum, quod solum sufficere possit, ut certissime constet Nathanaëlem a Cyrillo inter duodecim Apostolos numeratum. Probat ibidem ex confessione Nathanaëlis Joan. 1, ex adoratione discipulorum Mat. 14, & ex testimonio Petri Mat. 16, Christi divinitatem apostolis non fuisse incognitam: atque ita disserit. Illos (apostolos) etiam credidisse Dominum vere esse Dei Filium nequaquam dubium est recte sentientibus Alioquin quomodo Nathanaël ille Israëlita, simul ac audisset: “Priusquam te Philippus vocaret, cum esses sub ficu, vidi te” fidei confessionem statim intulit, dicens: “Rabbi tu es filius Dei, tu es Rex Israël”? Aera profecto verberat Cyrillus, nisi apostolum putaverit Nathanaëlem e duodecim unum; probat enim de Nathanaele, quod de solis erat probandum Apostolis. Nam explicat sermonem Christi in ultima cœna ad solos apostolos habitum, ex quo dubium oriebatur, utrum illi cognovissent Christum esse Filium Dei. Certum itaque esse debet & indubitatum, Nathanaëlem Cyrillo esse apostolum.

[22] His accedit Origenes lib. 1 contra Celsum num. 48 edit. Paris., [Origene,] ubi ita scribit: Salvator suis apostolis prædicens fore, ut cælos apertos & ipsi cernerent, ait: Amen, amen dico vobis, videbitis cælum apertum, & angelos Dei ascendentes, & descendentes super Filium hominis. Promissio hæc facta est Nathanaëli Joan. 1 ℣. 51, & Phillipo: Origenes vero dicit hoc prædictum apostolis; quia videlicet id omnibus promissum censet, licet his duobus dictum non ignoraret: at vero promissionem hanc Apostolis communem non recte putaret, nisi Nathanaëlem ad quem Dominus sermonem præcipue dirigebat, censeret fuisse apostolum.

[23] S. Epiphanius, jam a Roberto citatus Hæresi 51, [Epiphanio, juvenco] quæ est Alogorum, in editione Petavii tom. 1, pag. 439, & sequentibus, eodem modo narrat vocationem Petri, Andreæ, Joannis, Jacobi, Philippi, ac Nathanaëlis. Num. 17 Quo tempore Petrus Andreæ vocatus est opera: tum Philippus, & per Philippum Nathanaël. Atqui illi vocati sunt ad munus apostolicum. Ad idem itaque ex sententia Epiphanii vocatus videtur Nathanael. Imo num. 15 agens de invitatis cum Christo ad nuptias, adeo apostolis inferiorem non facit, ut eum Philippo priorem nominet. Additur a Roberto antiquissimus testis, isque Latinus, cum ceteri fere sint Græci, Juvencus, ait, Presbyter, NOBILISSIMI GENERIS Hispanus, inquit S. Hieronymus, Christum cum Nathanaële sic loquentem facit (lib. 2 Histor. Euang.) Ante etiam quam te vocitarent verba Philippi, vidit, & elegit COMITEM te spiritus author. Quid per COMITEM, nisi apostolum intellexit, apostolos enim eosque solos, Christi comites, & domesticos fuisse, tota Euangelia clamant. Videtur Juvencus exprimere voluisse illud Marci cap. 3 ℣. 14: Fecit ut essent duodecim cum illo. Unum itaque ex duodecim Christi comitibus facit Nathanaelem.

[24] [Ruperto] Nefas sit Rupertum Tuitiensem abbatem prætermittere, qui omnium maxime hanc quæstionem examinasse videtur, & non apostolum modo, sed & Bartholomæum apostolum Nathanaëlem putavit, tacito nomine Augustino etiam respondens: Et quis, inquit, non optaret, ut lucerna tantæ claritatis nequaquam sub modio lateret, sed supra candelabrum poneretur, & omnibus, qui in domo Ecclesiæ sunt, luceret? Quis rogo non cuperet, ut tantus confessor Filii Dei, computaretur inter magnos apostolos Christi? Quid enim amplius Petrus confessus est, qui non solum apostolatum, sed & præ ceteris claves meruit regni cælorum? Quærenti hoc forte dicat aliquis: Petrus piscator erat: Nathanaël legis peritus erat. Propositum autem Deo fuerat, ut per infirma & contemptibilia mundi fortia confringeret, & per ea, quæ stulta fuerant, confunderet sapientes. Igitur in proposito persistens, piscatoris Petri fidem, & confessionem non solum apostolatu, sed & cælorum clavibus remuneravit. Nathanaëlis autem confessionem, nec apostolico remuneravit ordine; quia legis peritus erat, inferius dereliquit.

[25] [Nathanaëlis apostolatus probatur.] Cum hoc dixerit quis, non sic omnino satisfaciet studioso lectori, quia videlicet spiritus scientiæ, qui unus est de septem spiritibus Dei, cum sit honorabile donum Dei, nullo modo fidei veritatem, vel meritum diminuit. Imo docta sanctitas, sanctam rusticitatem præcellit (testante angelo) qui ad Danielem dicit: Quia docti fulgebunt sicut splendor firmamenti, & qui ad justitiam erudiunt plurimos, quasi stellæ in perpetuas æternitates. Tum allato Pauli exemplo confirmat doctos a Christo non fuisse rejectos; ac demum fuisse putat Bartholomæum Apostolum. Nunc prætermissis recentioribus Cornelio a lapide, Jansenio Gandensium episcopo, Benedicto Aria Montano, aliisque plurimis doctoribus, qui partim citantur a Roberto, partim postea scripsere, pro apostolatu Nathanaëlis, consensum proferemus quasi orbis universi.

§ III. Probatur idem apostolatus consensu orbis Christiani fere universi.

[Apostolum dicunt Armeni, Chaldæi, Syri] Armeni, & Chaldæi, apud quos Euangelium prædicasse S. Bartholomæum ac mortem gloriosam obiisse postea probabimus, Nathanaëlem non alium putant quam Bartholomæum Apostolum: uti multis locis videre est apud Josephum Simonium Assemanum Syrum Maronitam tom. 3, part. 1, art. 2 Bibliothecæ orientalis Romæ non ita pridem impressæ. Tom. 3, part. 2, pag. 4, citatur Marsi Salomonis filius (hunc tom. 3, part. 1, pag. 554 claruisse dicit anno Christi 1135) ita scribens: Nathanaël Bartholomæus, & Lebæus &c… Orientem fide imbuerunt. Ibidem Ebidjesus Sobensis in Armenia metropolita (quem ab eruditione multum laudat, ac obiisse dicit anno 1318, tom. 3, part. 1, pag. 325,) hoc habet: Bartholomæus qui & Nathanaël. Pag. 5 Elias episcopus Damascenus, (seu Metropolita creatus anno 893 apud eumdem tom. 3, part. 1, pag. 513) hæc scribit: Quos secutus est ex duodecim apostolis Nathanaël, qui & Ebn-Tholmai; id est, filius Tholmai, sive Bartholomæus. Ibidem Amrus (claruit hic anno 1340, eodem teste tom. 3, part. 1, pag. 380) Nathanaël qui & Bartholomæus. Eadem pag. scribit Assemanus ipse; Nathanaëlem cum Bartholomæo confundunt Chaldæi.

[27] Idem Assemanus tom. 3, part. 1, pag. 321, [in hac quæstione non contemnendi:] de Salomone Bassoræ, qui Bassorensem ecclesiam metropolita regebat anno Christi MCCXXII, inquit pag. 309, hæc notat: Nathanaëlem eumdem cum Bartholomæo Apostolo facit: quod & plures alii Syri affirmant. Verum Salomon sibi ipsi contradicit, qui duobus præcedentibus capitibus Nathanaëlem inter discipulos 70 retulerat. At responderi potest Salomonem putasse, duos fuisse Nathanaëles, Apostolum alterum, eumque Bartholomæum, alterum ex septuaginta discipulis unum: quod & Gavanto placuit in dissertatione sæpius laudata. Hæc quidem opinio exiguum habere videtur fundamentum, sed verisimile non est, Salomonem in eodem fere loco sibi contradicere voluisse. Hæc auctores Chaldæi, Armeni, Syri etiam multi, Nestoriani quidem illi, adeoque, ubi de fide agitur, quibus credamus indigni; at in hac controversia non omni auctoritate destituti, cum & antiqui sint & docti, & illarum fuerint provinciarum incolæ, quas S. Bartholomæus sudore suo rigavit & sanguine: ex traditione enim majorum suorum hæc habere potuerunt. Jam vero universæ gentis hanc esse communem sententiam probatur ex eo, quod in Synaxariis duobus ad finem partis 1 tom. 3 a pag. 645 Bibliothecæ suæ ab Assemano adjectis, nulla Nathanaëlis fiat mentio, cum sanctos in Scriptura commemoratos diligenter ibidem expressos reperias.

[28] Æthiopes, teste Roberto sæpius citato, in Missa sua, [ut etiam Abassyni, Ægyptii,] sive canone universali, cum pro antiquo Catholicæ Ecclesiæ ritu, Sanctorum meminerunt, eorumque intercessionem petunt, inter Apostolos S Nathanaëlem ponunt, Apostolum nominant, tribus aliis e duodecim præmittunt. Habet hanc Missam Wicelius. Videntur autem Æthiopes Nathanaëlem confundere cum Simone Chananæo, ut colligitur ex eo, quod & in hac liturgia, & in fastis sacris Ecclesiæ Alexandrinæ, nempe Coptitarum Ægypti, & Æthiopum regni Habessinorum, quos ex eorum Menologiis, & Calendariis diligenter excerpsit Jobus Ludolfus, ac typis edidit Francofurti anno Christi 1691, nulla Simonis Chananæi Apostoli fiat mentio; at in fastis X Julii ponatur Nathanaël Chananæus.

[29] Æthiopibus & Ægyptiis consonant Græci, qui in Menologio suo ad diem XXII Aprilis ita habent: [Græci, Mosci,] Eodem die S. Apostoli Nathanaëlis, qui fuit Simon Zelotes; hic fuit ex Cana Galilææ. Et die Maii X S. Apostoli Simonis Zelotæ. Hic Simon est Nathanaël appellatus. Mosci, Græcos, a quibus Christi fide imbuti fuere, sequi ubique soliti, Simonem Apostolum ponunt in Calendario suo eodem die X Maii, apud Possevinum in Apparatu tom. 2, pag. 367, uti & in Ephemeridibus figuratis, a Papebrochio ante tomum 1 Maii impressis, sed nihil de Nathanaële addunt, brevitatis, ut apparet, causa, uno nomine contenti. Habemus itaque pro Apostolatu Nathanaëlis nobiscum sentientes Chaldæos, Armenos, Syros, Æthiopes, Ægyptios, Græcos, Moscos, id est orbem Christianum fere universum, quamvis eorum multi in persona designanda fallantur, ut probabimus § sequenti. Restat ut Latinam Ecclesiam ab his non dissentire ostendamus; quod nunc aggredior.

[30] [ac tacitus Ecclesiæ Latinæ sensus,] Sanctum esse Nathanaëlem, atque dignissimum, qui in Sanctorum Fastis locum habeat, idque satis constare ex Euangelio fatebuntur, puto, etiam adversarii. Neque enim fallit Christi testimonium: Ecce vere Israëlita, in quo dolus non est Joan. 1 ℣. 47. In quem locum hæc scribit S. Augustinus trac. 7: Magnum testimonium: hoc nec Andreæ dictum, nec Petro dictum, nec Philippo, quod dictum est de Nathanaële: “Ecce vere Israëlita in quo dolus non est”. Et Paullo ante: Audite qualis fuerit, Dominus ipse perhibet testimonium. Magnus Dominus cognitus testimonio Joannis: beatus Nathanaël cognitus testimonio veritatis. Chrysostomus itidem multis Nathanaëlem laudat, & Cyrillus, aliique patres, quorum hic ponere verba longum esset. Perpendi etiam potest qualia ipsi a Christo Domino, & quanta sint promissa, Joan. 1 ℣. 51. Maius his videbis … Videbitis cælum apertum, & angelos Dei ascendentes, & descendentes supra Filium hominis. Adde, quod constanter Dominum secutus, ultimoque Christi jam gloriosi prandio cum Apostolorum præcipuis sit adhibitus. Tillemontius ipse fatetur, quod constanter Christum secutus sit: Quia, inquit, virtus ipsius erat vere sincera, & humilis. Unde igitur esse dicam ut nomen Nathanaëlis omnibus Latinorum fastis sit incognitum? Perscrutare martyrologia præcipua: puta Hieronymiana, Bedæ a Floro auctum, Romanum vetus a Rosweydo editum, Adonis, Usuardi, Rabani, Notkeri, Romanum modernum, aliaque ex his conflata; altum ubique de Nathanaële silentium. Quid hujusce silentii causæ esse dicam? Nam neque Ecclesia, neque martyrologi virtutem viri ignorare potuere, aut merita; & aliunde, quotquot in scriptura paullo sunt celebriores, diligenter martyrologiis reperiuntur inserti. Non aliam profecto causam invenio, quam quod existimarent Martyrologi, existimarent Ecclesiæ moderatores, Nathanaëlem alio nomine sacris fastis esse insertum.

[31] [qui pro Nathanaëlis apostolatu exponitur.] Hoc si negaveris, Ecclesiam totam summæ accusabis socordiæ, atque negligentiæ, quæ virum sanctissimum omnibus sacris fastis sciens prudensque exulare permiserit. Neque dixeris, insertum quidem esse martyrologiis, sed nomine nobis ignoto: adeoque inde non sequi fuisse Apostolum. Hoc enim non est verisimile. Quod sic ostendo. Martyrologi solent Sanctos sacris fastis adscribere nomine magis celebri, & noto. Jam vero nullum ostendere poteris nomen, quod sit magis celebre, & notum in Scripturis, & Patribus, quam sit nomen Nathanaël, sola si Apostolorum nomina excipias. Ratio itaque nulla est, cur suspicemur Nathanaëlem alio, quam alicujus Apostoli nomine sacris fastis esse insertum. Restat igitur ut existimemus Apostoli cujusdam, nempe Bartholomæi, (ut § seq. probabitur) nomine in sacris fastis locum habere, quod hoc nomine orbi toti sit notissimus, & in quatuor Apostolorum catalogis celebretur Mat. 10. Mar. 3. Luc. 6. Act. 1. Accipe ratiocinationem illam forma fere dialectica. Non potuit Ecclesia fastis sanctorum Nathanaëlem virum laudatissimum non inserere. At nomen non inscripsit: ergo censet eum jam alio nomine inscriptum. Atqui non potest censere nomine minus noto, & celebri inscriptum esse; ergo eum censet inscriptum nomine alicujus Apostoli, adeoque & esse Apostolum ex duodecim unum. Hæc mea de Ecclesiæ silentio est conjectura Si quis certiora docere potest, aut magis verisimilia, lubens amplectar.

[32] Habes consensum universi fere orbis pro Apostolatu Nathanaëlis, [Vel apostolus Nathanaël, vel etiam a 72 numero segregandus.] partim expressis verbis declaratum, partim tacite insinuatum Quod si his non acquiescas; edissere obsecro, utrum eum in numero 72 discipulorum habendum censeas; an vero penitus a Christi discipulis segregandum. Si omnino segreges, ut exigit ratio S. Augustini, nam difficulter reperies, cur doctos eligere voluerit ad prædicandum Dominus inter discipulos septuaginta duos, noluerit autem inter apostolos. Si, inquam, ne quidem inter septuaginta duos tibi est Nathanaël, toti Ecclesiæ, eruditis omnibus eris contrarius, qui, prælucente Scriptura sacra, semper inter Christi discipulos numerarunt Nathanaëlem. Sin vero inter minores discipulos eum habendum opineris, rationem destruis, cur eum ab apostolorum numero exclusum existimes. Patet itaque adversariorum præsipuum fundamentum se ipso destrui, ac prorsus concidere.

[33] Non lubet dissimulare quid stabilitæ modo sententiæ obstare videatur. [Refutantur Petrus de Natalibus,] Nam Petrus de Natalibus episcopus Equilinus in Catalogo Sanctorum lib. 1, cap. 9, de Nathanaële agens, affirmat ejus corpus apud Treugren. civitatem servari. Verum non explicat qua in provincia sit civitas illa omnibus ignota. Monachus San-Sulpitianus anonymus in Patriarchio Bituricensi apud Labbeum in Bibliotheca Mss. tom. 2, pag. 5 legit Tungrensem civitatem, quæ satis antiqua, & nota est in Belgio nostro. At ignotum Tungrensibus Nathanaëlis corpus, nec ulla in antiquo eorum Kalendario de Nathanaële memoria. Et vero non magis constitisse Equilino, ubi quiesceret corpus Nathanaëlis, quam id norint Tungrenses, omnino mihi persuadeo. Etenim si notum fuisset Equilini tempore, ubi corpus viri sanctissimi servaretur, quis credat tam negligentes futuros fuisse tanti thesauri possessores, ut nec festum illius curassent celebrandum, nec orbi manifestassent corpus viri sanctissimi apud se esse depositum. At, inquies, qua ergo ratione ad id scribendum induci potuit Equilinus? Id ego quidem non magis me assequi profiteor, quam cur multa alia plane fabulosa Operi suo inseruerit, nisi quod subdat: Hæc frater Vincentius, Bellovacensis, opinor: apud quem tamen hæc diu frustra quæsivi. Suspicari tamen quis posset, Nathanaëlem cum sancto quopiam alio confusum fuisse ab Equilino; prout factum videbimus in hisce, quæ subnecto, quæque ipse rejicit Equilinus.

[34] Inventum fuit seculo VI corpus S. Ursini, seu Ursicini, [Carolus Saussayus,] primi Bituricensium episcopi per revelationem ipsius sancti, ut scribit S. Gregorius Turonensis lib. de Gloria confessorum cap. 80. Hunc eumdem esse cum Nathanaële finxerunt scriptores quidam, ex quibus id defluxit in martyrologia quædam Usuardi a posterioribus aucta, quemadmodum invenies in Usuardi nostri auctariis ad diem IX Novembris, in quibus ea opinio bis repetitur. Eadem placuit Carolo Saussaio in Martyrologio Gallicano pag. 846. Refutavit olim hanc opinionem memoratus supra monachus anonymus loco citato. Tillemontius, qui tom. 4 Monumentorum pag. 477, & rursum pag. 726 agit de S. Ursino, ne referre quidem eam voluit, nedum refutare. Novissimi item Galliæ Christianæ editores tom. 2, col. 4, ubi de S. Ursino disputant, commentum hoc contemnere maluerunt quam confutare. Etenim vel solo S. Gregorii Turonensis silentio satis refellitur fabella: unde enim didicerunt posteriores illi scriptores Ursinum esse Nathanaëlem a Christo laudatum, qui ne Ursinum quidem ipsum novissent, nisi corpus suum hic revelasset? Quippe laudatus Turonensis asserit omnem ejus memoriam fuisse sublatam usque ad tempus corporis per revelationem inventi. Cum itaque non revelaverit se Nathanaëlem fuisse: sed Ursinum primum Bituricensium episcopum, commentitiis fabellis adnumeranda venit memorata opinio.

[35] [& Hispani quidam fabulatores.] In Hispaniam etiam pertrahere Nathanaëlem voluerunt fabulatores quidam, dum supposititio Flavii Lucii Dextri Chronico ad annum 105 hæc inseruerunt: Nathanaël, unus de 70 Domini discipulis, requiescit in urbe Treuga, prope Legionem Septimam-Geminam. Aliis dicitur ad Trigundum oppidum prope Brigantium in Gallæcia jacere, nunc vero turrestrium ignobile. Addit, Bivarius in Commentario: Haud dubium quin in Hispaniarum provinciis prædicationi instanter incubuerit. Nec minus confidenter Joannes Tamayus Salazarius in Martyrologio Hispano ad diem XXX Novembris eum Treguæ in Hispania annuntiat: verum cum addit in Actis, quæ ex Dextro, atque Equilino conflata recitat, memoriam ejus prorsus obliteratam esse aut Suevorum, seu Alonorum * irruptione, seu Saracenorum excidio, omnem, siquam alias mereretur, fidem sibi abrogat. Etenim, si corpus ejus, ut præmittit, in Hispania olim honorifice sepultum, & per plura secula veneratum quievit, quomodo viri tanti memoria adeo excidit, ut diem festum Apostoli sui numquam deinde celebrarint Hispani? Plura non addo: nam injurius sim Hispanorum in Sanctos pietati, si illos ipsos Tamayo, aliisque fidem habuisse existimem, quod cultum Apostoli scilicet sui numquam curarint restituendum.

[Annotata]

* Alanorum

§ IV. Probatur S. Nathanaëlem non alium esse a S. Bartholomæo Apostolo.

[Ostenditur Nathanaëlem non fuisse alium,] Quoniam sufficienter, ut confidimus, probatum a nobis est, S. Nathanaëlem apostolum fuisse ex duodecim unum, minoris erit laboris quis potissimum ex duodecim fuerit demonstrare. Ac primo quidem de Petro, Andrea, Jacobo Zebedæi, Joanne Philippo, Thoma, quos Joannes eodem loco cum Nathanaële commemorat, nullum potest cuiquam suboriri dubium. Matthæum vocatio satis ostendit a Nathanaële diversum. De Juda autem Jacobi, sive Thaddæo, Simone Chananæo seu Zelote, ac Jacobo Alphæi, aliquod quidem possit oriri dubium, sed facile eximendum. Primo enim prænomina his sunt apud Judæos vulgaria Jacobus, Judas, Simon. Duplex igitur fuisset Nathanaëli prænomen, quod certe minus est usitatum. Deinde, inter postremos ubique ponuntur illi tres in omnibus apostolorum catalogis, cum Nathanaë cum Philippo inter primos ad apostolicam dignitatem a Domino fuerit vocatus. Judas præterea a Joanne Euangelista nominatur cap. 14 ℣. 22; nec ratio est, cur suspicemur quod Euangelista eumdem modo Nathanaëlem, modo Judam, nominare voluerit. Jacobum Alphæi publicanum fuisse, ac Matthæi Apostoli fratrem, multis probavit Henschenius tom. 1 Maii, pag. 19, quod minime convenit Nathanaëli nostro. Neque ullum suspicatum fuisse putem de Jacobo Alphæi, aut Juda, Nathanaëlem fuisse.

[37] De Simone vero id Græci senserunt, suoque inseruerunt Menologio, [ex numero apostolorum,] cum aliis, quos § præcedenti dedimus: hac, ut putamus conjectura permoti, quod ex eadem cum Nathanaële Cana Galilææ fuisse videatur. Verumenimvero conjectura hæc est levissima, neque ipsorum, quod non admodum antiqui sint, auctoritas tanta in designando Simone, quanta est cum dicunt Nathanaëlem fuisse Apostolum; nam in hoc Patres suos Chrysostomum, Cyrillum, Epiphanium, aliosque a nobis § 2 citatos, duces habent; in illo mere divinare videntur. Fateor tamen non tam convincentia esse argumenta, quæ Simonem evincant a Nathanaële distinctum, quam ea sint, quæ id demonstrent de aliis apostolis. Verum sufficere debent jam data; nempe prænomen Simonis, quod sine probabili ratione dici non debet Nathanaëli fuisse; & ordo in recensendis apostolis ab Euangelistis servatus; cum neutiquam fiat verisimile, Nathanaëlem virum Christi Domini testimonio laudatissimum, & inter primos ad Christum sequendum vocatum, ab iis semper inter postremos fuisse recensendum. Majorem hæc lucem accipient ex sequentibus.

[38] Unus ergo superest Bartholomæus, quem & Scriptura, [quam S. Bartholomæum, Syrorum, Chaldæorum, Armenorum, Latinorum,] & ratio, & major auctoritas, Nathanaëlem fuisse clamant. Ab auctoritate ducam exordium. Chaldæi, Armeni, & Syri multi a seculo Christi nono Nathanaëlem eumdem esse cum Bartholomæo scripserunt. Et vero quis non videat, multa illos scire potuisse de Bartholomæo apostolo suo, quæ Latinos latuerunt, & Græcos? Horum itaque auctoritas in hac controversia Græcorum auctoritati longe præponderat. Rupertus, Latinique ipsum secuti, qui Nathanaëlem dixerunt Apostolum, omnes in Bartholomæum consentiunt. At mihi hic non lubet longum doctorum catalogum texere. Siquis scire desideret quibusnam hæc placuerit sententia, consulat laudatas ante dissertationes Joannis Roberti, & Bartholomæi Gavanti: adhæc Joannem Stephanum Menochium nostrum in Historia Italice scripta part. 3, cap. 55, pag. 91 & 92.

[39] Unum e Græcis addo Nicetam Paphlagonem, qui in Oratione de S. Bartholomæo infra Latine danda mentem suam non obscure insinuat. [ac Nicetæ Paphlagonis Græci auctoritate.] Quippe num. 3 ea de juventute, virtutibus, & doctrina Bartholomæi memorat, quæ de Nathanaële Scriptura sacra Joan. 1 insinuat, quæque SS. patres Augustinus præsertim & Chrysostomus de Nathanaële tradunt: tum intento quasi digito in vocationem Nathanaëlis Joan. 1, ubi Christus de eo dicit: Ecce vere Israëlita; Bartholomæi vocationem his verbis describit: Tunc etiam, tunc, inquam, & verum hunc Israëlitam vocavit Bartholomæum. Deinde num. 9, Bartholomæi mortem referens, clarissime alludit ad promissionem Nathanaëli a Christo factam Joan. 1: Videbitis cælum apertum, & angelos Dei ascendentes & descendentes. Hisce enim utitur verbis: Hinc quidem angeli e cælo super eum descendentes & ascendentes, augustissimum ei parabant ascensum; superne vero apertum ei erat cælum. Quibus sententiam suam de Bartholomæo satis declarare videtur, præsertim cum in Simonis, aliorumque apostolorum vocatione ac morte enarranda hasce ad gesta Nathanaëlis allusiones non habeat Nicetas, ut dubitare vix possimus quin studiose id fecerit, ut significaret eumdem sibi esse Bartholomæum & Nathanaëlem. Hactenus auctoritas: nunc eadem sententia rationibus e Scriptura petitis est confirmanda.

[40] [Idem ostenditur rationibus,] Ratio prima, quam ex Scriptura hausit Rupertus, sic traditur a sæpe citato Roberto num. 26: Matthæus cap. 10, Marcus cap. 3, Lucas cap. 6, dum diligenter duodecim Apostolorum catalogum texunt, & eos fere studiose conjungunt, qui simul vocati, ut Petrum cum Andrea, Jacobum cum Joanne: semper ibidem cum Philippo jungunt Bartholomæum. Cur hoc, nisi quia hoc etiam par simul vocati? Nec tamen simul, nisi Bartholomæus est Nathanaël. Huic rationi occurrit Eminentissimus Toletus, annotatione LXXXI in Joan. Quod dicunt, inquit, post Philippum in numero Apostolorum describi Bartholomæum, ex quo ipsum esse Nathanaëlem colligunt, nihil probat; nam. Act. 1 dissociantur. At patet inspicienti, & notavit Tostatus in Matth. cap. 10 ℣. 3, ordinem vocationis a Luca in Actibus Apostolorum esse neglectum: nam & Petrum ab Andrea disjungit, & Joannem a Jacobo, & Thomam conjungit cum Philippo; ita ut videatur eos hic primo recensere voluisse Lucas, qui majori cum Domino familiaritate fuerant conjuncti. Primus etenim hoc etiam ordine, & Princeps Petrus. Secundus Joannes Discipulus quem diligebat Jesus. Tertius Jacobus in monte Thabor, in horto Gethzemani, aliisque occasionibus familiariter cum Petro, & Joanne ad arcana Domini admissus. Ex his de reliquis non inepta fieri potest conjectura. Nam qui sequuntur Andreas, Philippus, Thomas præ ceteris a Joanne cum Jesu commemorantur. At vero in Euangeliis ordo vocationis ubique videtur servatus, ut observat Tostatus loco citato, in eo saltem quod simul commemorantur, qui simul a Domino fuerant vocati. Hac itaque objectione non infringitur vis argumenti.

[41] [ex sacra Scriptura] Altera ratio itidem Ruperti, a Roberto commemoratur ibidem his verbis: Nisi hæc duo nomina ejusdem hominis sunt, nusquam reperias Bartholomæi vocationem. Fatetur hoc argumentum non omnino concludere. Vim majorem accipit ex eo, quod omnium, qui Bartholomæum præcedunt in catalogis Apostolorum ab Euangelistis datis, uti & Matthæi, qui sequitur, vocatio legatur descripta, quamvis quinque postremorum vocatio, addito saltem nomine, scripta non habeatur, ut diximus. Alia adfertur ratio, quod Joannes Bartholomæum numquam nominet; reliqui autem Euangelistæ taceant Nathanaëlem. Hæc fateor, rem non probat; sed, concurrentibus aliis argumentis, magis facit verisimilem, & destruit rationem, quæ pro contraria opinione ex diverso nomine posset objici.

[42] Argumentum præterea efficacissimum, si supponas Apostolum fuisse Nathanaëlem, quod jam probavimus, desumitur ex nominibus Nathanaël, & Bartholomæus. [desumptis.] Quippe Nathanaël propium nomen, sive prænomen est; Bartholomæus cognomen. Primum probatur a Gavanto ex Num. cap. 1, 2, 7, 10; & 1 Paral. 2, 15, 24, 26; 2 Paral. 17, 35, 1 Esd. cap. 10, quibus locis nomen Nathanaë reperitur ut proprium. Quod interpretatum, inquit, significat donum Dei. Secundum probatur ab eodem; Qui Bartholomai est idem ac filius Tholmai, vel Tholomai. Certum est autem Tholmai esse viri nomen Num. 13, Jos. 15, Judic. 1, 1 Paral. 3: item Tholomai 2 Reg. 13, & fortasse, inquit, pater Nathanaëlis vocabatur Tholmai, vel Tholomai. Ostende, quisquis nobis adversaris, vel unum in sacris literis, cujus prænomen Bartholomæus. At Respondet huic argumento laudatus Toletus loco citato: Dicunt, inquit, rursus Bartholomæum nomen esse commune, quod si aliquid probaret, nec Barnabas, nec Barsabas essent nomina propria. Per nomen commune videtur Toletus intelligere cognomen; nam alioqui ad argumentum non responderet. Assentior itaque viro doctissimo, qui argumentum nostrum adeo hic non destruit, ut confirmet magis. Admittere enim videtur argumentum concludere, si Barnabas, Barsabas, & similia sint nomina communia, sive cognomina. Atqui id ita esse, manifestum est ex Scripturis. Audi Gavantum citatum: Similia, inquit, cognomina habes inter Apostolicos viros. Bariona seu Barionna, filius Joannis. Simon Joannis diligis me? Joan. 21. Barnabas, qui vocabatur Joseph Act. 4, cognominabatur Barnabas, ait Lucas. Barsabas, qui & Joseph Act. 1. Bartimæus, filius Timæi, Mar. 10. Quid apertius? Elymas etiam magus cognominabatur Bariesu, Act. 13. Ergo pari modo Bartholomæus cognomen erat. Audi textum totum de Barnaba Act. 4 ℣. 36. Joseph autem, qui cognominatus est Barnabas ab Apostolis, quod est interpretatum Filius consolationis. De Barsaba Act. 1. Joseph, qui vocabatur Barsabas. Patet itaque clarissime utriusque nomen fuisse Joseph, nomina autem Barnabas, & Barsabas addititia esse ad nomen primum, quod & de reliquis a Gavanto citatis est manifestum. Nullum itaque potest esse dubium, quin & nomen Bartholomæus primo nomini fuerit adjectum. Atqui tamen nomina illa addititia Barnabas, & Barsabas ita invaluerant, ut primum fere fuerit obliteratum: non est igitur, cur miremur apostolum hunc a tribus Euangelistis Bartholomæum esse nominatum. Neque itidem mirum videri debet, a Joanne Nathanaëlem vocari, qui apostolorum neminem solo cognomine appellavit.

[43] Ne quid omnino, quod adversarii pro se afferunt, [Solvuntur objectiones] neglexisse videar; reliqua apponam, quæ habet laudatus Toletus: nam hic unus omnia fere contra nostram sententiam militantia argumenta collegit, nostraque conatus est dissolvere. Probavimus § 1 Nathanaëlem fuisse Apostolum ex apparitione Christi ad mare Tiberiadis Joan. 21. Quasi, inquit Toletus, non apparuerit etiam aliis discipulis, qui Apostoli non erant. Sic est, apparuit & aliis discipulis. Sed aliis discipulis non apparuit tam familiariter, aliis discipulis prandium non apparavit, coram aliis discipulis res ad Ecclesiæ regimen spectantes non ordinavit; ut probavimus, & factum esse in hac apparitione ostendimus. Prosequitur Toletus: Non habent robur rationes hæ, ad rem tam gravem, & contra communem sententiam confirmandam. At nostram sententiam apud eruditos longe esse communiorem, abunde patet ex dictis. omnibus; & confirmat Florentinius in Indiculo Apostolorum ante Martyrologium exercit. 4 de Simone Chananæo pag. 166, ubi recensitis variis de Nathanaële opinionibus hæc subdit: Plurimi tamen in Bartholomæum concordant: eum scilicet fuisse Nathanaëlem.

[44] [Cardinalis] Audiamus modo Eminentissimi contra nos argumenta. Plus, ait, roboris contra illorum sententiam habet, quod in novo Testamento quater ponitur apostolorum catalogus. Matth. 10. Marc. 3. Luc. 6. Act. 1, & nullibi mentio Nathanaëlis facta est, quod si fuisset binomius, explicassent Euangelistæ, sicut & fecerunt in Thoma, & Matthæo: maxime maximeJoannes, qui ultimus, & ejus historiam narravit. Nonne sagittæ parvulorum sunt, quibus hic contra nos pugnat vir eruditissimus? In nullis apostolorum catalogis Nathanaël ponitur: igitur non est apostolus. Quid ergo? Ut Barjonam, Didymum, Lebbæum prætermittam, ignota in catalogis apostolorum nomina, ita telum hoc retorqueo. Nullis in apostolorum catalogis Levi commemoratur: ergo Levi non est apostolus, ut putarunt pauci, ab omnibus aliis refutati. Respondebis, aliunde probari, Levi eumdem esse cum Matthæo. Idem & nos respondemus, qui sufficienter probavimus. Nathanaëlem eumdem esse cum Bartholomæo. Quod si, inquit, fuisset binomius, explicassent Euangelistæ, sicut & fecerunt in Thoma, & Matthæo: maxime Joannes &c. De Matthæo id nullibi explicatum invenio: nam in apostolorum catalogis, & in vocatione Matth. 9, constanter Matthæus vocatur: in vocatione vero & convivio Luc. 5 Levi; in vocatione Mar. 2 Levi Alphæi nominatur: nusquam Mattahæi simul & Levi nomine commemoratur, aut binomius fuisse dicitur. Quod de Thoma dicitur verum est; at a Joanne in omnibus neutiquam observatum. Nam in Juda, qui Matth. 10 & Marc. 3 Thaddæus, Luc. 6 Judas Jacobi dicitur, id prætermittit Joannes cap. 14 ℣. 20, ubi eum sic memorat. Dicit ei Judas, inquit, non ille Jscariotes. Cur igitur in Juda prætermittere licuit Joanni, non licuit in Nathanaële? Licuit utique in utroque. Neque enim omnia ubique dicenda, aut explicanda sunt. Addi potest, nullibi a Joanne explicatum, sibi, fratrique suo Jacobo Boanerges a Christo nomen fuisse impositum.

[45] [Toleti.] Redeamus ad Toletum, qui disputationem suam ita concludit: Quod autem ad Apostolatum vocatus non fuerit, Dei judicio relinquamus. Recte, nisi probaretur vocatum fuisse. Nulla enim ratio plena hujus rei dari potest. Viden', ut non nitatur ratione S. Augustini, a doctrina Nathnaëlis desumpta? Illam jam Superius ab eo refutatam ostendimus. Deinde sic pergit: Satis magnum beneficium accepit, quod de numero eorum fuerit, qui Christum confessi sunt, & æternum meruit suæ confessionis accipere præmium, nomenque ejus in Ecclesia factum est gloriosum, & illustre. Unde nomen ejus gloriosum in Ecclesia, & illustre; si Apostolus non fuerit: cum omnibus sacris fastis exulet, omni cultu sit destitutus? Habes argumenta doctissimi Toleti, quæ quam infirma sint nemo non videat. Ex quo non parum firmatur sententia nostra, quæ a viro etiam eruditissimo non aliis potuit rationibus oppugnari.

[46] Non possum non mirari in hac controversia crisim Bailleti. [ailletus efutatur.] Quippe ad diem XXIV Augusti in S. Bartholomæo num. 1 sic scribit. Illa opinio, quæ statuit Nathanaëlem eumdem cum Bartholomæo, non aliud habet fundamentum, quam debilem quamdam conjecturam. Antea ad diem XXII Aprilis in S. Nathanaële ita definiverat: Ipsorum (qui Nathanaëlem dicunt Bartholomæum) rationes speciosæ procul dubio sunt: sed vellemus convincentes contra auctoritatem S. Augustini, & S. Gregorii magni; aut potius contra silentium Scripturæ. Non quæro quam apte hæc inter se cohæreant: Quelque foible conjecture, ut ait, Raisons spécieuses. Illud peto, cur silentium Scripturæ nobis objiciat, qui rationes pro hac sententia allatas, quas procul dubio speciosas fatetur, ex S. Scriptura depromptas esse non ignorat; quamvis argumenta quædam ab auctoritate Patrum & Martyrologorum sint adjecta. De Nathanaële XXII Aprilis ita concludit. Nomen ipsius in Latinorum martyrologiis non invenitur. Nonne hic haud inepte quis ex Bailleto quærat, cur eum sanctum vocet, interque sanctos commemoret? Nam rationes, quibus sanctitas ejus probatur, speciosæ quidem sunt; at convincentes volumus contra Martyrologorum omnium, totiusque Ecclesiæ silentium. Neque enim Græci possunt Bailleto, qui cum Simone Chananæo, contra ipsius sententiam, eumdem faciunt Nathanaëlem. Neque rationes, quibus sanctitatem Nathanaëlis probaret Bailletus, adeo convincentes sunt, ut, si cui malignari lubeat, non facile eas destruere possit. Dici enim poterit, initia quidem ejus in Scriptura commemorari laudabilia, at finem sileri. Atqui, ut recte S. Hieronymus in Epist. ad Furiam, quæ habetur tom. 4 edition. ultimæ Parifien. col. 556: Non quæruntur in Christianis initia, sed finis. Paulus male cœpit: sed bene finivit. Judæ laudantur exordia, sed finis proditione damnatur. En, si Bailleti crisim sequamur, non modo apostolatum, sed & sanctitatem Nathanaëlis in dubium vocatam. Qua igitur auctoritate Bailletus sanctum vocat Nathanaëlem, contra silentium, ut putat, Ecclesiæ? Ipse viderit. Nos duce Scriptura sacra, viam monstrantibus Patribus, comitante doctorum agmine bene longo, non modo sanctum dicimus; sed & apostolum & Bartholomæum esse existimamus.

§ V. Sancti Patria & vitæ conditio ante vocationem.

[Patria Apostoli Cana Galilææ,] Quæ duobus sequentibus paragraphis disputabimus, pleraque sub nomine Nathanaëlis de sancto Apostolo nostro relata leguntur; siquis igitur non assentiatur sententiæ nostræ in præcedentibus probatæ, hæc deNathanaële dicta accipiat. Patriam Apostoli manifeste nobis declarat Joannes cap. 21 ℣. 2 his verbis: Nathanaël, qui erat a Cana Galilææ. Adrichomius in Theatro Terræ sanctæ in tribu Zabulon pag. 138 hanc ita describit: Cana, alias Chana, Galilææ civitas est, quæ ob id in Euangelica historia Cana Galilææ, ac teste Hieronymo, Cana minor vocitatur, ad distinctionem Canæ majoris, quæ est in tribu Aser. Sita est a Ptolomaide versus Eurum quarto milliario, ab urbe Sephori versus Corum, tertio; & a villa Rama versus Septentrionem, secundo. Ab Aquilone autem montem habet altum, & rotundum, in cujus declivo a latere ædificata est. Porro contra Austrum, amplum, fertilem, & amœnum campum habet, qui vallis Carmelon appellatur. Ex hac civitate fuerunt D. Simon Apostolus, & Nathanaël verus Israëlita Salvatoris testimonio comprobatus. Hic Dominus noster in nuptiis … initium fecit miraculorum, aquam convertens in vinum.. Adhuc Hieronymi ætate Cana hæc oppidum erat. Hactenus Adrichomius.

[48] [quæ duplex, utra ex his non constat;] Quaresmius in Elucidatione Terræ sanctæ tom. 2, lib. 7, cap. 6, non consentit in omnibus Adrichomio: nam Apud Nazarethas, inquit, & alios proximos habitatores, duplicis Canæ Galilææ fit mentio; (excepta illa majori) alterius, quæ Cana Galilææ simpliciter, alterius, quæ Sepher Cana dicitur. Cana Galilææ describitur in occidentali plaga Nazareth parum ad Aquilonem vergendo, in colle supra pulchram, & spatiosam planitiem Zabulon; dissita a Sephori ad sex, a Nazareth decem circiter milliaribus: villula est exigua pauculas continens domos, nullam ecclesiam, nec signa ecclesiæ, ut cum aliis observavi: ibi non sunt vineæ, nec multæ arbores, sed paucæ oleæ. Sepher Cana distat a Nazareth quatuor milliaribus: in ejus Aquilonari plaga inclinando ad Orientem est in monte sita; circa spatiosam habet planitiem, ubi multæ arbores: continet multas domos; ibique ecclesias esse accepi … Forte tempore Christi civitatula erat, postea in vicum redacta. Deinde inquirit utra sit Cana Galilææ, in qua Dominus nuptiis interfuerit, vinumque ex aqua fecerit. Neque rem definit: quamvis in Sepher Canam sit propensior, quia minus hæc a Nazareth est remota. Illud tamen Canæ, quæ simpliciter Galilææ dicitur, favere videtur, quod eodem plane nomine in Euangelio memoretur. Quidquid sit, hoc certum videtur, Canam Nathanaëlis patriam, illam esse, in qua Dominus aquam in vinum mutavit. Hæc de Apostoli patria dicta sufficiant.

[49] [parentes ignoti: aliqui regia stirpe natum tradunt,] S. Bartholomæi parentes ignoti sunt in sacris Literis, neque apud auctores fide dignos commemorantur. Sunt tamen aliqui; qui Bartholomæum nobili, aut regia etiam stirpe oriundum scribunt. Apud Cotelerium Operum SS. Patrum tom. 1, pag. 272 editionis anni 1698 in notis ad lib. 2, cap. 63 Constitutionum Apostolicarum hæc verba proferuntur ex supposititia epistola de morte S. Hieronymi. Duodecim fatemur Christum Apostolos elegisse: quorum omnium solus Bartholomæus carnis origine fuit nobilis. Petrus de Natalibus Equilinus episcopus in Catalogo sanctorum lib. 7 cap. 103 hæc habet: Bartholomæus Apostolus natione Syrus, & nepos fuit regis Syrorum ex patre, solusque ex omnibus apostolis secundum carnem nobilitate decoratus, unde & propter ipsum solum in cœna Domini facta est contentio inter discipulos, quis eorum videretur esse major. Cum enim Christus apostolis dixisset: quod unus ex eis ipsum traditurus esset: apostoli suspicati sunt: quod proditor ille hoc facere vellet, quatenus regnum Israël, quem (lege quod) sperabant carnaliter Christum obtenturum, sibi usurpare cuperet. Et cum nullus inter eos esset, qui ad talem dignitatem aspirare putaretur, nisi Bartholomæus propter nobilitatem regiam; ideo habuerunt eum de tali proditione suspectum, & quæstionem de majoritate fecerunt. Hæc Damascenus, inquit, sed locum non indicat; neque operæ pretium esse putavi omnia Damasceni opera perlegere, ut scirem, an hæc revera scripserit. Quæsivi tamen in S. Damasceni scriptis, neque quid simile inveni. Suspicor itaque ex suppositis Damasceno desumpta esse. Subdit Equilinus: Unde in quibusdam ecclesiis Euangelium in hoc festo de dicta contentione inter discipulos facta legitur. Hæc quam inepta sint, & ab omni veri specie aliena, nemo non perspiciat. Ineptiora etiam, quæ ibidem sequuntur. Legitur autem in quadam historia, licet apocrypha; quod dum pervenisset ad Bartholomæum, regis Syriæ filio carentis nepotem, adhuc juvenem, de doctrina & miraculis Christi, apud Judæam prædicantis, misit ad eum nuncium, quod libenter ejus discipulum se faceret; si Jesus gratiam unam illi concederet. Audierat enim quod discipuli ejus pauperes in abjecto habitu incedebant. Si ergo propter honorem regiæ dignitatis sibi concederet, ut purpura indutus uteretur, ipsum perpetuo sequeretur. Cui Christus optata libere concessit: dixit tamen nuncio ut ex parte sua diceret Bartholomæo; quod qui materialem chlamydem deponere recusaret, adhuc pro ejus amore naturalem vestem; hoc est corporis cutem dimitteret. Et sic Christus Bartholomæum in Apostolum suum recepit: & ille semper purpuræ usum retinuit. Ineptias has ad longum describere volui, ut hinc manifestum fiat lectori, quam male sibi cohæreat tota illa de Bartholomæi regia stirpe fabella. Ineptus sim, si operose hæc refutare velim. Lubet tamen pauca delibare.

[50] In primis inepte Christi tempore Rex Syrorum fingitur Bartholomæi avus, [quod cum aliis fabulis,] cum Syria dudum in Romanorum provinciam fuerat redacta. Deinde, quomodo Apostoli suspicari potuerunt, quod Bartholomæus Dominum tradere vellet, ut sibi regnum Israëlis occuparet contra Romanorum potentiam, qui viribus ad id omnibus erat destitutus? Vel insanos fingas apostolos oportet, qui id suspicentur, vel mente captum ipsi putaverint Bartholomæum, qui id moliretur. Adde alias omnino fuisse rationes hujus contentionis, quæ plus vice simplici fuit inter Apostolos, a Patribus esse assignatas, quas, quia huc non pertinent, vide apud interpretes. Tertium, quod observo, fatetur desumptum ex historia apocrypha, nec tamen censura notat necessaria: Bartholomæum, inquam, ea conditione ad apostolatum admissum, ut purpuratus semper incederet; & purpuræ usum perpetuo ab Apostolo retentum. Quis Euangelia legit, qui non facile perspiciat, quam hæc Christi, & apostolorum paupertati, & humilitati sint contraria, quam a moribus eorumdum absona; ne dicam in S. Bartholomæum injuriosa? Hujus itaque fabellæ inventores conficta illa nobilitate adeo non honorant S. Bartholomæum, ut eum potius dedecorent, dum ut superbum nobis depingunt, & ambitiosum. Sed quænam hujus fabellæ fuerit occasio, videamus.

[51] Eruditi non aliam assignare solent causam, quam falsam nominis Bartholomæi interpretationem, [ex falsa nominis interpretatione ortum, refutatur:] & recte. Audiamus Eminentissimum Baronium in notis ad Martyrologium Romanum, ubi ad diem XXV Augusti docte hanc fabulam proponit, & refellit. De Bartholomæo, inquit, apud nonnullos ea invaluit opinio, ut fuerit Syrus genere, atque a rege Ptolomæo originem duxerit, dictusque Bartholomæus, quasi filius Ptolomæi. Sed perperam quidem: nam Ptolomæi in Ægypto, non in Syria regnarunt: præterea apostolos omnes Galilæos fuisse, docet divina Scriptura, quæ ait Act. Apost. cap. 1. Viri Galilæi, &c. & cap. 2: Ecce omnes, qui loquuntur Galilæi sunt, &c. Ceterum si Bartholomæum hic genere Syrum dixerimus, quod Galilæa est in Palæstina, & Palæstina in Syria; eadem quoque ratione ceteros etiam apostolos Syros esse, dicere debemus… Ad hæc addimus etiam, Bartholomæum non a Ptolomæo esse dictum; sed sicut Judæus erat genere, ab Hebraicis vocibus sic appellatus, Bar Tholmai, Filius Tholmai. Est Tholmai nomen proprium Hebraicum, & in divinis Scripturis repetitum, (Vide locos assignatos § 4; nam apud Baronium numeri perturbati sunt.) Quod autem pro Bartholmai dicamus Bartholomæum, mirum videri non debet, cum & in ceteris Hebraicis vocibus id ipsum contingat, ut eadem Latine, vel Græce reddita, non eodem modo pronuncientur.

[52] [nomen Bartholomæi Syriacum,] Libenter assentior viro doctissimo. Unum tamen observo ex S. Hieronymo, quia facit ad nomen Sancti, de quo agimus, exponendum. Lib. de Nominibus Hebraicis, de Matthæo sub littera B, ita scribit laudatus Pater: Bartholomæus, Filius suspendentis aquas, vel filius suspendentis me. Syrum est nomen, non Hebræum. Et paulo inferius in Bariona: Bar quippe lingua Syra filius. Et si placuerit advertere locis citatis; invenies Tholmai nomen esse incolarum terræ priorum, non Hebræorum. Verum ex hac observatione, non minuitur vis argumenti; nam eo tempore lingua Syriaca erat Judæis usitata, & multi Syriaca habebant nomina, ut in S. Hieronymo libro citato videri potest. Satis itaque refutata est fictitia S. Apostoli nobilitas, quæ Patribus Augustino, Chrysostomo, aliisque antiquis ignota, tantisque fabulis adornata penitus eliminanda est.

[53] [Piscatorem fuisse Bartholomæum] Unum Baronii argumentum, quia ad aliam ducit disputationem superius prætermissum, hic adnecto. Theodoretus, inquit, in præfat. de Euang. verit. cum agit de lib. de legibus, Bartholomæum, sicut ceteros, nullum excipiens fuisse piscatorem affirmat, idque etiam Metaphrastes testatur: (in oratione Josephi cujusdam inferius danda) quod verius mihi probatur: nam secundum Paul. 1 ad Corinth. cap. 1. Ignobilia mundi, & contemptibilia elegit Deus. Hæc Apostoli sententia, nobilem non fuisse Bartholomæum probat, non probat piscatorem fuisse. Favet quidem huic opinioni, quod Nathanaël, nobis Bartholomæus, Joan. 21 cum Petro aliisque piscatus fuerit; sed facile responderi potest, id ex amicitia, & mutua familiaritate factum, consentiente S. Chrysostomo Hom. 87 in Joannem: Alii, inquit, discipuli sequebantur, quod una de reliquo conjuncti essent, & simul vellent piscantes videre, atque hoc otio placide frui. Hæc igitur infirmiora sunt argumenta, quam ut piscatorem fuisse Bartholomæum evincant.

[54] [non probant satis, qui id asserunt.] Piscatorem autem non fuisse colligi videtur ex patria Cana Galilææ, quæ remotior a mari erat, & fluviis saltem insignioribus; ita ut vel nulli videantur ibidem fuisse piscatores, vel certe pauci admodum, qui in lacubus forte quibusdam piscarentur. Ne tamen Theodoreti auctoritas quemquam moveat, ipsa Theodoreti verba adducamus. Loco a Baronio citato sic habet: Magnum … me operæ pretium facturum existimavi, si celeberrimis apud Græcos legumlatoribus, Christianæ religionis duces conferrem, nostros inquam piscatores, nostrum sutorem, nostrum publicanum. Per sutorem, haud dubie Paulum intelligit; per publicanum, Matthæum. An, quia reliquos Christianorum duces piscatores vocat, omnes omnino apostolos, exceptis jam dictis, piscatores fuisse contendit? Non facile crediderim. Nam in ipsa disputatione, cujus hæc est præfatio, sive lib. 9, qui est de legibus, tom. 2, pag. 623 editionis Coloniensis, plures publicanos facit. At legum, inquit, quas nostri piscatores, nostri publicani, quasque sutor tentoriorum tulerunt. Et post pauca: Piscatorum tamen, nostrique sutoris abolere leges non potuit. Quin in Psalmum 67 ℣. 7 ita habet: Talis fuit Matthæus, talis Jacobus Alphæi, talis Zacchæus, qui a peccati vinculis liberati. Cur, obsecro, Jacobum Alphæi cum publicanis illis a peccati vinculis liberatum dicit, nisi quia & ipsum publicanum putavit, secutus S. Chrysostomum in cap. 10 Matth. ℣. 5? Perspicuum hinc esse puto, Theodoretum non voluisse hic docere, apostolos omnes fuisse piscatores; nam modo plures publicanos facit, modo publicanos omittit. Verum, quia notum erat, varios ex apostolis piscatores fuisse, idcirco eo præcipue nomine fuisse usum; reliquorum artificia, utpote ignota, tacere debuisse. Hæc de Theodoreto. Quod apud Metaphrastem habetur ex laudatione Josephi, exigui etiam est momenti. Verba, lector, accipe: Videamus … quemadmodum ex piscium piscatore hominum piscator factus sit. Alludit auctor ad verba Christi ad Apostolos dicta Matth. 4 ℣ 19: Venite post me, & faciam vos fieri piscatores hominum. Hinc forte, quia hominum piscator constitutus a Christo fuerat Bartholomæus, verisimile putaverit Josephus ille, piscium piscatorem antea fuisse, illudque ut probabile enuntiaverit; non etiam existimo, notum fuisse Josepho illi, quod antiquioribus patribus fuit incognitum, ut postea probabimus. Non itaque opinor piscatorem fuisse S. Bartholomæum.

[55] Cotelerius num. 49 laudatus pag. 272 profert Indiculum Apostolorum, [An agri cultor?] sumptum, ut testatur, ex antiquis Mss. Christianissimi regis num. 1789, 1026; in quo de S. Bartholomæo hæc habentur, ex Græco translata: Bartholomæus, de patre Sosthene, matre vero Urinia, cultor pascui, seu olerum sator. In Constitutionibus etiam apostolicis apud eumdem ibidem dicitur de apostolis: Alii agricolæ. Addi potest ad qualemcumque horum confirmationem Epistola scripta a Damiano episcopo Ticinensi, ut probat Labbeus Tom. 6 Conciliorum col. 577, sub nomine Mansueti archiepiscopi Mediolanensis, seu synodi Mediolanensis anni 679 ad Constantinum Pogonatum imperatorem, quæ, teste ibidem Paulo diacono, non mediocre suffragium tulit in synodo VI œcumenica, in qua hæc leguntur apud Labbeum citatum col. 603: Nam si relegas (regulas fidei) insignissime imperator, non cum dialecticis, non cum rhetoricis, non cum grammaticis, sed cum ruricolis, & piscatoribus Dominus posuit rationem, & his tradidit sui secreta consilii, quos & principes ordinavit, quibus ligandi solvendique tribuit potestatem. Hic satis aperte insinuatur, apostolorum aliquos fuisse agricolas, nec video, cui ex apostolis id melius conveniret, quam Bartholomæo; Cana enim oppidulum, quod, ut ex ejus descriptione superius vidimus, amplum, fertilem, & amœnum campum habet, haud dubie multos ex incolis habuit agricolas; multos, qui vel hortos colerent, vel greges pascerent.

[56] [id incertum.] Potuit igitur Bartholomæus aut horti, aut agri paterni cultor, quietam sibi, Deoque vitam ducere. Hæc, fateor, non displicerent, si melioribus niterentur testimoniis. Verum Indiculus ille Græculi cujusdam esse videtur, & quædam habet aperte falsa. Constitutiones Apostolicæ quam fidem mereantur, norunt eruditi. Quod autem in epistola illa synodali dicitur, videtur ex his Constitutionibus desumptum, nec tam antiquus est istius epistolæ auctor, ut assensum nostrum hac in re extorquere debeat. Siquidem obstat silentium antiquorum Patrum, & auctoritas Origenis, qui lib. 1 contra Celsum num. 62 editionis Parisiensis, post Petri, Andreæ, Joannis, Jacobi, & Matthæi commemoratam conditionem, hæc subjungit: Qua vero arte cæteri, priusquam discipuli Jesu fierent, victum sibi comparaverint, nobis incompertum est. Malim itaque cum Origine fateri, incognitum mihi esse, qua fuerit ante Apostolatum vitæ conditione, quamve artem exercuerit, ut sibi victum compararet, quam incertis hisce traditionibus præbere assensum. Hactenus de vitæ conditione; nunc qua fuerit doctrina Nathanaël Bartholomæus investigandum.

§ VI. Doctrina, vocatio, virtutes, & alia quædam.

[S. Augustinus non legis doctorem, sed peritum legis, seu doctum] Videntur aliqui S. Augustinum locis § 2 citatis ita intellexisse, ac si asseruisset, Nathanaëlem fuisse legis Doctorem. Nam Baronius ad annum Christi 31 num. 28 hanc rationem allatam dicit ab Augustino, cur non fuerit electus inter apostolos Nathanaël: Quod esset legis DOCTOR. Cornelius a Lapide in cap. 1. Joan. eamdem Augustini rationem assignat; Quod Nathanaël videatur fuisse legis DOCTOR. At ego in S. Augustino omnino hoc non invenio. Verba ejus, quia ad præsens institutum simul conducunt, referam fideliter. Tractatu 7 in Joan. col. 254. Nathanaëlem eruditum, & peritum legis vocat. Paullo inferius: Doctissimus legis dicitur. In psalmum 65, col. 480. Doctus … in lege: post pauca: Peritus erat legis. Rursus infra Doctus ille in lege. Nusquam, locis citatis, Doctorem legis fuisse affirmat, vel se existimasse doctorem fuisse insinuat. Chrysostomus Hom. 20 in Joannem, doctum itidem Nathanaëlem, & sacræ Scripturæ studiosum agnovit. Col. 116: Quia, inquit, Nathanaël peritus erat, & veritatis studiosus sectator. Eadem col. inferius. Quia hic magis quam Philippus in propheticis versatus erat. Adstipulatur Cyrillus in Joan. cap. 1 45 his verbis: Norat quippe Philippus studiosissimum illum esse (Nathanaëlem) ac valde eruditum. Nec non S. Gregorius Nyssenus in Cantica hom. 15 dicens: Quod peraccurate ex libris vaticiniorum de Domini mysterio edoctus esset.

[58] [cum aliis Patribus dixit: qui id ex Scriptura collegerunt diversimode.] Colligunt eam Apostoli doctrinam ex eo, quod Philippus dixerit Nathanaëli Joan. 1: Quem scripsit Moyses in lege, & Prophetæ, invenimus Jesum filium Joseph a Nazareth. Et responderit Nathanaël: A Nazareth potest aliquid boni esse? Verum id colligunt diversimode. Augustinus quidem putat, assensum fuisse Nathanaëlem Philippo, ex eoque doctrinam ejus, & in lege peritiam consequi existimat. Rectius meo judicio Chrysostomus eamdem ex ejus dubitatione deducit. Audi ipsum loco citato: Audierat enim ex Scripturis Christum ex Bethleem oriturum esse, & ex vico in quo fuerat David. Ea itaque fama apud Judæos obtinebat, & Propheta olim prædicaverat his verbis: “ Et tu Bethleem nequaquam minima es in principibus Juda; ex te enim exiet dux, qui regat populum meum Israël”. Cum audisset ergo a Nazareth esse, turbatus est, & dubitavit, quod Philippi verba cum prophetica prædictione non consonare videret. Sunt, qui doctrinam S. Bartholomæi colligunt ex Theologia mystica sub nomine S. Dionysii Areopagitæ citari solita, ubi cap. 1 hæc habentur: Ita divinus Bartholomæus dicit: “Et multam theologiam esse & minimam, & Euangelium latum, & magnum, & rursus concisum”. Verum cum ex eo non satis probetur doctrina, quæ fuit ante vocationem, sufficit mihi attulisse tot Patrum testimonia, Scripturamque ipsam, quæ diligentem legis, & prophetarum scrutatorem fuisse Nathanaëlem insinuat.

[59] Mirabitur quis fortasse hanc doctrinam in homine tenui, [An fuit Joannis Baptistæ discipulus?] & simplice, qualis erat Nathanaël Bartholomæus. Sed considerare debet, frequentem fuisse sacræ Scripturæ lectionem apud Judæos Act. 15 ℣. 21: Moyses enim a temporibus antiquis habet in singulis civitatibus, qui eum prædicent in synagogis, ubi per omne Sabbatum legitur. Et Joan. 5 ℣. 39 Christus dixit Judæis: Scrutamini Scripturas, quia vos putatis in ipsis vitam æternam habere. Idque tanto diligentius fecit Nathanaël, quanto salutis suæ studiosior, Deique erat amantior. Cornelius a Lapide in cap. 1 Joan. ipsum etiam sub disciplina S. Joannis Baptistæ profecisse putat, ejusque vel discipulum, vel certe auditorem fuisse. Responderi potest, inquit, Nathanaëlem fuisse legis studiosum, non doctorem; æque ac erat Philippus, cum eo de adventu Messiæ ex lege disserens, ac Petrus, & Andreas. Videntur enim hi omnes fuisse Joannis Baptistæ discipuli, vel auditores, atque ab eo transmissi ad Christum.

[60] Favet huic conjecturæ S. Epiphanius Hæresi 51 citata num. 14, [id non est improbabile.] ubi socium Andreæ, qui cum ipso primus ad Christum accessit, & Joannis Baptistæ erat discipulus Joan. 1 ℣. 37, Philippum putat fuisse, vel Joannem, aut Jacobum. Censet itaque Epiphanius, plures Joannis Baptistæ discipulos Christo adhæsisse. Et certum videtur, Joannem Baptistam ad Christum transmittere voluisse, quoscumque ex discipulis suis ad id noverat magis idoneos. Hæc igitur Cornelii conjectura non videtur mihi improbanda, sed conjectura est, adeoque rem non facit omnino certam. Ceterum, sive discipulus fuerit Joannis, sive auditor tantum, sive ne auditor quidem; studium sacrarum Scripturarum, mediocremque saltem earum peritiam, Nathanaëli omnino adjudicandam existimo: profanarum vero scientiarum, philosophiæ puta, & eloquentiæ studium, & vel mediocrem earum peritiam penitus abjudicandam; non enim oratores elegit Dominus, aut Philosophos; sacræ Scripturæ lectores, & auditores non abjecit. Nunc quomodo sub Christi disciplinam se tradiderit exponendum.

[61] Vocationem Nathanaëlis luculenter describit Joannes cap. 1 a ℣. 45: Invenit Philippus Nathanaël, [Vocatio Apostoli, & virtutes] & dicit ei: Quem scripsit Moyses in lege, & prophetæ, invenimus Jesum filium Joseph a Nazareth. Et dixit ei Nathanaë: A Nazareth potest aliquid boni esse? Dicit ei Philippus: Veni & vide. Vidit Jesus Nathanaël venientem ad se, & dicit de eo: Ecce vere Israëlita, in quo dolus non est. Dicit ei Nathanaël: Unde me nosti? Respondit Jesus, & dixit ei: Priusquam te Philippus vocaret, cum esses sub ficu, vidi te. Respondit ei Nathanaël, & ait: Rabii, tu es Filius Dei, tu es Rex Israël. Respondit Jesus, & dixit ei: Quia dixi tibi: Vidi te sub ficu, credis: majus his videbis. Et dicit ei: Amen, amen, dico vobis, videbitis cælum apertum, & angelos Dei ascendentes, & descendentes supra Filium hominis. De his multa disseruimus in præcedentibus, quæ hic omittentur; quædam tamen ad virtutes Nathanaëlis declarandas subjungemus ex Chrysostomo. Hom. 20 in illud: A Nazareth potest aliquid boni esse? S. Pater modestiam ejus ita prædicat, & prudentiam: Animadverte autem ejus in ipsa dubitatione prudentiam, modestiamque. Non enim statim dixit, Me fallis, o Philippe, & mentiris. Non credo, non adibo: a Prophetis didici Christum a Bethleem venturum esse; & tu dicis, a Nazareth. Ergo non is ipse est. Verum nihil simile dixit. Sed quid? Adit illum & ipse, ac dum non admittit eum a Nazareth esse, accuratum Scripturarum studium ostendit, & mores suos fallaciæ non obnoxios; quod autem hæc nunciantem non respuat, magnum Christi adventus desiderium exhibet. Cogitabat enim potuisse Philippum circa locum errare. Animadverte item, quam moderate fidem ipsi neget, & interroget. Neque enim dixit; Nihil boni fert Galilæa. Sed quomodo? “A Nazareth potest aliquid boni esse”? Audi & alias ejus virtutes. Candorem ita subnectit: Ideoque ait Christus: “Ecce vere Israëlita in quo dolus non est”. Itaque potest Israëlita mendax esse: sed non hic vir talis, ejus quippe judicium nullam habet personarum acceptionem, nihil ad gratiam, nihil ad odium loquitur. Constantiam post pauca: Vide mihi, inquit, hominem constantem, & firmum. Cum dixisset enim Christus, “Ecce vere Israëlita”, non laudibus emollitus est, non encomiis raptus, sed perstat inquirens, & accuratius explorans, vultque clarum quidpiam ediscere. Fervorem ejus confessionis inferius idem Pater quasi penicillo delineat, in hæc scribens verba: Rabbi, tu es Filius Dei, tu es Rex Israël. Viden', inquit, animam gaudio exsultantem, & verbis Jesum amplexantem? Tu es, inquit, ille expectatus, & desideratus. Viden' stupentem, mirantem, exsultantem, salientem præ voluptate? Hactenus Chrysostomus de egregiis Nathanaëlis virtutibus. Utrum autem hic verum Deum confessus fuerit per hæc verba Tu es Filius Dei, quod hom. 21 negat Chrysostomus; Cyrillus, aliique quidam affirmant, S. Scripturæ interpretibus examinandum relinquo. Videri potest Toletus in cap. 1 ℣. 49 Joannis annotatione 79.

[62] [Quotus ex Apostolis vocatus?] Ambiguum hic est, quotus inter apostolos vocatus a Domino fuerit Nathanaël. Si Joannis Euangelium solum consulamus, quarto loco vocatus videtur; post Andream nempe, Petrum, & Philippum. Verum ordo in recensendis apostolis, ab Euangelistis servatus, insinuat, ante Philippum & Nathanaëlem vocatos esse Jacobum, & Joannem; & id opinatur S. Epiphanius Hæresi 51 num. 14. Postquam enim suspicatus erat, socium illum Andreæ, cujus nomen tacetur Joan. 1 ℣. 37, fuisse Philippum, ita se corrigit: Nisi forte Joannem mavis, aut Jacobum Zebedæi filium. Primos enim vocari illos oportuit: tum deinceps Philippum, quo in Euangeliis ordine numerantur. Atque ita sexto loco vocatus fuerit Nathanaël, quo in apostolorum catalogis ab Euangelistis ponitur Bartholomæus. Dicam conjecturam ex verbis S. Epiphanii mihi suggestam, quam quisque ut lubet accipiat, quia parum faciet ad laudem S. Bartholomæi. Suspicor, socium illum Andreæ anonymum, ipsum esse Joannem Apostolum, per eumque Jacobo fratri Christum innotuisse, sicut innotuit Petro per Andream, Nathanaëli per Philippum: verum hæc omnia Euangelistam silentio involvisse modestiæ causa, sicut nomen Boanerges sibi fratrique suo impositum siluit, multaque alia ad laudem suam spectantia. Ut ut est, aut quarto, aut sexto loco numeranda venit vocatio Nathanaëlis Bartholomæi.

[63] Post vocationem Nathanaëlis subjiciuntur a Joanne cap. 2 nuptiæ, [An in nuptiis Canæ Galileæ ei Bartholomæi nomen inditum?] factæ in Cana Galilææ. Et die tertia nuptiæ factæ sunt in Cana Galilææ: & erat Mater Jesu ibi. Vocatus est autem & Jesus, & discipuli ejus, ad nuptias. S. Epiphanius Hæresi citata num. 15 his verbis ista subjungit: Ubi ex enucleatis utrimque minutisque verbis ac sententiis colligitur. Christum alios secum adduxisse discipulos, qui cum eo remanserant. Cujusmodi forte Nathanaël fuit, & Philippus, aliique nonnulli. Recte mea quidem sententia: Nathanaëlem enim nuptiis his cum Jesu interfuisse vix dubitare permittit & recens vocatio, & patria Cana, in qua nuptiæ celebratæ sunt. Invitatum ad has nuptias Christum occasione Nathanaëlis suspicatur Rupertus, indeque ei nomen Bartholomæi inditum. Sic enim habet in Joan. cap. 1, pag. 36 editionis Coloniensis: Constat, quia Bartholomæus non Hebraicum, sed Syrum nomen est, quod Latine est Filius suspendentis aquas. Nathanaël autem Hebraicum, & interpretatur Donum Dei. Fortasse ergo hic ipse Nathanaël, qui erat a Chana Galilææ, Bartholomæus est, quod interpretatur Filius suspendentis aquas: quia tertia die cum nuptiæ fierent in illo vico suo Chana Galilææ, forte per occasionem ejus Dominus invitatus ad nuptias, aquas in vinum convertens in admirationem omnium illas suspenderat. Ruperti conjecturam exemplo illustrat Gavantus in dissertatione sæpe citata: Sicuti, inquit, Jacobus & Joannes dicti sunt Boanerges, filii tonitrui: quamquam hi a Christo cognominati fuere, ille a civibus; eo quod Christo addictus fuit ex multis ejusdem loci incolis. Conjecturam hanc viri sancti ut subtilem, & ingeniosam non improbo, sed incertam existimo, cum nomen Bartholomæi a patre facile habere potuerit Nathanaël. Nathanaëlem autem nuptiis interfuisse omnino puto, ejusque occasione Jesum fuisse invitatum, satis apparet verisimile.

[64] Post hæc nihil in Euangeliis de S. Bartholomæo occurrit usque ad mortem Christi, [An fuerit unus ex duobus euntibus in Emmaus?] nisi quod cum aliis undecim apostolis in eorum catalogis sexto ubique loco post Philippum numeretur. S. Epiphanius Hæresi 23 num. 6, pag. 67 scribit; Salvatorem a mortuis excitatum Nathanaël, ac Cleophæ in via apparuisse; euntibus scilicet in Emmaus Luc. 24. Verum alii Patres Epiphanio non consentiunt. Neque ullum in Scripturis est fundamentum, ex quo Nathanaëlem fuisse colligamus. Videsis Calmetum in cap. 24 Luc. ℣. 13. In reliquis apparitionibus, ubi vel maxima ex parte, vel omnes aderant apostoli, adfuit etiam Bartholomæus, neque umquam se videtur ab aliis segregasse. Sed hæc satis disputata sunt, neque hic pluribus explicanda.

§ VII. Prædicatio Apostoli Indica.

[Variæ prædicationi Bartholomæi assignatæ provinciæ,] Prædicationi S. Bartholomæi tam variæ assignantur provinciæ, tam obscure, nulla ordinis, aut temporis nota distinctæ indicantur, ut difficile sit invenire, unde exordium ducam, ubi finiam. Quippe alii Indiam; alii Armeniam, Chaldæam, Persidam; alii varias minoris Asiæ provincias, ejus doctrina illuminatas scribunt. Et vere hi quidem, ut existimo, neque enim dubitari potest, quin provincias orbis varias prædicando peragraverit, & fidei luce illustraverit, sicut & alios constat fecisse apostolos; sed obscure admodum, ut dixi. Quapropter, ut probabili saltem disputatione lux aliqua affulgeat, aliquis ordo appareat: primum auctorum testimonia afferam, ut constet quibus in provinciis prædicaverit. Deinde examinabo ubi probabiliter prius, ubi posterius fidei semina jecerit.

[66] [inter quas India,] Indiam, de qua primo agendum, nobis describit Christophorus Cellarius tom. 2 Geographæ antiquæ lib. 3, cap. 23, pag. 523 his verbis: India, ἡ Ἰνδικὴ, amplissima Orientis regio, secundum flumina, quorum duo maxima sunt, Indus & Ganges, in duas magnas partes dividitur, quarum altera dicitur, India intra Gangem … Altera, India extra Gangem … Indiæ intra Gangem terminos ab Occasu constituit (Ptolomæus) Paropanisadarum regionem, Arachosiam, & Gadrosiam: a Septemtrionibus Imaum montem: ab Oriente Gangem fluvium: a Meridie Oceanum. Quæ extra flumen Gangem est, terminatur ab Occasu illo flumine: a Septemtrionibus Scythia & Scythia & Serica: ab Ortu Sinarum regione: a Meridie Oceano. Utrum in India, modo descripta, prædicaverit Apostolus, disceptatur ab eruditis. Nam Indiam martyrologi multi, multi itidem historici designant. Sunt tamen, qui Indiam latissime, & improprie sumptam volunt. Menæa Græca XI Junii asserunt prædicasse Indis, qui felices vocantur, Euangelio secundum Matthæum ibi tradito. Freculphus lib. 2, cap. 4 in Bibliot. Patrum sec. 9, par. 1, pag. 505 edition. Colon. hæc scribit: Bartholomæus apostolus … Lycaoniam in sortem prædicationis accepit, atque Euangelium juxta Matthæum apud Indos in eorum linguam convertit. Martyrologia item varia Indicam prædicationem adstruunt. Consonat Fortunatus lib. 8, cap. 4: Inde triumphantem fert India Bartholomæum. Et S. Anselmus hom. 1, pag. 158 editionis anni 1721, Bartholomæum in Indiam a Christo destinatum scribit. Atque, ut alios prætermittam, Eusebius lib. 5 Historiæ ecclesiasticæ cap. 10, & S. Hieronymus de Scriptoribus ecclesiasticis in Pantæno, scribunt, Euangelium S. Matthæi apud Indos a S. Bartholomæo relictum, ibique a Pantæno inventum esse. Quapropter satis certum existimo, S. Bartholomæum in India prædicasse, ibique S. Matthæi Euangelium reliquisse. Neque id negant hodiedum eruditi; verum per Indiam varii intelligi volunt Arabiam felicem, quæ ab antiquis etiam nominata fuit India. Id præ ceteris contendit, & multis erudite probare conatur laudatus sæpe a nobis Assemanus.

[67] Tom. 3, par. 2, pag. 568, & seqq. ostendit felicis Arabiæ incolas, [quam improprie intelligunt aliqui,] qui uno postea Homeritarum vocabulo innotuere, & Æthiopes, & Indos etiam fuisse dictos ab antiquioribus; ipsamque Arabiam felicem & Indiam, & Æthiopiam ab aliquibus fuisse cognominatam. Uti & de Æthiopia Africana probat Pagius, Indiam ab aliquibus fuisse dictam, ad annum Christi 327 a num. 9: neque hac de re ulla inter nos erit controversia. Laudatus Assemanus pag. 592 hinc ulterius deducit sequentia: Ex eodem Menologio, & ex iis, quæ supra de Æthiopibus, & Indis diximus, palam fit, Homeritas, Arabiæ felicis populos fuisse Æthiopas, Indosque illos, quibus Bartholomæus, Matthæus, & Matthias, fidem Christi annuntiarunt. Bartholomæum ibidem Christi fidem annuntiasse (nam de Matthæo, & Matthia hic non disputo) satis mihi fit verisimile ex eo, quod prædicasse dicatur Indis, qui felices nominantur, quod & infra confirmabitur ex Niceta Paphlagone. Non æque mihi probatur, quod post pauca subjicit his verbis: De Æthiopibus, Indisque Arabiæ felicis intelligendum, quod Hieronymus … scribit, Pantænum philosophum ad Indos peregrinatum memoriam de Bartholomæi prædicatione virentem adhuc reperisse. Nam ostendam hæc intelligenda esse de Indis, Indiam proprie & communiter dictam incolentibus. Confirmat Assemanus sententiam suam ex Philostorgio lib. 2, cap. 6. Quem ut hominem Arianum, & impostorem libenter ei concedo. Sed audi, quid ipsius editor Jacobus Gothofredus in hunc locum notet. Dissertatione ad cap. 6, lib. 2, pag. 59, postquam probavit, narrationem Philostorgii ab aliorum historicorum narrationibus multum differre, concludit: Igitur & hæc Philostorgianæ κρὺψεως & ψευδολογίας structura est; qua causa Photius in ingressu hujus narrationis eum δυσσεβῆ vocat. Affert etiam pro sua sententia Rufinum, & Socratem, in quo ex parte saltem consentientem habet Pagium, de quibus postea. Nam prius ostendam S. Bartholomæum in India, etiam proprie dicta, prædicasse, ibique relictum Matthæi Euangelium a Pantæno inventum esse; ut scribit Baronius ad annum Christi 185.

[68] Eusebius lib. 5 Hist. Eccl. cap. 10 ita scribit: [sed probatur, fuisse proprie dictam variis] Pantænus … disciplina philosophorum, qui Stoici appellati sunt, institutus eodem temporis momento, cum primis excelluisse traditur. Quem amore ardentissimo erga sacram Scripturam flagrantem, tantum studii in illa propaganda posuisse ferunt, ut præco Euangelii gentibus, quæ Orientem incolebant ordinatus, ad Indorum usque regiones sese conferret. Erant autem erant, inquam, ad id temporis complures verbi prædicatores, & fideles nuncii, qui divino Apostolorum imitandorum studio inflammati, magna adjumenta cum ad verbum Dei in animis hominum exædificandum, tum ad idem augendum afferebant. Quorum e numero unus erat Pantænus ille, quem ad Judæos (lege Indos ut est in Græco) perrexisse diximus: ubi (ut fertur) Euangelium Matthæi (quod ante ejus adventum ibi fuerat receptum) in manibus quorumdam, qui in illis locis Christum profitebantur, reperit: quibus Bartholomæum, unum ex apostolis, prædicasse, illisque Matthæi Euangelium literis Hebraicis scriptum reliquisse, & illud ipsum ad monstratum tempus reservatum constat. Hæc sane verba non Arabiam felicem, ut vult Assemanus: non Nubiam Æthiopiæ partem, ubi Pantænum prædicasse vult Pagius ad annum 327 num. 22; sed Indiam orientalem nobis designant; ut recte Baronius loco supra citato. Non enim perspicio quomodo Arabiæ, aut Nubiæ incolæ recte vocari possint gentes, quæ Orientem incolebant, cum Nubia Australis sit Alexandriæ, & Ægypto; Arabia Orientalis quidem, sed contermina: gentes autem nobis finitimas Orientem incolere, ubi supersunt aliæ longe magis ad Orientem a nobis remotæ, non congrue dicimus. Atqui tamen Præco Euangelii gentibus, quæ Orientem incolebant, ordinatus fuisse dicitur Pantænus: Indis igitur ad Orientem maxime remotis, non Arabibus, non Nubiis. Deinde, cur tantopere commendatur divinum ipsius Apostolos imitandi studium, ut ad Indorum usque regionem se conferret, nisi multum dissita aliqua regio designetur, qualis India Orientalis; non Arabia, non Nubia, utraque Ægypto propinqua, quin & contermina, ut fatentur adversarii?

[69] [argumentis ex Eusebio,] Hæc quamvis Eusebii mentem abunde declarare videantur: quia tamen adversarios habeo maxime eruditos, lubet & ex aliis ejus scriptis eam ulterius demonstrare. Lib. 4 de Vita Constantini, cap. 50 hæc ad propositum nostrum scribit: Eodem fere tempore adetant ab Indis Orientalibus legati, qui dona imperatori afferebant: in quibus erant omnia prope clarissimarum & pretiosissimarum gemmarum genera, animantia etiam tota natura ab hisce nostris discrepantia: quæ omnia ad imperatorem deferebant, ut significarent ejus imperium usque ad ultimam Oceani oram pertinere, principesque Indorum, picturarum, & statuarum muneribus declarare, se illum cum summa potestate omnium imperatorem & regem agnoscere, & profiteri. Ita accidit, ut ei primum ad imperium venienti, initio Britanni ad ultimas fere Occidentis solis oras Oceano cincti parerent, nunc vero postremum Indi in extremis Orientis partibus siti. Hic Indos significari proprie dictos fatebuntur, puto, adversarii; & clarissime patet ex muneribus allatis, & addita voce Orientalibus. Quod & superius declaratur hoc modo: Gentibus, quæ Orientem incolebant, cui statim additur: Ad Indorum usque regionem sese conferret. Nam iidem procul dubio sunt Indi Orientales, & Indi, qui Orientem incolunt. Sed satis sit de Eusebio, cujus mens minime mihi videtur dubia.

[70] [Hieronymo,] Non minus clare Indiam proprie dictam designat S. Hieronymus, lib. de Scriptoribus ecclesiasticis cap. 36 in Pantæno ita scribens: Pantenus Stoicæ sectæ philosophus, juxta quamdam veterem in Alexandria consuetudinem, ubi a Marco euangelista semper ecclesiastici fuere doctores, tantæ prudentiæ & eruditionis, tam in Scripturis divinis, quam in seculari litteratura fuit, ut in Indiam quoque rogatus ab illius gentis legatis, a Demetrio Alexandriæ episcopo mitteretur; ubi reperit Bartholomæum de duodecim apostolis, adventum Domini Jesu, juxta Matthæi Euangelium prædicasse, quod Hebraicis litteris scriptum, revertens Alexandriam, secum detulit. Nunc peto ab eruditis adversariis, qui operose desudant, ut ostendant ab aliquibus, geographiæ vel ignaris, vel negligentibus, Arabiam cum India nomine confusam esse, confusam quoque Æthiopiam; peto, inquam, an putent peritissimum in omni literatura Hieronymum nihil inter istas regiones discrevisse, an putent nihil discrevisse Eusebium? Nam quamdiu non ostendunt apud Eusebium & Hieronymum Indiæ nomine intelligi Felicem Arabiam, vel Æthiopiam, nihil omnino agunt. Cum enim commune apud geographos harum provinciarum nomen non sit India, ostendere debent ab Eusebio & Hieronymo Indiam vocatas esse, ut evincant per Indicam Pantæni peregrinationem ab Eusebio, & Hieronymo descriptam, intelligendam esse Arabicam, vel Æthiopicam. At ego ostendam luculenter, ab Hieronymo dictas regiones ab India fuisse distinctas. In Epistola enim 50 ad Paulinum 2, quæ habetur tom. 4, par. 2, a col. 568 editionis Parisiensi, Apollonii magi peregrinationem ita describit: Apollonius … intravit Persas, pertransivit Caucasum, Albanos, Scythas, Massagetas, opulentissima Indiæ regna penetravit: & ad extremum latissimo Physon amne transmisso, pervenit ad Brachmanas … inde per Elamitas, Babylonios, Chaldæos, Medos, Assyrios, Parthos, Syros, Phœnices, Arabes Palæstinos, reversus Alexandriam, perrexit Æthiopiam, ut Gymnosophistas, & famosissimam solis mensam videret in sabulo. Numquid non disertissime Arabes, & Æthiopiam ab opulentissimis Indiæ regnis secernit Hieronymus, de cujus mente hæc instituitur controversia? Hæc sane mihi sufficere videntur, ut de mente S. Hieronymi nobis constare possit. Quam tamen & alio argumento manifestam facio.

[71] Brachmanas in India proprie dicta agnoscit Hieronymus, [qui Pantænum in Indiam ad Brachmanas missum scribit,] dum ait: Latissimo Physon amne transmisso, pervenit ad Branchmanas. Et lib. 4 in Ezechielem cap. 13 itidem, ut superius, Indiæ Brachmanas, Ætiopiæ Gymnosophistas adscribit: Indorum Brachmanes, & Æthiopum Gymnosophistæ. Neque vero alibi Brachmanas, ut opinor, quærent adversarii. Pantænus autem ex mente Hieronymi Brachmanas docuit. Audi ipsum in Epistola ad Magnum, quæ in dicta editone est 83, col. 656 tomi citati. Pantænus, inquit, Stoicæ sectæ philosophus, ob præcipuæ eruditionis gloriam, a Demetrio Alexandriæ episcopo, missus est in Indiam; ut Christum apud Brachmanas, & illius gentis philosophos prædicaret. Nonne eo missum hic significat Pantænum, quo supra profectum dixerat Apollonium? Ad Brachmanas puta Indiæ Orientalis philosophos. Dubium itaque superesse videtur nullum, quin in India Orientali Pantænum docuisse voluerit S. Hieronymus, ibique relictum a S. Bartholomæo Matthæi Euangelium reperisse. Si modo Rufinum, & Socratem, quos objiciunt, adversariis concederem, nihil profecto haberent, quod cum auctoritate Hieronymi, & Eusebii esset comparandum. Verum ne hos quidem adversariis favere, nunc ostendere aggredior.

[72] Rufinus lib. 10, cap. 9 hæc scribit: In ea divisione orbis terræ, [quibus Rufinus & Socrates] quæ ad prædicandum verbum Dei sorte per apostolos celebrata est: cum aliæ aliis provinciæ obvenissent; Thomæ Parthia, & Matthæo Æthiopia, eique adhærens citerior India Bartholomæo dicitur sorte decreta. Inter quam Parthiamque media; sed longo interior tractu India ulterior jacet, multis variisque linguis & gentibus habitata. Quam velut longe remotam, nullus apostolicæ prædicationis vomer impresserat. Quæ tamen tempore Constantini tali quadam ex causa semina fidei prima suscepit. Metrodorus quidam philosophus inspiciendorum locorum, & orbis perscrutandi gratia, ulteriorem dicitur Indiam pentrasse. Cujus exemplo invitatus etiam Meropius quidam Tyrius philosophus simili ex causa adire Indiam voluit. Socrates lib. 1, cap. 15 eadem fere habet: Cum apostoli sortito iter ad gentes suscepissent, Thomas Parthiam … obtinuit: Matthæus Æthiopiam: Bartholomæus Indiam, quæ huic finitima est, sortitione accepit. India autem interior, quam permultæ gentes barbaræ accolunt linguis inter ipsas discrepantes, non ante tempora Constantini verbo Christi, & ejus religione illustrata est. Quæ vero causa eos ad Christi fidem amplectendam impulerit, jam dicturus venio. Meropius quidam philosophus, genere Tyrius, studio Indorum regionem pervidendi incensus fuit: exemplo credo Metrodori philosophi ad eam rem provocatus, qui eamdem regionem ante lustraverat. Assemanus loco citato, per Indiam citeriorem, & ulteriorem sive interiorem intelligi vult Arabiam Felicem, & Æthiopiam. Pagius num. 8 Æthiopiam Ægypto viciniorem, & remotiorem. At ego contendo Indiam Gangeticam, seu proprie dictam, in citeriorem & ulteriorem distinctam etiam hic intelligendam esse; quod jam ostendo.

[73] [consentiunt.] In primis nomen Indiæ non aliam designare videtur, quam celeberrimam illam citra & ultra Gangem in provincias & regna multa divisam. Hæc enim sola proprio Indiæ nomine nota est apud geographos. Neque alius horum auctorum sensus, qui accurate Indiam distinguunt ab Æthiopia, dum hanc Matthæo, illam Bartholomæo sorte obtigisse scribunt. Quod autem Æthiopiæ finitimam, & adjacentem dicant, minus se geographiæ peritos ostendunt, non aliam tamen designant, quam illam Indiæ partem, quæ citra Gangem sita, prima se ex Æthiopia in Indiam navigantibus offert. Secundo Indiam ulteriorem Rufinus, & Socrates illam agnoscunt, quam adivit Metrodorus, ejusque exemplo Meropius. At Metrodorum non aliam adivisse Indiam, quam proprie dictam constat, & fatetur Pagius, ex Cedreno num. 16 hæc addens: Metrodorus quidam Persa, sub prætextu philosophandi in Indiam se ad Brachmanas contulit. Viden' ad Brachmanas se contulisse? atqui Brachmanes ultra Gangem inventi sunt ab Apollonio, ut ex Hieronymo supra citato patet: Latissimo Physon (Gange) amne transmisso pervenit ad Brachmanas Apollonius. Ergo non aliam nobis Indiam per ulteriorem, vel etiam interiorem describunt, quam Indiam ultra Gangem vasto terrarum spatio extensam. Neque aliter sensit Carolus a S. Paulo in Geographia sacra pag. 260, ubi sola Socratis lectione opus esse asserit, ut hæc veritas intelligatur.

[74] [Respondetur argumento Pagii ex geographia desumpto,] Attamen se opponit Holstenius in notis ad hunc Caroli locum, quem secutus est Pagius: maluerunt hi varios sibi in Socrate errores fingere, quam simplicem ejus verborum sensum commoda interpretatione, qualem jam dedimus, retinere. Verba Holstenii accipe, sic ratiocinantis: Socrates totam hanc narrationem a Rufino accepit, sed neuter Gangem nominat, ut de Indis intra vel extra Gangem sitis hic locus accipi possit. Hoc sane frivolum est, nec longiori refutatione dignum. Nam neque Nilum Rufinis nominat, aut Socrates, cur igitur Æthiopiam Nilo intersectam potius designatam vult Holstenius? Aliud ex geographia subjicit argumentum hoc modo. Nam cum interiorem Indiam ratione citerioris appellent, interior hic necessario pro exteriore, sive pro India extra Gangem accipienda foret: quia India extra (lege intra Gangem, ut sensus intelligibilis sit & verus) Gangem nobis citerior est: atque hoc absurdum, & contra omnem veræ geographiæ rationem. Itaque cum citeriorem Indiam hic appellent eam, quæ Æthiopiæ adhæret, in qua Bartholomæus Euangelium prædicavit, quam Æthiopiam sub Ægypto esse nemo dubitavit (quia rubrum mare attingit ad Adulin, & ostium sinus Arabici) India interior nulla alia intelligi potest præter Æthiopiam interiorem, cujus metropolis erat Auxumis, quo antea nemo præconum Christi penetraverat. Hæc Holstenius obscure admodum, sed veritas explicata offusas tenebras facile dissipabit.

[75] Dico itaquc: India citerior Rufino & Socrati India est citra Gangem, [ex quo multa sequuntur incommoda,] sive illæ Indiæ provinciæ, Ægypto & Æthiopiæ viciniores, quas Indiam intra Gangem vocant geographi. India ulterior, sive interior, India est ultra Gangem sita: quam passim vocamus Indiam extra Gangem. Totus ergo Holstenii scrupulus in eo consistit, quod vox India interior pro India extra Gangem non recte videatur intelligi. At, cum auctores illi satis indicent, se per Indiam Interiorem intelligere idem, quod per ulteriorem, quid contra rectam geographiam peccent non video. Nam sicut Æthiopiam interiorem Holstenius ipse vocat eam Æthiopiæ partem, quæ intra Æthiopiam magis a nobis est remota, ita Rufinus remotiorem a nobis Indiæ partem modo Indiam interiorem, modo ulteriorem vocat. At fallitur cum Holstenio Pagius, ex eo quod Bartholomæum non in vera India prædicasse vult, sed in Æthiopia, idque contra proprium Rufini verborum sensum, contra apertissimam Hieronymi, & Eusebii sententiam. Quam multa autem hinc sequantur plane absona, attende. Primo Æthiopiam obtigisse Matthæo, Bartholomæo Indiam clamant auctores. Illi Matthæum in Æthiopia remotiore ab Ægypto, Bartholomæum statuunt in parte Æthiopiæ Ægypto magis vicina. Secundo verbis vim inferre coguntur, dum Æthiopiam Ægypto finitimam etiam Indiam vocatam volunt, cum omnes Pagii probationes tantum evincant, remotissimam Æthiopiæ partem, aut potius regiones supra Catadupa positas Indiam a quibusdam vocari. Audi verba ipsius num. 11: Quare manifestum est, Lucianum eam regionem, quæ supra Catadupa sunt, Ἴνδιαν appellare. Vides hic non viciniorem Æthiopiam, sed regionem supra Catadupa, seu remotiorem ab Ægypto Æthiopiam, Indiam vocari. Idem tantum sequitur ex Virgilii versu, quem allegat, de Nilo ita scribentis: Usque coloratis amnis devexus ab Indis. Ubi vides, inquit, populos, quos Nilus alluit, Indos apellari. Imo vero video Indos apellari, populos illos, apud quos Nilus oritur; non omnes, quos Nilus alluit, Indos appellari video, ne & ipsos tandem Ægyptios, Indos appellari velit Pagius, nam & hos Nilus alluit.

[76] Tertio errat Pagius, dum errasse vult Rufinum Metrodori itinere scribendo num. 16. [qui Rufinum perperam reprehendit,] Præterea inquit fallitur in eo (Rufinus) quod Metrodorum Indiam, quam ulteriorem appellat, seu Æthiopiam hodiernam penetrasse scribit. Metrodorus enim non Æthiopiam, seu Indiam respectu nostro citeriorem, sed veram Indiam, seu Indiam ulteriorem (ut a viro qui in imperio Romano scribebat vocari debuit) perlustravit. Accipe sensum verborum: Fallitur, Rufinus, inquit, quod Metrodorum Indiam, quam ulteriorem appellat … penetrasse scribit. Metrodorus enim .. veram Indiam, seu Indiam ulteriorem .. perlustravit. Indiam ulteriorem perlustratam scribit Rufinus: Indiam ulteriorem perlustratam dicit Pagius: quomodo ergo Rufinus fallitur? Indiam vocare debuit vir in Romano scribens imperio: vocavit Indiam. Sed & Indiam intelligere debuit Pagius, non Æthiopiam; præsertim cum & Socrates supra citatus, & Theodoretus Histor. eccles. lib. 1, cap. 23, & Sozomenus lib. 2, cap. 23 eamdem historiam scribant, & Indiam ubique nominent, non Æthiopiam. An Historicos hos omnes, in Romano scribentes imperio, tam oscitantes fuisse putat, ut cum Æthiopiam nobis designare volunt, nominent Indiam? Plura ex tota hac Pagii disputatione addere possem, ex quibus pateret, quam multos in Rufino errores agnoscere maluerit, quam proprium ipsius verborum sensum sequi. Legat eam, qui voluerit a num. 7: & intelliget, Pagium non minus cum Rufino, ex quo oppugnat Baronium, quam cum ipso Baronio hoc loco pugnare. Sed audiamus tamen prudens viri eruditi monitum, quod si ipse secutus fuisset, a Baronio hac in re non dissentiret.

[77] [suumque tandem ipse deseruit argumentum.] Non hinc, inquit, discedam quin monuero, non opera veræ geographiæ Rufinum ejus parum peritum, sed propriis ejus verbis, cum antiquis collatis intelligendum esse. Placet Rufinum intelligendi modus, sed non putaveram hunc proponendum ab eo, qui ex geographia Rufini sua deduxit argumenta: quidquid enim operose ex Holstenio contra sententiam nostram struxit, hic uno calami tractu destruit. Nam hac posita regula, Pagium ita convinco. Rufinus Indiam Bartholomæi prædicationi assignat: atqui India, si proprie sumatur, secundum antiquos tum historicos, tum geographos, significat provincias citra, & ultra Gangem positas: imo & juxta Pagium ipsum num. 16, ubi has provincias vocat, veram Indiam. Ergo Rufinus de India vera seu Gangetica intelligi debet. Quid Pagium in hæc abrupta deduxerit, ut relicta propria verborum significatione Indiam, S. Bartholomæi prædicatione illustratam, in Æthiopiæ exigua parte sibi fingeret, non perspicio: nam neque sibi satis hic constat, cum ad annum Christi 42 num. 2 ita Apostolorum prædicationem per totum terrarum orbem extendat, ut ne Americam quidem excipiat: hic vero ne Auxumitanos quidem Æthiopas non adeo ab Ægypto remotos, verbum Dei ab apostolis audivisse velit. Hæc paullo fusius disputata, ne auctoritas tantorum virorum veritati officeret. Ceterum de Frumentio, cujus occasione huc illi delapsi sunt, hic ego non disputo: dabitur de eo disputandi locus, cum Acta ipsius venient examinanda. Nunc pauca Assemano, qui Indicam Bartholomæi prædicationem Homeritidi, seu Arabiæ felici includit, respondenda. Fateor ipsius sententiam mihi minus improbabilem videri, quam refutatam modo Pagii; non pauca tamen & ex illa sequuntur incommoda.

[78] [Assemanus refutatur.] Primo enim cum Matthæo decreta fuerit Æthiopia, Bartholomæo India, utrumque uni includit Arabiæ. Audi ejus verba: Æthiopia vero, cujus Apostolatum Matthæus sortitus est, cuique confinis India Bartholomæi, hoc est, Sabæa, dicitur, non Abissinia est, ut nonnulli autumant: … sed Arabia ipsa Petræa, qua parte Felici seu Sabææ potius adhæret. Hæc, fateor, concoquere non possum. Quid? Apostoli, quibus dictum erat a Domino: Euntes in mundum universum, prædicate Euangelium omni creaturæ Marc. 16, tam arctas sibi ad prædicandum designaverant provincias, ut duobus una assignata fuerit Arabia? Neutiquam id mihi fit verisimile. Deinde verbis Rufini etiam hic vis infertur; qui Indiam nominat, & Æthiopiam; non Arabiam Felicem & Petræam; quæ his nominibus apud paucissimos, qui nec geographi sunt, designatæ leguntur; cum contra India Orientalis, & Æthiopia Africana apud historicos, & geographos quoscumque, suis nominibus notissimæ sint, & celeberrimæ. Itaque S. Bartholomæum in Arabia prædicasse non inficior, sed & in India Orientali verbum Dei annuntiasse, satis puto superius ex Eusebio, & Hieronymo demonstratum est, & adeo ex Rufino & Socrate non infirmatum, ut potius multis modis confirmatum fuerit, & stabilitum. Sequor ergo sententiam Nicetæ Paphlagonis in Oratione encomiastica hic postea danda, ubi de S. Apostolo nostro hæc scribit: Ad Arabes, quos Felices vocant, profectus Vir beatissimus; neque ad illos solum, sed & Indis posthæc & Æthiopibus orientalibus, ut sermo Dei, ut lumen scientiæ, ut vitæ æternæ doctrina & informatio transmissus. Primum itaque Arabes docuit, ex Arabia aut terrestri itinere per Persidem, aut, quod magis credo, trajectu brevi Oceani Arabici, in Indiam profectus est.

§ VIII. Apostoli in aliis provinciis prædicatio.

[Bartholomæus cum Philippo Hierapoli] Ab India in minorem Asiam regredior: nam & ibidem prædicasse S. apostolum Bartholomæum, ex variis auctoribus constat. Henschenius tom. 1 Maii a pag. 7 dedit Acta S. Philippi apostoli, ex quibus multa habemus spectantia ad Asiaticam S. Bartholomæi prædicationem. Ea huc igitur transferam, & aliunde, ut potero confirmabo. Num. 7 ex Menologio seculo X Basilii imperatoris Porphyrogeniti auctoritate conscripto, profert elogium Philippi, quod etiam invenies in Anecdotis Ughellianis post tom. 10 Italiæ sacræ col. 293, ex quo hæc delibo: Philippus… Traiano imperatore profectus est Hierapolim, cum septem filiabus & Mariamne sorore sua, & Bartholomæo apostolo; ubi Jesu Christi verbum nusquam non disseminando, deducebat ab idolorum vanitate multitudinem gentilium, qui eodem in loco, simul cum Nicanora uxore proconsulis, hominis inter suos primarii, serpentem dignabantur cultu & honore divino. Quare cum proconsulis jussu Bartholomæus & Philippus sublimibus e muro pedibus penderent: orante Philippo gentiles omnes cum proconsule, cum vipera, cum sacerdotibus ejus, repentino terrarum hiatu hausti sunt. Verum omnes singulari Dei beneficio, præter proconsulem cædis Sanctorum auctorem, & viperam, emersere in apertum aërem: solutoque Bartholomæo, Philippus eo cruciatu consumptus est.

[80] Ibidem num. 8 ex pervetusto Græco Synaxario ecclesiæ Constantinopolitanæ ad XIV Novembris datur epitome Vitæ S. Philippi, [prædicasse, crucique cum eo affixus,] ex qua decerpo in rem nostram sequentia: Philippus Hierapolim (quæ tunc Ophioryme, quasi serpentinus impetus dicebatur) accessit cum Mariamne sorore sua, & Bartholomæo apostolo. Docebat autem euangelium Christi, persuadens infidelibus ut ab errore idolorum discederent: viperam namque instar Dei habebant. Multi autem fidem Christi suscipiebant, inter quos erat Nicanora uxor proconsulis, qui eos magna ignominia prosequebatur, volens plurimum ulcisci. Quare captum, calcaneis pedum perforatis, mandavit inverso capite de ligno suspendi, una cum apostolo Bartholomæo, cui idem supplicium inflictum. Cum Philippus ita suspensus preces funderet, subito terra aperta absorpsit omnes infideles Hierapoli existentes, una cum proconsule & vipera, hujusque sacerdotibus. Verum miserante Christo omnes, excepto proconsule & vipera, liberati sunt, & mox Bartholomæum dissolverunt. Philippus autem eorum repressit conatum, atque ita in ligno vitam finivit. Hujus corpus cum Bartholomæus & Mariamne sepulturæ tradidissent, in Lycaoniam discesserunt. In Menæis Græcis ad eumdem diem XIV Novembris aliqua diverso modo referuntur, quæ hic fideliter translata adjungam. Dicitur ibi cum Philippo ejusque sorore Mariamne Mysiæ & Lydiæ civitates prædicando euangelium obiisse, multasque afflictiones ab infidelibus pertulisse, flagellis & virgis cæsus, carceribus inclusus, lapidibus appetitus, iisdem comitibus. Additur deinde tertius Joannes apostolus in Asia prædicans. Nihil de cultu serpentis, nihil de morte proconsulis ibi refertur. Mors vero Philippi, & Bartholomæi liberatio, hoc modo commemoratur: Philippus vero per plateam tractus, deinde talis trajectis, in lignum sublatus est: atque ita orans Deo tradidit spiritum. Continuo terra concussa motu, sonitumque emittens, scissa est: ac multos infidelium absorpsit. Reliqui vero terrore correpti, Bartholomæo & Mariamnæ adhuc pendentibus fiunt supplices: ipsisque solutis veram fidem amplectuntur. Sequitur sepultura S. Philippi: dicitur Stachys, cujus domus memoratur combusta a proconsule & populo, creatus Byzantinus episcopus; quod an verum sit discutietur XXXI Octobris, quo die colitur. Postremum dicitur Bartholomæus cum Mariamne in Lycaoniam profectus. Eadem quoad substantiam narrantur in Actis Philippi, quæ ex Metaphraste dedit Henschenius a pag. 12, ubi in fine hæc adduntur: Bartholomæus autem & Mariamne, modico ibidem (Hierapoli) commorati tempore, cum iterum venerando illi corpori (Philippi) hymnorum atque exequiarum justa splendidius persolvissent, & præsentes amplius confirmassent in fide, ad propria reversi sunt. prædicando ubique euangelium Christi.

[81] [& facto terræ motu,] Nicetas Paphlago in Oratione encomiastica de Philippo apud Combefisium in Auctario PP. novissimo a pag. 383 eadem fere narrat de viperæ apud Laodicenos cultu, de morte Philippi, de Bartholomæi suspensione, & depositione, cui similiter sororem Philippi adjungit, sed Mariam nominat; in quibusdam tamen a præcedentium narratione differt: nam & viperam Philippi precibus necatam refert ante supplicium, & apostolos suspendio damnatos non a proconsule, sed a primoribus civitatis narrat, & terræ motum verisimiliori hoc modo memorat: Terræ motu subito locus quatitur, totusque ille succussus chorus alta voragine subsidebat, quo tota fere civitas, Jesu homines theatro traductura, concesserat: omnemque populum unus cum solo hiatus absorbebat (id est absorpturus videbatur.) Jam itaque gravi salutis, vitæque pulsante periculo, Philippum cum sociis inclamabant: atque ea se ratione ab errore abscessuros, veroque Deo credituros, etiam atque etiam pollicebantur. At Philippus sociique ferventibus Deum supplicationibus placare; orantibus Dominus confestim apparere, moxque terram, ne mergeretur, hiatuque subsideret, confulcire; vi denique divina instar scalæ pereuntibus submissa, iter ad salutem munire. Hæc incredulis fidei occasio. Subjicit tum Nicetas mortem Philippi, ac Bartholomæi liberationem, reliquaque, prout supra narrata sunt. Eadem habemus fere relata in Oratione de Bartholomæo infra edenda Josephi, & apud Nicephorum Callistum lib. 2, cap. 39, quæ hic brevitatis causa prætermitto.

[82] Expectas, opinor, lector, ut edicam quid in his narrationibus verum videatur, [mortuo Philippo, liberatus dicitur.] quid fictitium. Ego quid sentiam candide eloquar: qui meum judicium sequi non voluerit; per me licet, sequatur suum. Omnes hæ narrationes (Nicetam excipio) multum Græcæ amplificationis & fictitii ornatus videntur habere admixtum. Dum enim proconsulem in scenam inducunt, ejusque uxorem ad fidem conversam, dum solum cum vipera proconsulem hiatu terræ absumptum scribunt, antiquum obtinere Græci, id est veram historiam fictitiis fabulis ornare mihi videntur. Ratio est, tum quia hæc a Niceta prudenter sunt prætermissa, tum quia proconsules Asiæ non residebant Hierapoli, neque reorum suppliciis præsentes, ut plurimum, erant. Nicetæ vero narratio a verisimilitudine non recedit. Sicui cultus ille viperæ displicet, legat in Epitome Livii decadis 2 lib. 1, quæ scribit Florus de angue, cui Æsculapii divinitatem inesse putabant, ex Epidauro Romam traducto, temploque ibidem ei erecto: neque soli Epidaurii, & Romani serpentes coluerunt, sed & multæ aliæ gentes. De Hierapolitanis autem id probabiliter colligi potest ex iis, quæ scribit in Notitiis orbis antiqui Christophorus Cellarius tom. 2, pag. 93 de Hierapoli Phrygiæ: Sed cui Deo præcipue devota hæc civitas fuerit, incertum est: nummi varias figuras referunt, Apollinis, Dianæ Ephesiæ, Æsculapii &c. Videntur ergo in serpente Æsculapium colere voluisse, ut Romani, & Epidaurii. Liberatum itaque S. Bartholomæum suspendio, ut Nicetas scribit, verisimile puto, ut absolute verum asserere non audeo. Prædicasse vero in minori Asia Philippo comite Bartholomæum, tot testibus id asserentibus, quamvis non ejusdem sint fidei, credendum omnino puto; multaque & gravia ab infidelibus perpessum esse, non dubito.

[83] Post mortem Philippi Bartholomæus, rebus Hierapoli compositis, [Prædicat in Lycaonia,] in Lycaoniam profectus memoratur. Id confirmatur ex Oratione de 12 Apostolis, edita inter Opera Chrysostomi spuria tom. 8, pag. 11, ubi hæc habentur: Bartholomæus Lycaonas ad temperantiam instituit. Agnoscunt hanc in Lycaonia Bartholomæi prædicationem Baronius ad annum Christi 44, num. 34, & Natalis Alexander ad seculum Christi primum cap. 8, num. 7, sed uterque addit errorem geographicum, dum Lycaonas majoris Armeniæ populos dicit: Lycaonia enim minoris Asiæ provincia, inter Pamphyliam, (inquit sæpe laudatus Cellarius tom. 2, lib. 3, cap. 4, pag. 120) Cappadociam, Pisidiam, Phrygiamque contenta est, in quam ex Phrygia, in qua Hierapolis sita est, profectum vidimus. Ceterum, non pertransiisse cursim Lycaoniam, sed longo satis tempore fidei, morumque documenta Lycaonibus tradidisse, ipso loquendi modo auctor ille significat, qui eos ad temperantiam institutos dicit. Verum relicta minori Asia, in Armeniam nunc Apostolum comitemur.

[84] [Armenia] Clemens Galanus Surrentinus, S. Sedis Apostolicæ ad Armenos missionarius, scripsit superiori seculo Conciliationem ecclesiæ Armeniacæ cum Romana, in qua tom. 1, pag. 4, sic loquitur: Inter illustres totius Asiæ regiones clarissima multis nominibus existimata jure fuit Armenia. Quod & late ibidem probat. Laudatus supra Cellarius ejus terminos nobis describit tom. 2, lib. 3, cap. 11, pag. 228 in hunc modum: Armeniæ majoris terminos secundum Strabonem lib. XI, pag. 363 hos ponimus: a Meridie Taurus est, quo a Mesopotamia dirimitur: ab Ortu Media tam magna quam Atropatia: a Septemtrione illa Caucasi abscissa pars, quæ Albaniam & Iberiam meridianam utramque ambit; aut ipsa Iberia, & Albania: ab Occasu solis minor Armenia, seu Paryadres montes, & gentes quædam Ponticæ, & Euphrates. Ita etiam Ptolomæus lib. V, cap. XIII, nisi quod ab Occasu etiam Moschicos montes nominat: ab Ortu partem maris Caspii a Cyri ostiis, maxime illam, quæ circa Araxis sit ostia. Pars enim illa, quam Ptolomæus inter utriusque fluminis alveos, antequam in mare exonerentur, interceptam posuit; & inde in Austrum nonnihil in ora procurrit, quo referenda sit dubitatur, quum Strabo, ut vidimus, videatur Albaniæ sub Caspianæ nomine adjunxisse, Ptolomæus Armeniæ; quam etiam Atropateni, quos stringit, sibi vindicare possint.

[85] [majore,] Talem igitur regionem (inquit pag. 5 Galanus) majorem nimirum Armeniam, post gloriosam Christi Domini Ascensionem in cælum, Bartholomæo ad euangelium Christi prædicandum obtigisse, affirmat etiam Baronius; ad annum Christi 44 num. 34. S. Theodorus Studita, cujus de Bartholomæo sermonem infra damus, Armeniam etiam Apostolo attribuit: Ei autem, inquiens, qui nunc celebri fama laudatur, sors & portio Armeniæ locus, qui est ab Evilath usque Gabaoth, & in multis gentibus, & civitatibus est distributus. Quid hac phrasi, Ab Evilath usque Gabaoth, designatum terrarum voluerit S. Pater, est obscurissimum. Videtur in Indiam usque, ut terminum Orientalem, Armeniam, & prædicationem S. Bartholomæi extendere. Nam per terram Evilath, seu Hevilath, quam Gen. 2 ℣. 11 Phison unus ex paradisi fluviis circuire dicitur, antiqui pene omnes Indiam intelligunt intra Gangem sitam, sicut per Phison, Gangem intellexerunt: an recte, hic non disputo. Videsis aut Calmetum, aut a Lapide in cap. 2 Gen. Per Gabaoth haud dubie terminum Occidentalem significat. Quem autem? Hoc nec ullibi explicatum invenio, nec sine fundamento divinare volo. Porro luce euangelii Armeniam a Bartholomæo illustratam confirmat Martyrologium, & Breviarium Romanum, aliique auctores quam plurimi.

[86] [aliis Asiæ majoris provinciis.] Scriptores Armeni, citati apud Assemanum tom. 3, par. 2, non modo Armeniacam S. Bartholomæi prædicationem pro comperta habent, sed & multas addunt Asiæ provincias. Unum ex multis referam. Pag. 5 Amrus ante laudatus sic loquitur: Nathanaël qui & Bartholomæus, una cum Thoma, & Lebæo ex XII, & cum Adæo, Mari, & Aghæo ex septuaginta, docuit Nisibin, (urbem Mesopotamiæ) Mesopotamiam, Mosul (Assyriam teste Assemano supra) Babyloniam, Chaldæam, Arabiam, Orientem, Nabathæm, Huzitidem (hæ duæ provinciæ sunt Arabiæ) & Persidem: tum in Armeniam majorem profectus, ejus incolas Christiana religione imbuit, ibique ecclesiam ædificavit, demum ad Indos & ulteriores Sinas migravit, eique pellis detracta est. Subjicit Assemanus ipse: Quod de Indis Sinisque dicitur, suspicor ad Thomam referendum esse, & Bartholomæo apostolo ex amanuensis incuria, aut Amri oscitantia tributum. Assentior viro erudito in eo, quod non putem post diuturnos in Armenia labores, in Indiam amplius pervenisse, ibique martyrio coronatum. Potuit tamen ea intentione, ut Indiam repeteret, ad partes Asiæ magis Orientales accedere, fructuque prædicationis retentus in via, puta in Albania, ubi probabilius gloriosa morte sublatum dicemus, subsistere. Ceterum in omnibus his provinciis quasi in transitu aliquamdiu fidei semina jecisse Apostolum mihi non improbatur, diu in illis substitisse non existimo: nam præcipuæ provinciæ a S. Bartholomæo fidei luce illustratæ, India esse videtur, minor Asia, & major Armenia, addi fortasse potest finitima Armeniæ Albania, ut patebit, cum de morte Apostoli erit agendum. Nicetas in Oratione sæpe citata etiam Æthiopas orientales a Bartholomæo fide imbutos scribit, quamvis id in Latina versione Combefisii sit prætermissum. Verum non Africanos Æthiopas intelligendos putem, sed Indos ipsos orientales. Nam & auctor sermonis de duodecim Apostolis supra citatus, idem de Thoma affirmat: Thomas baptismate Æthiopas dealbat. Potuerunt illi Indiæ populi Æthiopes vocari, vel a colore nigro cum Æthiopibus communi, vel quia ex Æthiopia profecti, ibidem sedes locarunt. Audi doctissimum Petavium in notis ad S. Epiphanium tom. 2, pag. 371: Multiplex, inquit, apud antiquos erat Æthiopia. Altera in Asia ad Indum, sive ut alii volunt, Gangem fluvium. Altera in Africa &c. De hac itaque Æthiopia, de his Æthiopibus Nicetas intelligendus, qui forte per Æthiopas, non nisi nigro homines colore significare voluit. Sed tempus est ut inquiramus, ubi, quoque mortis genere laborum suorum mercedem consecutus sit gloriosus Apostolus.

§ IX. Ubi, qua occasione, & quomodo, martyrii palmam adeptus sit S. Bartholomæus. Ordo prædicationis usque ad mortem probabiliter assignatus.

[Apostolus mortuus Albanopoli, forte in Albania.] Unde, & quo mortis genere ad cælos transmigraverit Bartholomæus apostolus, non nisi probabili conjectura dici potest. Quod ad locum spectat, multi martyrologi Indiam assignant, ut Usuardus, Ado, Florus Bedam amplificans Indiam interiorem; Florentinius ad XXIV Augusti etiam Indiam habet, quamvis ad XIII Junii Persidem assignet. Plurimi tamen auctores Majorem Armeniam Apostoli morte nobilitatam scribunt, quibus Martyrologium & Breviarium Romanum accedunt: verba alia occasione infra dabimus. Ne longior sim auctores singulos recensendo, ponam verba Tillemontii, cujus mihi placet conjectura: Omnes recentiores Græci, & Latini unanimi voce dicunt, martyrium subiisse in urbe Albana, vel Albanopoli dicta, quandoque per corruptionem Urbanopoli, quam statuunt in magna Armenia seu Indica, ut vocant. Putem esse fortasse urbem Albanam in Albania ad litus maris Caspii, quæ finitima est Armeniæ. Placet, inquam, hæc mihi conjectura: cum quia nullam in Armenia civitatem invenio hujusmodi nominis, tum quia auctores ita discrepant in provincia assignanda, in qua civitas hæc fuit sita. Sic enim aliqua hujus discrepantiæ ratio dari potest: quippe Armeniam dicere potuerunt, quia huic est finitima; Persiam, quia latissimum Persarum imperium totam fere Asiam complexum, & notissimum erat, & non longe dissitum ab hac urbe; Indiam, quia remotiores sibique ignotas provincias hoc fere nomine indigetabant, & in India constabat prædicasse Apostolum. Denique ipsi etiam Armeni doctores huic favere videntur sententiæ. Amrus certe supra citatus scribit, ædificata in Armenia Ecclesia, in Indiam profectum esse, neque alii, ibidem apud Assemanum citati, ejus in Armenia ipsa mortem collocant. Diligens autem Armeniacæ historiæ investigator supra laudatus Galanus, Præterea, inquit, liquido constat, utrumque apostolum (Bartholomæum & Thaddæum) circa regiones illas (Armeniæ) martyrium subiisse, quod cum hac opinione optime convenire, per se patet. Hæ rationes sunt, cur cum Tillemontio suspicer Albanopoli in Albania S. Bartholomæum martyrio coronatum. Siquis tamen meliora assignet, discere hic malim, quam docere. Quod autem Nicephorus Callistus lib. 2, cap. 10, Urbanopoli in Cilicia passum scribat, singularis est; nec tanta ipsius auctoritas, ut nos morari debeat.

[88] [Martyrii occasio dicitur] Occasionem necis Apostolo illatæ, ejusque auctorem Breviarium Romanum hoc modo memorat in lectionibus XXIV Augusti: Venit (Apostolus) in majorem Armeniam: ibi Polymium regem, & conjugem ejus, ac præterea duodecim civitates, ad Christianam fidem perduxit. Quæ res in eum magnam invidiam concitavit illius gentis sacerdotum. Nam usque adeo Astyagem Polymii regis fratrem in Apostolum incenderunt, ut is vivo Bartholomæo pellem crudeliter detrahi jusserit, ac caput abscindi, quo in martyrio animam Deo reddidit. Consonat fere martyrologium Galesinii ad nonum Kalendas Septembris: Deinde in Armeniam minorem profectus, Polemonem regem, ejusque conjugem, tum civitates præterea duodecim religioni Christianæ adjunxit. Cujus rei invidia commoti idolorum sacerdotes, regis Polemonis fratrem in Apostolum usque adeo concitarunt, ut is vivo Bartholomæo pellem crudeliter detrahi, tum caput abscindi jusserit. Videtur hic minor Armenia pro majori per errorem irrepsisse, & reguli conversi nomen mutatur aliquantulum, ut patet: cetera plane conveniunt. Romanum Martyrologium, quod hodiedum in usu est, tantum ait: Cum ibi plurimos ad fidem convertisset: Polymium, ejusque conjugem, & duodecim civitates ad fidem conversas tacet. Et vero, quo hæc confirmem, non habeo, præter fabulosa Pseudo- Abdiæ Acta, aliaque ejusdem furfuris ex iis desumpta; ubi hæc fusius referuntur, multaque adjunguntur fictitia, de quibus suo loco.

[89] Galanus supra citatus pag. 6 inquirit sub quo Armeniæ rege hæc contigerint. [conversio Polymii regis,] Ubi enim dixerat, martyrium subiisse Bartholomæum, postquam … Polymium quemdam Armeniæ regulum ad fidem convertit; ut communiter omnes, recentiores puta, Abdiam secutos; ita post pauca subjicit: Quomodo autem sub Sanatrugho, qui Armeniorum rex nominetur (tempore Bartholomæi occisi) ista potuerint contingere, in dubium vocari posse videtur; cum nos, Bartholomæum jussu potius Astyagis, fratris Polymii regis, capite mulctatum legamus. Audiamus an hoc dubium satis removeat Galanus. Enumeratis duobus a Christo regibus Armeniæ, ita prosequitur pag. 9: Tertius fuit Sanatrughus filius sororis Abagari, (quem Christi tempore regnasse dixerat) cujus imperio sanctos apostolos Bartholomæum, & Thaddæum in regionibus illis interfectos fuisse, narrant Armenii: a quibus tamen minime discrepant historici nostri, quamvis Bartholomæum, jubente Astyage, regis Polymii fratre, ab idololatris sacerdotibus neci traditum asserant: nam Polymius, & Astyages quarumdam Armenarum provinciarum esse reguli potuerunt sub imperio Sanatrughi, totius Armeniæ regis. Et quidem, quod Astyages, frater Polymii regis, rex quoque fuerit, affirmat Martyrologium Romanum: ac ultro, singularium tantum provinciarum regulos eos fuisse, colligimus ex Abdia Babylonio, aliisque gravibus auctoribus. Hæc Galanus.

[90] Verum objectum dubium adeo non eximit hæc responsio, [ejusque auctor Astyages rex Polymii frater,] quamvis satis apta, si constaret ab Astyage neci datum Bartholomæum, ut nomen tyranni, cujus imperio occisus est Apostolus, incertius sit quam ante: Galanus enim pro gravi auctore obtrudit nobis Abdiam, qui fabulator est ineptissimus, aliosque, qui forsan ex impuro Abdiæ fonte id imprudenter hauserunt: neque enim alios assignandos putem, quam Abdiam, sive auctorem, qui Passiones scripsit Apostolorum, hujusque sectatores, qui Astyagis nomen memoriæ prodiderint. Qui vero nihil cum Abdia habent commune, & auctores sunt melioris certe notæ, quam Abdias, nomen illius tyranni non exprimunt. Tacet Astyagem S. Theodorus Studita; tacet Nicetas Paphlago; tacet Josephus a Metaphraste editus; tacet Freculphus, editus in Bibliotheca Patrum sec. 9, par. 1, pag. 505: denique tacent alii plurimi, quos uti & Græcorum Menologia & Menæa prætermitto. Armeni etiam Astyagem nesciunt, Sanatrughumque tunc Armeniæ regem asserunt. Præterea observo hos omnes fere auctores quoad locum consentire, exceptis iis, qui locum non nominant. Cur igitur locum mirifico consensu exprimunt, auctorem cædis tacent? Nimirum quia locus innotuerat, auctor latebat. Quid, quod illorum aliqui alios omnino a rege nominant. Nicetas coram primoribus civitatis accusatum, illorumque jussu occisum scribit. Josephus loci præsidem auctorem cædis nominat. Alii generali nomine barbaros, aut impios vocant.

[91] In tanto veterum de Astyage silentio solos ex antiquioribus martyrologis invenio Florum & Rabanum, qui Astyagem nominant, ita ut hæc videantur vel ex ipso Abdia, vel ex Abdiæ sectatoribus transcripsisse. [quod videtur ex Pseudo-abdia sumptum, adeoque incertum.] Abdiam certe liberaliter descripsit Bellovacensis in Speculo lib. 9, cap. 83, & seqq., ita ut mirari non possimus cædis auctorem, etiamsi fictitius esset, inde ad alios auctores derivatum. Ex his autem, vel aliis Abdiam secutis, in Romanum Martyrologium & Breviarium videtur hoc irrepsisse, cum antiquiores & melioris notæ auctores, ut supra ostensum, illud non habeant. Hinc toti huic cædis occasioni modo narratæ, toti, inquam, historiæ de Polymio, ejusque uxore, & duodecim civitatibus, ac de nece per Astyagem illata, tantum quisque fidei tribuerit, quantum Romano Breviario, dictisque martyrologiis tribuendum esse putaverit; quorum auctoritas licet non sit contemnenda; non tantam tamen esse existimo in hisce circumstantiis, ut dictæ historiæ firmum teneamur præbere consensum. Sed tempus est, ut inquiramus, qua tandem morte gloriosus Pugil fidei suæ confessionem, & prædicationem firmaverit, pro qua satis certum est occubuisse.

[92] [Alii crucifixum scribunt,] Mors itidem, ut cetera Apostoli, varie a variis auctoribus refertur. Græci plerique in crucem actum scribunt, Latini fere excoriatum habent, addunt aliqui & capite minutum. Nicetas Paphlago: Hæc, inquam, cum audissent impii, orationis novitate attoniti, atque adversus crucifixum indignati, continuo illius præconem virgis cæsum in crucem agunt. Quoad crucem consentit Josephus his verbis: Crucis supplicio & ipse condemnatus est. Verumtamen addit inferius modum diversum, a Niceta prætermissum: Rogavit carnifices illos, ut verso in terram capite in cruce suffigeretur: nec rectus, quemadmodum ejus magister, in crucem ageretur: ita & in ipsis cruciatibus suam in magistrum reverentiam conservabat. Quin etiam in cruce suffixus cum fratribus loqui non destitit, quoad sanctissimam illam animam Deo tradidit. Dissentit ab his in speciem certe (nam sunt, qui omnia conciliare volunt) S. Theodorus Studita, & ipse tamen Græcus, hæc scribens num. 4: Postquam vivus decoriatus est, capite plectitur. Freculphus loco supra citato: Ad ultimum in Albano majoris urbe Armeniæ vivens a barbaris decoriatur, sicque terræ conditur. Latini plerique, uti & Amrus Armenus supra citatus, his assentiuntur; Græci vero passim, cum Niceta & Josepho, cruci affixum scribunt. Utri rectius? Difficile sane & ambiguum id determinare.

[93] [alii vero excoriatum,] Ex his tamen sententiis verisimilior mihi apparet Latinorum, & Studitæ, qui excoria tum dicunt, quam Græcorum, qui crucifixum, cum quia majori nititur auctoritate, tum quia ratio id magis suadere videtur. Theodorus enim Studita cum Latinis & Armenis, qui melius de his quam Græci potuere esse instructi, auctoritate Græcis præponderant: adde communem in Ecclesia Latina de pelle Bartholomæo detracta traditionem esse, quam ex Abdia certe non habuit, cum ille de hac altum sileat. Rationem etiam Latinis favere dixi; nam crucis supplicium ab ignorantibus mortis speciem facilius fingi potuit, utpote satis eo tempore vulgare, vel cum prima in crucem sublatione, quam iidem Hierapoli factam scribunt, confundi. Non tam facile fingi potuit excoriatio, minus commune supplicium, quamvis apud populos Orientales non inusitatum.

[94] Verum utrumque supplicium in S. Bartholomæo adhibitum fuisse, quidam neoterici ostendere conati sunt, [fingunt alii utrumque factum:] ut auctores modo memoratos inter se conciliarent. Neque inficior modum eos conciliandi non omnino defuturum, si scriptores illi, qui inter se discordant, tantæ essent auctoritatis, ut ab eorum dictis nefas esset recedere: nam vel in cruce pellis detrahi potuit, vel post pellem detractam cadaver ad ignominiam in crucem tolli, quod Orientalibus usitatum fuisse scribit Lipsius lib. 3 de Cruce, cap. 12. Verum cum nullus ex auctoribus discordantibus innuat, utrumque supplicium fuisse adhibitum, id factum revera esse suspicari non possum, nedum affirmare. Neque enim tanta est dictorum scriptorum auctoritas, ut ad eos conciliandos necesse sit tam inusitata confingere, præsertim quod nullum istius opinionis ipsi suggerant fundamentum. Itaque probabilius existimo, pelle nudatum fuisse Sanctum: in crucem fuisse sublatum, ut certo falsum non abjicio, sed ut minus verisimile habeo; utrumque conjungendum non autumo.

[97] Quod vero aliqui auctores addunt, post cutem detractam, [quid ex his magis verisimile sit, explicatur.] caput Sancto fuisse amputatum, nullo modo pugnat cum excoriatione, ideoque facilius admitti potest, cum auctorem habeat S. Theodorum Studitam. At merito contemnitur, quod ad hoc exornandum lib. 7, cap. 103 addit Equilinus: Cumque pelle nudatus adhuc vivus permansisset: & excoriatus Dominum prædicaret: & multos tantum cernentes miraculum convertisset: jussu regis decollatus est die sequenti videlicet VIII Calend. prædicti mensis (Septembris.) Propter hoc quidam ejus festum celebrant die præcedenti, agentes memoriam martyrii excoriationis; quidam die sequenti agentes memoriam decollationis. Subtilem scilicet rationem reddit hujus diversitatis, sed illis ipsis, opinor, qui diversos hosce dies S. Bartholomæo sacros esse voluere, incognitam. Nunc totum prædicationis cursum ad mortem usque probabili conjectura describam, necui tot regiones ab Apostolo obitas, ut supra diximus, incredibile videatur.

[96] Primum in Judæa cum cæteris Apostolis prædicavit sanctus Bartholomæus; [Prædicationis ordo in Judæa, variis Arabiæ provinciis,] donec Apostoli invicem divisi in suas quique profecti sunt provincias. Qua divisione facta anno, ut putamus, ab Ascensione Christi duodecimo, in Indiam S. Bartholomæum profectum existimo, ita tamen ut in transitu varias regiones Christi fide imbuerit; neque enim ita in longe dissitas regiones abierunt Apostoli, ut eas, per quas iter instituebant, omnino negligerent. Itaque in itinere, ad Indias suscepto, fide illustratas putem supra nominatas Arabiæ provincias, Huzitidem, Nabathæam, Arabiam felicem, seu Homeritidem. Huzitis enim, sive terra Hus, licet situs ejus incertus sit, prima tendentibus ex Judæa in Orientem se offerre videtur, secundum Calmetum in Dictionario biblico, ubi ita suam sententiam profert ad vocem Hus: Censemus, certum ejusdem regionis situm in Idumæa constituendum ad Orientem Jordanis, & Galaaditidis, non longe a Bozra, & a regione, veteri nomine Ausitide appellata. Hinc progressus fuerit in Nabathæam, de cujus incolis Cellarius Geographiæ plenioris tom. 2, lib. 3, cap. 14: Nobile quoque nomen in Arabia est Nabatæorum: quod Hieronymus Quæst. in Genes. XXV a Nabajoth, Ismaëlis primogenito deducit.“ A Nabajoth, inquit, omnis regio, ab Euphrate usque ad mare rubrum, Nabatena usque hodie dicitur”. Desertam sic Arabiam cum magna parte Petrææ comprehendit. Ex hac in Homeritidem, sive Arabiam felicem, etiam Sabæam dictam pervenitur; in qua Apostolum prædicasse dictum est. Scio iter a me descriptum non esse in Indiam brevissimum, nec ab Occidente recte in Orientem ducere, sed ad Austrum parumper vergere. Verum cum hæ provinciæ Apostoli prædicatione scribantur illustratæ, non video ubi hoc commodius collocem, quam in itinere ad Indos suscepto; nam ex Arabia felice facili per mare trajectu in Indiam citeriorem penetrare potuit. Per has itaque Arabiæ provincias in transitu saltem, forte etiam longiori mora, illustratas, in Indiam intra Gangem, ubi nunc vastissimum magni Mogoris imperium, ubi Bisnagar, aliaque regna sunt, pervenire potuit.

[97] [India,] Quanto autem tempore amplissimum illum Indiæ agrum excoluerit S. Apostolus incertum est. At plures Indicis laboribus annos tribuendos, Ecclesiamque ibidem recte constitutam, ex eo colligi videtur, quod tanto post tempore Pantænus memoriam Apostolicæ prædicationis vigentem deprehenderit, Euangeliumque Matthæi, apud fideles ibi relictum, non in Indorum linguam conversum, ut perperam supra scribit Freculphus, sed Hebraicis litteris exaratum, ut Eusebius testatur, & Hieronymus. Non enim discedens, relicturus ibidem videtur fuisse Euangelium, nisi Ecclesia recte constituta fuisset, & spes affulsisset ulterioris Indorum conversionis. Quod autem jactum in agrum Indorum fidei semen in uberiorem messem, post Apostoli discessum, non excreverit, præter judicia Dei, quæ scrutari non oportet, gentis pertinacia, vel principum tyrannide contingere potuit. Nunc Apostolum in minorem Asiam deducemus, ubi aliqui primam prædicationem ponunt. Verum his obstat Rufinus, aliique, qui Indiam Bartholomæo decretam scribunt: & tempus ipsum horum sententiæ repugnat, nam in Asia minore cum Philippo ex Scythia reduce, usque ad mortem ipsius prædicasse dicitur Bartholomæus; & post mortem Philippi ex Phrygia in Lycaoniam profectus: commodius ergo Indica prædicatio prior videtur collocata, ne dicere cogamur Bartholomæum ab Apostolorum divisione usque ad Philippi mortem semper in minore Asia mansisse, quod minus est verisimile.

[98] [Asia minore,] India itaque relicta, per obscuriores aliquot intermedias provincias in Persidem regressus videtur Bartholomæus; inde Babyloniam lustrarit & Assyriam, vicinas provincias; atque in Mesopotamiam fuerit progressus, quas itidem regiones Bartholomæo attribuunt Armeni: unde in Terram sanctam, vel in Asiam minorem, hodiedum Natoliam, potuit pervenire. Hoc per conjecturam descriptum iter: nam potuit deinde etiam hasce lustrare provincias. In minori Asia Philippo conjunctum esse, cum eoque Mysiam, & Lydiam percurrisse, in Phrygia multa passum; ac, Philippo Hierapoli in cruce mortuo, in Lycaoniam profectum, ex Græcis auctoribus narratum est. Lycaonas dein multo tempore docuisse videtur, egregiumque laborum suorum fructum in ea provincia collegisse. Hæc in Asia minori, provincia a pluribus auctoribus memorata. Ultimam modo Bartholomæi palæstram, Armeniam, inquam, majorem invisemus Hæc ideo a me statuitur ultima, quia in illa, saltem paullo latius sumpta, non modo, ut cum Apostolo loquar, bonum certamen certavit, sed & cursum consummavit, repositam sibi justitiæ coronam a justo Judice consecutus.

[99] Ex Asia minore in majorem Armeniam profectus Apostolus, [Armenia majore.] amplissimum rursus nactus est laboribus suis campum. Multis ibidem annis prædicasse est verisimile; nam, ut scribit Amras Armenus doctor, num. 86 citatus, ejus incolas Christiana religione imbuit, ibique Ecclesiam ædificavit, quod brevi tempore non videtur peractum. A partibus Occidentem versus sitis ad Orientem paulatim progressum putem, donec ad finitimam Armeniæ Albaniam pervenerit, ubi probabiliter gloriosa morte defunctum, supra diximus. Quod quo anno factum, incertum est. Labbeus tamen in Compendio chronologico ad annum Christi 71 ita scribit: Aliqui hoc anno ponunt martyrium S. Bartholomæi Apostoli. Si ad illum annum pervenerit Apostolus, imo si etiam decennio citius defunctus fuerit, satis profecto temporis habuit, ut descriptas a nobis provincias perlustraret, & singulas Christiana fide illuminaret. Nunc te, lector, monitum velim, hunc prædicationis ordinem a me non esse assignatum, ut necessario ita factum credas, sed ut perspicias, non esse incredibile, omnes hasce provincias visitatas ab Apostolo, & fide imbutas. Quippe si tres illas provincias, Indiam dico, minorem Asiam, & majorem Armeniam, quæ pluribus testibus a Bartholomæo dicuntur excultæ, quam ut id negare prudenter possimus, fateamur illi tribuendas: ratio fere itineris exigit, ut & eas, quas Armeni auctores adjiciunt, ei non abjudicemus. Quod ad itineris ordinem attinet, magis quid fieri commode potuerit, quam quid factum fuerit ostendere volui; nisi quod Indiam ante minorem Asiam; Armeniamque post reliquas, ab Apostolo fide imbutas existimem.

§ X. An aliquid scripserit Apostolus?

[Pseudo-euangelium secundum Bartholomæum: quem quædam scripsisse putant aliqui,] Hæretici antiquiores finxerunt Euangelium aliquod secundum Bartholomæum, de quo meminit S. Hieronymus prologo Commentariorum super Matthæum, quod & ibidem refutat ex quatuor animalibus Ezech. 1, quatuor Euangelistas significantibus. Gelasius Papa illud olim inter apocrypha rejecit, apud Labbe tom. 4 Concil. Col. Fuerunt etiam Catholici, qui quædam a S. Bartholomæo scripta esse putaverunt, quia in mystica vulgo S. Dionysii Theologia, quædam ejusdem Apostoli sententia citatur hoc modo: Ὅυτω γοῦν ὁ θεῖος Βαρθολομαῖός φησι, καὶ πολλὴν τὴν θεολογίαν εἶναι καὶ ἐλαχίστην· καὶ τὸ Ἐυαγγέλιον πλατὺ καὶ μέγα, καὶ ἆυθις συντετμημένον. Quam ita Latinam reddit Corderius noster Operum S. Dionysii tom. 2, pag. 3. Hac utique ratione divus Bartholomæus ait, & copiosam esse theologiam, & minimam, atque Euangelium amplum & magnum, & rursus concisum. Ex quo ita colligit § 3, pag. 10 laudatus Corderius: Unde colligitur, S. Bartholomæum aliqua etiam Theologica scripsisse, uti & alios Apostolos verosimile est, de rebus ac quæstionibus divinis per epistolam pro occasione interrogatos, de iisdem brevi saltem scripto respondisse, & sublimissima, quæ ex ipso Deo hauserant oracula, tradidisse, quæ aliquamdiu, ut solent epistolæ, asservabantur; & Catholicis communicabantur, sed postmodum temporum injuriis interciderint. Idem ante in scholiis ad S. Dionysium collegerat S. Maximus, apud citatum Corderium pag. 15, ita in dictum locum scribens: Σημείωσαι καὶ ἐντεῦθεν τὸ ἄπλαστον τοῦ εἶναι ταῦτα τὰ θεῖα συντάγματα τοῦ μεγάλου Διονυσίου. Πρὸς οἷς γὰρ ἐν τοῖς προτέροις λόγοις τινῶν τῶν συνόντων τοῖς Ἀποστόλοις μνήμην χρήσεων ἐποιήσατο, νῦν παραπλησίως τοῦ θείου Βαρτολομαίου χρῆσιν ἄγει, ὡς δηλοῖ τὸ φησίν. Εἰ γὰρ ἀγράφως ἦν διδάξας, εἰρήκει ἄν Ἔφη. Hæc S. Maximi verba genuine interpretatur Corderius hoc modo: Hinc etiam nota, hæc divina Opera sine fictione esse magni Dionysii. Præterquam enim quod in prioribus libris quorumdam dicta citaverit, qui Apostolis convixerant, modo similiter divi Bartholomæi sententiam adducit; uti verbum AIT declarat. Nam si absque scripto id tradidisset, utique dixisset AIEBAT.

[101] [inter quos S. Maximus, cujus locum corruptum vult Combefisius,] Combefisius in Auctario novissimo part. 1, pag. 496, in hunc Maximi locum errorem irrepsisse putat; emendandum, ut ait, ex ipsa serie, & ex Pachymere. Non gravabor viri eruditi rationes expendere. Ita sententiam suam probare aggreditur: Probat Maximus esse genuinum opus Areopagitæ, ex simplicitate, qua in superioribus citavit auctoritates χρήσεις, quorumdam, qui cum Apostolis vixerunt; & νῦν παραπλησίως &c. ut supra. Hic sane Combefisius a mente Maximi aberrat longissime, Græcorum verborum vim non assecutus. Non enim τὸ ἄπλαστον, quod simplicitatem interpretatur, refertur ad modum citandi auctoritates, ut refert Combefisius, sed ad esse Opera S. Dionysii. Audi verba: Σημείωσαι, inquit, καὶ ἐντεῦθεν τὸ ἄπλαστον τοῦ εἶναι ταῦτα τὰ θεῖα συντάγματα &c. Quod sic barbare vertas: Nota & hinc non fictum (sive non fictionem) essendi hæc divina Opera &c. Quodque eleganter expressit Corderius: Hinc etiam nota, hæc divina Opera sine fictione esse magni Dionysii. Audiamus an meliora sint cetera Combefisii. Prolatis verbis Græcis, hæc subjungit: Ubi Cord. “Modo similiter D. Bartholomæi sententiam adducit, uti verbum Ait declarat. Nam si absque scripto id tradidisset, utique dixisset, Dixit” (Aiebat habet Corderius) Quasi nimirum velit Maximus, Bartholomæum aliquid scripsisse, atque id sibi videatur ex Dionysio ipso colligere. Nec aliter Lancel.; quod ita sensisse, vel inde voluisse colligere Maximum virum sapientissimum, perridiculum est. At ridiculum mihi profecto non videtur virum etiam sapientissimum, prout verba ejus sonant, intelligere. Substituendam tamen putat aliam sententiam Combefisius, quia Pachymeres, quem adducit, hæc de traditione quadam Bartholomæi non scripta intelligit, quemque non Dionysii magis, quam ipsius Maximi fidissimum vocat paraphrastem. Non video cur Pachymerem Maximi velit interpretem, nam Maximo, quem ne nominat quidem hoc loco, Pachymeres est prorsus contrarius: unde hic nihil prodest ad mentem Maximi intelligendam. Accipe nunc, quam substituit sententiam. Sic ergo, ait, & Max. “Χρῆσιν ἄγραφον ἄγει, ὡς δηλοῖ τὸ, φησίν· εἰ γὰρ ἐγγράφως ἦν διδάξας, εἰρήκει ἄν Ἔφη. Sententiam non scriptam adducit, uti verbum, Ait, declarat: nam si scripto id tradidisset, utique dixisset, Dixit”. Est id quidem subtilius, inquit, quam verius. At ne subtiliter quidem substitutum. Rationem substitutionis suæ magis ridiculam, sic prosequens. Aliquid tamen momenti habens ad conjecturam; ut quod viva voce; quasi de præsenti, & rumor volans significetur; quod vero scriptum est, de præterito, quasi ratum, eo quod libris & chartæ, seu tabulis insertum est. Fallor si hæc placitura sint eruditis; at ne ipsi quidem Combefisio placuerunt. Idcirco post pauca: Ne sic leviter existimemus lusisse Maximum, (quis leviter ludentem inducit Maximum nisi Combefisius?) pro ἔφη .. scripserit γράφει, in quo subtiliter mentem venatur Dionysii. Nempe si sententiam scriptam Bartholomæi citasset, dicturus erat γράφει, SCRIBIT, ut in ejusmodi solet. En lector, quot corruptiones sint necessariæ, ut tandem ridicule disputantem inducat Maximum. Nam neque Dionysium, neque Maximum ipsum in citationibus suis id servasse, ut cum scriptam sententiam citarent, semper dicerent γράφει scribit, manifestum est ipsorum scripta legentibus. Passim enim dicunt φήσιν, ait, etiam de scripta sententia, rarius, γράφει scribit. Nonne igitur ridicule ex voce φησίν, ait, quæ frequentius etiam est usitata, cum scripta adducitur sententia, colligeret Maximus, sententiam Bartholomæi adduci ore prolatam, non scriptam?

[102] Nunc, ne quis putet collectionem Maximi æque esse ridiculam, [sed integer probatur:] si verba ipsius servantur integra, sique, prout verba sonant, colligere voluerit, sententiam Bartholomæi scriptam citatam fuisse a Dionysio, quia citata fuit per τὸ dicit, non dicebat aut dixit; collectionem illam paullo prolixius exponam, quæ nihil certe habet inconcinni, nihil ridiculi, prout putabat Combefisius. Audi verba Maximi: Modo, inquit, similiter D. Bartholomæi sententiam adducit: uti verbum, Ait, declarat. Nam si absque scripto id tradidisset, utique dixisset, Aiebat. Quod sic expono. Qui scriptam alicujus sententiam citat, quamvis uti possit & præterito, recte utitur præsenti dicit, quoniam litera scripta manet; & auctor præsenti tempore in scriptis suis adhuc loquitur. Qui vero ore prolatam sententiam adfert, uti passim debet præterito perfecto vel imperfecto; nam auctor præsenti tempore sententiam illam non dicit; sed dicebat, vel dixit, dum viveret. Id quidem non servatur, quando personam quasi præsentem inducimus per prosopopœiam, nec quando ejusdem personæ dicta vel facta describimus. Servatur tamen plerumque, quando ad dicta nostra confirmanda celebrem alicujus sententiam ore prolatam adducimus. Audi quomodo Act. 20, ℣. 35 dictum Christi, antea non scriptum, citetur: Quoniam ipse DIXIT. “Beatius est dare magis quam accipere”. Audi & Hieronymum in cap. 6 ad Galatas, ubi dictum Joannis celebre, non scriptum, adducit: Beatus Joannes Euangelista … nihil aliud per singulas solebat proferre collectas, nisi hoc: “ Filioli diligite alterutrum”. Minus recte, minusque proprie in priori sententia dictum fuisset Dicit; in secunda, Profert, vel solet proferre, ut patet ex sensu. Qui plura exempla desiderat, legat veterum philosophorum vel Patrum apophthegmata, a variis collecta. Sic itaque & Maximus contendit, Dionysium non dicturum fuisse Ait, si sententiam oretenus prolatam citasset, quia id eo tempore, quo scribebat Dionysius non dicebat Bartholomæus: sed dicturum fuisse Aiebat, quod magis fuisset proprium & genuinum. Habes, lector, collectionem Maximi, quæ certe ridicula videri non debet, quoniam a consuetudine citandi passim recepta argumentatur: an autem rem plane conficiat, nunc examinandum.

[103] [an scripserit S. Bartholomæus incertum.] Si omnino constaret Opus illud de Theologia mystica esse magni Dionysii Areopagitæ, argumentum S. Maximi probabiliter satis evinceret verba Bartholomæi adducta, ex aliquo ipsius scripto esse desumpta: verum cum de auctore istius Operis maxima inter eruditos sit controversia, multique contendant Opus esse auctoris longe posterioris, idque ex hac ipsa S. Bartholomæi auctoritate allata probare conentur, tota hæc Maximi ratiocinatio incerto nititur fundamento: ita ut ne quidem certo inferre possimus, sententiam hanc S. Bartholomæo tribuendam, tamquam apophthegma aliquod, scripto ab eo non exaratum, sed sæpius dictitari solitum. Dicam itaque breviter quid de re tota sentiam. Qui Theologiæ mysticæ S. Dionysium Areopagitam statuunt auctorem, admittere necessario debent hanc Bartholomæi esse sententiam, vel ex scriptis ejus desumptam, vel ut apophthegma Sancto familiare. Qualia apophthegmata tum veterum philosophorum, tum antiquorum Patrum reperiuntur multa, variorum scriptis posterorum memoriæ commendata. In dicta autem suppositione probabilius mihi videtur, sententiam illam ex scripto quodam Apostoli productam, quam oretenus ab eo traditam. Nam modus citandi Dionysii id magis indicat, ut recte colligit Maximus; neque incredibile videtur, Bartholomæum, uti & alios Apostolos, de rebus divinis consultum fuisse, & vel brevi scripto, vel epistola mentem suam aperuisse; quæ scripta temporis injuriis, tyrannorumque persecutionibus intercidere potuerunt: sicut intercidisse videtur quædam Pauli ad Corinthios epistola, cujus ipse meminit in priori ad Corinthios cap. 5 ℣. 9. Quamvis non omnino improbabile putem, Dionysium intelligendum esse de sententia Bartholomæi oretenus tradita, ut intelligit Pachymeres in paraphrasi Dionysii, in citata Corderii editione tom. 2, pag. 22, cum ille modus citandi celebria dicta non ita universalis sit, ut a Dionysio non potuerit negligi. Hæc in supposito, quod mystica Theologia sit S. Dionysii, cum vero quæstioni celebri de Scriptis S. Dionysii me hic immiscere nolim, de re tota nihil certi statuendum judico. Sunt, qui illam, de qua disputatur, sententiam ex Pseudo-euangelio secundum Bartholomæum depromptam putent, quod verisimile est, si alius a magno Areopagita Theologiæ mysticæ sit auctor. Ceterum apud Labbeum tom. 1 Conciliorum col. 489 ex lib. 8 Constitutionum apostolicarum cap. 19, & 20, habetur quædam Constitutio de diaconissa nomine Bartholomæi. Verum cum hæ Constitutiones sub Clementis nomine sint confictæ, pluribus de his agere supersedeo. Nunc quæ, & qualia sint quæ de S. Bartholomæo circumferuntur Acta, necessario discutiendum.

§ XI. Scriptores Actorum varii.

[Acta] Baronius in Martyrologio Romano ad diem XXV Augusti de Actis S. Bartholomæi hæc memorat: Gestorum autem ejus quædam feruntur Abdiæ nomine; quædam incerto auctore in libro qui inscribitur, Passiones apostolorum, habentur: alia his similia extant in antiquis codicibus manuscrip.: alia, quæ scripta a Josepho recitat Metaphrastes: edidit & alia Perionius, in quibus omnibus (secundum apostoli sententiam) sic omnia probet lector, ut quod bonum est, teneat. Recte Baronius non omnia quæ de S. Bartholomæo scripta leguntur, pro veris habenda, sed singula examinanda monet: verum non æque promptum erit omnibus, qui scripta illa legent, verum a falso secernere: idcirco pro instituto nostro quantum singuli auctores, qui S. Bartholomæi gesta scripsere, fidei mereantur, paullo prolixius examinabimus, ut fabulæ, quæ hic occurrunt multæ, eliminentur. Abdias vulgo Babylonius ceteris prior tempore, ut videtur, quamvis ætas ejus definiri non possit. Cæteris autem priorem fuisse inde colligo, quod alioquin non prætermisisset translationem Liparitanam aliorum ævo notissimam. Unde perperam seculo X eum vixisse vult Oudinus tom. 2 de Script. Eccl. col. 420, cujus argumento non probatur quidquam ex Usuardo sumpsisse Abdiam. De hoc Sixtus Senensis lib. 2 Bibliothecæ sanctæ pag. 43 ita scribit: Apostolorum duodecim Vitæ, has, ut referunt Jacobus Archiepiscopus Genuensis in libro Annuarum solemnitatum, & Petrus episcopus Equilinus libro 9 Catalogi Sanctorum, Hebraice scripsit Abdias primus Babylonis episcopus, ab ipsis Apostolis ordinatus, quas Eutropius Abdiæ discipulus, transtulit ex Hebræo in Græcum, & Julius Africanus in Latinum: verum ut opinor, Julius non Latine, sed Græce scripsit. Nuper ex Germania sub titulo hujus Abdiæ prodiere libri decem de Historia certaminis apostolici, Oporini typis excusi, quos ut fide indignos, Paulus Papa quartus inter scripta a se damnata rejecit. Hæc Sixtus, cum imposturæ Pseudo-Abdiæ nondum erant penitus detectæ.

[105] Bellarminus de Scriptoribus ecclesiasticis in Abdia pag. 69 editionis anni 1613 de Vitis apostolorum ejusdem Pseudo-Abdiæ dicit: [Abdiæ fabulosa] Vitæ apostolorum, quæ sub nomine ejus circumferuntur, fabulis similiores sunt, quam veræ narrationi. Nec melius critici moderni de Pseudo-Abdia pronuntiant. Audi unum ex omnibus Remigium Ceilier tom. 1 Historiæ generalis auctorum sacrorum lib. 3, cap. 2, art. 3, pag. 489: Acta Apostolorum, Abdiæ tributa, rejecta sunt communi consensu, ut supposita & fabulis plena. Impostor, qui hæc Acta composuit, se venditat pro episcopo, ab ipsis Apostolis, cum in Persidem irent, consecrato. Opus suum in linguam Latinam translatum dicit per Julium Africanum, & Hegesippum secundi seculi scriptorem citat, quem, si fuisset primi seculi, aut temporis Apostolorum, videre non potuisset. Acta illa in duos libros distributa sunt. Multi ibidem reperiuntur modi loquendi, qui manifeste probant, Opus ab initio Latine scriptum fuisse, non Hebraice, ut auctor nobis persuasum cupit. Recte itaque Tillemontius dixit tom. 1 Monument. pag. 596, nota 3 in Jacobum Majorem; quod non nisi in hoc auctore reperitur, non majoris esse ponderis, quam si nullibi reperiretur. Addo ego, hoc ipso quod aliqua in Pseudo-Abdia habeantur, eadem mihi suspecta fieri, si in recentioribus auctoribus inveniam, cum videantur ex impuro hoc fonte profluxisse.

[106] Hac de causa statueram a figmentis Abdiæ prorsus abstinere; [multi recentiores secuti, ideo edenda:] sed re maturius perpensa mutavi consilium. Vidi enim ex recentioribus biographis nullum fere esse, qui multa ex Abdiæ fabulis scriptis suis non admiscuerit, adeoque fabulas has magis jam invaluisse, quam ut solo silentio sepeliri possint: quapropter tota hæc Acta fabulosa lectorum oculis objicienda putavi, ut videat quisque, nihil simile in sinceris utcumque Bartholomæi Actis, post illa subjiciendis, reperiri. Hinc eadem opera manifestum fiet, quid fidei mereatur Petrus Equilinus episcopus, Jacobus Januensis, Perionius, aliique auctores, in illis, quæ ex Abdia liberaliter descripserunt. Hactenus de omnibus Pseudo-Abdiæ scriptis dictum est. Audiamus nunc etiam quid maxime circa Acta S. Bartholomæi notaverint eruditi quidam. Molanus in Martyrologio Usuardi ad nonum Kalendas Septembris inter alia hæc notat. De passione autem ejus quæ incipit, Indiæ tres: (est hoc initium Actorum Bartholomæi per Abdiam) præclare scripsit Radulphus de Rivo ab hinc annis fere ducentis: Passiones sanctorum Bartholomæi, Matthæi, Simonis & Judæ, periculose in officio divino leguntur: de Canonum observantia proposit. 11.

[107] [de his Hesselii censura.] Post Molani Martyrologium citatum, impressa legitur historiarum Censura Joannis Hesselii, ubi cap. 8 hæc de Bartholomæi Actis habentur. Passionem sancti Bartholomæi, quæ incipit: Indiæ tres esse apud historiographos dicuntur, non recipio, quamvis sciam magni fieri (illo scilicet tempore.) Non solum quia dæmon de eo dicit, quod Angeli non permittunt eum fatigari, aut esurire: & quod dicit eum purpura, & gemmis vestiri; quæ incredibilia sunt, eo quod Christus non per eum, qui tamquam nobilem se gessit in vestibus, convertit mundum, sed per contemnentes ornatum externum. Nec discipulus major est Domino, qui fessus fuit, & esurivit. Neque solum ob verba diaboli, quæ possent mendacia dici, rejicio historiam; sed quia ipse Apostolus ex sua persona dicit, quod nulla ab initio seculi votum virginitatis obtulit ante Mariam. (An hæc ratio satis sit solida hic non disputo: eam multis probare conatur Hesselius, verum non pauciora possent reponi. Qui hæc cupit, videre potest in Responsionibus Papebrochii part. 2 articulum 15.) Item dicit S. Bartholomæus quod sicut accipiter accipit avem, ita diabolus rapuit Christum, & posuit inter feras in deserto, cum expresse dicant Lucas, Matthæus, & Marcus, Christum a proprio spiritu ductum in desertum. Et dicit hæc Historia Dominum dixisse ad diabolum in prima tentatione: Ego ejiciam te de dominatione, quam per dejectionem primi hominis usurpasti. Certe si hæc dixisset, diabolus scivisset eum esse Filium Dei: nec secundo tentasset dicens: Si Filius Dei es. Deinde dicit, diabolum alterum angelum apostolicum sibi sociasse, qui dicitur Mammoma: quasi videlicet diabolus non sit ipse Mammona, aut quasi ipse solus non possit satis tentare. Deinde ponit unicam tentationem diaboli, qua dicit eum Christum tulisse in montem excelsum, & supra pinnam templi, cum Matthæus & Lucas expresse distinguant tentationem factam in pinna templi ab ea, quæ facta est in monte excelso. Hæc Hesselius. Plura observabo in notis, ubi etiam assignabo, unde multa Abdias videatur mutuatus.

[108] [Orationes encomiasticæ de S. Bartholomæo] Præter fabulas Abdiæ habemus de S. Bartholomæo tres Orationes encomiasticas Græcorum auctorum; nempe S. Theodori Studitæ, Josephi cujusdam incogniti, & Nicetæ Paphlagonis, de quibus agit Tillemontius tom. 1 Monument. pag. 643 nota in Bartholomæum tertia. Pag. 644 ita eorum fidem elevat: Præterquam quod tempus, quo Josephus, S. Theodorus, & Nicetas vixerunt, non magnam ipsis tribuit auctoritatem, videmus quod se invicem destruant, in facto principali, id est, morte Sancti. Ita Tillemontius, in dictos auctores iniquior, quos eodem fere cum Abdia loco habere videtur. At vero, etiamsi conciliari vix possit, quod de morte S. Bartholomæi scripserunt, non omnes errasse sequitur, sed unum ex illis. Quæ præterea objicit, ad translationem corporis spectant, in gloria Sancti posthuma examinandam. Idem auctor pag. 643 putat, Josephum S. Theodoro antiquiorem esse; at contrarium mox ostendam esse probabilius. Antiquior ergo inter illos, uti auctoritate major, videtur esse S. Theodorus Studita, de quo ita Bellarminus de Scriptor ecclesiast. ad annum 820.

[109] Sanctus Theodorus Studites, vir admirandus, & potens opere & sermone … [S. Theodori Studitæ,] Miraculis clarus migravit in cælum anno Domino DCCCXXVI. Porro sanctissimum fuisse Theodorum & doctissimum, apud omnes in confesso est; ita ut nulla possit esse suspicio, fabulas eum scribere voluisse: prudenter autem processisse, ex eo probatur, quod maluerit pauca narrare, eaque sibi probata, quam multa & incerta scribere. Mihi itaque, quidquid critici aliqui senserint, religio est, tali viro fidem non adhibere in iis, quæ de gestis S. Bartholomæi memoriæ tradidit; ut & de corporis translationibus postea ostendam.

[110] Sermonem S. Theodori edidit jam pridem Acherius tom. 2 Spicilegii recusi pag. 124, [interprete S. Berthario,] & seqq., sicut eum interpretatus est Anastasius Bibliothecarius. Habemus nos eumdem ex variis codicibus Mss.: primo ex codice 696 reginæ Sueciæ, dein ex vetusto Passionario Ms. Neapolitani monasterii S. Mariæ montis Oliveti; tertium Ms. apographum Capua Bollando transmissum est a P. Silvestro Acosta Capuano, rectore ecclesiæ SS. Cosmæ & Damiani de Quadropanis. Horum porro posteriora duo quam aptissime inter se consentiunt etiam quoad voces; ab Anastasiana vero interpretatione quoad phrasim sæpe dissentiunt, ita ut dubitari non possit quin alterius sint interpretis. Interpres autem ille in tertio dicitur fuisse S. Bertharius abbas Casinensis, de quo Leo Ostiensis in Chronico Casinensi lib. 1, cap. 33: Hic apprime litteratus, nonnullos tractatus, atque sermones, nec non & versus in Sanctorum laude composuit. Cujus & Anticimenon de plurimis tam veteris quam novi Testamenti quæstionibus hic habetur: aliquot etiam de arte grammatica libri &c. Creatus est abbas, ut ibidem in notis dicitur, anno 856 vel 857, quo etiam tempore Anastasius Bibliothecarius floruit.

[111] Ex hujus igitur interpretatione Bertharii Studitæ Orationem edam collatis inter se manuscriptis. [qui addidit Translationem corporis alteram;] Præfigitur Orationi præfatio, quæ etiam habetur apud Acherium, sed mutila, quæ ejusdem videtur esse auctoris. Subditur etiam Orationi Studitæ narratio translationis Beneventum, quæ subjecta legitur apud Acherium, unde dubium puto, an Anastasio narratio istius translationis tribuenda sit, an Berthario; quin imo potius Barthario, quam Anastasio adjudicandam existimo, tum quia Anastasius in epistola sua ad Aionem Beneventanum antistitem nullam adjunctæ a se narrationis mentionem facit, tum quia in festo ipsius translationis dicta videtur ex his verbis, partim apud Acherium omissis: Qua deinceps occasione, quove sit ordine de eadem insula Beneventum translatum, UNDE HODIERNA FESTIVITAS CELEBRATUR, EVESTIGIO PROMENDUM EST. Jam vero Anastasius Orationem Studitæ interpretatus est, ut ad episcopum Beneventanum eam mitteret, non ut pro concione recitaret. Bertharius autem eam ad suos declamare potuit, aut certe prælegendam in festo translationis tradere. Tum denique quia hæc narratio in duobus manuscriptis cum Oratione versa a Berthario conjuncta legitur: an autem cum interpretatione Anastasii eam conjunctam invenerit Acherius, mihi est incertum. Hæc, si uni tantum adscribenda sit dicta translationis Historia: verum, cum inter se discrepent variis locis editio Acheriana & nostra Mss., maxime in diebus, quo Sanctus colitur, assignandis, fieri potest, ut uterque auctor hanc Historiam interpretationi suæ subjunxerit.

[112] [Josephi, forsan Hymnographi,] Sequitur anonymi Josephi sermo, quem ex Metaphraste Latine edidit Surius tom. 3 ad diem XXIV Augusti; quemque ab Allatio de Simeonum scriptis pag. 103 notatum invenio hoc titulo: Josephi εγκώμιον εἰς τὸν ἅγιον Βαρθολομαῖον τὸν Ἀπόστολον. Quis ille sit Josephus non constat; per conjecturam tamen probabilem putem fuisse S. Josephum Hymnographum, qui eodem cum S. Theodoro seculo non floruit, eo tamen posterior; atque itidem, ut ille, egregie contra Iconoclastas hæreticos decertavit. Acta ejus edidit Papebrochius tom. 1 Aprilis a pag. 265, ex quibus cum prædicto Papebrochio hanc conjecturam desumo. Narratur ibidem in Vita, a Joanne diacono conscripta, Josephum ab aliquo donatum fuisse reliquiis S. Bartholomæi, ei sacellum extruxisse, ab eo multa edoctum, atque inter cetera sacros hymnos pangendi facultatem accepisse. Quæ omnia probant patronum Josepho singularem fuisse Bartholomæum. Unde non inepte laudatus Papebrochius in notis ibidem litera B, ita scribit: De sancto Bartholomæo extat .. Oratio Josephi τοῦ ταπεινοῦ καὶ ἐλαχίστου humilis & minimi: quem Hymnographum esse merito judices. Et XXV Augusti ad diem translationis invenitur canon ad hanc acrostichidem compositus:

Ὕμνοις γεραίρω τὸν καλόν μου προστάτην.

Ubi quod Προστάτην præsidem, patronum, protectorem suum appellet Bartholomæum poëta, idque in acrostichide, Josephum auctorem possis agnoscere, quamvis nomen nusquam exprimatur. Cum igitur Oratio illa circa idem tempus scripta videatur, & auctor ubique singularem erga S. Bartholomæum amorem prodat, probabile puto, huic Josepho, qui ab hymnis pangendis Hymnographus dictus est, eam tribuendam; quamvis & alius eodem seculo floruerit Josephus frater S. Theodori Studitæ, & archiepiscopus Thessalonicensis, cujus Acta dedit Pinius tom. III Julii a pag. 710, cujus & epistola quædam extat apud Baronium ad annum 808 num. 18, & Oratio de cruce apud Gretserum tom. 2, pag. 1200. Ceterum quiscumque hujus Orationis fuerit auctor, pauca de S. Bartholomæo scivisse videtur, ideoque & pauca scripsisse: quæque de morte Sancti tradit, minus videntur probabilia. Quæ in eo reprehendit Baronius ad annum 54 num. 3, de cultu serpentis apud Hierapolitanos, examinata sunt § 8, & ulterius in notis discutientur.

[113] [& Nicetæ Paphlagonis.] Subjiciam denique quarto loco Orationem encomiasticam Nicetæ Paphlagonis, quam Græco-Latinam edidit Combefisius in Auctario novissimo Patrum part. 1 a pag. 392, notisque illustravit. Satis hæc convenit cum præcedenti, nisi quod plura & distincta magis narrat Sancti gesta. Si quid minus probabile appareat, in notis observabo. Sed lectorem monitum velim, nihil in tribus his Orationibus fere occurrere, quod in commentario nostro non pertractavimus; volui tamen eas hic exhibere, ut omnia, quæ ad sanctum Bartholomæum spectantia, fide utcumque digna, invenire potui, haberentur conjuncta. Orationem porro exhibere statueram, uti eam Latine reddidit memoratus Combefisius, verum dum Græca cum Latinis accuratius confero, quandoque aberrantem invenio interpretem, ubique vero obscurum adeo, ut judicarem Orationem Latinis auribus minime placituram, nisi nova adornaretur interpretatio. Manum itaque operi admovi, atque totam ex Græca Latinam feci, prout eam curiosus lector infra inveniet.

ACTA FABULOSA
Auctore Pseudo-Abdia Babylonio.
Ex Ms. S. Martini Treviris, collato cum aliis Mss., & editis exemplaribus.

Bartholomæus apostolus, Albanopoli in Armenia vel Albania (S.)

BHL Number: 1002

A. Pseudo Abdia.

CAPUT I.
Bartholomæi in Indiam adventu Astaroth mutus redditus, Berith consultus, dæmones ejecti, mysteria fidei Polymio regi exposita.

[Bartholomæi in India præsentia] Indiæ a tres esse ab historiographis asseruntur. Prima est India, quæ ad Æthiopiam mittit: secunda, quæ ad Medos: tertia, quæ finem facit: nam ex uno latere tenebrarum regionem b gerit, ex alio latere mare Oceanum. In hanc c ergo Indiam veniens Bartholomæus apostolus, ingressus est templum, in quo erat idolum nomine Astaroth d, & quasi peregrinus ibi manere cœpit. In hoc idolo dæmon talis erat, qui diceret se curare languentes, & cæcos, sed sine dubio quos ipse lædebat, illuminare. Erant enim sine Deo vero, unde necesse erat, ut a deo falso ludificarentur: deus enim falsus hac arte illudit eos, qui Deum verum non habent: facit eis dolores, infirmitates, damna, pericula, & dat responsa, ut sacrificent ei, & cum non læduntur ab eo, hoc videtur stultis, quasi sanantur ab eo: ille autem non sanando, sicut credunt, subvenit; sed a læsione cessando, & cum desinit lædere, curasse creditur.

[2] Unde factum est, ut Sancto Bartholomæo apostolo ibi manente nulla responsa daret Astaroth, [obmutescit idolum Astaroth,] & nulli poterat ex his, quos læserat, subvenire. Cumque jam plenum esset languentibus templum & quotidie sacrificantibus nullum daret secundum consuetudinem responsum; infirmi ex longinquis regionibus adducti jacebant, & sacerdotes, qui ibi erant, eidem idolo sacrificabant. Sed cum in ipso templo, ut dictum est, nullum posset dare dæmon responsum, & neque sacrificando, neque seipsos more suo laniando proficerent, perrexerunt in aliam civitatem, ubi aliud dæmonium colebatur, cui nomen erat Berith e; & illic sacrificantes cœperunt inquirere, quare deus eorum Astaroth non eis daret responsa.

[3] [cujus causam rogatus dæmon in alio idolo Berith, Bartholomæi adventum dicit,] Respondens autem Berith, dicit: Deus vester sic captivus & religatus catenis igneis strictus tenetur, ut neque suspirare, neque loqui audeat, ex illa hora, qua illic apostolus Bartholomæus ingressus est. Dicunt illi, & quis est iste Bartholomæus? Respondit dæmon: Amicus Dei est omnipotentis, ideo huc venit in istam provinciam, ut omnia numina, quæ colunt Indi, evacuet.

[4] [quem ipsis ex signis notum facit,] Dixerunt autem cultores ad Berith idolum: Dic nobis signa Bartholomæi, ut possimus invenire eum, quia inter multa millia hominum non possumus eum agnoscere. Respondit dæmon: Capillo nigro capitis est, & crispo: caro candida; oculi grandes; nares æquales, & directæ; aures coopertæ crine capitis; barba prolixa, habens paucos canos; statura æqualis, quæ nec longa possit nec brevis adverti. Vestitur colobio f albo clavato g purpura; indutus est pallio albo, habente per singulos angulos gemmas h purpureas. Viginti sex anni sunt, ex quo ipsa, quæ nunc gestat, vestimenta indutus est: numquam sordidantur, numquam veterascunt; similiter & ejus sandalia per XXVI annos numquam veterascunt i. Centies flexis genibus per diem, centies per noctem orat Deum k. Vox ejus quasi tuba vehemens est.

[5] [ejusque privilegia narrat.] Ambulant cum eo angeli Dei, qui non eum permittunt fatigari, non esurire, non sitire, sed semper eodem vultu & animo perseverat. Omni hora hilaris & lætus permanet, omnia providet, omnia novit, omnem linguam omnium gentium loquitur, & intelligit. Et ecce hoc quod interrogastis, & quod ego do responsum, ille jam novit. Angeli enim Dei famulantur, & nuntiant ei; & cum cœperitis eum quærere, si vult, ostendet se vobis; si non vult, non poteritis eum invenire l.

[6] [Quæsitus Bartholomæus, dæmoneque ejecto repertus,] Rogo autem vos, ut dum eum inveneritis, rogetis eum pro me, ne huc veniat, & hoc mihi faciant angeli, qui cum eo sunt, quod fecerunt collegæ meo Astaroth: & hæc dicens dæmon conticuit. Revertentes autem cœperunt circuire, & inquirere omnium peregrinorum vultus & habitum, & per duos dies non invenerunt eum. Factum est autem, ut quidam plenus dæmonio clamaret, & diceret: Apostole Dei Bartholomæe, incendunt me orationes tuæ. Tunc Apostolus dixit ei m: Obmutesce & exi ab eo; & statim liberatus est homo, qui per multos annos fuerat fatigatus ab eo.

[7] [accersitur a Polymio Rege, cujus filiam etiam dæmonio liberat:] Polymius n autem rex civitatis (al. provinciæ) ejusdem cum haberet filiam lunaticam, nuntiatum est illi de hoc dæmonioso: & misit, & rogavit eum dicens: Filia mea male vexatur, peto ut sicut liberasti Speustium, qui per multos annos passus est, ita & filiam meam liberes. Exurgens autem perrexit ad eum: at ubi vidit eam Apostolus catenis strictam, quia omnes morsu attrectabat, &, quos poterat tenere, scindebat, & cædebat, adeo ut nullus ausus esset accedere ad eam; tunc Apostolus jussit eam solvi. Dicunt ei ministri: Et quis est ausus manum mittere ad eam? Dicit ei Apostolus: Jam ego vinctum teneo inimicum, qui in ipsa erat: & vos adhuc timetis eam? Ite & solvite eam, & levate eam, & reficite eam: & crastina die adducite eam ad me. Exeuntes autem fecerunt sicut jussit Apostolus, & ultra non potuit eam vexare dæmon.

[8] Tunc rex oneravit o camelos auro, argento, gemmis, [Polymio, muneribus recusatis, Christum natum] vestibus, & cœpit quærere Apostolum, & penitus non invenit eum: & reportata sunt omnia ad palatium ejus. Factum est autem, cum transisset nox, & aurora futuri diei inciperet, apparuit Apostolus solus cum solo rege, ostio clauso p in cubiculo ejus: & dixit ei: Ut quid me quæsivisti tota die cum auro, & argento, gemmis, & vestibus? Ista munera his sunt necessaria, qui terrena quærunt: ego autem nihil terrenum, nihil carnale desidero. Unde scire te volo quia Filius Dei dignatus est per uterum Virginis nasci cum homine, ita ut homo Virginis vulva conceptus, secum in ipsa secreta Virginis haberet Deum, qui fecit cælum, & terram, mare, & omnia, quæ in eis sunt. Hic simul cum homine natus ex utero Virginis, cœpit habere initium ut homo esset, qui numquam habuit initium; sed ipse semper initium fuit, & omnibus initium dedit, sive visibilibus, sive invisibilibus creaturis.

[9] Hæc autem Virgo cum execraretur omnem virum, [ex Virgine,] ipsa servandæ virginitatis votum prima Deo omnipotenti vovit: primam autem ideo dixi, quia ex quo homo factus est ab initio seculi, nulla ante eam hoc votum Deo obtulit. Hæc ergo prima inter fœminas hoc constituit in corde suo ut diceret Deo: Domine, offero tibi virginitatem meam: cum hoc a nullo homine nec verbo didicisset, nec per exemplum ad imitationem invitata constituit, ut virgo pro amore Dei specialiter permaneret. Huic subito, in suo cubiculo clausæ, splendens sicut sol Gabriël angelus Dei apparuit: quæ cum terrore perculsa expavesceret; ait ad illam angelus: Noli timere, Maria; invenisti gratiam ante Deum: ecce concipies & paries Filium & vocabis nomen ejus Jesum. At illa timore deposito, constanter ait: Quomodo fiet hoc? Quoniam virum non cognosco: id est hoc constitui, ut non cognoscam. Cui angelus respondit: Propter hoc Spiritus sanctus veniet in te, & virtus Altissimi obumbrabit tibi, ideoque quod ex te nascetur, Filius Dei sanctus vocabitur.

[10] Hic ergo cum natus esset, passus est se tentari a diabolo illo, [tentatum a diabolo,] qui primum hominem vicerat, suadendo ut de arbore vetita a Domino manducaret. Ipsum ergo permisit ad se accedere, & sicut dixerat Adæ, id est primo homini, per mulierem: Manduca, & manducavit; & ideo de paradiso projectus primus homo in isto mundo exiliatus genuit omne hominum genus; ita & isti diceret: Dic lapidibus istis ut panes fiant, & manduca, ut non esurias. Cui respondit: Non in pane tantum vivit homo; sed in omni verbo Dei. Hic ergo diabolus qui per manducantem hominem vicerat, victoriam suam per jejunantem & se contemnentem amisit. Par enim erat, ut qui filium virginis vicerat, a Filio Virginis vinceretur.

[11] Dicit ei rex: Et quomodo dixisti, primam hanc esse Virginem, [victorem,] ex qua natus est homo cum Deo? Apostolus respondit: Ago Deo gratias, quia sollicite audis. Primus ergo homo Adam dictus est, hic de terra factus est: terra autem mater ejus, ex qua factus est, virgo erat; quia nec sanguine humano polluta erat, nec ad sepulturam alicujus hominis mortui fuerat aperta. Par ergo erat, ut dixi, ut qui filium virginis vicerat, a Filio Virginis vinceretur: & sicut ideo vicit; quia egit arte callida ut manducaret contra vetitum, & de paradiso pelleretur, & pulsus homo clausum haberet paradisum: ita egit iste Virginis Filius, ut artem diaboli ad se venire permitteret. Ars autem ejus talis fuit, ut sicut accipiter rapit avem, quam potuerit, ita raperet Filium hominis Virginis, & poneret eum inter feras in deserto; & per quadraginta dies non dixit ei: Manduca: quia non vidit eum esurientem: hoc enim ipse diabolus statuerat in corde suo, ut si XL diebus transactis non esurisset, pro certo nosset quia verus esset Deus. Deus autem verus erat, immo & est, sed sic creditur verus Deus, ut etiam homo verus permanens, non se intelligere permitteret nisi ab his, qui puro corde, & piis operibus q perseverant. Hic autem sathanas, ubi vidit post quadraginta dies eum esurire, quasi securus effectus, quod Deus non esset, dixit ei: Quare esuris? Dic, ut lapides isti panes fiant, & manduca. Et Dominus ad eum: Audi, diabole, si ideo hominibus dominaris, quia omnium pater hominum Adam, suasioni tuæ obtemperans, Dei legem sibi positam contempsit: ecce ego legem Dei custodïens, non manducabo, ut te superem. Ego homo ad hoc veni, ut ejiciam te de dominatione, quam tibi per dejectionem primi hominis usurpasti. Tunc vidit se diabolus exclusum, & alterum sibi angelum apostaticum, qui Mammona dicitur, sociavit: & protulit immensa pondera auri, & argenti, & gemmarum, & omnem gloriam, quæ est in hoc seculo: & dixit ei: Hæc omnia tibi dabo, si adoraveris me. Dicit ei: Vade retro satanas; scriptum est enim: Dominum Deum tuum adorabis, & ipsi soli servies. Fuit & alia tentatio superbiæ, quam in excelso super pinnam templi exercuit, ut qui semel vicerat hominem, terræ virginis filium, a sanctæ Virginis Filio homine tripliciter vinceretur.

[12] [missionem Apostolorum,] Et sicut qui victor extiterit tyranni, mittit comites suos, ut in omnibus locis, ubi tyrannus possidet, titulos regis sui victoris ac triumphatoris imponant: ita hic homo Christus Jesus, qui vicit, misit nos in omnes provincias, ut expellamus ministros diaboli, qui per templa in statuis habitant, & homines, qui eos colunt, de potestate ejus, qui victus est, auferamus. Ideo aurum & argentum non accipimus, sed contemnimus, sicut ipse contempsit: quia ibi esse cupimus divites, ubi solum ejus regnat imperium; ubi nec languor, nec morbus, nec tristitia, nec mors locum aliquem habere noscuntur; ubi felicitas perpetua, ac beatitudo perennis est; & gaudium sine fine, & sunt delitiæ sempiternæ: & ideo templum vestrum ingressus, dæmonem, qui in idolo dabat responsa, ab angelis ejus, qui me misit, religatum obtineo. Qui si baptizatus fueris, & permiseris te illuminari, faciam te videre, & cognoscere quanto malo carueris.

[13] [& dæmonis fraudes prædicat.] Nam omnes illi, qui jacent in templo ægrotantes, audi qua arte videbatur curare eos diabolus, qui primum hominem vicit, &, sæpe jam dixi, per ipsam victoriam pessimam potestatem habere videtur, in aliis vero majorem, in aliis minorem; in his, qui minus peccant; majorem in his, qui plus peccant. Ipse ergo diabolus facit homines arte sua ægrotare, & suadet eis credere idolis, ut animas eorum potestate obtineat. Cessat nunc lædere eos, cum dixerint lapidi, aut metallo cuicumque: Tu es Deus meus. Sed quia ipse dæmon, qui in ipsa statua erat, a me victus tenetur, sacrificantibus, & se adorantibus nullum potest dare responsum. Sed si vis probare ita esse, jubebo illi ut ingrediatur statuam suam, & faciam eum confiteri hoc ipsum, quod sit religatus, & responsa dare non possit. Dicit ei rex: Crastina prima hora diei parati erunt pontifices sacrificare ei, & ego illuc superveniam, ut videam hoc factum mirabile.

ANNOTATA.

a Mira hæc Indiarum divisio. Videtur Abdias noster non melior esse geographus, quam historiographus. Etenim hanc trium Indiarum ita divisarum assertionem non magis, ut opinor, invenias apud historiographos, quam reliquas ipsius fabulas ante ipsum scriptas reperias. Hoc itaque cum ceteris inepte videtur conficlum.

b Quid per tenebrarum regionem velit, obscurum est. An forte imperitus geographus putavit Indiam illam, quæ, ut dicit, finem facit, orbis simul ac lucis esse terminum?

c Postremam, seu tertiam, ut vocat, Indiam videtur designare: To hanc enim in omnibus Mss. invenio.

d Astaroth. Adverte hic, lector, Palæstinorum seu Sidoniorum deam Astarten, plurali Astaroth, ut sæpius in sacris Literis vocatur, ad Indos translatam. Idem inferius observare poteris in idolo Berith, de quo mentio habetur Judic. 9, ubi & Baal-berith vocatur, quod significat deum fœderis. Hinc viri ingenium ad fingendum cognosce; idola ab Apostolo destructa in scenam inducere volebat, sed non attendebat ineptus fabulator, alia Indorum idolis esse nomina, alia Phœnicum, & Palæstinorum. Ceterum Astarten communiter interpretes Venerem fuisse putant. Qui plura de his cupit, adeat dissertationem Calmeti de Diis Phœnicum, præfixam Commentario ipsius in minores Prophetas a pag. 47.

e Berith: Sunt, qui legunt Beerith: Basileensiseditio habet Beireth. Vide de Berith notam præcedentem.

f Colobio. Colobium, teste Cangio in Glossario, est tunica absque manicis, vel certe cum manicis, sed brevioribus, & quæ ad cubitum vix pertinerent.

g Clavato purpura. Videtur vestimentum describere purpura, minutis clavis artificiose intexta, distinctum, quod sane est splendidius, quam ut conveniat pauperi Christi discipulo.

h Hic regiam plane vestem affingit Apostolo: regum enim est vestes purpura, gemmisque distinctas gestare, non Apostolorum; sed difficile est mendaci, unicuique personæ convenientia fingere.

i Deuter. 29 ℣. 5 dicit Moyses Israëlitis: Adduxit vos (Dominus) quadraginta annis per desertum: non sunt attrita vestimenta vestra, nec calceamenta pedum vestrorum vetustate consumpta sunt. Magis insigne erat hoc Israëlitis datum beneficium, quam ut idem Bartholomæo non affingeret impostor Abdias. Sed, inquiet aliquis, cur eadem gratia Bartholomæo dari non potuit? Dari potuisse non inficior: datam fuisse non credendum puto fabulatori, cujus ubique figmentatam manifesta sunt.

k Et hoc meliori eget auctore, ut fidem inveniat.

l De his omnibus vide Censuram Hesselii § XI, & attende quam diversa de se scripserit Paulus 2 ad Corinth. cap. 11: In labore & ærumna, .. in fame & siti. Et cap. 1 ℣. 8: Quoniam supra modum gravati sumus supra virtutem, ita ut tæderet nos etiam vivere. Tales voluit Dominus Apostolos, quibus calicem suum bibendum obtulit, quosque sui in laboribus, & vitæ incommodis perferendis imitatores esse voluit; non angelorum eis talem famulatum promisit, quo omnia ab eis mortalis vitæ incommoda arcerentur; hoc enim beatorum est, in cælo regnantium, non in terris militantium Apostolorum. Hæc itaque omnia ut nugas, ut ineptias, ut mera Abdiæ figmenta prudens lector abjiciat, in quocumque demum post Abdiam auctore fuerint reperta.

m Hic ex Scriptura Marc. 1 Christi miraculum transfert ad Bartholomæum. Blandiens ibidem dæmon, a Christo ejicitur his verbis: Obmutesce & exi de homine. Hic itidem Bartholomæo adulatus dæmon, ejicitur similibus verbis: Obmutesce, & exi ab eo.

n Polymius, Polomius, Polimius, Polemon, ita diverse nomen hoc exprimitur. At incognitus ille omnibus antiquis historicis Polymius, exceptis Abdia, ejusque sectatoribus, videtur in Abdiæ nostri cerebro natus; quin & Scripturam edoctus, nam mox eum his Scripturæ verbis loquentem inducit: Filia mea male vexatur Mat. 15 ℣. 22. Totum autem hoc miraculum ex variis Euangelii locis huc translatum est, ut facile advertet studiosus lector.

o Viden' lector, ut Indiæ monarcham nobis exhibeat? Camelos auro, argento, gemmis, vestibus onerat. At tantus, tantisque pollens opibus morte liberare non potuit Apostolum, a quo fidem edoctus fingitur; sed contentus fuit cum reliquis ipsum sepulturæ dare: quæ sane non satis inter se cohærent. Neque modus offerendi hæc munera minus inepte confictus. Quid enim necesse erat, ut camelos oneraret? An non poterat ad se vocare Apostolum, præsentique ex thesauris suis offerre quantum placebat? At legerit 4 Reg. 10, reginam Sabæ ad Salomonem venisse: Camelis portantibus aromata, & aurum infinitum nimis, & gemmas pretiosas. Ita & Polymium ad Bartholomæum mittere voluit.

p Modo Bartholomæum ingressum ostio clauso exhibet, ut Christus ingressus est ad Apostolos, sicut mox quæsitum frustra Bartholomæum induxerat, uti Judæi quærebant Jesum in die festo.

q Multa ex his tentationibus omissa sunt in editione Basileensi, quia, ut opinor, parum Euangelio videbantur consona. Vide Censuram Hesselii de hac tentatione § XI. Quod autem hic dicere fingitur Apostolus, quod Christus, non se intelligere permitteret nisi ab his, qui puro corde, & piis operibus perseverant, absurdissimum est, & hæreticum: omnia etiam, quæ sequuntur tam inepta sunt, ut dicere debeamus, fabulatorem hunc Scripturam quidem legisse, quod ubique apparet, sed minime intellexisse.

CAPUT II.
Idola fracta, templum consecratum, Polymius cum suis conversus, mors Apostoli &c.

[Dæmon se vinctum fatetur,] Factum est autem altero die, prima hora diei, sacrificantibus eis cœpit clamare dæmon: Cessate, miseri, sacrificare mihi, ne pejora patiamini, quam ego, qui catenis igneis religatus sum ab angelis Jesu Christi, quem Judæi crucifixerunt, putantes eum posse detineri a morte: ille autem ipsam mortem, quæ regina nostra est, captivavit; & ipsum principem nostrum, maritum mortis, vinculis ignitis vinxit: & tertia die victor mortis, & diaboli resurrexit: & dedit signum crucis suæ Apostolis suis, & misit eos per universas partes sæculi, ex quibus unus hic est, qui me vinctum tenet. Peto vos ut rogetis eum pro me, ut dimittat me ire ad alteram provinciam.

[15] Tunc sanctus Bartholomæus ait: Confitere, immundissime dæmon, [fraudesque suas aperit,] istos omnes, qui hic ægritudines patiuntur, quis est qui eos læsit. Respondit dæmon: Princeps noster diabolus, sic quomodo religatus est, ipse nos mittit ad homines, ut lædamus. Primo quidem carnem eorum, quoniam in animabus hominum non possumus habere potestatem, nisi sacrificaverint: at ubi sacrificaverint, pro salute corporis sui nobis, cessamus nocere eis, quia jam in animabus eorum potestatem habere incipimus. Jam ergo per hoc, quod ab eorum læsione cessamus, videmur curare eos, & colimur quasi dii, cum pro certo simus dæmones, ministri ejus, quem in cruce positus Jesus Filius Virginis religavit. A die ergo, qua discipulus ejus huc venit apostolus Bartholomæus, ardentibus catenis strictus consumor; & ideo loquor, quia jussit mihi: nam ausus non essem loqui eo præsente, nec ipse princeps noster. Dicit ei Apostolus: Quare non salvas hos omnes, qui ad te convenerunt? Dicit ei dæmon: Nos quando corpora lædimus, nisi animas læserimus a, corpora in sua læsione perdurant. Dicit ei Apostolus: Et quomodo animas læditis? Respondit dæmon: Cum crediderint nos esse deos, & sacrificaverint nobis, tollit se Deus ab his, qui sacrificant, & nos vulnera corporum non tollimus, sed migramus ad animam.

[16] Tunc dicit Apostolus ad plebem: Ecce quem deum putabatis curare vos. [Apostolus populo Deum prædicat:] Audite nunc verum Deum creatorem nostrum, qui in cælis habitat, non in lapidibus vanis: &, si vultis ut orem pro vobis, & omnes hi sanitatem recipiant, deponite idolum hoc & confringite, & cum hoc feceritis, templum hoc Christi nomini consecrabo, tum vos omnes in isto templo Christi baptismate consecrabo.

[17] Tunc jussu regis omnes populi miserunt funes, [evertuntur idola;] & trochleas, & simulacrum non poterant evertere. Tunc Apostolus dixit eis: Solvite vincula ejus, & cum exsolvissent omnia: dicit ad dæmonem, qui in eo erat: Si vis, ut non te faciam in abyssum mitti; exi de isto simulachro, & confringe illud, & vade in terram desertam, ubi nec avis volat, nec arator arat, nec vox hominis resonat. At ille statim egressus, comminuit omnia genera idolorum, nec solum ipsum majus idolum, sed & minora, ubicumque pro ornamento templi singillatim erant posita, minutavit, ita ut picturam omnem deleret. Tunc omnes una voce clamare cœperunt: Unus Deus omnipotens, quem prædicat Bartholomæus.

[18] [& orante Apostolo, apparet Angelus mundans templum,] Tunc expandens Bartholomæus manus suas ad cælum, dixit: Deus Abraham, & Deus Isaac, & Deus Jacob, qui ad redemptionem nostram unigenitum tuum Filium, Dominum nostrum, direxisti, ut nos omnes, qui eramus servi peccati, suo sanguine redimeret, & tibi filios faceret. Qui verus Deus ex hoc cognosceris, quia semper idem es, & immutabilis perseveras, unus Deus cum Filio Pater, unus etiam cum Spiritu sancto, vere trinus, & vere unus, unus Pater ingenitus, unus Filius unigenitus Dominus noster Jesus Christus, unus Spiritus sanctus illuminator, & ductor animarum nostrarum, qui ex Patre procedit, & est in Patre & Filio tuo Domino nostro Jesu Christo, qui in suo nomine nobis dedit hanc potestatem, ut infirmos salvaremus, cæcos illuminaremus, leprosos mundaremus, paralyticos absolveremus, dæmones fugaremus & suscitaremus mortuos: & dixit nobis: Amen dico vobis, quæcumque in nomine meo petieritis a Patre meo, dabit vobis. Peto ergo in ejus nomine, ut omnis hæc multitudo salvetur, ut cognoscant omnes, quia tu es Deus unus in cælo, & in terra, & in mari, qui salutem recuperas per eumdem Dominum nostrum Jesum Christum, qui tecum & cum Spiritu sancto vivit & regnat in secula seculorum Cumque omnes respondissent, Amen b: apparuit angelus Domini splendidus sicut sol, habens alas, & per quatuor angulos templi circumvolans, digito suo in quadratis saxis sculpsit signum crucis, & dixit: Hæc dicit Dominus qui misit me: Sicut vos omnes ab infirmitate vestra mundamini, ita mundavi templum hoc ab omni sorde, & habitatore ejus, quem jussit Apostolus Dei ire in locum desertum ab hominibus: & jussit ut eum prius ostendam vobis, quem videntes nolite expavescere; sed quale signum ego sculpsi in his saxis, tale vos digito vestro facite in frontibus vestris, & omnia mala fugient a vobis.

[19] [qui & dæmonem populo ostensum dimittit:] Tunc ostendit eis ingentem Ægyptium, nigriorem fuligine, facie acuta cum barba prolixa; crines usque ad pedes, oculos igneos sicut ferrum ignitum, scintillas emittens; ex ore ejus, & naribus egrediebatur flamma sulphurea: habens alas spineas, sicut c strix, erat vinctus a tergo manus, ignitis catenis strictus. Et dixit ei angelus Domini: Quoniam audisti vocem Apostoli, & omnium pollutionum genera de isto templo mundasti, secundum promissum Apostoli solvam te, ut vadas ubi nulla conversatio hominum est, vel esse potest, & ibi sis usque ad diem judicii. Et cum exsolvisset eum, ille ululatum teterrimum diræ vocis emittens, evolavit, & nusquam comparuit. Angelus autem Domini videntibus cunctis evolavit ad cælum.

[20] [convertitur Polymius Rex cum suis;] Tunc rex una cum uxore sua & duobus filiis & cum omni exercitu suo, & cum omni populo, qui salvatus est, civitatis suæ, & vicinarum urbium, quæ ad ejus regnum pertinebant, credens baptizatus est, & deposito diademate capitis, & purpura cœpit Apostolum non d deserere.

[21] [quibus auditis Astyages rex] Interea colligentes se universorum pontifices templorum, abierunt ad Astyagem e regem, fratrem ejus majorem, & dixerunt: Frater tuus discipulus factus est magi hominis, qui templa nostra sibi vindicat, & deos nostros confringit. Cum hoc flentes referrent, ecce & aliarum civitatum pontifices eadem cœperunt flentes referre.

[22] Tunc rex Astyages indignatus, misit mille viros armatos cum pontificibus, [jubet comprehendi Bartholomæum:] ut ubicumque invenirent Apostolum, vinctum illum perducerent ad eum: quod cum fecissent; dixit ad eum Astyages rex: Tu es qui evertisti fratrem meum? Cui Apostolus dixit: Ego non everti eum, sed converti. Dicit ei rex: Tu es qui Deos nostros fecisti comminui? Dicit ei Apostolus: Ego dedi potestatem dæmonibus, qui in eis erant, ut ipsi conquassarent idola vana, in quibus degebant, ut omnes homines relicto errore crederent omnipotenti Deo, qui in cælis habitat. Dicit ei rex: Sicut tu fecisti fratrem meum, ut relinqueret Deum suum, & Deo tuo crederet; ita & ego faciam te relinquere Deum tuum, & deo meo credere, & ipsi sacrificare. Dicit ei Apostolus: Ego Deum, quem colebat frater tuus, religatum, & vinctum ostendi; & ipsum feci, ut frangeret simulachrum suum: si potueris tu hoc facere Deo meo, poteris me ad sacrificium provocare: si autem tu nihil potueris Deo meo facere, ego omnes deos tuos comminuam, & tu crede Deo meo Hæc cum diceret nuntiatum est regi, quod deus ejus Baldat f cecidisset, & minutatim abiisset.

[23] Tunc rex scidit g purpuream vestem, qua indutus erat: [& occidi.] & fecit fustibus cædi sanctum apostolum Bartholomæum, cæsum autem jussit decollari.

[24] Venientes h autem innumerabiles populi duodecim civitatum, [Polymius sepulto Bartholomæo fit episcopus.] qui per eum crediderunt una cum rege, abstulerunt cum hymnis, & cum omni gloria corpus ejus, & construxerunt ei basilicam miræ magnitudinis & in eo posuerunt corpus ejus. Factum est autem tricesimo die depositionis ejus, acceptus est a dæmonio rex Astyages, venit ad tumulum ejus, & omnes pontifices pleni dæmoniis, confitentes apostolatum ejus, sic sunt mortui. Factus est autem timor & tremor super omnes incredulos, & crediderunt universi, atque baptizati sunt a presbyteris, quos ordinaverat apostolus Bartholomæus. Factum est autem per revelationem acclamante universo populo, & omni clero, ordinatur rex Polymius episcopus, & cœpit in nomine Apostoli signa facere: fuit autem in episcopatu annis XX; & perfectis omnibus, atque bene compositis, & bene constabilitis, migravit ad Dominum; cui honor est & gloria in secula seculorum. Amen.

ANNOTATA.

a Hic iterum multæ ineptiæ in editione Basileensi prætermissæ: quasi non satis læsissent animas suas, qui accedunt ad dæmonem, ut ab eo curentur. Nec sui memor est, ut solent mendaces: nam ante causam, cur non curaret eos dæmon, fuisse dixit adventum Bartholomæi, nunc quod non sacrificarent, cum mox sacrificantes dæmoni induxerit sacerdotes. Sed similia in posterum non observabo, cum omnia æque fere sint inepta.

b Amen. Scilicet omnes subito modum orandi, & respondendi in Ecclesia noverant, qui numquam vel verbum de Christo, & Ecclesia, vel ejus orandi modo audierant: quam belle hæc conficta!

c Strix, alii habent stirps; Basileensis histrix: verum histrix alas non habet. Strix forte non habet alas spineas, sed horrendam volucrem voluitin similitudinem adducere; est autem strix avis nocturna ab horrendo stridore dicta, & mali ominis; sed non satis cognita. Tota hæc dæmonis descriptio, ut cetera Abdiæ, ridicula, & inepta non minus est, quam horrenda.

d Importuna hæc regis pietas inepte hic fingitur: neque enim permisisset Apostolus, ut Polymius in regno converso adeo necessarius, quo fides Christiana firmas ageret radices, continuo se regno abdicaret, Apostolumque, omnesque recenter conversos ethnicorum libidini exponeret, vel trucidandos, vel rursum pervertendos. Neque minus ridicule totum simul regnum, duodecim civitates, ut postea ait, & populus innumerabilis conversus fingitur; cum postea scribat, mille tantum viros missos, qui ubicumque invenirent Apostolum, utique in regno Polymii, vinctum illum perducerent ad Astyagem. Scio dici hic posse, Polymium forte fuisse fratris sui Astyagis proregem; sed nec modus loquendi hoc satis permittit; & divitias majores ante affinxit Polymio, dum eum camelos auro, argento, gemmis, vestibus pretiosis onerasse dixit, quam proregivideantur convenire.

e Astyagem. Scribitur a quibusdam Astriges, Astiarges, Astraiges. De quo vide, quæ dicta sunt in Commentario § 9.

f Baldat, alii Vualdath; nihil refert quomodo scribatur, quia nomen haud dubie fictum est, nisi voluerit nomen unius ex Jobi amicis huc transferre.

g Mos ille scindendi vestimenta in magno luctu, maxime usitatus fuit Hebræis, & vicinis populis Orientalibus, ut ex multis Scripturæ locis est compertum. Legitur etiam apud Virgilium: It scissa veste Latinus. Idem de Lacedæmoniis scribit Herodotus lib. 1. De Indis id mihi non est compertum. Putem id ex more Hebræorum in Scripturis notissimo, ad Indos a fabulatore nostro translatum.

h Hoc nimirum passus fuisset Astyages, ut & tanta pompa sepelirent corpus, & basilicam tantam ei extruerent? Sed pulchram fabulæ totius catastrophen subnectit. Arrepti a dæmone Astyages, & pontifices omnes, veniunt ad tumulum Apostoli, (alia Mss. habent templum) confitentur apostolatum ejus, moriuntur omnes, fere utAntiochus Epiphanes 2 Machab. cap. 9. Deinde infideles omnes convertuntur, baptismate abluuntur omnes: Polymius consecratur episcopus. At a quo? Neque enim ullius in India episcopi facta est mentio. Viginti annis episcopatum administrat. Cujus urbis, obsecro, aut provinciæ? Quod ignorare non debuit aut silere, qui annos episcopatus non siluit. Rebus bene stabilitis, moritur. Unde igitur factum, ut India tam cito ad idola sua reverteretur? Ut nulla Polymii apud alios antiquos Scriptores sit memoria? Id scilicet non curat Abdias noster, ad fingendum quidem audacissimus, ad figmenta vero sua verisimili modo exponenda non satis idoneus. Habes hic, lector, totam S. Bartholomæi fabulosam Passionem, prout apud nos extat in variis Mss., ex qua colliges, quid fidei mereantur, quæ Perionius, Petrus Equilinus, Jacobus Januensis, Ferrarius in Catalogo Sanctorum Italiæ, aliique cum his fabulosis Actis habent communia: nam dubitare non possum, quin ex impurissimo hoc fonte profluxerint. Nihil certe ex his omnibus legitur in tribus Orationibus mox subjiciendis, nihil in ullo auctore antiquo, & probato: unde ad ea refutanda, quæ ipsi hinc desumpserunt, prætermissis quibusdam, quæ nimis videbantur absurda, sufficere existimavi, si hunc, ex quo hauserunt, fontem assignarem.

ORATIO ENCOMIASTICA,
Auctore S. Theodoro Studita,
Ex tribus Mss. pervetustis, collatis cum editione Acherii.

Bartholomæus apostolus, Albanopoli in Armenia vel Albania (S.)

BHL Number: 1005

A. Theodoro Studita.

PRÆFATIO INTERPRETIS, UT VIDETUR.

[Præfatio de S. Theodoro Studita.] Beati Bartholomæi apostoli venerabile, omniumque laudum solemni attollendum corpus præconio, qualiter de Armenia, Indorum a provincia, post decessum Polimii regis, atque pontificis, aliquot elabentibus annis, per iniquorum, atque infidelium perfidiam, imo divinæ dispositionis nutum, Lipareos mirabiliter sit evectum in insulam, cujusdam Theodori reverendissimi sacerdotis veridica est relatione reseratum. Qui videlicet Theodorus apud Constantinopolitanam urbem, temporibus fuit b Adriani, & Leonis c Romanorum Pontificum, vir valde mirabilis, qui dum non solum scientia, sed & signorum polleret virtutibus, imperialium, insigniumque cœnobiorum, Studii d videlicet, & Saccudiorum e, constitutus est abbas. Qui semper in apostolicæ Sedis communione persistens, hæreticorum minas, & imperatorum vesaniam, etiam tormentis affectus, mentis virtute repressit, necnon & sancti Spiritus gratia plenus opuscula nonnulla composuit, inter quæ & sermonem de beato Bartholomæo satis utilem Græco edidit famine, qui Græco vocabulo Encomion dicitur, quod latine Præconium, sive laus, exprimitur, qui ad Latinitatis notitiam fideliter translatus, ut scrupulum omnem de nutantium pectoribus auferat, & improbas invidorum, ac detrahentium linguas comprimat, atque ignorantiam instruat insciorum, consequenter legendus est: habet enim se hujusmodi narratio illius.

ANNOTATA.

a Armeniam non esse proprie Indorum provinciam norunt geographiæ periti: ita tamen vocavit interpres, quia omnes provinciæ longe dissitæ & parum cognitæ, a quibusdam antiquis India vocantur. Porro sermo Theodori non tantum translationem enarrat, sed & gesta S. Bartholomæi quædam complectitur. De Polymio vide dicta nostra § 9.

b Adriani, primi illius nominis ad pontificatum evecti anno 772, ut ad illum annum num. 1 habet Pagius.

c Leonis. Tertius hic fuit, suffectus Adriano anno 795, ut idem Pagius ad dictum annum num. 3 scribit. Hinc colligitur, Theodorum jam floruisse seculo octavo ad finem vergente; quamquam obierit tantum anno 826, ut ibidem probat Pagius num. 17.

d Studii. Monasterium præclarum Constantinopolistructum per quemdam, Roma Constantinopolim profectum, Studium nomine; a quo monasterium Studium, & ejus ascetæ Studitæ dicti sunt, multis laudibus insignes. Videsis Vitam S. Theodori Studitæ tom. 5 Operum Sirmondi a pag. 17, vel apud nos tom. 1 Feb. pag. 538.

e Saccudiorum. Aliud monasterium non longe a Constantinopoli Sacudion nomine, structum est a S. Platone, cujus Vita data est tom. 1 Aprilis a pag. 364. Sub S. Platone avunculo suo Theodorus religiosæ vitæ tirocinium posuit, ab eodem Sacudioni præfectus est, demum ad Studii præfecturam translatus. Vide Vitam Theodori citatam a pag. 8 apud Sirmondum; & vitam S. Platonis apud nos assignatam. Nunc Orationem ipsam Studitæ, lector, accipe.

[Oratio]

[Laudandus S. Bartholomæus:] Maximum quidem certamen, ut ita dicam, gloriæ, qua meritorum laus contexitur, sed majori devotione martyr quisque debet attolli, in cujus beatificatione omnis sermo non sufficit. At vero & Apostolum irreprehensibiliter collaudare, quantæ putas esse poterit etiam insignium magistrorum industriæ; scilicet quem Spiritus sanctus ad omnium contemplationem plausibus & modulatis vocibus extulit? Cujus enim sonus in omnem terram exivit, ut verborum virtute fines ordinaret orbis, oportebit utique, ut & laus ejus ex æquo audiatur, & intellectu percipiatur. Et ad hæc quis idoneus? quis sufficiens? quis robustus? Numquidnam quia nec princeps Apostolorum a est, ut Petrus; nec, ut Joannes, Christo dilectus, Bartholomæus, idcirco paucioribus sermonibus prædicandus, &, quasi non sit multi præconii, minus aliquid efferendus? Discipulum Christi audis ex toto, & non pertimescis eum, qui misit illum? Testem veritatis sensu capis, & non miraris eum, qui est digne canendus? Quin etsi multorum unus erat, nullo tamen famulorum Dei minori est laude promendus.

[3] [quotus in numero Apostolorum:] An quia est duodenarii numeri medius, non amplius aliquid obtinebit in laudibus? Est enim duodenarius numerus in se cytharæ harmoniæ similis, æquum ab utraque parte sonum divinæ sermocinationi similem dans. At vero si volueris, sicut in annuali circulo, ut uniuscujusque mensis ex æquo utilis omnibus modis conferatur numerus, & propria alter ab altero quantitate, & qualitate suam habeat differentiam; non plane nobis is, qui laudatur, exiguus; sed nimis sublimis virtute spiritus apparebit, habens quid in ipsa supputatione mysticum Dei verborum secundum arithmeticam artem: solus enim senarius numerus a monade perfectus est partibus suis, complens ex his ipsis medietatem quidem suam, quæ est tria, tertiam vero partem suam perficit ex duobus, sextam autem monadem consummans. Potro si & secundum Actus Apostolorum dinumerabimus, septimum ponemus Bartholomæum; eritque ipse iterum principium & vertex secundæ hexados, ita ut hinc possimus argumentari eum ad Petrum habere relationem, dum ex prima quidem hexade principium reputatur in termino, ex secunda vero summitas est eorum, qui post ipsum dinumerantur.

[4] [confertur cum Petro, ubi & mortis genus.] Nota diligentissime: Petrus docet nationes, sed Bartholomæus consequenter paria investigat. Petri speciosi pedes bona euangelizantis, sed & Bartholomæi æque jocundi, sublimia de Deo loquentis. Petrus operatur prodigia magna, sed & Bartholomæus facit miracula valida. Petrus deorsum capite crucifigitur, sed & Bartholomæus e diverso pœnas sustinens, postquam vivus decoriatus est, capite plectitur. Quot Petrus agit, totidem operatur Bartholomæus, ad quot valet Petrus mysteria capessenda, at tot Bartholomæus sufficit penetranda. Æqualiter exequitur divini verbi rationem, æqualiter Ecclesiam fundat, æqua lance habuit & cætera divina charismata. Veni ergo placatus, esto ferax verbi, o Beate, resera linguam meam mutam, da mihi materiam præconium tuæ magnitudinis enarrandi, non ut ipse proficias aliquid, habens intrinsecus beatitudinis plenitudinem, sed ut quomodo declaretur amor circa te divinitus prædestinatus, & ut ego pauperrimus puer tuus tuis paternis orationibus fruar in laude celebritatis tuæ. Non enim poterit sine illuminationis participatione manere, qui ad splendorem radii solis b pupillam erexerit.

[5] [Quo ad prædicandum missus:] Alius igitur Apostolorum hic, alius vero alibi percepit partem orbis, in prædicatione Dei cognitionis, & omnes universitatem sibi dispertientes, prædicatores regis regum Christi constituti sunt. Constitues enim eos principes super omnem terram, pronuntiavit littera. Ei autem, qui nunc celebri fama laudatur, sors & portio fuit Armeniæ locus, qui est ab Evilath c usque Gabaon d, in multis gentibus, & civitatibus destributus. Iste ergo cum mitteretur, hoc mystice pronuntiante, ut opinor, audivit a Domino: Vade discipule ad prædicationem, exi ad pugnam, capax esto periculorum, consule figmento meo, cujus misertus Homo factus sum, & pro quo dedecus mortis elegi. Ego paternum opus consummavi, primus testis veritatis factus: vos, quod necessarium est, implete, & quæ verbis meis desunt, ad similitudinem meam supplete. Imitare Magistrum tuum, æmulare Dominum tuum, æqua passiones passionibus, pro sanguine sanguinem pone, pro carnibus carnes trade; patere, quæ sustinui pro te passus, ostende in te ipso manifestam cognitionem characteris mei, arma tibi sint benignitas in sudoribus, mansuetudo inter maledicos, patientia in his, qui te presserint, ut ovis in medio luporum efficere, ut e leo fortitudine armare. Non recusavit Apostolus, non dixit: Quomodo lupos f fugare poterit agnus, unus decem millia, peregrinus primos cives, exul duces, regum multiplicem purpuram is qui unam possidet tunicam? Sed ut famulus fidelis, Dominico adquiescens præcepto, pergit gaudens, nihil adferens secum, nisi tantum Christi pretiosum nomen pro omni armatura.

[6] Itaque apprehendens solum sorte præceptum, quanta illic gesserit, [quæ in prædicando præstiterit:] quanta subiens pertulerit, sermo depingit: quorum quædam secundum traditionem antiquæ relationis acta, quædam vero secundum rationem doctrinarum euangelicarum gesta consistunt. Si enim lux mundi est, profecto ea, quæ lucis sunt, operatus est in his, qui illuminati non erant: & si sal terræ consistit, manifestum est, quia gentes irrationabiles saliens emundavit: & si operator nominatur, consequenter & agriculturam spiritualem perfecit. Quod autem communiter dicitur, & per singulas personas rationabiliter accipiendum est. Igitur vide eum secundum allegoriam, aliquando quidem terram arare non bobus quidem trahentibus ferrum, sed linguæ aratro rationabilia rura sulcantem, jugo videlicet contemplationis, & actionis, nec seminantem aliquid diffluentium, & corruptibilium, sed fidei verbum in profundo cordis recondentem, aliquando vero plantantem paradisos, & vineas Domini; illos videlicet, qui jam receptione verbi ad meliora incrementum fecerunt, & ab ineunte ætate per singula tempora fructus multiplices dederunt; & aliquando medicinaliter exhibita singulis passionum remedia conferentem. Et, ut universalius dicatur, cæcos oculis illuminantem, leprosos mundantem, febres expellentem, claudis gressum, surdisque auditum præbentem, atque reliquorum languorum multimodas species sanitatibus incorruptibilibus naturæ propriæ refrænantem; & certe pastoralem morem suscipientem, & semitas Dei perficientem, deducentem, revocantem, pugnantem, propellentem bestias hæreseos, dæmonumque phalangas; imperfectos jugiter rigare manu doctrinæ, crescentes in ætate Christi verbi lacte nutrire, spinas cruentantes evellere, silvas impietatis secare, sepes dogmaticas circumponere, & quidquid deesse constiterit eorum, quæ opportuna sunt ad sequendum, facile providere. Ipse autem ædificator est, & architectus ædificii & fabricationis non manufactæ, templorum videlicet Domini, quæ per spiritum, & veritatem construuntur, ac perficiuntur in populum acceptabilem, sectatorem bonorum operum.

[7] [fructus prædicationis, labores, mors:] Intuere mecum, o homo, civitates, & habitacula, quæ olim populus seductus infidelitate possedit, nequitiæ turrem ponens in Dei cognitione, & adversariorum insidias facile dimissas, campos florentes, vineas condensitate pullulantes, hortos odorem dantes, ægrotantes, omni languore, & omni infirmitate depulsa, sanitati pristinæ reformatos. Talia sunt, ut ita quis dicat, prima spolia, & hæ exuviæ tanti agonis: & hi labores in fame, & siti, in frigore, & nuditate, in contumeliis, & opprobriis, in carceribus, & vinculis, in persecutionibus, & abductionibus de loco in locum, de civitate in civitatem, & de theatro ad theatrum, in tormentis, & verberibus, ad extremum in occisione & gladio. Propter g quæ oportebat eos remunerari Magistrum, salvatorem & medicum; pro his operantur atrocia, convitiantur, detrahunt, percellunt, torquent, radunt; quid non dicentes, quid non agentes, quid non excogitantes, quid non adinvenientes eorum, quæ ad acriorem afflictionem, & tribulationis ejus augmentum proficere crediderunt? O pravam crudelitatem! O feralem persecutorum insaniam! Quales mercedes curatori obtulerunt, qui visum, qui auditum receperunt, qui ædificati ab eo, qui instructi fuerant, pro honore inhonorantiam, pro benedictione maledictionem, pro muneribus pœnas, pro requiescibili vita amarissimam reddiderunt mortem. Ferunt h enim de eo, quod postquam multa & intolerabilia tormenta subiit, decoriatus ab impiis, in i morem follis, fuerit, & postea decollatus: sicque demum a fidelibus defunctum corpus intra arcam conditum extiterit; quibus & in vita patronus, & post obitum apparuit magnus Dei prædicator.

[8] [miracula post mortem Corpus pelago injectum:] Non enim vel postquam migravit ex hoc mundo neglexit occisores, sed ut pastor bonus, quantum temporis erat, in vita hac miraculis perditos & prodigiis immutabat adversos. Sed & bestialem mentem & inhumanum cor, nil erat, quod compesceret, nil quod retraheret, usquequo in profunda malorum decideret. Quid ergo de cætero faciunt? Insaniunt contra sacrum illud corpus, furunt contra diversas præstantem sanitates jugiter arcam: respuunt remedium ægroti, orbi manum ducentem, cæci lucis datorem, naufragi gubernatorem, morte affecti vivificantem, & per prædicationem suam æternam vitam dantem: & hoc quomodo? Hanc ipsam projiciunt in pelagus, tamquam eis tantus Apostolus nulla præstiterit beneficia. Invidorum etenim vitium hujusmodi est, ut voluntaria perditione sua nec aliorum salutem fieri patiantur.

[9] Sed is, qui per David longe ante clamavit: “In mari viæ tuæ, [& miraculose Liparim delatum:] & semitæ tuæ in aquis multis, & vestigia tua non cognoscentur” & hic tumidum mare pervium arcæ constituit, & Petrus magnus, clamante ad eum Christo, in mari ambulasse dignoscitur, & divinus Bartholomæus similiter arcæ, corpus suum gestanti, vim gradiendi contra fluctus exhibuit. O insigne miraculum; o opus magnificum! Mota est enim in impetu arca de regionibus Armeniæ, cum quatuor aliorum martyrum arcis, quæ similiter, dum signa operarentur, cum ea fuerant in mare projectæ. Et per tantum spatium maris quatuor his ambulantibus, & præcedentibus, & obsequium quodammodo Apostolo facientibus, venerunt in ulteriores partes Siciliæ, in insulam, quæ vocatur Liparis, per revelationem sanctissimo Agathoni, qui illic erat episcopus k, ostensæ. Quis audivit tanta prodigia? Quis didicit tam magnificum opus, miraculum in miraculo? Liparis enim, id est pinguescens, quodammodo insula ferens ipsa sibi pinguedinis nomen, & hoc forsitan ineffabilibus vocibus clamans: Veni ad l me pauperculam, Thesaure ditissime sanctissimi Spiritus: veni ad me, quæ sum inhonorabilis, pretiosissima margarita: veni ad me supplicem, qui ab aliis es ejectus iniquissime: inhabita me, & multipliciter inhabitabor; salva me, & populosa ero; nomine tuo fungar m, & ubique personabo n. Si lumina tua alii a se repulerunt, sed ego splendorem tuum desidero tristis & mœsta, si alii mensa vivorum eloquiorum tuorum potiti sunt, sed ego reliquiarum tuarum, ut catellus, micas colligere gestio.

[10] Ad hæc, quemadmodum quosdam ministros, alium martyrum huc, [comitantibus id quatuor Sanctorum corporibus:] alium illuc retrorsum relinquens Apostolus; Papinum quidem in civitatem Siciliæ o Mylas, & Messinam p Lucianum nomine destinavit: reliquos vero duos in Calabritidem terram direxit, Gregorium quidem in civitatem q Columnam, Acatium autem in civitatem, quæ vocatur r Squillace, quatenus quisque in unaquaque civitate protector esset habitatorum, qui etiam usque hodie splendent suffragiis eorum. Ipse præterea, veluti Rex, & Dominus, propria requie potitus, profectus est ad civitatem, ad quam provocabatur, & susceptus est præclare cum multis candelis, odoribus, atque hymnis, cunctis ei obviam, qui illic aderant, occurrentibus in exultatione.

[11] De cætero vero, non progrediebatur arca. Quidam enim trahebant, [immobile primum, dein mobile delatum in urbem: recedente prodigiose monte Vulcano.] quidam lamentabantur, quidam vero orabant, illa autem erat immobilis. Resumpsit tamen gaudium tristitia, & cum esset in multa dementatione populus, obtinuit tandem, quod invenerat: prope enim est Dominus omnibus invocantibus eum. Honore igitur arca illa inde sublata condebito cum thesauro, quem gerebat, reposita est, ubi sacrum templum ejus protinus est locatum: facto etiam cum consummatione miraculo illo præcipuo. Denique cum mons, qui Vulcanus s vocatur, pene contiguus esset insulæ, nocivus erat his, qui circumquaque morabantur: tunc recessu invisibili motus est, quasi stadiis septem circa mare suspensus, ita ut usque hodie appareat videntibus, quasi figuratio tractus fugientis ignis.

[12] [Miracula & laus Apostoli,] Porro quot, & quanta deinceps operatus sit, aut mira faciens operetur circa eos, qui diversis languoribus & infirmitatibus obstricti, ad ipsum fide confugiunt, nec nostrum est dicere ob prolixitatem tractatus, nec incredibile videri debet audienti, cum pignus credulitatis ex uno habeant aliorum exhibitiones miræ gestorum. Sed ave, o Beate beatorum, ter beate Bartholomæe; ave, qui es Dei imitator, boni scilicet magistri: ave, qui es divinæ lucis splendor sanctæ Ecclesiæ: ave, qui es bene sonans organum spiritus melodiæ: ave, qui es multi saporis, & dulcis fructus palmes Christi, vividæ & Paternæ culturæ vitis: ave, digne meritis famule Domini universorum: ave, merito desiderabilis amice supercælestis Sponsi: ave, qui es sapientia effluentis & multiplicis potationis, lumen spiritualis paradisi: ave, qui es peritæ capturæ piscator rationabilium piscium: ave, qui es divina virtute vulnerator diaboli, mundum suo latrocinio vulnerantis: ave, artificiose rhetor veræ sapientiæ: ave, multipliciter apparens mundo lucifer Dei cognitionis. Gaudeas, divinitus illustrata, & ignea columna orthodoxiæ; gaudeas, qui ab Oriente ad Occidentem per mare gloriose ambulasti: gaudeas, sol orbis terræ, qui cuncta illuminasti; gaudeas, os Dei sapientiæ linguam habens ignitam; gaudeas, jugiter emanans fons sanitatum; gaudeas, dæmonum terribilis insecutor; gaudeas, qui es multipliciter optabilis formositas Armeniæ: gaudeas, qui es Lipareos salutaris & multipliciter adorabilis gloriatio; gaudeas, qui mare sanctificasti meabilibus gressibus; gaudeas, qui terram purpuream fecisti rubore castissimi sanguinis tui; gaudeas, qui aërem suavitatis odoribus replesti, sacris spiraminibus divinorum eloquiorum tuorum; gaudeas, qui ad cælos commeasti, & medius in choro divinæ aciei tuæ refulges in gloriæ inaccessibilis splendore, exultationis insatiabili jucunditate.

[13] [cui se aliosque commendat auctor.] Illinc nos benignissime intuearis, illinc benedicas te beatificantibus, illinc glorifices te canentes, illinc concordes orbem terræ placatum; sacerdotes justitia in sanctitate induantur, reges bonis operibus in orthodoxia contra barbaros armentur; monasticam vitam tenentes conversationem æqualem angelorum, & sine dolore custodiant; viri mulieribus, & rursum mulieres viris, competentem legem conservent; patres cum filiis, dominos cum servis, prælatos cum subditis, mutuum dantes cum debitoribus, venumdantes cum ementibus, omni benevolentiæ tuæ affectu ad utilitatem reipublicæ protege; & cuncta, quæ secundum beneplacitum Dei dirigi debent, patrocinio tuo defende; & præcipue alumnos decoratæ Lipareos, pastorem quoque, ac gregem, qui construxit sacrum templum tuum, & eum, qui te, licet breviter, ecce laudare præsumit.

ANNOTATA.

a Ms. reginæ Sueciæ: Quia nec Petrus nec Joannes est. Aliud: Quia nec Petro nec Joanne divinior.

b Legitur in Ms. reginæ Sueciæ, accesserit, vel pupillas erexerit, ut est apud Acherium, quocum illud Ms. recte consentit, ex quo colligo illud esse Anastasii Bibliothecarii, ut monui § XI.

c Per Hevilath diximus probabiliter Indiam designari, in Commentario prævio § 8.

d Gabaon, aliud Ms. Gabaoth. Consule § 8 Commentarii prævii.

e Alia Mss. Ut armatus fortitudine acuere.

f Fugare, Mss. alia habent, nancisci minus recte. Minutias has tamen non notabo deinceps.

g Hoc loco secutus sum Ms. cum Dacherio fere consentiens, quia sensus aliorum passivus plane erat imperfectus.

h Apud Dacherium hic quædam adjuncta sunt, quæ in Mss. non reperio, ne in illo quidem, quod in omnibus fere cum ipso consentit. Sunt autem sequentia: Legitur etiam in gestis ejus antiquioribus & emendatioribus, quod Lycaoniæ verbum vitæ prædicavit. Dehinc Indiæ euangelizans, ad ultimum in Armenia majori, quæ ejusdem est provinciæ, in Albano ipsius Armeniæ urbe, usque ad illud: Postquam multa. Unde oritur mihi dubium, an hæc Theodoro, an interpreti Anastasio, an potius interpolatori cuiquam sint tribuenda. Potuere enim ad marginem ab aliquo hæc notari; itaque deinde in textumirrepere, quod mihi verisimilius videtur; cum sine his sensus sit perfectior: nam postquam ingratam persecutorum crudelitatem retulit, eam his probat: Ferunt enim de eo(al. Fertur enim) quod postquam multa & intolerabilia tormenta subiit, decoriatus ab impiis in modum follis fuerit, & postea decollatus. Ad probandam autem hanc crudelitatem nihil fecit prædicatio in Lycaonia & India. Hinc notet lector, Armeniam non dici Indiæ provinciam a Theodoro, ut eruditi quidam, hanc interpolationem secuti, crediderunt.

i In morem follis. Phrasis est obscurissima. Combesisius in Auctario novissimo pag. 496 hanc phrasim, inquit, vellem essent imitati, qui a barbaris vivum excoriatum, & jussu Astyagis capite truncatum dixerunt; insinuans aliquid minus hic intelligendum, quam vivi excoriationem, quam ipse minus putat probabilem. At vivum excoriatum fuisse Bartholomæum jam supra dixerat Theodorus, ita ut vivi excoriatio necessario & hoc loco veniat intelligenda. Quis autem phrasi hac excoriationis modus significetur, plane incertum, & obscurum. Conjecturas accipe. Follis varia significat, instrumentumventum excitandi, pilam ludo aptam, marsupium ex corio factum; quandoque sumitur pro sacco, unde & follitus dicitur corio obvolutus. An igitur voluit, ita pellem detractam Bartholomæo, uti saccus detrahitur illi, qui eo obvolutus est? An sicut pilæ corium detrahitur, ita cutem abstractam esse? An forte Græce fuit φολὶς, quod squamam significat; & dicere voluit, ita pelle exutum esse Sanctum, quemadmodum squama exuuntur serpentes? An potius inflatum instar follis fuisse corpus Apostoli carnem inter & pellem, uti oves jugulatæ inflari solent, quo pellis facilius detrahatur?

k Ostensæ. Acherius habet, episcopus Hostensis, quod mendum est manifestum, nec id in ullo invenio Ms. Quis porro fuerit hic Agatho, dicetur in Gloria posthuma, ubi & de Lipari agitur.

l Nota tum hic, tum per totum sermonem, quædam oratorie describi, quæ minus ad litteram accipienda sunt.

m Fungar, id est, utar in bonum meum.

n Alia Mss. personabor.

o Mylas. Octavius Caietanus tom. 1 Vitarum Sanctorum Siculorum pag. 135 de his Bartholomæi comitibus agens, dicit Mylas, Siciliæ oppidum, Liparim insulam contra sitas. Et post pauca: In litore, qua parte Chersonesus in Occasum flectitur (nam Mylæ Chersoneso impositæ) extat vetus ædicula D. Pappiano (ita ab aliis vocatur, qui hic Papinus) sacra: illuc loculum ejus ejectum, conditumque fama est. Refert & miracula, & tandem concludit: Porro D. Pappianus Mylensis urbis patronus habetur. Agit de eo Papebrochius tom. V Junii ad diem 28 ejusdem mensis pag. 360, in eo tamen forte non sequendus, quod corpus S. Pappiani aliunde Mylas adnatasse putet, lapsu memoriæ existimans nomen ipsius a S. Theodoro non fuisse expressum.

p Messinam Lucianum; de quo Laudatus Caietanus: Divi Luciani memoria penes Messanenses maxime Saracenorum cladibus extincta, nuper restaurata est. Eum simul cum S. Pappiano ad 28 Junii commemorat Franciscus Carrera noster in Pantheo Siculo pag. 166.

q Columnam. Columna Rhegia, vel Rhegina, civitas fuit maritima, ut habetur ex Cellario tom. 1 Geographiæ antiquæ pag. 585, in extremaBruitiorum parte, ad fretum Mamertinum, ait Caietanus, e regione urbis Messanæ, turriculæ instar erecta, Scyllæum inter & Rhegium Julium; quam hic designari, non videtur dubitandum. Memoriam autem & cultum S. Gregorii, uti & Acacii cum urbe ipsa abolitum opinor Saracenorum in istis partibus dominio.

r Squillace, ita Ms., quod maxime secutus sum: alia duo Mss. habent Chale, aliud cum Acherio Cale: Græca Menæa cum Paphlagone Ἀσκάλους. Quænam inter tot lectiones præferenda sit non omnino constat: nullam tamen ex omnibus puto genuinam, nisi forte hanc, quam secutus sum. Namque apud Cluverium tom. 2 Italiæ antiquæ pag. 1305, & Cellarium tom. 1, pag. 588 est oppidum maritimum in Brutiis, quod olim Scylacium vel Scylaceum, ante etiam Scylletium dictum fuit, nunc Squillaci vulgo appellatur, situmque est in sinu ejusdem nominis. Hoc ergo oppidum hic designatum existimo, nam Asculum sive in Piceno, sive in Apulia, cum utrumque mediterraneum sit, designari non potuit.

s De hoc monte, prodigioque consule in Gloria posthuma cap. 1 § 2.

TRANSLATIO CORPORIS BENEVENTUM,
Auctore, ut videtur, S. Berthario abbate Casinensi.
Ex duobus Mss.

Bartholomæus apostolus, Albanopoli in Armenia vel Albania (S.)

BHL Number: 1007

A. Berthario abbate.

[Ossa S. Bartholomæi Liparæ dispersa,] Hæc de beati Bartholomæi laudibus, ejusque mirabili adventu corporis in Liparim Theodorus fama sanctitatis, ac sacerdotii dignitate conspicuus, fido relatu explicuit. Qua deinceps occasione, quove sit ordine, de eadem insula Beneventum translatum, unde hodierna festivitas celebratur, e vestigio promendum est. Cum igitur in eadem insula Liparitana usque ad annum a octogentesimum trigesimum octavum ab incarnatione Domini nostri Jesu Christi requiesceret corpus ejusdem beati Bartholomæi apostoli; supervenientes Saraceni deprædati sunt, atque depopulati sunt prædictam insulam, & rumpentes sepulcrum Bartholomæi beati, dispertierunt ossa ejus per loca diversa.

[15] Mox illis recedentibus, per visionem apparens Apostolus Dei cuidam Græco monacho, [eo jubente collecta,] qui fuerat custos ecclesiæ illius, ait illi: Surge, & collige ossa mea, quæ dispersa sunt. Cui ille respondit: Quare ossa tua b debemus colligere, aut aliquem tibi honorem facere, cum tu dimiseris nos, & populum istum a paganis deleri, & non nos adjuvisti? At ille dixit: Per longa annorum curricula pro hoc populo Deum deprecatus sum, & meis eum precibus concessit Deus, unde usque nunc constiterunt securi. Sed quia multiplicata sunt mala illius, & crevit iniquitas ejus nimis, non jam impetrare potui a Domino, quod pro eo rogavi, & ideo periit. Tu surge tantum, & collige ossa mea, & reconde, ut tibi præcipio. Cui ille monachus ait: Et quomodo ea invenire potero, qui nescio ubi dispersa sint? Dicit ei Apostolus: Nocte vade ad colligendum ea, & ubi aliqua videris splendere, ut ignem, hæc leva, quia ipsa sunt ossa mea. Qui statim surgens perrexit ad locum, & invenit ea, sicut ei Apostolus dixerat, & collegit ea indubitanter, & recondita in vase abscondit; & abiit, relicto ibi socio suo.

[16] Cumque pro exquirendis Saracenis illuc Longabardorum irent navigia, [ac Beneventum translata.] inventum ibi prædictum monachum, & sancti Apostoli corpus tulerunt, & abierunt. Supervenientes autem Saraceni circumdederunt navem illam, ubi sanctum ducebatur corpus Apostoli, ita ut ei spes evadendi non esset. Tunc subito factæ sunt densissimæ tenebræ circa navem Saracenorum, ita ut nescirent quo pergerent, & liberata est navis illa. Quibus adhuc in mari degentibus, unum ex nautis ejusdem navis, a gravi infirmitate pressum, per orationem Apostoli salvavit Dominus. Exeuntes autem in terram, cum omni honore Beneventum duxerunt sanctum corpus Apostoli Dei, & in altario recondiderunt, anno ab incarnatione Domini octingentesimo trigesimo nono, vigesimo quinto die mensis Octobris. Cujus prior quidem ex Indorum parte transvectio in Liparitanam insulam celebratur c nono Kalendas Septembris, dormitionis vero ejus festiva celebritas colitur quinto decimo Kalendas Julii. Sicque ter in anno ejus sacratissima celebratur festivitas. Regnante Domino nostro Jesu Christo, quem decet omnis honor & gloria, omnisque adoratio, cum omnipotente Patre, ac sanctissimo, & vivifico Spiritu, nunc & semper in secula seculorum. Amen.

ANNOTATA.

a Ita tempus signant omnia Mss. nostra. De tempore porro hujus translationis, ceterisque ejus circumstantiis fuse disputabimus cap. 1, § 4 & 5 Gloriæ posthumæ, ubi & miracula dabimus eam secuta.

b De hac phrasi parum reverenti consule § 5 assignatum.

c Tria, hoc loco memorata, festa celebrata fuisse Casini existimo, quod & Beneventi observari testatur Marius de Vipera in Catalogo Sanctorum ecclesiæ Beneventanæ: sed ad 25 Augusti diem mortis, die vero 17 Junii translationemLiparitanam celebrari testatur ad dictos dies: quod cum hoc nostro auctore non consentit. Cum neutro etiam consonat Relatio hujus translationis apud Acherium tom. 2 Spicilegii pag. 126, ubi sic legitur: Cujus prior quidem ex Indorum parte transvectio in Liparitanam insulam celebratur decima tertia die mensis Junii: dormitionis vero ejus festiva celebritas colitur … nono Kalendas Septembris. De hac diversitate vide in Gloria posthuma num. 2.

ORATIO ALTERA
Auctore Josepho forsan Hymnographo.
Ex editione Surii.

Bartholomæus apostolus, Albanopoli in Armenia vel Albania (S.)

A. Josepho.

[Laudandus S. Bartholomæus.] Hujus concionis author, & diei festi jucunditatem spiritualem nobis afferentis hilaritas, est beatus apostolus Bartholomæus: qui cum divinus sit Apostolus, & luminis splendore, purisque sancti Spiritus fulgoribus tantum illustretur, quantum verbis explicari non potest, nobis etiam lumen suggerit, qui sacram & gloriosam ejus memoriam celebramus. Age igitur, divinis vocibus illum collaudantes quam maxime possumus, divina ipsius narratione delectemur, & laudationibus honoremus Virum, quovis honore superiorem. Laudemus Apostolum, a Deo ipso laudatum. Beatum prædicemus eum, qui semper beatus est. Ejus gloriam celebremus, quem extulit divina gloria. Videamus quisnam ante fuerit, & qualis postea evaserit: quemadmodum qui prius idiota a erat, & pauperem vitam agebat, omni ex parte sapiens effectus, & omnium bonorum divitiis ornatus fuerit: quemadmodum e terrestri cælestis evaserit, e minimo maximus, & ex piscium b piscatore, hominum piscator factus sit.

[2] [Electio ejus ad Apostolatum;] Itaque cum Deus ipse homo factus, propter misericordiæ suæ viscera nostrum corpus gestaret, & discipulorum delectum haberet, is, inquam, qui prænovit omnia, priusquam generentur, celeberrimum apostolum Bartholomæum delegit, amicumque sibi verum & fidelem cooptavit. O divinæ vocationis præstantiam! o magnam & singularem felicitatem! o qualem hic invenit Magistrum, qui maximis mysteriis eum initiavit, & sapientem effecit! o beatam illam animam, dignam habitam, quæ cum Deo versaretur, cum Deo & omnipotente Domino cibum sumeret, & sacra doctrina, orationem & facultatem omnem superante, instrueretur!

[3] [res ab eo præclare gestæ;] Postea vero, quam Magistrum suum in cruce suffixum, eumdemque sepultum, & post resurrectionem ad cælos ascendentem vidit, & sanctissimi Spiritus dono æque, ac reliqui Apostoli, donatus est, tamquam generosus aliquis miles, validissimis armis undique munitus, adversus hostile bellum prosiluit: & ipsos quidem hostes validissime percussit, his vero, qui ad vitam ipsam venire studebant, salutem conciliavit. Tetendit orationis suæ retia, & gentes ipsas e profundo ereptas, illas quidem captivas, sed ad vitam tamen ductas, conservavit: evertit idolorum templa, & Dei ecclesias erexit, humana corda in sterilitatem conversa, cælestis doctrinæ aratro renovavit: eaque ita excoluit, ut tamquam feraces campi, fructum ferre possent: accendit miraculorum facem, & affectuum humanorum caliginem profugavit: in quascumque partes permeabat, velut stella quædam justitiæ solem prædicans, illustremque fulgorem emittens, fallaciæ tenebras destruebat: & oratione quidem dæmones ipsos fugabat, precibus autem morbos insanabiles curabat, leprosos mundos faciens, cæcis visum restituens, claudos ad currendum expeditos reddens, corda denique & animos imbecilliores confirmans.

[4] Erat una cum Bartholomæo & beatus ille apostolus Philippus, [prædicatio Hierapoli, & alibi:] quocum multo tempore divinum Euangelium prædicavit. Hi cum in urbem Hierapolim venissent, cui prius nomen erat c Ophioryme, multas ærumnas, & cruciatus non mediocres sustinuerunt, cum ejus civitatis homines violenti essent, & valde inhumani: quippe qui d viperam colere consueverant, venenum pestiferum & lethale, tamquam fructum aliquem percipientes. Illi cum divinos apostolos vidissent, dicebant novum quemdam Deum ab illis nuntiari, & a vetere cultu ipsos averti, atque a paternis traditionibus abalienari. Quamobrem cum manus in eos injecissent, admirandæ sanctitatis virum apostolum Philippum cruce condemnaverunt. Divinus autem Bartholomæus, instar alicujus bovis aratoris, a suo compare separatus ingemiscebat, ac lamentabatur quidem, sed non desinebat tamen suavem illum sulcum ducere, qui animarum agricolæ Deo uberes fructus allaturus esset: quinimmo ita ut consueverat, huc atque illuc obibat, fidei sermonem disseminans, pravam zizaniam evellens, & quidquid salutare iis esset, qui eum suscipiebant, diligenter declarans. O beatos illos pedes, euangelicis gressibus speciosos factos, & ad infinitarum animarum adeptionem recta via progredientes! o linguam illam divinam, ex qua salutaris potus effluxit, qui ab impietatis æstu multos liberavit! o manus, quæ violentos hostes expugnarunt, & animas ipsas e diaboli manibus eripuerunt! o divinos & illustres oculos, per quos multorum oculi patefacti sunt, qui erant perfidiæ tenebris obscurati!

[5] Cum igitur regiones illas ita peragraret, venit ad urbem quamdam, [mors in cruce.] cujus cives cum idolorum superstitione liberasset, ab ejus loci præside crucis e supplicio & ipse condemnatus est. Ad quam dum Beatus ille accederet, totus gaudio perfusus: Salve, inquit, crux, per quam humanum genus gaudio affectum est: salve, ejus crucis imitatio, per quam mors mortem dissolvit, & mortales ipsos immortalitate donavit: salve crux, in quam cum Christus ascendit, terrenos homines cælestes effecit: salve crux, quæ mihi hinc migranti vehiculum effecta es, quo ad cælos perduci possim; quæ denique mei Præceptoris imitatorem me fecisti. Ad te ascendo, neque moram duco: jam enim tempus meum completum est. Bonum certamen certavi, cursum consummavi, fidem servavi: opus, quod mihi Christus magister meus tradidit, perfeci. Hæc cum dixisset, & Deum precatus esset, rogavit carnifices illos, ut verso in terram capite, in cruce suffigeretur: nec rectus, quemadmodum ejus Magister, in crucem ageretur: ita & in ipsis cruciatibus suam in Magistrum reverentiam conservabat. Quinetiam in cruce suffixus, cum fratribus loqui non destitit, quoad sanctissimam illam animam Deo tradidit. Cujus ascensum angeli applausu exceperunt, aër purgatus est, & divinorum Apostolorum chorus exultavit.

[6] [ Corpus mari injectum,] Cum vero multum temporis præteriisset, ejus regionis tyranni f, vitæ pravitatem exercentes, & multorum deorum ebrietate debacchantes, cum viderent loculos illos, in quibus beati apostoli Bartholomæi reliquiæ conditæ erant, splendida quædam & illustria miracula edere, & eos a morbis liberare, qui eo accedebant, pravum consilium & suo proposito dignum inierunt. Venite, inquiunt, in profundum mare corpus hoc demergamus. Sed, o miseri, ejusne corpus in mare demergetis, qui profundum illum draconem in altum demersit, qui salutaris aquæ fontem aperuit, & abunde cælestia dogmata hominibus impertivit? Venite, inquiunt, mari obruamus. Eumne vos obruetis, qui veritatem antea obrutam detexit, & infidelitatis salsedinem exterminavit? Venite, inquiunt, & temerarium furorem effundentes, in maritimas undas hoc corpus projiciamus, ne ex eo, tamquam e rationali aliquo flumine, salus ad eos defluat, qui morborum angustiis comprimuntur.

[7] [miraculo Liparim delatum,] Hæc cum dixissent, quod cogitarant, aggressi sunt, & una cum quatuor aliorum martyrum loculis, beati Bartholomæi reliquias in mare dejecerunt. Martyres autem illi gloriosi, apostolum Bartholomæum valde inclytum, duo a dextera, & duo a sinistra parte, medium habentes g Pontum, ipsum sine fluctuatione aliqua transmittebant: cumque ad Bosphorum Thracium in Propontidem venissent, Hellesponti angustias transierunt: deinde transmisso Ægeo & Ionio mari, ad Siciliam applicuerunt: & Syracusas ad sinistram derelinquentes, atque Occidentem versus tendentes, ad insulam Liparim pervenerunt. Itaque celeberrimus ille Apostolus ad eam insulam deductus est. Divini autem illi martyres cum id complevissent, quod Deus voluerat, quam celerrime redierunt in eam viam, in quam unumquemque divina providentia direxit. Statim autem is, qui ecclesiam Liparis insulæ gubernabat, per divinam revelationem didicit, Christi Apostolum ad maris litus appulisse.

[8] [ibique revelatione agnitum, & reverenter acceptum.] Erat ejus ecclesiæ gubernator Agatho ille, cujus gloria longe lateque apud omnes celebrabatur. Cum ille igitur properasset, & loculos ad continentem appulsos vidisset, stupore & gaudio repletus, summa voce: Bene, inquit, quod huc venisti, ut portus salutaris, ad eos, qui pelagi fluctibus periculosis agitamur Bene, quod venisti, divinum Spiritus paracleti flumen, ex quo veritatis aquæ scaturiunt, & pietas multa redundat. In mari viæ tuæ, & semitæ tuæ in aquis multis, & vestigia tua non cognoscentur. Veni, & animas nostras irriga, affectuum nostrorum servorem reprime, cordium januas patefactas gratiarum tuarum muneribus repleas. Hoc a te Liparis insula supplex petit, quam habitare feliciter voluisti. Hæc, inquam, insula his verbis te alloquitur: Tu, qui multo lumine illustris es, & illius divini Orientis vere amicus, quomodo factum est, ut talis tantusque apud meæ paupertatis Occidentem diversatus sis, ab Orientis partibus commotus, & per maritimos sinus nobis ostensus? Dives facta sum, quæ antea paupertate laborabam, thesaurum magnum hodie sum consecuta: neque ulla in re Roma illa ipsa urbe decantata, beatos apostolos Petrum & Paulum habitatores tenente, inferior ego sum: Bartholomæum enim habitatorem possideo. Omnes insulæ mihi gratulemini, omnes urbes, quæ ubique estis, mecum una exultate. In vobis multorum sanctorum corpora posita sunt: mihi satis est unus pro omnibus.

[9] Sed, o beatissime, & divinis angelis par factus Apostole, [Laudes Apostoli,] quis tua præclara facta pro dignitate laudaret? Quis pericula, pro Christo a te suscepta, enumerare posset? Quæ cum quotidie subires, a tristibus periculis mortales liberasti. Tu vere sal illud es, quod corda illa, quæ evanuerant, atque insipida evaserant, condivisti: & inscitiæ salsedine purgata, putredinem ex multorum deorum superstitione contractam, expurgasti. Tu es rationale illud flumen, ex divina sede profectum, juncorum plenum torrentem abluens, Ecclesiæ vero sulcos replens, pravitatis rivos exsiccans, ipsius denique terræ faciem irrigans. Tu es sagena illa solidissima, quæ rationales pisces, in erroris profundo natantes, comprehendisti, eosque supernæ illi mensæ obsonium obtulisti. Tu es aureum illud candelabrum, in quo paracleti Spiritus ignis, tamquam fax quædam, adveniens, multiplicis vitii zizania combussit, & divinæ cognitionis splendorem emisit. Tu es divini Solis lucidus radius, qui a summo cælo usque ad extremum percurrens, & erroris tenebras imminuens, & iis, qui sedebant in umbra mortis, hoc est, in malis lethalibus, effulgens, per lavacrum regenerationis Dei filios mortales homines effecisti. Tu es pretiosus ille lapis, ab angulari lapide illo missus, in quo Ecclesiam Christus ipse ædificavit, quæ nullo umquam tempore quassari aut concuti poterit. Tu es purissimum illud aurum, & cælestis Dei pretiosissimum munus, lucis columna, Ecclesiæ fundamentum, Spiritus sancti diversorium, magniloquentiæ præco, aquila in altum volans, suave canens luscinia, cælestis cicada h, angelus denique in humano corpore versans, aurea columna, stella lucidissima, florens paradisus, Spiritus sancti myrothecium, ægrotantium medicus, divinæ gratiæ tuba, vitis fœcundissima, olea fructifera, fluctuantium portus, peccantium patronus, defessorum recreatio, oppressorum refugium, miraculorum fons, dæmonum profugatio, Apostolorum gloria, angelorum civis, qui prophetis sublimior, & martyrum consors fuisti, ejus denique gloriæ, quæ revelanda est particeps, sempiternorum bonorum hæres, mundi lumen, omnium (ut summatim dicam) bonorum thesaurus.

[10] Itaque salve, Bartholomæe, illius magni tonitrui fulgur, [quem in fine invocat auctor.] quod in rota mundi hujus apparuisti, & idolorum insaniam ac noctem extinxisti. Salve, Bartholomæe, ille Spiritus sancti calamus celeriter scribens, qui legem in tabulis cordis pulcherrime descripsisti: legem, inquam, illam non veterem, sed valde novam. Salve, Bartholomæe, potentis verbi sagitta acutissima, quæ hostium corda vulnerasti, dæmonum per aërem vagantium turmas percussisti, & mortalium animas vitio vulneratas, sanas effecisti. Salve, Bartholomæe, qui idolorum templa solo adæquasti, & homines ipsos viventis Dei templa reddidisti. Salve Spiritus sancti gladius, qui alienigenarum turmas sermonis acie, & omnes mentes ad Christi obedientiam captivas duxisti. Salve concinna sancti Spiritus paracleti cithara, rationalis tibia, Christi instrumentum, quod cælestia dogmata nobis cecinisti, & pravæ impietatis modulationes confudisti. Salve cælum perpulchrum, divinis splendoribus illustre, in quo ille Sol justitiæ requiescit, & orationis dux, quo tu innixus, fallaciam omnem evertisti. Te quidem laudationibus extollere vellem, sed rerum multitudine confundor, & dictionis infirmitate opprimor: nam vel hi, qui oratoria facultate maxime præstant, inferiores sunt, quam ut te laudare possint: neque quisquam est, qui pro dignitate laudes tuas narrare valeat. Tuis igitur precibus Deum ipsum nobis propitium facias, & peccatorum perturbationem, qua vexamur, sedare velis, quique tuum diem festum recolimus, nobis omnibus delictorum veniam, & cælestis gaudii participationem tuis orationibus impetres, in Christo Jesu Domino nostro, cui gloria cum Patre & Spiritu sancto, nunc & semper, & in secula seculorum. Amen.

ANNOTATA.

a Idiota vocatur, quia idiotæ electi sunt ad munus apostolicum: fuisse tamen utcumque in Scripturis versatum probavi § 6 Commentarii prævii.

b Piscatorem probabilius non fuisse S. Bartholomæum, probatum est in Commentario prævio § 5.

c Ophioryme. Illud Hierapolis nomen apud auctores alios, præterquam in Synaxario Constantinopolitano citato § 8 Commentarii, non invenio: crediderim nomen vulgare non fuisse, sed per ludibrium a Christianis impositum propter insanum viperæ cultum. Recte ejus etymologia exponitur in dicto Synaxario Serpentinus impetus: deducitur enim ab ὄφις serpens, & ὄρνυκαι, impetu feror.

d Displicuit hic viperæ cultus Baronio tom. 1 Annalium ad annum 54 num. 3, quia scilicet alios Phrygum deos scribit Eusebius de Præparatione Euangelica lib. 2, cap. 4. At non videtur argumentum illud, ab Eusebii silentio deductum, sufficiens, ut omnibus auctoribus, qui hoc asserunt, fidem abjudicemus: præsertim cum Eusebius ibidem non omnes ex professo Phrygum deos enumeret, sed aliquos solum ad eorum deliria refutanda commemoret. Vide itaque hunc viperæ cultum a variis assertum § 8 Commentarii prævii, & rationibus etiam utcumque probatum.

e De martyrio Sancti agitur § 9 in Commentario prævio, ex quo disces ea, quæ hic scribuntur, ut oratoria sunt, ita minus esse probabilia.

f Nota, lector, neque ab hoc auctore, neque a Studita asseri, corpus permansisse semper eo, quo primum sepultum fuit, loco, usque ad translationem Liparitanam: nam tantum volunt, corpus pelago injectum, eaque ratione Liparim delatum, idque post multum temporis, & ab ejus regionis tyrannis: de quo consule, quæ probabiliter disputabimus in Gloria posthuma cap. 1, § 1 & 2.

g Corporis sacri iter hic scribitur, ut commodius fieri potuit: an ita re ipsa factum sit, nec scivit, opinor, auctor, nec certo tradere potuit.

h

Cicada insecti genus est canorum. Hinc Virgilius lib. 3. Georg.

Et cantu querulæ rumpent arbusta cicadæ. Utitur hac metaphora, quo exprimat eloquentiam Apostoli, & perpetuum divina dogmata prædicandi studium. Reliqua, quæ hic occurrere possunt dubia, notata sunt ad Orationem præcedentem.

ORATIO TERTIA
Auctore Niceta Paphlagone,
Ex editione Græca Combefisii Latine reddita, interprete J. S.

Bartholomæus apostolus, Albanopoli in Armenia vel Albania (S.)

A. Niceta Paphlagone.

Incensum desiderium, at ingenium infirmum: fervens amor, [Arduum laudare S. Bartholomæum,] at tenuis oratio: etenim spiritus quidem promptus est, ac properat, ardetque Apostolorum quemlibet debito prosequi laudationis præconio; at mens fatiscit, non habens unde digna proposito argumento sensa inveniat; quin & sermo labascit, an rerum laudandarum præstantiam dicendo assequi possit incertus. Et quidem cum dicendorum excellentiam intuetur animus, digitum ori imponit, ac, veluti quid disertissimum, silentium sibi indicit: cum vero spiritus fervore, tamquam interno igni, succenditur, quasi imbecillitatis suæ oblitus, continere se nequaquam potest, quin concitetur ad impositam sibi laudationem. Quonam igitur modo perplexa hæc difficultas amovenda, nisi opem orationi flagitando ab illis ipsis, qui laudandi sunt? Quippe in aliis quidem argumentis nihil subsidii ab ipsis accedit, nisi a se ipse abunde instructus accesserit orator, in sacris vero sanctisque Dei filiis secus apparet. Etenim mentem sapientissimam inopem consilii fieri, orationemque disertissimam perplexam hærere necesse est, nisi gratia ab ipso, qui laudatur, largiter fuerit subministrata.

[2] Cum igitur magnus nos hodie Bartholomæus, in annua sua memoria, [cujus opem auctor implorat.] ad gratiæ suæ claritatem laudibus celebrandam convocarit, proponensque & sanctitatis suæ excellentiam, & varia prodigia, tum & perpessiones suas, & crucem amore Crucifixi toleratam, nostrum in se amorem accenderit; quin & inflammet etiam ad mirabilia ipsius prædicanda; flagitemus ipsum gratiæ illustrationem, viresque ab ipsius spiritu sincera fide & fervida prece attrahamus: hoc autem modo sacrum illud, Christique gratiis reverendum caput, laudibus rite, velut floribus, coronantes, utcumque, opinor, solari poterimus desiderium nostrum; nulla enim adeo re divinus divinorum amor, ac eorum, qui amantur, laudibus, lenimen nanciscitur, ac solamen. Adsis igitur o Colendissime, & Clarissime; adsis mihi, assiste spiritu, utpote qui spiritus es purissimus & sanctissimus, sanctique & divini Spiritus progenies & similitudo: inspira intellectum, inspira orationem; intellectum, qui divinæ sanctitatis tuæ perspiciat magnificentiam; orationem, quæ mirificam tuam proferre valeat præstantiam; quo utrumque, intellectus scilicet & oratio nobis, mirabilia tua cogitantibus, & enarrantibus, sanctius evadat atque illustrius: cum vel sola tui memoria sanctitatem præstet atque illuminationem, non minus nobis, qui spiritu dumtaxat, velut in speculo relucentem formam, intuemur, quam illis, qui olim sacro viderunt corpore versantem in terris.

[3] Etenim ab infantia totus Deo consecratus, pietatisque forma, religionis cultu, legis meditatione, mandatorum observantia, ad perfectiorem præparatus fuit Dei cognitionem. (Novit enim Dominus suos ab utero sanctificare, [Pueritia Sancti, & vocatio ad apostolatum,] a prima statim formatione iis illabi, illis invisibili modo se comitem præbere, eosque ad se dirigere & deducere.) Ubi vero princeps consummatorque fidei apparuit Christus, atque omnem Judæam, Galilæam omnem peragrabat, regnum cælorum annuntians; & verbis mirabilibus, operibus mirabilioribus Euangelio fidem concilians, oves Israëlis, quæ perierant, ad se congregabat; tunc etiam, tunc, inquam, & verum a hunc Israëlitam vocavit Bartholomæum. Quid igitur ille? Num vocantem respuit? Aut credit quidem, at non sequitur? Aut sequitur quidem, sed ad tempus? Aut in finem usque sequitur, verum uti unus e vulgo turbaque fidelium? Num relatus quidam in album discipulorum, at illorum, qui secundi ordinis erant apud Magistrum? Nequaquam. Quin potius simul atque bonum Pastorem vidit, & hic illum usque ad intima mentis agnovit b, ab eo itidem agnitus est, ita ut & suprema primaque electione dignus haberetur, & principibus Apostolorum aggregaretur, & sacrum venerandumque duodecim cum aliis compleret chorum. Exinde rerum omnium terrenarum possessione abdicata, patriæ nempe, parentum, cognatorum, amicorum, omniumque, quæ hominibus bona videntur, ac summo studio prosequenda: adhec abnegata etiam anima sua, Vir admirandus omnem corporis libidinem, omnem proprii cordis voluntatem abjecit, ut Jesu amicitie, ac scientie perfectioris fieret particeps. Inde destinatum persequens scopum, ac comprehendens, velut qui sincere spiritu viveret, spiritu incederet & ambularet, Dei quidem amicus & adoptione filius, gratie vero dono Unigeniti frater est constitutus. Et vero quomodo ille Christi socius non esset ac contubernalis, ejusdemque cum ipso tecti, mense, conversationis, vie, & vite rationis particeps; quocum fanda omnia atque infanda mysteria; quocum opera & verba Dei, que Pater luminum mortalibus manifestavit, fuere communicata?

[4] [& familiarem Christi convictum:] Beatos igitur predico oculos tuos, o Verbi Spectator ac mysteriorum conscie, & Theologe c Discipule, quod inaccessi decoris, plusquam celestis pulchritudinis Speciosi forma pre filiis hominum jucundissimo aspectu perfruitus es. Beatas predico aures tuas, quod verbis ore Dei prolatis, sacra auditione, Christi colloquio non mediocriter impletus es. Complector in spiritu beatissima labra atque os tuum: deosculor & malas & linguam, ut que supremum Numen sepe sunt deosculate, illius deliciis implete, & sanctitate imbute. Beatum dico gustum, olfactum, tactumque tuum: gustum quidem, quod ejusdem cum Verbo mense, ejusdem salis fueris particeps; iisdemque cum Servatore tum sensus tum mentis epulis, sepius quam dici possit, fueris saturatus: olfactum autem, quod purissimis unguentis ac spirituali summi omnium Regis scientie fragrantia fueris delibutus: tactum vero, quod frequenter purissimum ab omni macula corpus caste contrectaveris, tremendumque Cherubim, ac Seraphim maxime reverendum, propriis, ut par erat, manibus ministrans, appropinquans attigeris, itaque omnibus omnino sensibus sanctitatem contraxeris, dum appropinquas ei, qui superat omnem sensum, ejusque familiari in corpore uteris conversatione. Magis etiam te laudo & beatum predico, quod non defeceris mente, in tentationibus non hæsitaveris animo, non vacillaveris cogitatione: at immotus cum Magistro manseris, varia opprobria sustinueris, condemnato damnationis, patienti perpessionis, dolenti doloris participem & consortem te exhibueris. Etenim mente quodammodo cum Crucifixo crucifixus es, cum moriente mortuus, cum sepulto animi proposito sepultus: unde & cum resurgente resurrexisti, & revixisti; ejusdemque Domini fœdere tibi firmatum est, ut in regno cælorum ad eumdem cum principibus convictum, quin & ad idem cum iis solium, in regeneratione sis evehendus.

[5] Sane quemadmodum Jesu patientis, resurgentis, & in cælum ascendentis spectator cum primis Apostolis fuisti & particeps, [accepto Spiritu sancto quantus evaserit; & quanta passus:] ita cum iisdem pariter vivifico Spiritus sancti impletus es dono. Etenim prius Domini verbis, ut cælum quoddam mente præditum, mundoque superius firmatus; victu sanctis congruo corpore mundatus, sanctis repræsentationibus anima insigniter illuminatus, divinis illustrationibus ad quamdam quasi divinitatem mente supra naturam evectus, ac ut solium quoddam gloriæ præcellens, & sanctitatis requies interiori homine præparatus, Spiritum sanctum de cælo descendentem linguarum ignearum specie suscepisti. Hic vero totum te penitus adimplens, divina tibi sua charismata supra modum impartiens, in te consistens, in te firmatus, & instrumentum suæ potestatis concinnum, & os Deum loquens, & linguam divina sonantem sibi formavit: ad hæc veluti vas quoddam sacrum & pretiosum de gente ad gentem deducens, transferensque, dispensationis doctrinam, salutiferam, inquam, Jesu incarnationem, resurrectionem, & regnum, disertissime cunctis mortalibus per te elocutus est. Quis igitur fontis instar manantem in te S. Spiritus virtutem pro meritis laudet? Quis exundantem theologiæ scientiam dicendo assequatur? Quis virtutem ex illis secutam ac honestatem? Quis occulto mentis tuæ sinu absconditam perfectionem digno prosequatur elogio? Quis sermonum sublimitatem? Quis operum excellentiam? Quis morum lenitatem, suavitatem, Christi similitudinem? Quis tandem inaccessam, reverendam, Deique similitudine lucentem spiritus præstantiam? Jam vero quonam quis modo cognoscat, ut egressus Jerosolyma atque Judæa ad gentes divinæ pacis Euangelista? Quas passus Euangelii causa in cunctis locis & urbibus seditiones, jactationesque? Quis circuitus, itinera, pericula, labores, fugas, plagas, carceres, flagellationes, lapidationes, opprobria, valeat enumerare? Quis abductiones ad præsides, coram magistratibus accusationes, contra fidelium institutum d calumnias, convicia, vexationes, ustiones, verbera, flagra, lacerationes, ac laniatus recensere?

[6] Quis referat quanta & qualia Philippo socius Hierapoli perpessus sit, [in crucem actus Hierapoli; dona cælestia;] puta primam in crucem e sublationem, omnemque ibidem infidelium insultum & impetum, omnes cruciatus, labores, ærumnas? Quæ vero mens intelligat, quæ oratio explicet auxiliorum Christi copiam, cælestium illustrationum, illuminationum, fulcimentorum abyssum? Contemplationis porro eminentiam, theologiæ sublimitatem, immensam divinæ sapientiȩ Bartholomȩi latitudinem quis aptus investigare? Etenim qui ipsam substantialiter Dei sapientiam, infinitam illam, perfectam, divinissimam firmiter habet cordi suo insidentem, omnia quidem Spiritu scrutatur etiam prosunda Dei; ipse vero a nullo eorum, qui versantur in terra, comprehenditur: atque ipse quidem dijudicat omnia, spiritualis enim est; dijudicatur vero a nemine, spiritu enim Christi agitur: quis autem cognovit sensum Domini, qui instruat eum f?

[7] [provinciæ peragratæ, institutæ ecclesiæ;] Nunc autem quis litteris exequatur facta per ipsum portenta magnifica, quibus digito Dei perpetratis, ad conversionem Deique cognitionem alienos a fide inducebat? Namque ad Arabes, quos Felices vocant, profectus Vir beatissimus; neque ad illos solum, sed & Indis posthec, & Æthiopibus g orientalibus, ut sermo Dei, ut lumen scientiȩ, ut vite eterne doctrina & informatio, transmissus, ipsis illorum linguis diserte Christum annuntiavit. Adhec quemcumque fugans demonum contra homines impetum; quemcumque morbum, quemcumque in Jesu nomine sanans languorem; quin & mortuis non paucis ejusdem nominis virtute vitam restituens, innumeros quotidie credentes, fidei rudimenta edoctos, Christo adjungebat; hos regenerationis lavacro emundans, sanctoque Spiritu h illorum corda inflammans, digniores ex ipsis, majorique gratia donatos, episcopos consecrabat & presbyteros admirandus maxime sacrorum Antistes: quos & sacris quibusvis ritibus exornans, & sacrarum Litterarum doctrina, & mysteriorum traditione pro captu illorum instituens, immaculatas Christo ecclesias in provinciis & urbibus, quas peragrabat, excitavit. Hujusmodi Bartholomei preclare gesta; hujusmodi magni Ecclesie Preconis facinora; hunc in modum longo tempore apud immanissimas versatus gentes, non modo nihil ab illis feritatis mutuatus est, sed & suam illis adspersit humanitatem: non modo vel minimam omnino erroris illorum vel malitie conversatione cum ipsis contraxit labem; sed potius precellenti benignitate, Deique imitatione, maximam impietatis illorum ac sȩvitiȩ partem correxit, soli non absimilis, qui in cœnum dimittit radios, neque sordescit tamen, sed magis fœtorem emacerat, exterminat, atque imminuit.

[8] [postrema in Armenia prædicatio,] Postquam cursu preclare consummato, fideque servata, innumeros ad Dominum converterat, multisque salutis causa extiterat, cupiebat tandem finem nancisci laboribus dignum, gravi jam senectute corpore fatiscens, atque ad Christum emigrare, Deique requie frui insatiabili desiderio cupiens. Neque vero neglexit Justi desiderium Dominus, neque illud exaudiens minora, quam flagitabat, concessit. Verum uti in omnibus Christo similis erat Vir beatissimus, uti in omnibus vitam instituerat adeo Christo dignam, ut recte intuentibus alter ipse Christus & esset, & se vivendi norma exhiberet, ita & finem toti vite congruum subsequi oportebat. Que itaque consummationis occasio? Videamus quam & illa Christo digna. Versabatur in civitate quadam majoris Armeniȩ (Urbanopolim i vocant) sacer Theologus, magnifice ibidem pro more suo, divineque Deum prȩdicans, atque omnes deos, demones omnes nihili faciendos, solum vero Jesum colendum proponens, solum hunc ut cognoscerent obtestabatur Deum verum, Deum perfectum, solum sanctum, temporis principii expertem, eternum, incomprehensibilem, lumen eternum ex eterno natum lumine, seu manantem ex Deo Patre splendorem, lumen principio carens, ac pariter cum eo carens principio, qui ineffabili ratione, quæ verbis exprimi nec possit, nec mente percipi, hujus ipsius luminis est principium. Hic quidquid est nostræ naturæ assumens, similiterque nobiscum, ex sancta ac veneranda Virgine, ut veritas fidei nostræ docet, factus Homo, ac trium annorum spatio & sermonibus Deo dignissimis, & operibus maxime præcellentibus nobiscum conversatus cum esset, cruci deinde, divina dispensante providentia, ac morti traditus, tertia vero die a morte excitatus, atque ad cælum, nobis in eum intuentibus, evectus, ad dexteram Dei consedit. Hic etiam veniet orbem juste judicaturus, atque unicuique mercedem daturus secundum opera ejus. Ab illo & nos, inquiebat, missi, hortamur atque obsecramus vos, fratres, credite, ac salutarem in ejus nomine baptismum suscipite: quin & Spiritus sancti dono percepto vitæ æternæ atque immortalis regni heredes evadetis in Christo Jesu. Amen.

[9] Talia, atque his longe plura, ac magis divina, cum placido blandoque alloquio sacratissimus Bartholomæus adstantibus ipso illorum idiomate declamaret, [martyrium in cruce consummatum.] atque alii quidem crederent, verboque veritatis adstipularentur; alii vero exacerbarentur, ac dæmoniaca adversus eum æmulatione concitarentur; scelestissimi quidam derepente Senem divinissimum corripiunt, sublatoque contra ipsum clamore, ad urbis primores deferunt. Hi autem temere hunc Ducem discutientes, assertamque doctrinam audientes, videlicet Deum, cum sit ante secula, hominem factum in tempore, crucifixum, tertia die a morte suscitatum, in cælum assumptum, venturum ad Judicandum vivos & mortuos: hæc, inquam, cum audissent impii, orationis novitate attoniti, atque adversus Crucifixum indignati, continuo illius Præconem, virgis cæsum, in crucem agunt, æquum esse exclamantes, ut Crucifixi Sacerdos crucis subiret supplicium. Ille autem alacri animo adibat lignum, lætitiaque, qua poterat maxima, illi affigebatur. Hinc quidem angeli e cælo super eum descendentes & ascendentes k, augustissimum illi parabant ascensum; superne vero apertum ei erat cælum, omnesque cælestium virtutum hierarchiæ se præparabant, quo susciperent ac salutarent dilectissimum Domini Discipulum. Hic vero, ubi gratiarum actionem supplicationi conjunctam, ut thymiama fragrantissimum, cum confessione ad Deum Patrem, præmisisset; deinde placide ac libenter carnis vinculis solutus, Deique Spiritui, e terra in cælum evehenti, conjunctus atque coagmentatus, omnino corpore evolat, atque cum gloria migrat ad Dominum: &, ut vere Filius, ineffabili cum exultatione ad Patrem cælis celsiorem adductus, immaculatam longævamque hereditatem, divinas delicias, supremum primumque cum Petro & Paulo apud summum omnium Regem honorem consequitur.

[10] Ad te igitur me converto pretiosissimum apud Deum & sanctissimum caput. [Laudes Apostoli,] Salve lapis pretiose, qui ex duodecim unus, angulari Lapide dignus, dignus pretiosissima illa Margarita, illique proxime connexus, coagmentatus, contextus, ac coædificatus in habitaculum Dei in spiritu.

Salve stella lucidissima ac spectabilis, pulcherrimaque ac late conspicua, quæ cum undecim illis apte concinnata, cum iisdem ordinata es atque inserta plexæ e stellis gloriȩ coronæ, quam cælestis Sponsus, ut sacrum habet Eloquium, sponsæ capiti aptatam imposuit.

Salve angelorum voluptas, archangelorum delinimentum, principatuum odoris fragrantia, potestatum splendor, dominationum decus, cum thronis solio equalis, sodalis cherubim, seraphim contubernalis. Salve Apostolorum ornamentum, martyrum lumen, Divorum omnium sanctimonia & splendor, res Deo digna, nomen desiderabile: qui digne divineque Bartholomæus nuncupatus; qui vere Filius suspendens aquas l, id enim nomen significat.

Salve, quia Deum etiam imitatus, quemadmodum Filius Dei verbo aquas suspendit aërias, atque a terra elevat, quibus etiam, juxta sacram Scripturam, “tegit cœnacula ejus”: ita & tu aquas multas, nimirum humi repentes animas eorum, qui per te Christo crediderunt, Euangelio in sublime extulisti; ex quibus spirituales magis, ab omni prorsus terreno avulsos sensu, suspendens, perfectiusque ad Deum elevans, iisdem illorum fidelium, qui, in secundo constituti ordine, velut cœnacula sunt, animas tegis.

[11] [cui se suosque auctor commendat.] Salve, Vir beate, magnifice, admirande: qui docuisti magnum & parvum, amplum & angustum esse salutare Euangelium m: magnum quidem, quia cujusvis mentis, naturæque ratione preditæ, superat intellectum: parvum vero, quia de dignitate sua multum remittens, qui cælis celsior est, ad humilitatem, & similitudinem terrigenarum se accommodavit. Vel, magnum ob divinitatis majestatem, parvum ob extremam humane nature tenuitatem; quarum nova mixtio n & temperatio summam Euangelii constituit. Jam vero amplum est, quia amplam in se atque immensam intelligentiȩ ac sapientiȩ in arcanis mysteriis continet altitudinem: angustum rursus, quia brevem atque concisum compendio tradit de Deo sermonem. Gaude, ac letare clarissime, regiaque dignitate ornatissime Dei Fili; quia solium tibi in celis apud Regem glorie preparatum est Christum, in quo & sedebis cum senioribus Verbi, cum primariis sectatoribus Christi, judicaturus Israëlem, ut divina Veritatis eterne habet promissio.

Salve denique; sed & nos, divinioribus invisens accessibus, ab omni miseria, procella, cordis dolore, ac tentationibus eripe: esto nobis turris fortitudinis a facie inimici: esto nobis sequester, esto apud Christum bonus reconciliator, qui nos illi adducas spe nostra nequaquam cum pudore frustratos, summoque omnium Regi concilies: ad gloriam Patris & Filii & Spiritus sancti, nunc & semper, & in secula seculorum. Amen.

ANNOTATA.

a Vocationem Nathanaëlis hic apte descriptam videas, ut Joan. 1 ℣. 47: Ecce vere Israëlita. Adi § 4 Commentarii prævii num. 39.

b Id est, se cognoscere ostendit. Ostendit Jesus se intima Nathanaëlis cognoscere, dum dixit: In quo dolus non est. Nathanaël vero Jesum agnovit dicens: Tu es Filius Dei, tu es Rex Israël. Porro Nathanaëlem eumdem esse cum Bartholomeo, probavimus ab initio Commentarii prævii, quem consule. Hallucinatum esse in hoc loco Combefisium, facile videbit lector linguæ Græcæ peritus, qui ejus interpretationem consuluerit: nam ejus errores assignare mihi non est propositum.

c Græce θεηγόρε: θεηγόρος vero Theologus exponitur ponitur a Suida & aliis passim.

d Institutum Græce ὁδὸς, ita sumitur Act. 9 ℣. 4, & sæpe alibi in novo Testamento.

e De hac in crucem sublatione agit itidem Nicetas in Oratione encomiastica de Philippo, & nos in Commentario præ vio § 8, quem lector potest consulere.

f Producit auctor Pauli apostoli auctoritatem 1 Cor. 2, ut ostendat S. apostoli Bartholomæi virtutes comprehendi non posse ab homine.

g De prædicatione in Arabia & India actum est § 7 Commentarii; quinam per Æthiopes orientales videantur hoc loco intelligendi, dictum § 8 in fine.

h Sacramento Confirmationis.

i De hac egimus in Commentario § 9, uti & de mortis genere.

k Alludit ad promissionem Christi, factam Nathanaëli Joan. 1 ℣. 51: Amen amen dico vobis videbitis cælum apertum, & angelos Dei ascendentes & descendentes supra Filium hominis. Quo rursum insinuare videtur Bartholomæum eumdem esse cum Nathanaële, ut hoc loco observatCombefisius, & nos observavimus § 4 Commentarii prævii.

l Ex bar filius, thola suspendit, & maim aquæ. Alii interpretantur Filius suspendentis aquas. Utraque quidem interpretatio est legitima; videtur tamen ei nomen datum potius a patre Tholmai vel Tholomai, adjuncto Bar, filius.

m Hanc Bartholomæi sententiam Paullo aliter in Mystica Theologia S. Dionysio vulgo adscripta assignatam, an scripto tradiderit Apostolus, an aliter docuerit, disputatur § 10 Commentarii, quem potes, lector, consulere.

n Cavendum ne hic Euthychiana naturarum mixtio intelligatur, hoc enim a mente auctoris est alienum; summam vero in una Christi persona dignitatem, cum summa humilitate conjunctam intelligit.

GLORIA SANCTI POSTHUMA
Ex cultu, variis sacri corporis translationibus, miraculis, reliquiis & c.

Bartholomæus apostolus, Albanopoli in Armenia vel Albania (S.)

BHL Number: 1009, 1010

AUCTORE J. S.

CAPUT I.
De cultu, & gemina corporis translatione.

§ I. Cultus: sacrum corpus Anastasiopolim delatum; deinde in Liparim insulam: utraque translatio conciliata.

Cultus S. Bartholomæi toto orbe celeberrimus omnium gentium sacris fastis innnotescit, diebus tamen & mensibus maxime diversis. Armeni Apostolum suum celebrant XXV Februarii, & VIII Decembris; uti videre est in duobus ipsorum Kalendariis, quæ Assemanus tom. 3, part. 2 Bibliothecæ Orientalis edidit a pag. 645. [Festum S. Bartholomæi apud Varias gentes variis diebus] Coptitæ Ægypti & Æthiopiæ seu regni Habessinorum in Kalendario, quod Jobus Ludolphus edidit, ejus memoriam annuntiant ad XVIII Junii, & XX Novembris. In Typico Græco Sabæ Bartholomæus cum Barnaba conjungitur XI Junii, & XXV Augusti reliquiarum relatio ponitur, ad insulam Liparim, opinor. Hoc plane sequuntur Græci in Ephemeridibus metricis, & Mosci in figuratis, quas Papebrochius lectorum oculis objecit ante tomum 1 Maii, addunt tamen, XI Junii diem esse obitus, quod Typicum tacite insinuare videtur: verum id certius vellem probatum. Porro Mosci præter morem aliorum apostolorum Bartholomæum pingunt pallio episcopali indutum; at, cur id faciant, se non divinare, ait ibidem Papebrochius. Cetera Græcorum Menologia & Menæa hisce fere consentiunt, nisi quod longiora texant elogia, quæ aptius alibi discutientur. Ne Latinorum quidem fasti sacri eodem die commemorant S. Bartholomæum. Hieronymiana enim martyrologia apud Florentinium ad XIII Junii eum his verbis annuntiant: In Perside natalis S. Bartholomæi apostoli. At vero die XXIV Augusti, mutato mortis loco, ejus memoriam ita celebrant: In India sancti Bartholomæi apostoli. Hunc autem XXIV Augusti diem ceteri plerique ejus memoriæ adscribunt, ut Florus Bedam augens, brevi elogio adjecto, quod sive locum mortis spectes, sive genus, sive auctorem, totum redolet pseudo-Abdiam. Verba accipe: In India natale Bartholomæi apostoli, qui decollatus est in India interiore pro Christo jussu regis Astyagis. Brevius Ado: In India beati Bartholomæi apostoli.

[2] [& mensibus celebratur, sed dies martyrii incertus.] Usuardus eodem die hisce Apostolum verbis laudat: Natalis beati Bartholomæi apostoli, qui apud Indiam Christi Euangelium prædicans, decollatione martyrium complevit. Hujus Apostoli sacratissimum corpus, primum ad insulam Liparis, deinde Beneventum translatum, pia fidelium veneratione honoratur. Hisce fere consonant Rabanus, Wandelbertus, ceterique martyrologi Latini, si genus mortis excipias, aliaque, quæ jam discussa sunt, aut suo loco disputabuntur. Porro, licet in plerisque ecclesiis Latinis dies XXIV Augusti memoriæ S. Bartholomæi sit sacer, Romana tamen ecclesia die sequenti ejus festivitatem celebrat, quo & memoria ejus Martyrologio Romano adscripta legitur his verbis: Sancti Bartholomæi apostoli, qui in India Christi Euangelium prædicavit: inde in majorem Armeniam profectus, cum ibi plurimos ad fidem convertisset, vivus a barbaris decoriatus est, atque Astyagis regis jussu capitis decollatione martyrium complevit. Ejus sacrum corpus primo ad Liparam insulam, deinde Beneventum, postremo Romam ad insulam Tiberinam translatum, ibi pia fidelium veneratione honoratur. Quædam in hoc elogio minus certa partim jam excussa sunt, partim examinabuntur inferius. Videt, opinor, lector, quam variis diebus hujus Sancti memoria celebretur: quis autem ex omnibus illis sit obitus dies, determinari non potest. Tribus vicibus summa celebritate agi festum Apostoli Beneventi, aliisque Italiæ locis, jam notavimus ad Translationem Beneventanam lit. c, & dicetur num. 61: verum hinc quidem patet, cum die martyrii geminam translationem coli; constat item, translationem Beneventum celebrari XXV Octobris; translationem vero Liparim alibi XXIV, alibi XXV Augusti agi, probabilius apparet, quia eo die relatio reliquiarum ponitur; quamvis Vipera loco citato dissentiat cum adducto ibidem translationis Beneventanæ auctore. At ne sic quidem certam assignare possumus martyrii diem, cum variis mensis Junii diebus mors ejus celebretur apud varios, neque illorum auctoritas tanta sit, ut tuto acquiescere valeamus. Ceterum ex dicendis manifestum fiet, maxima solemnitate Apostolum coli Romæ, Beneventi & Liparæ. Hisce breviter de cultu disputatis, ad quæstiones admodum intricatas de variis sacri corporis translationibus gradum facio.

[3] Tillemontius tom. 1. Monum. pag. 387 in Bartholomæo de sacri corporis translationibus hæc scribit: [Translatio corporis Liparam ab aliquibus in dubium vocata,] Theodorus lector, qui scribebat seculo VI, asserit imperatorem Anastasium, extructo circa annum DVIII oppido Dara in Mesopotamia, illuc transferri jussisse corpus S. Bartholomæi apostoli. Procopius loquitur de ecclesia S. Bartholomæi Daræ sub Justiniano. Aliis relinquimus hæc concilianda cum iis, quæ scripta videmus a Gregorio Turonensi, quod eodem seculo asserant se habere in insula Lipara prope Siciliam corpus ejusdem Apostoli, quod eo, inquiebant, translatum erat ex loco, ubi fuerat passus: ibique ædificatum erat templum magnificum, ipsius nomini dicatum, ubi varia dicebantur fieri miracula. Si nulla fuerit fraus nec ab una, nec ab alia parte, necesse est error intervenerit, reliquiæque alterius cujusdam S. Bartholomæi sumptæ fuerint pro iis, quæ sunt Apostoli. Traditio ecclesiæ Liparitanæ videtur communi consensu recepta fuisse a seculo IX tum a Græcis, tum a Latinis. Verum illud molestum accidit, quod modus, quo asserunt se accepisse corpus S. Bartholomæi, sit hujusmodi, ut eum referre non ausim, ne offendam omnes, qui fabulas oderunt, majorique eas odio prosequuntur in rebus religionis, quam in aliis. Hæc Tillemontius timide quidem, &, ut videri possit, modeste; ita tamen, ut & viros omni exceptione majores, sive sanctitatem spectes, sive eruditionem, pro fabulatoribus habeat, & communem Ecclesiæ Latinæ & Græcæ traditionem de corpore S. Bartholomæi, Beneventi tamdiu culto, in dubium non modo vocet, sed & satis aperte impugnet; ita ut, judice Tillemontio, de corpore plane incerto, & forsan supposititio, tamdiu disceptaverint Romani, & Beneventani. Bailletus tom. 2. Vitarum Sanctorum adhæret Tillemontio suo fidelis Achates. At vero, non erat cur viri hi eruditi tantopere commoverentur, ea si ea, quæ scripsit Theodorus lector lib. 2 Collectan. conciliari non possent, cum corpore S. Bartholomæi Liparæ asserto a S. Gregorio Turonensi, etiamsi idem tempus illi designassent: poterat enim Theodorus intelligi de reliquiis quibusdam, vel de parte aliqua corporis, cum vocet τὸ λείψανον, quod non minus recte de reliquiis quibusdam, quam de toto corpore potest exponi. Verum necesse non est ad hanc distinctionem confugere: nam & corpus Daræ fuisse depositum ab Anastasio verum existimo, deinde & Liparam fuisse translatum ostendam, & quomodo duo hæc amico inter se nexu concilientur, ex dicendis patebit.

[4] Euagrius lib. 3 Histor. ecclesiast. cap. 37, de Dara, sive Anastasiopoli condita hæc scripsit: Hoc bello confecto, Anastasius locum quemdam Mesopotamiæ, qui Daras dicitur, in extremis imperii Romani finibus situm, [quia illud sub Anastasio imperatore] & velut terminum, quo altera respublica ab altera distinguitur, ex agro in civitatem mutavit: ac primo muro fortissimo circumdedit, deinde varia ædificia, eaque eximia in illo extruxit, ut ecclesias & alias sacras ædes: ut regales porticus, balnea publica, & alia id genus, quibus illustres urbes magnifice, & egregie adornari solent. Ferunt autem nonnulli locum illum ideo Daras appellatum, quod Darius ibidem ab Alexandro rege Macedonum, Philippi filio, penitus devictus fuit. Idem narrat Procopius lib. 1 de Bello Persico cap. 10, ubi addit: Distat Nisibi stadiis C minus duobus, a limite autem utriusque imperii circiter XXVIII; aliique apud Baronium & Pagium citati ad annum Christi 507 in fine, qui & addunt, Anastasiopolim fuisse dictam a conditore Anastasio. Adjungit ad hæc Nicephorus lib. 16, cap. 37 sequentia: Urbe ea condita, postquam inde discessit, in somnis ei Bartholomæus apostolus assistens, per oraculum commissam sibi a Deo mœnium eorum tutelam esse significavit. Anastasius vero visionem eam ad rem contulit: nam reliquias ejus repertas ibi reposuit. Eminentissimus Baronius loco mox citato id refutare voluit ex Theodoro Lectore lib. 2, quem his verbis citat: Anastasius condidit Daram; & cum condidisset, vidit in somnis Bartholomæum apostolum dicentem, subvertisse ipsum civitatis custodiam, quod reliquias suas illo missas reprobasset. Atque ita habet versio Theodori per Wolfangum Musculum facta; verum Musculus hæretica fide locum Theodori hic expressit, translationem reliquiarum S. Bartholomæi supprimere conatus. Audi Græca Theodori verba: Ἀναστάσιος ὁ βασιλεὺς ἔκ͂τισε τὸ Δάρας, καὶ κτίσας, ὄναρ τεθέαται Βαρθολομαῖον λέγοντα τὸν ἀπόστολον, ὡς αὐτὸς τὴν φυλακὴν ἐπετράπη τῆς πόλεως· διὸ τὸ λείψανον αὐτοῦ ἐκεῖ πέμψας ἀπέθετο. Quod fideliter interpretatur Henricus Valesius hoc modo: Anastasius imperator urbem Daras ædificavit. Ea vero jam ædificata, Bartholomæum apostolum in somnis vidit, dicentem suscepisse se urbis custodiam. Quare Anastasius Bartholomæi reliquias illuc misit, & in ea urbe deponi præcepit. Eruditissimus itaque Baronius, infideli Musculi versione deceptus, perperam reprehendit Nicephorum, qui Theodoro Lectori hic plane consonat. In eumdem impegit scopulum Florentinius, re etiam paullo amplificata, dum in Indiculo Apostolorum ante Martyrologium pag. 158 hæc refert: Theodorus Lector … auctor est, ab Anastasio Daræ munitiones restauratas concidisse, quia illo missas D. Bartholomæi reliquias reprobasset. Etenim ne in Musculi quidem versione hoc legitur.

[5] [Anastasiopoli depositum. Narratur illa ex Turonensi] Depositum hoc modo est Anastasiopoli sacrum Bartholomæi corpus, acceptum vel a loco, ubi primo fuerat sepultum, vel quo fuerat deinde translatum; quod non constat. Factum id verosimiliter anno Christi 507, Anastasii imperatoris 17, quo Daras memoratur condita a Baronio, & Pagio, vel certe non diu post. Justinianus dein imperator templum ibidem Apostolo extruxit, ut refert Procopius lib.2 de Ædificiis Justiniani cap. 2, qui etiam ibidem narrat, urbem bis frustra a Persis obsessam, Apostolo, ut videtur, suos protegente. Verum neque perpetua fuit ea protectio, neque sacer ille thesaurus ibidem usque ad finem ejusdem seculi permansit. Quippe S. Gregorius Turonensis episcopus lib. 1 de Gloria martyrum, cap. 33, ante finem hujus seculi scribens, Liparam translatum testatur, cujus narrationem, quam cum modo narratis collidere voluit Tillemontius, ex iis potius verisimiliorem fieri, nunc ostendam. Sed audiamus prius ipsum Gregorium loco citato editionis Ruinartianæ col. 757: Bartholomæum apostolum, inquit, apud Indiam (alii legunt Asiam) passum, agonis ipsius narrat Historia. Post multorum vero annorum spatia de passione ejus, cum iterum Christianis persecutio advenisset, & viderent gentiles omnem populum ad ejus sepulcrum concurrere, eique deprecationes assidue, & incensa deferre, invidia inlecti, abstulerunt corpus ejus, & ponentes in sarcophagum plumbeum, projecerunt illud in mare, dicentes: Quia non seduces amplius populum nostrum. Sed providentia Dei cooperante per secretum operis ejus, sarcophagum plumbeum a loco illo aquis subvehentibus sublevatum, delatum est ad insulam, vocabulo Liparis; revelatumque est Christianis, ut eum colligerent: collectumque ac sepultum, ædificaverunt super eum templum magnum. In quo nunc invocatus, prodesse populis multis virtutibus ac beneficiis manifestat. Hactenus Gregorius, res suo tempore gestas narrans, ut colligitur primo ex eo, quod dicat, in quo nunc invocatus; insinuat enim templum illud recenter fuisse extructum, templum autem protinus, delato Liparam corpore, conditum fuisse, narrat Studita. Secundo, quia in proœmio librorum de miraculis, quorum hic unus, præmonet, quod aliqua de miraculis, quæ hactenus latuerunt, pandere desideret; si latuerat hactenus illud miraculum, id est, si a nemine scriptum erat, unde illud didicit Gregorius, nisi ipsius tempore factum fuerit: nam neminem citat, & sine ullo dubio, ut rem manifestam, illud refert. Tertio, toto Justiniani imperatoris tempore corpus sacrum Anastasiopoli permansisse videtur, neque enim ulla ratio dari potest, cur illud inde dicamus ablatum. Quarto translatio facta narratur, cum Liparitanam ecclesiam regebat Agatho, qui S. Gregorio fuit coævus, & eodem, quo ille, tempore episcopus. Quintam rationem subministrabit occasio, qua sacrum illud pignus verosimiliter Anastasiopoli amotum, & in Liparam devectum fuit, quæ incidit in ipsam Gregorii Turonensis, qua floruit, & scripsit, ætatem: sed hanc pluribus oportet investigare.

[6] Baronius, & Pagius ad annum Christi 574, [auctore verosimilius coævo,] Justini junioris 10, narant ex variis auctoribus, quomodo Anastasiopolis, seu Daras, a Persis fuerit capta, bello inter Romanos, & Persas orto, quia hi Christianos persequebantur, indeque Armeni ad Romanos defecerant. Rem, in quantum ad institutum pertinet, subjiciam ex Euagrio, interprete, & editore Henrico Valesio. Ille autem lib. 5, cap. 7, ita scribit: Incolæ majoris Armeniæ, quæ nunc Persarmenia dicitur, … fidem Christianam professi, cum a Persis graviter vexarentur, præcipue iis in rebus, quæ ad religionem ipsorum pertinebant. (Habes hic illud Gregorii supra: Cum iterum Christianis persecutio advenisset) clam legatos ad Justinum miserunt, rogantes ut Romanorum ditioni subjicerentur, quo libere absque ullo impedimento, divini cultus cæremonias peragerent. Quam legationem cum admisisset Justinus … Armenii præfectos suos necarunt, & universi Romano imperio sese adjunxerunt. Hinc bellum inter Romanos, & Persas. Torpentibus Romanis discurrunt per Orientem Persæ Antiochiam usque, quæ pluribus apud Euagrium descripta reperias. Cap. 9 Chosdroes Persarum rex Romanos milites intra oppidum Daras concludit. Cap. 10 auctus ducis sui copiis urbem vi expugnat, quod ibidem sic narratur: His rebus gestis, Adaarmanes ad Chosdroem venit, qui urbem Daras nondum expugnaverat. Ejus igitur copiis conjunctus, maximum rebus momentum attulit … Hoc modo Chosdroes hiberno tempore urbem illam vi cepit. Obsederat autem urbem illam Chosdroes quinque & amplius menses, nemine eam defendente. Cum igitur universos ex urbe eduxisset, immensam hominum multitudinem: & quosdam ex iis crudeliter illic mactasset, reliquos vero vivos servasset, urbem quidem, utpote opportune sitam, præsidio imposito munivit: ipse vero in regionem suam reversus est. Hic dubitari non potest, quin in sacrum S. Bartholomæi corpus, quod facile audire potuit pro urbis munitione ibi positum, pieque a Christianis cultum fuisse, debacchatus sit homo ferox, & Christi sacrorum hostis acerrimus: cum & aliunde satis notum sit, Persas sacra Christianorum pignora diripere, secumque auferre solitos fuisse.

[7] [& probatur nihil involvere repugnantiæ,] Verum unus hic occurrit scrupulus, quo pacto scilicet in mare Sancti corpus projicere potuerint Persæ: sed & hunc ex Euagrio amovere conabor, ut Gregorii narratio ne in adjunctis quidem a verisimilitudine recedere videatur, nam aliorum hac de re narrationes hic nondum expendo. Vidimus superius ex Euagrio, Persas liberrime Antiochiam usque vagatos fuisse, quam & adorti sunt; ex quo intelligimus, Syriam ad mare usque Mediterraneum ipsorum incursibus patuisse, nemine resistente: hæc autem libertas, capta Anastasiopoli, adeo certe non fuit diminuta, ut majoribus jam copiis toto illo hyberno tempore potuerint excurrere. Cur igitur in simili quadam excursione invisum sibi Bartholomæi corpus secum ducere non potuere, illudque in mare Mediterraneum demergere, ne umquam deinceps Christianorum pateret oculis? Quid factum fuerit non dico: quid fieri potuerit inquiro. Deinde laudatus Euagrius cap. 14 de Chosdroe: Qui post captam, inquit, urbem Daras, confestim æstivo tempore in Armeniam irruperat, atque inde Cæsaream, Cappadociæ & reliquarum illic urbium metropolim, invadere meditabatur: Romanorum autem imperium tantopere despiciebat, ut cum cæsar legatos ad eum misisset, eos ad conspectum suum minime admiserit, sed usque ad urbem Cæsaream sequi ipsum jusserit. Illic enim eorum legationem auditurum esse aiebat.

[8] [soluta objectione præcipua,] Quantum tum undique terrorem per minorem Armeniam, Pontum, & Cappadociam ejus adventus attulerit, discimus ex Vita S. Eutychii Patriarchæ Constantinopolitani ab Eustatio presbytero ejus domestico scripta, & illustrata ab Henschenio tom. 1 Aprilis a pag. 548, in qua cap. 7 hæc leguntur: Impiorum Persarum incursum in rempublicam nostram, quo novus Nabuchodonosor Chosroes Sebastem venit, & Melitenem, norunt omnes. Cum igitur in magnas angustias, atque discrimen res essent adductæ, vicini fere omnes Nicopoli, Neocæsarea, Comanis, Zela, aliisque ex civitatibus finitimis Amaseam (ubi exul degebat Eutychius) se conferebant, tamquam in munitissimum locum, confisi non tam præsidio urbis, quam viri sancti precibus: omnes enim tam indigenæ, quam advenæ inquilini, qui magna ex parte erant Iberes, & hospites reliqui spes suas secundum Deum in illo collocarant. Ex his colligimus, omnem illum tractum minoris Armeniæ, & Ponti, ad Pontum Euxinum usque, infestis Persarum armis tunc pervium fuisse. Cur in hac expeditione traductum Anastasiopoli sacrum corpus Ponto Euxino non potuit demergi? Nam Ponto Euxino injectum fuisse, plerique tradunt auctores, quamvis id Gregorii narratio non exigat. Potuit ad hoc incitari tyrannus tum quia religionis causa Armenii defecerant, bellumque fuerat inchoatum, tum quia Armenos patrono suo omni modo spoliare satagebat, reliquosque Orientales, cui illos multum confidere procul dubio intellexerat. Sed, inquies, jam thesauro illo spoliati erant: quid igitur necesse erat mari injicere? Ut scilicet in perpetuum illo carerent, amputata sibi, suisque posteris facultate corpus sacrum, facta demum pace, restituendi. Adde, quod nihil sibi a Romanis metueret, milite in Europa legendo occupatis, ideoque & libere vagari, & odio in Christianorum sacra indulgere posset. Neque hic recte dicant adversarii, nihil de his ab historicis memoriæ proditum esse: nam hoc neutiquam mirari possumus; quod ab infidelibus hæc gesta Christianos latuerint. Satis nobis esse debet, quod a præclaris auctoribus scriptum sit, aquis injectum fuisse sacrum corpus, atque eo quidem tempore, cum iterum persecutio adversus Christianos fuisset exorta, quod huic tempori recte congruit. Quod, si minus verisimile putes, in Pontum Euxinum venerandum hunc thesaurum fuisse projectum, non desunt in Cappadocia fluvii, qui sese in idem mare exonerant: si in unum ex his sacrum corpus projectum putes, itaque in Euxinum delatum, minus proprie locuti fuere auctores, vel, si omnino ita velis, in levi errarunt circumstantia. Certe venerandum corpus injuria ab impiis affectum, Christianorumque oculis subductum fuisse, dubitare non possumus: cur igitur aqua demersum tot testibus non credamus?

[9] Juvat nunc Tillemontium ipsum, qui receptam communi, [& ex ipsius Tillemontii principiis,] ut fatetur, consensu a Latinis pariter, & Græcis traditionem, in dubium vocavit, auxilio advocare. Quippe si a principiis alibi positis non recessisset, non videtur de hac traditione fuisse dubitaturus. Nam in præfatione sua tom. 1. Monum. pag. 15 ita loquitur: Fatemur in toto hoc opere magis consultam esse auctoritatem, quam ratiocinationem. Convicti sumus multis exemplis, res, quæ apparent maxime improbabiles, quandoque tamen inveniri veras. Quod exemplo S. Scripturæ confirmat, ex qua exempla hujusmodi plurima dari possent. Videmus similiter, inquit, res, quæ primo videntur maxime contrariæ, facillime tamen conciliari, quando adjuncta illarum singula cognoscuntur… Hoc principio inducti, cum vidimus res assertas per auctores antiquos & præstantes, quorum testimonium Ecclesiæ Catholicæ filii revereri debent, non putavimus illos deseri posse, saltem nisi viderimus ad hoc rationes gravissimas. Et eodem tom. pag. 631 nota 13 in Jacobum Minorem: Non infrequens est in historiis maxime veris reperiri id genus improbabilia. Rationem, cur id fieri solet, assignat pag. 632. Modus, quo aliqui res narrant, verissima etiam sæpe suspecta facit & incredibilia, quia non referunt nisi quædam facta invicem separata, omissis iis, quæ illa conjungunt, & illorum ostenderent possibilitatem vel probabilitatem. Hæc egregie Tillemontius, quæ locum in primis habere in translatione corporis S. Bartholomæi potuit ipse advertere; nam rei adjuncta, quæ illam omnino redderent probabilem, omissa sunt, non auctorum culpa, qui illam retulerunt, sed quia minus poterant esse cognita.

[10] [ut vera admittenda decernitur.] Cur itaque Tillemontius traditionem Liparitanam a Latinis pariter ac Græcis, ut fatetur, receptam, gravissimorumque virorum testimonio nixam, in dubium vocavit? Cur illam cum translatione Anastasiopolim facta collidere voluit? Cur ab una vel alia parte dolum, aut errorem fuisse contendit? Illane, quam affert, tam gravis est ratio? Corpus nimirum eodem seculo Anastasiopolim translatum fuisse dicitur, eodem seculo in insula fuisse Liparitana; ut hic fraudem, vel errorem suspicari necesse sit? Acsi initio seculi transferri non potuisset Anastasiopolim, adulto fere seculo Liparam deportari? Non uni modo translationi, sed & pluribus tempus sufficiens reperire hic potuit Tillemontius. Verum, inquit, translatum dicitur a loco, ubi Apostolus fuerat passus. Non hoc dicitur a S. Theodoro Studita, non a Josepho, quamvis hi loquantur obscurius: non certe a Gregorio Turonensi, cujus narrationem translationi Anastasiopolitanæ contrariam insinuat Tillemontius. At, inquies, ab aliis, qui idem narrant, asseritur. Hos igitur aggredi oportuit, hos erroris convincere, non rem ipsam, illiusque Scriptores primos cum translatione prima Anastasiopolim facta collidere. Nam posteriores quidam imprudenter id addiderunt, quorum auctoritate translatio Liparitana non nititur. Translatio ergo corporis Liparitana, quamvis propter circumstantias omissas, minus probabili modo fuerit narrata, certa manere debet & indubitata, stante pro ea consensu Græcorum & Latinorum, interque eos Gregorio Turonensi viro sancto & docto, &, quod præcipuum est, scriptore coævo; S. Theodoro Studita, viro sanctitatis notissimæ, atque eruditionis tantæ, ut infensissimus in eum, propter sacras imagines defensas, Guilielmus Cave heterodoxus, fateri fuerit coactus, in Historia Script. ecclesiast. pag. 359: Vir erat supra communem litteratorum sortem eruditus, in quovis fere scientiarum genere non mediocriter versatus; Anastasio Bibliothecario, viro Græce & Latine docto, & erudito; Josepho, ut videtur, Hymnographo, aliisque, quorum texere catalogum longum foret. Hæc de translatione quoad substantiam. Nunc examinandum, an modus ejus tam fabulosus sit, quam visus fuit Tillemontio.

§ II. Quomodo corpus fuerit Liparam transportatum?

[Modus translationis per mare] Septem Italiam inter & Siciliam interjacent insulæ, Æoliæ dictæ, quia Æolus in illis regnasse dicitur, & Vulcaniæ ab ignibus, quos eructant. Media fere harum, & princeps Lipara, quæ urbem eodem nomine tenuit, inquit Cellarius Geographiæ antiquæ tom. 1, lib. 2, cap. 12, pag. 652, tantæque fuit potentiæ, ut classem haberet, ceterisque Æoliis imperaret. Hanc S. Bartholomæi corpore ditatam jam vidimus. An autem hoc modo, ut passim traditur, miraculoso factum sit, hic inquirimus. Modum hunc jam dedimus ex Gregorio Turonensi § præcedenti; ex Josepho, & Theodoro Studita in ipsorum Orationibus. Breviter autem ad hæc contrahitur, in quibus auctores jam dati, & infra dandi, consentiunt. Corpus sarcophago inclusum, pelagoque ab infidelibus injectum, divina regente providentia Liparam delatum fuit, ibique per revelationem cognitum, ac honorifice extructo templo depositum, multis miraculis inclaruit. Hæc rei totius substantia primo examinanda, deinde & circumstantiæ, quæ ab aliquibus adjunguntur, discutiendæ. Mirabilis hæc historia, grande miraculum, non diffiteor. Verum, siquis hoc ipso, quod mirabilia legat, ea falsa existimat, sæpe impingat necesse est, neque satis agnoscere videtur, mirabilem esse in Sanctis suis Deum. Non negamus tamen eo firmiora afferenda esse testimonia, quo magis mirabilia, & a veri specie abhorrentia sunt, quæ narrantur. Hic itaque expendendum, an hujusmodi sint testimonia, quæ afferuntur, ut iis rem tantam credere possimus, ac debeamus.

[12] Honoratus a S. Maria in Animadversionibus ad regulas & usum critices tom. 1, [a testibus omni exceptione majoribus assertus,] part. 2, diss. 6, art. 6, pag. 230 æquissimam statuit regulam, qua & veritatem alicujus historiæ relatæ cognoscamus, & eum, qui retulit, non esse illius inventorem; cujus eam partem, quæ veritatem historiæ agnoscendam continet, hujus examinis ponam fundamentum. Vix, inquit, est regula critices magis falli nescia, ut nos certos reddamus de veritate alicujus historiæ, a scriptore quodam relatæ …, quam si alii auctores, quibuscum primus nullam habuit connexionem, confirmant, quod ille asserit. Minus etiam fallet hæc regula, se auctores illi vel vixerint eo tempore, quo res debuit esse peracta, vel acri fuerint ingenio, & magna eruditione, qua facilius verum a falso poterant secernere. At hæc, de qua agimus, translatio tales habuit assertores. Nam S. Gregorius Turonensis hanc suo tempore, ut probavimus, factam Latine scripsit in Gallia; S. Theodorus Studita, aliique, qui Gregorii historiam numquam, ut opinor, viderant, illam seculo nono descripserunt Græce in Græcia; alii Liparæ, infra referendi; S. Bertharius abbas Casinensis & Anastasius Bibliothecarius dignam putarunt, quam ex Græco sermone Latine redderent; ut recentiores plurimos prætermittam, qui dignam eamdem judicaverunt, quam scriptis suis insererent; ut taceam Ecclesiæ Latinæ & Græcæ seculo IX consensum in Liparitana traditione admittenda. Adde quod antiquiorum nullus reperiatur, qui translationem modo superius explicato peractam esse, fuerit inficiatus. Habemus itaque testes omni exceptione majores Gregorium Turonensem coævum, doctum, sincerum: Theodorum Studitam eruditum egregie & sanctum, qui nec fabularum amans umquam audiit, vel de credulitate nimia suspectus fuit, quorum unus alterum non descripsit: habemus multos ejusdem fere temporis viros eruditos, consensumque Ecclesiæ iis adhærentem, neminem, qui circa illa tempora vixit, dissentientem. Fidem itaque tot tantisque testibus abnegare non possumus, nisi ea scriberent, quæ aperte falsa esse convinceremus.

[13] At talis non est hæc translatio, ut breviter hic ostendo. [neque talis ut credi non possit,] Quippe initio seculi VI sub imperio Anastasii corpus sacrum in urbe Darensi depositum, capta sub Justino juniore elapsis plusquam sexaginta annis urbe, multis pelago injici potuit modis, ut docuimus § præcedenti. Cur itaque divina providentia illud Liparam deferre, ibidemque fidelibus revelare non potuit? Quid hic, obsecro, absurdi, quid absoni? Unum asseritur miraculum, quo arca lapidea, vel plumbea aquis supernataverit, revelatio una, qua illa Liparensibus fuerit manifestata. Tam multa in Actis Sanctorum, etiam maxime authenticis, leguntur similia, ut exemplis supersedendum putem, ne nimium excrescat hæc disputatio. Satisfaciendum est tamen Tillemontio, ne hujus auctoritas veritati officiat.

[14] [admitti debet ut verus, nequidquam obstante Tillemontio,] Non ausus est hunc translationis modum referre Tillemontius, ne offenderet osores fabularum. At dignum putavit, quem encomiis celebraret, cumque Petri super aquas ambulatione conferret, vir supra communem litteratorum sortem eruditus, in quovis fere scientiarum genere non mediocriter versatus, S. Theodorus Studita. An, quæ in illo translationis modo videri possunt fabulosa, Tillemontius videre potuit, non potuit Theodorus? Id sane mihi non fit verisimile. Ut enim par fuerit eruditio Tillemontii, ætas certe favet Theodoro, qui initio seculi noni melius scire potuit, quid sub finem seculi sexti peractum fuerit in insula Liparitana, cum corpus inde nondum esset amotum, quam id scire potuit Tillemontius seculo præterito. Unius itaque S. Theodori auctoritati comparatus Tillemontius, longe erit inferior. Quid si nunc addam Gregorium Turonensem, quem ipse Tillemontius tom. 4. Monum. nota 2 in Dionysium pag. 708 sequitur pro tempore missionis S. Dionysii & aliorum, ut auctorem ceteris meliorem, quamvis ibidem scribat de re tribus, ut minimum, seculis præterita: quid, inquam, si hunc addam, ut auctorem res sui temporis scribentem? Quid si auctores alios relatos, & Græcorum omnium & Latinorum consensum; nam nullus umquam corpus Sancti Liparam alio modo venisse memoriæ prodidit; communi tamen consensu a seculo nono Græci & Latini Liparitanam traditionem admittunt, fatente Tillemontio.

[15] [qui non satis hic sui similis.] Horum, inquam, omnium si auctoritatem adjungam, non modo longe erit inferior Tillemontius, sed nec sui satis apparebit similis, quod alibi magna erga sanctos Patres & antiquos auctores reverentia eorum testimonia recipiat, etiamsi varia adducantur, quæ obstare possint; hic vero tantopere eorum auctoritatem aspernetur, ut non modo ab eis recedat, sed & tantarum fabularum scriptores asserat, ut eas ipse referre non ausit, ne omnes, qui fabulas oderunt, offendat. Timuit hic certe vir eruditus, ubi non erat timor, ubi timendum fuerat, non timuit. Ceterum, quod magis miror, post verba citata tom. 1, pag. 388, continuo minus timidus, narrat reliquiarum Apostoli recollectionem, Liparæ a monacho Græco factam, uno nixus Anastasii Bibliothecarii testimonio; atqui in illa recollectione & divina revelatio, & cæleste lumen, quo ossa demonstrata sunt, & miracula narrantur facta, ita ut non minus apparere possit mirabilis, quam hæc, de qua disputamus, translatio: si ergo unum hic Anastasii sufficiat testimonium, cur nobis in translatione Liparitana ejusdem Anastasii testimonium, tot aliis conjunctum, non sufficiat? Sufficere sane debuisset & Tillemontio, nisi ipsam etiam corporis Liparæ præsentiam suspectam habuisset, suo nixus paralogismo, quod corpus eodem seculo Anastasiopolim translatum, eodem seculo Liparæ esse non posset, illuc ut dicebatur, Albanopoli transportatum, cui satisfecimus § præcedente. Nunc ex aliis eamdem translationem referamus, ut circumstantias quasdam, ab iis adjunctas, examinemus.

[16] Rocchus Pirrus in Sicilia sacra tom. 2, pag. 660, [In alia hujus translationis narratione,] & Ferdinandus Ughellus Italiæ sacræ tom. 1, col. 773 editionis anni 1717, uterque in Agathone primo, juxta ipsos, Liparensium episcopo sub Decio & Valeriano imperatoribus, proferunt vetustum manuscriptum, in quo se legisse testantur sequentia, quæ ex Pirro describam, nulla alicujus momenti re mutata apud Ughellum: Quod cives, ac incolæ Albanopolis tot, tantisque beneficiis a Bartholomæo quotidie acceptis ingrati, ejus corpus in arca lapidea inclusum ejecerunt in profundum maris; mox in eos divina ultio sævivit, & ab hostibus civitas vastatur: accolæ vero servituti subjiciuntur; pietas tamen divina easdem Bartholomæi exuvias in Liparim insulam vexit, ad eum sane locum haud longe ab ea urbe; ubi adhuc sub aquis lapidea arca visitur, uti mihi ibidem agenti narraverunt Liparenses ex traditione manuducta ad nostra hæc tempora accepisse. De corporis sacri appulsu ab angelo monitus noster Agatho in locum adiit, & cælestem thesaurum invenit, procumbit in genua, veneratur sacras exuvias, atque quo potuit honore tractavit: intellexit scilicet divinitus id suæ insulæ munimentum dari, e mari in cathedrale templum presbyterorum humeris invehi jussit; sed tanto civium plausu ac gestantis lætitiæ significationibus ea gesta sunt, ut Agatho suggestum ascendens, concionem ad populum habuit in ipso die translationis: his fere verbis. Tum oratio subditur apud Pirrum, non qualem Agatho habuit ad populum, sed qualem in simili occasione habere congrue potuit, ut auctor ipse innuit, cum dicit: His fere verbis; quam idcirco hic describendam non putavi.

[17] Uterque auctor factam statuit translationem tempore hujus Agathonis, [quam non recte sub Decio,] idque sub imperio Decii vel Valeriani, sive seculo tertio, sed mox apertissimus additur anachronismus. Audi iterum Pirrum, cui quoad rem consentit Ughellus: Tunc, inquit, accidit S. Bartholomæi apostoli sacri corporis translatio; quo fuerat in primis illustrata Daras civitas in finibus Persidis, ut scribit Theod. lector. Quo pacto sacro corpore illustrata in primis fuerat Daras, quæ non nisi seculo sexto sub Anastasio imperatore sacro hoc thesauro ditata est, auctore citato Theodoro; si jam seculo tertio Liparam fuerat translatum? Hic error apertior est, quam ut longiori refutatione indigeat. Nicolaus Coletus ad locum Ughelli, quem edidit, ita notat: Dubito, an revera illo ævo Liparitana insula episcopum habuerit Agathonem. Nominatur quidam Agatho Liparitanus episcopus in Oratione de corpore S. Bartholomæi, in istam insulam advecto, eumque Rocchus Pyrrhus vult esse, cujus in Actis SS. Alphii &c. habeatur Vita (& de quo hic Ughellus:) sed eam translationem libentius crediderim ævo S. Gregorii, quo Liparitanus episcopus erat Agatho, quam Decii factam: ideoque adhuc requiro certius de alterius Agathonis existentia testimonium. Talem enim Liparitani verosimiliter inter patronos suos colerent, si habuissent. Tum citat Operis nostri tom. 11 Maii pag. 548; ubi illa notat Papebrochius, qui ante ostenderat, Acta illa SS. Alphii, Philadalphi, & Cyrini martyrum, in quibus frequens illius Agathonis fit mentio, esse fabulosa, ideoque tom. V Junii pag. 248 Agathonem illum inter prætermissos collocavit. Sed parum interest ad rem nostram, fueritne tunc Agatho aliquis Liparitanus episcopus, necne: sufficit, fuisse aliquem sub finem seculi sexti, ad cujus tempora translatio est referenda, quam Gregorius Turonensis satis denotat suo tempore esse factam, quamque capta a Persis Daras illo tempore peractam esse persuadet.

[18] [vel Constantino factam dixerunt aliqui,] Porro quo anno translatio facta fuerit, non liquet. Nam neque quo anno Agatho factus sit Liparitanus episcopus constat, sed solum habemus, eum per S. Gregorium ab episcopatu amotum circa annum 592, ut ex epistolis Gregorii probat Ughellus citatus col. 774, neque dici potest, an Persæ sacrum corpus post captam Daram statim abjecerint, an aliquanto post; neque item quanto tempore in mari fuerit. Statui tamen debet translatio inter annum 574, quo capta Daras secundum Baronium & Pagium, & annum 592, quo Agatho ab episcopatu est depositus. Morari nos hic non debet manuscriptum Florarium Sanctorum, in quo translatio facta dicitur anno Christi 331. Etenim auctor ille, qui seculo 15 demum scripsit, junior est, quam ut de tempore istius translationis nos certos reddere possit: maxime cum nullus tunc Agatho Liparitanus videatur fuisse episcopus, neque cum depositione corporis Daræ, per Anastasium facta, hæc epocha possit conciliari. Hæ porro recentiorum in assignando translationis tempore hallucinationes causam videntur præbuisse Tillemontio eam impugnandi, sed advertere oportuit, hæc ab antiquis scripta non esse, ideoque recentiores potius corrigendos, quam translationem ipsam negandam.

[19] [quædam corrigenda.] Jam vero quæ narrantur de corpore ab Albanopolitanis pelago injecto, ex populari traditione sumpta sunt, uti & de civitate eorum ab hostibus diruta, ideoque non admittenda. Neque enim hæc a Gregorio, neque a Studita, aut Josepho scripta sunt, quamvis hi duo ultimi ita loquantur, ut, si res esset omnino dubia, hoc videri possent insinuare. Hic autem error inde profluxisse videtur, quod hoc unum divina revelatione esset cognitum, corpus ab infidelibus mari immersum; cumque ignorarent primam translationem, putarunt ab iis abjectum, apud quos ab initio fuerat sepultum: minus potuerunt errare circa corpus eo delatum, quod ipsi poterant præsentes intueri, ideoque error ille, etiamsi ab initio fuisset, quod non videtur, minuere non debet fidem, quoad ipsam translationem ipsis adhibendam. Accipe nunc & Menæa Græcorum, prout Latine reddita sunt a Radero nostro, in quibus & aliæ hujus translationis adjunguntur circumstantiæ.

[20] [Amplior ex Menæis Græcis.] Ad diem XXV Augusti ita habent: Opportune nunc & mihi licet exclamare. Quam admirabilis Deus in Sanctis suis! ut qui statuerim explicare rarum, & plane formidandum prodigium. Sanctus apostolus Bartholomæus, diversis in locis nomen Domini mortalibus aperuit, & prædicavit. Actus est in crucem in magna Armenia Orientis regione. Hunc fideles in fine vitæ ipsius repertum deposuerunt in arcam lapideam. Ut autem illa urna perennes sanitatum fontes profundebat, concurrerunt populi, & ab omnibus morborum suorum molestiis sunt liberati. Quod cum viderent satellites diaboli, cœperunt furere & insanire contra illam tumbam. Itaque explorata re & tempore, hunc sarcophagum, qui S. Apostoli continebat corpus, una cum quatuor aliorum martyrum arcis in mare abjecerunt. Hoc autem totum eo factum est, ut totus ille maris tractus, per quem corpora transierunt, & loca omnia, per quæ gratia divina Sanctos diviserat, consecrarentur & benedicerentur. Cum enim sanctus Apostolus magnos Ponti sinus, & Hellesponti angustias, ac fretum trajecisset, in mare Ægæum & Adriaticum pervenit, relicta nobili & inclyta magna Siciliæ insula a sinistris. Habebat autem comites dictorum martyrum urnas, quæ S. Bartholomæum sequebantur, Pappiani, inquam, Luciani, Gregorii & Acaii, & in Liparam insulam appulerunt. Quam mirabilia opera tua, Domine, & quæ oratio sufficiat ad explicandas laudes mirabilium tuorum? Et inclyti quidem martyres magnum Apostolum veluti imperatorem, quo loco illi placuit, requiescere reliquerunt, & statim illuc navigarunt, ubi quemque divina sors tabernaculum figere volebat. Pappianus ergo Ancillam Siciliæ urbem, Lucianus Messanam, Gregorius Colimnam Calabriæ oppidum, Acacius Ascalis civitatem ita appellatam delatus est.

[21] Sanctus autem Apostolus seipsum Agathoni Liparæ episcopo aperuit, [ejusdem translationis narratio,] qui statim ad locum, ubi arca quieverat, accurrit, & spectato ingenti & tremendo prodigio, præ stupore attonitus: Et unde, inquit, o Lipara, tantus & tam magnus thesaurus? Profecto nimium magnificata es, & singulari gloria illustrata, salta, exulta, excipe tuis manibus hoc sacrum pignus & exclama; Bene & feliciter ades, o Domini Apostole. Hæc atque alia episcopus præfatus, cum & Apostolum & insulam beatos prædicasset, conticuit. Ubi vero sancta arca ad illustrem locum deferenda erat, in quo & divinum ad gloriam laudatissimi Apostoli templum excitandum erat, multi quidem admoverunt manus, ut sacrum loculum traherent; sed ille non paruit, nec loco moveri poterat, quoad divinitus edoctus Agatho geminas sub jugo admoveret buculas, quæ tenuibus alligatam funibus ingentem arcam, quo Apostolus, qui in illa servabatur, volebat, nullo negotio pertraxerunt.

[22] Hic miris miriora successere, quæ multis fortasse cælestium prodigiorum insuetis incredibilia videbuntur. [quæ ex Niceta Paphlagone videtur sumpta.] Parva insula est, cui Vurcanos nomen; fontem habet, qui dies noctesque perenniter scaturit. Hæc insula quasi sola adventum Apostoli sensit: nam cum sua vicinitate Liparæ noceret, statim cælesti quadam vi ad septem stadia a Lipara recessit, tractu illo veluti flumine aliquo distincto, miraculum hodieque ostendente & prædicante. O miraculum miraculorum! o prodigium prodigiosissimum! Ubi simile quid umquam sub sole cognitum est? Postquam autem episcopus elegans & illustre templum Apostolo excitavit, in eoque pretiosissimum thesaurum, corpus, inquam, sacrum cum ipsa arca deposuit: quis assequatur oratione, quot ibi quotidie miracula sint perpetrata? Tota hæc narratio Menæis inserta auctorem habere videtur Nicetam Paphlagonem, nam hujus nomine citatur a variis, cumque Oratione ipsius encomiastica sive stylum spectes, sive mortem Sancti in ea relatam, recte consentit. Nunc quædam, quæ prodigiosa maxime sunt, vel in speciem contraria, expendenda.

[23] In omnibus fere relationibus arca, cui sacrum corpus fuit inclusum, dicitur fuisse lapidea. Turonensis tamen plumbeum vocat sarcophagum, quod & Combefisius in suo Menæorum codice haberi, [An corpus impositum arcæ lapideæ, an plumbeæ?] testatur in Auctario nota 2 ad hanc translationem pag. 496, quæ ipse ibidem hoc modo conciliare conatur: Num, quod fere usus habet, in arca lapidea urna plumbea erat, ac utrumque in mare projecerunt inofficiosi homines; nequa Apostoli memoria, etiam vacuo tumulo, apud eos extaret, & qua confoveri posset populi in eum devotio? Hanc conjecturam non improbo. Potuit etiam arca lapidea plumbo fuisse munita, vel obtecta, ut nonnemo putavit. Non nego tamen, facile quoad hanc circumstantiam errorem obrepere potuisse Turonensi, sed nihil hoc ad rei substantiam.

[24] [An insula,] Majorem difficultatem habet, quod hic, & apud Studitam narratur, stupendum plane prodigium de insula, quæ Græce hic Βουρκάνος dicitur, ab Anastasio dicta est Vulcanus in versione Latina Studitæ, designarique putatur communiter insula, quæ Siciliam inter & Liparam sita, alio nomine Hiera, quia sacra Vulcano est, nominatur, de quo Virgilius lib.8. Æneid.

Insula Sicanium juxta latus, Æoliamque
Erigitur Liparen, fumantibus ardua saxis:
Vulcani domus, & Vulcania nomine tellus.

Eadem & Thermissa vocatur a Strabone, & templum Vulcani, ut videre est apud Cellarium in Notitia orbis antiqui tom. 1, pag. 653. Insula porro ad septem stadia recessisse dicitur a Lipara, cui propter continuas ignium eructationes noxia erat ejus propinquitas. Prodigium hoc ita verisimile reddere conatur Octavius Caietanus noster in Animadversionibus ad Vitas Sanctorum tom. 1, pag. 136: Insulam vero Vulcanum, Lipari pene contiguam, ad D. Bartholomæi corporis appulsum stadiis septem procul cessisse, sanctissimi Apostoli benevolentia erga Liparæos, factum intellige: enimvero ut ignium periculis, qui e proximo Vulcani cratere damno accolarum erumpebant, insula longius pulsa illos eximeret. Nec mirum, divinitus semotam, quæ naturæ miraculo haud cum orbe enata, sed e pelago repente emerserat, Coss. Posthumio Albino, & Fabio Labeone, ut memorant Plinius (lib. 2, cap. 87) Eutropius, Paulus Orosius, Isidorus. Habet id etiam Ado in Chronico ad quintam ætatem post annum mundi 4588 his verbis: Vulcani insula, quæ ante non fuerat, repente in mari orta est. At hæc certo admitti non possunt ut vera, cum auctores longe antiquiores hujus insulæ mentionem faciant, sed de alia forte hæc erunt intelligenda, uti & ipsum, de quo disputamus miraculum, si vere contigerit.

[25] [& quænam] Philippus Cluverius Siciliæ antiquæ lib. 2, cap. 14, pag. 409 Fazellum, qui eosdem pro enata e mari Hiera, seu Vulcano insula, adduxerat auctores, ita refutat: Ingens error, vel memoriæ lapsus. Quippe jam annis fere CC ante urbis Romæ annum 10L (quo anno consulibus Sp. Posthumio Albino, & Q. Fabio Labeone insulam enatam scribit Fazellus) meminit ejus Thucydides; ut supra perspectum: & post hunc c circiter annis Aristoteles. Tum citat inter alia hæc ex Orosio lib. 4, cap. 20: In Sicilia tunc Vulcani insula, quæ ante non fuerat, repente in mari edita cum miraculo omnium, usque ad nunc manet. Et illa ex Isidoro lib. 14, cap. 6: Æoliæ insulæ Siciliæ:… Ex iis quædam ab initio non fuerunt: quædam, postea mari editæ, usque nunc permanent. Adductis & Plinii verbis, sic colligit: Ex illis Orosii verbis, proxime perscriptis, colligo hanc insulam prope Hieram sive Vulcaniam emersisse: & est hodieque hoc situ exigua quædam insula, vulgari vocabulo Volcanello, ac variante incolarum dialecto Bolcanello ac Borcanello. Recte Cluverius, neque enim plus indicant auctores citati, neque de Hiera ipsa intelligi possunt, dudum ante memorabili. De hac autem ipse Fazellus, apud Cluverium ibidem citatus, sic loquitur Decade 1 lib. 1, cap. 1, pag. 3: Tertia insula Vulcanellus tenuissimo euripo a Vulcania recedit: quæ & ignem ipsa aliquando evomuit. Euripus ad ætatem usque meam pervius, ac fida navigiis statio. Nunc interjecta ex Vulcaniæ caminis cinerum, ac lapidum mole præclusus est. Hanc itaque pelago emersisse credibile est, ut emerserunt multæ aliæ, quod de Hiera aperte falsum est, saltem pro tempore ab auctoribus assignato.

[26] Nunc similiter ostendo, hanc designatam esse a S. Theodoro Studita, [loco mota?] & Menæis, cum dicunt ad adventum corporis S. Bartholomæi recessisse, neque intelligi posse Hieram. Nam a Menæis vocatur νησίδιον, ac si Latine diceretur Insulula. At Hiera, si cum Lipara comparetur, ita inepte vocabitur, cum ex præcipuis sit inter Æolias. A Studita vero vocatur Mons, quod nomen Hieræ neutiquam quadrare potest. Adde quod manifeste falsum sit, Hieram Liparæ umquam fere contiguam fuisse, ut fuisse dicunt montem illum, quem aiunt recessisse. Ita ut de Hiera miraculum illud nullo modo intelligi possit, quæ semper inter Siciliam & Liparam, quo nunc est loco, sita fuisse videtur. Verum de Vulcanello illud incertum; potuit propinquior fuisse Liparæ, potuit & recessisse, cum antiqui de illa non meminerint. Neque tantum hoc in monte, seu exigua insula, ex pelago orta, est prodigium, ut credi non possit, viris fide dignis id sine ulla dubitatione, & tamquam rem exploratam asserentibus: neque tamen illorum testimonio id tam certum redditur, ut dubium videri non possit, cum in similibus falli facile possint etiam eruditi, maxime cum scribunt ea, quæ ipsi oculis subjicere non potuerunt. Hoc itaque, cum ab omnibus scriptum non sit, inter minus certa Sancti miracula habendum existimo, non inter fabulas abjiciendum. Nam auctoritas, qua hoc miraculum nititur, certa est, & minime contemnenda; difficultates vero, quæ contra moventur, non evincunt aut fieri non potuisse, aut factum non esse.

[27] De reliquis hujus translationis circumstantiis, de comitibus Sancto adjunctis, [An arca facta sit immobilis?] de templo extructo Liparæ, de itinere, ac modis quibusdam loquendi oratoriis minus stricte intelligendis, egimus in notis ad Orationes Theodori ac Josephi. Unum adhuc hoc loco observo in narratione ex Pirro superius data, ubi dicitur corpus a mari ad cathedrale templum presbyterorum humeris invehi jussum ab Agathone episcopo; cum Studita, prout editus est tom. 2 Spicilegii, pag. 125 hæc scribat: De cætero cum perventum esset ad urbem, non progrediebatur arca; quidam enim summopere trahebant; illa autem erat immobilis. Et cum esset populus in multa dementatione, resumpsit tandem gaudium tristitia, quia obtinuit quod petierat a Domino: prope est enim Dominus invocantibus eum. Super duas itaque vitulas castas assumpta, reposita (est) ubi sacrum ejus templum protinus est locatum. Additur in Menæis; immotam fuisse arcam, Quoad divinitus edoctus Agatho geminas sub jugo admoveret buculas, quæ tenuibus alligatam funibus ingentem arcam, quo Apostolus, qui in illa servabatur, volebat, nullo negotio pertraxerunt. Hæc minus inter se conciliari possunt, nihilque de hoc miraculo Turonensis, nihil Josephus; ita ut dubium videri possit hoc prodigium, præsertim cum, dissentientibus hic Studitæ Mss., in eo, quod in editione secuti sumus, nihil legatur de admotis vitulis.

[28] [Quid de re tota sentiendum?] Erunt fortasse, qui putent, propter qualescumque has in circumstantiis quibusdam diversitates, totam translationis historiam minus esse certam; quibus ego nequaquam consentio. Cum enim optime inter omnes conveniat de corpore per pelagus Liparam advecto, eo majorem in hac advectione auctoritatem habere debent, quo minus circa minoris momenti circumstantias consentiunt. Quippe ex eo discimus, unum sua non descripsisse ex alio, ut sæpe in similibus solet contingere. Fateor magnas huic translationi opponi difficultates, non eas tamen, ut cum auctoritate, qua translatio nititur, conferri valeant, quemadmodum tota hac disputatione me ostendisse confido. Sequenda itaque hic est regula ad recte judicandum aptissima, quam profert Honoratus a S. Maria in Opere jam laudato part. 2, pag. 298, his verbis: Quando accidit, ut factum sufficienter sit testatum testimonio alicujus auctoris auctoritate præditi, quique se clare explicat, & non ambigue; cui ab aliis scriptoribus non contradicitur, quique erroris convinci non potest: auctoritas conjecturis prævalere debet. Fallor, nisi omnes, qui hanc critices regulam sequi volunt, translationem, de qua egimus, ut veram sint admissuri.

§ III. Reliqua ad Liparam spectantia.

[Templum Liparæ structum,] Reliqua, quæ Liparæ in honorem Apostoli gesta sunt, ex auctoribus juvabit hic describere, antequam referamus, quomodo sacrum corpus Beneventum fuerit translatum. Vidimus supra ex Theodoro Studita, templum in honorem Apostoli protinus esse extructum, simul ac sacræ reliquiæ Liparam fuere perlatæ. Templum autem illud jam ædificatum erat ante finem seculi sexti, cum scribebat S. Gregorius Turonensis, ex quo lib. 1 de Gloria martyrum cap. 34 hæc habemus: Ædificaverunt super eum templum magnum; in quo nunc invocatus, prodesse populis multis virtutibus ac beneficiis manifestat. Quoad miracula non abludit a Turonensi loco citato Studita: Porro, inquiens, quot & quanta deinceps mirabiliter operatus sit; aut mira faciens operetur hactenus circa eos, qui a diversis languoribus, & infirmitatibus obstricti, ad ipsum fide confugiunt, nec necessarium est dicere ob prolixitatem tractatus, nec incredibile audienti. Vides, perennem illum prodigiorum, & beneficiorum fontem post ducentos & amplius annos, cum hæc scriberet Studita, nondum exaruisse. Consentiunt utrique auctori Menæa Græca; & manuscripta varia.

[30] [ubi plurima patrata miracula:] Verum miraculorum Liparæ factorum relatio an scripta aliquando fuerit, an Saracenorum incursione, vel injuria temporis interierit, an lateat alicubi, mihi incertum est: ad manus certe nostras nondum pervenit. Ceterum plurima fuisse atque eximia, undique est manifestum. Nam & in Antiphona, quam ex Officio veteris Breviarii ecclesiæ Beneventanæ deprompsit Marius de Vipera, in Catalogo Sanctorum ejusdem ecclesiæ pag. 33 ita legitur: Armenia prædicat gloriam tuam, Liparis miracula, Beneventum laudes tuas Bartholomæe beatissime, & universa creatura gratiam tuam. Cum miracula Apostoli Lipari præ Benevento attribuant ipsi Beneventani, quamvis & apud illos in ipso jam corporis adventu patrata sint plurima, ingenti plane numero Liparæ facta fuisse, dicamus necesse est. Accipe itaque quæ in hanc sententiam habet manuscriptum quoddam Lugdunense, quod scriptum dicitur ex relatione episcopi cujusdam, qui translationi Beneventanæ adfuerat, de quo plura deinde: In hac, inquit, insula, quæ inter Siciliam & Beneventum brevi freto interjacet, cum in basilica miri operis, quæ in ejus honorem a fidelibus condita præfulgebat, debita veneratione præfatus Dei Apostolus coleretur, multisque virtutum ac beneficiorum operibus ad Dei gloriam, & salutem Christiani populi per plurima annorum curricula declararetur. Hæc de eximiis Apostoli Liparæ patratis miraculis dicta sufficiant, quando singulorum enarrationem dare non possumus.

[31] Ut sanctus Bartholomæus in Liparitanos largus erat atque beneficus, [Novum templum] ita & illi haud dubie pio cultu Apostolum sibi benevolum reddere studuerunt. Verum Saracenis deinde in Lipara rerum potitis, reliquiisque Apostoli Beneventum translatis, ut referemus, intermissus quidem est ibidem Sancti cultus, ita tamen, ut pulsis postmodum per Nortmannos Saracenis, continuo revixerit. Quo hoc anno factum, operæ pretium non existimo operosius investigare; rem gestam narrant Rocchus Pirrus tom. 2 Siciliæ sacræ a pag. 664, & Ferdinandus Ughellus tom. 1 editionis citatæ in episcopis Liparitanis a col. 775, qui non templum tantum in honorem S. Bartholomæi ædificatum, sed & cœnobium exstructum, eidemque Apostolo dicatum scribunt.

[32] Audi Ughellum co. 775: Quamquam autem ab anno MLXXX Saracenis superatis, [per Nortmannos Apostolo exstructum,] Robertus, & Rogerius Northmanni eam insulam Christianis restituissent, ubi statim a Rogerio templum D. Bartholomæo erectum est, teste Fazello (decad. 1, lib. 1, pag. 3) & ab aliquibus monasticam profitentibus cœnobium est ædificatum, cui Ambrosius præfectus est. Fuit idem cœnobium S. Bartholomæo sacrum, ut infra patebit, egregieque dotatum liberalitate eorumdem principum, ut sequitur apud Ughellum: Eo tempore comes ex diplomate, quod confirmatum fuit a Rogerio II, ejus filio, anno MCXXXIV concessit Liparam, Vulcanum, Salinam, Panariam, Strangulon, Arcuri, & Feliculi insulas. Æolias has omnes esse non dubitem, quamvis aliquarum nomina non parum corrupta sint. Ita eo tempore vocatas fuisse lingua tum Siculis vulgari, verisimile est. Quem autem in finem hæ insulæ monasterio sint concessæ colligimus ex Ughello, qui de his ait col. 771: Inter omnes Æolias hæc sola (Lipara) hodie habitatur, soli natura ferax, magno aluminis proventu, fructuumque domesticorum copia clara. Ad agros itaque colendos, fructusque colligendos cœnobio S. Bartholomæi videntur attributæ. Neque hic tamen stetit comitum liberalitas. Nam ita prosequitur Ughellus: Deinde ab eodem comite Rogerio multa fuerunt data prædia in Calabria eidem abbati Ambrosio, & monasterio Liparensi ex diplomate hoc anno MLXXXVIII. Accipe ipsum diploma, prout illud recitat laudatus Ughellus.

[33] [& monasterium eidem dicatum, cui insulæ Æoliæ,] Rogerius comes Calabriæ, & Siciliæ adjutorium Christianorum XXVI mensis Julii, XI Indictione, anno ab initio mundi 6596 (ex ipsorum scilicet computatione.) Postquam cum filiis meis ex Francia veni in Militum. (Videtur designari Miletus, η in i Latinum deflexo, quæ urbs quidem parva hodiedum in Calabria ulteriori, episcopalis tamen; vulgo nunc Melito vocatur, ibi & bullam Urbani II, hæc confirmantis datam videbimus inferius) dedi abbati Ambrosio pro monasterio S. Bartholomæi Liparensis terragia * infrascripta pro salute animæ meæ, & remissione omnium peccatorum meorum, quæ terragia sunt prope faciem castri Militi, limitata cum finibus infrascriptis, quæ terragia do tibi D. Ambrosio abbati, ut habeas, & in tua dominatione possideas, & quod nullus contradicere possit ullo modo. Si quis vero vellet contradicere prædicto privilegio nostro, & dictæ benevolæ donationi nostræ aliquo modo, maledictionem trecentorum & decem octo sanctorum Patrum (concilii Nicæni) anathema … ab eis, & maledictionem Judæ Ischariotis habeat in æternum, & in seculum seculi. Hactenus Rogerius. Easdem, inquit Ughellus ibidem, largitiones, & insulam ipsam Liparensem monasterio Liparensi, omniaque bona ei data suo privilegio confirmavit Urbanus Papa II. Bullam Urbani, quia non modo has donationes confirmat, sed & translationem Liparitanam docet, & monasterium sub speciali Sedis apostolicæ protectione constituit, partim hic ex Pirro, transcribendam duxi, his verbis conceptam:

[34] [confirmante Pontifice, donatæ,] Urbanus episcopus servus servorum Dei dilecto fratri Ambrosio abbati Liparitano, ejusque successoribus regulariter substituendis in perpetuum. Cum universæ insulæ secundum instituta regalia juris publici sint; constat profecto, quia religiosi imperatoris Constantini privilegio in jus proprium B. Petro, ejusque successoribus Occidentales omnes insulæ condonatæ sunt, maxime quæ circa Italiæ oram habentur, quarum multæ, peccatis exigentibus accolarum, a Saracenis captæ, Christiani nominis gloriam amiserunt: inter quas Liparis, B. Bartholomæi apostoli corpore quondam insignita, eremi instar redacta cognoscitur: quam multis annorum curriculis evolutis, cum Saracenorum vires divinæ misericordiæ potentia repressisset, religiosi fratres divinæ servitutis studio eamdem ingressi insulam, monastica illic domicilia construere curaverunt; & plurimos in eamdem insulam colonos sua industria constituerunt. Nos itaque, quibus ex divinæ arbitrio voluntatis per apostolicæ Sedis culmen cunctarum solicitudo imminet ecclesiarum, licet in eadem insula episcopatum quondam fuisse in sanctæ Gregorianæ paginæ registris agnoscamus; quia tamen episcopi dignitatem nunc ipsius loci exiguitas, & accolarum raritas non meretur; monasterium tamen illic haberi, & totius insulæ ambitum possidere præsentis paginæ auctoritate sancimus. Ipsum etiam monasterium, cui fraternitas tua, auctore Domino, præsidet, in B. Bartholomæi honore, & nomine consecratum, in sanctæ Romanæ, & apostolicæ Sedis gremio fovendum speciali protectione suscipimus. Reliqua bullæ ad hæc confirmandum de more adjecta videri possunt apud Pirrum pag. 665, vel Ughellum col. 776, quæ sic demum concluditur: Datum Militi per manus Joannis S. R. E. Diac. Cardinalis III Nonas Junii Ind. XIV Incar. Dom. MXCI Pont. vero domini Urbani Papæ II an. IV.

[35] Multa alia eidem S. Bartholomæi monasterio donata invenies, [& alia.] lector, apud auctores citatos, uti & Pactense monasterium eidem conjunctum, ac demum episcopalem dignitatem illi concessam: quæ, ut minus ad institutum nostrum spectantia prætermitto. Hæc vero afferre volui, ut constaret apostoli Bartholomæi in illa insula cultum protinus post superatos Saracenos resumptum esse, quem & deinde semper ibidem viguisse non dubito, uti & hodiedum viget egregie.

[Annotata]

* i. e. terras

CAPUT II.
De translatione sacri corporis Beneventum, ceterisque ea occasione factis.

[Prologus]

§ I. Translationis occasio, tempus, auctor.

[Occasio translationis fuit vastatio Liparæ,] Sacrum S. Bartholomæi corpus seculo nono Lipara Beneventum transportatum esse, in confesso est: verum circa translationis hujus circumstantias non paucæ occurrunt difficultates, diligenter pro instituto nostro examinandæ. Ut itaque res tota clarius innotescat, inquiremus primo qua occasione, secundo quo anno, tertio quibus cooperantibus, translatio facta sit: quarto denique translationem ipsam cum miraculis in ea factis, deindeque secutis subjiciemus. Occasio hujus translationis summo omnium consensu memoratur, irruptio Saracenorum, per quos sacra Apostoli ossa sunt dispersa. Bertharius abbas in Relatione istius translationis Sermoni Studitæ addita hæc scribit: Supervenientes itaque Saraceni deprædati sunt & depopulaverunt prædictam insulam, & rumpentes sepulcrum Apostoli disperserunt ossa ejus per diversa. Manuscriptum Lugdunense num. 30 citatum ita habet: Nuperrime a Saracenis vastata ac perversa Sicilia, etiam eadem insula (Lipara) hostili clade oppressa, penitusque depopulata est. Cumque & episcopum loci, & clerum cum plebe seu monachis sorte miserabili vel captivitati, vel gladio destinarent, irruentes etiam monasterio, ubi venerabile corpus Apostoli quiescebat, invadunt monachos, diripiunt omnia, ipsa quoque veneranda ossa Apostoli, aliis immixta ossibus, instigante zelo diaboli in mare dispergunt, ne videlicet usquam ejus reliquiæ reperiri vel agnosci possent. Nescio an fidem mereatur anonymus hic in eo, quod addit, ossa sacra aliis immixta, & in mare dispersa fuisse: nam & alias deinde circumstantias adjungit translationi, quas apud nullos adjunctas invenio.

[37] Manuscriptum aliud ex membraneo Legendario Vallicellensi num. 1,[& sacrorum ossium dispersio:] fol. 247 recte Berthario consenat, occasionem translationis exponens his verbis: Dum in insula Liparitana … requiesceret corpus B. Bartholomæi apostoli, supervenientibus Saracenis, deprædaverunt atque depopulaverunt prædictam insulam, erumpentes sepulcrum B. Bartholomæi, disperserunt ossa ejus per diversa. Habeo præterea quoddam manuscriptum ex Lectionario Ms. bibliothecæ Medicææ S. Laurentii pluteo 20, in quo eodem prorsus modo hæc narrantur: verba accipe: Saraceni Siciliam invadentes, Liparitanam insulam, ubi corpus S. Bartholomæi quiescebat, vastaverunt, ac ejus sepulcrum confringentes, ossa ejus disperserunt. Consentit Sigebertus in Chronico ad annum Christi 831 his verbis: Saraceni, Siciliam incursantes, etiam Lyparim insulam devastant, ubi corpus Bartholomæi apostoli quiescebat… Cujus ossa modo a Saracenis huc illucque dispersa, & a quodam monacho, ipso revelante, collecta, Beneventum transferuntur. Assentitur etiam Tillemontius tom. 1 Monum. pag. 388 in Bartholomæo, aliique recentiores, ita ut res illa, tot testibus nixa, minime videri debeat dubia. Quare corrigendi sunt recentiores quidam, qui scripserunt translatum corpus, ne in Saracenorum manus veniret, cum antiquiores communi consensu illud non modo in Saracenorum manus venisse, sed & ab iis injuria affectum fuisse memoriæ prodiderint. Hæc itaque translationis occasio. Addi hic posset, quomodo sacra ossa a monacho quodam collecta sint; sed illud inferius cum ipsa translatione enarrabimus.

[38] [annus non 809,] Quo autem anno ossa sacra fuerint Beneventum translata, non æque convenit inter auctores. Tillemontius loco supra citato ex Anastasio Bibliotecario, prout ille editus est ab Acherio tom. 2. Spicilegii, editionis anni 1723 pag. 126; & Bailletus tom. 2, col. 369 in Bartholomæo, annum assignant vastationi Liparæ, & sacrorum ossium dispersioni 808; translationi 809: cujus, inquiunt, anni XXV Octobris sacra ossa Beneventi sub altari quodam locata fuere. Idem annus 808 assignatur in brevi Chronico Remensi, quod extat tom. 1 Bibliothecæ Labbeanæ, ut etiam notat Pagius citandus. Verum hi longe a vero aberrant, neque aliud habent fundamentum, quam errorem librarii alicujus, ut patebit inferius.

[39] [neque 831, aut 840;] Sigebertus in Chronico translationem illam ponit anno 831; quo itidem anno statuitur in manuscripto bibliothecæ Medicææ S. Laurentii supra laudato; Pirrus tamen sæpe memoratus pag. 664, & Ughellus itidem aliquoties adductus col. 772 Sigebertum citant pro anno 832. Hæc chronologia non omnino improbabilis videri potest: nam & Saraceni Siciliam jam aliquot annis incursaverant, & Theophilus imperator Græcis præerat, sub cujus imperio translatio facta traditur a Menæis, sive Niceta Paphlagone, ut Pagius, aliique hanc Menæorum relationem citant: non esse tamen sequendam patebit inferius. Baronius ad annum 840 in fine ex Leone Ostiensi eumdem annum 840 statuit, minus quidem a vero aberrans, aberrans tamen. Baronio quoad omnia consonat Ughellus tom. 8 Italiæ sacræ in Urso archiepiscopo Beneventano col. 40, quamvis alibi, ut mox dictum, Sigeberti sententiam non improbet. Pagius denique ad annum Christi 840 num. 12 verum hujus translationis annum ostendit 839, quem Bollandus tom. 2 Februarii pag. 820, & Labbeus in Epitome chronologica jam assignarant, quemque & nos confirmabimus.

[40] [sed 839;] Ut rem clarius intelligas, lector, adverte, a Leone Ostiensi expressum non esse annum Christi 840, sed tertium ordinationis Bassacii abbatis Casinensis, ex quo alii hunc Christi annum putaverunt deducendum. Nunc Pagium loco citato audiamus: In Chronico, inquit, Casinensi Leo Ostiensis lib. 1, cap. 25, & seq. asserit Bassacium abbatem Casinensem ordinatum fuisse anno Christi DCCCXXXVII, post Authpertum, X Kal. Martii demortuum. Quare annus præfecturæ Bassacii tertius, quo idem Leo asserit, corpus S. Bartholomæi apostoli ex Lipari insula Beneventum esse translatum, sub Sicardo duce Beneventano, in annum superiorem Christi (839) convenit, quo ideo ea translatio secundum istum chronographum peracta. Ineluctabile est hoc argumentum ad vindicandam nostræ sententiæ auctoritatem Leonis Ostiensis, præsertim cum Bassacius abbas fuerit ordinatus mense Martio, translatio vero facta sit mense Octobri. Nititur dein hæc confirmare ex Niceta Paphlagone, cujus narratio Menæis inserta, ex quo hæc verba producit: Longa itaque decursa serie, extremis temporibus, in diebus Theophili imperatoris capto ab Agarenis ob plura nostra scelera, in quo sanctus Apostolus jacebat, præsidio, omnique Lipara insula manente desolata, Beneventanæ urbis regulus, Apostoli perceptis miraculis, ferventi erga Sanctum fide excitatus, Amalphitanæ urbis nautis aliquot convocatis, ac, quantas par erat, pecunias dare pollicitus, ire jussit, ac pretiosum illum thesaurum ad se deferre, quod & contigit. Ex his habemus, translationem factam imperante Theophilo, quod convenit anno 839; non tamen pugnat cum anno 840, neque cum 831, contra quos frustra adduceretur, cum omnibus his annis imperaverit Theophilus. Pugnat tamen validissime contra annum 809, cum eo anno Theophilus ab imperio abesset longissime.

[41] Objicit dein sibi Pagius auctoritatem Anastasii Bibliothecarii ab Acherio editi, [ut probatur] in quo, ut supra diximus, exprimitur pro irruptione Saracenorum annus 808, pro translatione 809: atque ita concludit: Ex his patet, Nicetam Paphlagonem, Leonem Ostiensem, & Anastasium, quoad tempus, quo hæc translatio facta, inter se convenire; sed librarium in utroque loco Anastasii citato numerum XXX omisisse, quod numeri VIII & IX manifeste innuunt. Fatetur tamen in Chronico Remensi supra citato translationem illam poni ad annum DCCCVIII: Quare, inquit, ille librariorum error antiquus; nam vix mihi persuadere possum Anastasium hac in re lapsum esse. Hactenus Pagius, veram quidem conjecturam de omisso numero XXX afferens, non sufficientem tamen vel hujus conjecturæ, vel cur tres illi auctores Leo Ostiensis, Nicetas Paphlago, & Anastasius in annum 839 consentiant, rationem assignans, ita ut ratiocinatio ipsius videri possit nec clara, nec solida. Rem itaque totam paucis expedio.

[42] Habeo hanc Anastasii Bibliothecarii, seu potius S. Bertharii, [ex manuscriptis,] ut probavimus in Commentario prævio § XI, enarrationem in duobus manuscriptis. Primum accepimus Neapoli, missum a P. Antonio Beatillo Societatis nostræ XVIII Septembris anni 1638, desumptum ex vetusto Passionario Mss. Neapolitani monasterii S. Mariæ montis Oliveti, ut in margine notatur. Aliud, vetustate pene consumptum, missum est Bollando anno 1660 a Silvestro Acosta Capuano, rectore ecclesiæ SS. Cosmæ & Damiani de Quadropanis. In his manuscriptis annus, quo sacra ossa dispersa sunt, dicitur fuisse Christi 838, quo translata 839, & additur: Vigesimo quinto die mensis Octobris, quo narrant sacrum corpus in altario reconditum: nostra igitur manuscripta corrupta sunt, vel corrupta sunt, quæ secutus est Acherius. At nostra corrupta esse, quæ Leoni Ostiensi, & Nicetæ Paphlagoni recte consonant, neutiquam est credendum: ergo numerum XXX ex Acheriano manuscripto excidisse, dicamus necesse est. Hinc itaque sententia, quæ statuit annum 809 sufficienter refutata est.

[43] [aliisque auctoribus:] Neque magnopere laborandum est, ut refutetur sententia Sigeberti, qui annum Christi 831 statuit. Nam repugnat auctoritas Leonis Ostiensis, & coævi rei gestæ S. Bertharii, vel, si velis, Anastasii. Præterea sub Sicardo Beneventano principe translationem factam videbimus: atqui hic principatum adeptus est anno tantum 833, ut Pagius, aliique scribunt: itaque non anno istius seculi 31, multo minus 9, verum, ut auctores supradicti asserunt, 39 corpus S. Bartholomæi Beneventum translatum est. Denique hanc sententiam confirmat Hugo abbas Flaviniacensis in Chronico Virdunensi tom. 1 Bibliothecæ Labbeanæ pag. 120, ubi hæc habet: Anno Domini DCCCXXXIX corpus sancti Bartholomæi Beneventum delatum est. Hæc de tempore.

[44] [auctor translationis] Nunc videndum, cujus potissimum pietate sacrum hunc thesaurum acceperit Beneventum. Marius de Vipera in Chronologia episcoporum Beneventanorum pag. 52 in Urso episcopo ita scribit ad propositum nostrum: Ursus electus episcopus XL, eodem Pontifice Gregorio IV. Quo præsule principis Sicardi pietate, ac diligentia corpus gloriosissimi apostoli Bartholomæi fuit ex Lipari insula Beneventum translatum, & a Beneventanis magno cum gloriæ apparatu receptum, & inter eorum protectores adscriptus an. Do. MXXXIX die XXV Octob., & in ecclesia beatissimæ Virginis, quæ hodie metropolitana est, honorifice collocatum. Quæ translationis dies quotannis cum octava, & synodo litaniarum colitur. Et post pauca hæc subdit: Ecclesiam in apostoli Bartholomæi honorem, a principe Sicardo inceptam, episcopus noster Ursus perfecit, & dicavit. Ita Beneventanus archidiaconus, laudem translati corporis Sicardo principi attribuens, quamvis in honorando Sancto episcopus suis partibus non defuerit. Ughellus tom. 8 editionis citatæ col. 42 maluit præcipuam hujus translationis laudem episcopo adscribere, Ursonis quoque, inquiens, pietate ac diligentia corpus gloriosissimi apostoli Bartholomæi fuit ex Lipari insula Beneventum translatum. Credibile est hortante episcopo id fecisse Sicardum. Quod spectat ad corpus receptum, templumque dicatum, consentit Viperæ Ughellus. Leo Ostiensis supra citatus tantum ait, id factum superstite adhuc principe Sicardo.

[45] [Sicardus princeps Beneventanus,] Herempertus vero id Sicardo principi tribuit tom. 5 Scriptorum rerum Italicarum pag. 32 hæc narrans: Interea factum est, ut Tyrrheni æquoris insulas, Ausoniæque universa loca Sicardus princeps circumiret, & quotquot corpora Sanctorum invenire posset, Beneventum cum debito honore deferret. Atque per idem tempus ex Liparitana insula B. Bartholomæi apostoli corpus Beneventum magno cum tripudio deferri jussit. Neque alium designat Nicetas Paphlago in Auctario Græcorum patrum novissimo Combefisii pag. 400, ubi rem narrat hoc modo: Longa itaque annorum decursa serie, extremis temporibus, in diebus Theophili imperatoris, capto ab Agarenis, ob plura nostra scelera, in quo sanctus Apostolus jacebat, præsidio, omnique Lipara insula manente desolata, Beneventanæ urbis regulus, Apostoli perceptis miraculis, ferventi erga Sanctum fide excitatus, Amalphitanæ urbis nautis aliquot convocatis, ac, quantas par erat, pecunias dare pollicitus, ire jussit, ac pretiosum illum thesaurum ad se deferre; quod & contigit. Quem dicebam itaque regulus longo procul a mari intervallo, accito loci episcopo, multisque aliis, tum ex clero, tum ex plurimo populo, (Græce καὶ τοῦ πλείστου λαοῦ, quod perperam versum est, ex vulgi plebe) in occursum Apostoli exivit; adductumque Beneventum sacrum pignus, in venerabili æde (Græce τόπῳ) deposuit: ubi etiam oppidanis omnibus sanitates præstans clarescebat magnus Apostolus, in Dei nostri gloriam, qui omnem boni rationem excedit. Hæc ejusdem seculi scriptor Nicetas.

[46] Ex dictis itaque colligo primo, gloriam translati Beneventum sacri corporis Sicardo principi tribuendam, [hortante verosimiliter episcopo.] nec tamen omnino abjudicandam Urso vel Ursoni, ut alii vocant, episcopo, qui ad id videtur consilio & monitis concurrisse. Secundo, non casu Liparim delatas Longobardorum naves, sacrum pignus abstulisse; sed ut id facerent a Sicardo missas fuisse. Tertio, id factum esse, postquam Saraceni vastatam atque expilatam undique Liparam deseruissent. Quarto, hinc colligi potest, quod coævorum scriptorum auctoritate jam satis firmatum est, sacrum corpus avectum non esse metu Saracenorum adventantium, neque enim id Liparitani permisissent, qui Sicardo non erant subjecti. Nunc tandem quomodo facta sit translatio, quæque eam secuta sint miracula, subjiciendum.

§ II. Translatio: miracula eam secuta.

[S. Bartholomæus apparens] Totam hujus translationis historiam jam dedimus post Orationem S. Theodori Studitæ: ne tamen quibusdam, qui miraculis & visionibus difficulter fidem adhibere solent, non satis unius testimonio firmata videatur, aliorum quorumdam de ea ex manuscriptis variis adjungam testimonia. In Ms. Lectionario bibliothecæ Medicææ, ante citato, sequentia reperio: Cum igitur Saraceni ejus ossa dispersissent; illis recedentibus apparuit Apostolus cuidam monacho, (monachus hic a recentioribus passim Theodorus vocatur) dicens: Surge collige ossa mea, quæ dispersa sunt. Cui ille: Qua ratione ossa tua colligere, aut aliquem honorem tibi exhibere debemus, cum nos deleri permiseris, nec auxilium nobis impenderis? Hæc verba minus crude velim lector accipiat: nam videri possunt, & sunt revera, parum erga sanctum Apostolum reverentia: sed accipi possunt posteriora, ut pia querela, ex nimio tamen dolore, & simplicitate profecta; fere ut illa Psalmi 43 a ℣. 10: Nunc autem repulisti, & confudisti nos: & non egredieris Deus in virtutibus nostris, & quæ sequuntur usque ad ℣. 18. Priora vero per modum admirantis, non vero nolentis sacra ossa colligere: sicut Joan. 4 ℣. 9 verba mulieris Samaritanæ ad Christum: Quomodo tu Judæus cum sis, bibere a me poscis, quæ sum mulier Samaritana? Ac si diceret: Quomodo, o Apostole, petis tibi a nobis honorem exhiberi, quos aversari videris, nullo nobis contra infideles præstito auxilio? Hæc de querela simplicis istius monachi, quæ durius forte, quam dicta fuit, ab auctoribus est descripta, quamvis eodem fere modo in quinque diversorum auctorum manuscriptis habeatur.

[48] [monacho, jubet eum,] Nunc quid responderit Apostolus audiamus: Cui ille, prosequitur auctor: Per multum temporis meritis meis Dominus populo huic pepercit, sed eorum peccatis nimis invalescentibus, & usque ad cælum clamantibus, jam pro eis non potui veniam obtinere. Sed cum monachus diceret: Quomodo inter tot aliorum ossa sua invenire posset; ait: Nocte ad ea colligenda ibis, & ea, quæ ut ignem splendentia videris, protinus levabis. Qui omnia, ut dixerat, inveniens, Apostoli ossa levavit, & super quamdam navem conscendens, Beneventum, quæ est metropolis Apuliæ, ea transtulit. A recentioribus dicuntur Salernum primo, inde mox Beneventum translata; quod unde acceperint, me latet. Prædicta omnia in quatuor manuscriptis, partim a coævis, partim ex coævorum testimonio exaratis, firmata habentur, additis tamen in quibusdam circumstantiis aliis, hic prætermissis.

[49] [sua ossa dispersa colligere,] Verum non lubet accumulare cum tædio lectoris relationes ejusdem rei plane similes. Quapropter, omissis aliis, duorum tantum subjiciam auctorum coævorum testimonia. Ms. auctorum Lugdunensium, qui se omnia didicisse testantur ex Narbonensi episcopo, Beneventi tunc agente, post relatam sacrorum ossium dispersionem, sic pergit: Verum omnipotentis Dei clementissima providentia, relicti sunt ibi tres, sive quatuor senes monachi, quos præ ætate vel miseratione vel contemptu dignos barbari judicaverant, quibus desolatis atque lugentibus per visum se beatus Apostolus ostendere dignatus est, eosque blanda consolatione refovens, ut sua ossa ad litus rejecta (nam in mare projecta narraverat, de quo § superiore) solliciti perquirere, atque colligere studerent, admonuit. Uni monacho revelationem factam scribunt alii: plures tamen in insula monachos superfuisse habet etiam Ms. quoddam Ultrajectinum S. Salvatoris.

[50] [quæ, signo splendoris collecta, Beneventani] Cumque illi ab eo quærerent, quo pacto illa a ceteris discernere ossibus valerent? Ite, inquit, secreto noctis silentio per ora litoris, & ubicumque ad stellæ instar lucis radium coruscare videritis, ea fidenter legite, & diligenter fidelibus profutura recondite. Jerunt itaque, & promissi splendoris indicio collecta, rursus sub altaris secreto cum omni gaudio, ac diligentia locaverunt. Interea dum hoc solo fruuntur solatio, nec quidquam aliud sibi agendum, nisi ad tanti Patroni gremium moriendum esse decernerent; adfuit divino nutu navis Beneventanorum, quæ ad exploranda hostium molimina fuerat definita: qui egressi, cum totam late insulam depopulatam vacuamque reperissent, pia stimulante cura locum Apostoli corporis properantes adeunt, quem sibi notissimum & votiva frequenter visitatio, & pervulgata Apostoli virtus effecerat, cupientes videlicet, si illud inibi reperirent, sicut ex longo jam tempore optaverant, multisque precibus sive etiam muneribus expetierant, tam gloriosi pignoris patrocinium ad propriam urbem transferre.

[51] [transferunt per mare Beneventum,] Inventis autem senibus illis lugentibus, & Christiana pietate consolatis, poscunt obnixe, ut sibi desideratum munus ostenderent. Cumque excusarent, nec locum illum tanto patrocinio privari paterentur, Beneventani illi severius imminentes, districtis gladiis præsens eis exitium minabantur, nisi summa celeritate, quod petebant, ostenderent. Victi ultimæ necessitatis articulo, divinum thesaurum pandunt, id summopere deprecantes, ut quocumque ille transferretur, sibi quoque pariter peregrinari, & commorari liceret: quod illi citissime, & libentissime annuentes, ac juramento firmantes, arrepto reverendi pignoris loculo, hostium metuentes insidias, velocissime discedunt. De vi monachis illata alii auctores non meminerunt.

[52] Verum ubi ascensa navi, flatu venti congruo pelagus sulcare cœperunt; [juvante miraculo,] subsecuta continuo inimicorum puppis, periculosissime adpropinquare cœpit; sed illis Apostoli præsidium implorantibus, mira omnipotentis Dei virtute, mox unus ille status venti, qui & fidelibus ad fugiendum, & perfidis ad insequendum indiscrete suffragari videbatur, in semet divisus, cœpit illos optabili celeritate ad litus impellere, istos vero impetu violento retrorsum agere, ac stupentes longius propulsare. Alii narrant tenebras ortas, quibus hostium visus fuit impeditus.

[53] Cumque jam, beato Apostolo famulante, ad locum quemdam tuti litoris perlati essent, [& Apostoli apparitione iterata:] ibique ob reparationem virium paululum quiescentes, somnum caperent; ecce iterum clementissimus Patronus nauclero dignatus assistere; Ocius, inquit, abscedite, nam inimicorum navis propinquat. (Hanc apparitionem omittunt alii.) Expergefactus ille accelerat abscessum, & patrium feliciter cum sociis ingreditur portum. Itaque omnis Beneventi civitas tam pio & jucundo nuntio gavisa, simul cum pontifice & populis cælestem alacriter excepit Patronum, ac fide promptissima, & devotissima templo eximii operis ædificato, ad perpetuam sibi tutelam, sacra pignora locaverunt.

[54] Erat iisdem diebus illis in partibus, quorumdam iniqua insectatione peregrinus, [ut retulit episcopus, tunc iis in partibus agens:] vir valde fidelis, & venerabilis vitæ, Narbonensis episcopus, qui, rogante præfatæ urbis antistite, novam Apostoli basilicam Domino dedicavit, beatas reliquias condidit, & ex more Missarum solemnia celebravit; nec non & partes piorum pignorum, multis per Gallias locis ex benedictione Christi impertivit, præcipue Lugdunensium civitati, ubi jam venerabilis Apostoli memoria, in venerabili martyrum crypta, reverenter excolitur, a quo minimi omnium fidelium hæc omnia certa relatione didicimus, quæ ad ædificationem legentium, opitulante Domino, memoriæ mandare curavimus. Hæc quidem Lugdunensium relatio non in omnibus consentit cum aliis aliorum auctorum: addit enim quædam ab aliis omissa, quædam narrat modo paululum diverso: neque ideo tamen absolute videtur falsitatis arguenda: quippe episcopus ille hæc discere potuit vel ex monachis ipsis, vel ex aliis, qui Lipari fuerant, sacrumque corpus Beneventum advexerant. Ceterum, cum mutationes illæ, quas suis locis notavi, rei substantiam non mutent, judicium de iis lectorum permitto arbitrio.

[55] Episcopus autem Narbonensis, ex cujus relatione hæc scripta, [quis ille fuerit exponitur.] quique ecclesiam S. Bartholomæi dedicasse hic dicitur, fuisse videtur Bartholomæus primus hujus nominis archiepiscopus Narbonensis, qui Lotharii partibus adhæsit contra Ludovicum pium imperatorem ipsius patrem, ut Sammarthani tom. 1 Galliæ Christianæ pag. 369, aliique historici Galli referunt, eaque de causa in Italiam fugit, quodque inimicus esset etiam Caroli Calvi Ludovici filii, sub illius imperio in episcopatum suum non est restitutus, ut narrat Cointius in Annalibus ecclesiasticis Francorum ad annum Christi 844, num. 36. Romæ ille circa annum 844 per Pontificem restitui petiit, sed frustra. Potuit igitur hic Beneventi eo tempore degere, ac templum mandante episcopo Beneventano dedicare, aliquasque demum Sancti reliquias, ut narratur, in Galliam portare. Habes, lector, cujus fide nitantur, quæ in Lugdunensium relatione aliis sunt adjecta, quæ ideo ab aliis differre videtur, quia scripta est, sicut rem totam memoria retinuerat ille episcopus.

[56] [Alius item narrat sacra ossa dispersa,] Demum subjicio historiam totam cum miraculis subsecutis, fidelissime, ut videtur, scriptam a teste in multis oculato, sed minus Latine docto, cum solœcismos immisceat non paucos. Habemus illam ex Legendario Ms. Vallicellensi, num. 1, fol. 247; habuerunt & illam iidem Lugdunenses Benevento, ut testantur, acceptam, ac suæ relationi subjecerunt, correctis tantum utcumque solœcismis & barbarismis, ex quorum correctione illam hic subjicio: Capta ac vastata Sicilia, supervenientes Saraceni, deprædaverunt atque depopulaverunt Lypparim, insulam vicinam; & rumpentes sepulchrum S. Bartholomæi, disperserunt ossa ejus per diversa. Tunc per visionem apparens idem Apostolus Dei cuidam Græco monacho, qui fuerat custos ecclesiæ illius, ait illi: Surge, collige ossa mea, quæ dispersa sunt. Cui ille respondit: Quare ossa tua debemus colligere, aut aliquem tibi honorem facere; cum tu dimiseris nos, & populum istum a paganis deleri, & non nos adjuvisti? At ille dixit: Per longa annorum curricula pro hoc populo Deum precatus sum, & meis precibus concessit Deus; unde usque nunc constiterunt securi; sed quia multiplicata sunt mala ipsius, & crevit iniquitas ejus nimis, non jam impetrare potui a Deo, quod pro eo rogavi, ideo periit. Tu surge tantum, & collige ossa mea & reconde, ut tibi præcipio. Cui ille monachus ait: Et quomodo ea invenire potero, qui nescio ubi dispersa sunt? Dicit ei Apostolus: Nocte vade ad colligenda ea, & ubi videris aliqua resplendere ut ignis, hæc leva, quia ipsa sunt ossa mea.

[57] [jussuque Apostoli collecta, ac Beneven tum portata,] Qui statim surgens, perrexit ad locum, & invenit sicut ei Apostolus dixerat, & collegit ea indubitanter, & recondita in vase, abscondit, & abiit, relicto ibi socio suo. Cumque pro exquirendis Saracenis illuc Longobardorum irent navigia, inventum ibi prædictum monachum, & S. Apostoli corpus tulerunt, & abierunt. Supervenientes autem Saraceni, circumdederunt navem illam, ubi sanctum ducebatur corpus Apostoli; ita ut spes evadendi non esset. Tunc subito factæ sunt densissimæ tenebræ ante Sarracenorum naves, ita ut nescirent, quo pergerent, & liberata est navis illa. Cum adhuc in mari navigarent, unum ex nautis ejusdem navis a gravi infirmitate salvavit Deus. Exeuntes autem in terram, cum magno honore Beneventum duxerunt sanctum corpus Apostoli Dei, & in altario recondiderunt anno ab Incarnatione Domini octingentesimo trigesimo nono, vigesimo quinto die mensis Octobris.

[58] [ubi suavis odor, & multi sanati,] Ante vero quam in altario conderetur, ut scrupulum dubitationis de corde omnium auferret Deus, facta sunt miracula curationum plurima ab eodem Apostolo; e quibus aliquanta ad confirmanda corda audientium enarramus. Cum enim corpus beati Bartholomæi apostoli in ecclesia S. Laurentii foris Beneventum adhuc inhumatum servaretur, die secundo postquam adductum est, subito factus est ibi odor nimiæ suavitatis, & dum iste odor maneret, sanata est ibi mulier, quæ acrius a dæmonio vexabatur.

Interposito autem die uno, iterum unus puer, qui longo tempore graviter a spasmo lacerabatur, sanatus est ibi.

Deinde quidam clericus, qui gravem dolorem capitis diuturne patiebatur, illic effectus est sanus.

Inde etiam alius clericus, cujus unum oculum album totum infirmatis a longo tempore fecerat, per orationem beati Bartholomæi apostoli, statim illic sanitatem recepit, ita ut nulla ei macula in eodem oculo remaneret: sed similem alteri sano oculo effectum inde reportavit, agens gratias Deo.

[59] Post hæc iterum odor magnus effectus est, & manente eodem odore, [repetitus odor, & sanationes;] quidam adolescens, qui illic jacebat præ infirmitate sua, quoniam longo tempore fuerat claudus, nec aliter incedere poterat, nisi alienis manibus portaretur; subito ita sanus effectus est, ut surgeret & ambularet, & nullum pristinæ infirmitatis haberet indicium.

Iterum quidam homo, cui per longum tempus nimie doluerat una coxa, veniens ante corpus ejus, jacuit postulans sanitatem ab eo, qui media nocte, divina gratia sanus effectus, recessit.

Deinde unus puerulus ex nobili genere ortus, qui fortiter ab immundo spiritu vexabatur, sero veniens jacuit ibi, & mane sanus recessit.

Nec non & quædam mulier cum nimia febre illuc veniens, ante corpus Apostoli se projiciens, postulabat misericordiam Dei, quæ intercessione sancti Bartholomæi sana recessit, gratiam dans Deo.

Iterum quidam clericus, qui acriter fatigabatur a dolore coxæ, illic salvatus est.

Alter quoque claudus adductus est ad corpus S Bartholomæi apostoli, qui devote se ante corpus ejus clericavit *, & statim sanus effectus recessit.

Quidam presbyter per annum integrum gravem dolorem renum patiebatur, qui devote veniens, jactavit se in oratione illic, & sanus inde surrexit.

Similiter & alteri presbytero de diuturno capitis dolore evenit.

Venit etiam quidam adolescens cum nimia febre, & solutione, & vomitu, jam morti proximus, & clericavit se ibi, postulans sanitatem ab Apostolo Dei, qui statim sanus factus est, & recessit valens.

Quædam sanctimonialis fæmina illuc veniens, oculos lippos habens, jacuit ibi aliquibus diebus, & salvata est.

Altera sanctimonialis fæmina, quæ laborabat nimia febre, & tinnitum gravem patiebatur capitis per longum tempus, & unum brachium læsum habebat, ita ut illam manum non valeret sibi ad os ducere; jacuit ante corpus Apostoli, & de omnibus recessit sanissima, agens gratias Deo.

Post hæc quidam Græcus, & unus puer cum febribus venientes, jacuerunt ibi, & sani effecti recesserunt.

Iterum quædam mulier præ dolore oculorum diu non videns, adducta est illuc, quæ aliquamdiu illic jacens, illuminata, & sine dolore recessit.

Quædam etiam puella, quæ longo tempore fuerat paralytica, & omnibus membris dissoluta, projecta est ante corpus S. Apostoli, cui divina gratia per meritum beati Bartholomæi apostoli, ita integerrimam præstitit sanitatem, ut nec signum pristinæ infirmitatis in ea reperiri posset: sed valens ac læta recessit, exiliens & laudans Deum.

[60] [oleum recusatum miraculose;] Quadam die venit mulier quædam deferens oleo plenum vas fictile, & erat cauma, & oleum in eo liquatum erat. Petiit, ut ex eo mitteretur in lampadem, quæ juxta corpus Apostoli ardebat. Sumentes ministri vas, inclinabant illud, ut ex eo in lampadem mitterent, & penitus nil exibat de vase. Mittebant digitos suos in vas, & palpabant plenum esse liquato oleo, similiter aspicientes, videbant illud plenum liquato oleo, & inclinantes super lampadem nil decurrebat ex eo. Quidam vero ex ministris ait: Puto non est acceptum beato Bartholomæo de hoc oleo fundi in lampadem suam; evacuetur in aliud vas. Inclinatum autem in aliud vas, sub omni celeritate (ut olei liquati mos est) evacuatum est vas, de quo prius exire super lampadem nil valebat.

[61] [sanati auctori cogniti.] Possumus namque veracius & nomina eorum, in quibus prædictæ virtutes divinitus sunt operatæ, dicere; & ubi habitant, innotescere; ut, quia omnes vivunt, qui hoc legerint inquirentes, agnoscant quia vera sunt, non solum hæc; sed & multa alia, quæ hic scripta non sunt. Sed quia, qui præsto sunt, bene sciunt, quia vera sunt, etiam & illos noscunt, in quibus peracta sunt, futuris non ingeramus fastidium, computando vocabula hominum & locorum, sed credant scriptis, & credentes referant Deo & Domino Jesu Christo laudes & gratias, qui magna per Sanctos suos ad nostram salutem operari dignatur, qui vivit & regnat cum Deo Patre in unitate Spiritus sancti per omnia secula seculorum. Amen.

[Annotata]

* Auctor Beneventanus. Devotavit se clericatui

§ III. Facta Beneventi ad honorem Sancti: aut ad eum spectantia.

[Cultus Sancti Beneventi:] Marius de Vipera in Catalogo Sanctorum ecclesiæ Beneventanæ refert, tribus vicibus per annum festivitatem S. Bartholomæi ibidem celebrari; nimirum XVII Junii translationem ex India, ut vocant, in Liparam insulam; XXV Octobris translationem Beneventum; & XXV Augusti, quo eum die & Romana celebrat Ecclesia. Ad diem autem XXV Augusti hæc de ejus solemnitate exaravit: Cujus sancti Apostoli natalem colit ecclesia Beneventana solemni pompa cum octava, & synodo diœcesana, & per archiepiscopum cum suo capitulo fit cappella in condigno templo eidem Apostolo excitato, ubi non absque magno populi concursu celebrat, & per quindecim dies solemnes nundinæ Beneventi habentur. Et in die octava ibidem fit cappella per canonicos, & clerum cathedralis. Quod templum fuit a Sicardo principe quinto Beneventano magnifice inceptum anno Domini DCCCXXXIX, & ipso de medio sublato, fuit ab Urso electo Beneventano augustissime perfectum. Et in hac eadem die fuit solemni ritu consecratum ab Arnaldo archiepiscopo Beneventano, & in eo corpus gloriosi Apostoli (quod in insigni basilica Genitricis Dei Mariæ, quæ hodie cathedralis est, asservabatur) translatum anno salutis MCCCXXXVIII de licentia Benedicti Papæ XII, ut per ejus bullam sub datum Avinioni quarto Idus Maii ejusdem prædicti anni, Pontificatus sui anno quarto. Cujus sacrum corpus multis quoque fulget miraculis, & præsertim in liberandis energumenis, maximaque populi frequentia veneratur. Hactenus Marius, quoad cultum Sancti eadem fere referens in festo translationis ad XXV Octobris. Verum quod de templo Sancti narrat, neque clare est expositum, neque videtur verum.

[63] Nam templum, ab Arnaldo archiepiscopo dedicatum, [quæ prima S. Bartholomæi ecclesia?] non est illud, quod struere cœpit Sicardus, & Ursus episcopus perfecit, cum illud ab eodem Urso dedicatum, sanctique Bartholomæi corpore ditatum ipse scribat Marius num. 4 citatus, non satis hic sibi consentiens. Templum autem a Sicardo inchoatum, perfectumque ab Urso, non fuit separatum ædificium, sed sacellum magnificum in ipso cathedrali templo S. Apostolo erectum, ut recte eminentissimus Cardinalis Ursinus, postea Benedictus Papa XIII, in bulla de S. Bartholomæi reliquiis infra edenda, his verbis: Capellam cathedrali in ecclesia statuere cœpit (Sicardus,) quam morte præventus imperfectam reliquit, & Ursus Beneventatus tunc Pontifex absolvit, in eamque corpus transtulit die XXV Octobris anno DCCCXXXIX. Huic sacello donata quædam ab imperatrice Flora Lotharii uxore, scribit in historia Italica regni Neapolitani Franciscus Capece Latro, ac simul dicta nostra confirmat, cujus verba lib. 1, pag. 33, sic reddo Latine: Post hæc Flora imperatrix uxor Lotharii multa cum magnificentia intravit Beneventum, pretiosaque dona dedit sacello S. Bartholomæi, ædificato magnifice a Sicardo principe quinto istius civitatis …, in quo sacello non conspicitur aliud visu dignum, dignumque pro ornatu & reverentia corporis Apostoli, ibi quiescentis, præter magnificentiam antiqui ædificii. Falco in Chronico Beneventano ad annum 1137 hanc refert historiam, & Floridam vocat imperatricem, quæ, inquit, Missarum solemnia ibi audiens, pallium quoddam super altare B. Bartholomæi, & libram unam argenti obtulit. Hoc igitur in sacello in ipsa cathedrali ecclesia sacrum pignus servatum per annos fere quingentos, nempe usque ad annum 1338. Hinc mirum videri non debet, sacellum illud, licet magnificum initio, lapsu temporis minus dignum fuisse, ubi sacrum Apostoli corpus servaretur.

[64] Anno Christi 969 Joannes XIII, concilio Romæ habito, [Archiepiscopus Beneventi in honorem Apostoli constitutus]. episcopum Beneventanum, tum temporis Landolphum, ad archiepiscopi dignitatem promovit, Quoniam, inquit in bulla sua, sancta sedes est, ubi beati Bartholomæi Apostoli corpus requiescit. Bullam habes apud Ughellum tom. 8 a col. 61, & Harduinum in Actis conciliorum tom. 6, part. 1, col. 679 cum omnibus Cardinalium & episcoporum subscriptionibus. Hactenus retulimus ea, quæ facta sunt, cum Sancti corpus certo erat Beneventi. Nunc quædam referemus, quæ contigerunt postquam illud inde ablatum fuisse Romani contendunt, de qua controversia agemus inferius. Non lubet tamen quascumque principum virorum aut feminarum ad istud peregrinationes, neque indulgentias sacello concessas latius prosequi, ne nimium excrescat hic commentarius; quiædam de his tamen referenda erunt, cum modo dictam de corpore controversiam enarrabimus. At, quod proprius ad Sanctum spectat, miraculum quoddam, seu apparitio, quæ a quibusdam narratur, hic inserenda.

[65] [Apparitio S. Bartholomæi cum aliis:] Vipera mox memoratus in Chronologia episcop. Benevent. pag. 121, relata clade, qua Fridericus II imperator Beneventum afflixit circa annum 1240, hæc subdit: Et non propterea ex prædictis iniquissimus imperator furorem extinxit, imo peior effectus, adeo ut aliquot post annos in talem rabiem devenerit contra Beneventanam urbem, quod per suum irrevocabile decretum mandavit dirui omnes ecclesias, quæ Beneventi erant, nec non civium reliquias, quæ ex prædicto excidio evaserant, ad alia loca transferri. Sed divina succurrente misericordia, dum prædictum executioni demandare se accingebat, miraculum memoriæ dignum Beneventi successit. Vir quidam ex Beneventanis, quosdam viros abbates, & fulgentes invenit in platea, qui ad invicem loqui, & intra se aliqua tractare videbantur. Qui cum vehementer admirans, quinam essent interrogasset? Unus eorum respondit: Iste est Bartholomæus apostolus cum ceteris Sanctis, quorum in hac urbe ecclesiæ habebantur, ut inter se inquirerent, & tractarent quali pœna esset ille plectendus, qui eos de habitaculis suis ejecit. Et inter eos inviolabili sententia est firmatum, ut ille sine mora ad judicium Dei accedat, de his omnibus in ejus judicio responsurus. Post modicum vero tempus imperator a Manfredo spurio filio fuit miserabiliter extinctus anno Domini MCCL. Hæc Vipera, citans in margine Claudium de Rota, & Jacobum de Voragine, qui idem narrant in Actis S. Bartholomæi. Ughellus autem col. 138: De miraculo, inquit, quod Vipera refert ex Voragine in Actis S. Bartholomæi apostoli, puto non esse ambigendum.

[66] [nova S. Bartholomæi structa basilica, cui corpus illatum,] Anno Christi 1338, extructa Beneventanorum liberalitate nova, eaque propria S. Bartholomæo ecclesia, templo cathedrali contigua, in eam sacrum corpus translatum, honorificeque depositum fuit per Arnaldum de Brusacco ex ordine Minorum archiepiscopum Beneventanum, consentiente ad id Benedicto XII Romano Pontifice. Horum bullas recitat Ughellus col. 145, & dabuntur in Bulla Cardinalis Ursini inferius subjicienda. De templo autem hoc, quod satis amplum fuit atque magnificum, ita scribitur in epistola quadam eminentissimi Cardinalis Ursini, Benevento huc missa XIX Junii anni 1699: Per civitatem, ac etiam cleri & fidelium collatis oblationibus, ampla basilica, cum tribus tholis, sive hemisphæriis, & ex his uno Romani Pantheonis instar circumacto, constructa, in capite ejusdem decentissima per Arnaldum archiepiscopum ornata fuit capella, non solum contigua, sed ita adjuncta ecclesiæ cathedrali, ut in eam per ostium pateret aditus; & e cathedrali ad S. Bartholomæi basilicam, e basilica in cathedralem, sacerdotes cælestem hostiam immolaturi, sacris vestibus induti, quotidie accederent, licet tres aliæ fores in templi fronte, ubi etiam excelsa surgebat porticus, haberentur. Ingentem porro fuisse ad hoc templum populi, S. Bartholomæum venerantis, confluxum, patebit ex variis Pontificum bullis per decursum citandis. Porro antequam translatio facta est, sacra ossa coram provinciæ episcopis fuere recognita, & arca marmorea, cui eatenus sacrum corpus fuerat inclusum, imposita fuit alteri arcæ ex ære conslatæ, ut infra latius enarrabitur.

[67] Anno 1350 Stephanus Beneventanus archiepiscopus, Consentiente capitulo, inquit Ughellus col. 148, [in collegiatam erigitur: corpus decentius locatum,] ecclesiam ipsam S. Bartholomæi in collegiatam erexit, & capellanos ejusdem in canonicos, & capitulum; ubi perpetuo stabilivit duodecim clericos divinis laudibus servientes. Bullam, in qua hoc factum legitur, tradit ibidem Ughellus. Anno 1672 rursus sacra ossa decentius locata, ut eidem Ughello additum ab editore Nicolao Coleti, hoc modo: Joannes Baptista Foppa (archiepiscopus,) insigni D. Bartholomæi apostoli, ac præcipui patroni templo, suo, aliorumque collato ære, nobilem confessionem, instar illius Vaticanæ basilicæ, pretioso marmore ditatam, extrui curavit, atque in eleganti ejusdem confessionis ara, sacra Apostoli præfati lipsana anno MDCLXXII recondidit, translata scilicet ex sacello, in quo per Arnaldum fuerant recondita. Hoc in loco sacra lipsana permansere usque ad annum 1688, quo terræ motu concussa civitas Beneventana, tota fere corruit una cum templo S. Bartholomæi, cujus tamen arca servata inter ruinas est integra, & post septem menses e ruderibus eruta. Ruinam hanc, ex qua non sine miraculo evasit incolumis, refert Cardinalis ipse Ursinus, tum Beneventanæ ecclesiæ præsul, in epistola dedicatoria ante dissertationem pro corpore S. Bartholomæi Benevento asserendo editam, hoc modo:

[68] Notum certe factum est omnibus, quantus terræ, [basilica terræ motu collapsa, arca continens corpus] memoria mortalium, acciderit motus die V mensis Junii anni MDCLXXXVIII, quo non aliquæ domus solum, aut familiæ periere; sed civitas hæc universa, 1367 e suis interemptis, subversa est in momento. Nihil immune, & innoxium fuit. Metropolitana partim quassata, partim eversa, archiepiscopium funditus dirutum extitere. Basilica vero S. apostoli Bartholomæi in aliis hujusmodi motibus indemnis, & toties defuncta metu, vasta convulsa ruina dissiluit. In tanta rerum clade, a Domino factum est, & est mirabile in oculis nostris, ut arca, in qua gloriosissimi apostoli Bartholomæi pretiosissimum corpus reconditur, etsi basilicæ parietes, a suis sedibus revulsi, in illam deciderint, marmoreas circumstantes columnas confregerint, tantumque lapidum superinjectum acervum reliquerint, ut ante diem septimum Februarii subsequentis anni MDCLXXXIX extrahi non potuerit; eo tamen die integra prorsus reperta est. Accurrere quotquot residui fuerant, ut post ruinarum diluvium, arcam, non in montium jugis positam, sed e ruderibus erutam, lacrymis, præ lætitia obortis, perfusi intuerentur. Qualis sit arca describit laudatus Cardinalis, ut sequitur:

[69] Ea est ex ære cyprio, alteram continens marmoream arculam, [integra reperta: qualis hæc?] aliquantulum acuminatam, & in quatuor lateribus liliorum floribus incisam, altitudinis palmi unius, & unciarum trium cum dimidia, latitudinis vero unciarum decem, cannabinis alligatam chordulis, aliqua ex parte nimia præ vetustate attritis, singulis desuper suo modo collectis, & super nodos extant in capite sigilla quinque in cera Hispanica impressa, nempe tria magna, & duo parva: nec non alia duo item parva supra eamdem, quamdam quasi crucem efformantia, & circumcirca alia tria sigilla magna cum effigie B. Virginis, & ejus, qui arculam obsignaverat, archiepiscopi, in quorum uno aquilæ velut effigies apparet, in reliquis nulla impressionis vestigia ob vetustatem reliqua sunt. Quibus visis, & in publicas tabulas relatis, arca exterior ex ære cyprio, ut prætulimus, rursus clausa & obsignata nostro sigillo, recondita fuit sub altare marmoreum in capite quintæ navis nostræ metropolitanæ ecclesiæ, ubi nunc extat.

[70] [Basilica reædificata,] Eruta autem e ruderibus & in metropolitana ecclesia deposita sacrarum Apostoli reliquiarum arca, laudatissimus Cardinalis diligentissimam navavit operam, ut S. Bartholomæi basilica quam primum restauraretur. Hoc ipse narrat in præfata epistola his verbis: Somnum tamen non dedimus oculis nostris, & palpebris nostris dormitationem, & requiem temporibus nostris, donec inveniremus nostro Patrono locum, tabernaculum Apostolo Domini. Jacto itaque per nos stato ritu primario lapide die XIII Martii MDCXCII, Deo auxiliante, ejusque beatissimo Apostolo solatium præbente, basilicam ipsam nostris, cleri, & populi impensis non solum inchoatam, sed & in altitudinem incrementum accipientem, in hanc metropolitanam ad præfatum provinciale concilium (celebratum anno 1693 mense Aprili) convenientes vidistis, & ea, qua polletis, humanitate, qua commendastis, qua ad expeditam consummationem nos impulistis, sacrarum reliquiarum translationi interesse quam primum concupientes. Hæc Ursinus anno 1694 die XIX mensis Martii, quando, ut ait, Chorus prope ad fastigium perductus erat, sacristiæ perfectæ, opus in dies assurgebat.

[71] [corpusque in ea repositum.] Tenuit tamen hæc templi, utpote magnificentissimi, structura occupatum virum eminentissimum usque ad annum 1698; quando, perfecta basilica, omnibusque ad solennem translationem paratis, concilium provinciale secundum habuit, in quo sacra ossa per juratos anatomicos diligenter recognita, & numerata, deindeque urnæ porphyreticæ imposita, magna cum veneratione in novum templum translata, & ibidem in principis æræ camera per Cardinalem archiepiscopum locata sunt. Quæ, aliaque in hoc concilio peracta, uti & pleraque hoc § disputata, abunde docet ejusdem eminentissimi Cardinalis Bulla, XV Maii anni 1698 in lucem emissa, quam integram hic subjicere visum est. Titulus autem bullæ hic præfigitur: Bulla elevationis, recognitionis, ostensionis, repositionis, translationis, & consignationis sacri corporis gloriosissimi apostoli S. Bartholomæi in nova ecclesia, Beneventi eidem erecta, decreto sacri concilii provincialis secundi, anno Domini MDCXCVIII mense Majo, præsidente emin. Cardinale Ursino archiepiscopo metropolita cum aliis quatuordecim episcopis comprovincialibus, aliisque inferioribus ordinariis, nec non quatuor absentium episcoporum suffraganeorum procuratoribus, novemque exteris episcopis, sacras prædictas functiones honestantibus. Quia vero bulla longior est, in quatuor eam partes divisi, quidque in singulis partibus tractetur, brevi apposito titulo, & in margine adjectis additionibus indicavi: en itaque bullam ipsam.

PARS I
Continens ea, quæ facta sunt usque ad annum MDCLXXXVIII.

[Divinas miserationes confitetur;] Frater Vincentius Maria, ordinis Prædicatorum, miserat. D. tit. S. Sixti, S. R. E. presb. Card. Ursinus, S. Beneventanæ ecclesiæ archiep. metropolita, de assensu, & consensu reverendissimorum DD. coëpiscoporum nostrorum, qui in nostram S. provincialem synodum convenerunt. Ad perenne rei monimentum. Benedictus Pater misericordiarum, & Deus totius consolationis, qui ita consolatus est nos in omni tribulatione nostra, ut potuerimus & ipsi consolari eos, qui in omni pressura fuerunt, ob civitatem hanc nostram, decem ab hinc annis, non solum concussam, & terræ moventis tempestatibus jactatam, sed & in ruinam, & pulverem redactam; idem namque misericors, & miserator Dominus, juxta divitias bonitatis suæ, non secundum peccata nostra fecit nobis, neque secundum iniquitates nostras retribuit nobis, quinimo nos erigens elisos, omnia quæ corruerant allevavit, & multis ærumnis, & calamitatibus afflictos, multiplici etiam gaudio, ex apostoli sui Bartholomæi gloria, consolatus est.

[73] Nemo quippe est, qui nesciat terræmotu diei quintæ mensis Junii anni MDCLXXXVIII, [quod terræ motu] tantam accidisse huic nostræ civitati cladem, quantam neque majores nostri meminerunt, cum nihil integrum remanserit, excepta metropolitanæ campanaria turri, in qua, juxta tunc exortum proverbium, inscribi poterat: Beneventum hic fuit. Quæ urbis facies, quis aspectus tunc rerum undequaque luctuosus, & miserabilis; quæ civium MCCCLXVII interemptio; quæ ædificiorum prope universorum pernicies! Metropolitana quinque naves quassata, transversam vero navim cum choro, secretariis, & bibliotheca, dejecta, & prostrata, archiepiscopio funditus diruto, basilica S. Bartholomæi apostoli, aliis motibus inconcussa, a fundamentis eversa, nec sine acerbissimo doloris sensu commemorari potest, nec certe commemorare necesse est, cum non desint qui oculis suis perspexerint, & passi sint, & nos etiam e ruderibus eruti, licet oculis calcario pulvere læsis, & vidimus, & omnium miserias paterna miseratione complexi sumus.

[74] Sed in tanta calamitate dives in misericordia sua Deus magnam tribuit spiritualis lætitiæ materiam, [sacrum Apostoli corpus illæsum:] futuris omnibus generationibus prædicandam. Ipse namque, qui Sanctorum suorum ossa custodit, gloriosissimi apostoli Bartholomæi sacratissimum corpus, sub basilicæ suæ dirutis parietibus menses circiter novem alte sepultum, ita custodivit, ut, quo modo Arnaldus de Brusacco ordinis Minorum prædecessor noster collocaverat, eodem prorsus aptatum, & servatum invenerimus.

[75] Quod ut clarius innotescat, rem altius repetendam ducimus. [illud Lipara Beneventum translatum,] Anno siquidem post Christum natum DCCCXXXVIII Liparitana insula ab Saracenis occupata, inter cæteras clades, illa cumprimis omnem excessit sævitiam, qua S. Bartholomæi corporis ossa, ex urna, qua condebantur, extracta, nefarii viri dispersere: Theodorus autem monachus, qui fuerat sacri depositi custos, per quietem ab Apostolo ipso monitus, dispersa collegit, & Samnitium classe, quæ seram opem allatura advenerat, Salernum petit, & Sicardo V. Samnitium principi cælestem tribuit thesaurum, quem ille Beneventum detulit, ac pro eo decenter servando capellam cathedrali in ecclesia statuere cœpit, quam morte præventus imperfectam reliquit, & Ursus Beneventanus tunc pontifex absolvit, in eamque corpus transtulit die XXV Octobris anno DCCCXXXIX, qui dies publica diœcesani cleri prece (quam litaniarum synodum vocant) quotannis celebratur.

[76] [Otho III petens, accipit corpus S. Paulini.] Cum autem pretiosissimum Apostoli corpus multis miraculis Beneventi fulgere fama ubique terrarum referret, Otho III imperator “anno ab Incarnatione Domini millesimo, Beneventum venit” (Leonis Ostiensis verbis, juxta accuratiorem Angeli de Nuce Archiepis. Rossanensis lectionem, utimur) “& causa pœnitentiæ, quam illi beatus Romualdus injunxerat, abiit ad montem Garganum. Reversusque consequenter Beneventum, petiit a civibus corpus S. Bartholomæi apostoli, qui nihil tunc illi negare audentes, habito cum archiepiscopo, qui tunc eidem urbi præerat, consilio, callide illi pro corpore Apostoli, corpus B. Paulini Nolani episcopi, quod satis decenter apud episcopium ipsius civitatis erat reconditum, ostenderunt, & eo sublato, recessit, tali fraude deceptus. Quod postquam rescivit, nimium indignatus, corpus quidem confessoris, quod detulerat, honorifice satis apud insulam Romæ recondidit, sequenti vero tempore perrexit iterum super Beneventum, & obsedit eam undique per dies multos: sed nihil adversus eam prævalens, Romam reversus est. Unde vix ad sua reverti incipiens, mortuus est apud oppidum, quod nuncupatur Paternum”.

[77] [Basilica propria S. Bartholomæo erigitur,] Cum itaque S. pontifex Paulinus, qui seipsum vivum pro viduæ filio Wandalis tradidit, seipsum quoque mortalitate functum pro beatissimo Bartholomæ apostolo Othoni III, ne tanto thesauro Beneventum viduaretur, tradidisset, civitas nostra omni defuncta metu, cælesti recondendo thesauro propriam ecclesiam erigendam curavit, in quam recolen. mem. Arnaldus de Brusacco ord. Min., archiepiscopus prædecessor noster, sacrum Apostoli corpus translaturus, a felic: record: Benedicto PP. XII hanc facultatem petiit, & obtinuit, acceptis Apostolicis litteris tenoris, qui sequitur:

[78] [annuente per bullam Pontifice] “Benedictus Episcopus servus servorum Dei venerabili fratri Arnaldo archiepiscopo Beneventano salutem, & Apostolicam benedictionem. Qui suscepta de manu Domini supernæ benedictionis palma in perennitate consistunt laudis, & gloriæ devoto metuendi sunt animo, & omni veneratione colendi, ut ipsi apud divinam clementiam, cujus visione fruuntur, tanto promptius intercedant pro peccatoribus, quanto eorum animos devotiores ad laudandum in Sanctis suis Dominum perspexerint, & ad exercitium bonorum operum magis aptos. Sane fraternitatis tuæ petitio nobis nuper exhibita continebat, quod tu attente considerans, quod corpus B. Bartholomæi apostoli, quod olim ad tuam Beneventanam ecclesiam extitisse dicitur miraculose translatum, in loco indecenti, & minus idoneo ipsi ecclesiæ contiguo conservatur, & propterea cupiens illud in loco honesto, & honorabili collocari, zelo devotionis accensus in quadam speciosa capella ecclesiæ prædictæ similiter contigua, quam venerando ipsius Apostoli vocabulo insignitam cives Beneventani jam dudum ab antiquis temporibus in honorem ejusdem Apostoli construxerunt, locum aptum, devotum, & idoneum tuis fecisti sumptibus construi, ac etiam præparari, ubi corpus ipsius Apostoli, & nonnullorum aliorum Sanctorum venerandas reliquias, quæ similiter in despectis locis, & minus decentibus conservantur, ad laudem divini nominis, ac ejusdem Apostoli, & totius Curiæ cælestis honorem, devotionemque fidelium, & animarum suarum salutis augmentum cum reverentia debita, & congrua solemnitate transferre desideras, ac etiam collocare. Quare nobis humiliter supplicasti, ut transferendi ad dictam capellam corpus ejusdem Apostoli, & reliquias memoratas cum debita reverentia, & honore, illaque in dicto loco per te in prædicta capella præparato, ut prædicitur, collocandi licentiam concedere dignaremur”.

[79] “Nos igitur devotionem, & propositum tuum in hac parte multipliciter in Domino commendantes, [ut in hanc transferatur corpus,] & illam de tua sinceritate gerentes fiduciam, quod ad Dei laudem, & gloriam dictorum Apostoli, & Sanctorum reverentiam, & honorem, ac devotionis, & consolationis augmentum populi catholici studebis exequi supradicta, licentiam tibi concedimus postulatam. Ut autem fideles Christi, quos sicut nobis ex debito pastoralis incumbit officii acceptabiles reddere desideramus Altissimo, & libentius ad eorumdem Apostoli, & Sanctorum reverentiam invitentur, eoque frequentius, & devotius ad dictam capellam ad implorandam ibidem divinam misericordiam pro peccatis, velut ad portum confluant salutarem, quo se potioris ubertate gratiæ senserint fœcundari, de omnipotentis Dei misericordia, & beatorum Petri & Pauli apostolorum ejus auctoritate confisi, omnibus vere pœnitentibus, & confessis, qui capellam ipsam in festo præfati Apostoli visitaverint annuatim unum annum, & quadraginta dies de injunctis eis pœnitentiis misericorditer relaxamus. Datum Avinioni IV Maii anno tertio” (scilicet pontificatus.

[80] Qua facultate accepta, Arnaldus in arca ex ære cyprio affabre elaborata, [arca ærea paratur, cui includatur marmorea,] de qua inquit: Pro eodem pretioso corpore collocando, & recondendo in quadam capsa procurata, & excogitata diutius pro causa memoriali perenni: marmoream antiquam arculam inclusit, & ante inclusionem, sacrum corpus in ipsa jacens recognovit coram Beneventanæ provinciæ episcopis, sive ut ipse inquit: Corpus &c. quod hodierna die sub testimonio dominorum episcoporum Beneventanæ provinciæ, publicarum, & aliarum innumerabilium personarum inventum est, & ostensum, cum reverentia debita transtulimus, & recondimus: prout latius ex infrascripta ejus bulla tenoris subsequentis:

[81] “Arnaldus miseratione Divina archiepiscopus Beneventanus. [Arnaldi archiepiscopi bulla] Universis Christi fidelibus præsentes litteras inspecturis, salutem in eo, qui est omnium vera Salus. Rex excelsus, & in majestate mirabilis, cujus ineffabilis altitudo prudentiæ, recti censura judicii, cælestia pariter, & terrena disponit, etsi cunctos ejus ministros magnificet, & cælestis efficiat beatitudinis possessores; illos tamen, ut dignis digna rependat, potioribus attollit insignibus dignitatum, & præmiorum ulteriori retributione prosequitur, quos digniores agnoscit, & commendat ingentior excellentia meritorum, sic & alma mater Ecclesia, ejusque fideles, sequendo ejus sancta vestigia, & exemplo laudabili ducti, licet universos in regnis cælestibus constitutos studiis honorare sollicitis, & sonoris efferre præconiis non desistant, gloriosissimos tamen Christianæ fidei principes, athletas Dei electos, justos sæculi judices, lumina vera mundi, videlicet, Christi Redemptoris Apostolos numero duodeno contentos, qui viventes in carne prædictam Ecclesiam suo pretioso sanguine plantaverunt, ipsam erigendo sublimiter, & disciplinis sanctissimis dirigendo, laudibus personare præcipuis, & specialibus honoribus disposuerunt, & consueverunt, prout tenentur, specialius venerari. In quorum consortio, & numero gloriosus Bartholomæus apostolus, cujus corpus sanctissimum in hac Beneventana civitate quiescit, suis exigentibus meritis, divina dispositione extitit aggregatus, & demum post ejus vitam sanctissimam, & angelicam, & recolendam passionem ipsius, longi curricula temporis, in translatione ipsius pretiosi corporis miraculosa a Lipari Beneventum. Tunc in ejus jucundo introitu ad civitatem ejusdem, principes, antistites, clerus, & populus, & condecens tabernaculum sibi construere, in quo reconderetur corpus ipsius, & alias spirituales, & temporales subjectiones devotas, & honorificentias permiserunt”.

[82] [refert basilicam structam,] “Et licet ad recipiendum, & collocan dum condigne tam pretiosissimum corpus, nec nos, nec clerus, vel populus civitatis ipsius sumus, vel fuerimus sufficientes, aut digni; studuit tamen eadem civitas totis conatibus, divina semper auxiliante clementia, sub vocabulo ejusdem Apostoli erigere basilicam, seu tabernaculum, utcumque, sicut apparet, spatiosum, & pulchium, Et quia corpus ipsius gloriosum extra tabernaculum ipsum post ejus miraculosam translationem prædictam in loco minus decenti posuit; tamen nunc, prout melius potuit, extitit collocatum. Nos sollicite, digneque considerantes, & debita perlustrantes meditatione ad divini nominis, ejusdemque Apostoli gloriam, & honorem, & quantum nobis possibile fuit, in loco magis congruo, & electo ejusdem tabernaculi capellam, quantum scivimus, pro eodem pretioso corpore collocando, & recondendo in quadam capsa procurata, & excogitata diutius pro causa memoriali perenni, petita tamen, & obtenta prius licentia de translatione, seu mutatione hujusmodi facienda a Sanctissimo in Christo Patre, & Domino, D. Benedicto divina providentia PP. XII, qui in hujusmodi translatione, seu festo Apostoli supradicti devote venientibus ad ecclesiam ipsam unum annum, & quadraginta dies de indulgentia annis singulis gratiose concessit per suas litteras speciales”.

[83] [corpus recognitum, & translatum,] “Verum quia condecens est, & æquum, ut tam sanctissimi corpus Apostoli recondatur, & permaneat in loco sacrato, tam ipsam basilicam, seu tabernaculum, quam eamdem capellam, seu locum, ubi corpus ejusdem Apostoli recondi, & manere debet, quod hodierna die sub testimonio dominorum episcoporum Beneventanæ provinciæ, publicarum, & aliarum innumerabilium personarum inventum est, & ostensum, cum reverentia debita transtulimus, & recondimus de licentia domini summi Pontificis supradicti, prius pro dïcti Apostoli reverentia, & honore mandavimus, & fecimus cum solemnitate debita consecrari. Et ut tantæ solemnitatis, translationis videlicet corporis ejusdem Apostoli, & consecrationis ipsius basilicæ, & præter quotidianam memoriam festi ejus, quam de ipso generaliter faciunt ecclesiæ, & fideles solemniter, & specialiter annuatim memoria celebretur, & devotæ turbæ fidelium, tam in die præsenti, quam aliis diebus subscriptis ad eamdem ecclesiam, & corpus ejusdem Apostoli visitandum affectuose concurrant, & ad Christi servitium inflammentur;

[84] “Nos Christi fideles ad visitandum tam pretiosum corpus, [indulgentias concessas.] capellam, & ecclesiam ejusdem, donis volentes specialibus frui, & in futurum etiam animare: de omnipotentis Dei misericordia, & beatorum apostolorum Petri & Pauli, atque Bartholomæi meritis ea authoritate confisi omnibus Christi fidelibus vere pœnitentibus, & confessis, qui hujusmodi consecrationi ecclesiæ, & capellæ factæ de nostro mandato, ac præsentibus nobis, & tantis venerabilibus patribus dominis episcopis Beneventanæ provinciæ, & ad hoc eorum consensum, & auctoritatem, ac indulgentiam, quam poterant concedentibus, & ipsa die eamdem ecclesiam, & capellam devote curaverint visitare, unum annum, & quadraginta dies pro consecratione ejusdem ecclesiæ; tantumdem, prout melius possumus, pro ejusdem capellæ consecratione dictam indulgentiam unius anni, & quadraginta dierum concessam, ut supra dicitur, per apostolicam Sedem, ob reverentiam ejusdem translationis, & festi, ultra alias indulgentias per apostolicam Sedem, vel legatos ipsius, aut Beneventanos antistites, vel pontifices, alias olim concessas, de injunctis eis pœnitentiis misericorditer in Domino relaxamus; & omnibus Christi fidelibus vere pœnitentibus, & confessis, qui anno quolibet in eodem die, & festo B. Bartholomæi apostoli, & qui in festivitatibus solemnibus omnibus Domini Jesu Christi, B. Mariæ Virginis matris ejus, beatorum Apostolorum omnium, & præcipue dicti Apostoli patroni nostri, singulisque diebus Dominicis, Lunæ, & Veneris anni cujuslibet in futurum, dictam ecclesiam B. Bartholomæi apostoli, aut capellam, in qua venerabile corpus hodie est translatum, devote curaverint visitare, ultra alias indulgentias supradictas, tam per prædictum dominum summum Pontificem, ratione dictæ translationis, & festi ejusdem Apostoli, quam per nos, & alios dominos episcopos Beneventanæ provinciæ, ut a jure, ratione dictæ consecrationis seu consecrationum concessas, in die festo quolibet prædictorum quadraginta dies de injunctis eis pœnitentiis misericorditer in Domino relaxamus. In quorum testimonium, & certitudinem singulorum, præsentes nostras patentes exinde fieri mandavimus, & nostri sigilli appensione muniri. Dat. Beneventi die XXV mensis Augusti VI Indictionis, anno Dom. MCCCXXXVIII, pontificatus prædicti summi Pontificis domini Benedicti divina providentia PP. XII anno quarto”.

[85] [Translatio alia anno 1672.] Sacrum itaque corpus in arcula marmorea, quam in majori arca ærea Arnaldus composuit, in peculiari sacello, quod erat in capite chori basilicæ prædictæ reconditum, crateque ferrea tribus clavibus munita custoditum extitit usque ad annum MDCLXXII: quo anno die XI Junii rec. mem. archiepiscopus Foppa, prædecessor noster, arcam prædictam cum sacro corpore, prout extabat, transtulit, & sub stipite altaris martyrii, seu confessionis, quæ erat sub ara maxima, ab ipsomet archiepiscopo elegantissime constructæ, reposuit, ut ex publico Instrumento per acta notarii Josephi de Pompeio, die, mense, & anno, quibus supra, ibidemque perseveravit usque ad diem septimum Februarii MDCLXXXIX.

PARS II.
Terræ motu templum S. Bartholomæi collapsum; corpus ad metropolim translatum; nova basilica ædificata; restitutio corporis in concilio decreta.

[Arca e ruderibus collapsi templi eruta,] Anno siquidem MDCLXXXVIII, die V Junii terræmotu, ut prætulimus, antiqua basilica dejecta, tota ruina in confessionem præfatam incubuit, & in tantam ruderum crevit congeriem, ut usque ad diem septimum Februarii omnino eruderari non valuerit; quo die supra omnium spem arca integra apparuit, & extracta est, omnibus præ lætitia collachrymantibus, & fore sperantibus, ut tanto fœderis signo inter Deum, & nos permanente, civitas denuo consurgeret, & immensis ærumnis non impar subsidium accederet. Die igitur VII Februarii MDCLXXXIX sacrum depositum e ruinis levatum, & in metropolitanam ecclesiam, de nostro speciali mandato, translatum fuit, præsente vicario nostro generali, nostro metropolitano capitulo, dignitatibus, & canonicis nostri collegii S. Bartholomæi, nec non magistratu civitatis, aliisque quam plurimis ex ordine nobilium, & populo fere innumero.

[87] [& hic descripta,] Coram quibus recognita fuit integra arca sacri depositi ex ære cyprio longitudinis palmorum trium cum dimidio, & uno digito, latitudinis palmorum duorum, dempto quarto: altitudinis palmorum duorum cum dimidio; formaque arcæ oblonga, in summitate acuminata, & in parte anteriori figuris ex eodem metallo ornata, scilicet figura Salvatoris inter duos angelos, candelabra manibus gestantes, inferius vero figura divi Bartholomæi inter duos angelos genuflexos, thuribula in manibus habentes; & in hac parte duabus seris ferreis muniebatur, nec aperiri poterat, quia claves non reperiebantur. Ex parte vero posteriori ornata tribus episcoporum infulatorum, & vestibus pontificalibus indutorum figuris, quorum nomina tunc legi non poterant: similiter & episcoporum duæ figuræ, singulæ in singulis lateribus: supra arcam vero inventæ fuerunt duæ statuæ parvulæ, nempe B. Mariæ Virginis, & divi Joannis ex eodem metallo cyprio; nec non duo flores cum pomis, & statuis parvulis ejusdem materiæ.

[88] Quæ quidem arca, assistentibus omnibus præmemoratis, [defertur ad templum metropolitanum,] processionali ritu cum interventu confraternitatum, cleri urbani, collegiorumque S. Spiritus, & S. Bartholomæi, ac nostro metropolitano capitulo cum intorticiis accensis, & populo prope innumero, deducta fuit in metropolitanam ecclesiam, & intra altare marmoreum ad hoc destinatum in capite quintæ navis ad ipsius ecclesiæ dexteram, ad sinistram vero ingredientis positum, & proprie quod turrim respicit campanariam, inclusa fuit per modum provisionis, & non aliter &c., quod altare fuit undequaque fabrica munitum, ita ut arca prædicta minime amoveri posset, nisi amoto altari, ut clarius legitur ex publico instrumento, rogato notario canonico Martio Lizza dicta die VII Februarii MDCLXXXIX. Quoniam vero hoc, sacro corpori, ut ita dicamus, datum hospitium, longius quam vellemus protrahendum erat, ipsum altare marmoreum in nobiliorem formam construendum mandavimus; cujus rei gratia necesse fuit arcam ipsam removeri, ac decenti loco per aliquot dies conservari; quocirca die prima mensis Augusti MDCXCI dignitatibus, & canonicis sacræ basilicæ S. Bartholomæi instantibus, coram vicario nostro generali, quibusdam ecclesiæ metropolitanæ capitularibus, ipsisque dignitatibus, & canonicis præfatæ basilicæ, magistratu civitatis, aliisque nobilibus, remota fuit mensa lapidea, claudens stipitem prænominati altaris, & quatuor canonici sacræ basilicæ S. Bartholomæi canonicalibus insigniis induti, arcam extraxere, & super mensam nuceam, holoserico ornatam, statim apposuerunt, præsentibus supradictis; ipsa autem capsa illico observata, compertum fuit, quod duæ seræ ferreæ, quæ arcam muniebant, & aperiri non poterant sine clavibus, quæ desiderabantur, e suo loco, in quo fixæ extabant, erant sejunctæ: & peritorum consilio statim adhibito, sententia fuit, quod parvuli clavi, ipsas seras configentes, temporis antiquitate, & ærugine corrosi, ob varios motus terræ, & ruinæ, nec non aperitionis altaris martyrii, & hujus secundi altaris, ubi arca loco depositi asservabatur, defecerint.

[89] Cum vero ex tali eventu ipsa arca ex ære cyprio amplius munita non remaneret, [qua aperta invenitur in ea minor marmorea,] per nostrum vicarium generalem mandatum fuit interius observari; qua aperta, visum, & compertum fuit in eadem extare aliam antiquissimam capsulam, seu arculam marmoream parum acuminatam, & circumcirca ab omnibus quatuor lateribus marmoreis incisam liliis. Arcula vero prædicta erat altitudinis palmi unius, & unius unciæ: longitudinis similiter palmi unius, & unciarum trium cum dimidio: latitudinis vero unciarum decem, alligata chordulis parvi fili cannabis agglomeratis, pluribus in partibus cursu temporis consumptis, & super eisdem chordulis, scilicet in capite sigilla quinque in cera Hispanica, nempe tria magna, & duo parva, nec non alia duo parva sigilla supra eamdem per modum crucis, & circumcirca alia sigilla tria magna cum effigie B. Mariæ Virginis, & archiepiscopi pro tempore cum parva mitra, in quorum uno observatum fuit adesse quamdam aquilam impressam, cætera vero non poterant cognosci ob temporis vetustatem.

[90] His peractis, arca ex ære cyprio fuit denuo clausa, [clausa denuo,] & tribus in partibus alligata, in medio scilicet, & a duabus extremitatibus tribus vittis sericis albi, rubri, & nigri coloris, & super nodis sigillata tribus parvis sigillis in cera Hispanica, nempe in medio sigillo nostri vicarii, a latere dextero sigillo nostri capituli, a sinistro communitatis, quæ arca sic obsignata statim recondita fuit in quadam capsa nucea, tribus munita clavibus, nempe una, qua vicarius noster clausit, & penes dilectum filium priorem collegii S. Bartholomæi deposuit: altera, qua bibliothecarius nostræ metropolitanæ ecclesiæ clausit: tertia, qua & ipse clausit primus ex civitatis consulibus. Hæc itaque capsa sic munita, ad modum altaris cum candelabris, & lampadibus aptata fuit, & publicæ venerationi exposita in prima capella dictæ quintæ navis, dies, & noctes custodita per dignitates, & canonicos dictæ sacræ basilicæ divi Bartholomæi, prout latius ex publico instrumento, rogato eodem notario canonico Lizza, die prima Augusti MDCXCI.

[91] [in altari reponitur, munita] Die vero nona ejusdem mensis Augusti, cum altare prædictum elegantius constructum fuisset nostris sumptibus, idem noster vicarius generalis, præsentibus nonnullis ex nostro metropolitano capitulo, & canonicis divi Bartholomæi, facto accessu ad cathedralem, mandavit diligenter observari dictam capsam nuceam, & inventa fuit bene clausa; aperta deinde per supra memoratos, qui claves custodierunt; visa, & reperta fuit capsa ex ære cyprio, ut prætulimus, obsignata, & suis sigillis munita: quæ rursum pro majori custodia ferreis filis, iisque duplicatis munita fuit in medio, & in duabus extremitatibus, super quibus tres facti fuerunt nodi ex ipso ferro, & in unoquoque nodo impositum fuit plumbeum sigillum, V3 * in medio sigillum nostrum, a latere dextero nostri capituli, & a sinistro communitatis, & ipsa tria sigilla conglutinata fuerunt stamno *, ne arca de cætero amplius aperiretur, & sic denuo recondita fuit in altari noviter constructo in capite quintæ navis, ubi prius; & mensa ita firmata, ut nullo modo abstrahi posset, prout latius ex publico Instrumento, rogato præfato notario canonico Lizza, dicta nona die mensis Augusti MDCXCI.

[92] [sigillo archiepiscopi.] Cum autem hæc fierent, nos Romæ degebamus, ubi de prædictis certiores facti, mandavimus attentatum de sigillis, aliis quam nostris, removeri; quocirca reverendiss. P. dominus Pompejus Sarnellius episcopus Vigiliensis, tunc noster generalis auditor, vocatis, & præsentibus capitularibus, & consulibus civitatis, amota mensa, amoveri, & deleri fecit alia sigilla, & loco illorum nostrum item impressit, & altare rursus clausum, & bene firmatum fuit, ut plenius ex instrumento præfati notarii Lizza sub die IV mensis Septembris MDCXCI.

[93] [Nova basilica structa,] Ubi autem nostra civitas caput e ruinis extollere cœpit, inter cætera cordis nostri desiderabilia, id intensis a Deo affectibus postulavimus, ut ecclesia præfati Apostoli denuo erigeretur, &, Deo dante, primarium lapidem stato ritu imposuimus die XIII Martii MDCXCII. Metropolitanam interim ecclesiam restitutam, & ornatam solemni ritu dicavimus eodem anno die XXVI Maii, S. Philippi Nerii natalitio, cujus precibus quam vitam vivimus, acceptam referimus; archiepiscopio quoque a fundamentis erecto, provinciale concilium commode celebravimus mense Aprili anni MDCXCIII. Cum autem omni studio, & contentione novæ basilicæ opera duceretur, ad eum tandem statum, etsi non quem tanti Apostoli majestas, sed quem nostra valuit tenuitas, perducta est, ut divinis inibi officiis sedulo incumbatur, ideoque sacratissimi Apostolici corporis, in metropolitana depositi loco asservati, restitutio amplius differenda visa non fuit.

[94] Congregato igitur secundo provinciali concilio, collegium nostrum S. Bartholomæi suppliciter pro restitutione institit, [canonici S. Bartholomæi petunt] ejusque petitioni metropolitanum capitulum nostrum, & civitatis magistratus adhæsere, porrecto supplici libello in prima synodali congregatione, habita die II Maii currentis anni. Placuitque patribus, ut causa cognita procederetur; quocirca electi fuerunt in ponentem reverendissimus pater dominus Dominicus Morelli episcopus Lucerinus, & in promotorem fiscalem reverendissimus pater dominus Michaël Pitirrus episcopus Thermulanus, in causæ notarium dilectus filius rev. dom. canonicus Paduanus Sanctorius, qui servatis servandis procederent, & referrent. Ab ipsis itaque compulsatæ fuerunt scripturæ antiquæ, & bullæ summorum Pontificum, & aliorum notariorum copiæ extractæ; facta demum de omnibus relatione in publica congregatione synodali coram omnibus patribus infrascriptis, ex quibus tantum defuit, ægræ valetudinis causa, reverendissimus pater dominus Emilius de Cavaleriis episcopus Trojanus eligens, citata parte, die X Maii latum fuit decretum tenoris, qui sequitur:

[95] “In causa vertente in secundo sacro concilio provinciali inter MM. RR. DD. dignitates, [restitutionem corporis:] & canonicos collegii S. Bartholomæi apostoli hujus civitatis, & reverendissimum capitulum metropolitanum, & illustrissimum magistratum, & communitatem civitatis ejusdem illis adhærentes, actores ex una parte; & illustrissimum, ac reverendissimum dominum episcopum Thermulanum promotorem fiscalem, in præsenti causa deputatum, ex altera, de, & super restitutione petita sacri corporis divi Bartholomæi apostoli, causa depositi, a memorata sacra basilica ejusdem Sancti, ob terræmotum anni MDCLXXXVIII funditus collapsa, ad ecclesiam metropolitanam ejusdem civitatis asportati, & reconditi sub altari S. Mariæ Majoris intus ipsam metropolitanam, & aliis, ”prout ex actis, &c.

[96] “Die X mensis Maii MDCXCVIII in congregatione publica synodali, [in concilio congregati] habita in aula magna archiepiscopii, intervenientibus in ea sanctissimis patribus, nempe eminentissimo, & reverendissimo in Christo patre, & domino, domino fratre Vincentio Maria, ordinis Prædic. miserat. divina Tit. S. Sixti S. R. E. presbytero Cardinali Ursino, S. Beneventanæ ecclesiæ archiepiscopo metropolita præside, & illustrissimis, & reverendissimis dominis episcopis comprovincialibus, hoc est: P. Cælestino de Labonia episcopo Montis-Marani: P. Josepho de Lazara episcopo Aliphano: P. Francisco Scanegata episcopo Abellinensi, Frequentino, Aquæputridæ, seu Mirabelli, & Quintodecimi: P. Angelo Ceraso episcopo Bibinensi: P. Francisco Antonio Punxi episcopo Asculano, & Hordonensi: P. Francisco Antonio Jannone episcopo Bujanensi, & Sæpinensi: P. Josepho Catalano episcopo Larinensi: P. Dominico Morelli episcopo Lucerino, Florentino, & Turtibulem.: P. Michaële Pitirro episcopo Thermulano: P. Pompejo Sarnellio episcopo Vigiliensi, ad votum decisivum admisso, & vice metropolitani capituli abbatis oppidi sancti Lupi nullius: P. Francisco Protonobilissimo episcopo Trivicano: P. Blasio Gammaro episcopo Thelesino: P. Hiacyntho de Calce episcopo Arianen.: P. D. Vito Antonio Pastorale, abbate generali Montis-virginis: M. R. D. Augustino Fantetta vicario generali oppidi Alberoni nullius, votum decisivum habentibus; & procuratoribus episcoporum absentium, hoc est M. R. D. primicerio Jacobo Antonio de Antonellis procuratore P. Jacobi Circi episcopi S. Agathæ Gothorum, & Sessulæ: M. R. D. Antonio America archipresbytero oppidi Mottæ, procuratore P. Dominici Surrentini episcopi Vulturariensis, & Montis-Corbini: ven. presbytero Nicolao Scorza, procuratore P. Caroli Felicis Matta, episcopi S. Severi, Civitatensis, & Dragonariensis: R. D. Jacobo Antonio canonico Florentino, procuratore P. Philippi de Corduba episcopi Guardiæ Alferiæ: nec non adm. reverendis theologis synodalibus, hoc est D. Joanne Jordano protonotario apostolico canonico Abellinensi: D. Michaële Ramomondi prot. apostolico theologo P. episcopi Trojani: patre Nicolao Squillante congregationis Oratorii: patre Joanne Baptista Mongio ord. S. Benedicti congregationis Cælestinorum priore: patre magistro Fr. Joanne Baptista Spada Ursino, exprovinciali ord. Prædicatorum: P. magistro Fr. Joanne Michaële de Cavaleriis ord. Prædicatorum: patre magistro Fr. Petro Antonio Caballo ord. Prædicatorum: patre Fr. Sebastiano Jascone ord. Minorum S. Francisci de Observantia exprovinciali, & lectore jubilato: patre magistro Fr. Anselmo Sabbatino exprovinciali ord. Minor. Conventualium: patre magistro Fr. Alberto Annubba exprovinciali ord. Carmelitarum: patre Fr. Hieronymo a S. Nicolao exdiffinitore ord. Carmelitarum Discalceatorum: patre” Dominico Viva Societatis Jesu.

[97] [decernunt, ut corpus recognescatur, & restituatur.] “Viso libello porrecto per oratores, visis scripturis omnibus ad formam juris compulsatis, & extractis, visa monitione facta super expeditione causæ, referente P. Dominico Morelli episcopo Lucerino causæ ponente: audito P. Michaële Pitirro episcopo Thermulano promotore fiscali, consideratis, & rimatis omnibus in jure, & in facto considerandis, auditisque votis consultivis, & concordibus supradictorum RR. theologorum, sancta synodus plenis votis, & nemine penitus discrepante, decrevit, quod sacrum corpus divi Batholomæi apostoli in ecclesia metropolitana, depositi causa, asportatum anno Domini MDCLXXXIX die VII Februarii, prout ex publicis instrumentis in actis &c., elevetur ab altari S. Mariæ Majoris, sub quo reconditur, canonice recognoscatur, deinde reponatur in tutiori urna, & tandem stato ritu, sacræ basilicæ, in honorem ejusdem sancti erectæ, restituatur, & pro effectu prædicto cætera alia fiant juxta sacros canones, sacrosque ritus, & ecclesiasticas cæremonias in his præscripta, & ita &c. omni &c. Ita ego Fr. Vincentius Maria Card. archiepiscopus metropolita de consensu, & assensu reverendissimorum dominorum coëpiscoporum meorum pronuntiavi, & diffinitive sententiavi. P. Can. Sanctorius curiæ archiepis. cancellarius, & causæ not. dep.”

[Annotata]

* i. e. videlicet

* forte stanno

PARS III.
Apertio arcarum: quæ cum ossibus inventa: ossa per juratos anatomicos recognita & numerata, & vitreis ampullis imposita.

[Archiepiscopus cum aliis] Pro cujus decreti executione, XI Maii die Dominico, una cum dominis episcopis enuntiatis, quibus accessit reverendissimus dom. Carolus Cutillo episcopus Minoren., qui ad concilii functiones honestandas advenerat, nec non procuratoribus quatuor dominorum episcoporum absentium, capitulo nostræ metropolitanæ, collegio S. Bartholomæi, theologisque enumeratis, itemque domino gubernatore, & magistratu, una cum notariis concilii, de quibus infra, & testibus specialiter vocatis, accessimus ad metropolitanam ecclesiam, & proprie ad altare sub titulo S. Mariæ Majoris, in quo corpus S. Bartholomæi apostoli pro deposito reconditum extabat, prout ex publicis instrumentis jam relatis, rogato notario canonico Lizza sub diebus VII Februarii MDCLXXXIX, prima, & nona Augusti MDCXCI, & IV Septembris ejusdem anni, & ante ipsum altare una cum eisdem dominis episcopis, dignitatibus, & canonicis, domino Joanne de Effectibus utriusque signaturæ referendario, gubernatore, & magistratu, suis locis adstantibus, septem psalmos pœnitentiales recitavimus; quibus absolutis, cum supradictis omnibus ad secretarium processionaliter accesimus, ubi nos, & domini episcopi Bibinen., Thermularum, & Vigilien. pontificaliter induti, ad memoratum altare S. Mariæ Majoris eodem processionali ritu reversi fuimus, & debitis persolutis orationibus, assistentibus nobis dominis episcopis Lucerino ponente, & Thermulano promotore fiscali, altare a peritis fabris recognitum fuit, & integrum omnino inventum.

[99] Qua recognitione peracta, nos, assumpto scalpello, [aperit arcam æream,] aperitionem inchoavimus, & deinde de nostro mandato fabri prosecuti sunt. Aperto altari, compertisque omnibus, prout in relatis Instrumentis descripta erant, apparuit capsa ærea sacrum continens depositum, quam quatuor ex mansionariis nostris extraxere, ex quorum manibus nos, & domini episcopi Bibinen., Thermularum, & Vigilien. accepimus, illamque super mensam extra cancellos paratam, & ornatam apposuimus. Domini interim ponens, & promotor fiscalis capsam eamdem recognoverunt, & omnia ad amussim invenerunt, prout in instrumentis usque ad diem IV Septembris MDCXCI. Facta igitur omnium, & singulorum recognitione, area ærea aperta fuit, & in ea inventum velum temporis vetustate denigratum, quod erat ex gossipio, & in extremis filo aureo contextum, quodque fortassis arculam marmoream contegebat. Moneta insuper argentea ibidem erat formæ rotundæ, magnitudine Romanum julium adæquans, cum imagine ex una parte regis cum sceptro liliato in dextera, & orbe in sinistra, leonibus duobus insidentis, & cum inscriptione Karolus Dei gratia Hierusalem et Siciliæ rex, & ex altera cum imagine S. crucis liliis circumquaque ornata, & inscriptione: Honor Regis judicium diligit.

[100] [& marmoream; in qua sacra ossa,] Inde deventum est ad recognitionem arculæ marmoreæ, & inventam clausam cum suis chordulis, & sigillis juxta descriptionem in relatis instrumentis factam, sic clausam, ut erat, manibus nostris elevavimus, & super feretro, holoserico ornato, imposuimus, alligantes eam vittis, ad hoc in eodem feretro appositis, clero interim canente psalmos, & processionali ritu cum DD. episcopis, cæterisque prædictis incedente, nos, dominique episcopi Bibinen., Thermularum, & Vigilien., feretrum humeris nostris ad secretarium detulimus, & hic supra mensam mappis, & sericis ornatam, capsulam ipsam deposuimus, & solvimus: deinde nobis ad nostram sedem accedentibus, tres domini episcopi paramenta pontificalia exuerunt. Nos deinde de nostra sede descendentes, & ad prædictam mensam accedentes, deposita mitra, inchoavimus hymnum Veni Creator Spiritus; quo persoluto, videntibus omnibus patribus, aliisque enumeratis, capsulæ operculum elevavimus, & statim visa sunt sacra ossa corporis divi Bartholomæi, supra quæ aderat lamina plumbea, mox describenda.

[101] [& laminæ plumbeæ nomine Apostoli inscriptæ:] Tunc quasi in mentis excessu præ thesauri inventi lætitia, vocem extollentes, exclamavimus potius quam cantavimus hymnum Te Deum: & dum hymnus caneretur, thure imposito, & benedicto, sacra lipsana nive candidiora, & lacte ipso nitidiora adolevimus, prout successive fecerunt episcopi omnes, canonici, & reliqui presbyteri, qui aderant. Absoluto hymno, versiculo, & oratione pro actione gratiarum, reassumpta mitra, in faldistorio e regione adstantium sedentes, videntibus omnibus plumbeam laminam extraximus, in qua Longobardis litteris incisum erat: SCS BARTHOLOMEUS APLS. Qua remota, sacra ossa singillatim elevare cœpimus, & statim apparuit altera lamina plumbea antiquissima, quam extraximus, & invenimus vetustate corrosam, & sua spuma, sive ærugine coopertam; ita ut tunc legi minime posset; qua deinde expolita, in ea eædem litteræ apparuerunt, quæ in recentiori lamina, sed charactere Latino antiquissimo in hæc verba: SCS BARTHOLoMEUS A: nam in extrema parte videbatur abrupta, prout revera exstitit: alia etenim ossa elevantes, particulam ruptam invenimus; continentem alias litteras: PST.

[102] [ossium numerus, & laminarum antiquitas:] Sacrorum itaque ossium elevationem prosequentes, computatis magnis, & parvis, invenimus usque ad numerum DLXXXV, præter innumera ossium fragmenta, quæ ob tenuitatem numerari non potuere, & alia in pulverem redacta: quæ omnia pro decreta recognitione facienda supra papyros ad id aptatas exposuimus. Interim inventas laminas a peritis metallariis recognoscendas mandavimus, qui priorem, majoremque quadringentis ab hinc annis confectam, minorem vero septingentis annis longe antiquiorem, ex ipsius plumbi deficientia dixere. Capsam insuper æream observantes, quadringentis quoque ab hinc annis excusam retulerunt. Fabri deinde marmorarii, in sculptura marmorum periti, lapideam arculam inspicientes, dixerunt, septingentos annos excedere, prout sculptura illius, & linea quædam in fundo vetustate aperta, quæ non penetrat, ostendebant. Deinde peritos anatomistas, de quorum peritia facti fuimus certiores, & qui ossium enumerationi interfuerunt, pro recognitione ad amussim facienda juramento adstrinximus, & serio monuimus.

[103] Quoniam vero nox imminebat, tempusque sacris reliquiis minutatim discernendis minime idoneum existimatum fuit; [ossa in sequentem diem reclusa.] interim vasa vitrea ad hunc effectum parata, stato ritu benediximus, & in eisdem ossa omnia recondi fecimus, quibus vasa novem referta sunt. Quæ vasa suis operculis clausa, recondi jussimus in arcula serico elaborata, cum sua sera, & clavi: qua munita clavi, hæc penes dominum promotorem fiscalem remansit, & pro majori custodia capsulam eamdem vittis sericis alligatam sigillis nostro, & promotoris ejusdem, in conspectu omnium obsignavimus: eamdemque sic obsignatam in tuto armario, quod est retro altare dicti secretarii, ubi aliæ reliquiæ in suis thecis asservantur, reposuimus: hac quoque armarii clave penes dominum promotorem relicta, animo recognitionem continuandi, cæteraque faciendi, quæ exsecutionem decreti lati die X Maii concernunt. Quibus peractis, pontificales vestes deposuimus, & deinde super faldistorio cum patribus aliquantulum oravimus; qua oratione expleta, patres ipsos comiter dimisimus, & nos in secretario mansimus, sacris vigiliis sedulam operam cum fratribus nostri ordinis dantes, quod & reliqui regulares, prout ipsis præscripsimus, successivi persolverunt: ut latius ex publico instrumento, rogatis tribus concilii notariis apostolicis Paduano canonico Sanctorio, canonico Lizza, & clerico Dominico Fontanella die XI ejusdem mensis Maii.

[104] Subsequenti die, qui XII fuit, inchoatam recognitionem prosecuturi, [Postridie ossa populo ostensa,] post vesperas una cum præfatis dominis patribus comprovincialibus, quorum numerum subsequentes, qui honoris gratia accesserunt, auxere, nempe Timotheus Agnellini archiepiscopus Mardinen. in Mesopotamia, Nicolaus Antonius Tura episcopus Sernen., Alphonsus Pacelli episcopus Muranus, & enuntiatus Carolus Cutillo episcopus Minoren., unaque cum duobus ordinariis inferioribus enuntiatis, absentium episcoporum quatuor procuratoribus, theologis synodalibus, gubernatore, & magistratu, nec non notariis, & testibus, ad secretarium accessimus, & ubi se quisque ad sua loca recepit, nobis, magistratus nomine, suppliciter instatum fuit, quatenus excitatæ populi pietati annuentes, sacra lipsana, etsi nondum in suis vasis clausa, & obsignata, eidem populo ostenderentur. Hujusmodi instantiam patribus proposuimus, qui, devoti populi fervore moti, responderunt, esse annuendum, placuitque pro hac die petitam ostensionem fieri, decretam vero recognitionis prosecutionem, cum tempus non suppeteret, in crastinum differendam. Sancitum insuper fuit, ut præfata recognitio ad futuræ identitati consulendum ad amussim fieret, & juxta peritorum anatomistarum sensum, omnia ossium, quæ discerni possent, nomina describerentur: cujus decreti exsecutionem S. synodus nobis, dominisque episcopis ponenti & promotori, cum faculate alios episcopos in casu legitimi impedimenti, sive in aliqua synodali actione occupationis, substituendi; nec non, his exsecutioni demandatis, vasa, in quibus sacri corporis ossa, sic discreta, & descripta, & cineres segregandi, recondenda erant, claudendi, & obsignandi. Quapropter ad petitam ostensionem debito ritu faciendam, devenientes, pontificalia paramenta nos, & tres alii reverendissimi domini episcopi, videlicet Muranus, Bibinen., & Vigilien., suscepimus, & capsulam novem reliquiarum sacri corporis ampullas continentem, alligatam & obsignatam, ex assignato armario, quod est post altare secretarii, extractam & recognitam, & a domino promotore rursus apertam post thurificationem, & cantica, & post prædictorum vasorum patribus ostentionem, & in eadem repositionem, consueto feretro cum suo ornatu imposuimus, & nos una cum tribus præfatis episcopis eidem humeros supposuimus, & processionali ritu cum cantu ad aram maximam detulimus, ibique rursus apertam thurificavimus; & pontificalem ambonem cum duobus episcopis Murano, & Bibinen., relicto ad aram Vigilien., & Thermulano, ascendimus; & habita ad populum homilia, ampullas singulas, ad nos delatas, eidem ostendimus, schedulas, quibus ampullæ inter se distinguebantur episcopo Bibinen. legente: duas quoque plumbeas laminas, cum sacro corpore inventas, legimus, & monstravimus.

[105] [& nova urna benedicta:] Quibus persolutis, ampullisque in sua capsula, stato ritu, repositis, cantato hymno, Te Deum: capsulam clausam, eidemque feretro impositam, ordine, & modo, quo veneramus, in secretarium retulimus. Ubi super consueta mensa capsula collocata, nos ad altare novam urnam porphyreticam, pro sacrosancti Bartholomæi corpore recondendo, orationibus in pontificali præscriptis initiavimus; capsulam deinde in mensa repositam, alligatam, & sigillis coram omnibus munitam, in sæpe dicto ar mario reposuimus, hujus clavi domino promotori consignata. Sacris denique vestibus depositis, patribusque comiter dimissis, nocturnis excubiis super corpore Apostolico persolvendis, una cum religiosis viris designatis, incubuimus; prout latius in Instrumento confecto eodem die XII Maii, rogatis notariis eisdem.

[106] [jurata anatomici] Die vero XIII ejusdem mensis Maii hori decima circiter, nos una cum reverendiss. DD. Dominico Morelli episcopo Lucerino ponente, Michaële Pitirro episcopo Thermulano promotore, Alphonso Pacelli episcopo Murano, & Fr. Vincentio de Magistris nostri ordinis Prædic. episcopo Cassanen., adhibitis etiam, & vocatis patre Nicolao Squillante congregationis Oratorii, & patre Dominico Viva Societ. Jesu, theologis synodalibus, nec non consuetis notariis, & testibus, accessimus ad secretarium nostræ metropolitanæ, ubi vocati aderant dilecti filii Antonius Volpe, & Angelus de Auria, artium & medicinæ doctores, testesque in anatomia periti, probati, & jurati, & continuando exsecutionem decretorum nostri sacri provincialis concilii, deventum fuit ad actum canonicæ recognitionis, numerationis, & specificationis anatomicæ ossium corporis divi Bartholomæi. Quocirca a domino promotore aperto armario sæpe dicto post altare secretarii, extracta capsula ejusque clausura recognita, consuetis quoque orationibus recitatis, periti in anatomia rursus in manibus nostris juramentum de fideliter se gerendo, & de veritate dicenda præstitere: super itaque mensa consueta, de capsula, ruptis sigillis, aperta, extractæ fuerunt ampullæ, in quibus sacra pignora condebantur, & super eamdem mensam expositæ, & coram nobis, DD. episcopis, & theologis, notariis, & testibus, prædicti in anatomia periti omnia ossa, de ampullis extracta, supra quasdam largas papyros in extremitatibus plicatas, & pro debita cautela, ne quid dilaberetur, elevatas, exposuere.

[107] Et deinde manu tecta velis separaverunt ossa, [sacra ossa recognoscunt:] illaque, illorumque partes, separata ad amussim per nomina propria cujusque ossis, & cujuslibet partis ipsorum specificaverunt, & sic separata, & specificata reposuerunt in separatis ampullis, multaque alia ossium fragmenta, quæ ob exiguitatem neque numerari, neque specificari valuerunt, in præcipua ampulla posita sunt, quemadmodum & ipsorum ossium pulveres suam ampullam complevere. Inventa quoque sunt inter sacra corporis lipsana nonnullæ piscium spinæ, lapilli, & tabularum ex abiete fragmenta, quibus ossa adhuc exstare, prout in insula Lipara collecta fuere, ostendebatur: una itaque ampulla piscium spinas, altera lapillos, & tabularum fragmenta recepit. Dum hæc agerentur, nos, & domini episcopi Lucerinus, & Thermulanus ad secretam synodalem congregationem vocati fuimus, & juxta datam substituendi facultatem, nostras vices domino Murano episcopo dedimus, Lucerinus vero sibi dominum episcopum Cassanen. subrogavit; Thermulanus autem promotor huic suo ministerio congregationem prædictam posthabuit.

[108] Congregatione synodali absoluta, nos, & dom. Lucerinus episcopus, [inveniunt omnes corporis partes, exceptis brachiis, claviculis & sterno:] cum dom. episc. Trojano ad secretarium revertimus, & adhuc recognitionem facientibus astantes, specificationem, & nominationem diligenter observavimus; qua peracta coram nobis, aliisque prænominatis episcopis, anatomistæ distincte super prædicta ossium specificatione per propria nomina, & separatione in novem ampullis, deposuerunt, asserendo insuper se juxta suum sensum, & peritiam cognovisse in eisdem ossibus adesse singulas partes totius corporis, exceptis humeris, sive brachiis, claviculis, & sterno. Præfata igitur sacrorum ossium per propria nomina specificatio, & in novem ampullis facta separatio, hujusmodi est:

[109] In primo vase figuræ sphæricæ, altitudinis unciarum quatuor & semiunciæ, [novem ampullis imponuntur: quid in tribus primis:] diametri unciarum duarum, & dimidiæ, Bona pars cranii. Decem ejusdem cranii particulæ grandiores. Septemdecim ejusdem cranii particulæ minores. Septem aliæ ejusdem cranii particulæ exiguæ. Tres partes grandiores ossium organi auditus, appellatæ incus, orbiculare, & stapes. Duæ partes minores ex malleo. Septem dentes cum dimidio, id est, duo molares, unus caninus, quatuor incisorii integri, & unus dimidius. In secundo vase figuræ sphæricæ, altitudinis unciarum quinque, diametri unciarum trium. Duæ partes grandiores vertebrarum lumborum. Novem aliæ earumdem vertebrarum particulæ minores. Pars vertebræ colli. Novem particulæ spathulæ. In tertio vase figuræ sphæricæ, altitudinis unciarum octo, diametri quatuor. Septem partes capitum articulorum. Decem aliæ particulæ eorumdem. Septem & viginti particulæ ossis onnominati. Grande os femoris ultra dimidium palmum. Tria alia femoris ossa paulo minora. Novem partes femoris item grandes. Viginti partes femoris minores. Centum sexaginta particulæ ossium femoris, & tibiæ. Grande os anterius tibiæ. Sex aliæ partes ejusdem tibiæ item grandes. Particula suræ, & proprie caput, quod facit malleolum exterius integrum. Pars cubiti. Duæ bonæ partes radii. Alia pars ejusdem radii minor. Particula articuli cubiti. Decem capita diversorum articulorum grandium. Quindecim articulorum particulæ. Quatuordecim suræ particulæ. Quinque & quinquaginta particulæ tibiæ. Octo particulæ ossis ulnæ. Quatuor minores particulæ ejusdem ossis. Tres particulæ patellæ genu.

[110] [quid in sex reliquis:] In quarto vase figuræ sphæricæ, altitudinis unciarum quinque, & dimidiæ, diametri unciarum trium Novem partes metacarpi, duæ majores, reliquæ minores. Octo integra carpi ossa. Tria & viginti digitorum manuum ossa, alia integra, alia fracta. Sex tarsi, seu pedis ossa integra. Decem metatarsi ossicula partim integra, partim fracta. Septem integri articuli ossium grandium digitorum pedum. Octo articuli minores digitorum pedum integri, & alii quatuor minutiores. Duodecim particulæ ossium tarsi innominatæ. Os scapulæ. Septem partes diversarum costarum, duæ majores, reliquæ minores. Quinque partes costarum cum vertebrarum portionibus. Duodecim aliæ costarum particulæ minores. Viginti aliæ costarum particulæ exiguæ. Quatuor & viginti aliæ particulæ ossis indiscernibilis. In quinto vase figuræ sphæricæ, altitudinis unciarum octo & dimidiæ, diametri quatuor. Innumerabiles, diversæque ossium particulæ, quæ ob exiguitatem specificari non valuerunt. In sexto vase figuræ sphæricæ, altitudinis unciarum quinque, & trium diametri Cineres, sive pulveres ossium. In septimo vase figuræ sphæricæ, altitudinis unciarum quatuor, diametri vero trium. Os grandius metacarpi integrum. In octavo vase figuræ sphæricæ, altitudinis unciarum trium, diametri duarum. Decem particulæ spinarum piscium, quæ inter ipsa sacra ossa commixtæ repertæ sunt. In nono vase figuræ sphæricæ, altitudinis unciarum quinque, & trium diametri. Varia lapidum, & ligni fragmenta, quæ pariter inter sacra ossa inventa sunt permixta.

[111] [ampullæ obsignatæ reponuntur.] Absoluta igitur specificatione, nominatione, & in singulis vasis repositione prædicta, prosequentes decreti exsecutionem, quoad vasorum præfatorum obsignationem, hoc pacto, in omnium conspectu, obsignavimus. Unumquodque vas vitreum suas continens reliquias, ut prætulimus, suo operculo item vitreo clausum fuit, interposito gossipio, ut operculum ipsum firmius adhæreret: deinde transmissæ fuerunt singulæ vittæ sericæ rubri coloris e singulis operculis ad singula ora ampullarum per duos annulos vitreos, tam operculis, quam ampullis hinc inde firmiter inhærentes, quæ vittæ sic transmissæ supra cujusque ampullæ opercula conversæ fuerunt, & in binos nodos firmiter alligatæ, quibus nobis, cera Hispanica illitis, sigillum nostrum parvulum impressum fuit; singulis pariter ampullis singulæ additæ fuerunt schedulæ papyraceæ, ossium continentes specificationem, donec consimiles de pergameno sufficerentur. Qua obsignatione peracta, ampullæ sic obsignatæ in eadem capsula sæpe dicta repositæ fuerunt, & clausæ a domino promotore fiscali: ipsa vero capsa alligata, & duobus sigillis nostro, & promotoris prædicti munita, in consueto armario custodita fuit clavi, quam ipse promotor servabat. Prout latius in instrumento, rogatis prædictis concilii notariis eodem die XIII currentis Maii.

PARS IV.
Facta in secunda sessione synodi: corpus relatum & repositum in templo novo.

[Secunda sessio synodalis,] Die vero XIV ejusdem mensis Maii habita fuit in nostra metropolitana secunda sessio synodalis, intervenientibus nobiscum reverendissimis DD. comprovincialibus episcopis jam enumeratis, excepto P. Francisco Scanegata, qui ægræ valetudinis causa in archiepiscopio se continebat, nec non aliis novem reverendissimis DD. episcopis, qui honoris gratia ad sessionem accesserant, videlicet Timotheo Agnellini archiepiscopo Mardinen. in Mesopotamia, Francisco Vignola episcopo Minerbinen., Nicolao Antonio Thura episcopo Sarnen., Alphonso Pacelli episcopo Murano, Jo. Francisco de Laurentiis episcopo Venusino, Fr. Marcello de Cavaleriis ord. Prædic. episcopo Gravinen., Fr. Vincentio de Magistris ord. Prædic. episcopo Cassanem., Carolo Cutillo monacho sancti Benedicti congregationis Montis Virginis episcopo Minorem., Josepho Schinosi episcopo Casertano, nec non duobus ordinariis inferioribus, procuratoribus quatuor episcoporum absentium, theologis, aliisque in concilio congregatis.

[113] Cumque in ipsa sessione, synodi secretarius ex ambone decreta synodalia usque ad tit. VI inclusive legisset, [in qua decreta translationis lecta,] de mandato nostro addidit lectionem, solemnioremque publicationem decreti super translatione sacri corporis divi Bartholomæi, lati in publica congregatione synodali, habita die X currentis mensis: quod ubi patres, aliique, superius descripti audiere, iterum alta voce dixerunt: Deo gratias, qui dignatus est nobis concedere, ut videremus, & manibus contrectaremus corpus divi Bartholomæi, eo modo, quo nobis per sacras constitutiones, & publica documenta nuntiatum fuerat. Legit insuper instrumentum elevationis dicti sacri corporis, confectum die XI currentis mensis, nec non alterum ostensionis sacri corporis elevati, factæ patribus, & populo, una cum decreto per ipsam synodum lato: ossa scilicet numerari, recognosci, specificari, & describi per anatomistas, & sigillari, sub rogatu diei XII mensis ejusdem. Legit demum, & publicavit instrumentum numerationis, recognitionis, & specificationis ossium per propria nomina, per anatomistas factæ, & inclusionis ejusdem sacri corporis in vasis vitreis, & obsignationis eorumdem sub rogatu diei XIII ejusdem mensis.

[114] Qua lectione, & publicatione peracta, dominus ponens sanctæ synodo retulit, [mandante synodo,] æquum, & congruum esse, ut præfatæ sacræ reliquiæ sic selectæ, & in suis vasis repositæ, & obsignatæ, tum dominis episcopis, qui ad sacrum nostrum consessum cohonestandum pro sua egregia pietate nuper advenerant, tum innumeris ferme Christi fidelibus, qui e variis regionibus ad sacrum Apostoli corpus venerandum confluxerant, ut omnium religioni satisfieret, ostenderentur; cumque omnes responderent, Placet: mandavimus sacrum corpus e secretario asportari, prout DD. episcopi ponens, & promotor, a pluribus dignitatibus, & canonicis nostræ metropolitanæ comitati, recognito coram eisdem armario, exsecuti sunt, capsulam sacra Lipsana continentem suis ulnis ad aram maximam processionali ritu, & cum canticis deferentes.

[115] [sacra ossa rursus populo ostensa,] Apertis interim ecclesiæ januis de nostro mandato, ecclesia innumero pene populo repleta est. Capsulam deinde obsignatam, coram patribus, cæterisque resignandam mandavimus; cumque nos ambonem nostrum ascenderimus, ipsi DD. episcopi ponens, & promotor capsulam sic apertam ad nos detulerunt in ambonem, quæ ostensio ut notior fieret, mandavimus, ut synodi a secretis de ambone altero, qui e regione extat, catalogum reliquiarum recognitarum, & specificatarum cum propriis nominibus, per peritos anatomistas factum, alta voce legeret: quo illum legente, nos singulas ampullas in catalogo designatas, & ab eo expressas e capsula extrahentes ostendimus, ut erant, obsignatas populo, qui in lacrymas præ cordis lætitia erumpentes, ora, manusque in cælum tendebant, Deo de tanto munere gratias agentes, beatissimique Apostoli patrocinio sese commendantes.

[116] [& os metacarpi extra urnam servari decretum.] Qua religione moti proposuimus patribus, si placeret, os integrum metacarpi in septimo vase inclusum, extra urnam, in qua reliqua recondenda erant, ut confluentibus devotis deinceps ostendi posset, asservari: & patres conjunctis animis, ita fieri dixerunt. Quibus peractis, de ambone descendimus, capsulam cum reliquiarum vasculis reportantes ad aram maximam, in qua, spectantibus omnibus, de more clausa, & obsignata, ab eisdem DD. episcopis eodem ritu, quo venerant, cum canticis ad secretarium delata, & in armario sæpe dicto sub promotoris clavi reposita fuit, animo actionem continuandi, schedulasque de pergameno vasis affigendi, easdemque reponendi in urna porphyretica, ut prætulimus, jam benedicta. Omnibus deinde e secretario ad sacrum confessum reversis, stato ritu sessio absoluta fuit, prout fusius in instrumento; rogatis eisdem concilii notariis die XIV Maii.

[117] [Archiepiscopus cum suis] Eodem die XIV ejusdem mensis Maii ante vesperas, nos una cum enuntiatis tribus & viginti reverendissimis DD. episcopis, cum quibus nos numerum quatuor & viginti complebamus, nec non cum duobus ordinariis inferioribus, quatuor absentium episcoporum procuratoribus, theologis, domino gubernatore, & magistratu, anatomistis, notariis concilii, & testibus, ad secretarium nostræ metropolitanæ pro absolvenda canonica sacrarum reliquiarum corporis S. Bartholomæi apostoli recognitione cum schedularum de pergameno vasis vitreis appositione accessimus, ibique oratione peracta, unusquisque ad sua loca se recepit, & nos in nostra sede pontificalia paramenta accepimus, capitulares suas sacras vestes induerunt.

[118] [sacras reliquias ampullis inclusas ostendit,] Nos igitur pontificaliter induti una cum DD. episcopis ponente, & promotore ad secretarii armarium sæpe memoratum adivimus, quo a D. promotore, qui de mane clauserat, aperto, capsulam clausam, & duobus sigillis munitam, extraximus, & ostensam patribus sic clausam, & munitam, super secretarii altare collocavimus; & fractis sigillis, spectantibus omnibus, aperuimus, & vitrea vasa, quibus S. Bartholomæi corpus condebatur, extraximus, canticis, & thurificatione de more adhibitis; tunc mandavimus in schedulis de pergamento summatim nomina reliquiarum juxta anatomistarum sensum, & peritiam annotari, eisdemque vasis pro perenni memoria firmiter annecti. Ad hoc exsequendum patres DD. episcopos ponentem, & promotorem deputarunt. Proinde nos cum patribus, & canonicis processionali ritu ad chorum pro vesperis solemnibus de translatione canendis, accessimus. Interim præfati episcopi ponens, & promotor deputati una cum notariis concilii, & testibus, ac anatomistis remanserunt, coram quibus dilectus filius R. D. canonicus Martius Lizza, unus ex notariis, ad tenorem catalogi per anatomistas facti, & jam relati, schedulas de pergameno confecit, & reliquiarum nomina, summatim tamen, ut mandavimus, in eis exaravit, & singulas singulis vasis vitreis gummi, quam Arabicam vocant, tenaciter agglutinavit.

[119] Tenor autem schedularum est qui sequitur juxta vasorum vitreorum ordinem, [singulis ampullis apponitur inscripto;] quem ita exhibemus, ut remoto septimo, in urna juxta decretum synodale non reponendo, huic translato numero, reliqui sequentes subrogentur, ita ut octo deinceps in urna mox apponenda numerentur. In primo igitur vase annexa de pergameno schedula hæc habet: Numerus 1. Ossa cranii, & organi auditus, dentes molares duo, incisorii quinque cum dimidio S. Bartholomæi apostoli, hic reposita die XIII mensis Maii MDCXCVIII. In 11 vase schedula sic inscribitur: Numerus 11. Vertebræ, & spathulæ S. Bartholomæi apostoli, hic repositæ, die XIII mensis Maii MDCXCVIII. In III vase hæc extat schedula sic inscripta: Numerus III. Ossa articulorum, femoris, tibiæ, suræ, ulnæ, radii, patellæ, & os innominatum S. Bartholomæi apostoli, hic reposita, die XIII mensis Maii MDCXCVIII. In IV vase hæc legitur schedula: Numerus IV. Ossa carpi, metacarpi, & digitorum manuum, tarsi, metatarsi, digitorum pedum, costarum, & alia indiscriminabilia S. Bartholomæi apostoli, hic reposita, die XIII mensis Maii MDCXCVIII. In V schedula hæc continet: Numerus V. Fragmenta ossium S. Bartholomæi apostoli, hic reposita, die XIII mensis Maii MDCXCVIII. In VI vase schedula sic inscripta: Numerus VI. Sacri pulveres ossium S. Bartholomæi apostoli, hic repositi, die XIII mensis Maii MDCXCVIII. In VII vase apposita schedula sic habet: Numerus VII. Spinæ piscium confusim repertæ cum sacris lipsanis S. Bartholomæi apostoli, hic repositæ, die XIII mensis Maii MDCXCVIII. In VIII vase schedula sic legitur: Numerus VIII. Particulæ lapidum, & lignorum confusim repertæ cum sacris lipsanis S. Bartholomæi apostoli, hic repositæ, die XIII mensis Maii MDCXCVIII. Quod autem in catalogo septimum erat vas, modo nonum, & extra urnam, juxta enunciatum patrum decretum asservandum, suam quoque habet schedulam annexam tenoris, qui sequitur: Os magnum integrum metacarpi S. Bartholomæi, hic repositum, die XIII mensis Maii MDCXCVIII.

[120] Absolutis vesperis, nos cum patribus ad secretarium reversi, [ampullæ includuntur urnæ porphyreticæ:] octo vasa, obsignata, & suis schedulis de pergameno, ut prætulimus, specificata, in urna porphyretica jam benedicta reposuimus, aptantes inter ea gossipium, ne, altero alterum urgente, frangerentur. Septimum vero vas, modo nonum, in quo repositum est os magnum metacarpi, extra urnam relictum, obsignatum, & inscriptum ut erat, in sæpe dicto armario sacrarum reliquiarum secretarii reponendum, servata forma sæpius repetiti synodalis decreti, demandavimus, prout illud reposuit, & armarium clausit dominus episcopus promotor, qui clavem tradidit thesaurario Mariella, sacrarum reliquiarum in hac nostra metropolitana existentium custodi. Urnam vero porphyreticam, octo prædicta continentem vasa, thurificavimus, & suo deinde clausimus operculo item porphyretico, quod vasi ita conjungitur: vasis labrum circulus ferreus circumdat, & de eo ad operculum tres radii item ferrei protenduntur, ejusdemque operculi fastigio clavis ferreis sinuosis, quos vites vocant, firmantur. Hoc tamen pacto urna nunc clausa non fuit, cum artifex nondum perfecisset tres laminas plumbeas, nunc pariter in ea ad perpetuam hujusce præsentis sacræ actionis memoriam reponendas, pollicitus tamen est ipsas in crastinum ante vesperas omnino absolutas exhibere. Tenor autem inscriptionis, tribus laminis incidendæ, hac die dictatæ, est, qui sequitur.

[121] [inscriptio tribus laminis æreis incidenda:] “Anno Domini MDCXCVIII XI Maii, Dominica die, Ego Fr. Vincentius Maria ord. Prædic. miseratione divina tit. S. Sixti S R. E Presbyter Cardinalis Ursinus, hujus sanctæ metropolitanæ ecclesiæ archiepiscopus, in secunda mea provinciali synodo, de ejusdem synodi mandato coram Patribus elevavi, & recognovi corpus hoc S. Bartholomæi apostoli, quod erat in urna lapidea, in qua inveni duas laminas plumbeas, alteram antiquissimam, & in extrema parte ruptam, his verbis: ✠ SCS. BARTHOLoMEUS APST., alteram item antiquam, priorem sic exprimentem: ✠ SCS. BARTHOLOMEUS APLS.: & corpus ipsum reposui in vasis vitreis VIII; & eadem vasa die XIV Maii collocavi in hac urna porphyretica, præsentibus sanctissimis, & reverendissimis provinciæ episcopis, nempe Fr. Cælestino Labonia ord. Erem. S. Augustini, episcopo Montis-Marani; Josepho Lazara clericorum Minorum, episcopo Aliphano; Francisco Scanegata episcopo Abellinen., & Frequentino; Angelo Cerasio episcopo Bibinen.; Francisco Antonio Punii episcopo Asculano, & Hordonen.; Francisco Antonio Giannone episcopo Boianen.; Josepho Catalano episcopo Larinen.; Dominico Morelli episcopo Lucerino; Michaële Pitirro episcopo Thermulano; Pompeio Sarnellio episcopo Vigilien. ad votum decisivum admisso, & vice metropolitani capituli abbatis oppidi S. Lupi nullius; Francisco Protonobilissimo episcopo Trivicano; Blasio Gambaro episcopo Thelesino; Emilio Jacobo de Cavaleriis episcopo Troiano eligente; Hiacyntho de Calce clerico regulari, episcopo Arianen., ordinariis: P. Vito Antonio Pastorale ord. S. Benedicti congregationis Montisvirginis abbate generali nullius; Augustino Fantetta vicario Alberoni nullius. Sacras prædictas functiones honestantibus Timotheo Agnellini archiepiscopo Mardinen. in Mesopotamia; Francisco Vignola episcopo Minerbinen.; Nicolao Antonio Thura episcopo Sarnen.; Alphonso Pacelli episcopo Murano; Joanne Francisco de Laurentiis episcopo Venusino; Fr. Marcello de Cavaleriis ord. Prædic., episcopo Gravinen; Fr. Vincentio de Magistris ord. Præd., episcopo Cassanen.; D. Carolo Cutillo monacho S. Benedicti congregationis Montisvirginis, episcopo Minoren.; Josepho Schinosi episcopo Casertano”.

[122] Cum itaque, ut prætulimus, artifex incisionem præfatæ inscriptionis nondum absolvisset, urna interim porphyretica alligata fuit vitta serica rubri coloris tam circa labrum, [urna obsignata defertur ad aram maximam:] quam supra operculum, & obsignata tribus sigillis nostris in cera Hispanica, supra eamdem vittam liquata impressis: deinde cum psalmis, & canticis urna sic obsignata imposita fuit feretro, ad hoc egregie elaborato, flosculis sericis, quasi per areolas distributis, undequaque mirifice exornato, quod processionali ritu, capitulo parato procedente, & patribus, nos, & DD. episcopi Montis-Marani, Muranen., & Bibinen., pontificalibus similiter induti, ad aram maximam nostræ metropolitanæ bajulavimus, domino gubernatore, & magistratu cum intorticiis accensis subsequentibus. Ibi urnam populo ostendimus, & publicæ adorationi cum thurificatione, & orationibus exposuimus. Demum ordine, quo veneramus, ad secretarium revertentes, inibi sacras vestes deposuimus, & brevi oratione ante secretarii altare persoluta, patres comiter dimisimus, nosque ad chorum reversi fuimus, sacris excubiis super sacro Apostoli corpore initium daturi, invenimusque populum a prædicto nostro recessu B. Virginis Mariæ Psalterium, sive rosarium decantantem. Noctem interim verterunt in diem, civitate universa innumeris luminibus illustrata, campanariis turribus frequentes festivos sonitus edentibus, populoque turmatim ad sacras confluente vigilias. Actio vero præfata latius habetur in instrumento, rogatis tribus concilii notariis superius relatis, die XIV currentis Maii post vesperas.

[123] Die tandem XV mensis ejusdem nos una cum reverendissimis DD. episcopis comprovincialibus, [cantatis vesperis,] aliisque novem, qui ad honestandas sacras functiones advenerant, quorum nomina retulimus, quique nobiscum quatuor, & viginti pontificum numerum complebant, nec non cum duobus ordinariis inferioribus, quatuor absentium episcoporum suffraganeorum procuratoribus, theologis, & decretalistis synodalibus, domino gubernatore, & magistratu, tribusque notariis concilii, & testibus rogatis, ac specialiter vocatis, ad nostram metropolitanam accessimus, ibique solemnes vesperas solemni ritu decantavimus: & primo psalmo inchoato, processioni solemni, ob magnum confraternitatum quatuor & quadraginta, nec non cleri, ex universa pene archidiœcesi, numerum, initium datum fuit. Absolutis vesperis, patres omnes pontificalia, cæteri sua paramenta sibi convenientia induerunt, paratis jam canonicis pro assistentia vesperis a nobis decantatis præstita. Omnibus sic indutis, antiphonam: Cum gaudio exibitis, præintonavimus, & imposito in thuribulis incenso, urnam apud altare thurificavimus.

[124] Interim recognita, spectantibus patribus, urna, [apertæ urnæ imponuntur tres laminæ,] corpus divi Apostoli continente, & reperta eisdem sigillis, quibus hesterna die munita fuerat, firmata, de nostro mandato, videntibus cunctis, fractis sigillis, rursus aperta fuit, & in eadem pro perenni hujusce novæ translationis monimento prius tres novas laminas plumbeas jam absolutas cum inscriptione, quam supra retulimus, reposuimus. Sunt autem hæ tres laminæ in extrema parte conjunctæ vittis sericis rubri coloris, per foramina immissis, quæ vittæ e duobus pendent lateribus, & super eisdem in cera Hispanica impressa sunt novemdecim ex tribus & viginti episcopis præsentibus sigilla, nempe Montis-Marani, Aliphani, Abellinen., Bibinen., Asculani, Bojanen., Larinen., Lucerini, Thermulani, Vigilien., Thelesini, Trojani, Arianen., Minerbinen., Sarnen., Murani, Venusini, Gravinen., & Minoren., reliquorum vero quatuor episcoporum, & duorum inferiorum ordinariorum non fuerunt impressa, quia secum e suis residentiis sigilla non detulerant.

[125] [bulla archiepiscopi, & alia,] In media vero prædicta inferiore laminarum, sic conjunctarum, parte, est transmissa chordula serica rubri, & albi coloris, ex qua pendet nostra archiepiscopalis consueta plumbea bulla, habens ex una parte impressas imagines capitum B. Mariæ Virginis a dextris, & S. Bartholomæi apostoli a sinistris cum cruce intermedia, & supra caput S. Mariæ adsunt literæ: S. M., hoc est: S. Maria: & supra caput divi Bartholomæi extant litteræ: S. B.: hoc est: S. Bartholomæus: infra imagines incisus legitur annus MDCXCVIII. Ex altera parte ejusdem plumbeæ bullæ adest inscriptio: Fr. Vinc. Maria Ord. Præd. Card. Ursinus Archiepus Bnus. Insuper in eadem urna reposuimus numisma argenteum, habens ex una parte imagines capitum B. Mariæ, & S. Bartholomæi, prout de plumbea retulimus, altera nostram habet imaginem mitra, & pallio decoratam, cum eadem inscriptione in gyro: Fr. Vinc. Maria Ord. Præd. Card. Ursinus Archiep. Bnus.

[126] [uti & duæ laminæ antiquæ:] Subinde in eadem urna duas laminas plumbeas, cum ipso sacro corpore in capsula marmorea repertas, & in primo instrumento elevationis dicti sacri corporis confecto sub die XI currentis mensis descriptas, & exemplatas inclusimus: quarum laminarum minorem, in extremitate ruptam, cum separata particula, involvimus schedula de pergameno nostra manu subscripta tenoris sequentis: “Lamina plumbea antiquissima fuit recognita a peritis juridice examinatis, excedere annos septingentos, XIV Maii A. D. MDCXCVIII. Fr. Vinc. Maria Card. archiep.” Quibus sic repositis, aptato novo gossipio, ne, quæ intra urnam erant, mutuo se urgerent, coram omnibus patribus, ipsisque videntibus, urnæ impositum fuit operculum, & circa ejusdem urnæ labrum circulus ferreus appositus est, ex quo circulo tres radii ferrei protenduntur ad operculi fastigium, ut circa illud breviori ferreo circulo inhærentes firmentur, licet nunc totaliter firmati non fuerint; hujusmodi enim actus post hujus translationis processionem peragendus erat in basilica divi Bartholomæi in actuali consignatione prædictæ sacræ urnæ, & collocationis ipsius in camera sub ara maxima ejusdem basilicæ.

[127] [instituta supplicatione, urna] Interea urna sæpe dicta firmiter alligata fuit vitta serica, & postea super nobile feretrum jam descriptum imposita, quod quippe feretrum cum sacra urna, donec solemnis processio ad sacram basilicam pervenit, semper humeris nostris dulce pondus incubuit, quod & alii tres pontifices, qui feretrum nobiscum comportabant, fecissent, nisi & aliis suas vices, & honoris, & pietatis gratia concessissent. Quod vero ad processionem attinet, methodus pro ejus directione impressa, ne hic justo longiores simus, in actis hujus sacri concilii exhibetur. Ubi vero processio ad sacram basilicam, terminum ei designatum, pervenit, ad illius ingressum, hymno: Te Deum: decantato, sacra tecta reboarunt: deposita igitur statis ritibus urna, exposita fuit super aram maximam vario, & pretioso marmore, etiam in camera pro urna ibidem recondenda, nempe intus, & foris elegantissime nostris sumptibus, si non pro tanti Apostoli dignitate, pro nostra tamen tenuitate elaboratam.

[128] Postquam igitur & thurificationem, & orationes debitas exhibuimus, [ad templum S. Bartholomæi delata;] populo solemniter benediximus, publicata per archidiaconum nostrum indulgentia plenaria a sanctissimo domino Innocentio Papa XII concessa visitantibus hodie hanc novam sancti Apostoli basilicam. Subinde nos in faldistorio super altare sedentes, oblationem intorticiorum a magistratu, aliis nobilibus, & ab aliquibus de clero foraneo pro servitio hujus sacri altaris, in sanctissimi Apostoli reverentiam suscepimus. Quo facto, sacra urna, de nostro mandato, firmiter obserata fuit, apposito operculi fastigio ferreo circulo breviori, qui clausus fuit clavo ferreo sinuoso, quem vulgus vitem appellat, cui clavo caput incisum fuit: ad ipsum vero breviorem circulum reducti fuerunt tres radii ferrei e majore urnæ circulo, quo labrum circumdatur, protensi, & in eodem breviori circulo tribus consimilibus clavis affixi, quibus pariter clavis capita incisa fuerunt: & super quatuor prædicta incisionum vestigia, cera Hispanica infusa, quatuor nostra parva impressimus sigilla. Sic igitur dicta urna coram patribus obserata, munita, & obsignata, nos patres eosdem ob tarditatem horæ comiter dimisimus, qui processionali ritu cum cæteris de clero ad secretarium nostræ metropolitanæ pro sacrarum vestium dimissione recesserunt.

[129] Nos vero cum DD. episcopis ponente, & promotore, [ibique obsignata, & in principis aræ camera deposita.] canonicis hujus sacræ basilicæ, ministris, & capellanis, nec non & magistratu, remansimus pro eadem urna, sic obsignata, dignitatibus, & canonicis collegii nostri S. Bartholomæi consignanda; prout fecimus collocando propriis manibus, dictis DD. episcopis assistentibus, sacram urnam in principis aræ camera. Hæc autem urna est, ut sæpe diximus, ex marmore porphyretico, studiosissime elaborata, altitudinis palmorum duorum, latitudinis per gyrum ductæ palmorum quatuor, & dimidii, valoris ducatorum ultra mille, elegantissimo opere pretiositatem marmoris exæquante. Urna itaque in dicti altaris camera collocata, eadem camera munita fuit crate ferrea in orbem ducta, & ex aurichalco exterius affabre composita, choro interim psalmorum cantibus personante. Cumque in nostra pontificali sede in medio chori sedissemus, DD. episcopis, & sacræ basilicæ canonicis in eodem choro considentibus, ad eosdem canonicos verba exhortationis, ut tantis muneribus digno servitio responderent, habuimus; mandantes eisdem, ut in hujusce sacræ translationis memoriam, infra bimestre inscriptionem marmori incisam, verba, in tribus laminis in urna porphyretica inclusis exarata, continentem, apponendam curarent: interim vero pro debita Deo gratiarum actione per octo dies continuos integrum Davidicum Psalterium in tribus diversis horis distinctum, quotidie persolverent. Peracto demum sermone, ante altare oravimus & processionaliter cum DD. episcopis Lucerino, & Thermulano, dictæque sacræ basilicæ canonicis, ad ejusdem secretarium accessimus, ubi, sacris depositis vestibus, huic terminum actioni imposuimus.

[130] Quibus sic peractis, ad perpetuam rei memoriam, hanc nostram paginam, petitionis, decreti, elevationis, recognitionis, ostensionis, repositionis, translationis, restitutionis, consignationis, sigillo nostro sub plumbo expediendam jussimus. [Conclusio ad Dei laudem hortatur.] Reliquum est, ut pro tam insigni beneficio, omnes cum omni humilitate benedicamus, & glorificemus eum, quem decet omnis benedictio, & gloria in secula seculorum. Confiteamur Domino in omnibus mirabilibus ejus, & cognoscat omnis caro, quoniam non defecerunt in diebus nostris miserationes ejus, qui quamvis, peccatis nostris exigentibus, visitavit nos in virga indignationis suæ, non tamen continuit in ira misericordias suas: lætati enim sumus pro diebus, quibus nos humiliavit, annis, quibus vidimus mala, dum in afflictionibus nostris gloriosissimi apostoli sui Bartholomæi omni laude dignissimi præsidio munit, ipsiusque meritorum, & intercessionum suffragiis protegit, ac defendit. Assiduis denique precibus ab eo postulemus, ut tanto Apostolo intercedente, a peccatis nostris faciem suam avertens, misereatur nostri, & respiciat nos, ac immittat timorem suum super gentes, quæ non cognoverunt eum, ut agnoscant, quia non est alius Deus, nisi Deus noster. Dat. Beneventi in secunda nostra provinciali synodo anno Domini millesimo sexcentesimo nonagesimo octavo, die vero XV mensis Maii, Indict. VI, Poñtus nostri Beneventani anno XIII, ordinationis vero nostræ XXIV.

[131] [Lumen ex sacris ossibus visum:] Hactenus Bulla Eminentissimi. Qui plura de his cupit, adire potest Ephemerides P. Dominici Viva Societatis nostræ, qui rei gestæ interfuit, ac singula exacte narravit sermone Italico. Discet ex iis præsertim, quanta omnium, ac præ ceteris sanctissimi antistitis Ursini pietate, quanto populi cujuscumque conditionis concursu, res tota fuerit peracta, quæ brevitatis causa prætermitto. Duo tamen, ad gloriam Sancti præcipue conducentia, nefas est præterire. Pag. 33 narrat, testatum sibi esse illustrissimum quemdam singularis æstimationis atque virtutis episcopum, vidisse se ex arcula marmorea, cum primum aperiretur … ingentem splendorem ex splendentibus ossibus egressum. Et tam certo, inquit, asserebat, non fuisse oculorum hallucinationem, ut juridice cum juramento declarasset ad gloriam Sancti, si modestia ipsum non retinuisset, prohibens mihi etiam ne nomen suum manifestarem. In memoriam hujus prodigii hos Viva adjecit versiculos:

Quæ nova fax oculis splendet, sacra lipsana monstrat.
      Tune polum spectris fallere posse putas?
Si quæ sunt reliquæ: pellit lux alma tenebras,
      Mens dubium posthac ponat, & urat amor.

[132] [rota rhedæ ter transit] Aliud pag. 41 narrat miraculum, cui pauca præmittit de tempore pluvio in serenum, cum supplicatio incederet, mutato; hoc modo: Non habuit infernus, quo turbaret tam bene ordinatam supplicationem: quin potius, ubi tempus & antea & postea perpetuo fuit pluviosum, die illo sol jam exul venit, ut spectator esset officiosus tanti triumphi. Studebat dæmon alio modo funestare diem, quippe in magna populi pressura circa templum patrum Dominicanorum, ubi magnum erat theatrum cum altari pensili, filius Antonii Todisci, Joannes nomine, unius vix lustri infantulus, humi prolabitur, per cujus crus alterum agitur rota minor rhedæ, multis personis onustæ. Tolluntur in cælum clamores contra aurigam; ille, quo rem restitueret, vehementius loris restringit equos, ut velociter recedentes, rotam iterum per tenellum illud crus agerent: cumque rursum excitati progrederentur, tertia etiam vice per illud transit. Creverunt parentum & clamores & planctus, putantium, se infantulum jam contritum inventuros.

[133] Verum Sanctus potens suum patrocinium, & in infernum dominium volens ostendere, [crus pueri illæsum.] ipsi pro munimine fuit: nam infans sublevatus, inventus est omnino incolumis, exiguo tantum livore in loco, quem rota tetigerat, apparente, ad gratiæ cælestis testimonium, clamantibus tum omnibus: Miraculum! miraculum sancti Apostoli! qui a multis tum fuerat invocatus. De quo jam juridica informatio fuit instituta: & testati sunt omnes, tum seculares, tum reverendi admodum patres Dominicani, facti testes oculati, tum medici, & chirurgi, qui crus lividum observarunt, non potuisse id naturaliter contingere, nec sine evidenti miraculo: quod cælum voluit, ut au hentice prodigio hoc, tamquam signo characteristico, ostenderet, hæc vere esse ossa illius Sancti, qui se amore Domini sui, pelle exui permisit. Hæc Viva, qui in miraculi memoriam hoc adjecit distichon:

Ter pueri premit acta pedem rota; nec terit ossa,
      Sed pellem, Divi glubiti ut ossa probet.

CAPUT III.
An corpus S. Bartholomæi Romam translatum?

§ I. Cultus Romæ: controversia Romanos inter ac Beneventanos de sacro corpore.

[Cultus Romæ: controversia de corpore diuturna,] Romæ magna veneratione coli S. Bartholomæum testatur Carolus Bartholomæus Piazza in Hemerologio sacro Romæ Christianæ ad diem XXV Augusti, ubi scribit, festum ejus grandi solemnitate, populique concursu, per octiduum celebrari in ecclesia Sancto dicata in Insula Lycaonia, seu S. Bartholomæi. De ecclesia hac Floravantes Martinellus in Roma sacra pag. 77 & seq. post duas alias S. Bartholomæi ecclesias memoratas, hæc scribit: Altare majus sustentatur quatuor columnis ophitinis. Ibidem labrum porphyreticum, cui imposita alba tabula marmorea pulcherrima. Intus S. Bartholomæi apostoli corpus spectabile. Paulus IV, cum dictum S. Apostoli corpus inter ruinas sui templi ob inundationem collapsi anno MDLVII repertum fuisset, illud magna & solemni pompa ac supplicationibus in templum D. Petri comportandum curavit: quod postea Pius IV restitui mandavit, ut vidi in instrumento consignationis die XXVII Julii MDLX in archivo Vaticanæ basilicæ. Fruitur quoque (eadem ecclesia) sacro sancti Paulini episcopi Nolani corpore… Olim erat collegiata, ut ex lapide sepulcrali in ecclesia sancti Jacobi in Septimiano. Est titulus Cardinalis sub cura fratrum Minorum de Observantia. Hi auctores non minus Romæ indubitanter asserunt sacrum S. Bartholomæi corpus, quam illud Benevento tribuunt Beneventani. Hinc diuturna viguit controversia, numquam fortasse terminanda, Romanos inter ac Beneventanos, utri sacrum S. Bartholomæi corpus possideant. Plurima hinc inde scripta, argumenta producta plurima. Egregiam pro Beneventanis hac de re dissertationem edidit anno 1636 Annibal Mascambrunus Stabiensis episcopus: alteram præcedenti prolixiorem anno 1694 in lucem dedit eminentissimus Cardinalis Ursinus, quam Italice reddidit aliquanto auctiorem Basilius Janellus anno 1695. Neque in Ephemeridibus, quas de translatione corporis jam relata scripsit Dominicus Viva Societatis nostræ, Beneventanorum causam neglexit.

[135] [necdum pro Beneventanis decisa,] Eruditis his dissertationibus, atque ipsa in primis reliquiarum recognitione, quæ argumentum est Beneventanis omnium maximum, sacri corporis possessio videri quibusdam possit abunde Benevento vindicata; neque immerito victoriam cecinisse Pompeius Sarnellius episcopus Vigiliensis hoc epigrammate Janelli dissertationi præfixo:

Romanos pugna Beneventum distinet annis
      Centum: sed tandem dat studiosa manus.
Bartholomæus adit Beneventum: pugna revixit
      Per tot sæcla; manus det modo Roma suas.

Sed id nobis videri non debet, parte inaudita altera, neque ita visum est Emmanueli Caietano Sousa, qui tom. 2 de Expeditione Hispanica S. Jacobi Majoris pag. 1229 ait, Sarnellium immerito cecinisse victoriam. Quia, inquit, pro Roma, insulaque Lycaonia prodiit Francisci Dini Dissertatio historico-critica de translatione, & collocatione corporis S. Bartholomæi apostoli Romæ in insula Lycaonia, seu vindiciæ Breviarii Romani adversus dissertationes episcopi Mascambruni, Marii Viperæ vicarii capitularis Beneventani, aliorumque recentissimorum, ac decreta in concilio Beneventano coram eminentissimo, ac reverendissimo Vincentio Maria Cardinali Ursino archiepiscopo lata, quæ impressa fuit Venetiis typis Dominici Lovisæ anno MDCCI (imo 1700) in quarto. Et tantum abest, ut Roma dederit manus suas, ut Sarnellius sperabat, quin potius Clemens XI Pontifex Maximus silentium imposuerit eidem Cardinali Ursino, aliisque negantibus corpus S. Bartholomæi apostoli extare Romæ. Unde sarta tectaque remansit auctoritas Breviarii Romani id asserentis, & quod magis est, observationeque dignissimum, ipse Cardinalis Ursinus ad summum Pontificatum evectus, assumpto nomine Benedicti XIII, nullam mutationem fieri jussit in Romano Breviario, qui licet Pontificatum tenuerit usque ad sextum annum, fueritque Pontifex rerum ecclesiasticarum maxime sollicitus, nullique labori parcens in iis, quæ ad sacros ritus, ecclesiasticamque disciplinam spectant. Hactenus laudatus Sousa.

[136] [quibus tamen silentium non videtur imposuisse Clemens XI,] Verum, quod scribit silentium a Clemente XI impositum fuisse Cardinali Ursino, vix, aut ne vix quidem, fidem apud me obtinere potest. Primo enim neque verba Pontificis commemorat, neque tempus, quo silentium fuisset impositum. Secundo Cardinalis Ursinus ab anno 1698, quo absoluta sunt, quæ retulimus, omnia, jam siluisse videtur & nihil ultra movisse, cur igitur silenti silentium imponat Clemens Pontifex, creatus sub finem anni 1700 die XXIII mensis Novembris? Tertio nihil de illo silentio majores nostri, similia diligentissime notare soliti, mihi reliquerunt, cum tamen alia minoris etiam momenti diligenter notata invenerim, maxime circa hanc controversiam, de qua Papebrochius aliquid in Vita S. Paulini dicere statuerat; prout dixit tom. IV Junii, anno 1707 impresso, pag. 233, sed nihil de hoc silentio. Quarto illustrissimus Franciscus Maria de Aste archiepiscopus Hydruntinus in Disceptationibus in Martyrologium Romanum Clementi XI dicatis, & Beneventi impressis anno 1716, pag. 389, controversiam hanc refert prolatis utriusque partis argumentis; qui, si silentium fuisset impositum, id scire debuisset & commemorare; at ne verbum quidem de silentio ibidem legitur; quin potius in partes Beneventanorum inclinat, atque ita corrigi posse Romanum Martyrologium ait, si scribatur: Relatio sanctarum reliquiarum beati apostoli Bartholomæi, additis his: Quæ Beneventi & Romæ in insula Tiberina pia fidelium devotione honorantur.

[137] Accedit quod prædictus Sousa alia quædam Operi suo inseruerit, [ut Sousa asserit minus in scribendo accuratus.] quæ manifeste falsa sunt. Unum profero exemplum, ut & vera esse, quæ dico, lector intelligat, & labem integerrimo viro adspersam, quantum possum, abstergam. Tom. 1 Expeditionis Hispanicæ citatæ pag. 878 ita scribit de Papebrochio nostro: Sed movere nos non debet Papebrochius, qui in Hispania nullius est auctoritatis, cum a supremis sanctæ Inquisitionis tribunalibus sint prohibita ea, quæ scripsit in Actis Sanctorum, non solum in nostra Lusitania, sed in tota Hispania. Hæc Sousa anno 1727: reliqua, quæ adjungit prætermitto, ut ad propositum nostrum non necessaria. Atqui Opera Papebrochii in Lusitania numquam damnata sunt: deinde ignorare non poterat, censuram contra Opera Papebrochii anno 1695 latam in Hispania, æquissimo judicio relaxatam fuisse anno 1715 ab eadem Inquisitione generali, decreto de hac re edito, quod videri potest tom. VII Junii pag. 34. Qua ergo seu æquitate seu veritate scribit anno 1727, Opera Papebrochii de Actis Sanctorum in Hispania & Lusitania esse prohibita? Hinc igitur, concurrentibus rationibus supra allatis, fidem habendam non existimo asserto per Sousam silentio.

[138] Secutus itaque exemplum illustrissimi de Aste, [Status controversiæ] expendam argumenta hinc a Beneventanis inde a Romanis allata, & si quid uni vel alteri parti favens invenero, fideliter sine ullo partium studio adjiciam. Verum, ut vis argumentorum melius innotescat, clare explicandum est, in quo sita sit controversia. In confesso est utrimque, corpus S. Bartholomæi fuisse Beneventi usque ad finem fere decimi seculi. Illud ibidem permansisse contendunt Beneventani nec paucis, nec levibus nixi argumentis: abductum fuisse, Romamque translatum ad insulam Lycaoniam sive Tiberinam, affirmant Romani, & passim Germani scriptores, multis itidem rationibus, & auctoritatibus subnixi. De auctore tamen & tempore hujus translationis inter hos non convenit: quidam enim id tribuunt Ottoni II imperatori, quod & Baronio placuit in Martyrol Romam. ad XXV Augusti, atque ita in Breviario legebatur olim: alii Ottonem III hujus translationis auctorem faciunt, uti hodiedum habet Breviarium Romanum, quod & eminentissimus Baronius ad annum Christi 1000 num. 8 asseruit, prioris sententiæ auctores erroris insimulans. Franciscus Dinus, acerrimus Romanorum vindex, Ottoni II rem initio attribuit, verum ne de trecentis, quos jactat, auctoribus magnum cogatur detrahere numerum, in decursu omnes, qui pro Ottone III steterunt, ad suas partes trahit, quin & aliquos, qui non minus Beneventanis favent, quam Romanis. Nunc videndum, quomodo pars quælibet suam sententiam explicet.

[139] [expositus:] Beneventani aiunt, Ottonem III petiisse corpus S. Bartholomæi, cui cum nihil negare auderent, dolo usos fuisse majores suos, ne sacrum thesaurum amitterent, eique pro corpore S. Bartholomæi substituisse corpus S. Paulini Nolani episcopi: quo deinde comperto, Ottonem Beneventum cum exercitu rediisse, urbemque obsedisse; at re infecta abscedere fuisse coactum. Hoc Beneventanorum fundamentum ex Leone Ostiensi, infra citando. Romani vero quidam, qui Ottoni III translationem tribuunt, substitutionem corporis sancti Paulini non negant; verum adjiciunt, reversum Ottonem Benevento potitum esse, & corpus S. Bartholomæi etiam transtulisse. Prætensam fraudem omnino negant eorum aliqui. Qui autem Ottonem II translationis auctorem volunt, ita rem narrant: Otto, inquiunt, accepta clade, quod a Romanis & Beneventanis in pugna desertus esset, cum in Romanos animadvertere non auderet, iram in Beneventanos exercuit, nam imparatos, nihilque tale timentes adortus, urbem cepit, spoliavit, incendit, ac S. Bartholomæi reliquias Benevento ablatas, Romam transtulit, ubi & paullo post ex morbo obiit.

[140] [quomodo veritas hic indaganda.] Jam vero, ut partium momenta melius expendantur; notandum est, non numero historicorum translationem vel affirmantium vel negantium, veritatem hujus historiæ investigandam esse, sed considerandum in primis quanta fide polleat, qui primus translationem vel asseruit vel negavit: neque hoc tantum, verum vel maxime unde hauserit, quæ literis mandavit, an non potuerit bona etiam fide scribere, quæ falsa erant, populari fama deceptus. Etenim cum neutra pars scriptores rei gestæ contemporaneos afferat, asserta utriusque partis ortum duxerunt ex fama & traditione populi: expendendum itaque quæ traditio appareat magis verisimilis, quænam melioribus rationibus sit suffulta. Non itaque ad examinanda hujus controversiæ momenta, omnes auctores, qui de ea scripserunt, adducam; sed utriusque partis præcipua fundamenta quanti valeant, quasque patiantur difficultates, expendam, unico veritatis, quantum possum, illustrandæ studio.

§ II. Præcipuum Beneventanorum fundamentum; sive Leonis Ostiensis relatio examinata, oppugnata, & defensa.

[Leonis Ostiensis relatio:] Beneventani tamquam Achillem pro se prima in acie collocant auctoritatem Leonis Marsicani Cardinalis & episcopi Ostiensis, qui in Chronico Casinensi lib. 2, cap. 24, prout nuperrime editus est inter Scriptores rerum Italicarum tom. 4, pag. 354, ita scribit: Hujus abbatis (nempe Joannis) anno tertio, qui est millesimus ab Incarnatione Domini, supradictus imperator Beneventum venit, & causa pœnitentiæ, quam illi beatus Romualdus injunxerat, abiit ad montem Garganum Reversusque consequenter Beneventum, petiit ab eis corpus sancti Bartholomæi apostoli. Qui nihil tunc illi negare audentes, callide illi pro corpore Apostoli, corpus beati Paulini Nolani episcopi, quod satis decenter apud episcopium ipsius civitatis erat reconditum, ostenderunt, & eo sublato recessit tali fraude deceptus. Quod postquam rescivit, nimium indignatus; corpus quidem confessoris, quod detulerat, honorifice satis apud insulam Romæ recondidit: sequenti vero tempore, perrexit iterum super Beneventum, & obsedit eam undique per dies multos: sed nihil adversus eam prævalens, Romam reversus est. Unde vix ad sua reverti incipiens, mortuus est apud oppidum, quod nuncupatur Paternum. Hactenus Ostiensis.

[142] Leonis in hac historia auctoritatem magni faciendam his rationibus contendunt Beneventani: [& ejus auctoritas stabilita:] quia primus & omnium antiquissimus est, qui hanc literis mandavit historiam: quia sinceræ fidei scriptor, suique temporis integerrimus, ut eum vocat Baronius: quia verisimile est, secretiora hujus facti documenta in Casinensibus scriniis extitisse, dum scripsit Ostiensis: quia Matthæus Lauretus nihil in hac relatione mutandum duxit. Post quæ ita prosequitur Dissertatio Ursini: Confirmatur Leonis Ostiensis narratio ex immemorabili institutione festi S. Bartholomæi in Cava, quotannis celebrari consueti, Beneventi die IV Septembris, quod aliunde non effluxit, quam a Cava, in qua latuit B. Apostoli corpus, ne pia civium fraus, qua Otto III deceptus fuerat, detegeretur. Qui locus ad annum usque MDCLXXXVIII, quo terræ motus vi tota cum basilica subversus est, summa omnium veneratione habitus fuit. Hoc primum Beneventanorum argumentum præ ceteris diligenter expendendum est, ut pateat, quo illi fundamento suam tueantur sententiam. Producam itaque primum, quæ Franciscus Dinus ad hoc respondit, quamvis majore verborum apparatu, quam rationum pondere tum hic, tum in tota sua Dissertatione, rem agere videatur.

[143] Dinus itaque in Dissertatione historicocritica de translatione corporis S. Bartholomæi pag. 31 ad argumentum ita respondet: [Francisci Dini inepta,] Leo e vivis excessit ad annum MCXVI: igitur historiam protulit CXXX annos post præmissam translationem, si hæc Othoni II juxta veriorem, probatissimamque opinionem tribuatur, ut nec contemporaneus, nec certe primus censeri possit, cum ad eam ætatem esset in humanis Otho anno MCXXXVIII episcopus renunciatus teste Vossio, qui plura aggerat de Othonis Frisingensis fide, & auctoritate. Verumenimvero in limine responsionis suæ gravissime offendit Dinus, & forsan non inepte hinc colligent eruditi, eum nihil adversariis velle concedere, sive verum id sit, sive falsum. Quæ enim hæc ratiocinatio: Leo obiit anno 1116, id est annis 22 antequam episcopus creatus sit Otto; ergo Leo non scripsit ante Ottonem? Hoc tamen est ipsum Dini ratiocinium; etiamsi verum esse concederemus Leonem ante annum 1116 non esse mortuum, de quo, licet incertum sit, vitilitigare non lubet. Nam manifestius est, quam ut prudenter negari vel debeat vel possit, Leonem Ostiensem Ottone Frisingensi, mortuo anno 1159 judice Bellarmino de Script., pag. 342, vel 1158, secundum Labbei Chron. ad illum annum, scriptorem esse antiquiorem. Primus itaque hujus historiæ scriptor est Leo Ostiensis, sed non contemporaneus, qui tamen non scripsit 130 annos post rem gestam, ut perperam asserit Dinus, cum ante mortem Chronicum suum exaraverit.

[144] Deinde Dinus multa accumulat in Leonem Ostiensem parum æqua, [& iniqua in Ostiensem responsio:] multa quibus ostendere nititur Leoni Ostiensi hæc esse supposita, neque veretur adulationis dicam, an imposturæ, crimen imponere interrimæ famæ antistiti; pag. 33 ita scribens: Igitur Leo a pueritia in Cassino oblatus a vulgo accolarum deceptus, ut principi populo adularetur, ne provinciam tanto munere orbatam fateretur, translationem negare adortus est. Modestius vellem scripsisset Dinus de Leone Ostiensi, de quo bibliographi passim non male sentiunt. Ne autem multorum accumulare oporteat testimonia: unum pro omnibus audi Muratorium, qui ejus Opera nuperrime recudit inter Scriptores Italiæ tom. 4, in Præfatione ad Chronicon Casinense pag. 153 de eo loquentem: Quod est, inquit, ad Chronicon monasterii Casinensis, cujus nunc novam editonem damus, omnium eruditorum calculo Opus maximi faciendum est, tum quod complectitur res celeberrimi istius cœnobii ab ipsius sancti Benedicti fundatoris Vita, … tum etiam quod Leo magnæ gravitatis & auctoritatis vir ad ipsum conscribendum simul archivo Casinensi, aliisque antiquitatis venerandæ monumentis est usus. Hisce auctoritatem Leonis satis vindicatam existimo contra dicteria Francisci Dini, quæ alioquin parum sunt probabilia. Cur enim Beneventanis potius adulari voluisset Leo, quam Romanis, qui priusquam Chronicon suum exararet in Romani Pontificis obsequio occupatus erat, ut ipse testatur in Prologo pag. 244, & plura sperare poterat a Romanis quam Beneventanis? Nihilo validiora sunt, quæ de interpolatione & mutilatione Chronici Casnensis subtexuit Dinus, ut probaret hæc Ostiensi fuisse deinde adjecta. Nam, quamvis Chronicon toties recusum sit, atque ad fidem Mss. codicum exactum, numquam hæc historia fuit prætermissa, numquam dubitatum, opinor, ab aliquo editore, quin hæc vere esset Leonis. Quod demum ait Dinus, Ostiensem in his ab omnibus deseri, falsum patebit ex dicendis, cum multi quidem ei refragentur, sed nec pauci consentiant. Reliqua Dini dicta contra Ostiensem prætereo, quod nihil præterea afferat, quo se expediat: atque ad alia quædam contra Leonis auctoritatem argumenta transeo, quæ unico veritatis investigandæ studio fuere proposita.

[145] [argumenta alia conera banc narrationem.] Miserat Eminentissimus Cardinalis Ursinus Dissertationem suam ad majores nostros, hortatus etiam, ut, siquid circa illam controversiam haberent dubii, id libere expromerent. Fecit id Janningus primo circa quædam, quæ ad templum S. Bartholomæi spectabant, ad quæ ita respondit eminentissimus, ut omne circa punctum illud sibi dubium exemptum fateretur Janningus. Verum, alia mißa epistola, difficultates proposuit magis urgentes, circa auctoritatem, aut potius relationem Leonis Ostiensis, de qua agimus. Omnes autem ipsius rationes eo fere tendunt, ut ostendat, verisimile magis esse, Beneventanos deceptos fuisse per suos, qui ne civium Beneventanorum indignationem & odium incurrerent, hujus fraudis famam spargere in vulgus poterant, quam deceptum fuisse imperatorem, quem sine gravi periculo decipere non potuissent. Hæc itaque argumenta per modum dubiorum eminentissimo Ursino proposita, & in scriniis nostris servata, ipsis Janningi verbis erudito lectori hic exhibebo. Et responsum Beneverto missum fideliter subtexam, ut, quantum tribuendum sit relationi Ostiensis, lectoris permittatur arbitrio. Epistola Janningi Roma, ubi tunc ipse degebat, missa VII Novembris 1699, sic habet:

EMINENTISSIME PRINCEPS, REVERENDISSIME DOMINE.

[ex epistola Janningi ad Ursinum;] Ex quo non ita pridem, imperio potius Dominationis vestræ, quam sponte mea, exponere ausus fui quiddam dubitationis super translatione corporis S. Bartholomæi apostoli; cui mox a Dominatione vestra abunde satisfactum fuit: recurrit identidem animo aliud quidpiam, quod tunc etiam tetigi obiter; & hactenus me sollicitum habet; quid respondere possim, aut debeam, si quis Romanus civis, opinionis, ac traditionis suæ urbis tenax, ut fit, negare pergeret, corpus S. Bartholomæi superesse modo, aut fuisse Beneventi post annum Christi millesimum; sustinens pro suo in patriam amore, corpus illud anno millesimo vere translatum fuisse ab Ottone III imperatore Romam, ibidemque hodiedum in veneratione esse. Ut probet, allegabit ipsam, quam convincentem putat, Romanæ urbis traditionem.

[147] Opponere quidem hic ego possum traditionem contrariam Beneventanorum; [traditio Beneventana,] atque etiam addere ex Leone Ostiensi, traditionem Romanorum falso niti principio. Cives quippe Beneventanos prædictum imperatorem, corpus S. Bartholomæi apostoli petentem, callide decepisse; atque ei pro corpore S. Bartholomæi apostoli, tradidisse corpus S. Paulini episcopi.

[148] Verum quid opponam, haud scio, si Romanus idem contendat, [ex qua scripsit Ostiensis, ] traditionem Beneventanorum potius niti falso principio, quam traditionem Romanorum: & Leonem Ostiensem, ex tali Beneventanorum traditione scribentem, nihil traditioni addere auctoritatis, aut fidei majoris.

[149] Principium quippe, dicet Romanus ille, quo nititur traditio Beneventana, [fraude nixa:] corpus sancti Bartholomæi mansisse Beneventi, est sola relatio, & prætensa infidelitas illorum, qui reliquias imperatori tradentes, eum decepisse perhibentur. Aliunde enim sciri non potuit, deceptum fuisse imperatorem, quam ex illis ipsis, qui deceperunt: cum nemo alius id scire potuerit. Principium autem, quo nititur traditio Romana, est auctoritas imperatoris, qui certo scitur, Beneventi existens, petiisse corpus S. Bartholomæi; & fidelitas proborum virorum (tales etenim credendi sunt, nisi probentur fuisse mali) qui consentientes, certe visi consentire, petitioni imperatoris, tradiderunt ei reliquias, utique quas rogati ab ipso fuerant, quasque nemo bonus suspicari potest alias fuisse.

[150] Similiter quid opponam Romano, si pergat porro quærere ex me; [deceptio imperatoris periculosa,] quo pacto cives Beneventani, qui nihil tunc imperatori negare audebant, uti loquitur Ostiensis, ausi fuerint ipsum decipere? An deceptio illa non erat periculosæ plenum opus aleæ? An non erat injuriosa majestati cæsareæ? An erumpere non poterat facile? Quid si erumpebat? Nonne secum trahebat ruinam publicam civium, & civitatis ab imperatore, juvene, bellicoso, armato, & irritato inferendam?

[151] Quid opponam, si deinde quærat; quomodo potuerit imperator decipi, [difficilis,] cui præsenti, & videnti reliquiæ fuerunt traditæ in ipso episcopio, uti testatur ipse Ostiensis? An tam obscuro loco & negligenter habebant cives Beneventani venerabile sancti Apostoli corpus, & carum sibi pignus, ut dignosci non posset; aut nesciretur passim, etiam ab imperatore, qui illud petebat; & ab aulicis ejus, sagaci hominum genere, ubi conditum servaretur, & a fideli populo honoraretur?

[152] [per quos peracta?] Si quærat 3, quinam cives Beneventani, cujus Ordinis, aut gradus, quam multi, aut pauci, deceperint imperatorem, aut conscii fuerint deceptionis faciendæ?

[153] [an a multis peccatis possii excusari?] Si quærat 4; quo pacto possint excusari deceptores illi, a temeritate, infidelitate, impietate, & sacrilegio? A temeritate quidem, qua, decipientes imperatorem, exposuerunt se & civitatem suam periculo ruinæ? Ab infidelitate vero, qua, quod signis promittebant, & monstrabant se daturos imperatori, non dederunt? Ab impietate autem & sacrilegio; dum S. Paulinum, corpus ejus sub nomine S. Bartholomæi alienantes, privant omni illo cultu, & veneratione, quibus deinceps a fidelibus in corpore suo honoratus fuisset: atque tantumdem faciunt, acsi corpus ejusdem S. Paulini e mundo eliminarent, deleta inter homines memoria ejus?

[154] [an excusandus archiepiscopus?] Si quærat 5, qua ratione eximi culpa possit archiepiscopus Beneventanus, cujus scitu, & consilio, si credimus Ostiensi, imperator deceptus fuit?

[155] [An deceptoribus credendum?] Si quærat 6, quam prudenter credere cives potuerint deceptoribus imperatoris; qui dicentes se imperatorem decepisse, fatebantur ipsi, & annuntiabant civibus, se deceptores esse? deceptoribus autem notis, quam prudenter creditur?

[156] [An non postius] Si quærat 7; an qui deceperunt, ut prætenditur, imperatorem Romanum, & quidem in rebus sacris, & cum periculo præsenti superventuræ ab illo vindictæ in caput suum, & totam civitatem: an illi scrupulo sibi duxerint, decipere cives suos, a quibus nihil propterea timere debebant; imo sperare etiam præmium, laudem, & applausum poterant; si decipiebant, persuadentes ipsis, non esse datum imperatori corpus S. Bartholomæi, quod datum erat: si vero non decipiebant, timere sibi debebant, propter ablatum corpus S. Bartholomæi, saltem indignationem civium, si non & gravius aliquid ab inconsiderato, & præcipite vulgo?

[157] [deceptus populus,] Si quærat 8; an non multo facilius fuerit persuadere populo, tunc, cum reliquiæ tradebantur, absenti; & quales traditæ essent, ignoranti; non fuisse traditum imperatori corpus sancti Bartholomæi: quam imperatori cum suis præsenti, & omnia inspectanti, non tradere corpus illud, quod petierat, ac unice desiderabat?

[158] [quam imperator,] Si quærat 9, quomodo persuadere sibi possint Beneventani, deceptum fuisse imperatorem, & non se, cum prætensi deceptores tunc saltem, quando imperatori reliquias tradiderunt, censebantur adhuc veri, & fideles: at vero, quando civibus suis dixerunt se imperatorem decepisse, jam constabat improbos, atque infideles esse?

[159] [quod crimen minus?] Si quærat 10: an non magis debeant opinari, & credere cives Beneventani, se a deceptoribus illis deceptos fuisse; quam cupiunt credere, & credi, deceptum ab iis fuisse imperatorem: præsertim cum deceptio civium in casu præsenti minus crimen sit variis ex capitibus, quam sit deceptio imperatoris?

[160] Si quærat 11, an operæ pretium fuerit Beneventanis, [Quid fuerit utilius, & gloriosius Benevento.] per tot discrimina, malasque artes perdere, cum conscientia proborum virorum, sanctissimi & celeberrimi episcopi corpus unum, ut aliud S. Apostoli retineatur? Si quærat denique 12, quid gloriosius Beneventanæ civitati sit, ipsam, ut beneficam, & bene meritam de imperatore Ottone tertio, ac Romana urbe, carere corpore S. Bartholomæi; quam per fraudem illud sibi retentum contendere?

[161] Responsum Benevento missum die XI Junii 1700, [Responsum Benevento missum:] hoc prænotatum titulo: Responsio ad solidas, doctasque objectiones Adm. Rev. Patris Conradi Janningi e Soc. Jesu adversus Beneventanorum traditionem super existentia corporis S. Bartholomæi apostoli Beneventi; ita sonat.

[162] Antequam responsum detur dubiis, tam ingeniose propositis, [traditio Beneventanorum probata] duo firmanda sunt puncta, e quibus illorum opportuna pendet solutio. Primum id est, quod Beneventanorum traditio longe a Romanorum traditione distat. Pro prima etenim plura concurrunt consectaria, ac fere inenodabilia argumenta, quæ eamdem credibilem reddunt: secus vero pro secunda. Sufficit Dissertationem typis editam percurrere, ut hoc pro certo habeatur. Primo pro Beneventana traditione affertur bulla Leonis IX de anno MLIII, & altera Stephani item IX de anno MLVII, asserentes in S. ecclesia Beneventana pretiosissimum corpus beatissimi Bartholomæi requiescere. Hoc itidem habetur in bullis Clementis VI anni MCCCXLVII, Bonifacii IX MCD, & aliorum Romanorum Pontificum. Et hæc abbatem Ughellum tom. VIII, col. cx Ital. sacræ, Romæ tunc typis excudentem, & oppositam prius sectantem sententiam, ad se plene victum declarandum coëgere. Secundo habetur auctoritas Leonis Card. Ostiensis, qui eodem sæculo scripsit, quo Otho III imperator sacrum corpus a Beneventanis habitum transtulit. Et Cardinalis Baronius, licet his adversetur, tamen Ostiensem sinceræ fidei scriptorem, sui temporis integerrimum prædicat. Lauretus, qui exacte cribravit nonnulla illius sæculi gesta, & a præfato auctore enarrata, licet nodum in scirpo quæsiisset, nihilominus nihil prorsus hac in re adnotavit. Imo archiepiscopus de Nuce, qui toto pectore Laureti opus impugnavit, in hoc eum oppugnare non est ausus. Tertio habetur Historia Eadmeri in illa Dissertatione legenda. Quarto Ladislai regis attestatio anni MCDXIV. Quinto Martyrologia Usuardi, Wandelberti, Florentinum, ac Beneventanum in medium efferuntur.

[163] Verum enim vero præ ceteris pondus obtinet suum provinciale concilium, [variis argumentis, & recognitionibus,] anno MCCCXXXVIII celebratum, in quo Fr. Arnaldus de Brusacco archiepiscopus, Benedicti XII Pontificis maximi facultate, ad antiquam, & vere augustam basilicam, anno MDCLXXXVIII terræmotus causa dirutam, corpus gloriosissimi Apostoli transtulit, recognitum prius, ac in ærea urna reconditum, ac nuper anno MDCXCVIII aperta. Et si duabus plumbeis laminis in urna repertis lumen adjiciatur, ac petiolis spinarum, & sassulis cum sacris ossibus inventis, tum etiam si perpendatur, quod non fuerunt reperta inter hæc lipsana ejusdem Sancti brachia, cum sit compertum, quod unum Carpineti colatur, dono datum a Bernardo Leoduni comitis Pennæ filio anno CMLXII; alterum vero Cantuariæ, Immæ Anglorum reginæ dono datum ab Alphano III nostro archiepiscopo anno circiter MXVII. Tum etiam si habeatur ratio varietatis litterarum, seu characterum, qua nomen Apostoli erat scriptum, nempe Latinis literis in lamina antiqua apposita, cum e Liparitana insula huc advenit urna, & Longobardis in altera, cum dictus archiepiscopus de Brusacco in citato concilio anno MCCCXXXVIII, sacrum corpus recognovit, nulla major probatio ad finem, moralem rei, hucusque sedulo perquisitæ, evidentiam habendi, desideranda videtur.

[164] [præ Romanorum,] Altera vero ex parte pro Romana traditione affertur dumtaxat Othonis Frisingensis auctoritas, qui anno MCLVIII ex humanis profectus est, quique scripsit: “Tradunt Romani, se corpus D. Bartholomæi habere: nec Romæ haberi asseruit.

[165] [cujus præcipua fundamenta refutantur.] Ex quo clare dignoscitur, quodnam discrimen intercedat inter auctoritatem Ostiensis, qui eodem sæculo traditionem Beneventanorum scripto consignavit, & illam Frisingensis, qui sequenti sæculo Romanorum dicta conscripsit illis verbis: “Tradunt Romani” cum evidenti errore in re, in persona, & in tempore. Sed quid de Roberto de Monte dicendum? Hic poëtæ magis, quam historici munus, ac formam exhibuit. Refert enim quamdam Tyberis inundationem anno MCLVII, cujus nemo unus memoriam posteritati commendavit. Scribit insuper S. Apostoli corpus fuisse integrum inventum, excepta pelle, quæ remansit Beneventi. Et quomodo integrum reperiri poterat corpus, si tot corporis reliquiæ in variis orbis partibus distributæ habebantur? Quisnam umquam Apostoli pellem Beneventi extitisse asseruit? Huc ossa tantum translata fuere, quæ Theodorus monachus in Liparitana insula non sine miraculo collegerat, ubi a Saracenis in psamathone, seu sabulo fuerant dispersa. Præterea Frederici I imperatoris auctoritas habetur. Verum quam sit hæc nullius æris, ac momenti, ex citata Dissertatione plura menda, quam verba eamdem continere clare liquet. Quod vero majus pondus portendit, ex Romanis Breviario, ac Martyrologio effertur. Attamen in utroque fuit hoc additum, præterito sæculo occidente, juxta Romanam fidem, ex supradictis conjecturis desumptam. Legatur, quod dicitur super hoc, in eadem Dissertatione, & liquido constabit fundamenti imbecillitas; & firmatum remanebit primum punctum, nempe, quod longe magis sint solida, ac valida argumenta credibilitatis, quæ in favorem Beneventanæ traditionis militant.

[166] [Fraus Beneventanis fuit licita;] Secundum punctum decernendum id est, nempe quod licite potuerint Beneventani, eorum archiepiscopi accedente consilio, fraudem illam obducere eodem prorsus modo, quo licitissime in casu, quo per vim ingenti baccatus pyropo exhibendus est annulus, pyropus in amethystum, & in vitrum adamas vertitur, ut qui annulum rapere exoptat, decipiatur. Et certe accidere potuit fraus absque mendacio, infidelitate, sacrilegio, temeritate, ac injustitia, & absque eo, quod ulla prorsus læderetur virtus; imo laudabili sagacitate, ac solertia, perinde ac deceptus se tantum fraudem merentem, non quidem deceptorem, qui suas partes solerter exolvit, doleret.

[167] [ac sine mendacio & sacrilegio;] Equidem primo a fraude exulavit mendacium, cum licite potuerint adhiberi æquivocæ voces, & ambiguæ. Nulla infidelitas imperatori exhibita, sed potius fidelitatem magistratus & archiepiscopus civibus exhibuere, dum imperatori minime erant obstricti, nec ulla præcessit promissio. Civibus se fideles exhibere debebant totis viribus, tantum thesaurum custodiendo: eumque hac fraude prorsus licita optime custodiere. Nullum adfuit sacrilegium, quia cultui verum corpus exposuere; nec debitum cultum corpori S. pontificis Paulini debitum sustulere, illud pro corpore S. Apostoli tradentes; quia in votis habuere fraudem aperire post imperatoris discessum, prout effecerunt, urbem prius munientes, ut decepti imperatoris iram evaderent, ac vires. Et quod ita se res habuerit, optime ex citato Ostiensi lib. 2, cap. 24, post factum immediate scribente, elicitur in illis verbis: “Quod postquam (imperator) rescivit, nimium indignatus, corpus quidem confessoris, quod detulerat, honorifice satis apud insulam Romæ recondidit”. Igitur Beneventani non retinuere Apostoli corpus, ut semper abditum haberent, sed ut publicæ exponerent venerationi post imperatoris discessum, & amoto illud amittendi periculo; & sic quo tempore patefacere licebat Apostoli corpus retinuisse, tunc etiam S. Paulini corpus exhibuisse patefacerent; ac proinde ejus loci, ubi ipsius S. confessoris corpus coli debuisset, universum orbem redderent certiorem.

[168] Procul fuit temeritas, dum tali modo tradiderunt, [temeritate & injustitia.] ut fraudis aperitio esset difficilis: & cum tandem aliquando esset aperta, muniti cæsaris iram eluderent, prout realiter immediate contigit, dum fraude aperta, imperator indignatus, illatam sibi ulturus injuriam: “Sequenti tempore (sunt verba prælaudati Ostiensis, ubi supra) perrexit iterum super Beneventum, & obsedit eam undique per dies multos: sed nihil adversus eam prævalens, Romam reversus est”. Tandem injustitiæ notam evaserunt, aliamque labem, qua maculari possent cives, vel reddi posset fraus laude non digna. Et si omnes uno ore, ac exquisitis laudibus Judith extollimus, ac convestimus, eo quod sua fraude, licet periculosa, tantam populo attulerit utilitatem; quare Beneventanum magistratum laudibus debitis exspoliabimus, cum fraude tam perspicaci Benevento non fabulosum servaverit palladium? Firmatis itaque duobus præmissis punctis, facilis videtur duodecim propositorum dubiorum solutio.

[169] Itaque quoad primum, ubi dicitur. “Principium, quo nititur traditio Beneventana, [Responsio] corpus S. Bartholomæi mansisse Beneventi, est sola relatio, & prætensa infidelitas illorum, qui reliquias imperatori tradentes, eum decepisse perhibentur. Aliunde enim sciri non potuit deceptum fuisse imperatorem; quam ex illis ipsis, qui deceperunt: cum nemo alius id scire potuerit. Principium autem, quo nititur traditio Romana, est auctoritas imperatoris, qui certo scitur Beneventi existens petiisse corpus S. Bartholomæi; & fidelitas proborum virorum (tales etenim credendi sunt, nisi probentur fuisse mali) qui consentientes, certe visi consentire, petitioni imperatoris, tradiderunt ei reliquias, utique quas rogati ab ipso fuerant, quasque nemo bonus suspicari potest alias fuisse”.

[170] Respondetur, verum esse, quod tam Beneventanus, quam Romanus traditionibus suis se tuentur, [ad primum] sed non æqua lance decertant; dum credibilitatis motiva, quæ in favorem Beneventanæ traditionis militant, excellunt ea, quæ pro Romana belligerant traditione. Eodem prorsus modo, quo Catholicus, schismaticus, Turca, & Hebræus eorum fidem astruunt in Verbo Dei scripto, & tradito. Attamen alia sunt motiva credibilitatis, quæ Catholicum muniunt, & quæ alios; ideoque solus Catholicus non decipitur. Verum est, quod Ostiensis Beneventanorum scribens traditionem, nullum pondus directe adjicit ei, quod est credendum; cum tantum credere debeamus magistratui, piam fraudem se commisisse asserenti. At sicuti credibilitatis nostræ fidei motiva nullum addunt directe pondus ei, quod credendum est, cum Deo loquenti tantum sit credendum, reddunt tamen ad evidentiam credibile, Deum locutum fuisse: ita Ostiensis relatio credibilem reddit illam quam se commisisse fraudem testatam voluit magistratus.

[171] [dubium:] Beneventana traditio roboratur bullis tot Pontificum illis temporibus propinquorum, & forsan tunc temporis viventium: stipatur ab Ostiense auctore non tantum probatissimo, sed Italo, & coævo: per totum orbem Catholicum in tot Martyrologiis fuit decantata: item recognita a viris summæ æstimationis, sanctimoniæ causa vel dignitatis, qui vel Beneventi sacrum Bartholomæi corpus religiose visitarunt, vel reliquias habendas curarunt; &, quod caput est, oculato testimonio duorum provincialium conciliorum visa, & comprobata est illius veritas, adeo ut prudenter dubitari nequeat. Contra Romana traditio innititur assertione scriptoris non coætanei, sed exteri, adeoque rerum Italarum inscii: solo edicto imperatoris excommunicati, & judicis incompetentis: Actis apocryphis Lateranensis concilii, & quæ Romano Breviario post sex sæcula, tantisque adhibitis mutationibus, vix, ægreque fuit inserta. Traditio Beneventana una semper, & eadem per viam regiam hactenus incessit, & inpræsentiarum incedit. Romana vero contradictionum inexplicabili labyrintho sese involvit, dum asserentes Romani, D. Paulini corpus Romæ quiescere, suppositionem unius corporis pro alio tacite fatentur, cum nulla habeatur memoria translationis corporis S. Paulini Romam, quod procul dubio Beneventi quiescebat, a Sicardo V Principe translatum. Neque hoc affirmari potest, nisi mediante suppositione a Beneventanis relata. Non itaque dicatur: Principium, quo nititur traditio Beneventana, est sola relatio, & infidelitas deceptorum: etenim respondetur, niti hac relatione, circumvallata tot signis credibilitatis, quæ illam innegabilem reddunt, dum Romana nititur tantum relatione imperatoris, & solidis credibilitatis motivis destituitur. Addimus Beneventanæ traditioni fidem adhiberi non eo tantum ex capite, quod eam innocentis fraudis auctores deposuerint; verum etiam quia cum vix imperator abiisset, aperientes fraudis telam, claris signis ostenderint, Beneventi remansisse corpus Apostoli, idem prorsus, quod prius colebatur; alias iram non contraxisset imperator, nec sequenti anno Beneventum injuriam ulturus rediisset. Contra Romana traditio nullam meretur fidem, quia licet ab initio deposuisset imperator se D. Apostoli corpus recepisse: illo deinde se a Beneventanis illusum declarante, eo quod sibi D. Paulini corpus pro corpore Apostoli tradiderint, & credentibus Romanis se habuisse in Othonis persona S. Paulini corpus, clare infertur (pauca verba, eaque non necessaria hic omisi); eorum traditionem adulterinam habendam esse, ac depravatam. Advertatur demum traditionis Romanæ auctorem esse imperatorem deceptum, & rei ab altero gestæ testem: auctores Beneventanæ traditionis esse ipsosmet principales, qui rem ab ipsis gestam deposuerunt; & archiepiscopum, cui jus canonicum facultatem præbet testandi, ac authenticas reddendi sacras reliquias, & viros cordatos Beneventanos, qui in hoc facto se piissimos exhibuere, ac prudentissimos: piissimos, dum innocenti astu corpus S. Patroni servarunt: prudentissimos, quia specie cæsaris voluntatem foventes, eumque verbis lactantes, ipsius iræ se minime dederunt; cæsarem factis veneno imbuerunt *, ac cives, tunc impotentes, utpote inermes ad eorum tutelam tuendam innoxios servarunt: & cum in periculo versarentur, vel in cæsaris iram incidendi, si corpus negarent; vel magnum thesaurum amittendi, si vere traderent, scylla, & charybdi superatis, media via optatum portum tenuere.

[172] Ad Secundum quæsitum: “Quo pacto cives Beneventani, [ad secundum,] qui nihil tunc imperatori negare audebant, uti loquitur Ostiensis, ausi fuerint ipsum decipere? An deceptio illa non erat periculosæ plenum opus aleæ? An non erat injuriosa majestati cæsareæ? An erumpere non poterat facile? Quid si erumpebat? Nonne secum trahebat ruinam publicam civium, & civitatis, ab imperatore juvene, bellicoso, armato, & irritato inferendam”? Respondemus, quod ideo deceperunt, quia non valebant ei tunc se opponere, prout in more positum est cum eo, qui vim infert. Verum est, quod fraus subjacebat periculo, quod posset aperiri: sed periculum erat valde remotum, cum ad secretum custodiendum quælibet prudens, ac solers cautio fuisset adhibita. Et cum erat aperienda fraus, civitas prius optime fuisset vallata, ita ut imperatorem iratum illudere potuisset, prout illusit. Itaque prudentiæ effectus fuit licita fraude injustam vim eludere, cum tunc nullum præsentissimum esset remedium. Imo magnæ fuit fortitudinis, ac magnanimitatis trophæum, non resilire ob metum alicujus valde remoti periculi. Addatur, quod Beneventani universe nihil imperatori palam, & aperta facie negare audebant; attamen a perpetranda fraude neque archiepiscopum, neque paucos prudentes removit ulla consideratio; ab omni enim periculo tutos illos reddebat paucorum rei consciorum integritas, & secretum inviolabile, quod rei complices promittebant. Itaque Beneventani collective accepti non ausi sunt negare: distributive dissensi sunt, & negavere. Hinc eruitur, possibile fuisse suppositionem unius sacri corporis vice alterius peragere absque datæ fidei defectu; neque materialiter, etiamsi Beneventani S. Apostoli corpus spopondissent; cum necesse minime fuisset, quod identice, qui promiserant, hi fraudem adhibuissent; cum hi duo actus a pluribus peragi potuissent. Sed etsi materialiter fidei defectus intercessisset, formaliter non intercessit, ut dictum fuit, dum promissio, utpote metu extorta, nullæ obligationi erat obnoxia. Nec referunt Historiæ, imperatorem petiisse a Beneventanis juramentum, quod non esset ab eis decipiendus; adeoque ob reverentiam Numinis invocati, fidei servandæ obligationem contraxissent. Imo eadem petentis magnitudo, qui sua innixus potentia, ac majestate nihil sibi posse, aut debere negari existimabat, reddit verisimile, quod extraordinarias non adhibuerit cautiones, nec ullum curaverit juramentum.

[173] [quomodo, potuerit decipi imperator?] Additur: “Quomodo potuerit imperator decipi, cui præsenti, & videnti reliquiæ fuerunt traditæ in ipso episcopio, uti testatur Ostiensis? An tam obscuro loco, & negligenter habebant cives Beneventani venerabile S. Apostoli corpus, & carum sibi pignus, ut dignosci non posset, aut nesciretur passim etiam ab imperatore, qui illud petebat, & ab aulicis ejus, sagaci hominum genere, ubi conditum servaretur, & a fideli populo honoraretur”? Primum respondetur, quod Ostiensis minime dicat, in episcopio datas fuisse imperatori reliquias, sed tantum:” Callide illi pro corpore Apostoli corpus B. Paulini, quod satis decenter apud episcopium ipsius civitatis erat reconditum” ostendisse, & eo sublato recessisse tali fraude deceptum. Præterea quid tam facile, quam tradere in urna occlusa corpus alterius Sancti pro altero? Ad finem illudendi cæsarem, ejusque aulicos satis, superque erat conventio magistratus, qui in re tanti momenti secreto se fidelissimum subjiciebat. Modus in hoc facto adhibitus infertur ex hoc, quod in narrata Dissertatione dicitur vigere Beneventi traditio vetustissima celebrandi pridie Nonas Septembris festum S. Bartholomæi in cavea, ubi Apostoli corpus fuit occlusum, ne pia fraus ab imperatore aperiretur. Et hic sacer locus a Beneventano populo intus S. Apostoli basilicam, anno MDCLXXXVIII dirutam, colebatur. Pro facili habetur, quod magistratus in hac cavea sacrum corpus recondiderit, & in loco, ubi prius colebatur, consilio & consensu archiepiscopi, noctu in eodem loco, & vase seu lipsanotheca, S. Paulini corpus reposuerit, eo adhibito modo, ut nemo fraudis odorem hauserit: & post imperatoris discessum non solum archiepiscopus, & magistratus ostenderint Beneventanis, quod sapienter peregerant, sed debitis, ac indubitatis signis deceptum ostenderint imperatorem. Nec est credibile, archiepiscopum, & magistratum potuisse decipere cives, dicendo imperatorem decepisse, absque eo quod deceperint imperatorem. Poterant equidem absque culpæ labe illudere imperatorem, qui thesaurum non suum vi suum volebat; at absque culpa cives decipere non valebant, eis negando sacri corporis traditionem imperatori factam. Ideo est tantum credibile, quod traditio affert, nempe imperatorem deceptum fuisse, non cives; eo vel maxime, quod imperator fraudem noscere non poterat; cives vero nullo negotio valebant cognoscere, an fuissent decepti, circumstantias, eaque omnia, quæ veritatis tutos ipsos reddere potuissent, perpendentes.

[174] [ad tertium,] Ad tertium quæsitum: “Quinam cives Beneventani, cujus ordinis, aut gradus, quam multi, aut pauci deceperint imperatorem, aut conscii fuerint deceptionis faciendæ”? Respondetur prius supponendum esse, quod in hujusmodi rebus evenire solet, nempe quod pauci e magistratu, consulto tantum archiepiscopo, deceptionis conscii fuerint. Nec est verisimile, quod omnes cives fraudem callerent, quia fraus perdifficile abdi potuisset, ac tegi. Ergo dici debet, quod fuerint conscii ii tantum, qui civitatem regebant, & quibus imperatoris petitio fuit directa. Hi quippe, qui probatæ fidei, magnæ probitatis, ac prudentiæ erant, pro certo arcanum operuissent usque eo, quod operire fas esset; & poterant exinde testes idonei, & opportuno in numero coram archiepiscopo haberi, cum post cæsaris discessum divulganda erat suppositio corporis S. Paulini pro corpore S. Bartholomæi. Nec valebant alii Beneventani invidere paucis illis e magistratu, utpote qui consensum præstitissent (uti tunc credebatur) imperatoris petitioni; dum pro comperto erat, non posse tunc per vim imperatori præsenti obsistere.

[175] Ad quartum quæsitum: “Quo pacto possint excusari deceptores illi a temeritate, [ad quartum] infidelitate, impietate, & sacrilegio? A temeritate quidem, qua decipientes imperatorem, exposuerunt se, & civitatem suam periculo ruinæ? Ab infidelitate vero, qua, quod signis promittebant, & monstrabant se daturos imperatori, non dederunt? Ab impietate autem, & sacrilegio; dum S. Paulinum, corpus ejus sub nomine S. Bartholomæi alienantes, privant omni illo cultu, & veneratione, quibus deinceps a fidelibus in corpore suo honoratus fuisset: atque tantumdem faciunt, acsi corpus ejusdem S. Paulini e mundo eliminarent, deleta inter homines memoria ejus”. Sufficiens satis fuit responsio in 2 puncto præmisso, cum prætulimus, potuisse hoc peragi, non solum absque culpa, verum etiam magna cum laude. Ostendere signis, exhibere corpus S. Bartholomæi, & non tradere, fidelitati minime obsistit; dum nulla præsupponitur promissio; & ubi nulla promissio, nulla est infidelitas. Et licet hæc adfuerit, attamen, quia non plene libera, sed ob gravem timorem extorta, non erat obligatoria. Si vero per infidelitatem velit significari quamdam insinceritatem, neque hæc in hoc casu adstipulatur; dum simulationes non sunt sinceritati inimicæ, cum ad bonum finem ordinantur. Scimus ipsum Redemptorem, discipulos alloquentem Emmaus, finxisse se longius ire; non quia volebat ire (ut doctus quidam subdit interpres) sed quia volebat audire: “Mane nobiscum Domine”.

[176] Quod vero temeritatis notam evaserint, clarum est ex supra præmissis, [dubium] dum prudenter putavere rem fore occultam, quousque imperator ad propria rediisset. Nam deinde, urbe munita, cæsaris potentiam nihili habebant. Neque hoc magna indiget probatione. Ex antiquis enim habetur historiis, Beneventanos cives parvi fecisse cæsares, cum eis ita libuit. Anno MXLVI cum Beneventum advenisset Henricus II imperator, Beneventani (sunt verba Lupi Protospatæ) ad ejus injuriam absciderunt sternutas equi ejus. Anno MXLVII, idem Henricus, Beneventum adveniens (refert Leo Ostiensis in sua Chronographia) cum noluissent eum cives recipere, tam ob suam, quam ob patris injuriam, totam civitatem a Clemente Papa II, qui cum illo tunc erat, excommunicari fecit. Otho III in Beneventanum archiepiscopum a Silvestro II Pontifice maximo Alicem, seu Aiacem ejusdem ecclesiæ diaconum creari fecit, & Beneventani recipere noluerunt. Idem Otho Beneventi principem Ademerium creavit, dejecto Laidolpho, & cives recusavere, & in ejus locum Landulphus II subrogatus fuit.

[177] Præterea est considerandum, quod civitas Beneventana anno millesimo non enumerabat octo mille animas, [responsio:] ut in præsens enumerat, sive decem & octo mille, ut anno MDCLVI, in quo accidit pestis; sed erat maximo populo referta, & licet magnitudinem illam, ac potentiam non ostentaret, quam portendit tempore, quo erat vel insignis, ut aliqui ferunt, Samnitium metropolis, aut saltem inter Samnii primas urbes, urbs nulli secunda, quæque unius sæculi spacio Romanis bellum indixit, eosque victos sub Caudinis furcis transire coëgit, vel cum serenissimorum Longobardorum principum regia amplissimo præerat principatui; nihilominus erat civitas magna situ, viribus potens, rebus gestis præclara, muris vallata, populo onusta, nobilitate tanta dives, ut anno MCII centum nobiles oratores ad Urbanum II summum Pontificem pro publicis negociis transmiserit; ex quo ipsius urbis magnitudo facile conjici potest, (verba sunt nostræ ecclesiæ archidiaconi Marii de Vipera in Chronologia antistitum Beneventanorum, qui e Falcone nostro itidem chronista desumpsit.) Itaque non debet, aut temeritas, aut ausus æstimari fraus illa, a Beneventanis parata cæsari. Præterquam quod cum jactet Beneventum sanguinis mixtionem a quatuor inclytis nationibus, nempe Græca, Samnite, Romana, & Longobarda, tamquam nobile Græcorum jus patronatus, astum jactabat. Celebris aper Diomedi Ætoliæ regi, nostroque primo fundatori, seu restauratori (teste Procopio de bello Goth. lib. 1, pag. 38) dono datus a Meleagro Oënei Calydoniæ regis filio, & quem Beneventum suum insigne, seu stemma ostentat, Beneventanis infuderat animi concordiam, conjunctamque unionem, fortitudinem, ac constantiam, majestati cæsaris jure merito opponendas. Quod additur, nempe quod alienato S. Paulini corpore sub nomine D. Bartholomæi privatus fuisset D. Paulinus omni illo cultu, ac veneratione, quibus a fidelibus deinceps in corpore suo honoratus fuisset, jam fuit responsum, quod, cum post discessum imperatoris esset aperienda fraus, tunc fuisset, prout fuit ex præcitata Ostiensis narrarione, satis evulgatum universo, quod Romæ thus erat adhibendum D. Paulino, Beneventi D. Bartholomæo: ergo non extra mundum eliminatum fuit a Beneventanis corpus S. Paulini, nec inter homines deleta veneranda D. Bartholomæi memoria.

[178] [ad quintum,] Ad quintum quæsitum: “Qua ratione eximi culpa possit archiepiscopus Beneventanus, cujus scitu, & consilio imperator deceptus fuit”. Jam factum fuit satis, cum diximus, laudabilem in modum se gessisse tantum, ac numquam satis laudatum antistitem.

[179] [ad sextum,] Ad sextum quæsitum: “Quam prudenter credere cives potuerint deceptoribus imperatoris, qui dicentes, se imperatorem decepisse, fatebantur ipsi, & annunciabant civibus se deceptores esse? Deceptoribus autem notis quam prudenter creditur”? In responso ad 2 quæsitum luculenter fuit dictum: Prudentissime; tum quia declarantes, se illusisse imperatorem, non ideo se fide indignos reddebant, dum absque defectu malæ fraudis imperatorem decipere potuerant; sed non poterant absque hoc defectu cives decipere. Tum etiam, quia ex circumstantiis, & e signis valebant explorare, percipere, ac discere, utrumne ipsi deciperentur a magistratu, qui imperatorem decepisse asserebat. Addimus, quod tunc militaret argumentum, cum archiepiscopus, & pauci cives, reliquis reluctantibus civibus, morem imperatori gessissent. Sed si petitio fuit porrecta civibus, & hi palam negare non audentes cæsari, inviti sacrum corpus concessere, quam ob causam poterat archiepiscopus fabulam narrare, ne cives irritaret? Et advertatur qualis, quantique meriti fuerit hic archiepiscopus. Sufficiat dicere, fuisse Alphanum II, tanti meriti virum, ut a Gregorio V anno CMXCVIII, præter privilegiorum suæ ecclesiæ confirmationem, hoc pro suo nepote tunc clerico privilegium obstinere meruerit: “Concedimus autem Alphano clerico vestro nepoti integrum ipsum archiepiscopatum, post decessum tuum habendum”.

[180] Ad septimum quæsitum: “An qui deceperunt, ut prætenditur, [ad septimum,] imperatorem Romanum, & quidem in rebus sacris, & cum periculo præsenti superventuræ ab illo vindictæ in caput suum, ac totam civitatem: an illi scrupulo sibi duxerint, decipere cives suos, a quibus nihil propterea timere debebant; imo sperare etiam præmium, laudem, & applausum poterant; si decipiebant, persuadentes ipsis, non esse datum imperatori corpus S. Bartholomæi, quod datum erat: si vero non decipiebant, timere sibi debebant, propter ablatum corpus S. Bartholomæi, saltem indignationem civium, si non & gravius aliquid ab inconsiderato, & præcipite vulgo”? Respondetur, quod equidem magistratus, & multo magis archiepiscopus maximo scrupulo tribuissent decipere cives, & asserere, se retinuisse cum fraude corpus Apostoli, si jam concessissent. Hoc certe fuisset mendacium impium, & sacrilegum, ut consideranti patet. Nec a tanto magistratu, & multo minus a tanto antistite tanta impietas præsumi valebat. Præterquam quod poterant se tueri a civium indignatione in medium afferendo impotentiam resistendi viribus imperatoris, & si causam habuissent, non erat tam facile negotium eos decipere ob multa signa, quæ poterant investigare.

[181] Ad octavum quæsitum: “An non multo facilius fuerit, persuadere populo, tunc, cum reliquiæ tradebantur, [ad octavum,] absenti; & quales traditæ essent ignoranti, non fuisse traditum imperatori corpus S. Bartholomæi: quam imperatori cum suis præsenti, & omnia inspectanti, non tradere corpus illud, quod petierat, ac unice desiderabat”? Respondetur, quod negative demonstravimus. Poterat enim facili negocio decipi imperator, qui exterus non valebat dignoscere, an datum corpus esset unius, aut alterius Sancti, cum cæteroqui nullam somniaret fraudem: sed cives, qui audientes fraudem imperatori exhibitam, poterant & ipsi se deceptos suspicari, rite ac diligenter potuerunt omnia signa cognoscere, ac perpendere, ut veritas appareret; & facile erat universo populo opportuna signa percipere, dum sua res agebatur, & suarum rerum erat scientissimus.

[182] Ad nonum quæsitum: “Quomodo persuadere sibi possint Beneventani deceptum fuisse imperatorem, [ad nonum,] & non se, cum prætensi deceptores tunc saltem, quando imperatori reliquias tradiderunt, censebantur adhuc veri & fideles: at vero quando civibus suis dixerunt, se imperatorem decepisse, jam constabat improbos ac infideles esse”? Respondetur quod in primo puncto fuit firmatum, quod sagacitas in decipiendo imperatorem fuit adhibita exquisita cum laude, & absque infidelitate, & culpa; qua de causa Beneventani non exinde poterant animi pendere ac hæsitare, se a talibus viris deceptos fuisse. Et si id suspicati fuissent, poterant signa exquirere, ut omnem hæsitationem exuere ac deponere valuissent.

[183] Ad decimum quæsitum: “An non magis debeant opinari, [ad decimum,] & credere cives Beneventani, se a deceptoribus illis deceptos fuisse, quam cupiunt credere, & credi, deceptum ab iis fuisse imperatorem, præsertim cum deceptio civium in casu præsenti, minus crimen sit variis ex capitibus, quam sit deceptio imperatoris”? Respondetur, satis superque fuisse probatum, quod potuerit facilius & absque ulla culpa decipi imperator, cujus injusta vis tunc oppugnari non poterat. At deceptos fuisse cives opinari ipsi non possunt, præter id quod communiter corpus D. Apostoli Beneventi coli peroptabant, credendum volunt archiepiscopo, & magistratui piam fraudem propalantibus, eamque tot evidentibus probabilitatis signis confirmantibus. Dum e contra tali mendacio cum sacrilegio illos maculari necesse haud erat, cum eos imperatoris potentiæ tunc obsistere non valuisse noverint: nec qualibet ex causa præsumendum est hujusmodi sacrilegium ab illo archiepiscopo, & ab illo magistratu. E converso necesse erat omnem rem non illicitam sequi, ne tantus amitteretur Tutelaris. Nobis exploratum habetur a Camillo Tutino in Vita D. Januarii nostri civis, & episcopi, ac totius regni præsentissimi patroni, quod cum Card. Oliverius Carrafa, insignis monasterii Montis-Virginis commendatarius, enixis precibus Ferdinandi I de Aragonia Neapolitani regis dudum sibi porrectis, obtinuisset ab Alexandro VI summo Pontifice quoddam breve directum Alexandro Carrafa Neapolitano archiepiscopo, & præfati Card. Oliverii germano, cum facultate transferendi corpus ejusdem D. Januarii a præfato monasterio Neapolim, & cum dictus Alexander Neapolitanus antistes se ad monasterium præfatum anno MCDXCVII contulisset, & brevi exhibito corpus petiisset, monachi illud tradere renuerunt; adeoque quingentis militibus a Frederico tunc regnante habitis Montem, nedum cœnobium, obsidere opus fuit. Hinc per vim & metum, parito * brevi Apostolico, fuit sacrum corpus a monachis traditum. Verum sagax, & prudens archiepiscopus, veritus, ne sibi accideret, quod Othoni cum Beneventanis acciderat, sequentes adhibuit diligentias. Prius jurejurando super sacra synaxi exhibito singulos monachos obstrinxit ad affirmandum, illud vere & realiter esse D. Januarii nostri antistitis corpus. Deinde ut omnis abigeretur hæsitatio, singula ossa mensuranda curavit, nempe dexterum brachium cum sinistro, dexteram manum cum læva, & sic successive reliqua membra, cum omnia in corpore sint proportionis ejusdem, ac mensuræ. Quid difficilius videtur & incredibilius, factumne Beneventanorum, an audire quod inter monachos reperiantur, qui renuant exhibere corpus Cardinali Commendatario, Apostolico brevi suffulto, & adversentur voluntati regis, in cujus regno vivebant? Hoc talpæ oculi, nedum aquilæ perspiciunt. Scribit Matthæus Villanus cap. 16, lib. 3, relatus a Ferdinando de Marra duce Guardiæ, disserente de nobili familia de Baucio, quod comes Fran. de Baucio Theani dominus ob memoriam conjunctionis, quæ inter Florentinos, & comitem novellum ejus parentem intercesserat, concedendum curavit Florentinorum oratori anno MCCCXII brachium S. Reparatæ, quod in asceterio sanctimonialium Theani servabatur, & quod solemni pompa Florentiam delatum, ac in principe templo die XXII Junii ejusdem anni repositum, & præcipuo cultu habitum, quadriennio post cum auro & argento ornatum vellent Florentini, ab eis deprehensum est, abbatissæ Theanensis astu, vice veri brachii, brachium ex gypso compactum traditum fuisse. Et fraudibus hujuscemodi affatim redundant Historiæ.

[184] Ad undecimum quæsitum: “An operæ pretium fuerit Beneventanis, [ad undecimum,] per tot discrimina, malasque artes perdere, cum conscientia proborum virorum, sanctissimi & celeberrimi episcopi corpus unum, ut aliud S. Apostoli retineatur”? Respondetur, quod licet laudabilius fuisset (quod tamen damus, & non concedimus) retinere D. Paulini corpus, non ideo potest dici, quod grave sacrilegium deinde perpetrarint, cum populo S. Apostoli corpus se retinuisse dixerunt. Sed aperte negatur, quod melius fuisset corpus D. Paulini, quam illud tam magni Apostoli ac præstantissimi Patroni, etiam in conspectu illorum discriminum, & illa fraude & astu retinere, non quidem malis artibus, cum omnino procul hæ fuerint a facto. Cæterum excusare possemus nostros Beneventanos eo ex capite, quod innumeris Sanctorum corporibus in ecclesiis civitatis, ac præsertim in ipsa metropolitana existentibus ditati, attamen cum alios Sanctos subrogare potuissent, D. Paulinum supposuere, fidentes, quod qui vivus in Africa se loco filii viduæ captivum tradidit, mortuus pro corpore D. Bartholomæi suum Beneventi corpus Othoni exhiberi non dedignaretur. Quod vero melius sit ac jucundius Benevento corpus S. Apostoli possidere, quam illud D. Paulini, cum ambos retinere non posset, non est qui adversetur. Quod deinde pericula, & hæsitationes nil ponderis addant, exploratum habetur a sapienti consideratione, quod periculum aperitionis fraudis remotissimum erat, cum non possent ab archiepiscopo, & ab iis de magistratu tantum rei consciis, & quorum commune commodum agebatur, proditionem ullam ac insidias metuere. Periculum cæsaris iram provocandi, cum piæ fraudis certior fieret, nullius æris habetur: enimvero urbs deinde diligenter munita cæsareas copias indubitanter elusit, ut ex prælaudato Ostiensi habetur ibi: “Sequenti vero tempore &c.” Subsequentes hæsitationes, credendumne esset magistratui fraudem asserenti, &” si vere Beneventi corpus Apostoli remansisset, tunc temporis non prævidit magistratus, cum prudenter crederet fore, ab oculis, ac omnium conspectu abituras, debitis exhibitis signis, ac indicibus. Et licet fuissent præcognitæ, satius erat, retinere pro se corpus S. Apostoli ejus fisos patrocinio, quod nempe viritatem elucescere faceret, ne ejus reliquiis debitus defraudaretur honor ac cultus. Ni dicere malimus, Deum diu has hæsitationes permisisse, ut magis, magisque Beneventanorum ac Romanorum amor ac pietas erga Apostolum incenderentur. Post tamen tot, tantasque hæsitationes placuit omnia bonum in lumen vergere, cum in ultimo provinciali concilio, anno MDCXCVIII habito, sacra lipsana ita claruerint, ut non possit amplius ambigi, an ipsa sint vera & propria D. Bartholomæi. Et indubitanter constat ex circumstantiis in Actis concilii, & in Ephemeride patris Viva Societ. Jesu enarratis, & ex miraculis, quibus Beneventanorum fidem Deus obfirmatam voluit; cum dici non valeat naturale lumen illud, quod ex sacris reliquiis visum est fulgescere, dum urna aperiretur; & ultra naturæ vires contigit præservatio pueri, super cujus crure ter quadrigæ rota innocens pertransiit tempore translationis sacrarum reliquiarum ad novam basilicam. Et hic denuo ponderetur oportet, quod traditio Romanorum, se habuisse cum S. Paulini corpore, etiam illud D. Bartholomæi, forsan oriri potuit ex silentio imperatoris, qui noluit se aperte deceptum declarare. Traditio Beneventanorum fundanda erat in positiva assertione archiepiscopi, & magistratus, qui imperatorem deceperant, quod claris signis comprobare debebant; quamobrem hæc nostra traditio, non illa adversariorum maximum obtinet pondus. Imo etiamsi imperator deposuisset, se non fuisse deceptum, non ideo Beneventanis fide dignior esset, qui fraudem asserebant. Imperator enim conscius esse non poterat rei a Beneventanis gestæ, dum sacrum corpus exhibuere, & hi proprium factum perquam belle callebant.

[185] [ad duodecimum:] Ad duodecimum & ultimum quæsitum: “Quid gloriosius Beneventanæ civitati sit, ipsam, ut beneficam, & bene meritam de imperatore Othone III, ac Romana urbe, carere corpore S. Bartholomæi; quam per fraudem illud sibi retentum contendere”? Respondetur primo, quod hoc est dubium mere speculativum, & nihil prorsus officit, aut proficit rebus nostris. Secundo quid gloriæ lumen Benevento accederet, si diceretur per vim magni fui Tutelaris corpus præbuisse, quod retinere cives poterant, licet maximis, proximisque periculis expositi? Tertio, si libenti animo dedissent, ob prodigalitatem, & paucam Sancti æstimationem omni ignominia digni habiti fuissent Beneventani, & haberentur. Quam itaque gloriam comparassent, si per vim dedissent? Asserere se retinuisse cum fraude non est aliud, quam fateri, se tunc temporis immunitos non potuisse obsistere. At deserere tam gloriosi Patroni cultum Beneventi, & velle traditioni Romanæ, tam imbecilliter fundatæ, cedere, & assentiri, indicibilis esset irreverentia, & ingens dedecus redoleret; cum falso, uti falso cognito, cederetur. Hæc, ut dubiis pro modulo nostro respondeamus, dedimus. Cæterum qui ea subtiliter, & ingeniose gemino veluti nodo adstrinxit, solvere poterit, & explicare.

[186] [eadem fraus alibi usitata.] Hactenus Beneventanorum ad dubia Janningi responsio, quæ erudita certe est & ingeniosa: an autem omnem omnino exhauriat difficultatem, judicium meum non interpono. Puto tamen difficultates illas facilius solvendas, si admiserint Beneventani, aliquas S. Bartholomæi reliquias una cum S. Paulini corpore fuisse traditas, ut facile advertet eruditus lector. Porro, quod factum Beneventi de corpore S. Bartholomæi narratur ab Ostiensi, factum legitur Cameraci de sacris SS. Gaugerici & Autberti corporibus, ab Ottone I imperatore petitis, pro quibus alia substituta sunt ab episcopo Cameracensi Fulberto. Vide hæc pluribus narrata tom. 11 Augusti in Actis S. Gaugerici pag. 667: addit tamen, qui hæc Acta illustravit, antecessor meus Boschius, quasdam verosimiliter petitorum corporum reliquias fuisse adjunctas, ut evitarentur scilicet memorata superius incommoda. Ceterum auctoritatem Ostiensis contra Dini objectiones uberius defensam inveniet lector in nupera Historia abbatiæ Cassinensis Erasmi Gattula tom. 1, pag. 906 & seqq. Nunc quænam præterea pro se allegent Beneventani examinandum, licet eorum aliqua jam in præfato responso perstricta sint.

[Annotata]

* i. e. fefellerunt,

* i. e. cum parerent

§ III. Reliqua Beneventanorum argumenta, & Dini ad hæc responsa exponuntur.

[Testimonium Eadmeri Angli;] Argumentum secundum, quo Beneventani probant traditionem suam, sumitur ex Eadmero scriptore Anglo; qui in Historia sua, uti & in Vita S. Anselmi apud nos tom. III Aprilis pag. 917, narrat, ab archiepiscopo Beneventano brachium S. Bartholomæi in Angliam portatum, reginæque Emmæ donatum anno 1017; quam historiam contra Dini objectiones vindicabimus, & latius enarrabimus, ubi agendum erit de reliquiis per varias provincias dispersis. Dicitur autem, quod Brachium ipsum in ipsa ecclesia a reliquo corpore servabatur remotum. Ex inferunt, etiam reliquum corpus in eadem ecclesia tum fuisse servatum. Negat hanc consequentiam Dinus pag. 46, & hæc dicta fuisse contendit, Quod corpus alibi, nimirum in Urbe .. adservaretur, aliquod vero os venerabile in ea ecclesia inesset. Responderi forte commodius posset, Eadmerum, dum hæc scriberet de corpore, secutum fuisse traditionem Beneventanorum, ideoque nullum huic traditioni pondus addere, quamvis putaverit corpus etiam Beneventi fuisse servatum; quod & ad reliqua omnia Beneventanorum argumenta reponi potest; an autem satis solide, non disputo.

[188] Tertium desumunt argumentum ex eo quod Sugerius abbas San-Dionysiani monasterii anno 1122, [visitatum corpus a Sugerio abbate, & Florida imperatrice;] inter cetera Sanctorum veneratione religiosa loca, adierit Beneventum, ut S. Bartholomæum veneraretur, ut ipse testatur in Vita Ludovici Crassi, inquit Ursinus. Simile argumentum subditur de Florida imperatrice Lotharii uxore, quæ itidem templum S. Bartholomæi Beneventi visitavit, & donis honoravit anno 1137, ut narrat ad illum annum Chronicon Beneventanum Falconis tom. 5 Scriptorum rerum Italicarum pag. 123. De Sugerio respondet Dinus pag. 47 & seq.: Sugerius tamen, nec alius quisquam professus est adorasse corpus, sed visitasse ecclesias, & loca S Bartholomæi. Deinde, Et nos insuper adducere possumus innumerabiles magnos viros, qui Romam adeuntes ad basilicam hujus Apostoli confluentes, & ecclesiam, & simul sacrum corpus venerantur. Verum non credent Beneventani, pro seculo XI aut XII, hos a Dino produci posse, nisi adduxerit nominatim, cum satis appareat ex tota ejus Dissertatione, vagas ipsius expressiones non magni faciendas esse. Primum ipsius responsum jam præoccupaverant Beneventani in Supplice libello pro restitutione corporis provinciali synodo oblato § 3 his verbis: Dicendum est per necesse, quod abbas ille habuit pro vero, sacrum hoc corpus non adesse Romæ, quia visitasset ibi, sed adesse hic Beneventi, quo venit ad visitandum. Nam qui corpus ipsum Romæ venerari posset, cur Beneventum adiret, ut solam ecclesiam visitaret? De Florida imperatrice idem fere respondet Dinus, & adjungit nullibi exprimi, Sugerium & Floridam corpus ipsum visitasse. Sed quamvis hoc non dicatur expressis verbis, satis ex dictis videtur consequi. Et hos igitur Beneventanorum traditioni assensos fuisse, dicamus necesse est.

[189] [testimonium S. Antonini;] Quartum argumentum petunt ab auctoritate Jacobi de Voragine episcopi Januensis, & S. Antonini, qui parte 1 Historiæ tit. 6, cap. 12 hæc tantum habet ad propositum: Communiter tenetur corpus ejus haberi Beneventi; licet & Romani asserant se illud habere. Unde solum probatur, quæ opinio tunc magis fuerit communis, quod utique facile scire potuit Florentinus archiepiscopus, & sincere scribere. Frustra igitur hic auctoritatem S. Antonini deprimere conatur Dinus. Quod spectat ad Januensem, favet hic Beneventanis, maxime propter apparitionem S. Bartholomæi Beneventi ab eo relatam, & a nobis supra commemoratam numero 65.

[190] [S. Brigittæ peregrinatio Beneventum;] Afferunt etiam Beneventani S. Brigittam, quæ ut lib. 2 Vitæ Italicæ cap. 21 narratur, reliquias S. Bartholomæi Beneventi visitavit. Respondet quidem Dinus, nullibi dici, veneratam fuisse corpus Sancti, sed hoc satis videtur ex dictis erui, maxime cum Romæ multas ecclesias invisisse scribatur ejusdem libri cap. 2, neque ulla mentio fiat S. Bartholomæi.

[191] [sententia Ughelli;] Testimonia recentiorum auctorum prætermitto præter unam Ughelli sententiam, quæ eo majus pondus habere debet, quo maturiori præmisso examine illam auctor exprompsit, tom. 8 Italiæ sacræ col. 73 editionis novæ ita scribens: Quæ autem sit circa hoc mea sententia diu hæsitavi illam aperire; ubi autem incidi in diploma quoddam originale Leonis IX suo loco transcribendum, haud me continere potui, quin illam propalarem, corpus sancti hujus gloriosissimi Apostoli adhuc Beneventi asservari; siquidem illa translatio, sive facta fuerit Benevento Romam anno CMLXXXIII, ut asserit Baronius (in notis ad Martyrologium) sive anno M, ut alii volunt (& ipse Baronius in Annalibus ad illum annum) tamen me magis movent verba illa Leonis IX, in quibus asserit, prædictum corpus asservari adhuc ipso vivente in ecclesia majori Beneventana, quam testimonium ullum Sigeberti, aut Ottonis Frisingensis, præcipue cum a translatione asserta ad pontificatum prædicti Leonis IX vix intercurrerint quinquaginta anni. De bulla Leonis agemus inferius. Quæ hic respondet Dinus, maxime contra bullam intorta sunt, suoque loco discutienda.

[192] [Martyrologia nihil fere probantia;] Pugnant deinde Beneventani argumentis, ex variis Martyrologiis adductis, quæ mihi parum ad rem facere videntur. Nam Usuardum & Wandelbertum, quos adducunt, fatentur ante prætensam vixisse translationem; hi igitur tamquam inutiles milites e pugna dimittendi. Quod autem aiunt, Molanum nihil ad ipsorum locum notasse, nihil probat, nisi Molanum se huic controversiæ immiscere noluisse. Adonem, quem tertio loco ponunt, Trevirensem volunt archiepiscopum, & post disputatæ translationis tempus vixisse: verum, cum plurimi contra sentiant, hoc ipsis fuerat probandum. Martyrologium Pulsanensis cœnobii manuscriptum (si post dubiam hanc translationem exaratum fuit, licet hoc non constet ex eo, quod meminerit obitus B. Joannis Pulsanensis abbatis, defuncti anno 1139, cum similia manuscriptis Martyrologiis soleant adjici) tantum probat traditionem hanc Beneventi fuisse, quod aliunde satis confirmatum est. Nihil præterea probant Martyrologium Beneventanum & Florentinum, quæ subjiciunt. Hæc igitur brevitatis causa missa facio.

[193] Varias etiam Pontificum bullas producit eminentissimus Ursinus § 3 Dissertationis suæ, [bulla Leonis IX;] quibus possessionem sacri corporis Benevento asserere nititur. Primo loco adducitur Bulla Leonis IX, quam recitat Ughellus citatus col. 78, in qua post privilegia multa Beneventanæ ecclesiæ concessa, subjungitur: Ubi pretiosissimum corpus beatissimi Bartholomæi apostoli requiescit. Et inferius: Pretiosissimis Sanctorum corporibus ditata, videlicet Bartholomæi apostoli, atque Januarii martyris &c. Data legitur bulla anno D. Leonis noni Papæ V, Indict. VI, id est anno Christi 1053. Multis hanc bullam suspectam de suppositione reddere conatur Dinus. Primo quia data dicitur Beneventi: verum nulla ea est ratio, cum Pontifex eo anno Beneventum post infaustam militum suorum cum Normannis pugnam profectus fuerit; cum igitur Beneventi non potuit bullam illam concedere? At inquit; Leo Ostiensis nullam de bullis Leonis aut Stephani facit mentionem: neque Desiderius abbas Casinensis, in Dialogis: Et Falcon, qui sæpe agit de S. Bartholomæo, hæc omnia penitus non omisisset, si vera fuissent. Addit silentium Arnaldi, Donati in Hymnis, & sequentium Pontificum, qui de S. Bartholomæo fuere locuti. His adjicit verba quædam Papebrochii de argumento negativo, sed adulterata, & mutila. Dabo igitur ipsa Papebrochii verba ex Responsionibus art. 3 § 15, a num. 154, ubi sic habet: Habes hic scriptores omnes Carmeliticos ejus ætatis, qui tacuerunt de bulla ista: non omissuri, si scivissent: scituri autem si fuisset. Tum subdit: Non est quidem vis negativi argumenti eadem ubique; sed pro diversis circumstantiis, in aliis prænans & valida, in aliis straminea & nulla. Tunc autem vis argumenti istius major est, quando auctores rei, quam tacuerunt, meminisse potuerunt & debuerunt; quod hic locum habere non video. Cur enim Leo Ostiensis, cur Desiderius abbas, bullæ Beneventanis datæ debuerunt meminisse? Cur reliqui apud Dinum citati, qui longo post tempore in humanis fuere, bullam illam ignorare non potuere? Et si sciverunt, cur non potuere silentio præterire? Cum, præter citata de corpore S. Bartholomæi verba, in dicta bulla nihil contineatur, nisi privilegia Beneventanæ ecclesiæ concessa, quæ quamdiu in dubium non vocabantur, necesse non erat bullæ illius meminisse.

[194] Sed & bullæ illius meminit Stephanus IX, [& Stephani IX illam confirmans,] anno 1058 totam confirmans, eademque de corpore S. Bartholomæi, Beneventi servato commemorans, ut volunt Beneventani, & Ughellus sæpe laudatus col. 80, qui hoc modo pro Beneventanis disserit: Hic idem Pontifex (Stephanus) asserit apud Beneventanos requiescere corpus beati Bartholomæi, Januarii, & Barbati, quod ad corroborationem dico, nam cum hic Pontifex fuerit abbas Casinensis, & valde vicinus, imo vixerit tempore Othonis imperatoris, probe poterat ei constare de translatione corporis sancti Bartholomæi Benevento Romam, si vere facta fuisset per eumdem Othonem. Hoc sane argumentum tam validum est, ut opus fuerit Dino & hanc Bullam suspectam reddere, & suppositam contendere; sed argumenta, quæ hactenus adduxit negativa, non satis ad hoc sunt solida. Audiamus quid proferat ulterius: Imo, inquit, hujus bullæ arguitur falsitas, quod Romæ lata dicatur Idibus Julii, ut ait Mascambrunus: die XII Julii in Urbe datam anno MLIV, Indict. V, asserit Vipera. Verum hæc non militant contra bullam, cum in ea nullibi legatur Romæ datam esse, aut Beneventi; sed solum ostendit falsam esse eorum opinionem, qui Romæ anno 1054 bullam datam putaverunt. Quem errorem correxit Ughellus, qui probabilius Beneventi datam existimat. Hæc autem sententiarum diversitas orta est ex eo, quod in bulla non exprimatur locus, ubi data sit, uti & in aliis contingit ejusdem Leonis. Neque obstare debet, quominus bulla habeatur legitima, quod quædam initio habeantur, quæ ex Dini sententia rectius potuerant dici: nam cum initium, ut testatur Ughellus, plane fuerit corrosum, quæ minus recte ibi posita, primis bullæ editoribus imputanda sunt, non bullæ auctori. Neque rursum ad rem facit, quod in bulla habeantur voces quædam barbaræ; nam hoc potius arguit bullam eo tempore datam, cum barbaries linguæ Latinæ late dominabatur, quam postea confictam esse. Neque tertio, quod quædam diverso modo a diversis editoribus fuerint lecta, quod in ipsis sacris Literis contingit sæpissime.

[195] [quas supposititias esse,] Denique, quo bullam supposititiam ostendat Dinus, quædam adducit ex Mabillonio de Re diplomatica, sed nihilo fidelius citata, quam quæ sæpe producit ex Papebrochio; nam cum locos ab ipsos citatos, & multa alia in Mabillonio summo labore pervolvissem, non nisi quædam citatorum ab ipso verborum vestigia deprehendi, ut antea mihi contigerat in quærendis citatis Papebrochii locis. Lib. 2, cap. 14 de re Diplomatica ita loquentem inducit Mabillonium: “Nedum bullæ, quod sint corrosæ, vel aliqua rasura notatæ, inefficaces esse ad fidem promerendam, sed etiam, si deficiant signa plumbea, de quibus uti cœperunt Stephanus III ac Adrianus I”. Subdit Dinus: Referens, qualiter cum in quibusdam bullis desiderarentur signa plumbea, suspectas evasisse. Horum, inquam, non nisi quædam vestigia in Mabillonio reperio: nam cap. citato num. 7 hæc habet: At quando plumbearum (bullarum) usus inceperit, controversum inter eruditos. Polydorus Virgilius id refert ad tempora Stephani III, & Hadriani I. Deinde refert aliorum sententias, & rem relinquit incertam. Non ergo dicit Mabillonius, uti cœpisse bullis plumbeis Stephanum III, ac Adrianum I. Dein num. 14 ex Innocentio III refert novem modos, quibus bullæ falsari possunt. Ubi falsificandi species hæc recensetur; Quinta, cum literis bullatis & redditis, in eis aliquid per rasuram tenuem immutatur. Tertio num. 7 refert privilegia quædam Cantuariensis ecclesiæ in dubium vocata, quod in eis bullæ plumbeæ desiderarentur. Hæc illorum, quæ citat Dinus, vestigia in Mabillonio inveni, quæ non parum abludunt a citatis Dini verbis, nec quidquam ad rem faciunt.

[196] [ostendere nititur Dinus,] Ne autem putem, alibi haberi in Mabillonio, facit, tum quia eadem fide solet citare Papebrochium, tum quia phrasis Mabilloniana multo est elegantior, quam sint citata verba, tum denique quia hæc vestigia citato loco inveniuntur. Videamus, an quæ deinceps citat, sint fideliora. Ita prosequitur: Et adverto ad verba, Bene valete in bulla supposititii Leonis transcripta, cum Leo IX, ut ait versatissimus idem P. Mabillonius, “Semper habeat in bullis” Perpetuam in Domino salutem. Citatur autem in margine lib. 6 corollarium primum. Excussi diligenter hoc corollarium. Pag. 622 sub littera e varias affert variorum Pontificum clausulas, & inter alia hæc dicit: In eo itaque Bullario (Cluniacensi) multa inveniuntur diplomata pontificia ante Leonem IX cum titulo IN PERPETUUM. Tum relatis variis clausulis, prosequitur: Silvester II, SALUTEM ET APOSTOLICAM BENEDICTIONEM, quam formulam Leo IX, aliique subinde præferunt, aut aliam, IN PERPETUUM; nisi quod Leo semel habet, PERPETUAM IN DOMINO SALUTEM. Nota lector, Semel dixit Mabillonius, Semper Dinus ex Mabillonio citat. Pergit hoc modo Mabillonius: Salutatio in fine expressa his verbis, BENE VALETE, integris (ut suo loco diximus, nempe lib. 2, cap. 14, num. 10) legitur in bullis ante Leonem IX, qui hæc verba in monogramma redegit. Non itaque omisit illud Bene valete Leo IX, sed alio modo expressit, quam Pontifices præcedentes, qui illud scribebant integris vocibus, Leo vere in monogramma contractum, prout exhibet Mabillonius pag. 445. Adde quod idem citata pag. 622 sub litera c habet Mabillonius: Deinde difficile est statuere, quas formulas prætulerint antiquiores Pontifices, quoniam in vulgatis eorum litteris inscriptiones passim aut penitus rescissæ sunt, aut diminutæ. Ad hæc in eis, quæ nobis integræ relictæ sunt, non constantes formulas adhiberi, sed varias esse pro diversis Pontificibus, immo pro diversis plerumque rescriptis, (notare juvat, ut habet initio sensus.)

[197] Non video itaque quid bullæ huic Leoninæ obstet, [sed id non evincit;] quod de Stephani itidem bulla dictum volo, quominus haberi possit legitima, præter solum antiquiorum silentium, quod infirmum est argumentum, cum tam multæ ab eruditis e tabulariis & scriniis productæ sint bullæ, de quibus tacuerunt veteres, quæque ea de causa non minus habentur legitimæ. Labbeus tom. 9 Conciliorum Col. profert bullam ejusdem Pontificis Leonis IX ad Sicenolphum abbatem S. Sophiæ Beneventi, datam anno 1052. Conferat utramque curiosus lector, & satis, ut opinor, inter se conformes reperiet, maxime in subscriptione, quæ apud Labbeum plane est eadem cum illa, quam edidit Ughellus, mutato tantum anno. Excutiat regulas Mabillonii, cuicumque id lubuerit, nec quidquam, puto, inveniet, quod suppositionem manifestet. Hæc prolixius, quam statueram, tractanda fuere, ne quis putaret præcipuum Beneventanæ traditionis fundamentum a Dino eversum esse, cujus sphalmata, quæ sane frequentia sunt, ubi de summa rei non agitur, lubens brevitatis causa prætereo, at in præcipuis argumentis non putavi prætermittenda. Objicit deinde quod bullæ laudatæ ad alium finem sint latæ, ideoque in hac controversia levis auctoritatis. Fortasse hic aliquid diceret, si prædicti Pontifices multis post seculis vixissent; at cum non nisi medio circiter seculo, aut paullo amplius post disputatam translationem pontificatum obtinuerint, non videntur eam ignoraturi fuisse, si facta fuisset, neque Benevento sacrum corpus asserturi.

[198] Allegant præterea Beneventani bullam Benedicti XII, [bulla Benedicti XII,] qua anno 1337 facultatem concedit transferendi sacrum corpus in novam basilicam his verbis: Quare nobis humiliter supplicasti, ut transferendi ad dictam capellam corpus ejusdem Apostoli licentiam concedere dignaremur; nos igitur devotionem & propositum tuum in hac parte multipliciter in Domino commendantes, & illam de tua sinceritate gerentes fiduciam, quod ad Dei laudem, & gloriam dictorum Apostoli & Sanctorum reverentiam & honorem, ac devotionis & consolationis augmentum populi catholici, studebis exequi supradicta, licentiam tibi concedimus postulatam. Adjungit & indulgentias Pontifex visitantibus ecclesiam prædictam, ut videre est apud Ughellum col. 145, ubi totam recitat Pontificis bullam. Hinc, inquiunt Beneventani in Dissertatione sæpe citata, Arnaldus (archiepiscopus eo tempore Beneventanus) ipsius basilicæ consecratione peracta, luculentissimum de sacrarum reliquiarum existentia dedit testimonium; accitis namque Samnii episcopis, eas extraxisse dicit, & ante translationem ostendisse amplissimo in diplomate. Diploma ipsum, in quo hæc late enarrantur, videsis apud Ughellum a col. 145.

[199] [quam frustra in alium sensum trahit,] Non ausus est hanc bullam negare sæpe memoratus Franciscus Dinus. Nodum tamen quærit in scirpo propter aliqua in bulla Pontificis asserta, quæ in alium, quam dicta sunt, sensum pertrahere nititur. Postquam enim citavit hæc Pontificis verba: Nos igitur devotionem, & propositum tuum multipliciter in Domino commendantes. (Alii habent considerantes) & illam de tua sinceritate gerentes fiduciam; subsistit, sequentia addere minus sibi tutum ratus; atque subjungit: Hæc postrema diplomatis verba clare evincunt, nihil certo asseri per summum Pontificem, sed hunc potius annuere supplici libello, ac in præsulis sinceritate acquiescere: acsi Pontifex propter sinceritatem Arnaldi credidisset corpus Apostoli quiescere Beneventi. At non hanc esse mentem Pontificis patet ex textu supra citato, ex quo verum hunc sensum accipe: Et illam de tua sinceritate gerentes fiduciam, quod ad Dei laudem &c. … studebis exequi supradicta. Itaque Pontifex ex sinceritate Arnaldi confidit omnia ad Dei & Sanctorum gloriam peragenda; at circa corpus Beneventi servatum non dicit se in præsulis sinceritate acquiescere.

[200] [sibique favere vult Dinus;] Respondet deinde ad argumentum Dinus, Benedictum, Pontificem Gallum, minus circa permanentiam corporis Romæ fuisse informatum. Tertio ex bulla Benedicti sibi contra Beneventanos argumentum depromit, quia corpus dicitur tunc servatum fuisse in loco indecenti, atque ita ratiocinatur pag. 76: Eadem bulla est mihi argumento ad comprobandam confictitiam sacri corporis translationem, siquidem ex ea elicitur corpus mansisse in locis despectis, & indecentibus, ut inde colligas nullam famam rei veritate, & integritate suffultam a dignitatibus, & gravibus viris, nec posteris traditionem demandatam … de actuali permanentia sacri corporis, dum hujus urna in loco despecto posthabita haberetur a Beneventanis, quamvis his reliquiæ Apostoli patroni pretiosissimæ extitissent, si fuissent, & decentiori semper loco collocandæ. Nescio, an Romanæ traditioni hic jugulum non petat imprudens Dinus, de quo postea: Beneventanos certe non ferit. Nam quia locus, sive sacellum S. Bartholomæi, injuria temporis, quo pretiosissima quæque paulatim consumuntur, viluerat, diligens adhibita est cura, ut nova eidem Apostolo, eaque magnifica exstrueretur basilica, in qua sacer ille thesaurus decentius collocaretur: unde minime inferri potest, sacrum corpus in oblivione fuisse apud Beneventanos. Uti neque ex iis, quæ subjungit dictus auctor, multos scilicet Pontifices Beneventi fuisse, neque de sacro hoc corpore meminisse. Neque enim aliquorum silentium quidquam officere potest, ubi tam multi loquuntur. Quæ præterea adjungit, tamquam minus ad rem facientia prætermitto.

[201] Addunt Beneventani bullam Clementis VI anni 1347, [bullæ Pontificum variæ,] quam recitat Janellus pag. 102; & Bonifacii IX anni 1400, quam idem tradit pag. 104: in quibus asseritur, corpus S. Bartholomæi in basilica ejusdem Beneventi quiescere, & indulgentiæ conceduntur dictam basilicam modo in bullis præscripto visitantibus Nihil ad has responsi invenio datum, nisi quod ibi corpus quiescere dicatur, ubi vel exigua est corporis particula. Sequitur apud laudatum Janellum pag. 106 bulla Urbani V anni 1363; & pag. 108 alia ejusdem Pontificis eodem anno data; pag. 110 bulla Pii II anni 1459, in quibus asseritur corpus B. Bartholomæi, Beneventi quiescere, ait laudata Ursini Dissertatio. Additur tamen in his bullis, ut asseritur, dicitur. Quapropter fatetur eminentissimus Ursinus non probari his bullis, tamquam immediata Romani Pontificis auctoritate traditionem Beneventanam; sicut superioribus bullis probari asserit. At solerter advertit, si Pontifices hi judicassent falsam esse traditionem ecclesiæ Beneventanæ, aures eidem non fuisse præbituros. Quod confirmat exemplo Clementis IV, Qui, inquit, consimili in re talia rescripsit anno 1268 serenissimæ Isabellæ, S. Ludovici noni Galliarum regis sorori: Quod si forsan caput B. Pauli apostoli apud te esse putas, depone conscientiam ne fallaris, ne ponas scandalum matri tuæ Romanæ Ecclesiæ, quæ deceptionem hujusmodi non æquanimiter toleraret.

[202] Adjiciunt denique bullas Romanorum Pontificum, [bullæ quibus usus pallii conceditur,] quibus conceditur Beneventanis archiepiscopis usus pallii in die translationis S. Bartholomæi. Puta Sergii IV anni 1011, editam apud Janellum pag. 112; Anastasii IV anni 1153, apud eumdem pag. 116; & Adriani IV ibidem pag. 120: ex quibus hoc deducunt argumentum. Pallium concedi non solet nisi in festis solemnioribus, atqui festum translationis S. Bartholomæi non esset solemne, si corpus inde fuisset ablatum; ergo dicendum omnino, corpus Apostoli eo tempore in ecclesia Beneventana adhuc quievisse. Ad concessionem pallii respondet Dinus, usum pallii pro more antiquo concessum, quod solemni supplicatione festum translationis .. celebraretur. Quæ responsio mihi satis videtur probabilis, si æque aliis Beneventanorum argumentis posset responderi; præsertim si dicantur quædam reliquiæ Beneventi post corporis ablationem permansisse.

[203] Addit deinde ad omnes simul bullas Pontificias: Ad fovendam supplicis populi devotionem, [quid omnibus bullis respondeat Dinus.] apud quem aliqua corporis particula remanserit, corpus (ut in precibus proponebatur) appellare indignati non sunt. Quæ responsio forte probabilius a Beneventanis regeri poterit ad omnia fere Romanæ traditionis argumenta, § sequenti proponenda. Ait deinde, Papam non esse testem coævum, nec re discussa firmiter asserere. Quibus addit lacinias quasdam Papebrochii, ut ait, in Responsionibus supra citatis art. 3, num. 109. Verum in Papebrochio, eo saltem loco, non nisi primam partem invenio num. 108, ubi ait, Viros prudentes etiam errare subinde in factis est notorium. At cum Papebrochium libenter citet laudatus auctor, sed in sensu plerumque alieno, quanta sit, judice Papebrochio, fides bullis Pontificiis tribuenda, hic subjicio ex eodem art. 3 Responsionum, § 2, num. 16, ubi hæc habet: Bullis, brevibus, constitutionibus, decretis summorum Pontificum &c., etiam extra casum & materiam fidei, aut morum salutarium emanatis, maximam, saltem intra lineam auctoritatis humanæ, universi Catholici debent deferentiam, fidem, ac observantiam. Non itaque satisfacit auctoritati bullæ, qui dicit, Pontificem non esse testem coævum, maxime si pro contraria sententia testes coævos non adducat, prout non adduxit Franciscus Dinus. Non tamen vult Papebrochius, quævis Romani Pontificis diplomata ab omni etiam facti errore prorsus immunia esse censenda: verum, ut habet num. 110, Semper præsumuntur nihil præter veritatem continere, nisi oppositum probetur, vel ob fundamentum non leve suspicio prudens ingeratur. Hactenus de bullis Pontificiis, quæ pondus Beneventanæ traditioni adjiciunt non leve.

[204] [Bullæ archiepiscoporum Beneventanorum, & epistola Ladislai regis,] Adducunt deinde Beneventani bullas quasdam suorum antistitum, quibus præsentiam corporis S. Bartholomæi urbi suæ confirmant. Videlicet Romani Capoferri archiepiscopi Beneventani, anno 1273 datam, & apud citatum Ughellum col. 136 editam, in qua hæc de S. Bartholomæo leguntur: Qui in præfata civitate (Beneventana) sacratissimum suum corpus voluit præservari. Dein instrumentum quoddam authenticum anni 1346, in quo de Guilielmo tunc archiepiscopo hæc dicuntur: Cupiens … quod in capella, in qua ipsum sacratissimum corpus quiescit, divinus cultus jugiter observetur. Hoc instrumentum dicunt servari in bibliotheca Beneventana num. 500. Tertio epistolam Ladislai regis Neapolitani, anno 1414 die VI Februarii scriptam ad archiepiscopum Beneventanum, ejusdemque ecclesiæ capitulum, qua reliquias S. Bartholomæi petit Carolo de Malatesta, ex qua desumo hæc verba: Cum magnificus Carolus de Malatesta præcipuus noster amicus carissimus, ad D. Bartholomæum apostolum magnum gerens singularis devotionis affectum, aliquid ipsius reliquiarum habere desideret: cumque gloriosi illius Apostoli sanctum ipsum corpus in ipsa Beneventana servetur ecclesia &c. Epistolam totam tradit Janellus pag. 124.

[205] [epistola Donati archiepiscopi,] His adjungunt epistolam Donati archiepiscopi eodem anno die XVI Februarii ad canonicos Beneventanæ ecclesiæ hac super re scriptam, qua narrat quomodo se regi excusaverit. Ex hac autem epistola quædam, quia ad S. Bartholomæum spectant propinquius, paullo latius judicavi hic describenda: Nos, inquit, reverenter, sicut decuit, responsum dedimus rationabile, inducendo excusationes debitas, qualiter nobis non erat possibile, vota ipsius majestatis adimplere absque scandalo gravi, enarrandoque qualiter corpus B. Bartholomæi reconditum fuerat, & translatum, ubi hodie jacet cum maxima solemnitate, & auctoritate Apostolica, sine cujus licentia non possemus in totum, nec in partem ipsius gloriosissimi corporis tangere, nec cives permitterent, nec consentirent; cum nullum thesaurum, nec protectorem habere reputent, præterquam subsidium ipsius gloriosissimi Apostoli, & quod reclusum est tribus vinculis indissolubilibus, clavibus, & vectibus ferreis, a tempore reconditionis, seu translationis affati corporis gloriosi, & qualiter alias fuit tentatum ante reconditionem ipsius corporis clam rapere certam particulam reliquiarum supradicti corporis, & judicio Dei, & corporis prælibati Apostoli, tanta supervenit aëris tempestas, quod modo aliquo * valuit, qui rapuerat partem ipsam reliquiarum, quemdam pontem fluminis decurrentis prope mœnia civitatis Beneventanæ transferre, qui agnito, quod miraculo ipsius Apostoli tota procella aëris supervenerat, ductus conscientia suum reatum publice patefecit, & illam particulam, quam abstulerat, quam citius devotissime restituit. Totam epistolam exhibet Janellus pag. 126. Ad duo prima testimonia respondet Dinus, horum archiepiscoporum dictum facile explodi; cum coævi non sint. Quæ methodus sane facilis est quævis argumenta solvendi. Addit & alia quædam nihilo firmiora, quæ brevitatis causa prætermitto.

[206] At contra litteras præsertim Donati archiepiscopi difficultates objicit non plane contemnendas. [contra quam difficultates quædam objectæ,] Nam primo contendit ex Vipera, Donatum archiepiscopum anno 1412 esse mortuum: quod Vipera in Chronologia archiepiscoporum Beneventanorum pag. 141 asserit, & probat, ut sequitur: Anno MCDXII, die VIII Aprilis, Indict. V, archiepiscopus Donatus obdormivit in Domino, … ut ex bibliotheca Beneventana in codice emortuali, signato num. CXLVIII, & ex sequenti inscriptione suæ sepulturæ (intelligitur:)

Præsulis egregii requiescunt ossa Donati
Hic tumulata mei. Querar heu te Samnis in ævum!
Alta domos genuit regni domus inter Aquinas
Hunc, sed eum melius genuerunt stegmata * morum.
Quid queror o mortale genus? Quid plasma caducum?
Cum mens æterna melior pars gaudeat aura;
Cursus & annorum placeat; dic versibus illum:
Mille quadrincentosque decem jungenda duobus,
Inter quos annos Indictio Quinta notatur.

[207] Versus ex Ughello dedi col. 161, qui ibidem Viperam refutare conatur, [quibus respondetur ex Ughello;] at non sine errore aliquo: Verum, inquit, error deprehenditur in his versibus, quibus addendi sunt anni XIV, qui conficient annum MCDXXVI, in quem cadit Indictio quinta. Sed fallitur Ughellus, nam Indictio quinta cadit in annum 1412, & 1427: quarta vero in 1426, ut deprehendet quiscumque novit Indictiones enumerare, vel chronographos voluerit consulere. Argumenta tamen Ughelli videntur evincere, diutius superfuisse Donatum, quam usque ad annum 1412, ut statuit Vipera. Forte usque ad 1427, quo fuit Indictio quinta, quoque ejus successor, ut vult Ughellus, XVI Kalendas Julii electus est. Argumenta autem Ughelli hæc sunt: quod Ex diplomate Martini V in electione Pauli clare appareat, Donatum de Aquino successorem immediate habuisse Paulum Capranicam, anno 1427, ut vult, electum. Vellem bullam dedisset Ughellus, ut lector de re melius posset judicare. Præterea ante protulerat col. 160 bullam quamdam Donati anno 1418 datam, post quam & alia ejus monumenta reperiri asserit; tum ex libro emortuali tabularii Beneventani, signato num. 148 pag. 6 hæc recitat: Anno Domini MCDXXVI quintæ Indictionis, ista die XII Aprilis fuit sepultus in ecclesia majori D. Donatus de Aquino archiepiscopus Beneventanus, & obiit in Gripta Mainarda (Beneventanæ diœcesis oppido, ut ait col. 160) die VIII dicti mensis, & stetit in sede sua annis XLI. Ex his omnibus concludo, circa mortem Donati Ughello potius adhærendum quam Viperæ, licet annus 1427, qui cum Indictione quinta concurrit, videatur anno 1426 præferendus. Neque assentiri possum Dino pag. 85, propter epitaphium supra citatum, Ughello his verbis insultanti: Ego magis defero veteri marmoreo loci monumento, & bibliothecæ auctoritati, quam decem scripturis Ughellianis. Non possum, inquam, his assentiri; nam quod de bibliotheca jactat, utrique est commune, cum uterque codicem citaverit emortualem num. 148 notatum. Epitaphium autem illud unicum non tanti est, quanti sunt omnia alia simul Ughelli argumenta, quibus addi debet hæc ipsa Donati, de qua agitur epistola: præsertim cum non constet, quo tempore epitaphium fuerit marmori incisum, licet antiquum esse non negaverim.

[208] [objectiones contra Ladislai epistolam solutæ.] Quidquid autem de his sit verius, nihil facit ad veritatem epistolæ Ladislai regis, S. Bartholomæi reliquias petentis; cum epistola dumtaxat inscripta fuerit archiepiscopo Beneventano, sive Donatus is fuerit, sive alius quiscumque, ut videre est apud Viperam pag. 142, & Ughellum col. 159. Verum objicit contra Ladislai epistolam Dinus, non negaturos fuisse Beneventanos sacras reliquias regi humane petenti; Apud quos, inquit, memor vigebat metus, Ladislao detestabili anathemate interdicto, maxima incommoda passam fuisse civitatem, ut prodit Vipera, (pag. 141, id factum dicens anno 1409.) Cum membra, ait paullo ante, hujus Apostoli passim reperiantur diffusa, & etiam privatis viris missa. Verum ad varios quidem reperio missas S. Bartholomæi reliquias ante translationem anno 1337 factam; non itidem post id tempus. Denique suspectam reddit Dino epistolam, quod magna in ea insinuetur amicitia inter Ladislaum, & Carolum Malatestam, quæ minus ei videtur verisimilis, quod Ladislaus paullo ante marchionem Estensem, ut ait, ad Romandiolam oppugnandam delegerat, … in qua provincia dominabantur Carolus & Andreas Malatesta Ariminensium domini. At inter Malatestam & Ladislaum bellum fuisse non probat; & forte hoc beneficio hic illum ad partes suas pertrahere voluit. Non video itaque, cur epistola ut vera admitti non possit, quamvis hoc seculi 15 monumentum sit efficacius ad ostendendum, quanto viri principes S. Bartholomæum in honore habuerint, quam ad traditionem Beneventanam comprobandam: attamen & hæc antiquioribus nixa monumentis, hinc etiam utcumque confirmatur.

[209] [Argumenta ex nupera corporis visitatione desumpta,] Probant denique Beneventani, sacrum Bartholomæi corpus in urbe sua requiescere, ex iis, quæ præterito seculo ibidem facta narravimus. Primo ex eo, quod collapso templo arca ærea, sacrum corpus continens, reperta fuerit integra. Ex laminis in arca repertis, indicantibus esse corpus S. Bartholomæi; ex lumine e sacris ossibus emicare viso, & miraculo in translatione facto, ut retulimus; ex piscium spinis & lapillis cum sacris ossibus inventis; unde colligunt eadem esse ossa, quæ Liparæ dispersa, & dein collecta fuere. Denique ex judicio totius synodi provincialis, quæ corpus Beneventi servatum, esse corpus S. Bartholomæi, probationibus, & signis, quæ retulimus, visis, judicavit, ac pro eo coluit. Quæ ad hæc respondet Romanæ traditionis defensor, non magni momenti sunt. Primo: Hi, inquit, magni viri non præbent fidem factis antiquis. Attamen gravissimum horum judicium magni faciendum est. Deinde suspicionem ingerit, laminas ab aliquo olim confictas esse, postquam corpus fuerat Romam translatum, relicto fortasse Beneventi corio. At antiquarii judicarunt, unam ex iis septingentis annis esse longe antiquiorem.

[210] Tertio contendit, ingentem illum ossium numerum non posse uni corpori Apostoli congruere: [quibus frustra fidem detrahere nititur Dinus.] Et admirationem, inquit, peperit, te ingentes propemodum nobis longinquis obtulisse ossium acervos in arcula unius palmi, ut dicitur, contentos, & adeo magnificis verbis descriptos. Quod objicitur de arcula unius palmi, explicandum est ex bulla eminentissimi Ursini, in qua arculæ istius magnitudo sic describitur: Arcula vero prædicta erat altitudinis palmi unius, & unius unciæ: longitudinis similiter palmi unius, & unciarum trium cum dimidio: latitudinis vero unciarum decem. In qua omnia ossa fuisse, quæ in bulla descripta sunt, credere potius debuisset Dinus viris fide dignissimis, quam exaggerata arculæ parvitate, & ossium magnitudine, rem quasi incredibilem in suspicionem vocare. Nescio an satis perpenderit memoratus dissertator, quam exiguam ille apud prudentes fidem mereatur, qui omnia carpit, omnibus fidem detrahit. Quæ itaque præterea affert, ut dubium ingerat de reliquiis in arca repertis, non commemoro: nam quæ per sanctissimum antistitem Ursinum, & congregatos in provinciali synodo episcopos gesta sunt, nullis cavillationibus apud prudentes rerum æstimatores fient dubia.

[211] Huc usque argumenta, quibus maxime nititur traditio Beneventanorum de corpore S. Bartholomæi fideliter exponere, [Supra relatis argumentis subjungimus testimonium] quæque iis non recte objici videbantur, removere sum conatus: sed velim lector intelligat, non omnia Francisci Dini responsa a me producta esse, sed ea tantum, quæ aliquid difficultatis vel habebant, vel saltem difficultatem continere videri poterant; reliqua qui desiderat, ipsum poterit consulere. Nunc pauca quædam, mihi dum versor in perscrutandis Sancti Actis, ultro oblata, his adjungenda duxi. In Bibliotheca Mss. Labbeana tom. 1 quædam fragmenta recensentur Bernardi Guidonis, inter quæ pag. 638 hæc reperio ad propositum nostrum: Domnus Aubertus quiescit in ecclesia seu monasterio Beneventi, ubi sunt canonici regulares, ad cujus tumulum multi febricitantes sæpe curantur. Hic cum esset magister Parisius (i. e. Parisiis,) & canonicus Lemovicensis, tandem soli Deo vacare desiderans, cum licentia & assensu capituli Lemovicensis in manso quodam parochiæ de Saliniaco, nomine Segundelas, ecclesiam in honore S. Mariæ Magdalenæ ædificavit: sed postea per episcopum Lemovicensem Jordanum in manso, qui dicebatur Segundeletas, translatus est: ad quem locum translatis reliquiis B. Bartholomæi de Benevento civitate Italiæ, quo tunc temporis corpus beati Apostoli allatum fuit de Lipari insula, domnus Apostolus (videtur mendum, & legendum episcopus, vel Aubertus) ecclesiam in ipsius honore fundavit, & locum Beneventum deinceps appellari mandavit… Attulerunt autem illas reliquias quidam magni viri de terra, qui sancti Apostoli limina visitaverunt, & divino cursu eodem die, & ipsa hora, qua episcopus prædicabat, eas episcopo obtulerunt. Ideo dixit Beneventum … appelletur hic locus.

[212] Tom. 2 Galliæ Christianæ col. 619 ita scribitur de abbatia Beneventi: [ex Historia monasterii anno 1028 constructi,] Beneventum sancto Bartholomæo sacrum, ordinis S. Augustini, inchoatur anno MXXVIII in loco de Secondelas, duabus leucis ab urbe Lemovicensi, sumptibus Roberti canonici Lemovicensis. Præfuit eo tempore Jordanus ecclesiæ Lemovicensi, uti videre est apud auctorem citatum col. 515, per quem Aubertus ad locum secundum translatus supra dicitur; ita ut omnia satis consonent, nisi quod nomen loci antiquum a Bernardo Guidonis vocetur Segundeletas, ab auctore vero Galliæ Christianæ Secondelas, quæ differentia rei ipsius obstare non potest veritati. Ex his itaque habemus, reliquias has Benevento missas esse circa annum 1028, ibique tum temporis corpus S. Bartholomæi fuisse. Scrupulus quidem hic aliquis esse potest, quia dicitur: Quo tunc temporis corpus beati Apostoli allatum fuit de Lipari; sed & ætas Jordani episcopi, & constructio ecclesiæ satis manifestant, hoc improprie dictum esse, pro Ubi tunc erat corpus, antea de Lipari allatum. Ceterum parumne an multum Beneventanorum causam juvare possit hæc Historia pro asserendo eisdem post annum millesimum Bartholomæi corpore, lectorum relinquo judicio, rem ipsam retulisse contentus.

[213] [& argumentum ex epistola Clementis IV,] Edmundus Martene tom. 2 Thesauri anecdotorum col. 306 recitat epistolam Clementis IV, anno 1266, ut notat, scriptam ad Carolum Andegavensem Siciliæ regem, qua eumdem reprehendit de excessibus per ipsius exercitum commissis in urbe Beneventana, atque inter alia hæc scribit: Cum enim suffragante procul dubio beato Bartholomæo, qui ejusdem civitatis (Beneventi) patronus existit, de suis & tuis hostibus (Manfredo, quem prope Beneventum eodem anno vicerat) incredibiliter triumphasses: erat profecto ejus ecclesia regiis decoranda muneribus. Primo solus Bartholomæus vocatur patronus Beneventi, solius ipsius favori adscribitur victoria, ipsius decorandam Pontifex dicit fuisse ecclesiam; quæ cur dixerit Pontifex vix intelligi potest, nisi judicaverit S. Bartholomæi corpus ibidem requiescere.

[214] [item testimonium ex testamento Ludovici Andegavensis;] Idem auctor citati Operis tom. 1, a col. 1594 edidit testamentum Ludovici Andegavensis, Siciliæ itidem regis, anno 1383, ut notat, factum: in quo sermone Gallico hæc leguntur Col. Similiter volumus fundatum anniversarium & Missas pro defunctis, ut supra, Beneventi in ecclesia, ubi requiescit benedictum corpus .. sancti Bartholomæi. His plura non addo. In commodum tamen lectoris, ut, quibus testimoniis traditio Beneventana nitatur, melius intelligat, omnia hic breviter ordine temporis exhibeo.

[215] [argumenta omnia summatim exhibita.] Anno 1028 Beneventum monasterium conditum, ac S. Bartholomæo dicatum, reliquiis ejus Benevento acceptis. Anno 1053 bulla Leonis IX, asserens corpus Benevento. Anno 1057 bulla Stephani IX, id confirmans. Circa finem ejusdem seculi testimonium Leonis Ostiensis. Eodem fere tempore scripsit Eadmerus Anglus, supra etiam adductus. Quinque itaque monumenta seculo undecimo traditionem Beneventanam confirmant. Seculo duodecimo duo invenio monumenta, puta peregrinationem Sugerii abbatis Beneventum ad S. Bartholomæum anno 1122, ut habet Dissertatio Ursini; & dona ab imperatrice Florida eidem Sancto Beneventi oblata anno 1137. Seculo decimo tertio favet probabiliter Clemens IV anno 1266: adstipulatur omnino archiepiscopus Beneventanus Romanus Capoferrus anno 1273; favet itidem Jacobus Januensis episcopus 1298, præsertim cum referat apparitionem cap. 2, § 3, num. 64 a nobis narratam. Seculo XIV Benedictus XII anno 1337; eodem anno Arnaldus archiepiscopus cum episcopis Samnii; anno 1346 Guilielmus archiepiscopus; anno 1348 Clemens VI eamdem traditionem firmant: cui Urbanus V anno 1362 itidem favet; & S. Brigitta anno 1372: eamdem affirmat Ludovicus Siciliæ rex anno 1383. Seculo XV anno 1400 Bonifacius IX; anno 1414 Ladislaus rex, & Donatus archiepiscopus traditioni adstipulantur. S. Antoninus communiorem affert sententiam, anno 1459 mortuus: Pius II favet traditioni anno 1459: quibus adjiciunt, quos ego cum multis recentioribus prætermisi, anno 1474 Angelum Catonem; Robertum Caracciolum de Liccio, episcopum Aquinatensem, anno 1495 mortuum; Zenobium Acciaiolum bibliothecarium vaticanum anno 1515; Mascambrunum & Ughellum. Habes, lector, catenam perpetuam testium pro Beneventana traditione pugnantium, a primo post disputatam translationem seculo ad nostra usque tempora serie non interrupta deductam. Nunc etiam, quibus Romanorum traditio nitatur fundamentis, fideliter enarrandum.

[Annotata]

* addendum videtur non

* i. e. stemmata

§ IV. Argumenta pro Romana traditione, maxime quæ Ottoni II translationem attribuunt.

[Romanorum argumenta:] Franciscus Dinus Romanis S. Bartholomæi corpus vindicaturus, ita pag. 6 argumenta sua proponere aggreditur: Othonem II e Benevento sacrum Apostoli corpus transtulisse, ultra antiquissima monumenta, tercentos habeo auctores, curiose quidem lectos, signatosque fideliter; ne tamen opus hoc purpuratorum quorumdam principum jussu vulgandum excresceret, probabiliores hic adduxi, penitus omissis, vel brevi epilogo indicatis quibusdam eorum verbis, ne nauseam legentibus parerem; quorum tamen omnium nomina in alia (si res ita exigat) vehementiori replicatione non prætermittenda censui, ut hanc veritatem universi orbis scriptoribus patentissimam, conviciosis adversariorum diffugiis vindicatam, in medium proferam luculentius. Magnifica enimvero verba, si facta dictis respondeant. Verum ne lector minus eruditus, & ad verba magis quam ad rationes solidas attendere solitus, perpetua hujus auctoris jactantia in fraudem inducatur, Thrasonicam illam vanitatem modeste quandoque retundere, necessarium existimavi. Quod tamen Romanorum causæ obesse non debet: nam potest illa solidis subnixa stare fundamentis, etiamsi ejus defensor illa nimium exaggerare fuerit conatus.

[217] Primum, inquit ibidem, hujus rei fundamentum est inconcussa Romanorum traditio, [traditio utrique parti communis,] ab Ecclesia in Martyrologiis, ac Breviariis probata, auctoribus omnium seculorum fusissime referendis confirmata, reique signis ad oculum verificata. Hoc fundamentum utrique parti commune; quibus illud confirmetur rationibus & auctoritatibus audiamus.

[218] Et I., inquit, adducitur testimonium Othonis episcopi Frisingensis, & ex Germanis, qui XI seculo non exacto fuit in humanis, scribens. Otto non scripsit seculo undecimo, [testimonium Ottonis Frisingensis,] ut verba intelligi possunt, in humanis tamen esse potuit sub finem istius seculi. Verba autem Ottonis lib. 6 Chronici, cap. 25 hæc sunt: Tradunt de ipso (Ottone II) Romani, quod Benevento capta, beati apostoli Bartholomæi ossa inde asportarit, ac Romæ in Lycaonia insula, in tumba porphyretica ea collocaverit, in terramque suam per Tiberim, & mare in præfato sarcophago deportare cogitaverit: sed, eo in brevi vita exempto, pretiosum thesaurum ibidem remansisse. Ottonis fidem commendat pag. 7 his verbis: Otho integritate laudatissimus, teste Trithemio, ab his, qui a coævis valuerunt accipere, Romanorum retulit traditionem. Multis ad hanc auctoritatem respondent Beneventani, ex quibus ea referam, quæ videntur solidiora. Ursinus in Dissertatione art. 2 ita loquitur: Respondeo primo, Othonem Frisingensem S. Bartholomæi translationem, ut certam non asserere; sed ut obscuram, ac dubia Romanorum traditione jactitatam. Id patet ex eo, quod dicat: Tradunt Romani; quodque illam Ottonis in Beneventanos expeditionem non scripserit, sed leviter hac occasione tantum perstrinxerit. Ad quod tamen reponi potest, multa alia Ottonis II gesta ab hoc auctore prætermissa, de quo non nisi paucissima enarravit.

[219] [quod erroris arguunt Beneventani,] Præterea erroris arguunt hanc relationem Ottonis (si tamen Ottonis dicenda est, cum tantum referat, quid Romani tum dicerent, in quo ipsum deceptum fuisse non existimo) atque ita ratiocinantur: Error in eventu est, cum dicat Othonem II, capta Benevento, B. Bartholomæi ossa inde asportasse, quod falsissimum est; Otho II enim numquam Benevento arma intulit. Probant id illi primo argumento quidem negativo, sed hoc loco satis efficaci: ex silentio scilicet Hermanni Contracti, qui anno MLIV scripsit;.. Lamberti Schafnaburgensis, qui rerum Germanicarum perduxit Historiam ad annum MLXXVII, quo vivebat; Mariani Scoti, qui Chronicon ad annum MLXXXIII edidit, triennio ante suum obitum: qui omnes Othonis II res ab imperii exordio usque ad extremum diem accuratissime describentes, nullam de Beneventano bello; aut Apostolica translatione memoriam reliquerunt. Imo… Lupus Protospata, qui Chronicon accuratissimum edidit, de rebus in regno Neapolitano gestis ab anno DCCCLX ad annum MCXI, quo florebat ipse, ubi quam diligentissime, atque ex instituto narrat exterarum gentium in Neapolitanum regnum irruptiones, prælia, illatas acceptasque clades: nihil tamen de illa Othonis II in Beneventanos expeditione, dirutaque atque incensa urbe, prorsus habet. Quod hic de diruta atque incensa urbe dicitur, Frisingensis non habet, sed Blondus, eamdem referens historiam, postea citandus; ut etiam quod de fuga Beneventanorum jamjam refutabit auctor, sic prosequens: Nec Sigebertus, qui ad annum CMLXXX Othonem II navali prælio fusum, ac partim natatu, partim subveniente scapha, liberatum refert: Romanos quidem hac occasione terga vertisse innuit: verum Beneventanos, vel in partem ignaviæ venisse, vel ab imperatore idcirco captos, atque deletos, ne quidem verbo significat. Quin etiam Baronius ipse nihil hujuscemodi de Othone II in Annalibus memorat.

[220] Neque Pagius, quæ Baronius omittit supplere solitus, neque auctores ab eo ad annum 983 citati, licet infaustam Ottonis in Calabria pugnam referant, [variisque rationibus infirmant;] quidquam habent de his omnibus. Atqui auctores tempore tam propinqui rei gestæ, si gesta sit, non videntur ignoraturi fuisse expeditionem illam Beneventanam, neque, si scivissent, omissuri. Itaque existimandum videtur, Frisingensem de hac in Beneventanos expeditione, & reliquiarum translatione nihil omnino cognovisse, nisi quod Romani aliqui incerta fama de his jactabant; eaque de causa scripsisse; Tradunt Romani; non autem, Ossa transtulit, Beneventum cepit; quod ne ipse quidem credidisse videtur, licet id Romæ ab aliquibus creditum fuisse scripserit. Hanc autem ex proposito argumento consecutionem deducere malui, quam credere de Ottone Frisingensi, quod aiunt Beneventani, Eam in Beneventanos expeditionem venditasse, ut aliqua veritatis specie suam de translatis Bartholomæi reliquiis fabulam obduceret. Plures contra Ottonis relationem difficultates proferemus, ubi exposuerimus mentem eorum, quos Frisingensi succenturiatos proferunt Romani.

[221] Sic itaque prosequitur pag. 7 Franciscus Dinus: [testimonium Godefridi Viterbiensis,] De qua (Romanorum traditione) deinde testis est Goffredus a Viterbo; cujus hæc citat verba ex Chronici lib. 5, cap. 25: Tradunt Romani, quod ipse Otho II, capto Benevento, ossa S. Bartholomæi asportaverit: auctoritatem vero ejus his verbis commendat: Hic fuit a sacris scriniis Conrado III, & Frederico primo, in peregrinatione L annorum bibliothecas omnes excussit. Pro quibus citat Vossium lib. 2, cap. 54, qui 40 annos ejus peregrinationi attribuit, non 50. Addam quæ ulterius habet ad propositum nostrum Viterbiensis. Chronici part. 17 in Ottone II, ubi & præcedentia quærenda; ita post citata verba prosequitur: Et ea Romæ in insula Tiberis, quæ dicitur Lycaonia, in ecclesia, quæ nunc vocatur S. Bartholomæi, in concha porphyretica collocaverit, & postmodum easdem reliquias cum eodem sarcophago, per Tyberim in mare, & per mare in suam Franciam deducere cogitasset: eo autem morte prævento reliquiæ Romæ sic remanserunt.

[222] Accedit, inquit Dinus, Martinus Polonus archiepiscopus, [Martini Poloni, & aliorum,] cujus hæc sunt verba ad annum 979 in Ottone II: Demum exercitum congregans, Beneventum obsedit: qua capta, ossa beati Bartholomæi (ut dicitur) inde apportavit. Reliqua, quæ sequuntur, consonant præcedentium relationi. Ne hunc quidem illaudatum præterit dissertator, nam Oudinum citat in Supplemento de script. eccles., eumque his verbis loquentem inducit: Codicem Martini, qui manibus litteratorum teritur, promereri indubiam fidem &c. Fallor, si vel umbram horum verborum in memorato Oudini Opere inventurus sit lector: imo agnoscit pag. 550, Chronicon Martini scatere fabulis, sed quas jam, constat, esse immissas ab hæreticis, inquit ipse tum Catholicus, at deinde factus apostata. Itaque & Bellarminum audi de Scriptoribus ad annum 1250: Fuit, inquit, Martinus vir simplex, & fabellas pro historiis obtrudit. Hæc de Martino Polono, quem tamen in hac errasse historia ex dictis non sequitur. Nam & multi recentiores huic relationi assentiuntur, ut fatentur Beneventani his verbis: Ex his hauserunt seculo XIV, & XV Flavius Blondus, Petrus de Natalibus, Jacobus Philippus Bergomensis, Joannes Baptista Egnatius, Carolus Sigonius, Joannes Nauclerus, & alii recentiores bene multi. Audi citatum ab ipsis Blondum: Cum Romani Beneventanique ex acie profugi, non solum detractassent prælium, sed signa deseruissent, & quia copiarum præsidio destitutus, in desertores signorum Romanos animadvertere non auderet, iram in Beneventanos exercuit, & Beneventanos adortus imparatos, & nihil tale timentes, urbem cepit, spoliavit, incendit, per eamque occasionem asportatas B. Bartholomæi apostoli reliquias, Romæ in insula Jovis primo dicta, & postmodum Lycaonia, locatas ferunt: Othonem, Benevento deleta, in urbem Romam reversum, ibi defunctum, & in Petri apostoli basilica sepultum, Ptolomæus, & Guillelmus sunt auctores. Reliquorum, qui rem modo jam dicto gestam esse referunt, verba non recenseo; nam ingentem eorum esse numerum fatentur Beneventani.

[223] [respondent Beneventani ad numerum auctorum,] Respondent itaque hi ex Baronio ad annum 1125 num. 12: Non numero historicorum veritatem historiæ consuevimus æstimare: sed quanta fide polleat primus dictor cujuslibet assertionis: nam reliquos primum sequi auctorem, & ejus vestigiis inhærere, frequentiori usu in more positum reperimus. Tum contendunt, magis credendum Ostiensi, quam Frisingensi; quod ille antiquior, & rei gestæ propinquior: quod vero sublestam dicunt fidem Frisingensis, non omnibus probatum iri existimo.

[224] [& opponunt Leonem Ostiensem antiquiorem ceteris,] Deinde Frisingensis narrationem evertere nituntur contraria Leonis Ostiensis relatione lib. 2, cap. 9, qui hæc scribit: Anno Domini nongentesimo octogesimo tertio (Otto II,) iterum magno exercitu congregato, cum Saracenis in Calabriam dimicaturus descendit: sed divina permissione superatus ab illis, vix ipse cum non multis evadere potuit. In quo etiam prælio Landulphus princeps (Beneventanus & Capuanus, ut habet Vipera pag.74) filius principis Pandulphi, cum fratre suo Atenulpho, & aliis pluribus mortuus est. Imperator autem Capuam reversus, firmavit principatum relictæ Pandulphi principis Aloaræ, & filio ejus Landenulpho. Ipse vero pro recolligendo milite, ac certamine restaurando, Romam rediens eodem tempore defunctus est. Ex his ita ratiocinantur in laudata sæpius Dissertatione art. 2, pag. 13: Ostiensis inter scriptores, qui adducunter, antiquissimus, veracior censendus est, atque præstantior; sed is nec verbum quidem pronunciat (ut nec multi alii supra citati) de Benevento capta, spoliata, incensa. Fabulæ itaque loco censendum est, quod Otho Frisingensis, ejusque gregales de suo tantum cerebro dixerunt. Malim dicere, Quod illi ex incerta Romanorum fama hauserunt.

[225] [ex quo quædam sumunt argumenta;] Tum ita prosequitur: Imo ex iis verbis Cardinalis Ostiensis tria petuntur adversus istiusmodi fabulatores argumenta. Primo, quia Othonis exercitu ita profligato, ut vix ipse cum nonnullis evadere potuerit, natando aufugiens … eas vires deinde habere non poterat, quibus Beneventum, munitissimam tunc urbem expugnaret. Ad hoc utcumque responderi potest, imparatos aggressum esse, postquam reparasset exercitum. Secundo, inquiunt, quia incredibile est, Othonem ferro, flammisque in Beneventanos rependisse occisionem Landulphi eorum principis. Tertio, quia principatum Beneventanum confirmans viduæ Aloaræ, ejusque filio Landenulpho, gratum potius, quam iniquum animum erga Beneventanos Otho indicavit. Tandem Beneventanos ex acie se non subduxisse, ut alii scribunt, sic probare conantur ex Landulphi eorum principis, ejusque fratris cæde: Nam Beneventanos suorum principum signa secutos esse indubium est: unde fit, ut absque eis prælium deserere nequiverint; sed principes strenue dimicantes occubuerunt: ergo verum non est Beneventanos defecisse. Ita illi probabiliter quidem concludunt, siquis tamen putaret relationem, quam oppugnant, satis aliunde firmatam; facili negotio hæc evertentur, si dixerit non raro principes a suis militibus desertos in acie occubuisse, idque hoc loco videri factum; unde & Otto se in principis uxorem & filium æquissimum exhibuit, in Beneventanos vero offensum. Hæc, inquam, dici possent, si Frisingensis, & sequacium ipsius narratio certa fide subsisteret: at non pauca in illorum relatione, præter jam dicta, incommoda mihi occurrunt, quæ veri studioso lectori candide proponenda censui.

[226] Primo enim hæc Beneventi obsidio facta scribitur post cladem a Græcis simul, [aliæ contra Frisingensis narrationem] & Saracenis in Calabria acceptam. At illo tempore debebat se potius contra hostes præmunire imperator, quam amicos male officio functos ulcisci, quod, repressis hostibus, commodius fieri potuisset postea; imprudentem igitur videntur nobis describere imperatorem, qui eum illo tempore Beneventum aggressum fuisse scribunt. Deinde, vastata urbe Beneventana, Romam detulisse corpus S. Bartholomæi dicitur: Romanos autem in eadem cum Beneventanis culpa fuisse volunt: non videntur igitur Romani imperatorem in urbem admissuri fuisse, qui sævientem in Beneventanos audierant, neque meliora ab eo poterant exspectare, utpote ejusdem culpæ participes. Tertio, ea intentione sacrum corpus Romam translatum narrant, ut illud per Tiberim, & mare in Germaniam deferretur; neque considerant, quam incommodum nobis iter, quotque periculis expositum describant. An non erat Gallia & Hispania circumnaviganda? An non transeundum fretum Herculeum? An non Rheni deinde ostia subeunda, & adverso flumine ab Hollandia in Germaniam usque sacrum onus deportandum? Quot autem in illo itinere pericula, dominantibus in Hispania & Africa Saracenis? Quam immensus in subeundo adverso flumine labor? Denique quam multa in toto hoc itinere non credenda? At si imperator cupiebat omnino sacrum hunc thesaurum in Germaniam deferre, id longe tutius & commodius terrestri itinere facere potuisset. Verum putem post tantam ignominiam clademque ab hostibus acceptam bellicis magis consiliis intentum fuisse tunc temporis imperatorem, quam cogitasse, qua ratione sacra Sanctorum pignora in Germaniam deportaret. Hæc itaque mihi nec verisimilia videntur, nec satis congrue excogitata.

[227] Superest & alia difficultas, quæ hujusmodi mihi apparet, [difficultates propositæ.] ut translationem sacri corporis Romam Othoni II adjudicare prudenter non possimus. Corpus, ut asserunt, depositum est in ecclesia S. Adalberti, quæ deinde tractu temporis S. Bartholomæi vocari cœpit. Atqui S. Adalbertus, dudum post hunc annum superstes, templum Romæ habere non poterat, in quo S. Bartholomæi corpus deponeretur. Non igitur per Ottonem II illud translatum videtur, nec Romæ in Lycaonia insula in tumba porphyretica collocatum, ut narrat Frisingensis, eumque secuti auctores. Vidisse hanc difficultatem Baronium existimo, eaque maxime de causa priorem sententiam mutasse tom. 10 Annalium ad annum Christi 1000 num. 8, ubi manifesti erroris ait redargui eos, qui translationem Ottoni II attribuunt, illamque Ottoni III tribuendam variis argumentis contendit, quæ suo loco referemus. Franciscus Dinus aliquid quidem profert alia occasione, quod etiam pro hac difficultate solvenda assumi posset: nempe translationem factam per Ottonem II, depositionem vero in dicta ecclesia per Ottonem III: sed neminem ex trecentis, quos jactat, auctoribus afferre poterit, qui hoc asseruerit, nisi recentiores forte, qui hanc difficultatem tollere sunt conati. Quin contra auctores citati Frisingensis, Viterbiensis, Polonus, aliique, expressis verbis affirmant, corpus eo loco mansisse, ubi fuerat ab Ottone II collocatum. Ex dictis colligo, translationem, si facta fuit, Ottoni III potius cum Baronio, quam Ottoni II adjudicandam. Pro qua sententia quæ & qualia militent argumenta, nunc enarrandum.

§ V. Argumenta ejusdem traditionis, quæ translationem fere tribuunt Ottoni III; quædam adjecta, quæ Ottoni II.

[Inscriptio ecclesiæ Tiberinæ] Adfertur translatione, ab Ottone III facta, primo inscriptio ecclesiæ Tiberinæ, ubi sacrum corpus dicitur quiescere, posita Tempore Paschalis II Papæ, anno Dominicæ incarnationis MCXIII, Indictione septima, mense Aprili, die quarta. Inscriptionem autem factam per ipsum Pontificem, dicit Baronius ad annum 1000 num. 8 his verbis: Qui restituit eamdem ecclesiam, Paschalis II post centum & tredecim annos, hos versus in superliminari portæ majoris ejusdem ecclesiæ inscribendos curavit, qui hodie quoque ita leguntur:

Tertius istorum rex transtulit Otto piorum
      Corpora, queis domus hæc sic redimita viget.
Quæ domus ista gerit si pignora noscere quæris:
Corpora Paulini sint credas Bartholomæi.

Ad hæc Franciscus Dinus, non satis memor se antea trecentis auctoribus fultum Ottoni II translationem tribuisse, pag. 9: Panditur, inquit, antiquitas, reique veritas, tum certæ diei mensisque appositione, tum stylo carminum prorsus barbaro; & fides augetur, quod duo postrema carmina fuere in marmore satis antiquo literis Longobardis in superliminari ejusdem ecclesiæ relata, & adhuc manent, vetustiori inscriptione, instaurato atrio, ac ipsamet sæpe ecclesia, incuriose deperdita.

[229] [multis rationibus oppugnata ab Ursino,] Multa contra antiquitatem hujus inscriptionis objiciunt Beneventani, quæ ipsorum verbis hic referam. Eminentissimus Ursinus ait art. 3: Respondeo, memoratam restitutionem fictitiam esse, sicut etiam, quæ legitur, inscriptionem.. Probatur id omnium, quotquot scripserunt, tum antiquiorum, tum recentiorum historicorum silentio: si enim ita se res habuisset, nec Fredericus imperator suis id literis (si tamen, ut Baronius autumat, veræ sunt) siluisset anno MCLXVII. Nec Godefridus Viterbiensis, nec Martinus Polonus, prætensa restitutione posteriores, nec Egnatius, nec Platina, nec Sigonius, nec Nauclerus, aliique recentiores translationem ab Othone II factam asseruissent, nec Baronius ipse, in notis ad Martyrologium die XXV Augusti (si ea tunc vera judicasset) in tam splendidam incidisset contradictionem, (id est, non tribuisset translationem Ottoni II, quod postea tacite retractat.) Præterea si Paschalis II judicio, anno MCXIII de S. Bartholomæi corpore decretum fuerat: quare Suggerius abbas San-dionysianus anno MCXXII, novennio scilicet post, Roma relicta, Beneventum contendit ad Apostoli reliquias colendas? Quare tot insequentium Pontificum diplomata … corpus Apostoli Beneventi quiescere confirmarunt? Numquid enim eos Paschalis II decretum, ac publicam illam epigraphen ignorasse potius effutiemus? absit. Nihilominus, qui Paschalis II res prosecuti sunt, omnem quoad ecclesiarum consecrationes, restitutiones, ac reliquiarum inventiones, translationesque diligentiam adhibuisse constat; ut in Platina, & Ciaconio videre est; verum nec quidquam de hac restitutione scripserunt. Hanc Oldoinus in suis ad Ciaconium Additionibus nuper retulit: at unde illam, quove ex monumento eruerit, non admonuit. Arguit deinde Indictionem eo anno fuisse sextam, cum septima scripta sit.

[230] Nullus, ut opinor, negabit, quæ proposita sunt contra inscriptionem illam, [aliisque difficultatibus obnoxia;] in quantum ibi servari dicitur corpus S. Bartholomæi, argumenta esse non contemnenda; licet tantum negativa sint, quatenus restitutionem ecclesiæ a Paschali factam oppugnant, adeoque eatenus minus valida. Quid autem præter jam dicta, minus certam faciat istius inscriptionis fidem, erudito lectori aperiam. Videntur mihi hæc carmina non uno & eodem tempore ibidem posita: non enim percipio, cur primo hexametro subjecissent pentametrum; secundo autem hexametro aliud hexametrum addidissent, si hæc pariter fuissent superliminari insculpta. Adde, quod primi duo versiculi faciant sensum integrum, uti & duo ultimi. Quod confirmari videtur ex eo, quod Franciscus Dinus referat, postremos duos versiculos mansisse, sublatis ceteris. Si itaque conjecturæ locus est, potuere prima carmina, quæ nihil habent Beneventanæ traditioni contrarium, tempore Paschalis II posita esse, posteriora vero postmodum adjecta. Ut ut est, id mihi manifestum satis videtur, inscriptionem non esse positam per ipsum Pontificem, cum hoc non fuisset in ipsa inscriptione prætermissum, adjectusque fuisset Pontificatus annus. Aliud etiam infra subjiciam argumentum, quod mihi contra omnia Romanorum fundamenta non levem videtur continere difficultatem. Sed alia prius Romanæ traditionis argumenta sunt referenda.

[231] Subjicit Franciscus Dinus huic inscriptioni pervetusta quædam carmina, [carmina quædam vetusta,] Quæ, inquit pag. 9, ante ecclesiæ, ac sacelli ejusdem Apostoli restaurationem legebantur in capella S. Bartholomæi, quæ inveni in scriptura quadam characteris ferme duorum seculorum exscripta, in quibus hæc de S. Bartholomæo:

India decoriat, tenet insula Bartholomæum.

Hæc carmina scripta fuisse anno 1180, videtur ex primo satis probari, si fideliter omnia per Dinum citata sunt; sed carmina ipsa inter se fere cohærent velut ægri somnia, ita ut videantur ab homine prorsus indocto, nec minus inepto fuisse composita: quapropter nihil hæc magnopere carmina ad rem faciunt. Progredior igitur ad auctoritatem Frederici primi imperatoris.

[232] [constitutio Frederici I imperatoris,] Anno 1167 Fredericus I dicitur constitutionem edidisse pro dubio, de quo agimus, dirimendo. Totam hanc refert in Dissertatione sua Cardinalis Ursinus, verum tam multos in illa errores, & lapsus historicos ostendit, ut Franciscus Dinus eam maluerit nominare tantum, quam lectorum oculis exhibere; respondens pag. 114: Fridericum non fuisse historicum, nec annalistam, & nihil de his asseruisse præterquam ex magni Frisingensis fide. Ex quo responso, & ipsis constitutionis verbis, facile colligit lector, sive Frederico tribuenda sit constitutio, sive abjudicanda, per eam nihil addi ad auctoritatem Ottonis Frisingensis, quem sequitur: Nos, inquit, pro inquirenda hujus rei veritate, & removenda de cordibus hominum omni dubietate, annales prædecessorum nostrorum catholicorum imperatorum revolvimus, & ipsorum Annalium sexto libro (utique Ottonis Frisingensis, quem lib. 6, cap. 25 supra citavimus) invenimus, qualiter imperator Otho II venerandum corpus sanctissimi apostoli Bartholomæi a Benevento Romam detulerit, & insula Lycaonia, & in tumba porphyretica gloriosissime collocaverit. Et post pauca rem narrat, sicuti narravit Frisingensis; cujus relationem videtur sequi voluisse imperator, ut dolorem inureret Beneventanis; quod laudatus Ursinus advertit his verbis: Quod si causam hujusmodi perscribendi literas in Friderico quæras, recens in Beneventanos odium occurret; eodem namque anno MCLXVII Alexandrum III Pontificem maximum honorifice receperant, postquam nefarius imperator, pseudopapæ studens, omne scelerum genus adversus apostolicam Sedem, ejusque Pontificem moliri cœpit, ut anonymus Casinensis, & Romualdus Florentinus apud Baronium num. V ad annum MCLXVII perhibent.

[233] [Acta synodalia Alexandri III insinuata a Baronio, sed numquam producta,] Baronius ad annum 1000 num. 6 insinuat de hac controversia actum fuisse ab Alexandro III in concilio quodam: nam post memoratas Frederici imperatoris litteras, Accedunt, inquit, his Acta synodalia sub Alexandro III, de quibus suo loco inferius dicendum. Verum non præstitit vir eruditissimus, quod promisit; ita ut videatur nihil in his Actis invenisse, quod ad hanc controversiam spectaret, vel siquid invenerit, non probasse. Eminentissimus Ursinus art. 6, postquam ostendit nihil ex his Actis productum esse, quod huc pertinet, neque Baronium, qui Acta utriusque concilii, ab Alexandro III celebrati, accurate descripsit, vel meminisse Bartholomæi, ita concludit: Cum itaque ille (Baronius) non protulerit (Acta synodalia) ea certe etiamnum desiderari aperte demonstrat; nec talia umquam iis in conciliis esse meditata.

[234] [scheda quædam referens consecrationem ecclesiæ] Profert tamen Franciscus Dinus pag. 12, & 13, non Acta quidem synodalia, sed tabulam quamdam antiquam ecclesiæ S. Bartholomæi, ex qua, quia vetustate erat oblitterata, novam dicit tabulam confectam, cujus quædam recitat monumenta: verum, ut mihi apparent, tam ruinosa, ut ea hic non describerem, nisi conjicerem, ex iis forte Baronium putasse, de hac re actum fuisse in concilio Lateranensi sub Alexandro III. Ita porro habet prima ejus tabulæ memoria apud Dinum citatum:

In Dei nōie Amen.

Anno Domini MCLXXIX Indictione XII mensis Martii Alexander Papa III celebravit Romæ synodum in majoris ecclesiæ basilica Lateranensi. Omnes archiepiscopi, episcopi, abbates, priores, & infinita clericorum multitudo, qui diversis partibus orbis in hac inclyta urbe in prædicta synodo congregati erant, venerunt ad ecclesiam D. Bartholomæi, ibique reverenter super corpore Apostoli Missæ officium celebrans, sacrificium solenniter obtulit Deo, & dictam ecclesiam beati Bartholomæi apostoli consecravit, & maximam indulgentiam ibi posuit. Post prædicationem vero in pulpito ab eo publice in populo factam, in confessione jussit apostoli Bartholomæi nomen a magno celebrante diacono Cardinale S. Mariæ in porticu enixe nominari, ipse quoque summus Pontifex in absolutione Apostoli memorati nomen honorifice nominavit, & post Missæ celebrationem stationem singulis annis in festo S. Paulini concessit.

[235] Contra hoc monumentum ita Ursinus: Quanti ea (scheda) sit facienda, [S. Bartholomæi, aliaque continens minus verisimilia,] illorum, qui e vestibulo tantum sacros ritus salutarunt, judicio stet; cum a Pontifice prius Missam celebratam fuisse, deinde dicatam ecclesiam commentetur. Advertat studiosus lector, quam multa hic uno tempore facta fingantur: Pontifex solenniter celebrat, dedicat ecclesiam, indulgentiam concedit, ad concionem dicit, Mißa deinde celebrata, stationem singulis annis in festo S. Paulini indicit; verisimilia hæc sint eis, qui putant tam cito hæc fieri posse, quam fingi; mihi non sunt verisimilia.

[236] Sequitur pag. 13 hæc lacinia nihilo præcedenti melior: [similes quædam lasciniæ fide indignæ.] Alexander episcopus servus servorum Dei confirmavit omnes indulgentias concessas per prædecessores suos, ac etiam ipse summus Pontifex concessit magnam indulgentiam venientibus ad ecclesiam S. Bartholomæi apostoli vere pœnitentibus & confessis, eo quod vidit & osculatus fuit corpus SS. Bartholomæi apostoli, & Paulini confessoris. Post quam alia additur nomine Cælestini III, & alia rursus Anacleti II antipapæ, huic non absimiles, quas siquis recte perpenderit, comperiet scriptas esse ab homine imperito. Hæc, aut similia monumenta, vidisse Baronium suspicor, sed fide indigna putasse; quamquam hinc sperare potuerit, se ipsa Acta synodalia, & Pontificum diplomata inventurum. At si illi tam negligenter privilegiorum suorum bullas servare studuerint, non merentur ut similibus laciniis fidem lector adhibeat. Subjicit deinde pag. 14 præfatus Dissertator ex eodem, ut inquit, fasciculo hæc verba: Ex codice Ms. Vitæ Sanctorum, qui habetur in bibliotheca congregationis Oratorii, S. Paulini corpus videtur esse conjunctum S. Bartholomæo in insula, in ecclesia S. Adalberti, quæ nunc vocatur S. Bartholomæi, quorum trium Sanctorum meritis ibique præstantur beneficia plurima. Quæ quam fideliter sint citata mihi non liquet, at non multum ad rem facere, facile lector intelliget.

[237] Dissimulare hoc loco non licet difficultatem, quam omnibus argumentis opponere possunt Beneventani. [Aliæ difficultates contra Romanam traditionem:] Baronius ad annum 1000 num. 5 ita scribit: Hoc eodem anno Otto imperator ex Polonia, quo pietatis ergo … fuerat peregrinatus, ad visitanda sacra pignora S. Adalberti martyris (Martyrio coronati anno 997, ut idem ad illum annum, & Pagius habent) Romam rediens sacras reliquias secum detulit ejusdem martyris, quibus, ubi collocarentur, erigendam curavit ecclesiam in insula Tiberina. Hæc sacra pignora fuisse Manus martyris, ex appendice ad ejus Vitam refert ibidem. Num. 6 ait: Otto vero, quo inchoatam a se Romæ ecclesiam, quam plurimis posset, sacris Sanctorum reliquiis exornaret, consilium iniit, ut corpus S. Bartholomæi apostoli Beneventi consistens, illinc Romam deduceret. Et num. 8: Factum est autem, ut illatione corporis S. Bartholomæi in ecclesiam sub titulo S. Adalberti martyris inchoatam, transierit ipsa in nomen & cultum ejusdem Apostoli, memoriaque Adalberti hoc modo fuerit paulatim oblivione deleta, Hæc relatio viri eminentissimi, si res omnino facta est, omnium mihi videtur optima. Sed non caret difficultatibus; quarum unam tangit, & solvere conatur laudatus auctor num. 9 hoc modo:

[238] [quod ecclesia S. Bartholomæi minori forma structa,] At si quæras, inquit, cur tanti Apostoli corpus non in aliqua amplissimarum basilicarum sit reconditum, sed in ecclesia nullo modo patriarchalibus basilicis comparanda: plures possunt afferri causæ, vel quod, ut plerique aiunt, delaturus illud Otto in Germaniam, illic ad tempus dumtaxat voluit collocasse: vel quod, quam extruere inchoavit ecclesiam, eam, ut audisti, quam plurimis quærens nobilitare reliquiis, & Apostolico pignore reddere celeberrimam; si vixisset, in longe augustiorem formam extruxisset. Primo hoc responso difficultatem sibi non solvit Baronius, nam ipse nec credidit, nec scripsit, ea intentione Ottonem III sacra ossa Benevento abstulisse, ut ea transferret in Germaniam, sed ut iis S. Adalberti ecclesiam locupletaret. Alii hoc scripserunt quidem de Ottone II, nullus vero, quem vidi, antiquorum de Ottone III. Secundum Baronii responsum minus mihi videtur probabile: cum enim multa Sanctorum corpora; ut ipse. Baronius narrat, in eam intulerit ecclesiam Otto, ipso adhuc vivo ad fastigium videtur perducta fuisse ecclesia; nec video cur eam minori forma prius ædificare voluisset, postea vero augustiori exstruere; nisi forte ornamenta quædam ecclesiæ addenda intelligi voluit Baronius, quod eum facere voluisse est verisimile, sed difficultatem de minori ecclesiæ forma non dissolvit.

[239] [& S. Adalberto, non Bartholomæo, initio sit dicata.] At alia hic superest difficultas. Anno enim millesimo dicitur ecclesia S. Adalberti inchoata, eodem anno translatum S. Bartholomæi venerandum corpus, atque in dicta ecclesia collocatum. Nunc ego non intelligo cur Otto voluerit eo deferri S. Bartholomæi corpus, & ecclesiam interim alteri exstruere, alteri dedicari voluerit, cujus non corpus, sed partem corporis aliquam, puta manum, vel, ut vocant alii, brachium, eo detulerat. Adeone igitur Apostolum coluit imperator, ut ejus corpus Beneventanis vel maxime invitis auferret? Adeone rursum contempsit, ut eum sub umbra martyris, cui ecclesiam exstruebat, latere voluerit? Si tanti faciebat Bartholomæum, cur ejus nomine ecclesiam dedicari non jussit? Si tam parvi, cur Beneventanis Patronum suum non reliquit? Hæc mihi in hoc facto occurrit difficultas, quam egomet mihi eximere non possum, nisi suspicari velim, non ipsum corpus, sed aliquas S. Bartholomæi reliquias ecclesiæ S. Adalberti illatas fuisse, quæ postmodum, crescente fama, ut fit, corpus vocari cœperunt. Scio quidem hujusmodi subtilitates non magni faciendas esse, ubi veritas historica satis aliunde habetur probata, at translationem hanc non satis probatam esse contendunt Beneventani. Nunc ad aliud argumentum, quod magni fecisse videtur Baronius, transeundum.

[240] Eminentissimus hic auctor ad annum citatum num. 7 scripsit sequentia: [Testimonium Roberti Montensis,] Porro coëgit necessitas, ut post multum temporis eædem Apostoli sacræ reliquiæ detegerentur, quod Robertus, qui ad Sigebertum adjecit Appendicem, … sic enarrat. Accipe Roberti Montensis verba ex Appendice ad annum 1157: Circa hoc tempus, ait, inundatione Tyberis facta non modica, Romæ in quadam insula ejusdem fluminis in ecclesiola antiqua inventum est in quodam sarcophago corpus beati Bartholomæi apostoli totum integrum, excepto corio, quod remansit Beneventi, quando Otto imperator capta eadem civitate corpus prædicti Apostoli transtulit Romam, sicut tabulæ æxeæ demonstrant, scriptæ literis Græcis & Latinis, quæ repertæ fuerunt in corpore Apostoli. Repertum est etiam in eadem ecclesia corpus Paulini Nolani episcopi. Hæc Robertus, non exprimens utrum Ottoni II, an tertio translatio sit adscribenda. Valide, ut solent, atque acriter, hanc Roberti relationem oppugnant Beneventani art. 4, quorum rationes in compendium redigam.

[241] Primo negant hanc Tiberis inundationem umquam fuisse, [Beneventanorum ad hoc responsa,] quia a nemine legitur scripta. Reponit autem Dinus pag. 107, potuisse inundationem minorem esse, quam fuerunt illæ, quæ scriptæ sunt. Secundo falsitatis arguunt, quod dicit totum integrum corpus repertum esse, cum a Saracenis in insula Lipara sacra ossa dispersa sint: Quod si, inquiunt, integrum dicere malueris, quia nullum ex ossibus deerat, neque etiam a falsitate extricaberis: deerat namque brachium, quod Landulphus Beneventanus archiepiscopus dederat Bernardo filio Leoduni Pennarum comiti anno CMLXII. Hanc brachii donationem, aliarumque in Galliam reliquiarum translationem, factam ante disputatam hanc Romam translationem, probabimus suo loco. Subtiliter tamen se hic extricare conatur Dinus pag. 107, explicans illud: Totum integrum, Hoc est exundatione intactum, nec dispersum, … sine ullo pristini status detrimento. Verum an ita Roberti locum intellecturus sit lector, partium studio vacuus, vehementer dubito. Reliquas porro Dini replicationes, quoties inutiles mihi videbuntur, brevitatis causa præteribo: Tertia, inquiunt, falsi ratio, quod corium Beneventi remansisse ait. Ubinam, quæso, Roberte, de corio legisti in Liparitana translatione? Tuus ipse Sigebertus ossa tantum per agros dispersa annotavit. Ad laminas, quas cum corpore inventas narrat Robertus, dicunt: Beneventanos .. illas apposuisse ad fidem ab Othone pia in fraude captandam non ambigimus. Denique coarguunt eum, quod scripserit etiam Paulini corpus inventum. Verum hoc etiam translatum ab Ottone III contendit Dinus, quamvis id antiquorum neminem, excepto Roberto, habere sciam. Hæc fere eminentissimus Ursinus.

[242] Sed & alia quædam in hac Roberti relatione mihi videntur parum verisimilia, [aliæ in illo testimonio difficultates.] quæ erudito lectori paucis exponam. Hunc ego locum intelligendum puto, sicut intellexit supra Baronius, ut velit, reliquias ignotas fuisse, & tum demum detectas, quod satis liquet ex his verbis: In ecclesiola antiqua inventum est in quodam sarcophago corpus B. Bartholomæi. Veligitur numquam Romani cognoverant, ubinam sacrum corpus fuisset depositum, vel si noverant, id deinde exciderat. At neutrum est verisimile, aut credibile. Primum hoc modo facio manifestum. Narratur translatio Benevento facta post captam urbem; magno itaque cum strepitu, ita ut Romani eam non potuerint ignorare; neque porro ignorarunt, si facta sit; nam ex Romanorum traditione eam jam scripserat Frisingensis, & locum, ubi corpus dicebatur depositum, assignarat: qua igitur veritatis specie corpus anno 1157 primum innotuisse Romanis scriberet Robertus? Restat itaque ut dicere voluerit, corpus oblivioni traditum, rursus hac occasione inventum esse. Quis autem credat thesaurum tantum, tantaque contentione acceptum, tam negligenter fuisse custoditum? Ego certe animum inducere non possum, ut hoc existimem. Deinde cur Viterbiensis, cur Fredericus imperator, circa hæc tempora scribentes ea, quæ jam recitata sunt, nihil horum produxerunt? Uno ut absolvam verbo, vel hæc Romanorum probatio deserenda, vel, quotquot jam allatæ sunt, expungendæ; neque enim video hanc Roberti relationem cum productis aliorum locis recte conciliari posse. Hæc ad Robertum.

[243] [Breviarium & Martyrologium Romanum;] Militat etiam pro Romana traditione auctoritas Breviarii & Martyrologii Romani, in quibus, prout hodiedum leguntur, dicitur sacrum Bartholomæi corpus Romam ad insulam Tiberinam translatum; atqui id non videtur Breviario & Martyrologio insertum sine maturo examine virorum eruditorum: ergo non videtur ab auctoritate tanta recedendum. Quid ad hoc argumentum eminentissimus Ursinus respondeat, exponam ipsius plerumque verbis, quibusdam tamen brevitatis causa prætermissis.

[244] [ad quæ reponii Ursinus non esse ab omni errore immunia,] Respondeo primo, inquit art. 7, maximæ quidem auctoritatis esse Breviarium Romanum in iis, quæ per sese ad cultum ecclesiasticum attinent: minoris tamen ponderis esse in privatis factis, aut gestis, quæ in Vita Sanctorum ex occasione referuntur ita, ut efficax inde argumentum peti non possit, ubi præsertim antiquiora monumenta adversantur. Nec enim ecclesia ipsa, quæ iis utitur, inconcussæ infallibilisque veritatis judicat quæcumque breviariis suis sunt inserta, cum multoties pro variis temporibus, varia ex occasione ea mutaverit, correxeritque; uti ibidem probat. Et deinde ad Martyrologium ita reponit: Respondeo idem de Martyrologio Romano, ac de Breviario ferendum judicium, cum si quæ in uno sint, quæ eruditis negotium facessant, in alterum transfundantur. Hujus generis permulta in illo etiamnum extare, consentiunt viri historicæ rei peritissimi… Nec obstat ecclesiasticus usus, quasi ab omnibus omnino maculis pura censenda sint Martyrologia, quibus Romana utitur Ecclesia, cum illorum auctores humani semper aliquid patiantur. Hæc omnia quibusdam exemplis firmare nititur, quorum tamen quædam inter eruditos etiamnum controversa sunt. Hoc primum eminentissimi viri responsum.

[245] [& sæpius in hac historia mutata,] Præterea Respondeo, inquit, secundo, inconstantissimum esse in D. Bartholomæi translatione Breviarium Romanum, atque adeo minus urgere auctoritatem ejus, ut ex triplici illius immutatione liquido constat. I. quia Breviaria Romana anno MCDLVIII Pii II auctoritate, MCDLXXXII, MDXLV, MDLII, MDLVII, MDLXI, MDLXIV nec per umbram quidem sacra Bartholomæi ossa Romam asportata, & in Tiberina insula reposita fuisse referunt. 2. Breviarium anni MDLXVIII auctoritate Pii V approbatum, a veteri lectione deflexit, additaque translatio est, in hæc verba: “Ejus corpus … postremo Romam ab Othone II imperatore, Gregorio V Pontifice Maximo, portatum, in Tiberis insula in ecclesia ejus nomine Deo dicata, collocatum fuit.” … 3. in novissimo Breviario Clementis VIII anno MDCII edito, quod de Gregorio V dicebatur expunctum fuit, & repudiato Othonis II nomine, Otho III translationis auctor suffectus est… Hinc in tot illis Breviarii editionibus triplex animadvertitur immutatio, in re, in persona, in epocha: cui ergo ex tot, tam variis, tam recentibus, tam manifestis scatentibus mendis, epochæ scilicet & personæ, assertionibus animum potius inclinemus? Et in fine ad Martyrologii auctoritatem: Respondeo, inquit, secundo, in Martyrologio Romanam Benevento translationem anno MDLXXXIV primo adjectam esse sub Gregorio PP. XIII; atque ideo contra Beneventanos adduci non posse, cum in historia temporis diuturnitati stetur.

[246] Franciscus Dinus, qui dissertationem suam vocat vindicias Romani Breviarii, [Dinus, ut moderni Breviarii vindex videatur, inepte sensum exponit,] pag. 125 contendit, in moderno Breviario nihil haberi contrarium antiquiori Pii II, in quo Ottoni II tribuitur translatio, atque hoc modo verba Breviarii moderni interpungit: Ejus corpus Albani … sepultum est: quod postea ad Liparim insulam: inde Beneventum translatum est: postremo Romam: (Hic interpunctionem vult poni, quam nullibi, putem, invenit, nec sensus admittit) ab Othone tertio imperatore portatum, in Tiberis insula, in ecclesia ejus nomine Deo dicata collocatum fuit. At, qui non omnino cæcutiunt, facile advertent meram hanc esse cavillationem, nec sententiam Francisci Dini, cum moderno Breviario conciliari posse: neque ipse hoc non vidit; nam continuo superaddit hæc verba: Vel procederet (Breviarium) juxta non satis digestam Baronii opinionem in Annalibus; quam pag. 126 vocat primam Baronii opinionem: constat tamen hanc esse Baronii opinionem postremo scriptis mandatam, retractata saltem tacite priore; Baronius itaque consentit Breviario, non Dinus.

[247] Emmanuël Cajetanus Sousa in nupero Opere de Expeditione Hispanica S. Jacobi apostoli tom. 2 gravissime reprehendit illos, [Sousæ argumenta pro Breviario Romano,] qui ab auctoritate Breviarii vel latum unguem recedunt, eosque morosos appellat criticos. Porro Breviarii auctoritatem maximam ostendere nititur a pag. 1157 Ex quinque causis ipsius Breviarii, nempe ex causa materiali, ex causa formali, ex causa finali, ex causa efficiente, & denique ex causa exemplari. Audiamus quomodo argumentetur ex causa Breviarii formali. Pag. 1159 Lectio, inquit, Breviarii quatenus est historia, debet constare veritate, alias enim esset fabula, non historia, cujus prima lex est (teste Cicerone lib. 2 de Oratore) ut nihil falsi dicere audeat. Ergo Ecclesia in lectionibus Breviarii nobis veras historias proponit, non vero confictas fabulas obtrudit. Ergo ecclesia judicat esse vera, quæ in lectionibus Breviarii collocari jussit. Qua ergo prudentia, quove jure poterit quispiam judicio ecclesiæ reluctari? Deinde lectio Breviarii, ut lectio est, continet materiam prædicandam & credendam, quamque ipsa ecclesia prædicari & credi jubet, ut mox ostendam. Quis autem Catholicus non perhorrescit dicere Ecclesiam præcipere, ut prædicetur mendacium, jubere, ut credatur mendacio?… Ex quibus denique infert: Ergo quidquid in Breviario relictum est, tamquam verum retentum est, ac proinde extare quampiam historiam in Breviario, signum certissimum est, illam ab Ecclesia judicatam fuisse veram.

[248] [quæ ipse alibi destruit,] Hæc si legitime deducta est conclusio, merito reprehendendus Eminentissimus Ursinus, qui Breviario in hac controversia non acquievit. At paucis saltem ab imprudentia vindicandus vir laudatissimus, & immerito inter morosos criticos numerandus: neque id erit difficile, cum ipse Sousa sufficientem ad hoc præbeat materiam, una scilicet manu ædificans, altera, quæ struxit, destruens. Dicat, obsecro, vir eruditus, si hæc vere dicta putet de Breviario Urbani VIII jussu correcto, an eadem non sint dicenda de Romano Breviario anteriori? Lectio Breviarii continet materiam prædicandam & credendam: Quis autem catholicus non perhorrescit dicere, Ecclesiam præcipere, ut prædicetur mendacium, jubere, ut credatur mendacio. Si hæc, inquam, vera putet de Breviario moderno, cur eadem vera putare non debeat de Breviario ante ducentos annos usitato, non intelligo; neque enim magis hoc tempore, quæ Breviario inserta sunt, credenda proponit Ecclesia, quam ante ducentos annos proponebat. Quomodo igitur laudatus auctor non cohorruit totus, quando de Breviario Romano ante ducentos circiter annos usitato pag. 1174 ex Josepho Silos scripsit sequentia: Quod vero Romæ tunc temporis Breviarium terebatur nullis non erroribus ac mendis plenum. Damnatæ ab Ecclesia memoriæ auctorum homiliæ: incertæ, nulliusque fidei passim historiæ, in illo nempe legebantur. Prætermitto reliqua, quæ exaggerans Breviarii illius corruptiones, scripsit memoratus auctor, vehemens nimis in utramque partem. Illud tamen adverto, omnia illius argumenta, quæ a causa finali, formali, materiali, exemplari, quin & efficiente, deducta sunt, ab eo hic destrui: cum omnia aptari possint Breviario antiquiori non minus, quam moderno, si vera sunt. Pro exemplo habe, quæ scribit pag. 1162, argumento deducto a causa finali, hoc modo: Mendaciis Deus non colitur, sed offenditur: ergo liber, quo Deus colitur, omni caret mendacio: sed Deus breviario Urbani (adde & antiquioribus) colitur, non offenditur; ergo in Urbani breviario (quidni & antiquioribus?) omnia sunt vera, nullumque mendacium invenitur.

[249] [non probant illud ab omni errore immune,] Hæc itaque argumenta, aliaque Emmanuëlis Sousa, quæ omnia adferre longum esset, & supervacaneum, cum jam refutata sint, postquam hæc scripseram, ab eruditissimo auctore Hispano, Didaco del Corro, in Dissertatione Theologico-critica, quam Hispali anno 1739 edidit de valore argumenti ex Breviario Romano petiti: hæc, inquam, argumenta non probant, Breviarium modernum ita ab omni errore immune esse, ut in eo leviusculum erratum, vel historia quædam minus probabilis reperiri non possit: nam quædam inseri potuere quando videbantur probabiliora, quæ, aliis postmodum erutis monumentis, minus probabilia reperta sunt: ut eruditi hodiedum passim agnoscunt, & agnovit etiam Baronius. Quod satis esse existimo ad opinionem eminentissimi Ursini a temeritate vindicandam. Neque hinc fiet, ut omnibus Breviarii historiis fides abrogari possit, ut pag. 1166 contendit Sousa. Quis enim omnibus S. Augustini scriptis fidem abroget, quia unum aliquod, aut plura etiam errata historica in doctore maximo agnoscit? Verum, omisso hoc auctore, quanti valeat in factis hujusmodi auctoritas Breviari Romani, erudite exponit & probat eminentissimus Cardinalis Prosper de Lambertinis in Opere dectissimo de Beatificatione & Canonizatione servorum Dei tom 4, part. 2, cap. 13, num. 5, ubi vitato utrimque extremo, ita loquitur: Sed quatenus per mediam viam, quæ tutior est, incedendum sit, videtur quidem, tuto pede asseri posse, non modicum auctoritatis pondus factis historicis accrescere, quæ relata sunt, & approbata in Breviario Romano… Attamen ita, ut vetitum existimari non possit, debita cum modestia, & non sine gravi fundamento, quæ contingunt in factis historicis, difficultates exponere, easque judicio Sedis apostolicæ supponere, ut eorum subsistentiam perpendat in hypothesi, quod manus iterum admoveatur ad Breviarii Romani correctionem. Quod deinde multis exemplis ostendit.

[250] Præter memorata jam argumenta, recentiorum auctorum sententias affert Franciscus Dinus: [bulla Sixti V Corpus Romanis asserens,] sed hos mihi prætereundos censui, cum tanti facienda sit illorum auctoritas, quanti rationes, quas allegant; nihil autem allegent præter jam dicta, quod alicujus sit ponderis. Unam hic itaque adjungam auctoritatem Sixti V Pontificis Maximi, de quo pag. 20 hæc tradit memoratus auctor: Plurimum vero pro verificandis his, quæ diximus, confert bulla Sixti V a PP. insulæ mihi communicata. Bullam recitat, ut sequitur: Sixtus PP. V. Ad perpetuam rei memoriam. Cum dilectus filius noster Antonius tituli S. Bartholomæi in insula S. R. E. presbyter Cardinalis, sanctæ Severinæ nuncupatus, altare majus in ecclesia ejusdem tituli S. Bartholomæi, quod superioribus annis magna Tiberis inundatione simul cum ecclesiæ parte collapsum, atque confractum fuerat, post ejusdem ecclesiæ instaurationem de novo ædificaverit, & decentiori forma constructum ornaverit, illudque die Dominico proximo, qui erit XVIII hujus mensis, solemni dictæ S. R. E. more, & ritu consecrare, ac in eo ipsius S. Bartholomæi apostoli, & aliorum Sanctorum corpora, ac reliquias reponere in animo habeat &c. Sequuntur dein indulgentiæ a Pontifice concessæ dictam ecclesiam visitantibus; & data ponitur bulla, Die XV Augusti MDLXXXV Pontificatus nostri anno primo. Addit Dinus: Hæc autem bulla motu proprio, & certa rei scientia, tot elogiis patentissima evulgata, est ingens hujus veritatis testimonium. At ego de motu Pontificis proprio & certa scientia nihil in bulla reperio. Ceterum quanta sit bullæ hujus authentia, quamque fideliter ipsa recitata, mihi non liquet.

[251] Subjicit huic bullæ sæpe jam memoratus auctor ex eodem, [memoriæ quædam Cardinalis sanctæ Severinæ:] ut ait, libro archivii PP. S. Bartholomæi transumptum quoddam ex Diario Santorii Cardinalis S. Severinæ, ejusdemque Memoriam alteram, in quibus reliquiæ sub ara majori ab eodem Cardinali repositæ leguntur. Verum in Diarii transumpto hæc adduntur: Propter quod adeo laboravi insudavique, ut ob grave feretri pondus saucia remanserit caro lateris sinistri, cujus dolor toto vitæ decursu fuit a me toleratus apposito medicamento, ac plastra ferrea. Quæ verba scriptum illud mihi suspectum faciunt; neque enim credibile est ob grave pondus carnem lateris sauciam fuisse, aut sanari non potuisse, si læsa fuisset. Deinde in eodem scripto leguntur hæc verba: Corpora S. Bartholomæi apostoli, SS. martyrum Adalberti &c. At certum est corpus S. Adalberti ibi non esse totum. Hæc itaque Cardinalis scripta omittenda duxi, quæ ipsam etiam Sixti bullam, ex eodem penu depromptam, apud prudentes forte minus certam reddent.

[252] [monumenta omnia compendio data:] Hæc sunt præcipua, quibus Romanorum civium traditio nititur, argumenta, quorum nullum invenire potui, quod non toto seculo & ultra sit dubia hac translatione posterius. Accipe omnia breviter. Seculo duodecimo primus pro Romanorum traditione testis citatur Otto Frisinensis, cui eodem seculo adstipulatur Godefridus Viterbiensis. Addunt Romani anno 1113 inscriptionem Tiberinam, Friderici imperatoris constitutionem anno 1167, Alexandri III Acta synodalia anno 1179; verum hæc instrumenta acerrime impetunt Beneventani. Seculo XIII pro Romanis testatur Robertus de Monte, & Martinus Polonus. Posterioribus seculis auctores accedunt plurimi inter quos Flavius Blondus, Jacobus Philippus Bergomensis, Joannes Baptista Egnatius, Carolus Sigonius, Joannes Nauclerus, & eminentissimus Baronius cum Breviario & Martyrologio Romano, bulla etiam Sixti V, si genuina sit. Denique minoris notæ auctores ingenti numero; quamvis illi inter se non consentiant in translationis auctore assignando, ut notavimus.

[253] [quid de re tota sentiendum.] Nunc si monumenta utriusque partis inter se conferamus. Prævalebunt Beneventani antiquitate testium & auctoritate, Romani numero: multa in Beneventana traditione, præsertim si relatione Leonis Ostiensis standum sit, reperies, quæ difficultatem pariant; plura etiam in Romana, sive cum Baronio Roberto Montensi fidem habeas, sive cum Francisco Dino Ottoni Frisingensi adhæreas. Ex quibus mihi omnino persuadeo, utroque loco haberi reliquias Apostoli, translationemque factam esse aliquarum: quæ an majorem, an minorem corporis partem constituant, meum non est dijudicare. Illustrissimus Franciscus Maria de Aste in Disceptationibus ad Martyrologium Romanum ad VIII Kal. Septembris pag. 392, relatis utriusque partis argumentis, ita concludit: Quum actus hujus cultus continuati appareant tam pro Benevento quam pro Roma, utrobique sacrum illud corpus, donec aliter per supremos censores decretum fuerit, in illa veneratione habendum erit, qua hactenus habitum, ut pluries eminentissimi Patres S. Romanæ Ecclesiæ decrevere. Et post pauca: Colatur Romæ, & Beneventi; & quibus causa definienda, cordatus lector videat, pro cujus scitu hæc indicata. Addo verba Papebrochii tom. 4 Junii ad Acta S. Paulini pag. 233: Si sacra congregatio rituum, causæ cognitione suscepta, sacras utriusque loci capsas aperiri jubeat, & quid utraque contineatur fideliter referri; fortassis invenietur utrobique pars magna ejusdem esse corporis. Certe si Beneventum ea causa repetiit Otto, urbemque obsedit, ut scribit Ostiensis; verosimile non est, obsidione dimissa, omnino vacuum rediisse; nec etiam Beneventanos eo terrore compulsos totum dimisisse; sed potius tam carum pignus cum imperatore partitos, retento apud se veteri scrinio cum præcipuis aliquot ossibus, & epigraphis, quales erant, servatis; alteram partem Romæ depositam fuisse velut corpus integrum, ut passim in talibus fieri assolet.

CAPUT IV.
De reliquiis undequaque sparsis, miraculisque variis locis factis.

§ I. Reliquiæ in varias Provincias portatæ; ubi & miracula quædam Apostoli patrocinio facta.

[S. Bartholomæi reliquiæ in Oriente datæ S. Josepho Hymnographo,] Uti multas orbis provincias vivus adiit, fideique lumine illustravit S. Bartholomæus, ita varias sacro suo corpore urbes & provincias post mortem honorasse vidimus: restat ut enarremus, quantum quidem diligenti investigatione assequi potuimus, quæ præ ceteris urbes, quæ regna, sacris gloriosi Apostoli pignoribus fuerint locupletata. Ac primo quidem quasdam hujus Apostoli reliquias per Orientem fuisse sparsas, antequam sacrum ejus corpus Liparim, aut certe Beneventum, fuit delatum, omnino existimo. Exemplum invenio in Vita S. Josephi Hymnographi apud nos tom. 1 Aprilis pag. 274, ex qua hæc delibo: Porro in Thessaliæ finibus jam pridem versans (Josephus) a divino quodam homine, scientiaque incomparabili, sacratissimis magni apostoli Bartholomæi reliquiis forte donatur. Igitur huic templum ædificare constituit, multa miracula quotidie patranti; quem per quietem sæpenumero vidit cælestia sibi mysteria aperientem, ac sacræ paginæ difficultates explanantem. Cum vero ingenti aliquando desiderio æstuaret sanctum Apostolum versibus exornandi, tamen continebat se, metuens ne forte minus acceptum, gratumque a se illi eveniret, ac instar Moysis quadraginta dies carnem macerans, ut divinarum cantionum tabulas acciperet; occlusisque sensuum januis, ac mente ab omni evagatione in se collecta, sancti Apostoli corpus pie reverenterque complectitur.

[255] Nec frustratus est hominem suus labor: nam pridie ejus diei, [cui apparens Apostolus confert facultatem] quo divi Bartholomæi memoria celebratur, videt virum linea veste circumamictum, cujusmodi in Palæstina vulgo utuntur, sacras templi valvas tenentem, ac Josephum ad se advocantem. Is sacræ mensæ velamen (Græce ἀράχνιον, Velum accipio, inquit in notis Papebrochius, quo .. altare & omnis altaris supellex, extra divini officii tempora contegi solet) pulsans, tollit sancti Euangelii codicem, & ejus pectori imponens: Benedicat tibi, inquit, præpotentis Dei manus, influant in linguam tuam cælestis sapientiæ maria, fiat cor tuum sancti Spiritus sedes, tuique cantus universum terrarum orbem demulceant: ut quisquis iis fruetur, & verborum & rerum suavitate captus, spirituales sirenas appellare possit. His dictis visum evanuit; sed verba in imos præcordiorum sulcos defossa, ac seminata, uberem postmodum segetem tulere. Atque hæc fuit divini charismatis incitatio, hæc divitiarum dona, hoc incomparabile beneficium. Itaque simul ad scribendos versus manum admovit, mirum quantum & soni suavitate aures demulceret, ac blanda sententiarum vi animos percelleret ac commoveret.

[256] [sacros hymnos componendi plane eximiam.] Multis prosequitur idem auctor mirabilem S. Josephi in hymnis componendis facilitatem & elegantiam, quæ loco citato in Actis legi possunt: nam insignem prorsus ea in arte fuisse, facile colligitur ex eo, quod Hymnographus per excellentiam fuerit nominatus. Notat tamen ad hunc locum Papebrochius, in Synaxario Claromontano haberi τοῦ Ἀνδρέου, ac si ad S. Andream hæc omnia referenda essent, in margine tamen ejusdem Synaxarii notari: In aliis Synaxariis legitur S. Bartholomæi reliquiam, atque ita potius legendum esse probat etiam ex eo, quod nihil de S. Andrea scripsisse legatur Hymnographus, quædam vero de S. Bartholomæo probabilius scripserit, ut in Commentario prævio notavimus. Porro idem miraculum brevius ex Synaxario Claromontano narratur tom. citato pag. 267 his verbis: Invenerat, cum adhuc esset in finibus Thessalonicæ, sancti apostoli Bartholomæi reliquiam. Hanc igitur accipiens, sub illius nomine ædificavit sacellum; cœpitque multa cum sollicitudine versare animo, quomodo festivitatem ejus sacris canticis componendis ornaret, cum lacrymis atque singultibus supplicans, ut hujus desiderii sui compos effici mereretur. Et vero compos ejus effectus est. Noctu enim virum quemdam reverendum conspicatus est ad latus epistolæ, qui videbatur sacra e mensa Euangelium tollere, ipsumque Josephi imponens pectori, sua eum benedictione impertiri. Ex tunc autem gratiam componendorum hymnorum & facultatem habuit tam expeditam, ut quidam existimarent, eum melodias sacras non proferre ex se ipso, sed aliunde acceptas, & memoriæ commendatas pronuntiare, & præbere postulantibus. Itaque Ecclesiam universam suis illustravit hymnis, cœpitque omnium ore celebrari, & cunctis haberi amabilis, non tantum idiotis, sed etiam principibus & imperatoribus ipsis. Hactenus de beneficio plane eximio, cultori suo præstito a S. Bartholomæo. Ceterum plura id genus miracula in Oriente facta esse, sacrasque Apostoli reliquias aliis locis fuisse sparsas, non dubito.

[257] [Reliquiæ Lugduni, ubi quis temere martyrum cryptam ingressus,] Cap. 2 § 2 hujus Commentarii narravi ex Ms. Lugdunensi, Apostoli reliquias in Galliam delatas fuisse per episcopum quemdam, quem dixi probabiliter fuisse Bartholomæum, primum istius nominis Narbonensium archiepiscopum, quod elucidandum in hunc locum servavi. Dicitur autem ibidem: Partes piorum pignorum, multis per Gallias locis ex benedictione Christi impertivit, præcipue Lugdunensium civitati, ubi jam venerabilis Apostoli memoria, in venerabili martyrum crypta reverenter excolitur. Hanc martyrum cryptam multis illustrat Franciscus Chiffletius in Opere nostro tom. 1 Junii ad Vitam S. Claudii, ubi pag. 678 hæc habet ad S. Bartholomæum spectantia: Pius quidam ac præpotens miles, Bartholomæus nomine, sacrarum reliquiarum cultui addictissimus, cum jam plures provincias peragrasset, tum ut religiosa loca viseret, tum etiam ut Sanctorum reliquias, quascumque posset consequi, sibi compararet; nactus aliquando patroni sui Bartholomæi apostoli partem capitis inferiorem, quam maxillam vocant, Lugdunum venit: ubi cognito, quod Septimii Severi tempore, sub episcopo Irenæo multa Christianorum millia martyrium fecerant, & sanguine suo Ararim in Sagonam verterant, quorum corporibus in profundissimum antrum conjectis, S. Patiens duo templa sub uno tecto imposuerat: adito loco, visoque adhuc patente antro, quod ad putei speciem crepidine ambiebatur, pia motus temeritate, intro se dimisit. Tum vero repentina perculsus cæcitate, factusque eo casu perspicacior, intellexit ingentem illum martyrum exercitum divino consilio æternis gloriæ triumphis reservari; eaque de causa sic occludendum, ut nec mortalium conspectibus pateret.

[258] Voto igitur se obligavit, si Dei beneficio visum reciperet, [& cæcitate percussus, voto facto visum recipit, & altare Apostolo erigit.] daturum se operam, ut sacro puteo operculum induceretur, super quod erecto altari, suas apostoli Bartholomæi reliquias includendas traderet, fundatis a se officiis ac sacrificiis in posterum cohonestandas: quod & implevit. Qua ex causa collegium cathedralis ecclesiæ Lugdunensis, singulis annis in festo S. Bartholomæi, in cryptam S. Irenæi convenire ad Missam & ad vesperas, ritu solenni decantandas consuevit. Post hæc de altari S. Bartholomæi ita loquitur: Exinde usque ad novorum hæreticorum (Calvinistas intelligit) devastationem, in crypta S. Irenæi sex fuere altaria … Sextum S. Bartholomæi, quod in medio cryptæ choro sacræ speluncæ operculo incubabat. De tempore erecti hujus altaris sub S. Bartholomæi nomine, visus sum mihi aliquid deprehendisse in bulla Innocentii Papæ IV, data Lugduni XV Kalendas Decembris, pontificatus anno tertio, adeoque Christi anno MCCXLV; qua omnibus vere pœnitentibus & confessis, qui S. Bartholomæi & S. Irenæi festis diebus ipsam S. Irenæi ecclesiam religiose viserent, quadraginta dies indulgentiarum concessit. Haud enim multo ante opertus fuisse videtur martyrum puteus, eique infrato pavimento altare superpositum: cum sit verisimile, ad primam S. Bartholomæi reliquiarum expositionem, fuisse illis hoc Pontificis indulto conciliatam venerationem. Hæc de Sancti reliquiis Lugdunum portatis, miraculoque ibidem facto.

[259] Ex Chronico Ms. abbatiæ S. Jacobi Leodii, [Leodium missæ reliquiæ;] deducto ad annum 1194, auctore Lamberto parvo, quædam nobis transmissa de reliquiis Sanctorum eo missis, in quo Stephanus IX, aliis X, transmisisse dicitur Theodwino episcopo Leodiensi … duo brachia sanctorum apostolorum Jacobi Alphæi & Bartholomæi; quas reliquias Godefridus frater ejusdem Papæ in castro Bulloniensi recipiens, portavit easdem prædicto episcopo in castro Hoiensi: quas episcopus reverenter accipiens duxit eas navigio ad ecclesiam nostram (prædictæ abbatiæ) ibique coram clero & populo civitatis Missam celebrans … tradidit deinde ecclesiæ S. Bartholomæi brachium S. Apostoli. De ecclesia S. Bartholomæi Leodii scribit Bartholomæus Fisen noster in Historia Leodiensi lib. 7, pag. 260 ad annum 1015: Tertio post die (a festo Simonis & Judæ) S. Bartholomæi ædem pariter dedicarunt; quam vir nobilis Godescalcus Morialmæus S. Lamberti præpositus extra urbis pomœrium extruxerat, addixeratque vectigalia duodenis canonicis alendis. Laudatus Fisen ad annum 1056 pag. 304 memorat reliquias S. Bartholomæi transmissas ex Hispania cum reliquiis S. Jacobi Majoris. Foullonius itidem in Historia Leodiensi ad eundem annum tom. 1, pag. 238 harum meminit reliquiarum tum ex Hispania acceptarum, tum ex Italia per Stephanum summum Pontificem transmissarum, licet S. Bartholomæum non nominet: citatum vero supra manuscriptum, missas ex Hispania & ex Italia reliquias narrat, & utrisque aliquid S. Bartholomæi adfuisse insinuat. Ut ut est, mihi satis probatur, reliquias S. Bartholomæi sive ex Italia, ut narravimus, sive ex Hispania, ut alii magis insinuant, puta particulam brachii, Leodium missas fuisse circa medium seculi undecimi.

[260] [ubi cobibitum incendium ab Apostoli collegio & domo mulieris ei devotæ.] His subjungo miraculum a memorato Fiseno relatum lib. 10 Historiæ pag. 376, ad annum Domini 1142 his verbis: Horrendo … incendio civitatis optima pars conflagravit .. Prodigium inter hæc sane memoria dignum accidit. Matronæ cujusdam ædes, quamquam ligneæ, manserunt ab hoc incendio prorsus illæsæ. Ardebant in proximo omnia, nec ignem ferebant lapideæ domus, ipsumque S. Georgii contiguum templum: male materiatam, & cariosam domum unicam innocui adlambebant ignes, quorum ardore saxa quoque dissolverentur. Nota erat fæminæ probitas. Neque dubitatum est in virtutis præmium, renovata primorum seculorum prodigia; quibus Chaldæa fornax adstantes improbos absumpsit, immissos non attigit tres pueros insontes. Piæ huic matronæ S. Bartholomæum præsidio fuisse crediderunt nonnulli, quem proprio quodam studio colebat; eique nuper præclarum aliquem basilicæ ornatum consecrarat. Et vero mira B. Apostoli virtus emicuit tanta illa calamitate. Ad ejus collegii tabernas horrendæ alicujus tempestatis instar devenerat incendium: repente substitit, non secus ac rapidus torrens, præcelsi montis objectu. Attollebantur interdum globi flammarum, quasi si teneri indignarentur; & ædificium invadere certabant: relabebanturque in semet, ac in fumos abibant. S. Apostoli vis illa fuit sua tegentis. Hæc Leodii.

[261] [Structo Carpinetensi S. Bartholomæi monasterio ejus brachium infertur;] Ughellus tomo 6 Italiæ sacræ inseruit Chronicon monasterii S. Bartholomæi de Carpineto, ex quo translationem reliquiarum ejusdem Apostoli hic referam. Col. editionis veteris narrat dictum Chronicon, episcopum Beneventanum a consanguineo suo Bernardo comite Pennensi consultum, utrum acceptius sit Deo Sepulcrum Dominicum visitare, an monasterium construere, monasterii constructionem prætulisse, atque hæc addidisse: Ego dabo tibi de oculis Domini, id est de reliquiis Apostolorum, qui fuerunt oculi Domini. Reversus igitur in honore gloriosi apostoli Bartholomæi monasterium construe, cujus te postmodum sacris ditabo reliquiis. Memoratus comes constructo atque egregie dotato monasterio Carpinetensi in provincia Piceno in territorio Pennensi ad radicem montis Apennini, ut ibidem refertur, reversus est ad episcopum, tunc temporis Landolphum, ut habet Ughellus tom. 8 in episcopis Beneventanis ad annum 962, quo hæc notat contigisse, atque promissas reliquias petiit: Qui (Col. ) ut cognovit salutiferi sui consilii semen messem uberem protulisse, .. videns se illum lucratum fuisse in Domino, in eodem lætus & gaudens, donavit ei brachium dexterum a cubito ad humerum gloriosissimi apostoli Bartholomæi, quod eo tempore, quo, disponente Deo, almifici corpus Apostoli de Lippari fuit Beneventum translatum, principante Sicardo quinto filio Siconis principis, ad roborandam fidem videntium, ut illic Apostoli corpus quiesceret, super altare in argentea capsa fuit locatum. Tunc ille … pretioso ditatus thesauro, cum exultatione magna remeavit ad propria. Et convocatis postmodum episcopis, Pennensi, Aprutino, Theatino, Valvensi, & Marsicano, fecit ipsum sacratissimum brachium, in majori altario hujus ecclesiæ consecrari, ipsamque totam ecclesiam solenniter dedicari, anno Dominicæ Incarnationis nongentisimo sexagesimo secundo, VI Kal. Septembris.

[262] Præsentiam reliquiarum suarum in monasterio Carpinetensi confirmare dignatus est ipse Apostolus, [ut incredulo revelat ipse Apostolus:] prout refertur lib. 4 dicti Chronici Col. sequentibus verbis: Quadam die, cum quidam monachus, nomine Berardus de Carapelle, diceret se nullo modo fidei assensum præbere, quod brachium beati apostoli Bartholomæi esset in hoc monasterio reconditum; subsequenti nocte, dum se sopori dedisset, & coram altari beati Bartholomæi per visionem astaret, vidit ipsum Apostolum coram eodem altario stantem, dextrumque humerum suum in manibus tenentem, ac dicentem: Numquid non credis brachium meum esse in hoc monasterio? Amodo scias, & ultra exinde nullatenus dubites, quia hic proprie humerus meus est, in hoc meo altario reconditus. Ex tanta itaque visione prædictus monachus pavore correptus evigilavit, & narravit abbati, & ceteris fratribus quæ viderat, & ego ipse hæc eadem eum postea narrantem audivi.

[263] Narravimus supra piam Leodiensis feminæ liberalitatem egregie remuneratam ab Apostolo: [cujus altaris supellectilem constare ausi puniuntur.] hic vero videbimus audax in supellectilem, eidem Apostolo sacratam, facinus non impune dimissum. Rem narrat memoratus chronographus lib. 3, Col. Abbas dicti monasterii, ut nepoti suo castellum quoddam conservaret, quod alterius familiæ viro nobili erat vendendum, argenteam altaris S. Bartholomæi supellectilem conflari jusserat. Adducta in medium argentea altaris tabula, cum eam nullus auderet confringere, monachus ceteris audentior nomine Joannes Bonihominis … argenteam crucem Salvatoris malleo duro confregit, quem præsumptionis excessum evidentissimum postea est subsecutum miraculum, quia crus illius audacissimi monachi totum scaturiens putruit, & sic horrido languore interiit … Procedente autem tempore idem abbas ægrotavit ad mortem, tunc fecit ad se gentilem suum nepotem venire, & cum singultu longa trahens suspiria cum lacrymis aiebat: Heu, heu dura sunt mihi parata infernorum supplicia, eo quod apostoli Bartholomæi sum novus ego decoriator, acrius eum, quam antiqui carnifices pro te, dulcissime nepos, decoriavi At, debita damni restitutione petita, & obtenta, abbatem hunc felicius, quam præsagiebat, obiisse sperare fas est. Discere hinc possunt quibus ecclesiarum thesauri sunt concrediti, quanti sit periculi in res Deo, Sanctisque dicatas, sacrilegas manus injicere.

[264] Juvat his adjicere aliud S. Bartholomæi beneficium, [Marinus Comacli comes hostium manibus elapsus,] templumque in gratiarum actionem eidem erectum. Refert id Ughellus in episcopis Ferrariensibus tom. 2 Italiæ sacræ col. 557 & seq., ex quo rem in pauciora contractam hic exhibeo. Marinus Comacli comes, bello a Venetis impetitus, & Comacli obsessus, Postquam bellica inclyta facinora explicuisset sustinendæ hostium glomeratæ multitudini impar, sese in aquas conjecit, ac natatu in quasdam piscatorias cymbas applicuit. A suis agnitus, amantissime exceptus Ferrariam productus est, ubi jam illum Lada comitissa mater veluti extinctum lugebat. Cumque ad civitatem accederet die S. Bartholomæo sacro, eodem anno DCCCLIV, in suavissimos obviæ matris amplexus eodem in loco se effudit, ubi nunc ecclesia cœnobii S. Bartholomæi spectatur, milliari uno a Ferraria dissita. Stabat ibi tunc temporis humilis, & angusta ecclesiola, quam Sabinus nobilis Ferrariensis e Givalorum stirpe sanctitate conspicuus incolebat, eoque se ex hominum commercio subduxerat, ut liberius cælo animum transfunderet, rebusque divinis operam daret. Lada ergo post exceptos amantissimi filii amplexus, Numinique, ac D. Bartholomæo gratias actas, monasterium templumque ibi erigere, Viatoris episcopi (Ferrariensis) auctoritate decrevit, consiliumque citissime in opus perducere cœpit, cum die octava Septembris, magna populi frequentia circumfusa, ubi ad Sabinum accessisset, proxime alveo, cujus hactenus vestigia extitere, primum lapidem jecit.

[265] [cum matre templum S. Bartholomæo struit.] At non diu post defuncta, opus absolvere non potuit, jusserat tamen, ut putat Ughellus, ante mortem prope ecclesiæ fores in magna marmoreæ columnæ basi subjectum monumentum incidi; quod post mortem ipsius positum facile videbit lector.

Eripiens Veneto periturum marte Marinum
      Neptunus matri reddidit incolumem.
Hic ubi Verbigenæ magno assertoris alumno
      Stat templum, abjecta qui tenet astra cute.
Latta parens profugam sobolem complexa recepit,
      Quam vexit tactis fida carina vadis.
Ipsi sacra dies Heroi illuxerat, ergo
      Et templum hic, sacra & surgere jussa domus.
Virgineo a partu sæcla octo evolvit olympus,
      Quarta decem lustris addita messis iit.
Principe digna viro conjux, ast dignior astris,
      Interque Estenses gloria rara nurus.
Piscosi imperium dederat fortuna Comacli
      Latta tibi, virtus clarior astra dedit.

Ibidem aliud, inquit Ughellus, spectabatur marmoreum monumentum, .. quod sequitur:

D. O. M.

Latta Comacli comitissa, Othonis primi Estensis uxor, ob Marini filii charissimi sospitatem, quam eodem ab exercitu Veneto prope obsesso, enixe a Deo flagitaverat, impetratam, cum ipso die, qui sacer est S. apostolo Bartholomæo, filio per fossam, canale scapha clam evecto, in ripam hoc eodem in loco, ubi templum hoc est, occurrisset, seu grati animi causa, seu etiam voti rea, templum in hoc loco, ac monasterium in honorem S. Bartholomæi apostoli describi, atque excitari jussit anno salutis humanæ DCCCLIV.

Plura qui desiderat de templo ac monasterio memorato, adeat Ughellum loco citato.

§ II. Brachium in Angliam portatum: reliquiæ variis locis cultæ.

[Brachium S. Bartholomæi] Eadmerus monachus Cantuariensis ordinis S. Benedicti, occasione concilii Barensis, cui ipse cum S. Anselmo interfuit, narrat translationem brachii S. Bartholomæi in Angliam, prout eam puer a senioribus Cantuariæ primo, deinde vero in concilio a Beneventano archiepiscopo audiverat. Historiam hanc, utpote traditioni, quam defendendam susceperat, minus commodam, multis suspectam reddere, atque evertere conatur Franciscus Dinus in Dissertatione sæpius adducta: cujus viri auctoritatem, utpote certissima sæpe negantis, licet non magni faciendam putem, ostendam tamen breviter ejus objectiones majori molimine, quam robore, contra hanc translationem fuisse intortas. Factum prius, lector, accipe. Tradit illud prædictus auctor lib. 2 Historiæ novorum, post Anselmi editionem anni 1721, etiam recusæ, pag. ibidem 54 hoc modo: Tempore, aiunt (seniores Cantuarienses, qui rem Eadmero narrarunt,) quo ipsa Domina, sicut regina (Immam ante dixerat) in regno Anglorum magna & præpotens habebatur, pontifex ecclesiæ Beneventanæ venit in Angliam, quem sicut ipse ferebat, immanis fames certis præsagiis totam Apuliam afflictura, illo deduxerat: cupiens aliquo modo si non posset toti provinciæ, saltem suis civibus tantum malum propulsare. Is iter ingressus brachium S. Bartholomæi apostoli secum tulerat, spe sibi certa promittens, se per illud multa lucraturum. Idem quippe brachium, ob hujusmodi necessitudinum contrahenda subsidia in ipsa ecclesia Beneventi a reliquo corpore servabatur remotum..

[267] Pontifex igitur Angliam veniens, ipsam reginam adiit, [in Angliam portatum,] & illius allocutione potitus, quid detulerit, quam ob causam tam remotas orbis adierit partes, insinuavit. At illa hominis charitativo labore ad misericordiam flexa, de suis ei copiose largita est, & illum patriam remeare, nec non eis, quibus imminens famis periculum formidabat, subvenire hortata est. Sed ipse intelligens non sufficere sibi ad suum negotium quæ habebat, eos, quos magis familiares in curia ipsi dominæ esse acceperat, percunctatus est, utrum os, quod attulerat, dato pretio, reginæ in jus proprium transferre curæ esset. Quid multa? Investigatur de re animus dominæ, & invenitur promptissimus esse; certam se tantummodo episcopus faceret, ipsum os nominati Apostoli revera fuisse, & taliter, ut ipsamet testaretur sibi, sublata omni ambiguitate, satisfactum. Ad quod ille: Quo, inquit, modo? Super Corpus, ait, Dominicum, & super Sanctorum reliquias, quas ei proponam, jurejurando, reliquias, de quibus agitur, veraciter esse de corpore beati Bartholomæi, & id remota omni æquivocatione atque sophismate, faciat. Hoc, inquit episcopus, secure me facturum polliceor.

[268] Veniens itaque Cantuariam cum brachio ipso, [& ecclesiæ Cantuariensi donatum:] prout illi rex & regina dictaverant, decenter susceptus est. Astante igitur ipsa, monachorum quoque ac clericorum pimmenso agmine eam vallante, inter quos etiam supra memorati viri, a quibus hæc accepimus, se præsentes fuisse testati sunt, numerosaque utriusque sexus & ætatis multitudine ob hoc convolante & audiente, jurando super altare & corpus Christi nec non Sanctorum reliquias … asseveravit ipsum os, de quo sermo habebatur, beati Bartholomæi apostoli proprium fuisse, nec ipsi assertioni suæ aliquid omnino sophismatis, aut æquivocationis inesse. Quo facto, memorabilis domina quamplures argenti libras antistiti contulit, & osse potita, illud ecclesiæ Christi Cantuariensi solemni donatione ex parte regis Cnudi, suaque concessit. Illis quippe diebus hic mos Anglis erat, patrocinia Sanctorum omnibus sæculi rebus anteferre. Pontifex quippe sedis ipsius Agelnothus nomine, inter reliqua, quæ homini dedit, cappam illi valde pretiosam aurifrigio ex omni parte ornatam dedit, quæ & illius ecclesiæ decori, & ecclesiæ Cantuariensis futuris temporibus tantæ rei existeret testimonio & probationi. Ego igitur, cum, ut dixi, concilio præsens antistitem Beneventanum cappa reliquis præstante ornatum viderem, & eam ex his, quæ olim audieram, optime nossem, non modice lætatus, & cappam, & verba mihi puero exinde dicta, patri Anselmo ostendi. Mox celebrato concilio, ubi Beneventanum ipsum adii, & inter alia mutuæ dilectionis colloquia cœpi de eadem cappa loqui, & unde illam haberet quasi nescius interrogavi; summam rei exposuit, & eam ordine, quo descripsi, suam ecclesiam ab ecclesia Cantuariensi adeptam esse declaravit. Qua de re certior effectus, putavi aliquibus gratum, hoc ipsum huic opusculo indere, licet propositum narrationis tramitem me hoc agendo non nescirem excedere. Hactenus auctor, in cujus verbis candida simplicitas elucet, atque sincera fides.

[269] [contra hoc factum quædam objecta] Attamen Franciscus Dinus pag. 44 ita loquitur: Hujus enarratio suspectissima habetur, quam idem profitetur Eadmerus adjunctam extra ordinem temporum, & tramitem suarum lectionum, quod putaret aliquibus gratum futurum, his nimirum, qui a puriori catholicæ fidei cultu extorres, de simonia notare adoriuntur præsules Italos, quæ plane in hac hypothesi esset apertissima. Duplex hæc est objectio, utraque imbellis. Nam idcirco alieno loco & tempore retulit hoc factum Eadmerus, quia historiam temporis, quo res facta est, numquam scripsit, ita ut suo eam inserere loco non potuerit. Quod de simonia hic dicit, latius probat, sed inutili labore: namque non negamus, si verba Eadmeri in rigore sumantur, venditionem fuisse simoniacam; sed non probat, neque facile probari potest, venditionem proprie dictam intelligendum esse, sive verba auctoris, quibus dicit, Percunctatus est utrum os, quod attulerat, dato pretio in jus proprium regina transferre vellet, prout ad literam sonant, sumenda esse. Vitilitigare tamen hic nolim, cum parum ad rem faciat, sive contractus materialiter, ut loquuntur, simoniacus revera intervenerit, sive auctor ita rem exposuerit, ut intervenisse videatur, cum neutrum pro temporis illius simplicitate & ignorantia sit mirandum. Audi Mabillonium de re Diplomatica lib. 6, coroll. 1, pag. 623: De simoniaco, inquit, contractu diversæ etiam fuerunt pro tempore sententiæ, ac diversa disciplina. Fuit tempus, cum Sanctorum reliquias nundinari liceret impune. Quidni ergo utamur hoc loco S. Augustini dicto lib. 22, cap. 47 contra Faustum, Quando mos erat, crimen non erat; non quia ex se turpis non est, ac lege naturæ vetita reliquiarum nundinatio, sed quia bona fide putabant tum temporis homines, eam sibi non esse illicitam; sicuti licitam semper fuisse sciebant earum ab infidelibus redemptionem.

[270] [solvuntur.] Quod autem dicit Franciscus Dinus eam historiam ab Anglis confictam esse ad simoniæ notam inurendam episcopis Italis, ne verisimile quidem est. Perpende hæc verba relationi inserta: Hic mos Anglis erat, patrocinia Sanctorum omnibus sæculi rebus anteferre, considera, quanto in honore reliquias habitas fuisse auctor narraverit. Hæccine Angli, heu quantum ab illis mutati! confinxerint? Sibine vulnus mortiferum inflixerint, ut vel leviter perstringerent adversarios? Aliis sane argumentis opus est, ut hoc fiat probabile. His itaque rationibus non evincitur has narrationes uti aniles explodendas, ut ait auctor ad explodendum promptior, quam in ratiocinando subtilior. Quæ præterea objicit, vim nullam habent; nam frustra contradictionem quærit in tempore, quo res peracta dicitur, cum tempus non assignet Eadmerus: circa annum 1020 rem contigisse scribit Alfordus ad eumdem annum tom. 3 Annalium ecclesiæ Anglicanæ, num. 20 & seq. Neque efficacius est, quod ait variis locis duo vel tria Apostoli brachia servari, quibus etiam plura mox superaddam, nec enim integra ubivis brachia intelligenda sunt, sed os aliquod brachii pro more brachium vocatur, ita ut mirum videri non debeat si vel decem alicujus Sancti brachia assignentur. Deinde brachia alibi assignata minus solido nituntur fundamento, si unum excipias Carpineti servatum, quam hoc, de quo agitur: Quibus omnibus sedulo expensis, non evanescit penitus anilis fabula Eadmeri, ut perperam concludit Dinus, sed fidelis auctoris præclari relatio, neglectis Dini cavillationibus, omnino ut vera videtur admittenda.

[271] Hactenus de reliquiis egimus, quarum translationem memoriæ proditam in variis auctoribus reperimus. [Sacra Apostoli lipsana] Nunc adjungemus plurimas plurimis locis sparsas, quarum translatio nos latet; quas tamen varii auctores variis urbibus & ecclesiis assignant. Non ausim sperare, fateor, multas me non prætermissurum, neque asserere omnes, quas recensebo, tam certo esse S. Bartholomæi, ut de quibusdam suboriri non possit dubium; illud unum assevero, nihil fidelium pietati aut merito descessurum, si forte alterius Sancti sacra pignora pro reliquiis S. Bartholomæi coluerit, ut sæpe in hoc Opere ostensum est. Breviter itaque rerum vestigia legam, ab Italia ducturus exordium.

[272] Mabillonius in Itinere Italico pag. 86 hæc scribit: [in Italia,] Sabbato die festo sancti Bartholomæi, ejus ecclesiam invisimus, in insula Lycaonia (quæ modo S. Bartholomæi dicitur) sitam, ubi corpus Apostoli sub majori altari, & cacabus in quo recepta ejus cutis, asservantur. Ipso die nomina eorum, qui paschali communioni non fecerunt satis, quotannis in tabella describi solent, atque in ejusdem ecclesiæ atrio exponi, ut pro nominatim excommunicatis habeantur, Pellem Apostoli servari Romæ scribit etiam Piazza ad XXV Augusti, dicens id haberi ex traditione. Idem assignat Sancti reliquias in templo S. Bartholomæi Bergomensium, & S. Bartholomæi Coriariorum: item in templis SS. Apostolorum, S. Eusebii, S. Laurentii extra muros, S. Mariæ angelorum, S. Crucis in Hierusalem, S. Sabinæ, S. Praxedis, & S. Pudentianæ. Leo Ostiensis in Chronico Casinensi lib. 3, cap. 3 reliquias S. Bartholomæi Casini ait servari, & cap. 34 hæc scribit: Hæc ubi, cooperante Domino, prout optaverat, consummavit (Desiderius abbas;) beati Bartholomæi apostoli basilicam, cum fratrum universo conventu tertio Nonas Januarias a Joanne, hujus ante cœnobii monacho, post Sorano episcopo, fecit solemniter dedicari. In cujus altari Apostolici corporis partem non exiguam in argentea recondidit capsa. Hæc Casini. Mascambrunus in Dissertatione de corpore S. Bartholomæi pag. 27 scribit: Auctor etiam est Paulus Regius, ejusdem Apostoli caput Neapoli coli in monasterio monialium S. Mariæ D. Reginæ, partem capitis crediderim. Laurentius Beyerlinck in Theatro vitæ humanæ, ad vocem Reliquiæ, pag. 303 reliquias S. Bartholomæi haberi dicit Neapoli in ecclesia S. Mariæ de sapientia: & pag. 304 in S. Catharina de Sena. Ughellus tom. 7, pag. 243 editionis primæ ecclesiam sanctimonialium sanctissimæ Trinitatis Amalphitanam exornari dicit Brachio sancti Bartholomæi apostoli. In Ms. Itinere Romano Henschenii & Papebrochii, ab eodem Papebrochio accurate descripto, pag. 271 dicitur servari magna pars de pelle D. Bartholomæi in cœnobio Franciscanorum prope Assisium, dicto Rio torto. Idem Papebrochius in Reditu item Ms. pag. 224 Genuæ apud patres Barnabitas, præter alias Sanctorum reliquias, S. Bartholomæi pedem sibi ostensum ita enarrat: S. Bartholomæi apostoli pes integer in carne & pelle siccatus, auro munitus vetusti operis, & crystallo inclusus, pyxidique eburneis signis admodum vetustis ornatæ, a cujus cultu loco nomen, cognomen vero de Armenis, quod primi isthic monachi forte Armeni fuerint. Armenos fuisse, & Basilianos docet in Historia Gallica ordinum religiosorum Hippolytus Helyot tom. 1, pag. 243 & seqq. Potuerunt itaque primi illi monachi hunc Apostoli pedem, jam ante translationem corporis in Europam, in Armenia accipere. Masinus in Bononia perlustrata ad XXIV Augusti, pag. 428, editionis anni 1666, reliquias S. Bartholomæi assignat ecclesiæ parochiali prioratus ejusdem Apostoli patrum Theatinorum: notabiles item reliquias ait servari in ecclesia S. Joannis in monte, uti & dentem ejusdem Sancti in ecclesia S. Mariæ Liberatricis; reliquias item esse in confraternitate septem gaudiorum beatæ Virginis. Bucelinus in Sacrario Benedictino ad IX Kalendas Septembris pag. 22 de sacris Apostoli reliquiis hæc inter alia: Pars pellis non modica in S. Blasii de Cataldo Venetiis. Demum tom. III Julii Operis nostri, in Prætermissis ad diem XII, reliquiæ S. Bartholomæi delatæ dicuntur ad templum Societatis Jesu Genuæ. Hactenus de reliquiis Apostoli in Italia.

[273] [in Gallia, ubi prodigium in Sylva majori,] Neque paucis locis hæ inveniuntur in Gallia; aliquas jam assignavimus, alias breviter accipe. Guilielmus Marlot in Historia metropolis Remensis tom. 2, lib. 1, pag. 27 inter sacra lipsana, quibus gazophylacium monasterii S. Theodorici prope Remos ornatur, numerat reliquias S. Bartholomæi apostoli, titularis ac primi ecclesiæ patroni; in cujus annua festivitate maximus fit e Rhemorum civitate, & pagis adjacentibus, ad montis-Hor populi concursus, plenarias indulgentias lucraturi. Idem auctor lib. 2, cap. 21, pag. 240 in collegiata S. Symphoriani ecclesia Remensi servari dicit, Partem corporis S. Bartholomæi apostoli. De reliquiis item S. Bartholomæi in Sylva majori, cœnobio ordinis S. Benedicti in diœcesi Burdegalensi ex eodem cœnobio scripta lego ad Papebrochium anno 1669 sequentia: Secundum est, quod quamdiu aliquæ e reliquiis S. Bartholomæi apostoli fuerunt inclusæ in gallo plumbeo, campanilis summitati superposito, (ibi autem erant collocatæ ab antiquis temporibus) istud monasterium nullum umquam expertum est a fulgure nocumentum, ex quo autem inde a quodam tecta reficiente ablata sunt (quod a quadraginta circiter annis contigit) pertulit non modica, quorum præcipuum est, quod unus e monachis nostris, idemque subprior, dum die XXVI Februarii anni MDCLXVII serotinis horis in choro vacaret orationi, ab eo media corporis sui parte exustus, vitam sequenti die finierit: (adde quod idem artifex brevi misero exitu extinctus est) unde & factum est, ut reverendus pater dominus Gabriel Bellordeau, tunc temporis, nec non etiamnum hujus monasterii prior, eidem gallo alias immiserit reliquias prædicto anno MDCLXVII, & ex illo tempore a fulgure huc usque permansimus incolumes. Tertium est, quod circa festum sancti Bartholomæi advolat infinita pæne alatarum formicarum in idem campanile multitudo, ibique omnes moriuntur: & hoc singulis accidit annis: quando autem inceperit id prodigii, incognitum: asserunt enim capulares senes majorum suorum temporibus id esse actitatum. Hæc monachus dicti cœnobii. Andreas Saussaius in Martyrologio Gallicano ad XXIV Augusti pag. 544 de sancti Bartholomæi sacris lipsanis hæc scribit: Cujus pretiosum caput Tolosæ in sacrario basilicæ S. Saturnini … ea, qua decet, religione servatur: brachium vero alterum, cui manus hæret in Gersiacensi monialium cœnobio, ordinis sancti Benedicti, episcopatus Parisiensis, præclare conditum, prorsusque adhuc integrum (pelle dumtaxat detracta) ostenditur piis cultoribus, qui illuc hodie magna frequentia confluunt. De brachio hoc Bucelinus in Sacrario Benedictino, quod Menologio subjunxit, pag. 22 Saussaio consonat. Quæ, uti & sequentia, curiosius discutere non est animus. Huc usque in Gallia.

[274] Hinc in vicinum Belgium progredior, qua cœpi brevitate, [in Belgio] servatas multis ibidem locis Sancti reliquias indicaturus. Adductus modo Saussaius ita prosequitur: Porro alterum gloriosi hujus Apostoli brachium servatur carne & ossibus adhuc amictum Bethuniæ in collegiata ipsius ecclesia, conditum in ferculo argenteo, optime ad tam pretiosi pignoris cultum condecorato. Arnoldus Rayssius in Hierogazophylacio Belgico pag. 83 ejusdem ecclesiæ reliquias enumerans, his verbis Saussaium præcessit: Brachium S. Bartholomæi, carne & ossibus plane amictum, oculato teste me… Adservatur hoc brachium in theca argentea optime ad hoc condecorata reclusum. Henschenius etiam in prætermissis ad XV Junii, seu tom. 11 dicti mensis, pag. 1011 translationis hujus brachii meminit hoc modo: S. Bartholomæi translatio brachii in Bethunia indicatur in Mss. additionibus Carthusiæ Tornacensis hoc die. Putabit fortasse quisquam, hæc cum tot brachiis ante memoratis conciliari non posse; maxime quod brachia hæc dicantur carne amicta. In quibus tamen nihil est repugnantiæ: nam si duo hæc brachia integra supponamus esse a manu usque ad cubitum, reliqua, quæ memorata sunt, brachia ex ossibus reliquis a cubito usque ad humerum constare possunt. Laudatus Rayssius ejusdem Apostoli reliquias adscribit pag. 41 ecclesiæ collegiatæ S. Amati Duaci: pag. 216 Flinensi ordinis Cisterciensis virginum cœnobio, sesqui milliari a Duaco sito; pag. 294 Marchianensi S. Benedicti monasterio ad Scarpam fluvium, tertio fere milliari a Duaco; uti & Quercu-cincto, vulgo Querchin, uno ab eodem urbe milliari dissito. In Maricollensi vero, ejusdem ordinis in Hanonia cœnobio, ait pag. 297 servari de articulo pedis sancti Bartholomæi apostoli. De ecclesia S. Petri insulis pag. 425 hæc tradit: Visitur etiam in hac nobili collegiata ecclesia non leve frustum pellis D. Bartholomæi apostoli, quod argento exornavit, donavitque Joannes Bawet ejus loci canonicus, qui magnam olim Bethuniæ operam impendit, eruendo & componendo ejusdem Apostoli brachio, dum illic inter canonicos degeret. Pag. vero 279 brachium, juncturam pedis integram, & os integrum corporis assignat abbatiæ Lætiensi ordinis S. Benedicti in Hannonia.

[275] [plurimis locis ex Rayssio,] Idem pag. 219 partem calvariæ S. Bartholomæi apostoli numerat inter reliquias, quibus nobilitatur Floreffiense cœnobium S. Norberti ad Sabim, secundo a Namurco milliari situm. Pag. 387 reliquias ejusdem Apostoli haberi pronuntiat Ogniaci ad Sabim in sancti Nicolai cœnobio ordinis canonicorum regularium S. Augustini. Quo itidem teste pag. 429, Phanopinense ejusdem ordinis cœnobium, brachii nobilem portionem ossis S. Bartholomæi apostoli, argenteo brachio egregie confecto, decentissime conservat: &, pag. 451, Rutilensis Cartusia ad ripam Mosæ juncturam unam digitorum. Testatur præterea sæpe memoratus auctor pag. 396 in Oratorio aulæ Bruxellensis brachio argenteo reclusas esse reliquias brachii S. Bartholomæi apostoli: pag. vero 222 in Vorstiensi ordinis S. Benedicti virginum prope Bruxellas cœnobio sacros ejusdem cineres haberi: pag. 463 ossa servari Brugis in ecclesia collegiata S. Salvatoris. Cujus denique pag. 402 reliquias assignat Parco, ordinis Præmonstratensis abbatiæ, juxta Lovanium; pag. 329 collegiatæ ecclesiæ B. Mariæ Tungrensi; & pag. 260 bis Ultrajecto. Multas Rayssius, at non omnes in Belgio S. Bartholomæi reliquias assignat. Quapropter quæ ad notitiam meam pervenerunt, aliunde subjungam.

[276] [aliæ ibidem,] Andreas Bouwens scripsit Thesaurum Servatianum, in quo exponit reliquias, quas pervetusta S. Servatii collegiata ecclesia Trajecti ad Mosam veneratur. Inter has pag. 18 S. Bartholomæi reliquias ita enumerat: De scapula, digito, ossibus. Extat & alia Trajecti collegiata ecclesia B. Mariæ Virgini sacra, quæ particulam cranii S. Bartholomæi apostoli notabilem possidet, servatque breve Innocentii VIII Pontificis, anno MCDLXXXVII, Pontificatus IV, die XIX Decembris ad Decanum & capitulum ejusdem ecclesiæ datum, quo eam cranii particulam argenteo capiti includi, & publicæ venerationi exponi permittit. Hujus brevis habeo apographum descriptum, mihique transmissum per R. P. Petrum Dolmans Societatis nostræ, qui adjungit sequentia: Vidi & ipse VIII Martii (anni 1738) particulam Cranii S. Bartholomæi, inclusam capiti ex argento conflato: & quamquam pars, quæ apparet, satis sit notabilis, aiunt tamen totam videri non posse. Partem scapulæ & ossium, in D. Servatii servatam, se itidem vidisse testatur. Reliquias in utraque hac Trajectensium collegiata ecclesia servatas, etiam memorat Beyerlinck in Theatro vitæ humanæ ad vocem Reliquiæ, sed minus accurate. Franciscus Diericx abbas cœnobii S. Salvatoris ordinis Cisterciensis Antverpiæ anno 1674 tractatum edidit de reliquiis in abbatiæ suæ ecclesia publicæ venerationi expositis, inter quas pag. 262 numerat Bina ossa S. Bartholomæi apostoli, de quorum approbatione, suæque ecclesiæ donatione, fuse disputat, quem lector potest consulere. In catalogo reliquiarum domus nostræ professæ Antverpiensis, in qua hæc scribo, numerantur menti partes duæ S. Bartholomæi apostoli. Masaci frustum pellis ejusdem Apostoli servari legitur in libello Flandrico Ms., auctore Pr. Arnoldo Hertsworm, priore S. Crucis Venlonæ.

§ III. Reliquiæ in Germania, & Hispania.

[Sacra lipsana Coloniæ,] Ex Belgio gradum facimus ad proximas Germaniæ provincias, olim Belgio annumeratas, ad ulteriores deinde progressuri. Colonia, multis Sanctorum reliquiis maxime nobilitata, prima hic occurrit præ ceteris urbibus memoranda. Ægidius Gelenius de Magnitudine sacra & civili Coloniæ Agrippinensis plurimas sparsim assignat S. Bartholomæi reliquias; pag. 275 in collegio S. Severini de pelle S. Bartholomæi; pag. 298 in ecclesia collegiata Sanctorum Apostolorum, Geminus dens S. Bartholomæi apostoli; pag. 326 in thesauro basilicæ B. M. V. in capitolio numerat Brachium S. Bartholomæi: pag. 372 in SS. Medicorum Panthaleonis &c. partem Barchii cum reliquiis: pag. 456 ossicula duo in Cartusia ibidem: pag. 492 in ecclesia PP. Augustinianorum: Maxilla, ait, S. Bartholomæi apostoli, item particula unius digiti ejusdem, pag. 510 in thesauro collegii Societatis Jesu, Maxilla & quinque particulæ, quarum una est digitalis magnitudinis, aliæ magnitudine conchæ marinæ communis, reliquæ minutæ: pag. 549 in monasterio SS. Bartholomæi, & Apri, quod virginum est ordinis Cisterciensis, brachium S. Bartholomæi apostoli, formæ argentei brachii inclusum, & ejusdem Apostoli digitus inclusus argento: pag. 584 ossiculum in monasterio S. Vincentii; pag. 646 in collegio Steinfeldensi ordinis Præmonstratensis mandibula S. Bartholomæi apostoli ab auctore eodem memoratur: qui & ejusdem Apostoli reliquias memorat Pag. 238, 264, 266, 268, 274, 289, 292, 409, 412, 442, 445, 463, 560, quibus non addit, de qua corporis parte habeantur, quem lector curiosus poterit consulere: aliquas porro ex his notatas itidem invenio in Beyerlinck ante assignato, ad vocem Reliquiæ.

[278] Reverendus dominus Joannes Waxweiler pastor in Altpseidt diœcesis Trevirensis hujusmodi anno 1673 transmisit testimonium: [& aliis pluribus Germaniæ locis,] Testor in ecclesia mea parochiali asservari a tempore immemoriali notabilem reliquiam S. Bartholomæi, serico inclusam cum inscriptione vetusta, quæ hactenus sine alio speciali cultu in ciborio inclusa permansit, ego autem ad ejusdem Sancti venerationem majorem, capsulæ intus & foris serico inductæ, & eleganti opere & acu elaboratæ, imponendam curavi. Beyerlinck in Opere memorato, sub voce Reliquiæ, pag. 283 scribit de S. Stephani templo Moguntiæ hæc inter alia: Ibidem de cultris, quibus decoriatus S. Bartholomæus, monstratur unus: pag. autem 285 in Monte Andechs monasterio Benedictinorum in Bavaria, particulam corporis servari ait. Bucelinus in Sacrario Benedictino pag. 22: Brachium, inquit, & aliquot ossa in Andechs. Fuit aliquando rumor de ipso S. Bartholomæi corpore in Bavariam translato, ut cognoscet lector ex epistola episcopi Frisingensis Erchanberti, quam edidit Bernardus Pez tom. 6 Anecdotorum col. 76; utrum occasione reliquiarum quarumdam illuc delatarum mihi incertum est; famam vero illam fuisse mendacem, satis constat. Papebrochius in Itinere Romano jam memorato, pag. 45 inter memoranda Francofurti visa hæc habet: In templo majori videramus sinciput S. Bartholomæi. Thomas Joannes Pessina de Czechorod in Metropoli Pragensi pag. 516 scribit, in dicta metropoli, D. Vito sacra, sequentes servari reliquias: S. Bartholomæi apostoli, inquit, superior pars capitis, & pars mandibulæ: item seorsim in pyxide argentea inaurata dens: & alia tria satis magna ossa: unum de crure vel brachio inter Carsteinenses, quæ omnia obtinuit Carolus IV in monasterio S. Gebhardi Constantiæ: ita refert martyrologium ecclesiæ Pragensis. Carsteinenses reliquiæ sunt, quas dudum in arce regia Carsteina servatas, Ferdinandus III ad metropolitanam Pragensem transferri jussit: in quarum catalogo impresso tria hic memorata ossa itidem nominantur.

[279] [ubi & prodigium;] Bucelinus loco assignato, præter jam memoratas, alias hoc modo S. Bartholomæi reliquias commemorat: Sacrum ejus caput in Augia divite, cœnobio ordinis S. Benedicti in insula Rheni, prope Constantiam Alemanniæ, vulgo Richenow. Os bene magnum, ait idem, in divi Trudperti asservatur: situm est cœnobium in pago Brisgoia, & diœcesi Constantiensi, ut colligo ex Mabillonio tom. 3. Annalium Benedict. pag. 317. Mandibula inferior S. Bartholomæi apostoli tota in Murbach, ejusdem ordinis in Alsatia cœnobio: Articulus ossis & alia insignis portio in Weingartten, diœcesis Constantiensis monasterio. Hæc Bucelinus ad Germaniam spectantia. Quibus annecto ex Cæsario Heisterbacensi lib. 8, cap. 60 miraculum in dente sancti Bartholomæi factum, quod refert hoc modo: In monte S. Salvatoris juxta Aquasgrani (Aquisgranum) nuper inclusa quædam defuncta est, quæ inter suas reliquias, etiam dentem habuit sancti Bartholomæi apostoli. Hoc cum scisset sacerdos, qui ei Missas celebrabat, cumque postulasset, & illa non annuisset, recessum minabatur, nisi saltem mediam ei partem donaret: illa vero dentem illum diligens, & sacerdote carere nolens, ut divideretur consensit, licet invitissime. Mira res; mox enim ut sacerdos cultellum denti supposuit, ac si denuo Sanctus pateretur, guttatim de illo sanguis erupit: quo viso sacerdos territus est, dentemque inclusæ dimisit integrum. Ego vero eumdem dentem anno præterito vidi apud sanctimoniales in Porceto; cœnobio virginum ordinis Cisterciensis prope Aquisgranum. Aquisgranenses etiam inter reliquias numeratur quid de capillis S. Bartholomæi. Hæc de reliquiis in Germania.

[280] [eadem in Hispania,] Hispaniam denique invisamus, quædam & ibidem de S. Bartholomæi venerandis reliquiis collecturi. Bucelinus aliquoties jam adductus loco assignato hæc tradit: Aliquot ossa cum frusto cutis in S. Dominici de Silos, Toletano virginum cœnobio: Costa in D. Virginis de Naxara abbatia, cujus meminit Mabillonius tom. 3 Annalium Bened. pag. 379. Ornatur etiam pretiosis Apostoli nostri lipsanis Scorialense S. Laurentii monasterium Hieronymianorum, ex cujus Lipsanologio Ms. anno 1722 ibidem degens Pinius descripsit Hispanice, quæ Latine hic reddo: Os brachii S. Bartholomæi apostoli sine junctura, sexta ulnæ parte latum, cum inscriptione antiquo charactere in pergameno exarata. Adjunctum est instrumentum authenticum Laurentii episcopi Cyrenensis, suffraganei Coloniensis anno 1597, XXIV Novembris signatum, quo testatur, reliquias illas ex monasterio S. Dionysii in Mollembach ad Visurgim, prævalente ibidem hæresi, acceptas, instituto examine verissimas atque sanctas repertas, & pro talibus … veneranter semper habitas fuisse. Idcirco, inquit, zelum ejusmodi sanctas reliquias vindicantium multum laudantes, episcopali auctoritate tenore præsentium licentiam concedimus eidem R. P. Delgado (regis Catholici in istis partibus procuratori) dicta sacratissima munimenta, in amplificationem divini cultus, ad bene memoratam Catholicam majestatem transferendi, & ibidem exaltandi. Hoc modo dictæ reliquiæ in Hispaniam delatæ, debito ibidem in honore & veneratione habentur. Præterea hæc numerantur in dicto Lipsanologio: Frustum pellis, latum quatuor digitis cum dimidio: costa integra, larga quartam ulnæ partem & ultra. Notabiles quoque S. Bartholomæi reliquias in ecclesia cathedrali Lugensi Ægidius Gonzalez Davila Theatri ecclesiastici tom. 3, pag. 173 scribit asservari.

[281] Sisto hic gradum lector, longius progressus, quam statueram: [quomodo dicta de reliquiis intelligenda:] quamquam non dubitem, quin alia etiamnum alibi ejusdem sancti Apostoli reperiantur sacra lipsana: verum omnia omnino recensere humanæ non est diligentiæ, neque id exigit institutum nostrum. Siquis forte miratur, tam multas unius Sancti ubique fere locorum haberi reliquias, & præsertim brachia tam multa enumerata esse, secum ille perpendat, in his sæpe partem sumi pro toto, & os brachii, vel capitis, non adeo magnum, brachium nominari, vel caput, quod & in ceteris partibus usuvenit. Hæc qui recte consideraverit, facile deprehendet, quæ recensuimus, sacra lipsana & inter se, & cum traditione etiam Beneventana, cum reliquiis, inquam, in citata cap. 2 § 3 Ursini bulla enumeratis, conciliari posse; quæ minus ad hæc attento lectori inter se pugnare viderentur. Ceterum nos commovere non debet, quod scribit apud Assemanum tom. 3, part. 1, pag. 306 Jesujabus, Nisibis seculo XIII episcopus, corpus Nathanaëlis seu Bartholomæi apostoli haberi in Armenia: nam & multa alia apud suos haberi Orientales gloriatur Nestorianus ille, puta paradisum, in eoque Enochum & Eliam, & animas SS. Petri & Pauli, tantaque hæc asserit confidentia, acsi cum prædictis Sanctis in paradiso egisset familiariter: quæ ut falsa sunt & ridicula, ita ostendunt hæreticum illum contemptu magis, quam longiori refutatione esse dignum.

[282] [singularis S. Bartholomæi excellentia.] Monasteria & ecclesias, toto orbe S. Bartholomæo sacra, non enumero; cum plura sint, quam ut breviter commemorari possint. Illud tamen ad gloriam S. Apostoli, cui primitias hujus laboris mei consecravi, observo, in omnibus fuisse magnum & prorsus eximium: nam & antequam ad Dominum sequendum vocaretur laudatissimus erat, teste æterna & falli nescia Veritate; & in munere Apostolico summus, uti testantur innumeræ totius pene Asiæ provinciæ ejus prædicationibus illustratæ; & in morte perferenda fortissimus, cum in ea pertulisse videatur tormenta pene inaudita; & post mortem in sacro suo corpore admirandus non minus, quam omnium votis expetitus, ita ut, quamvis multa hujus Apostoli gesta sint obscura & incognita, gloriæ ejus magnitudo & excellentia certa sit & indubitata.

DE S. GERUNTIO VEL GERONTIO EPISCOPO
ITALICÆ IN HISPANIA,

Seculo I.

SYLLOGE HISTORICA.
Antiquus hujus Sancti cultus, ætas qua floruit aut obiit, locus mortis & exigua gestorum notitia.

Gerontius ep. Italicæ in Hispania (S.)

AUCTORE G. C.

Inter veteres Martyrologos, quorum notitiam habemus, [Sanctus iste Præsul] hodie solus Usuardus in editione nostra hunc Antistitem sic annuntiat: In Hispania civitate Italica, sancti Gerontii episcopi, in carcere quiescentis. Unde Sollerius noster hac die ad Martyrologium Usuardi illustratum monet sequentia: Gerontius vel Geruntius antiquioribus omnibus Martyrologis incognitus est, nec satis perspicio, unde eum Usuardus accipere potuerit, nisi in Hispanico itinere notitiam ejus aliquam nactus sit, quam subinde dignam censuerit, quæ in Fastis sacris locum obtineret. Tempore Apostolorum vixisse aut prædicasse, nusquam innuit; unde a Martyrologii Romani reformatoribus, ex aliis documentis id adjectum fuisse oportet, de qua re videri tantisper potest Baronii notatio.

[2] [relatus in antiquis codicibus Usuardinis] Ceterum huic annuntiationi consentiunt varii codices Usuardini, quos Sollerius ibidem recenset. At codex Pratensis, quem Benedictini Parisienses autographum esse contendunt, eraso Hispaniæ nomine, tantummodo urbem, in qua hic sanctus Præsul obiit, assignat his paucis verbis: Civitate Italica sancti Geruntii episcopi in carcere quiescentis. Quare anonymus hujus codicis Pratensis editor, qui autographum Usuardi San-Germanensis monachi Martyrologium Parisiis anno 1718 primum prælo subjecit, & ab observationibus Sollerii nostri vindicavit, ad illam annuntiationem hodiernam hæc notat: Delevit Usuardus in suo codice in Hispania. Qua de causa, quis dixerit? An quia de urbe satis nota loquens, inutile judicaverit regionem appellare, in qua sita erat? Porro editor ille circa annuntiationis hujus originem cum Sollerio concordat, aut eum secutus est, dum ibidem mox hæc subjungit: De sancto Geruntio nihil apud Martyrologos, qui Usuardum ætate superant. Illius cultum in Hispania dubio procul accepit.

[3] Haud dubie S. Gerontius ex Martyrologio Usuardino relatus est in modernum Romanum, [ac hodierno Martyrologio Romano,] quod illum hac die sic memorat: Italicæ in Hispania sancti Geruntii episcopi, qui tempore Apostolorum Euangelium in ea provincia prædicans, post multos labores in carcere quievit. Cur autem in hoc Martyrologio Romano dicatur iste sanctus Præsul Euangelium prædicasse tempore Apostolorum, quod in Martyrologio Usuardino non legitur, facile colligimus ex notis eminentissimi Baronii, qui hodie ad illam Martyrologii Romani annuntiationem observat sequentia: Hujus Acta describuntur sacro hymno, quem legimus in antiquo Breviario Toletano: quæ miramur præteriisse eos, qui res Hispanicas novissime sunt prosecuti, & jejune admodum de eo scripsere.

[4] Eminentissimus scriptor hac annotatione designat hymnum proprium veteris Breviarii Mozarabici, [etiam colitur inveteri Breviario Mozarabico,] quem Toleti anno 1722 transcripsi, & qui, sublatis librarii mendis, ita sonat:

Sacratum Christi antistitem
      Gerontium confessorem
      Dignis canamus laudibus,
      Et celebremus vocibus.
Hic fertur Apostolico
      Vates fulsisse tempore
      Et prædicasse supremum
      Patrem * potentis filii *.
Quique dum per Occiduam
      Percurreret clarus plagam,
      Tandem ira gentilium
      Ad passionem trahitur.
Sed mox præcepto præsidis
      Nodis gravatus ferreis,
      Horrendis umbris carceris
      Datur in jus carnificis.
Quem ferunt vinctum vinculis
      Inter pallentes tenebras
      Raptam e sacro corpore
      Dedisse cælo animam.
Sic inter Apostolica
      Locatus jam consortia
      Gaudet cælesti gloria
      Et clara Christi gratia.
Namque infulatus gemino
      Fulget & nitet præmio;
      Sacerdotali titulo
      Et confessionis præmio.
Gloria Patri personet
      Christoque unigenito,
      Paraclito Spiritui
      In seculorum secula. Amen.

[5] Ex hoc veteri Mozarabum Breviario imprimis patet, [& jam seculo 7 basilicam suo nomine insignitam habuit.] annuam S. Gerontii festivitatem solenniter ab immemorabili tempore celebratam fuisse. Sed adhuc antiquiorem distinctioremque cultus ejus notitiam eruimus ex Vita S. Fructuosi præsulis Bracarensis, qui seculo VII floruit. In ea biographus suppar apud Mabillonium seculo secundo Benedictino pag. 586 & sequente miraculum ad rem nostram narrat his verbis: Quadam die ipse beatissimus Fructuosus devotionis implendæ gratia de civitate Spalensi * ad basilicam sancti Gerontii navigio profectus est. Dum ibidem desiderii sui vota, adnitente Domino, devotus persolvisset, & vesperascente die iterum redire, unde venerat, disposuisset, nautæ ipsi, qui per longa spatia pelagi navem gubernaverant, fessi labore navigii, non solum vires ad gubernandam navim non habere se dixerunt, verum etiam, quod diei pars extrema jam superesset, cœperunt querimoniari. Deinde antiquus ille scriptor exponit, quomodo navis ista ultro, nautis dormientibus, & S. Fructuoso Officium ecclesiasticum recitante, celeriter ad ulteriorem amnis ripam & statutum locum sine remis appulerit. Hic ad propositum nostrum pertinet, quod eo jam tempore S. Gerontius ibi basilicam vel ecclesiam nomini suo dedicatam habuerit, eamque sanctus Fructuosus devotionis gratia visitaverit. Hæc de immemorabili & antiquo sancti Præsulis hodierni cultu dicta sufficiant.

[6] [Videtur floruisse seculo primo,] Etiam ex hymno jam relato discimus, quod Mozarabes ex vulgari traditione tunc putaverint, S. Gerontium temporibus Apostolicis floruisse. Tamen Joannes Vasæus in Chronico Hispaniæ apud nos pag. 279 eumdem sanctum Antistitem recenset inter eos, qui in persecutione Diocletiani & Maximiani Herculei martyrium subierunt, ut manifestum fiet lectori curioso, qui citatum Vasæi Chronicon a pagina 271 usque ad paginam 183 percurrere voluerit. Verum opinioni recentioris hujus scriptoris præferenda est antiqua Mozarabum traditio, quæ maxime confirmaretur, si genuinum esset epigramma, quod Joannes Tamayus de Salazar S. Isidoro Hispalensi adscribit, & in Martyrologio suo Hispanico ex Mss., si lubet asserenti credere, ad diem XXV Augusti sic refert:

Hoc templum tenet ossa diu sacrata Gerunti
      Præsulis Italicæ, qui fuit urbis amor.
Hic & Apostolicum perauxit vomere germen,
      Christiferæque Crucis, qua fides alma cluet.
Denique sub gladio pateris indigna Neronis
      Supplicia, Antistes, carceris, atque famis.

[7] [licet ætas ejus non confirmetur ficto Tamayi epigrammate,] Jam superius dixi, chronologicam Mozarabum traditionem maxime confirmandam esse ex hoc epigrammate, si genuinum foret, & ab ipso sancto Isidoro Hispalensi scriptum: nam ex illo prudenter concluderemus, Sanctum nostrum sub imperio Neronis prædicasse & in carcere mortuum esse, cum antiquiora monumenta huic chronologiæ non contradicant. Sed hunc Martyrologum Hispanum jam toties tamque evidenter imposturæ convicimus, ut ei similia testimonia proferenti fidem non adhibeamus. Quare potius assentimur Nicolao Antonio erudito Hispano, qui in Bibliotheca veteri Hispana tomo 1 pag. 267 de scriptis hujusmodi a Tamayo Salazario allatis tale fert judicium: In Martyrologio Hispano Joannis Tamaii nunc denuo producta videmus quædam sancti Patris (nimirum Isidori Hispalensis, cujus veras lucubrationes a supposititiis Antonius ibi secernit) carmina, quæ ex Mss. se dare ait; cujus liberalitati occinere libet Virgilianum illud: Timeo Danaos et dona ferentes. Non enim tales sunt, quales videri volunt, Tamaji codices. Quod quidem a me haud calumniose dici, sæpius testatum facimus. Certe Nicolaus Antonius id sæpe per decursum Operum suorum demonstrat, ac præcipue tomo 2 ejusdem Bibliothecæ pag. 20 similes Tamayi fraudes detegit.

[8] [cui anonymus Usuardi Pratensis editor] Igitur anonymus Usuardi San-Germanensis editor hunc auctorem non satis noverat, quando post alia superius relata, confidenter in observatione ad hodiernam Sancti nostri annuntiationem hæc addit: Quod antiquius habetur de illo Geruntio, est epigramma Isidori Hispalensis, quod manu exaratum legit, & suo Martyrologio Hispanico intexuit Joannes Tamayus Salazar. In illo epigrammate Geruntius dicitur carceris famisque supplicia passus sub Nerone. Unde colligit Salazar, passum esse circa annum LXVIII, quo vehementius in Hispania sæviebat Neronis crudelitas. Hac occasione possent in illum codicis Pratensis editorem retorqueri eadem verba, quibus ipse pagina XL Præfationis suæ Sollerium nostrum sic alloquitur: Ea tibi facile condono. Qui enim potuisses de illo codice recte judicare, qui alienis oculis, iisque non admodum perspicacibus, utebaris … Persuasum habeo, multo benignius acturum te fuisse cum Pratensi codice, si tuis oculis illum perlustrare licuisset.

[9] Paucis vocibus mutatis, hæc anonymo Martyrologii Usuardini San-Germanensis editori haud difficulter aptari possent: [nimis leviter credidit.] nam vir ille eruditus & criticus non tam affirmate de authentica hujus epigrammatis fide pronuntiare poterat, qui alienis oculis, iisque admodum fallacibus, utebatur. Nimis leviter nimirum statim fidem adhibuit Tamayo, qui epigramma istud S. Isidoro Hispalensi adscribebat, ac in Ms. se vidisse jactabat. Certe mihi persuadeo, editorem illum non tam cito crediturum fuisse huic Martyrologo Hispano, si Nicolai Antonii vel eminentissimi Cardinalis Aguirrii judicium de Joanne Tamayo Salazario legisset. Quamvis ex epigrammate illo tempus mortis assignare non audeam, tamen propter auctoritatem Breviarii Mozarabici probabiliter existimo, S. Gerontium tempore Apostolorum floruisse, & propterea superius initio hujus sylloges in margine ætatem illius seculo primo alligavi. Jam de loco mortis & cathedræ ejus pauca subjungam.

[10] De palæstra ultimi agonis sive martyrii late dicti Papebrochius noster in Vita S. Ferdinandi regis ad diem XXX Maii, [Quamvis hic Sanctus obierit Italicæ in Hispania,] seu tomo VII istius mensis pag. 340 sic disserit: Porro pergendo, secundum fluminis ejusdem fluxum (scilicet Bætis, de quo ibi sermo est) eadem tabula ostendit amphitheatri amplissimi rudera, cum monasterio S. Isidori locisque nomen a sanctis Brigitta & Pontio sortitis; additurque epigraphe Sevilla vieja id est Hispalis vetus. Hinc aliquando mihi visum est verosimile, quod Mauri, qui vix ullam Hispaniæ civitatem, aut ne vix quidem ullam dimiserunt, quam non aut aboleverint penitus, aut alio transtulerint; eam, quæ sub Romanis Gothisque fuerat, Hispalim a dextero Bætis fluminis latere ad sinistrum transportarint. Verum eruditi omnes Hispani appellationem istam Seviliæ veteris rident, ut insulsum rudis vulgi commentum, certisque argumentis docent, veteris Italicæ, non Hispalis reliquias esse, amplissimorum, quæ istic adhuc reperiuntur, ruderum vestigia. Nam & frequentes istic effodiuntur nummi Italicæ nomen inscriptum habentes in aversa facie; & quem vulgus vocat Santiponce, videtur esse S. Gerontius Italicæ in Hispania episcopus & martyr, XXV Augusti inscriptus Romano Martyrologio. Itinerarium autem Antonini imperatoris, ab Hispali Italicam P. M. VI consituit, idque trans flumen occidentem versus. Est autem ibidem adhuc locus Talca dictus, in partitione territorii Hispalensis a sancto Rege decreta, qui propius nomen veteris Italicæ repræsentat.

[11] De situ veteris Italicæ ipsi scriptores Hispani inter se disceptant, ut Ludovicus Nonius ostendit in topographia sua Hispaniæ, ubi cap. 17 tradit sequentia: [de cujus urbis situ auctores dissentiunt,] Quamvis Italica nihil præter deformes ruinas & divulsa rudera ostendat, optimorum tamen imperatorum manibus pauca hæc dentur; ut natale illorum solum cunctis innotescat: multis enim situs ejus priscus ignoratur. Auctor est Appianus Alexandrinus in Ibericis, a Scipione Africano conditam, peracto bello Hispanico, ubi emeritos & mutilatos membro aliquo milites reliquit; quo tamen loco illam condiderit, non exprimit. Ptolomæus illam in Bætica collocat; ex Plinio vero Ilipam prius vocatam colligunt aliqui…Auctor est Vasæus, ignorari a plurimis antiquum situm; aliqui Nieblam esse putant; Ambrosius Morales Sivilla la vieja ostendit esse & Hieronymus Surita. Deinde etiam meminit de loco hodiedum Talca dicto, cujus nomen ab Italica corruptum derivari videtur, & post alias ejusdem destructæ civitatis notitias tandem caput istud concludit his verbis: Episcopalis urbs fuit elapsis seculis; primum episcopum D. Geruntium confessorem habuit. Quidquid sit de vero veteris Italicæ situ, nobis sufficit, eam urbem olim in Bætica Hispaniæ provincia non procul ab Hispali exstitisse, ibique S. Gerontium habuisse basilicam suo nomine insignitam, quemadmodum supra ex Actis S. Fructuosi retulimus.

[12] [tamen de episcopatu ipsius Italicensi] Ambrosius Morales aliique sinceri rerum Hispanicarum scriptores de gestis sancti hujus Antistitis pauca tradunt, eo quod antiquitas vix ulla posteritati reliquerit. Unde Thomas de Trugillo Dominicanus tomo 2 Thesauri concionatorum Col. illum exornat hoc brevi elogio: Beatus Gerontius fuit episcopus Italicæ civitatis prope Hispalim. Cumque in carcerem conjectus esset propterea, quod Christi fidem profiteretur, ibidem mortuus est. Imo dubitari potest, an S. Gerontius fuerit episcopus Italicensis, etiamsi Italicæ comprehensus in carcere obierit: nam illis temporibus designabantur varii præsules apostolici vel regionarii, ut ad prædicandam Christi fidem diversas provincias aut civitates percurrerent, etsi nullam certam cathedram tenerent. Nos saltem in conciliis Hispaniæ nullum episcopum Italicensem hactenus invenimus ante Eulalium, qui subscripsit synodo Toletanæ tertiæ, quæ anno 589 celebrata est, ut apud eminentissimum Cardinalem de Aguirre tomo 2 conciliorum Hispaniæ pag. 350, & apud Harduinum nostrum tomo 3 col. 485 videre est.

[13] [aliisque gestis nihil certi scimus.] Quapropter eruditis Hispanis antiquiores hujus cathedræ præsules indagandos relinquimus, & non omnino temere suspicamur, S. Gerontium fuisse forsan unum ex istis episcopis Apostolicis, qui primis Ecclesiæ seculis fixam sedem non habebant, & in quadam regione vel provincia ministeriis episcopalibus fungebantur. Quidam scriptores hunc sanctum Præsulem cognominant martyrem, nonnulli confessorem, cum inter tormenta non exspiraverit, & tamen pro fide Christi in carcerem detrusus ibi obierit. Unde uterque hic titulus facile conciliatur, ut Ambrosius Morales in Historia Hispaniæ lib. 10, cap. 28 demonstrat. Si quis ergo hunc Sanctum appellare voluerit martyrem late dictum, non refragabor. Hæc sunt omnia, quæ de S. Gerontio probabiliter asserere possumus: nam nihili facimus Acta, quæ Tamayus amplificavit. Si quis tamen plura, eaque verosimiliora repererit, libenter ei novam notitiam gratulabimur.

[Annotata]

* forte Patris potentis Filium.

* Id est Hispalensi

DE SS. MARTYRIBUS ROMANIS
EUSEBIO, PONTIANO, VINCENTIO, PEREGRINO

Sub Commodo.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Eusebius M. Romæ (S.)
Pontianus M. Romæ (S.)
Vincentius M. Romæ (S.)
Peregrinus M. Romæ (S.)

AUCTORE J. S.

§ I. Cultus: Actorum notitia.

Pleraque Martyrologia annuntiant hoc die quatuor SS. Martyres, Romæ sub Commodo imperatore passos, [Nomen in martryrologiis:] videlicet Eusebium, Pontianum, (quidam Potentianum vocant) Vincentium, & Peregrinum. Breviter rem exsequitur Romanum parvum, seu vetus his verbis: Romæ quatuor martyrum Eusebii, Pontiani, Peregrini, & Vincentii. Ado vero: Eodem die Romæ, natale sanctorum quatuor martyrum Eusebii, Pontiani, Peregrini, atque Vincentii, imperante Commodo, Vitellio judice. Post quæ Actorum subdit compendium, quod, quia consonat Actis infra edendis, hic prætermitto. Tormenta, quibus cruciati sunt hi Martyres, brevius tradit Usuardus, qui eos ita memorat: Romæ, natalis Sanctorum martyrum Eusebii, Pontiani, Vincentii, & Peregrini, sub Commodo imperatore, qui primo in equuleum levati, nervis quoque distenti, ac deinde fustibus cæsi sunt, flammis circa eorum latera appositis; sed cum in laude Christi fidelissimi permanerent, plumbatis usque ad emissionem spiritus mactati sunt. Usuardo consonat Romanum modernum. Reliquos martyrologos non adduco, cum nullum de cultu horum Martyrum suboriri possit dubium.

[2] Acta horum Martyrum varie a variis accepta sunt. [Acta ab aliis probata, impugnata a Tillemontio:] Baronius, qui ad annum Christi 192 num. 2 se ea manuscripta legisse testatur, minime suspecta habuisse videtur; neque illius temporis, aut præcedentium seculorum scriptor ullus, quod sciam, de illorum fide dubitavit. At recentiores quidam critici, rigidius singula examinare soliti, Actorum illorum fidem suspectam habuisse videntur, dum ab iis referendis abstinent. Tillemontius vero aperte impugnat, iis tamen rationibus, quæ, quod intendit, non satis videntur evincere. Illa certe, quæ objicit, exigui ad hoc sunt momenti, ut deinde ostendam. Verum cum omnia illorum Actorum manuscripta non omnino inter se consentiant, & alia aliis majores contineant difficultates, potuit Tillemontius incidere in manuscriptum illud, quod translationem reliquiarum in Galliam annexam habet, & quædam continet cum historia temporis, quo passi leguntur hi Martyres, nequaquam consentientia. Quapropter, ut ostendam Acta horum martyrum, quamquam minus certa, apertæ saltem falsitatis convinci non posse, rem paullo altius repetendam duxi.

[3] Defuncto, anno Christi 180 secundum Pagium, Marco Aurelio imperatore; [mores Commodi imperatoris, & status religionis] ejus filius Commodus Romani imperii clavum suscepit; homo, ut scriptores consentiunt, immani crudelitate, tantaque morum turpitudine, ut sub illius imperio facta legamus plurima, quæ fieri potuisse nullus crederet. Hinc, si quæ in Actis horum Martyrum facta legimus, quæ moribus Romanorum minus videntur consona, mirari non debemus, cum apud Dionem, Herodianum, Lampridium, aliosque, multa alia inveniamus, quæ a Romanorum gravitate magis abhorreant, ut ad singula, quæ in Actis miranda occurrunt, annotabimus. Nunc quomodo se res Christianorum habuerint, hoc hominis monstro imperante, ex Eusebio videamus. Lib. 5 Historiæ eccles. cap. 20 ita scribit: Commodo imperium Romanum gubernante, nostra religio ad pacatum & tranquillum statum traducta fuit, & pax, divina gratia largiente, omnes ecclesias in toto terrarum orbe occupavit. Quo quidem tempore salutaris Dei sermo hominum mentes cujusque generis adeo attraxit ad piam Dei omnium rerum conditoris religionem cultumque, ut jam Romæ complures, & genere illustres, & rerum affluentia admodum locupletati, una cum omni familia, & cognatione sua, se ad suam ipsorum salutem amplexandam reciperent. Verum istud virtutis hosti, & invidia natura sua exæstuanti, diabolo minime ferendum videbatur: & propterea varias de integro machinas contra nos astute fabricare aggressus est.

[4] [sub ejus imperio.] Quænam fuerint hæ machinæ diaboli, declarat uno Apollonii senatoris Christiani exemplo. Hic cum a servo de Christiana religione accusatus esset; servo crura confringuntur, Apollonio caput amputatur, utrique juxta leges, a præcedentibus imperatoribus latas. Ex quo discimus, leges contra Christianos latas vim suam retinuisse sub Commodo, quamvis ipse a novis promulgandis contra illos legibus abstinuerit, neque eos investigare laboraverit. Itaque imperator, & præfecti illius, contra Christianos agere poterant, vel ut illorum bona invaderent, vel ut aliunde invisos de medio tollerent, ut sub aliis imperatoribus, qui Christianos alioqui non curarunt persequi, non raro factum constat. Hæc prænotasse oportuit, ut intelligamus, quænam horum Martyrum Acta utcumque sint tolerabilia; quænam adjectis deinde fabulis certo sint interpolata.

[5] [Ex Mss. quinque tria sibi consentientia, non omnino rejicienda:] Quinque habeo horum Actorum manuscripta exemplaria, quorum duo in novem lectiones distributa, apte inter se consentiunt. Alterum horum Mss. notatur desumptum ex codice basilicæ S. Petri, alterum est anonymum. Tertium Ms., transumptum ex Passionali pergameno Bodecensis cœnobii, ordinis Regularium S. Augustini, diœcesis Paderbornensis, acceperunt majores nostri a P. Joanne Gamansio. Hoc autem cum præcedentibus non male consonat, nisi quod facta quædam, quæ in illis leguntur, in hoc sint prætermissa; quodque hoc adjunctam habeat translationem corporum SS. Eusebii & Pontiani in Galliam, ex quo colligo duobus memoratis esse posterius. Quid autem in hoc omissum sit, lectorem in notis ad præcedentia docebo. Jam vero quid in his Actis, prout in Mss. memoratis leguntur, tantopere displicere debuerit Tillemontio, sane non perspicio. Etenim meminisse oportet, Acta martyrum quandoque exarata esse ab hominibus minus eruditis; ideoque, etiamsi & bona fide & vere fuerint scripta, in iis quædam occurrere, quæ propter omissas circumstantias, ex quibus rei veritas enitesceret, vel dubia videantur vel falsa, aut etiam omnino incredibilia. Audiamus igitur an objectiones Tillemontii tam efficaces sint, ut omnem his Actis fidem detrahant; nam pro veritate standum est, ubi non ostenditur falsitas.

[6] Multa, ait tom. 3 Monument. pag. 59, in iis occurrere, [objectioni Tillemontii respondetur,] quæ quomodo sustineat non perspicit: etiamsi vel nihil esset præterea, quam quod aiunt, S. Julium senatorem adeo fustibus cæsum, ut mortem oppetierit. Non ita exceptum S. Apollonium senatorem docet Eusebius, supra scilicet citatus. Hanc Tillemontii objectionem jam diluit Sollerius in Actis S. Julii tom. III Augusti pag. 701, sequentibus verbis: Non video, inquit, quid tantopere sæviat Tillemontius in illa, quæ de S. Julii martyrio memorantur, quasi senatoribus Christianis varia supplicia inferri non potuerint, æque ac ceteris; præsertim sub insano imperatore Commodo. Verum equidem esse admitto, non usque adeo sævitum fuisse in virum senatorem Apollonium, de quo pridem a majoribus actum est ad XVIII Aprilis; ast hic præfectus describitur Commodi insania dignissimus, nempe animo ferus, opere crudelis, omnibusque vitiis obsessus, ut facile concedi possit, immanem illum Vitellium in exosum sibi senatorem S. Julium fustibus sæviisse. Addo, S. Apollonium a senatu condemnatum fuisse, hac tantum de causa, quod Christianus esset: Quippe, inquit Eusebius, vetus lex apud illos extabat, Christianos, qui semel in judicio comparuerant, nisi professionis suæ sententiam mutarent, non omnino liberos dimittendos esse. At S. Julius libere respondendo & imperatoris, & Vitellii in se animum exacerbaverat.

[7] Crudelius etiam in nobiles Christianos sævitum esse sub variis imperatoribus, [& ostenditur] allatis exemplis jam docuit Sollerius memoratus. At minus hoc mirandum sub Commodo, senatus hoste, & persecutore. Etenim quam ille senatum oderit pariter atque contempserit, Herodianus, & Dio abunde docent. Odium, odiique in senatum causam ex Herodiano lib. 1 intelliges. Narrat ibidem conspirationem quorumdam senatorum in Commodum, dato ipsum occidendi negotio Quintiano senatorii ordinis juveni: Ille, inquit, in aditu amphitheatri subsistens, quippe obscuro loco facile se occultum sperabat fore, nudato confestim pugione, ac magna voce proclamans: Hunc tibi senatus mittit: dum loquitur nudumque ostentat pugionem, comprehensus a militibus, pœnas amentiæ dedit… Hæc igitur prima maximaque odii causa adolescenti (Commodo) adversus senatum extitit. Ita namque animum verba illa sauciarant, ut omnes hostium loco haberet, semperque ejus memoriæ vox illa irruentis in se juvenis inhæreret.

[8] Contemptum senatus audi ex Dionis, oculati testis, [scrupulum esse prorsus inanem.] Epitome, in Commodo ita belluæ hujus crudelitatem enarrantis: Omnes, inquit, qui in urbe morbo, aut alia de causa pedibus carebant, unum in locum conduxerat, cumque eorum genua quibusdam rebus, serpentibus simillimis, complicavisset, dedissetque eis spongias, quas jacerent pro lapidibus, omnes clava, ita ut si gigantes essent, percussit atque interfecit. Is timor nobis erat cum ceteris communis: nam & nobis senatoribus id fecit; cujus causa certissimum interitum expectavimus. Abscisso enim capite strutocameli, quem occiderat, eo venit, ubi sedebamus: cumque id caput sinistra, dextera gladium cruentum porrigeret, nihil dixit; tantum caput suum ferox movit, ut ostenderet idem se nobis facturum. Itane igitur mirabimur, senatorem fustibus usque ad mortem cæsum sub homine, cui sanguis humanus ludus erat, cui nomen senatorium execratio, ut hoc vel solum sufficere existimemus, ad Acta Martyrum repudianda? Adeo sane id me non mirari fateor, ut mirarer potius, si mitius cum senatore, imperante Commodo, esset actum. Hæc ad inanem Tillemontii scrupulum penitus evellendum sufficere existimavi. Discursus itidem quosdam sibi displicere dicit: verum cum nullum designet, quidquid occurret, in notis observabimus. Hæc igitur Acta ex dictis Ms. edam, non quidem ut probatissima, ut fide tamen non indigna.

[9] [Ms. aliud interpolatum:] Quartum, quod habeo manuscriptum, transmisit olim Chiffletius noster, in variis Galliæ bibliothecis repertum. Verum illud ex prioribus quidem conflatum, sed auctum & interpolatum esse, facile intelligimus, quia præfationem habet præfixam, translationemque reliquiarum in Galliam subjunctam, & initio parum cum historia Eusebii congruit. Audi quomodo post præfationem rem narrare aggrediatur: Temporibus Commodi regis sæva persequutio Christianorum innotuit orbi; ita ut circumquaque Christiani perquirerentur, morteque turpisfima multarentur, si nollent sacrificare idolis. Quod falsum esse patet ex Eusebio, num. 3 citato. Quibus similia quædam sequuntur, & Pontianus semper in hoc Ms. vocatur Potentianus. Quare ab eo abstinendum duxi, etiamsi aliis quoad reliqua satis congruat: si quando tamen pro translatione reliquiarum adducendum veniet, citabo sub nomine Ms. Gallici. Hoc Ms. habuisse Vincentium Bellovacensem, videtur manifestum. Primo, quia sævientem sub Commodo persecutionem in Christianos memorat. Secundo, quia nomen Pontiani in Potentianum mutat, quod utrumque in hoc solo Ms. invenio. Ex Bellovacensi porro sua edidit Surius ad XXV Augusti: quæ ille lib. 10 Speculi Histor. a cap. 119 dederat.

[10] [aliud magis etiam corruptum,] Quintum Ms. ex cœnobio S. Pontiani Lucensi acceptum, donavit museo nostro Ferdinandus Ughellus. Habet illud annexam historiam translationis corporis S. Pontiani Lucam, seculo X, ut volunt, factam. Manuscripto hoc usus est Cæsar Franciottus in Historia Italice scripta de miraculosis imaginibus, vitisque & corporibus Sanctorum, Lucæ servatis, a pag. 276, ubi de S. Pontiani martyrio, & translatione tractat: patet id ex utriusque collatione, quamvis Franciottus non omnes hujus manuscripti fabulas historiæ suæ inseruerit. Porro dictum Ms. ceteris longe est corruptius: nam & martyrii, & translationis historia apertas quasdam continet fabulas; & tota translationis relatio tam inconcinna est & absona, ut verum a falso separari nequeat. Pauca e multis accipe. Narrata Martyrum morte, hæc subdit: Tunc Vitellius vicarius abiit, & nunciavit hæc omnia imperatori Commodo, qui eum ipsa hora strangulatum invenit in domo Vestaliani. Cœpit autem Vitellius ipsa hora clamare: O sancti Martyres, cur me catenis igneis colligastis; & hæc dicens expiravit. Pulchre enimvero, & concinne. Quin & paullo post ait, Commodum a dæmone strangulatum inventum esse. Neque meliora sunt quæ de translatione indubitanter se dicit cognovisse, & videndo in veritate reperisse.

[11] Pauca speciminis gratia subjungo. Refert corpus S. Pontiani acceptum a Joanne summo Pontifice, [cui annexa translationis S. Pontiani relatio, fabulis plena.] Cujus, inquit, præsulatus dignitas nono loco extitit a beato Gregorio, magno scilicet; quod quadrat in Joannem IV, cujus & res gestas præcipuas describit. Attamen in fine narrationis translationem anno 904 (alii 926 ex eodem dixere) contigisse asseverat, videlicet cum Joannes IV trecentis fere annis jam obierat. Hæccine scribere potuit, qui rem indubitanter cognoverat, qui in veritate videndo repererat? Fabulosum quoque videtur, certe Actis contrarium est, quod narrat, Caput S. Pontiani, quod ab impiis crudeliter fuit obtruncatum, ita integrum atque incorruptum repertum esse, veluti si tunc ab ipso corpore fuisset truncatum:& libellum inventum esse, in quo inter alia habebatur, linguam S. Pontiano præcisam esse. Nam neque de sectione capitis, neque de linguæ S. Pontiani præcisione quidquam Acta meminerunt. Placuit hoc tamen Franciotto, uti & quod refert, Hugonem ex Arelatensi, seu Provinciæ comite, Italiæ regem (quem & imperatorem coronatum vult) ad sepulcrum S. Pontiani, cum esset toto contractus corpore, sanitati restitutum, quod mallem ego ab auctore fide digniore narratum legere, ut fidem adhiberem. Miracula præterea refert plurima, sed omnino ad fidem faciendam incongrue Quapropter dignam non existimavi hanc translationis narrationem, quam Actis nostris insererem; de translatione vero ipsa agam § seq.

§ II. Corpora SS. Martyrum translata; reliquiæ.

[Corpora SS. Eusebii, & Pontiani in Galliam translata dicuntur:] Ado in Martyrologio ad VIII Kalend. Septembris, post Martyrum elogium, subdit sequentia: Multo post tempore beatorum martyrum Eusebii & Pontiani (largitione Papæ Nicolai, primi utique) membra ad Gallias translata, in monasteriis, S. apostolo Petro voto religioso collatis, reverenter tumulata venerantur. Sigebertus in Chronico ad annum Domini 865 id factum collocat, hoc modo: Corpora sanctorum Eusebii & Potentiani martyrum, dono Nicolai Papæ ad Gallias translata, in monasteriis, voto religiosorum sancto Petro collatis, honorifice tumulantur. Consentit his Ms. Gallicum, in quo S. Pontianus itidem vocatur Potentianus. In Ms. Bodecensi, de quo num. 5, res ita narratur: Transacto deinde multo tempore; corpora beatorum martyrum Eusebii & Pontiani largitione Nicolai Papæ ad Gallias translata, & in monasterio quodam, in honore beati Petri apostoli dedicato, reverenter collocata, signis & virtutibus fulgent. Hæc illi. Tillemontius loco ante assignato, loquens de quatuor his Martyribus, Illorum corpora ait per Nicolaum Papam Galliæ monasteriis donata, testemque citat Adonem, & manuscriptum. At jam vidimus, id non omnibus quatuor, sed de duobus dumtaxat affirmari.

[13] [sed incertum quibus monasteriis donata;] Quibus vero Galliæ monasteriis donata sint sacra horum Martyrum corpora, non dicunt auctores hactenus adducti. Autissiodorensis Monachus in Chronologia ad annum 865 rem narrat distinctius: Anno, inquit, DCCCLXV corpora sanctorum martyrum Eusebii & Pontiani comes Girardus de Rossilione largitione Papæ Nicolai ab urbe Roma in Gallias transtulit, & B. Eusebium Pulteriaci, Pontianum vero Verzelliaci, in monasteriis scilicet, quæ ipse fundaverat in Lingonensi diœcesi, ubi hodie requiescunt, honorifice composuit. Huic repugnant monachi Prumienses in diœcesi Trevirensi, qui corpora SS. Eusebii & Pontiani Roma ad se perlata fuisse existimant. Etenim in Sacrario ecclesiæ suæ, quod habeo manuscriptum, & impressum, cap. 5 ita scribunt: Marcuardus comes, & abbas monasterii Prumiensis III, ecclesiam S. Salvatoris Sanctorum patrociniis condecorari, & muniri desiderans, accepta imperiali epistola a gloriosissimo imperatore Lothario, (obiit hic in Prumiensi cœnobio anno 855) Romam profectus, a Sergio Papa (videlicet II) quadraginta sex Sanctorum corpora accepit. Inter hæc numerantur Corpora SS. martyrum Eusebii & Pontiani, .. qui passi sunt Romæ sub Commodo imperatore, & Vitellio judice … una cum SS. Vincentio & Peregrino, quorum festum altera D. Bartholomæi.

[14] [Prumienses monachi sibi ea donata putant,] Quæ si vera sunt, jam neque anno 865, ut Sigebertus scribit, neque dono Nicolai Pontificis, horum Martyrum corpora in Galliam sunt perlata. Consultus hac de re Matthæus Klefferus, Prumiensis monachus, X Aprilis 1623 ita rescripsit, inter cetera: Omnino certum est, corpora SS. Eusebii & Pontiani ante tempus ab ipso (Sigeberto) assignatum, cum ceteris, quæ fuerunt numero XLVI, Roma Prumiam esse translata per abbatem Prumiensis cœnobii tertium, sub Lothario imperatore & Sergio Pontifice, a quo donata fuere reverendo Marquardo abbati, cum esset in comitatu domini Ludovici, filii Lotharii imperatoris … quando a patre missus in regem ibi unctus fuit. Contigit id anno 844, teste Pagio ibidem num. 2, ubi & invenies multos episcopos & abbates cum Ludovico Romam profectos esse. Nam, ut prosequitur, cum omnia Sanctorum corpora suis nominibus nota non sint, hæc tamen sunt. SS. Marii, Marthæ … Eusebii, Pontiani &c. Unde, inquit, testimonium illud Sigeberti vel ex quadam scientia, vel notitia obscura procedere autumo, vel secundum partem intelligendum, quod quædam dictorum Sanctorum residuæ reliquiæ pro corporibus traditæ fuerint. Rem ego lectoris arbitrio decidendam permitto, cum ad testimonium Sigeberti alia supra memorata accesserint, quæ Prumiensibus repugnant.

[15] [& corpus S. Eusebii aiunt Arnhemium translatum.] Narrat idem Klefferus, quomodo corpus S. Eusebii ex cœnobio Prumiensi anno 1451 translatum sit Arnhemium, Geldriæ urbem, ad Rhenum sitam. Translatio autem, ait, S. Eusebii, quæ facta est sub abbate nostro XLI domino Joanne ab Eps anno Domini MCDLI, sic describitur, ac descripta invenitur apud nos: Corpus S. Eusebii ad instantiam Arnulphi ducis Geldriæ, summo Pontifice consentiente, hinc in Arnheim translatum, infinitis claruit miraculis, & argenteæ tumbæ impositum, in festo ipsi dicato a quatuor sacerdotibus ante sectam Calvini processionaliter, & honorifice circumferebatur. Nunc vero Daventriæ asservatur. Urbs est ad Isalam, primaria Transisalaniæ provinciæ. Translationem sacri corporis Arnhemium, confirmat instrumentum Germanicum, datum anno 1453 die festo S. Remigii, quo consules ceterique magistratus urbis Arnhemiensis, eam omnibus notam facere voluerunt. Hactenus de reliquiis in Galliam translatis, aut Germaniam.

[16] Sed, quod spectat ad corpus S. Pontiani, vehementer his reclamant Lucenses, [Corpus S. Pontiani Lucam translatum] qui illud in urbe sua requiescere contendunt. Translationis quidem historiam, prout eam manuscriptam habemus, multis fabulis inquinatam videri, supra diximus: at inde inferre nolumus, corpus S. Pontiani Lucam non fuisse delatum. Quippe festum S. Pontiani XXV Augusti Lucæ celebrari, ecclesiamque ibidem haberi ejusdem Sancti nomine insignitam, satis constat; hoc autem non temere, nec sine ratione factum credimus. Ughellus certe tom. 1, in episcoporum Lucensium catalogo, col. 803 editionis Venetæ, de hac translatione ita scribit: Nec prætermittendum videtur, sub ejusdem Petri episcopatu Lucam fuisse delatum corpus S. Pontiani martyris a Jacobo cathedralis archidiacono anno CMXXVI. Ille ipse est, qui post Petrum episcopum Lucensem sedem est assecutus: quam ille reverendam reliquiam a Joanne Pontifice X dono acceperat. S. Pontiani autem festum concelebratur Lucæ die XXV mensis Augusti. Hinc corrige Tillemontium, qui Ughellum in historia episcoporum Lucensium de hac translatione non loqui asserit. Consentit Ughello quoad translationem factam, quoad tempus vero dissentit, Florentinius in Martyrologio vetustiori ad XXV Augusti, ubi ita habet: Corpora S. Pontiani, & Eusebii tempore Nicolai Papæ translata fuisse in Galliam affirmat Ado in Martyr.: quod de parte tantum reliquiarum accipiendum esse crederem, saltem quoad S. Pontianum. Sigebertus enim scribit in Chron. id accidisse anno DCCCLXV, quando jam Lucam translatum fuerat ipsius S. Pontiani M. corpus a Jacobo diacono, qui deinde episcopus fuit anno DCCCII, ut ex monumentis ecclesiæ S. Pontiani, & tabulario secretiori episcopatus Lucensis constat.

[17] Uterque translationem attribuit Jacobo diacono, [credunt auctores probati; sed incertum quo anno.] qui postea fuit episcopus: verum cum duo ejusdem nominis diaconi episcopi facti legantur in Ughelli catalogo, res æque manet incerta. De primo Ughellus hæc scribit col. 797: Jacobum archidiaconum Lucensem fratri Joanni defuncto suffecere anno DCCC. Quæ epocha, si justa sit, non potuit anno 802 S. Pontiani corpus transferre adhuc diaconus. At editor Ughelli notat in margine annum DCCCIII; quæ correctio, si vera est, facit, ut, ex mente Florentinii, id anno 802 præstare potuerit. Alterum Jacobum, cui Ughellus corpus S. Pontiani acceptum refert, episcopum creatum dicit anno 934, ita ut id diaconus facere potuerit anno 926, quando Joannes X erat Pontifex. Manuscripta translationis relatio, siquid ea auctoritatis habere debeat, eamque secutus Franciottus, favent Ughello, cum a Joanne Pontifice corpus acceptum dicant; nullus enim Joannes erat Pontifex anno 802, erat 926: sed alia secutus est instrumenta Florentinius. Quapropter rem relinquimus lectoris judicio decidendam. Ex dictis colliget lector, corpus S. Pontiani tribus locis a diversis auctoribus adscribi; quorum autem potiora sint jura, omnino esse ambiguum. Possunt singuli partem habere notabilem, nisi forte alia Martyrum corpora pro aliis sint accepta.

[18] [Quædam S. Vincentii reliquiæ in Hispaniam feruntur translatæ:] De sacris S. Vincentii reliquiis in Hispaniam translatis Joannes Tamayus Salazarius tom. 4 Martyrologii Hispani pag. 587 hæc scribit: Postmodum sacra Vincentii martyris pignora Hispaniam adlata, & collegio Complutensi fratrum Excalceatorum SSS. Trinitatis applicata fuere, ubi honorifice conduntur, & venerantur. Quibus subjungit: Quatenus ad translationem sacrarum exuviarum S. Vincentii martyris Roma Hispaniam, & quod iisdem R. P. F. Joannes ab Annunciatione ex ordine Excalceatorum SSS. Trinitatis cum aliis Sanctorum corporibus abs Urbano VIII Pont. Max. fuerit donatus, multis superius diversis in locis diximus, & authenticis diplomatibus probavimus, illasque Complutensi collegio applicatas retulimus tom. 11, fol. XLV. Hactenus ille. Legi a pag. 45 authentica illa diplomata, sed ne nomen quidem S. Vincentiiin illis reperire potui: unde relatio Tamayi non parum fit suspecta, cum ejus nomen prætermitti non debuisset, si corpus ipsum fuisset translatum. Verumtamen cum præter corpora Sanctorum in illis relata, reliquiæ quædam aliorum adfuisse dicantur, potuere & S. Vincentii, Romæ passi, quædam adesse exuviæ, quæ Complutensi sint donatæ collegio, quamvis id ibidem non habeat.

[19] [conjectura de corpore S. Peregrini:] Henschenius in prætermissis ad diem XVI Maii, seu tom. III ejusdem mensis pag. 560, affert sequentem de S. Peregrini corpore conjecturam: S. Peregrini corpus in ecclesia Vaticana, quia nuper credi cœpit esse Autissiodorensis episcopi & martyris, a Carolo magno allatum Romam ad S. Leonem Papam III, ideo ibidem hodie colitur cum officio de martyre pontifice: sed quia oratorium S. Peregrini ante Leonis hujus tempora Romæ fuit, omnino credo ex Romanis martyribus unum esse, ac verosimiliter eum, cujus ibidem gloriosa passio inscribitur Martyrologiis ad diem … XXV Augusti. Porro Octavius Pancirolus in Thesauris absconditis urbis Romæ pag. 516, & Floravantes Martinellus in Roma sacra pag. 279, dicunt quidem oratorium illud ædificatum a Leone III, & S. Peregrino dedicatum: verum contrarium probatur ex Anastasio Bibliothecario, quem citant: hic enim in Leone III pag. 203 ita scribit: Verum etiam & in oratorio S. Peregrini, quod ponitur in hospitali Dominico ad Naumachiam, fecit canistra ex argento pendentia libras quinque & unciam unam. Unde cum dictum oratorium muneribus honorare dicatur, non autem dicatur ædificasse, illud jam ante exstructum fuisse colligitur. Hac de causa Henschenius in S. Peregrino episcopo Autissiodorensi pag. 563 dicti tomi, rursum suspicatur illud oratorium fuisse S. Peregrini martyris unius e quatuor, de quibus agimus: quod si verum est, videtur idem esse, qui colitur in ecclesia Vaticana S. Petri, sub cujus jure hoc oratorium esse affirmat laudatus Martinellus. At, fateor, conjectura mihi apparet non satis certa ad rem decidendam.

[20] Ceterum, non obstantibus hisce, quæ de corporum translatione jam disputavimus, laudatus Pancirolus pag. 438 scribit, corpora quatuor horum Martyrum Romæ servari in ecclesia S. Laurentii in Lucina, [corpora item Romæ servari dicuntur, at non satis id probatur.] eo, ut vult, translata anno Christi 1112 sub Paschale 11 Pontifice, idque per Benedictum quemdam canonicum, & laïcos quosdam ex ecclesia S. Stephani vetustate collapsa. Quæ omnia eruit ex inscriptione lapidis ejusdem ecclesiæ; at certum magis vellem rei testimonium, priusquam infirmarem prædicta. Si tamen vera sunt, quæ Pancirolus memorat, fieri potuit, ut de corporibus alio translatis servarentur Romæ ossa quædam, eaque in dictam ecclesiam pro ipsis corporibus, ut in his contingit frequenter, fuerint translata. Plura de horum Martyrum sacris reliquiis non addo, licet alibi inveniam sacra pignora ejusdem nominis Martyrum, cum discernere non possim, hisne an aliis synonymis Martyribus sint adscribenda.

ACTA
auctore anonymo.
Ex Ms. codice Basilicæ S. Petri, collato cum aliis Mss.

Eusebius M. Romæ (S.)
Pontianus M. Romæ (S.)
Vincentius M. Romæ (S.)
Peregrinus M. Romæ (S.)

BHL Number: 2742

A. ANONYMO.

[Ex Commodi insania captata occasione] Lectio 1. Regnante iniquissimo a Commodo, hujus præceptione sic divulgatum est, ut die natalis hujus omne vulgus ad agonem b convenirent; & hoc declaravit in curione c dicens, ut universitas plebis Romani cœtus Herculis d potentis, vel Jovis in laudem adclamarent; ita ut ipse Commodus induisset pellem leonis, & accipiens mitram e suam, ante sedem suam simulacrum aureum Jovis f, & in agone coram omni hoc cœtu, sedens fluctuabat. Cui omnis populus acclamavit, dicens: Protector Hercules reipublicæ, & defensor libertatis Romanæ audaciæ, quod clamatum est septuagies quinquies.

[2] Eodem tempore erant viri Christiani, in quodam loco, [Sancti fidem prædicantes,] in vico qui appellatur g Lannarius; inter quos erant viri religiosi, Eusebius, Vincentius, Peregrinus, & Pontianus servi Dei, & Domini nostri Jesu Christi, qui facultatem suam pauperibus erogaverant, & Domino servire contulerant. Hi, cum audissent quod Commodus fecisset, deridebant, & per omnem civitatem prædicabant populo, dicentes: Date honorem Domino Jesu Christo, & recedite a fallacia diabolica, & credite in Deum cæli, Patrem omnipotentem, & Jesum Christum, Filium ejus, unicum Dominum nostrum; & agite pœnitentiam, & baptizemini in nomine ejus, ut deleantur vestra peccata, ne simul pereatis cum Commodo domino vestro.

[3] Lectio 11. Audiens quidam senator, nomine Julius h, [convertunt Julium senatorem, quem Commodus] hoc publice prædicantes, vocavit eos in domum suam, & instanter audiens prædicationem eorum, credidit; & cœpit facultates suas pauperibus per manus eorum distribuere: & dum omnia erogasset, rogavit ad se quemdam presbyterum, nomine Rufinum, & petiit se baptizari, & percepto baptismo cum omni domo sua, cœpit & ipse publice prædicare nomen Domini, & omnem reditum suum dare, & distribuere pauperibus. Hoc cum nunciatum fuisset Commodo; iratus jussit eum teneri. Qui cum ei fuisset præsentatus, dixit ad eum: Juli, quomodo amens factus es, ut deseras Deum Jovem & Herculem: & quærasi amentiam vanam? Cui respondit viriliter: Simul cum eis pereas k, qui simul ore mentiris.

[4] [libere respondentem tradit Vitellio, cujus jussu fustibus necatur.] Lectio III. Eodem tempore tradidit eum cuidam Vitellio exmagistro peditum, cui præcepit, ut omnes facultates ejus requireret, & coactaret eum, ut sacrificet Deo Herculi: quod si non acquieverit, & sacrificaverit, non vacet l, diutius vivere. Suscipiens denique eum Vitellius vicarius, fecit eum in custodia coarctari, & post triduum jussit sibi tribunal parari in m tellure, & ante conspectum suum præsentari. Et cum præsentatus fuisset, his verbis eum alloquitur, dicens: Julium reum introduci præcipimus nudum n, catenis munitum. Et conversus ad eum Vitellius dixit: Cognoscis præcepta principum, qui jusserunt, ut deponas pertinaciam tuam, & adores, & sacrifices Deo Herculi, & Jovi? Respondit Julius libere, & dixit: Et tu, & princeps tuus simul pereatis o. Vitellius vicarius dixit: In quem tamen præsumis, quia jam damnatus es? Respondit Julius: In Domino nostro Jesu Christo, qui te damnat, & principes tuos, in interitum æternum. Hoc audiens Vitellius jussit fustibus cædi, qui dum cæderetur p emisit spiritum. Cujus corpus præcepit ante amphiteatrum jactari. Noctu vero collegerunt corpus ejus Eusebius, Pontianus, Peregrinus, & Vincentius, & sepelierunt in cœmiterio Calepodii, sub die quarta decima Calendas Septembris per Jesum Christum Dominum nostrum.

[5] [Capti Sancti quatuor interrogantur,] Lectio IV. Eodem quoque tempore hoc audiens Vitellius, quia Eusebius, Pontianus, Peregrinus, & Vincentius collegissent corpus beati Julii, præcepit ut tenerentur, & adducerentur ante conspectum suum. Et dum præsentati fuissent, dixit ad eos: Vos diripuistis facultates Julii, cum & corpus ejus vos constet collegisse. Respondit Eusebius: Nos fecimus, & quia q meruimus. Vitellius dixit: Vere meruistis thesauros alienos diripere, & facultates r vobis non traditas abstrahere. Date facultates Julii, ne pereatis, sicut ille periit. Respondit Eusebius, dicens: Nos ita optamus. Vitellius dixit: Date facultates Julii, & sacrificate diis. Respondit Vincentius, & dixit; Non sunt dii, sed dæmones, qui vobiscum torqueri habent in æternum.

[6] [ac variis tormentis crucianiut:] Lectio V. Eadem vero hora jussit, in equuleo facie ad faciem levarentur; & extendi nervis, & cædi fustibus, sub voce præconia dicens: deos, & principes nolite blasphemare. Et jussit cessare tormenta: & dicit Vitellius: Parcite vobis ipsis, & sacrificate diis. Respondit Eusebius: Miser, fac quod facis, noli cessare; quia si nos speras a fraternitate domini nostri Julii separari, perdis horas tuas. Vitellius dixit: Isti confidunt de magia, ut in tormentis gaudeant. Respondit Vincentius; Nos & gaudemus, & exultamus in Domino nostro Jesu Christo. At ille iracundia plenus, jussit ut flammæ ad latera eorum applicarentur; illi autem voce clara dixerunt: Gloria tibi Domine, qui nos visitas.

[7] [quorum sanguinem detersum ab angelo videns Antonius carnifex convertitur.] Unus autem de carnificibus s vidit oculis suis stantem juvenem cum spongia, & tergentem latera eorum, & cœpit clamare voce clara: Vere Deus est Christus, quem ii prædicant. Ego vero video angelum stantem, & lavare eos. Respondit Vitellius cum clamore, dicens: O seductores! O magica ars! Qui seduxerunt hominem clarissimum, approbatum reipublicæ. Eadem hora carnifex nomine Antonius credidit, qui tamen occulte fugit ad sanctum Rufinum presbyterum, quem suscipiens beatus Rufinus, baptizavit eum in nomine Patris & Filii, & Spiritus sancti.

[8] Lectio VI. Tunc Vitellius deposuit eos de equuleo, [Lingua S. Eusebius præsecta loquitur: Antonius martyrio coronatur:] & dixit ad eos: Quare crudeles estis vobis ipsis, & non deponitis insanias falsas, & adoratis deos cum sacrificiis, & vivetis? Respondit Vincentius; Miser, tu crudelis es, qui tibi non t parcis: & nobis dicis, Crudeles? Vitellius dixit: Quomodo? Quia derelinquis Deum cæli, & terræ & quæris mortem perpetuam; & vos, & illi, qui in hac condemnatione constituti estis. Vitellius dixit: Ego quæro mortem perpetuam, an vos, qui hæc tormenta patimini? Eusebius dixit: Nos in gloria constituti sumus, tu vero in condemnatione cum principe tuo diabolo, cum quo periturus es in gehenna æterna. Iratus Vitellius jussit Eusebio linguam præcidi: & ejecta lingua ex ore beati Eusebii: ecce currens Antonius clamabat: Miser Vitelli, quid facis hominibus sanctis? Tunc cœpit Vitellius u sanguinem per os evomere. Clamabat vero Eusebius sine lingua, voce clara: Gloria tibi Domine Jesu Christe, qui dignatus es me cum servis tuis ad gloriam pervenire. Eadem hora quidam Christianus, nomine Faustus, collegit linguam beati Eusebii, & misit in tunicam suam in sinu suo, & fugit. Eadem hora jussit Vitellius Antonium capitis subire sententiam, qui ductus in via Aurelia juxta formam x Traiani decollatus est undecimo Calendas Septembris: per Jesum Christum Dominum nostrum.

[9] Lectio VII. Beatum vero Eusebium, Vincentium, Peregrinum, [sacerdos Capitolii cæcus Martyres visitat, & baptismum petit,] & Pontianum, maceratos plagis, jussit in carcerem recludi. Reclusi vero cœperunt omni die, ac nocte in hymnis Deo gratias agere: ad quos veniebant multi Christiani, & confortabantur ab eis. Post triduum vero veniens ad eos beatus Julius y quasi in corpore, visitavit eos, quibus videntibus dixit: Salvate custodem carceris. Et post aliud adducebantur ad beatos Martyres cæci etiam & infirmi, & eorum orationibus salvi fiebant. Veniens autem quidam sacerdos capitolii cæcus, rogabat ut baptizaretur. Cui dixerunt: Si credis ex toto corde, & illuminaberis & vita æterna frueris. Respondit Lupulus sacerdos, & dixit: Ego credo, & ideo ad vos confugi, etiam & vobiscum desidero in his vinculis mancipari.

[10] Lectio VIII. Tunc rogaverunt ad se sanctum Rufinum, [qui baptismo suscepto visum recipit, quo miraculo custos carceris convertitur.] qui veniens ad carcerem interrogavit Lupulum cæcum: Si credis ex toto corde? Ille autem clamavit dicens: Credo in dominum Jesum Christum, Filium Dei Patris, quem cognovi in sacrificio dæmones confiteri, & catechizavit eum, & benedicens aquam, deposuit eam in pelvem, & baptizavit. Cui ita dicebat: Credis in Deum, Patrem Domini nostri Jesu Christi, & in Christum, & in Spiritum sanctum? Cui respondit Lupulus: Credo domine. Et dixit: Si credis, fiat tibi quod desideras. Tunc voce clara exclamavit: Credo, illumina me Domine Jesu Christe. Eodem vero clamante, cucurrit custos carceris, & vidit illuminatum Lupulum, qui fuerat ab annis quatuor cæcus, & misit se ad pedes Sanctorum, ut baptizaretur, quem beatus Rufinus in ipsa hora baptizavit nomine Simplicium: eadem hora Simplicius post baptismum suum cum lacrymis declaravit corpus Antonii martyris, ubi jaceret. Post sextum vero diem inventum corpus sanum & illæsum rapuit beatus Rufinus presbyter, & sepelivit in cœmiterio Calepodii in crypta die octavo z.

[11] [mors & sepultura martyrum.] Lectio IX. Vitellius intimavit omnia gesta imperatori Commodo de Sanctis, & quomodo loqueretur Eusebius sine lingua. Cui ita præcepit, dicens: Extingue eos. Ipsa autem die jussit sibi tribunal parari in Tellure, & adduci ad se Eusebium, Vincentium, Peregrinum, & Pontianum: sub voce præconia aa introducti sunt. Vitellius dixit: Introducantur rei. Qui venientes in conspectum ejus; dicit Vitellius: Afferte tripodam, ut sacrificent ii. Illi autem exspuentes deriserunt eum. Respondit Eusebius: O miser, cujus cor implevit diabolus. Eadem hora dedit sententiam, dicens: Ante amphitheatrum plumbatis exhalent. Qui ducti ad petram sceleratam bb cum plumbatis cc sub voce præconia necati sunt. Quorum beatorum martyrum corpora; Eusebii videlicet, Vincentii, Peregrini, & Pontiani collegit beatus Rufinus, & sepelivit non longe ab urbe Roma miliario sexto, in arenario inter viam Aureliam, & triumphalem, dd octavo Calendas Septembris. Quos perduxit quædam matrona impositos in birotis ee vehiculo, ubi florent orationes eorum usque in hodiernum diem, ad laudem, & gloriam Domini nostri Jesu Christi, qui cum Patre & Spiritu sancto vivit, & regnat nunc & semper in secula seculorum. Amen.

ANNOTATA.

a Solus post patrem imperavit ab anno 180 usque ad 192, ut vult Pagius. De impiis ejus moribus quædam diximus § 1 Commentarii prævii. Plura Herodianus, Dio, Lampridius, & alii.

b Ad agonem, ita Ms. Bodecense. In aliis additur martyrii, quod videtur redundare. Eusebius in Chronico ad annum 192 scribit: Commodus multos nobilium interficit, & spectacula populo Romano præbet insignia. Horum sæpius meminere Herodianus, & Dio in Commodo, sed quo præcise anno non exprimunt.

c Curia Ms. Bodecense.

d Sibi scilicet acclamaret, & patri suo Jovi: nam se Herculem, Jovis filium, dici volebat. Audi Herodianum lib. 1: Eoque vecordiæ petulantiæque processit, ut paternum primo cognomen repudiaret, ac pro Commodo Marci filio, Herculem se Jovis filium jusserit appellari: depositoque principum Romanorum cultu, leonis pellem substerneret, manuque clavam gestaret. Lampridius in Commodo: Accepit, ait, statuas in Herculis habitu, eique immolatum est, ut Deo. Dio in Commodo: Multa cognomina sibi sumpsit Commodus, sed præsertim Herculis. Et post pauca, quam insigniter ei adularentur, declarans: Pleræque, inquit, statuæ habitu Herculis ei collocatæ sunt, decretumque fuit, ut id tempus, quo principatum teneret, nominaretur seculum aureum, idque in omnibus litteris scriberetur. Hic vero aureus, hic Hercules, & Deus (jam enim audiebat hæc nomina) &c.

e Mitra vario modo sumitur, ut videre est in Glossario Cangii. In primis muliebre erat capitis tegumentum: Erat autem, inquit Cangius tom. 4, pag. 842, mitra tæniæ species, qua mulieres caput cingebant; quod ornamentum ita ipsis proprium existimabatur, ut viris probrosum esset, iisque non nisi in desidiæ insimulationem concederetur. Non abhorrebat hoc tamen a moribus Commodi, qui muliebrem etiam ornatum adamavit. Audi Herodianum citatum supra, ubi sic prosequitur: Simul purpureas sibi atque auro intextas vestes circumdaret, non sine omnium irrisione: quippe eodem schemate & fæminarum luxum, & heroum virtutem repræsentabat. Lampridius clarius significat, quam non abhorruerit ab habitu muliebri, Clava, inquiens, non solum leones in veste muliebri & pelle leonina, sed etiam multos homines afflixit. Hæc itaque significatio mitræ non male huic loco congruere videtur. Quamvis etiam accipi possit alia significatione, a Cangio his verbis indicata: Mitram denique vocabant nostri capitis tegumentum, quod imperatorum, & regum coronis substernitur.

f Sensus est minus perfectus: adde habens, aut quid simile. Ms. Bodecense ita habet: Ita ut ipse rex Commodus indueret pellem leonis, & accipiens mitram suam ante propriam sedem, simulacrum aureum Jovi statueret, & in agone coram omni cœtu sedens, illud adoraret.

g Lannarius, duo Mss. Canarius, Bodecense Chanarius, Bellovacensis & Surius, Carnarius. Rectius, ut videtur, Baronius ad annum 192 num 2, Lanarius, quod probat hoc modo, explicans simul hunc locum: Accidit, ut Christiani quidam tantam impietatem, imo stultitiam Commodi, cum deus Hercules dici vellet, æquo animo ferre non valentes, palam per urbis publicas vias istæc Commodi ludicra riderent, subsannarent, atque damnantes detestarentur: unde & suppeditata est illis occasio subeundi martyrium. Fuerunt hi Eusebius, Pontianus, Vincentius, & Peregrinus: quos Romæ habitare consuevisse in vico Lanario, scripta Acta eorum, quæ legimus, docent: licet, quæ sunt typis excusa, habeant, sed depravate, vicum Carnarium, cujus nominis nullum vicum Romæ fuisse legimus, sed bene Lanarium; imo ejus nominis duos, quorum alter in tertia regione erat, quæ Isidis, & Monetæ dicta est; alter vero in regione septima, Via lata, qui dictus est Lanarius vicus ulterior, ut ex Publio Victore, & Sexto Rufo constat.

h Actum est de S. Julio ad diem 19 Augusti. Baronius num. 6: Sed quod ad Julium, inquit, senatorem a Commodo occisum pertinet, æque suspicio mentem pulsat, num hic ille ipse sit Julius Proculus senator, quem Lampridius inter senatores ab eodem imperatore occisos adnumerat, eumque a Commodo necatum esse cum suis tradit: eos enim omnes cum ille recenseat, privatam cujusque necis causam prætermittit. Eumdem esse mihi admodum est verisimile, nihil tamen certi cum Baronio statuere possum.

i Amentiam, ita pleraque Mss. Aliud, Amicitiam.

k Crediderim, honestioribus verbis imperatori insinuatum fuisse, periturum cum diis suis, si in eorum cultu perseveraret. Ms. Bodecense ita solum habet: Adhæc constanter respondens Julius. Ms. Gallicum, ut & Bellovacensis fere, & Surius: Tu simul pereas cum diis tuis, quos vario errore deos esse temerario ore mentiris. Scio responsa Martyrum similia displicere severioribus criticis, nec dubito quin huc etiam respexerit Tillemontius citatus § 1, cum dixit, discursus quosdam in his Actis reperiri, qui sustineri non possint. Duplici itaque modo ostendohinc Acta non repudianda, ut fabulosa. Primo, si responsa durius ab auctore expressa sint, quam a Sancto fuere prolata, non idcirco facta, quæ tradit, historica rejicienda sunt; uti facta, quæ narrat Livius, Curtius, & similes Historici, non negamus, etiamsi sciamus multos ab ipsis discursus fuisse aliter scriptos, quam fuere prolati. Secundo erudite ostendit Honoratus a S. Maria in Animadversionibus ad regulas critices diss. 4, art. 8 duriora hæc Martyrum responsa inveniri etiam in Actis maxime sinceris, atque adeo ex his infirmum duci argumentum, ad ostendendum Acta esse corrupta, aut fabulosa. Et vero cur non credamus sanctos Martyres durius quandoque tyrannis respondisse; qui novimus S. Paulum apostolum Act. 23 dixisse: Percutiat te Deus, paries dealbate? Quibus similia non desunt in sacris Litteris. Hæc ad objectionem Tillemontii ex discursibus desumptam.

l Vacet, sensus exigere videtur sinat, aut quid simile. Potest tamen exponi hoc modo: Non vacet ei diutius vivere. Ms. Bodecense habet: Quacumque vellet morte occideret.

m In tellure: ita Mss. duo. Alia cum impressishabent, In Tellude. Templum Telluris variis locis apud Panvinium in Urbe Roma reperio. Martinellus in Roma sacra pag. 38 de hoc templo ita scribit: In Telluris seu Telludis templo, quod ex Actis martyrum conjicitur fuisse inter amphitheatrum, & templum Palladis, quod erat proximum ecclesiæ S. Sebastiani in Palladio, ac prope Solis simulacrum. In hunc locum sæpe senatum cogi consuevisse, jam notarunt majores nostri locis variis. Plurium Martyrum tormentis hunc locum nobilitatum invenies apud Martinellum laudatum. Videri potest Rosweydus in annotatis ad Martyrologium Adonis ad VI Idus Maii.

n Non prorsus nudum fuisse existimo, sed vestibus senatoriis exutum. Quamvis ne quidem incredibile esset sub Commodo, omnino nudum introductum fuisse, ut facile possem ostendere, si vocis nudus significatio id exigeret.

o Pereatis. Alia Mss. peribitis. Consule dicta ad litteram i.

p Videsis dicta in Commentario a num. 7, ubi ostendi, id non esse incredibile sub Commodo. De cœmeterio Calepodii lit. X.

q Mira apparet responsio. At videntur ita respondere, quia negare non poterant opes S. Julii senatoris sua opera pauperibus esse erogatas. In Ms. Bodecensi responsio est mutata, hoc modo: Corpus quidem ejus sepelivimus, sed de facultatibus ejus nihil prorsus abstulimus, nisi quantum per manus nostras, ipso adhuc vivente, pauperibus erogavimus. Videtur auctor sensum facere voluisse probabiliorem, ut quandoque alibi. Sed, mea quidem sententia, præferenda sunt Mss. Romana.

r Mss. Romana hic prorsus erant mendosa. Sensum itaque supplevi ex Lucensi, quod aliis præplacet hoc loco. Gallicum habet: Quia meruistis thesauros alienos diripere, difficultas vobis non sit reddi.

s Hujus infra narratur martyrium. Antonius in Mss. omnibus vocatur: Antoninum vocavit Bellovacensis, sub quo nomine Martyrologio Romano insertus est XXII Augusti, ubi de eo actum.

t Ms. Bodecense: Miser, tu potius crudelis es, qui nec tibi parcis, nec nobis.

u Potuit hoc fieri præ nimia iracundia; uti contigisse Valentiniano imperatori ex historiis constat.

x Aringhus in Roma subterranea lib. 2, cap. XI viam & portam Aureliam describit: in qua docet fuisse formam Trajani, de qua ita: Sane in beatorum Martyrum Actis frequens admodum mentio habetur Trajanæ cujusdam formæ, aquæ ductus videlicet, qui inibi extabant. Quin imo & in vetusto quodam lapide, & apud Publium Vict. de aqua Trajana mentio incurrit. Quocirca verisimile nobis fit, Trajanum imperatorem hujuscemodi aquæductus, viamque cum eis pariter instaurasso, iisdemque restitutis suum utrique nomen imposuisse: viæ scilicet, quam communius Aureliam dictam, Trajanam etiam vocari dixerat, & formæ seu æquæductibus. Cap. 12 in eadem via Aurelia situm cœmeterium S. Calepodii, ubi supra sepultus dicitur S. Julius, fuse describit, atque a S. Calepodio presbytero & martyre nomen sortitum esse docet. De S. Antonio diximus lit. s.

y Hæc apparitio prætermissa est in Ms. Bodecensi.

z Die octavo, nempe a martyrio ejus.

aa Sub voce præconia, seu præconis, ut scilicetomnibus causa innotesceret.

bb Petra scelerata, inquit laudatus Martinellus pag. 39, erat locus in Urbe, unde supplicia de reis sumenda exprimebantur voce per præconem, ut omnibus causa notesceret, licet etiam aliquando id fiebat per inscriptionem. Fuisse prope amphitheatrum ex eodem pag. 27 clarescit, & ex his Actis confirmatur. Petram quamdam, quam hanc ipsam credunt, in qua multi Martyres occisi sunt, in cryptis Vaticanis religiose servari scribit memoratus modo Aringhus lib. 2, cap. 4, qui nomen Sceleratæ isti petræ odio Christianorum a gentilibus impositum fuisse existimat. Neque multum ab his abludit Baronius ad annum 192 num. 5.

cc Ex Antonio Gallonio de Martyrii instrumentis pag. 47, Plumbatæ sunt lora ex pluribus funibus, superius in nodum colligatis, quibus inferius globi innexi sunt plumbei, glandium instar: his collum humerosque percutiebant. Notat auctor, his percussos tantum fuisse homines ignobiles, &, licet legibus vetitum esset, ne id fieret usque ad mortem, variis tamen de causis id non raro factum.

dd De porta & via triumphali consuli potest Aringhus lib. 2, cap. 3. Inter hanc & viam Aureliam in arenario seu crypta subterranea Sanctorumcorpora sepulta sunt.

ee Birotum est vehiculum constans duabus rotis. Aliud Ms. habet birotis vehiculis, plura enim videntur adhibita.

DE S. MAGINO VEL MAXIMO M.
APUD TARRACONENSES IN CATALONIA.

Sub Maximino, ut fertur.

Sylloge de cultu, miraculis, & Actis.

Maginus vel Maximus M. apud Tarraconenses in Catalonia (S.)

AUCTORE J. P.

Tarraco, urbs est Hispaniæ in Catalonia, in cujus territorio certavit ac vicit S. Maginus, vel, ut alii eum nominant, Maximus, [Ejus memoria in Martyrologio Romano,] martyrii laurea, ac publico decoratus cultu. Refertur in Martyrologio Romano hac die: Tarracone sancti Magini martyris. Joannes Mariana de Rebus Hispaniæ lib. 4, cap. 9, ad annum 236, Maximus, inquit, & socii hoc tempore pro religione sanguinem profudisse memorantur, ad Bufragani montis specum, a Tarracone viginti quatuor millibus passuum. Unde is ad necem extractus est, eo loco templo dicato colitur; & fortassis Maximus hic est, quem cives Tarraconenses vulgo sanctum Magi nuncupare soliti sunt. Ambrosius de Morales in Chronico Hispaniæ libro 9, cap. 43 scribit, nullam de S. Maximo haberi mentionem in Martyrologiis, nec in episcopo Equilino, neque in breviariis, quorum multa se affirmat vidisse in Hispania. Sanctum vero illum censet esse eumdem, quem Tarracone communiter vocant S. Magi, multis etiam hominibus idem nomen habentibus, e pio patrum affectu ad se traductum.

[2] Domeneccus in Historia Sanctorum Cataloniæ varia collegit de S. Magino a folio 78 verso, [ædes sacra:] & inter alia vult, eum canonizatum fuisse, atque hanc de ea re testificationem, Magini martyris in montibus Brufaganiæ pro Christo passi, in Catalogo Sanctorum scriptam invenisse Sagarram, qui Alexandro VI erat a secretis, eamdemque misisse ad locum S. Colomæ, patriam suam. Dicta testificatio seu scriptura apud Padillam parte 1 Historiæ ecclesiasticæ Hispaniæ, centuria 3, cap. 4, fol. 103 sic incipit: Canonizatio Magini martyris; quæ non habet ullam veri speciem. Domeneccus memorat, corpus ejus in eodem loco, in quo capite truncatus fuit, sepultum esse, in sacello videlicet ecclesiæ infra altare: item Deo non placere, ut idem corpus conspiciatur, ac publicæ venerationi exponatur, manibus eorum, quibus commissa erat cura illud effodiendi, dum excavata esset terra usque ad lapidem sepulcralem, paralysi correptis, ac deinde adstantium precibus ad priorem statum reductis, sicut refert idem Domeneccus. Superest, ut narremus, quæ de aliis Sancti prodigiis circumferuntur.

[3] [miracula quædam] Moralesius ex Ludovici Icarti libro de Magnitudine ac rebus memorabilibus Tarraconensis civitatis affirmat, in caverna Sancti (dicitur enim solitariam in ea vitam duxisse, ut postea videbitur) & in ejusdem ecclesia accidisse multa miracula, sufficienter approbata. Verum cum auctor ille non sit nobis in promptu, aliunde contrahemus quædam miracula, sive sint eadem sive diversa. Domeneccus postquam generatim dixisset, cæcos, surdos, febricitantes, morbo contagioso, aliisque infirmitatibus laborantes in ejus sacello sanari, Deumque indidisse virtutem fonti ipsius, varias curandi infirmitates, subdit ista singillatim.

[4] [referuntur.] Paulus Ferrerius e loco S. Colomæ de Querald, ut vocat Domeneccus, ex magna infirmitate prorsus visu privatus, ac duobus mensibus cæcus, ad cavernam ac sepulturam sancti Martyris remedium quærit, ac perfectum oculorum usum adeptus est.

Michaël Mercerus, ex loco Benicarlo, captus fuerat a Mauris, &, quia male ab eisdem tractabatur, infirmus, ac auditu privatus. Sed a captivitate redux, invocato S. Magino, usum sensus istius recuperavit.

Bernardus Folgarus, natus ad S. Clarum in regno Galliæ, morbo Gallico miserrime conflictatus est. Novenam instituit in sacello Martyris, lavit se aqua fontis ejus, ac perfectam sanitatem obtinuit.

Uxor domini Lordi, e loco, qui dicitur Borriana, in regno Valentiæ contraxerat luem pestiferam, ac febrim admodum gravem: dumque jam cum morte luctaretur, maritus ipsius aquam e fonte Martyris potandam ei præbuit, ac certo voto se obstrinxit: & eadem hora, qua biberat dictam aquam, reliquit eam febris, & intra dies quatuor convaluit.

Mulier quædam contracta ac paralytica, facto voto tam a se quam a suo marito, sospes fuit die quinta.

Uxor Joannis Morati e loco Olot in episcopatu Gerundensi, per annos septemdecim sterilis erat: applicat sibi Sancti mensuram (forte cingulum hic indicatur) magna cum devotione, & in fine mensium novem parit filium. Denique Sanctus iste tot patrat miracula, sicuti addit Domeneccus, ut quasi sint infinita. Hæc nos in fide Domenecci, superiora de eo referentis.

[5] Quæ de Martyris Actis memorant Marieta, Domeneccus, [Acta,] ac Moralesius, nullius vel exiguæ nobis sunt auctoritatis, quia non ostenditur monumentum aliquod antiquum, e quo transmissa fuerint ad posteros a seculo Christi tertio, quo vixit Maximinus, & quo imperante fertur hic sanctus Pugil martyrii coronam consecutus. Reddimus tamen Latine, quæ habentur apud Moralesium Hispanice ex Icarto in hanc sententiam: Sanctum, inquit, degentem in montibus, quibus nomen Bufraganiæ, sex leucis a civitate (de Tarraconensi est sermo) distante, ac in cavernam abditum, ut Deo serviret, quia Christianus erat, ad civitatem adduci jussit præses quidam imperatorum; dumque a fide Christiana amovere eum non posset, duræ custodiæ eum addixit. Ubi filiam præsidis a dæmonio possessam sanavit: ac postea per miraculum carcere solutus rediit ad cavernam suam in monte: quem præses ibidem quæri mandavit; & post cruciatus tandem caput ei amputatum est, multis miraculis in ista caverna, & in ecclesia Sancti, quæ ibi est, patratis, prout comperiet, inquit, sufficiente cum approbatione, qui in dicto auctore videre id voluerit.

[6] [& nonnulla apocrypha eisdem assuta.] Narrat Domeneccus ex relatione populari, quod in locis, ubi guttæ sanguinis ceciderunt, nascantur rosæ, unam alteramve maculam coloris sanguinei in foliis suis habentes, in testimonium illius sanguinis, quem ibidem Martyr effudit; sed hodiedum, uti addit, paucas ex hisce rosas reperiri ob rationes, quas subdit. Verum relatio ista nobis displicet, tum quia popularis est, tum quia multum videtur habere de phantasia. Tamayus hoc die agens de sancto nostro Martyre, aperit more sibi consueto officinam falsitatum, quæ ex eadem prodierunt, plaustris infamem. Etenim præter personatum Flavium Dextrum, ac Luitprandum, quos allegat; profert Acta metrica, quæ a S. Orentio episcopo Illiberitano scripta fuisse affirmat. Apud Harduinum quidem tomo 2 Conciliorum columna 1044 Orontius episcopus Illeberitanæ civitatis, qui concilio Tarraconensi, anno Christi 516 habito, subscribit; sed additur ad marginem forte Ilerditanæ ex Tarraconensi provincia; alium vero alterutrius cathedræ præsulem non novimus; nedum sanctum ac biographum, qui a Tamayo obtruditur, larvatis auctoribus assueto, & de quo pluribus agit ad diem VII Julii: ubi fictitius Maximus cum suis commentatoribus in scenam prodit. Consuli possunt, quæ ad dictum diem habentur apud nos inter Prætermissos.

DE S. GENESIO MIMO ET MART.
ROMÆ

Exeunte seculo III aut ineunte IV.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Mira Sancti conversio, memoria in antiquis Martyrologiis, tempus martyrii, Acta, & diversa eorum exemplaria.

Genesius mimus ac M. Romæ (S.)

AUCTORE G. C.

Prodigiosam divinæ gratiæ virtutem evidenter agnoscimus in hoc Sancto, qui tunc ad fidem Christianam subito conversus est, quando sacra ejusdem fidei mysteria publice ludubrio gentilium exponebat, [Hic Sanctus mirabiliter] & hinc discimus, quam incomprehensibilia sint judicia Dei & absconditæ viæ ejus, quibus homines nonnullos ad æternam salutem perducit. Duo similia divinæ gratiæ miracula jam occurrerunt in Opere nostro ad diem XXVII Februarii & XIV Aprilis, quibus addi poterit ad diem XV Septembris subita conversio sancti Porphyrii mimi, qui coram Juliano apostata per jocum baptismum suscipiens, Dei virtute derepente mutatus, Christianum se esse professus est; ac mox, jubente eo, securi percussus, martyrio coronatur, ut Martyrologium Romanum illo die annuntiabit.

[2] [ex histrions Martyr factus] Haud dubie Theodoretus Cyri episcopus hæc mirabilium conversionum exempla designat, dum Sermone VIII de Martyribus in editione Jacobi Sirmondi nostri tomo 4 Operum suorum pag. 606 varias Martyrum conditiones exponit his verbis: Examinemus, quinam fuerint, & unde orti, qui hac gratia donati sunt. Num clari forsitan & illustres quidam, qui se generis nobilitate jactarent, aut divitiarum copia circumfluerent, aut potentatu aliquo celebres facti essent? Minime gentium, o viri! Nihil horum illi habuerunt; sed privati homines gregariique fuerunt. Nonnulli vero ipsorum famuli etiam & ancillæ, quæ infirmis in corporibus generose certarunt; alii matrimonii jugum caste trahentes, aliæ nuptias nondum expertæ. Audio ego vero, nonnullos etiam in scena educatos, repente in athletarum ordinem transiisse, victoresque factos, coronam esse consecutos, & postquam renuntiati fuerunt, magno dæmonas terrore concussisse, quibus olim subditi fuerant. Multi quin etiam sacerdotes & neocori * contra impietatem trophæa sustulerunt Ex talibus ergo viris ac feminis Martyrum chori constituti sunt. Videtur hic Theodoretus alludere ad S. Genesium similesque histriones, qui repente in Martyrum ordinem transierunt, & e scena vel theatro ad cælum migrarunt.

[3] Quidquid sit de intentione Theodoreti, hodiernus ille Martyr noster in antiquissimis Ecclesiæ Fastis ad diem XXIV vel XXV Augusti celebratur Martyrologia Hieronymiana, [die 24 Augusti vel sequente;] apud Florentinium, & Wandelbertus in Usuardo illustrato apud Sollerium nostrum die XXIV hujus mensis Romæ sancti Genesii Martyris memoriam annuntiant. Sed Ado, Usuardus, & vetus Martyrologium Romanum Rosweydi, festum ejus ad diem sequentem differunt, quorum vestigiis insistimus cum Martyrologio Romano hodierno, quod eumdem sanctum Martyrem exornat hoc elogio: Item Romæ, sancti Genesii martyris, qui primum sub gentilitate mimus, cum in theatro, spectante Diocletiano imperatore, mysteriis Christianorum illuderet, a Deo inspiratus, repente conversus ad fidem & baptizatus est. Mox imperatoris jussu fustibus crudelissime cæsus, deinde in equuleo suspensus, & ungularum diutissima laceratione vexatus, lampadibus etiam inflammatus, cum in fide Christi persisteret dicens: Non est rex præter Christum, pro quo si millies occidar, ipsum mihi de ore, ipsum mihi de corde auferre non poteritis; martyrii palmam capitis obtruncatione promeruit.

[4] Nescimus, an eodem die hic Martyr in vetustissimo Kalendario Carthaginensi colatur, [in antiquis Martyrologiis celebratur,] cum dies annuæ festivitatis ibi erasus sit, & locus ejus apud Mabillonium tomo 3 Analectorum pag. 412 punctis expleatur hoc modo: … Kal. Sept. sancti Genesi mimi. Sed expressius die XXV Augusti Natal. S. Genesi celebratur in veteri Kalendario Romano, quod Joannes Fronto Canonicus Regularis anno 1652 Parisiis edidit, & cujus antiquitas ante annum Christi 731 collocanda est, ut ibidem laudatus editor in Prænotatis § 2 probat. Cum Frontone aliisque verosimilius opinamur, in hoc Kalendario Romano potius annuntiari S. Genesium Romanum, quam Arelatensem ejusdem nominis martyrem, de quo inferius agemus. Hæc autem opinio nobis longe probabilior videtur, eo quod S. Genesius Romanus a multis seculis Romæ habuerit ecclesiam suo nomine appellatam, cujus tectum Gregorius III Pontifex ante annum Christi 741 noviter restauravit, ut in novissima Romana editione Anastasii Bibliothecarii tomo 4 pag. 202 vel sect. 199 legitur.

[5] Etiam probabilius ad S. Genesium Romanum ex histrione martyrem spectat ecclesia, [& adhuc hodiedum in Italia] de qua Florentinius in Notis ad Martyrologium Hieronymianum die XXV Augusti narrat sequentia: Solemnis dies est sancti Genesii, sive Romani sive Arelatensis hoc ipso die XXV Augusti in pago Lucensi Bargecchia nuncupato, ubi ecclesia est ejusdem nomini dicata, & anniversarium prodigium ætate nostra a me etiam visum perdurat; nec illud breviter hic adnotare ad sancti Martyris gloriam alienum duxi. In pervigilio festi sancti Genesii (mimum signare ibi videntur vetustæ imagines, & mimum recolit hoc die Rabanus) magnus fit ex convicinis populis ad ecclesiam illam concursus: qui enim epileptico morbo laborant, familiaribus vel propinquis stipati ad sanationem vel miranda soli circumpositi ad ecclesiam alacres pergunt.

[6] [prope urbem Lucensem colitur.] Vix terram sacram illam attingunt, qui hujusmodi morbo laborant, cum statim epileptico insultu apprehenduntur, & in terram delapsi piorum manibus ad ecclesiæ porticum devehuntur, totaque pervigilii nocte aliorum auxilio a porticu ad crucem in extremo sacræ illius telluris appositam vehuntur & revehuntur, creberrimis morbi paroxismis vexati. Plurimi integram sanitatem adipiscuntur; reliquos constans fama est per annum a morbo ulterius non apprehendi. Omnia hæc quotannis omnium adstantium oculis obvia sunt, digna ut inter miranda ea referantur, quæ tamquam genuinæ Ecclesiæ signa voluit Deus esse perennia Epilepsiam inde circumstantes populi vocant morbum sancti Genesii, & in illum, qui stare loco nescit, parœmiam jactant: Tetigit terram sancti Genesii. Nos hac in re Florentinio testi occulato fidem adhibemus, & alibi per intercessionem Sanctorum similia annua miracula contingere non ignoramus. Hæc ad immemorabilem & hactenus perseverantem sancti Martyris nostri cultum dicta sufficiant. Jam tempus hujus martyrii præterpropter assignare conabimur.

[7] [Inquiritur tempus Passionis,] Eminentissimus Baronius in Annalibus ecclesiasticis martyrium hujus S. Genesii ad annum Christi 303 num. 118 refert his verbis: Tunc etiam egregium spectaculum Urbi præbuit Genesius mimus, qui in theatro, imperatore spectante, cum mysteriis Christianorum illuderet, repente Dei virtute mutatus, serio agere cœpit, quod jocis antea actitabat; usque adeo, ut perfecte factus Christianus, Christumque alta voce confessus, tormentis exagitatus, consecutus fuerit tandem coronam martyrii. Erravit itaque Pagius, dum in Critica historico-chronologica in Annales Baronii ad annum Christi 303 num. 10 sic scripsit: De hoc sancto Genesio nullum verbum habet Baronius in Annalibus, licet de eo loquatur in Notis ad Martyrologium Romanum ad diem XXV Augusti, quo, sicuti alter sanctus Genesius Arelatensis, de quo statim, colitur. Hinc, ut opinor, factum, ut Mombritius & quidam alii ex duobus Genesiis unicum fecerint, quod eo proclivius fuit, quo Arelatensis hoc etiam seculo passus sit. Præter evidentem errorem, quem Pagius hoc loco circa silentium Cardinalis Baronii committit, etiam non obscure innuit, S. Genesium Romanum ineunte seculo IV vel anno Christi 303 passum esse.

[8] [de quo chronologi disceptant,] Sed huic Baronii chronologiæ manuscripta quædam Actorum exemplaria contradicunt, & martyrium S. Genesii Romani collocant sub quarto Diocletiani consulatu, qui in annum Christi 290 incidit. Verum Tillemontius tomo 4 Monument. eccles. pag. 695 contendit, his Actis interpolatis & longioribus non multum fidei tribuendum esse, cum Diocletianus anno Christi 290 Romæ non fuerit. Quamvis autem Diocletianus anno Christi 303 Romæ vicennalia celebraverit, tamen Ruinartius in admonitione prævia ad Passionem hujus S. Genesii, quam Parisiis anno 1689 inter Acta Martyrum sincera & selecta edidit, ibidem pagg. 282 & sequente hunc annum timide rejicit his verbis: Sancti Genesii mortem ad annum CCCIII refert Cardinalis Baronius; sed quamvis non omnino certum sit & exploratum, quo anno contigerit, eam tamen citius accidisse veri similius videtur.

[9] Tillemontius loco proxime citato chronologiam eminentissimi Baronii impugnat quibusdam ratiunculis non contemnendis, [& quod præterpropter assignamus,] licet hæ rem non satis evidenter evincant, & ex aliquibus conjecturis gloriosum S. Genesii certamen anno Christi 285 vel 286 affigit. Cum Diocletianus anno Christi 284 imperator a militibus electus fuerit, huic chronotaxi Tillemontianæ videtur obstare benignitas aut lenitas, quam imperator ille primis imperii sui temporibus erga Christianos ostendit, ut Eusebius Cæsariensis lib. 8 Historiæ ecclesiasticæ cap. 1 testatur. Unde Ruinartius in Præfatione ad Acta sincera Martyrum pag. LVIII supradictæ editionis Parisiensis initium primæ persecutionis Diocletianeæ anno Christi 293 consignat. Quandoquidem inter has tricas chronologicas incerti hæremus, initio hujus Commentarii superius in margine martyrium S. Genesii nostri circa finem seculi tertii vel exordium quarti lato modo collocavimus. Nunc superest, ut curiosum lectorem de variis impressis ac manuscriptis Actorum exemplaribus præmoneamus.

[10] Laurentius Surius in Vitis Sanctorum ad diem XXV Augusti typis vulgavit longiora S. Genesii Acta, [omissisque longioribus ejus Actis,] quæ severis censoribus non placent, & ab eruditis passim interpolationis accusantur. Tillemontio displicet in illis exordium, quod apud Surium sic sonat: Diocletiano imperatore, cum per annos quatuor ecclesiæ omnes clausæ essent, Romæ mimus quidam fuit, Genesius nomine. Ad hæc Actorum verba Tillemontius tomo 4 Monument. eccles. pag. 694 observat, immanissimam Diocletianni persecutionem, quæ anno Christi 303 cœpit, non nisi duobus annis durasse, & eo tempore ecclesias Christianorum non tantum clausas, sed destructas fuisse. Si vero quis hæc ad anteriorem Diocletiani persecutionem referre velit, ibidem criticus allegatus illum interrogat, unde noverit, ecclesias Christianorum tunc ubique per quatuor annos clausas fuisse, quemadmodum Acta ista innuunt: si enim persecutio illa tam diu durasset, inquit, & omnes ecclesiæ clausæ fuissent, Eusebius Cæsariensis id in Historia sua ecclesiastica non tacuisset.

[11] Præterea Tillemontius improbat aliam de S. Genesio narrationem, [quæ videntur interpolata,] quæ in iisdem Actis ita legitur: Cum jam autem omnia divinorum mysteriorum secreta completa essent, indutus est vestibus albis, panemque & dulciaria, cereosque elargiebatur. Clausula hujus periodi supponit, tempore Diocletiani apud Christianos in more positum fuisse, ut recens baptizati panem, cereos, aliaque distribuerent. At Tillemontius opinatur, has cæremonias tantum usurpari cœpisse sequentibus seculis, quando Christiani plena mysteriorum religionis suæ celebrandorum libertate fruebantur. Hæc & similia, quæ Tillemontium offendunt, etiam in plerisque Mss. Musei nostri codicibus & apographis occurrunt, in quorum uno, sicut etiam in apographo Trevirensi sancti Maximini, Acta ejusdem S. Genesii sic incipiunt: Imperante Diocletiano, cum cessassent per annos quatuor Ecclesiæ episcopi, & sacerdotes &c. Florentinius in Annotationibus ad Martyrologium Hieronymianum pag. 775 ex codice quodam suo similem lectionem assignat, eamque alteri præfert. Sed istud Actorum initium Tillemontio magis displicet, quam alterum supra relatum, cum semper Ecclesia habuerit episcopos & sacerdotes, ac numquam Romæ tales Christianæ religionis administratores omnino per annos quatuor cessaverint.

[12] [breviora ex tribus Mss. codicibus] Hæ difficultates Actis Surianis aliisque similibus oppositæ, quæ satis graves videntur, non occurrunt in brevi ejusdem Martyris Passione, quam Ruinartius anno 1689 Parisiis a pag. 283 inter Acta Martyrum sincera & selecta vulgavit ex tribus Mss. Codicibus, ut in admonitione prævia declarat his verbis: Hujus beati Martyris Acta in pluribus quidem codicibus Mss. invenimus, sed in tribus solummodo pura & sincera, quæ fere integra Ado in suo Martyrologio descripsit. Trium autem codicum, quibus usi sumus, primus est bibliothecæ Colbertinæ; secundus ex bibliotheca RR. PP. Carmelitarum excalceatorum Parisiensium; tertius denique nostræ bibliothecæ sancti Germani dono datus a viro clarissimo Antonio Herovallio. Omnes æqui vetustatis æstimatores hæc Acta Ruinartii laudant, & ex iis colligimus, hodiernam Adonis annuntiationem ex genuinis S. Genesii Actis desumptam esse.

[13] [a Ruinartio edita recudemus,] Attamen in Passione Ruinartiana & Martyrologio Adonis occurrit aliquis loquendi modus, qui cum chronologia Tillemontii conciliari vix potest: nam in ambobus illis Actis Diocletianus appellatur sævissimus tyrannus, cui Christiani exosi erant. Verum in systemate chronologico Tillemontii aliorumque, qui martyrium S. Genesii anno Christi 285 vel 286 affigunt, ista appellatio tunc non conveniebat Diocletiano, qui primis imperii sui temporibus lenem sese & mansuetum erga Christianos exhibebat, ut superius ex testimonio Eusebii Cæsariensis obiter indicavimus. Hinc ipse Tillemontius tomo 4 Monument. eccles. pag. 695 sponte concedit, illud sævissimi tyranni & osoris Christianorum cognomen hic forsan additum fuisse ab iis, qui primigenia S. Genesii Acta postmodum transcripserunt.

[14] [& cum Ms. Ultrajectino conferemus.] Inter diversa Actorum exemplaria, quæ passim Surianis Actis similia sunt, in Museo nostro conservavimus apographum breve, quod Rosweydus olim ex Ms. codice Cartusianorum Ultrajectensium describi curavit. In isto apographo Ultrajectino, quod ad Acta Ruinartiana & Adoniana proxime accedit, nulla fit mentio de crudelitate vel odio Diocletiani adversus Christianos, ita ut illud ceteris exemplaribus in hac parte purius videri possit. Cum tamen in eodem referatur unum alterumve episodium, quod in Actis sinceris omittitur, istud apograghum Ultrajectinum prælo non subjiciemus; sed Ruinartianam ejusdem Passionis editionem cum apographo nostro collatam recudemus, eamque consuetis observationibus illustrantes, etiam varias majoris momenti lectiones in Annotatis aut in margine assignabimus.

[Annotata]

* id estæditui

PASSIO
auctore anonymo,
Ex editione Ruinartiana, quam cum Ms. apographo Cartusianorum Ultrajectensium contulimus.

Genesius mimus ac M. Romæ (S.)

BHL Number: 3315

EX EDITIS.

[Genesius mysteria Christianorum publice ludibrio exponens,] Beatus Genesius cum esset in urbe Roma magister mimithemelæ a artis, qui stans cantabat super pulpitum, quod themele vocabatur, & rerum humanarum erat imitator: & quadam die cum vellet Diocletiano Imperatori ludum exhibere de mysteriis Christianæ observantiæ, utpote sævissimo tyranno, cui Christiani exosi erant b, & hujus rei gratia, spectante Imperatore & omni populo, in medio theatri quasi ægrotus decumbens se posceret baptizari, mimum in hæc verba proposuit; Eja, nostri, gravem me sentio, levem me fieri volo. Illi responderunt: Quomodo te levem facimus, si gravis es? Numquid nos fabri sumus, & ad runcinam te missuri sumus? Hæc verba exhibuerunt populo risum.

[2] Genesius iterum: Vesani, Christianus desidero mori. [subito ad horum fidem convertitur,] Quare? inquiunt. Quibus Genesius: Ut * in illa die veluti fugitivus in Deo * inveniar c. Evocato autem presbytero & exorcista d, repente, Deo inspirante, credidit. Nam illi juxta lectum ipsius cum resedissent, dicunt ei: Quid ad nos misisti, filiole? Genesius, jam non simulate ac ficte, sed ex puro corde respondit: Quia accipere cupio gratiam Christi, per quam renatus liberer a ruina iniquitatum mearum. Cumque Sacramentorum mysteria complessent, & indutus vestibus albis esset; veluti per ludum a militibus raptus, & ad similitudinem Sanctorum martyrum, de Christi discutiendus nomine, Imperatori fuisset exhibitus, stans in editiori loco e, ita concionatus est.

[3] Audi Imperator, & omnis exercitus, sapientes & populi hujus urbis. [eamque serio professus,] Ego quotiescumque Christianum vel nominatum audivi, exhorrui, & in confessione permanentibus insultavi. Ego etiam parentes meos, & affines f, causa nominis Christiani exsecratus sum, & in tanta derisione habui Christianos, ut mysteria eorum diligenti examinatione perquirerem, ut ex eorum sanctificatione ludum vobis exhibere vellem. At ubi me aqua nudum tetigit, & interrogatus credere me respondi, vidi super me manum cælitus venientem, & angelos radiantes super me stetisse, qui omnia peccata, quæ ab infantia feci, recitaverunt de libro; quæ g mox in ipsa aqua laverunt, in qua in conspectu vestro perfusus sum, & mihi candidiorem nive postmodum ostenderunt. Nunc igitur, inclyte Imperator, & vos omnes populi, qui de his mysteriis risistis, mecum credite, verum Dominum esse Christum, hunc esse lumen, hunc esse veritatem, hunc esse pietatem, & per ipsum vos ad indulgentiam posse pertingere.

[4] [laurea martyrii coronatur.] Ad hæc Imperator h Diocletianus vehementissime indignatus, statim eum fustibus crudelissime cæsum Plautiano præfecto tradidit ad sacrificia compellendum: a quo in equuleo suspensus, & ungularum diutissima laceratione vexatus, lampadibus etiam inflammatus, cum in fide persisteret dicens: Non est rex præter eum, quem vidi; & adoro, & colo eum; & pro ejus cultura si millies occidar, ipsius ero, ut cœpi. Christum mihi de ore, Christum mihi de corde auferre tormenta non poterunt. Valde enim pæniteo me errasse, quod ante nomen sanctum in hominibus sanctis exhorrui, & satis tardius ad adorandum verum Regem superbus miles accessi. Martyrii coronam capitis obtruncatione promeruit i. Tunc Plutianus k præfectus hæc audiens, jussit eum illico decollari. Et decollatus est beatus martyr Genesius VIII l Kal. Septembris m, præstante Domino nostro Jesu Christo qui vivit & regnat per omnia secula seculorum. Amen.

ANNOTATA.

a Derivatur a Græco θυμέλη, quod locum editiorem significabat, in quo gesticulatores saltare vel gestis ridiculis adstantes recreare solebant, ut Ruinartius in notis observat. Sanctus in Ms. nostro Ultrajectino clarius magister artis mimicæ vocatur.

b Quæ de sævitia & odio Diocletiani contra Christianos hic eo tempore memorantur, in Ms. apographo Ultrajectino non leguntur, & forsan his Actis ab aliquo postmodum addita sunt, ut num. 13 Commentarii prævii monuimus.

c In aliis Mss. codicibus & apographis subinde hæc periodus ita exprimitur: Ne illa die velut fugitivus a Deo inveniar. Quamvis hæc primo intuitu contraria videantur, tamen ita intelligi possunt, ut eumdem fere sensum efficiant: nam Genesius forsan significare vult, se petere baptismum, ne in die judicii fugitivus aut alienus a Deo, sine baptismo inveniatur, vel ut per baptismum consepultus cum Christo, sicut Apostolus in epistola ad Romanos cap. 6 ℣. 4 scribit, ab infidelitate vel gentilitate fugitivus in Deo inveniatur.

d Id est, evocati sunt alii histriones, qui mimice partes presbyteri & exorcistæ agerent, ut Tillemontius aliique monent.

e In Ms. Ultrajectino & aliis apographis hoc ita legitur: Ascendens super basim, ubi statua fuerat Veneris, ita concionatus est.

f Cum Genesius habuisset parentes & affines Christianos, nihil mirum, quod cæremonias baptismi nosset, ut Ruinartius notavit.

g Videtur sensus exigere, ut quem pro quæ legatur, ita ut istud relativum referatur ad librum, quem angeli postea nive candidiorem ei ostenderunt. Hæc lectio confirmatur ex apographo Ultrajectino, quod eamdem rem narrat his verbis: Cum ergo aqua baptizatus fuissem, similiter & liber ille perfusus, nive candidior effectus est, ita ut etiam signum scripturæ præteritæ non demonstraret.

h Hic in Ms. Ultrajectino interseritur sequens episodium: Tunc imperator accensus furore jussit omnes, qui cum eo lusus meditati fuerant, ante se adduci & virgis fortiter cædi, æstimans eos similiter credere. At illi cœperunt nomen sanctum blasphemare cum exprobratione dicentes: Nos aliter meditati sumus. Iste autem insanus factus, lætitiam suam dimisit & planctum sibi Christianitatis assumpsit, ac propter hoc solus experiatur, quod solus fecit. Tunc imperator sæviens in Genesium &c. Quamvis hoc episodium legatur etiam in Actis longioribus, tamen nobis non videtur satis verosimile, & propterea Ms. nostrum Ultrajectinum typis edere noluimus, ut in fine Commentarii prævii breviter indicavimus.

i Hic terminantur Acta in apographo Ultrajectino, & Ruinartius in notis monet, sequentem clausulam in solo Codice PP. Carmelitarum Parisiensium inveniri.

k Ille præfectus supra vocatur Plautianus; in apographo autem Ultrajectino Plusianus appellatur.

l Nonnulli codices & apographa habent, hunc Sanctum nono, alii octavo Kalendas Septembris laurea martyrii coronatum fuisse, & hinc quædam Martyrologia illum alterutro die memorant, ut num. 3 Commentarii prævii diximus.

m Hic in aliquibus Mss. codicibus & ecgraphis additur quartus Diocletiani consulatus, & in aliis nullus exprimitur. Cum vero Diocletianus tempore quarti sui consulatus non fuerit Romæ, Tillemontius contendit, illam temporis notam vitiosam & nihili faciendam esse, sicut in Commentario prævio num. 8 retulimus.

* al. Ne

* al. a Deo

DE S. GENESIO NOTARIO ET M.
ARELATE IN GALLIA,

Circiter an. CCCIII aut CCCVIII.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Genesius notarius ac M. Arelate in Gallia (S.)

BHL Number: 3306, 3307

AUCTORE G. C.

§ I. Distinctio hujus Sancti ab aliis martyribus homonymis, antiquus ejusdem cultus apud Gallos & Hispanos; qua occasione duo Genesii, qui perperam Martyrologio Hispanico inscripti sunt, obiter examinantur.

Petrus de Natalibus episcopus Equilinus in Catalogo Sanctorum lib. 7, cap. 110 duos distinctos ejusdem nominis Martyres hodiernos in unum conflavit, [Scriptores aliqui hunc Martyrem Arelatensem] & Acta unius alteri perperam tribuit, ut patet ex sequenti Passionis initio, quod apud ipsum loco proxime citato sic sonat: Genesius martyr apud Arelatensem urbem passus est sub Diocletiano imperatore: qui ex eadem civitate oriundus artem mimostellam * exercens Christianos pertinaciter irridebat. Deinde narrat Acta S. Genesii Romani, quæ superius ex Ruinartio dedimus, & iis æque ineptum finem imponit hoc modo: Decollatus est, & in civitate Arelatensi sepultus VIII Calendas Septembris. Petrum Equilinum errantem secutus est Mombritius, qui apud nos tomo 1 fol. 333 eamdem Passionem exorditur his verbis: Imperante Diocletiano, cum cessassent per annos quatuor ecclesiæ apud omnes episcopos & sacerdotes, fuit quidam in civitate Arelato mimus temeleæ * artis, nomine Genesius. At saltem postea Mombritius apud nos eodem tomo, folio 341 verso genuina S. Genesii Arelatensis Acta contraxit, de quibus Equilinus nullam mentionem facit.

[2] Non adeo mirum est, hos viros simpliciores tam turpiter errasse iis temporibus, [cum Romano ejusdem nominis martyre perperam confundunt,] quibus ars critica negligebatur. Sed magis miramur, eruditissimum Joannem Savaronem præterito seculo in eumdem crassum errorem incidisse, dum notas scribit in duos libellos anonymos seculi decimi de Sanctis, ecclesiis & monasteriis Claromontanis, ubi pag. 37 inter alios sanctos Genesios ab ipso recensetur imprimis Arelatensis ille, qui ex thymelico Christianus & martyr apud omnes celebris est. Ex hoc loquendi modo liquet, ab incauto Savarone S. Genesium Arelatensem notarium & martyrem cum S. Genesio thymelico vel mimo & martyre Romano confusum fuisse. Hunc Savaronis errorem etiam indicavit Heribertus Rosweydus noster in notis ad Opera S. Paulini Nolani, quæ anno Christi 1622 Antverpiæ typis Plantinianis edi curavit, ubi pag. 834 varios hujus nominis Sanctos assignat, eosque ab hodierno S. Genesio martyre Arelatensi breviter ita distinguit: Alius est Genesius mimus, thymelicæ artis magister, cujus eodem quoque die Martyrologia meminere; quem non rite Savaro lib. 1 de ecclesiis Claromontanis cap. XVII cum priore confundit: nam thymelicus Romæ fuit; exceptor ille Arelate. Alius item Genesius martyr, qui notus Martyrologio Romano XI Octobris, cum Anastasio presbytero & Placido aliisque sociis.

[3] [& ideo hic accurate distinguitur] Sunt & alii duo Genesii extra Romanas tabulas, in suis tamen ecclesiis in Arvernia celebres. Prior est Genesius martyr juxta castellum Tigernense, qui in albis positus per martyrium ad cælum migravit, de quo Gregorius Turonensis lib. 1 de Gloria Martyrum cap. LXVII, cujus festum, teste Savarone supra, V Calendas Novembris celebratur. Posterior fuit episcopus Claromontensis XXV, & celebris ejus memoria III Junii, ad quem diem tomo 1 Junii pag. 322 & sequentibus Acta ejus ab Henschenio illustrata sunt. His ego superaddo sanctum Genesium Beorritanum seu Bigorritanum martyrem, qui variis Martyrologis ignotus est, & de quo S. Gregorius Turonensis in libro de Gloria Martyrum cap. 74 narrat sequentia: Est alius Martyr infra terminum urbis Beorritanæ (codex Floriacensis annorum sexcentorum exprimit in ipso contextu proprium hujus Sancti nomen, quod alii codices passim in titulo habent, ut Ruinartius inter addenda & emendanda ad suam Gregorii Turonensis editionem Col. testatur) presbyterii honore præditus, cujus passionis historia apud loci incolas legitur.

[4] Hic dum esset in corpore, castaneum diu aridum suis orationibus obtinuit in viriditatem redire: [ab aliis Sanctis homonymis,] in cujus basilica cum plerumque super infirmos mirabilia ostendantur, illud præ ceteris est admirabile, quod lilium dudum collectum & siccum in ejus solennitate denuo revirescit, ita ut intueantur illa die populi flores novos, quos pridem viderant arefactos. Ad hujus enim sepulcrum plerumque sacramentum mendax prolatum a perfidis, virtute Martyris confutatur, ut qui temeritate elatus advenerat, emendatus abscedat. Utinam Gregorius Turonensis ætatem & annuam hujus S. Genesii Bigorritani festivitatem indicasset! Denique adhuc memoratur in Gallia late dicta S. Genesius monachus & martyr, quem Saussayus in Appendice ad Martyrologium suum Gallicanum tomo 2 pag. 1223 annuntiat his verbis: Sanctus Genesius monachus impie occisus a Danis, cum Bezuense monasterium, quatuor leucis a Divione distans, ab iis ersum fuit anno salutis DCCCLXXXVIII. Hæc de variis Genesiis referre volui, ne quis forsan istos homonymos Galliæ Martyres inter se vel cum aliis etiam confundat. Igitur ex omnibus hactenus relatis certum maneat, hodiernum S. Genesium Arelatensem ab histrione Romano aliisque jam recensitis ejusdem nominis Martyribus distinguendum esse.

[5] Vix intelligo, quid sibi velit Joannes Roberti noster, [& improprie Romanus cognominatur.] dum inter Elogia Sanctorum quinquaginta Juris peritorum pag. 35 elogio hodierni sancti Notarii vel Exceptoris, quod ex genuinis ejus Actis excerpsit, hunc præfigit titulum: sanctus Genesius martyr Arelatensis, Romanus. Qua de causa Martyr ille hic Romanus cognominatur? Hinc certe dubium subortum est Juris-peritis Romanis, quod Fridericus Ampring noster, anno 1680 Romæ commorans, decessoribus nostris ita proposuit: Ignoscat R. V. brevi incommodo, quod in re præsenti nemo melius expedire novit. Notarii Romani libenter vellent scire, quomodo probetur, S. Genesium martyrem Arelatensem fuisse Romanum, uti P. Joannes Roberti in Elogiis sanctorum quinquaginta juris-peritorum illum nominat. De sancto Genesio mimo certum est, fuisse Romanum; sed de altero nullum fundamentum in Actis apud Surium die XXV Augusti relatis haberi potest, quod fuerit Romanus. Papebrochius Ampringio nostro respondit, istam expressionem verosimiliter attribuendam esse erranti memoriæ, nisi forsan auctor memorati Opusculi illum Martyrem improprie Romanum vocare voluerit, eo quod urbs Arelatensis olim fuerit colonia Romana, & ab Ausonio Gallica vel potius Gallula Roma appelletur, ut apud Hadrianum Valesium in Notitia Galliarum pag. 38 videre est. Nos etiam non novimus aliud effugium, quo hæc impropria locutio excusari possit. Quapropter ad antiquum & celebrem hujus sancti Martyris Arelatensis cultum demonstrandum progredimur.

[6] In vetustissimis Hieronymiani Martyrologii apographis S. Genesius Arelatensis hac die annuntiatur, [Martyrologia aliaque vetera scriptorum testimonia indicant] ut apud Florentinium videre est. Accedit vetus Romanum Rosweydi nostri Martyrologium, quod eodem die memoriam sancti Genesii Arelatensis breviter indicat. Sed has breves annuntiationes Ado, qui procul dubio genuina ipsius Acta vidit, hodie ampliavit in hunc modum: Ipso eodemque die, natalis sancti Genesii Arelatensis, qui ante tribunal judicis, exceptoris functus officio, cum impia, quibus Christiani puniri jubebantur, edicta nollet excipere, projectis in publico tabulis, se Christianum esse testatus, abscessit; & post modicum intervallum deprehensus ab apparitoribus, atque in ripa fluminis Rhodani decollatus, martyrii gloriam proprio cruore baptizatus accepit. Hoc elogium Usuardus ex Adone contraxit, ut indicant eadem fere verba, quæ in Martyrologio illius ita leguntur: Eodem die beati Genesii Arelatensis, qui exceptoris functus officio, cum impia, quibus Christiani puniri jubebantur, edicta nollet excipere, comprehensus atque decollatus, martyrii gloriam proprio cruore baptizatus accepit. Ut alios Martyrologos recentiores omittam, Wandelbertus eumdem Martyrem nostrum exornat hoc versiculo:

Octava hinc Arelas celebrat te, sancte Genesi. Nimirum quotannis VIII Kalendas Septembris aut die XXV Augusti celebratur inclytum hujus Sancti martyrium, & aliis diebus recolitur annua memoria nonnullarum rerum, quæ ad honorem ejusdem Sancti spectant, ut jam videbimus.

[7] [immemorabilem ejusdem Martyris cultum,] Christiani Arelatenses ab immemorabili tempore ad gloriam sancti sui Popularis ædifica runt altare & templum, quorum anniversaria dedicatio die XVI Decembris apud Florentinium pag. 1032 refertur ex veteribus Martyrologiis, ubi unum apographum sic habet: Arelato dedicatio basilicæ & altare sancti Genesii. Alterum vero Corbeiense eamdem commemorationem ibidem emendatius exprimit his paucis verbis: Arelati dedicatio basilicæ & altaris sancti Genesii martyris. Unde Saussayus etiam die XVI Decembris hanc annuam dedicationis festivitatem Martyrologio suo Gallicano inseruit. Arbitramur, hanc Arelatensem S. Genesii ecclesiam jam celebrem fuisse seculo quarto exeunte, quando Prudentius poeta Hispanus in Opere de Coronis Martyrum, hymno 4 post alia sic cecinit:

Teque præpollens Arelas habebit, sancte Genesi.

Certe seculo sequente Venantius Fortunatus Carmine quarto libri octavi videtur Prudentium imitatus esse, & publicum S. Genesii Arelatensis cultum indicasse hoc versu hexametro:

Porrigit ipsa decens Arelas pia dona Genesi.

Verum illa S. Genesii martyris veneratio, quæ apud Arelatenses ab immemorabili tempore initium habuit, ex ipsis Actis aliisque monumentis infra edendis non parum confirmabitur.

[8] [qui confirmatur ex antiquis peregrinationibus] Interea vetus hujus Arelatensis ecclesiæ celebritas etiam colligitur ex Actis sancti Quinidii præsulis Vasionensis, qui post medium seculi sexti obiit, & cujus gesta Bollandus noster ad diem XV Februarii illustravit. In his Actis num. 2 de matre istius episcopi Vasionensis ad rem nostram leguntur sequentia: More Christianæ religionis festivitas beati Genesii martyris Christi, Arelas * pro ejus confessione passi, agebatur. Et ecce inter turbam, quæ undecumque ad limina beati Martyris colligebatur, Quinidii mater mox futura, gravata sinu, felici puerperio onerata, ardore pietatis ducta pervenit: nam & ipsa familiarius locum amplectebatur. Obseratis januis ecclesiæ, cum pro amore Martyris vigilias factura foris substitisset, affectu pio lacrymis suffusa, ut in amorem Dei rapitur, orationem continuat, illico audit, propter memoriam sancti Martyris, angelorum dulcissimum stupendumque concentum. Post hæc ibidem narratur, quomodo fores ecclesiæ Arelatensis huic mulieri patuerint, & ab angelo felix S. Quinidii nativitas ei prædicta fuerit. Ex hoc magno populi concursu manifeste concludimus, antiquitus annuam S. Genesii festivitatem in ecclesia Arelatensi solenniter celebratam fuisse.

[9] Eodem seculo floruit sanctus Apollinaris, Valentinus in Gallia episcopus, [ad ecclesiam Arelatensem institutis,] cujus Vitam Edmundus Martene Benedictinus in Collectione sua amplissima veterum monumentorum tomo 6 col. 779 & sequentibus ex Ms. codice reginæ Sueciæ non ita pridem vulgavit. In his Actis, quæ ab auctore coævo ac teste oculato conscripta sunt, ibidem col. 781 fit mentio de itinere, quod sanctus ille præsul Valentinus ad urbem Arelatensem instituit, ut sese sisteret tam liminibus sancti Genesii martyris, quam conspectibus pontificum, atque affectibus propinquorum. Deinde coævus ille biographus narrat, se ad urbem Arelatensem pervenisse cum sancto Apollinare, quando S. Cæsarius ibi erat episcopus. Ex hoc auctoris synchroni testimonio confirmatur, ante medium seculi sexti, quo S. Cæsarius Arelatensis obiit, jam pias peregrinationes ad Arelatensem S. Genesii ecclesiam frequenter institutas esse. Hæc chronologia distinctius indicari poterit ad diem V Octobris, qua S. Apollinaris Valentinus episcopus in Martyrologio Romano collocatur. Interim satis mirari non possumus, quod eruditissimus hujus Vitæ editor Marteneus ibi ad nomen S. Genesii martyris apposuerit annotationem sequentem: Hic Arelate cum sacra Christianorum in theatro irridendo repræsentaret, divino lumine illustratus, & ex mimo factus Christianus, Salvatoris fidem suo sanguine obsignavit. In hac annotatione videmus manifestam duorum Martyrum confusionem, quæ superius abunde refutata est, & inde discimus, interdum viros etiam circumspectissimos turpiter hallucinari, quod humanum est, & ideo a nobis alienum non putamus.

[10] Jam revertimur ad immemorabilem S. Genesii Arelatensis cultum, [& inde propagatus est ad ecclesiam Lodovensem,] qui paulatim ad alias Galliæ ecclesias extensus est, ut colligimus ex Vita sancti Fulcranni præsulis Lodevensis, de quo Bernardus Guidonis apud nos die XIII Februarii num. 15 sic scribit: Consummato autem opere basilicæ sancti Genesii, quo ipsam erexit, ampliavit & roboravit, tandem eam honorifice dedicare studuit, convocatis ad dedicationem viris, reverendissimo domino Imerico archipræsule Narbonensi, Ryquino Magalonensi & Deusdedit Ruthenensi episcopis reverendissimis; quæ facta est anno Dominicæ Incarnationis CMLXXV. Illustrissimus Joannes Plantavitius de la Pause, elapso seculo Lodovensis episcopus, in Chronologia præsulum Lodovensium pag. 60 asserit, hanc ecclesiam dudum antea titulum S. Genesii habuisse, & a sancto Fulcranno dumtaxat instauratam esse, sicut ex proprio ecclesiæ Lodovensis Officio ibi refert his verbis: Ecclesiam cathedralem ex vili materia ab aliquot seculis in honorem sancti Genesii Arelatensis martyris exstructam a fundamentis ita instauravit & auxit, ut eam de novo construxisse dicatur. Unde Lodovenses S. Genesium Arelatensem agnoscunt primarium ecclesiæ suæ patronum, & annuam dedicationis festivitatem solenniter celebrant Dominica prima Octobris sub ritu duplici cum Octava, sicut in directorio præscribitur.

[11] Hæc Lodovensium pietas erga suum Patronum verosimiliter adhuc crevit post acceptas ejusdem reliquias, [ubi solenni Officio festum ejus celebratur,] de quibus Petrus Saxius Arelatensis ecclesiæ Canonicus in suo Pontificio Arelatensi apud Joannem Burchardum Menckenium inter scriptores Rerum Germanicarum tomo 1 col. 288 sic meminit: Demum composito cum civibus Arelatensibus decimarum jure, Joannes Baucianus antistes Arelatensis (de hoc enim ibi sermo est) ecclesiæ Lodovensi beati Genesii Arelatensis martyris reliquias concessit, brachium videlicet & sanguinem pixide inclusum, moriturque anno MCCLVII. Illustrissimus Joannes Plantavitius in Opere supra laudato hanc reliquiarum translationem inter annum Christi 1245 & 1246 refert, & narrationem Saxii de parachronismo accusat his verbis: Circa idem tempus reliquias sancti Genesii martyris Lodovensium protopatroni, brachium videlicet & sanguinem pixide inclusum concessit Guillelmo nostro (erat hic Guilielmus de Casellis, qui ab anno Christi 1241 usque ad annum 1259 in cathedra Lodovensi sedit) ex eodem concilio redeunti & Arelate transeunti (non autem anno MCCLVII, ut notavit Saxius in Pontificio Arelatensi) Joannes Baucianus octuagesimus quartus Arelatensis archiepiscopus in ejusdem Saxii nomenclatura, quas in ejus Sancti basilica solenni ritu reposuit. At salva illustrissimi Plantavitii pace, Saxius hoc loquendi modo fortasse tantum significare voluit, illam reliquiarum translationem factam esse tempore Joannis Bauciani præsulis Arelatensis, qui anno Christi 1257 e vivis excessit.

[12] [& verosimiliter ad alias Galliæ ecclesias.] Quidquid sit de hac Saxii chronologia, Lodovenses adhuc hodiedum celebrant annuam hujus translationis commemorationem sub ritu duplici, sicut in Officiis propriis ecclesiæ Lodovensis præscribitur, & Saussayus in Martyrologio suo Gallicano ad diem undecimam Aprilis testatur his verbis: Lodevæ decimo quinto die post Pascha fit in majori ecclesia festum translationis sancti Genesii martyris, ejusdem ecclesiæ patroni. Porro Lodovensis ecclesia ad diem XXV Augusti martyrium S. Genesii quotannis recolit Officio proprio primæ classis cum Octava, & tunc per octo dies ex antiquis auctoribus gesta & miracula sancti sui Patroni solenniter decantat. Non dubitamus, quin aliæ multæ Galliarum ecclesiæ venerentur hunc sanctum Martyrem propter sacras ejus reliquias aliasve causas, quamvis distincta earum notitia ad nos non pervenerit.

[13] [Quinimo veneratio illius extensa est ad Hispanos,] Neque illa solennis veneratio sese continuit intra limites Galliæ; sed montes Pyrenæos superavit, & ab aliquot seculis in Hispaniam transiit, quemadmodum liquet ex veteri Breviario Mozarabico, cujus partem Toleti commorans anno 1722 transcripsi. In illo venerandæ antiquitatis Officio celebrari S. Genesium Arelatensem, luce clarius evincit hymnus proprius, cujus barbarum stylum nonnihil ex conjectura corrigam vel in margine explicabo. Antiquus autem iste hymnus inter alia ad propositum nostrum non pertinentia de sancto Martyre Arelatensi hæc habet:

Genesius igitur ille juvenculus,
Civis eximius Arelatis oppidi,
Ætatis peragens floscula primulæ
      Injuncto paret ordini.
Exceptor ïgitur dum nitesceret *,
Ac jussa tabulis publica scriberet,
Afflatus subito munere cælico,
      Quo vota cumulat pia,
Extemplo officium abnuit impium,
Et ceris renuit imprimere manum
Cælestis cupiens effici accola *
      Vita, votisque, moribus.
Post, Euangelicus sermo ut intonat *,
Diversas latebras per loca appetens,
Sese occulte recipit in abditis
      Horrore ministerii.
Quem quærens valide turba satellitum,
Nec hunc, ut cuperet, reperit uspiam,
Vastis reboans rictibus arbiter *,
      Ferrum sumite, clamitat:
Festinis propere pergite gressibus,
Inventum refugam plectite, percutite,
Qui nostra monita temnere ausus est,
      Nec sacros deos incolit *.
Quod fama referens Martyris auribus,
Ablutum neque se nosceret æquore *,
Ferventi Rhodanum spiritu appetit,
      Quo sordes queat ablui *.
Auro lucidior inde regrediens,
Repertus jugulus sternitur impetu *,
Cæli agminibus illico jungitur,
      Comptus vertice laurea.

Ex his evidenter patet, Hispanos antiquitus in patria sua S. Genesium Arelatensem solenniter coluisse. Quinimo libenter credimus, ambos hodiernos ejusdem nominis Martyres in Hispania immemorabilem cultum obtinuisse, quandoquidem in veteri Breviario Burgensi, quod anno 1502 impressum est, hac die communis utrique legitur sequens oratio: Deus, qui nos annua beatorum martyrum tuorum Genesii atque Genesii solennitate lætificas, præsta, quæsumus, ut quorum gaudemus meritis, provocemur exemplis. Per &c. Lectiones autem propriæ, quæ ibi recitantur ad S. Genesium Arelatensem tantummodo pertinent. Attamen communis lectio de pluribus martyribus ad Genesium Arelatensem, & Mimum Romanum videtur referenda.

[14] Sed postmodum quidam pseudo-scriptores his addiderunt alios ejusdem nominis martyres, [ex quibus tamen aliqui fabulatores] eosque in Hispania passos volunt, ut jam breviter ostendemus. Joannes Tamayus de Salazar exemplo Pseudo-Dextri & Pseudo Juliani confinxit duos alios Genesios martyres Hispanos, ex quibus hac die XXV Augusti unum iu Martyrologio suo Hispanico sic annuntiat: Cordubæ in Bætica Hispania, sancti Genesii militis & martyris, qui cum, ut Domino militaret, abjecto militari baltheo, Catholicum indueret thoracem, in prima apud Hispaniam persecutione Neronis comprehensus, nec a fide desisteret, ad gloriam egregius agonista Christo loricatus adscendit. Alterum vero cum sociis martyribus incerto loco passum fraudulenter ex Martyrologio Romano subripuit, & Mantuæ Carpetanorum sive Matriti collocavit, sicut in Hispanico Martyrologio suo ad diem XI Octobris audacter indicat hac annuntiatione: Mantuæ in Carpetanis Hispaniæ sanctorum Anastasii presbyteri, Placidi & Genesii martyrum, qui, sæviente imperatoris Juliani immanissimi apostatæ in Christi ascetas persecutionis procella, propter Crucifixi nomen comprehensi, cum nec minis a Numine, nec blanditiis a nomine dimoveri valuissent, martyrio coronati, gloriam promeruerunt æternam.

[15] Inter posthuma eruditissimi Nicolai Antonii manuscripta, [alios duos ejusdem nominis martyres] de quibus jam sæpius alibi mentio facta est, habemus prolixam dissertationem tum Latinam tum Hispanicam, qua sincerus ille scriptor Hispanus ambos istos Genesios popularibus suis abjudicat, ac solidis argumentis probat, ecclesias aliaque publicæ venerationis indicia, quæ adhuc in Hispania supersunt, ad solum S. Genesium Arelatensem pertinere. Sed nobis nec lubet nec vacat, longam istam disputationem transcribere, cum præsertim singulis fere diebus in Martyrologio Tamayi similes occurrant fabellæ, quas jam sæpe nimis operose refutavimus. Quapropter hac de re prudens Nicolai Antonii judicium breviter excerpemus ex Bibliotheca Hispana veteri, in qua lib. 6, cap. 20, num. 451, sive tomo 1 pag. 399 quemdam incautum fabularum defensorem refellit his verbis: Quidquid tamen is dicat de quatuor Genesiis, primo Arelatensi, secundo Romano, tertio Barcinone nato Mantuæque Carpetanorum cæso, cujus Acta profert, quarto demum Cordubensi, de quo nunc agimus; certissimum haberi debet, non alteri quam primo Arelatensi exceptori sive notario publico oblatum ab Hispanis cultum in dedicatione ecclesiarum fuisse.

[16] [temere & fallaciter patriæ suæ adscripserunt.] Deinde ibidem numero sequente Nicolaus Antonius opinionem suam confirmat ex Officio proprio Mozarabico, quod Toleti de S. Genesio Arelatensi celebratur, & post exhibitum hymni supra relati fragmentum, sic adversarium interrogat: Putasne ad alterum olim directum cultus solennis Officium, alteri autem Genesio dicata fuisse sacra templa, non Matriti tantum Toletique aut Cordubæ; sed & Hispali & Salmanticæ ac forsan alibi? Credant Bivarius, Ramirezius, Tamajus (qui carmen quoddam Cypriani sui Cordubensis hypobolimæi adducit) Argaïziusque superstitiose his falsis historiæ numinibus assurgentes; non ceteri, quibus intimatum jam sæpius fuit devitare hos scopulos, quibus jam fere universæ antiquitatum nostrarum auctoritatis navem allisimus. Certe Pseudo-Dexter aliique impostores in Historiam Hispanicam tot fabulas induxerunt, ut vix vera a falsis secerni possint, sicut in paragrapho sequente experiemur.

[Annotata]

* id est mimicam

* id est thymelicæ

* id est Arelate

* id est claresceret

* id est incola

* id est, ut Euangelium monet

* id est judex

* id est colit.

* pro aqua baptismi

* pro abluere

* id est caput amputatur

§ II. Indagatur, quis aut qualis fuerit sanctus Genesius, qui in Carthaginensi Hispaniæ provincia apud PP. Minoritas Sciarenses hodie colitur.

[In Carthaginensi Hispaniæ provincia] Illustrissimus Franciscus Gonzaga in Opere de origine & progressu Seraphicæ Religionis, locum, in quo Sanctus hic hodiedum colitur, & a quo vernacule ab Hispanis san Gines de la Xara, id est, sanctus Genesius Sciarensis appellatur, Conventu XVI provinciæ Carthaginensis apud nos fol. 972 verso describit his verbis: Quod hic Conventus, in loco deserto ac vastæ solitudinis ad decem millia passuum a nova Carthagine, atque ad tria millia ab Oceano mari situs, divo Genesio dicatus evaserit, in causa est circum-vicinorum populorum ad ipsum Sanctum ob recepta ab eo beneficia devotio: nam ex summi Pontificis Innocentii VIII, qui inclyto heroï Joanni Ciaconio olim ejus ædificandi facultatem anno a partu Virgineo MCDXCI fecit, mandato sanctissimæ virginis Mariæ Annuntiationi sacrandus veniebat. His accessit præexistens eodem in loco ædicula, in ejusdem sancti Genesii honorem erecta, quæ præfatis populis commendatissima erat.

[18] Extitit igitur ædificatum hoc monasterium, a viginti Fratribus frequentius inhabitatum, statim ab anno Domini MCDXCI a præfato heroë Joanne Ciaconio, [colitur quidam S. Genesius,] idque ex Apostolica Innocentii VIII auctoritate; ea tamen posita lege, ut Franciscanis Amadeis deserviret, immediateque generali totius Minoritici Ordinis Ministro subesset. Eidem legi subscripsit Alexander VI Pontifex maximus anno Domini MCDXCIII. Habentur amborum Pontificum summorum diplomata in hujusmet loci archivis. Hæc tamen lex ob plurima, quæ sequebantur, incommoda exsecutione caruit; imo Conventus ipse a prima sui erectione hujus provinciæ Patribus paruit. Est locus hic Carthaginensibus celeberrimus, præcipue vero in mari periclitantibus, quod sanctus Genesius Rolandi magni Francorum regis ac Olivæ reginæ olim filius, cujus corpus occulto in loco in præsentis monasterii ecclesia sepultum creditur, illis opportune quacumque in necessitate adsit.

[19] Quod hoc loco illustrissimus Gonzaga de parentibus istius S. Genesii pronuntiat, [cujus historia est incerta,] id haud dubie simpliciter hausit ex quadam populari Sciarensium accolarum traditione, quæ non magni facienda est: quis enim est Rolandus ille magnus Francorum rex ac Olivæ reginæ maritus, qui sanctum Genesium progenuit? Anforsan indicatur famosus iste Rolandus heros, qui fabulosæ Pseudo-Turpini narrationi in Vita Caroli Magni copiosam materiam præbuit? At is numquam regnum Francorum administravit. Adde quod hic Sanctus ex alia ejusdem loci traditione frater Rolandi vocetur in Hispanica Vita, quam Melchior Huelamus anno 1607 Murciæ edidit, & variis episodiis suspectisque historiis amplificavit. Igitur exiguam fidem meretur hæc incerta populi traditio, quæ sibi non constat, & nullis antiquis instrumentis stabilitur.

[20] Securius ac certius explodi potest Joannes Tamayus de Salazar, [& quem Tamayus Hispanus,] qui in Martyrologio suo Hispanico nomen & Acta S. Adelhardi Corbeiensis in Gallia abbatis huic S. Genesio affinxit, & die secunda Januarii illum sanctum abbatem pro S. Genesio Sciarensi annuntiavit his verbis: Corbeiæ in Gallia natalis sancti Adelhardi cognomento Genesii, episcopi, ut creditur, Urcitani in Hispania, qui a Ludovico pio Francorum principe exsulatus, prope Carthaginem Spartariam degens eremitorium struens, Corbeiæ post rediens sanctissime diem clausit extremum. Deinde ibidem in notis ex Melchiore Huelamo Hispanicam S. Genesii Vitam Latine contraxit, & alia ejusdem Sancti Acta pro arbitrio suo concinnavit, eaque commiscuit, ut S. Adelhardum Corbeiensem prorsus in S. Genesium Sciarensem transformaret. Sed hæc omnia ad inducendam confusionem gratis ab ipso excogitata esse, facile deprehendet cautus lector, qui vel levi oculo percurrere voluerit antiqua S. Adelhardi Corbeiensis Acta, quæ Bollandus noster ad diem secundam Januarii vulgavit, & in quibus de nomine vel cognomine Genesii, quod hic sanctus abbas umquam gesserit, nulla fit mentio.

[21] Si Tamayum interroges, ubi cognomen istud sancto Adelardo Corbeiensi datum invenerit, [fretus auctoritate pseudo-scriptorum,] confidenter allegat suos pseudo-magistros Julianum & Luitprandum, & his duobus oraculis omne dubium sublatum arbitratur. At nos horum duorum testium, quos sæpe mendaces experti sumus, auctoritatem tanti facimus, acsi neminem citasset, & hos duos Sanctos inter se longe diversos existimamus. Si autem ad hanc diversitatem probandam dicas, eos diversis diebus celebrari, Tamayus intrepide respondet hoc modo: Licet ibidem festivitas sancti Genesii ad diem XXV Augusti referatur, non ex hoc nostram conturbat ecphrasim; quia cum majores nostri penitus sancti Adelhardi Acta perdidere, nec, quid tenendum foret quoad diem transitus cognovere, attracti ex sinonome * nominis sancti Genesii Arelatensis, cujus illo die festum concelebrat Ecclesia, ejus itidem appinxerunt, cum revera hodie (nimirum die secunda Januarii, de qua agit) indicendum esset. At imperitus ille fabulator non advertit, ipsam mortis diem in antiquis S. Adelhardi Corbeiensis Actis exprimi, & hunc Sanctum propterea ab omnibus fere Martyrologis ad diem secundam Januarii referri, sicut ipse Tamayus antea imprudenter fassus fuerat.

[22] [cum Adelhardo abbate Corbeiensi confundit,] Accolæ Sciarenses ex qualicumque traditione putant, adhuc apud se sacras S. Genesii reliquias occulto vel ignoto loco quiescere, quemadmodum in Vita ejus Hispanica apud Melchiorem Huelamum cap. 4 legi potest. Cum vero supradictus Tamayus videret, hanc vulgarem Sciarensium traditionem non satis apte convenire sancto Adelhardo abbati Corbeiensi, qui in Gallia mortuus fuerat, & quem cum S. Genesio confuderat, cœpit excogitare modum, quo factam illam confusionem defenderet, & sacras hujus abbatis Corbeiensis exuvias in Hispania collocaret. Itaque cum pseudo-Juliano finxit, ossa hujus sancti Abbatis ex Corbeia Galliæ, ubi ante centum annos obierat, in Hispaniam translata fuisse, & in Martyrologio suo Hispanico hanc translationem die XXI Maii confidenter annuntiat hoc modo: Prope Carthaginem Spartariam ad montem Larinum translatio sacrorum pignorum beati Adelhardi cognomento Genesii abbatis ex urbe Corbeia Galliæ, ubi ejus sanctitas insigni mirabilium frequentia floret.

[23] [ut Majores nostri jam diu observarunt.] Majores nostri illam Martyrologi Hispani fraudem detexerunt, & ideo inter Prætermissos ad diem XXI Maii rotunde suam hac de re sententiam indicarunt his verbis: Sancti Adelardi abbatis translatio sacrorum pignorum ex urbe Galliæ Corbeia ad montem Larinum prope Carthaginem Spartariam inscripta est Martyrologio Hispanico Tamayi Salazar, citatis Juliani Petri Adversariis & Chronico, nuper adornatis. Imo de eo secunda die Januarii egerat, & ubique dat cognomentum Genesii ac titulum episcopi, ut creditur, inquit, Urcitani in Hispania; aitque, quod a Ludovico Pio in exsilium actus in dicto monte Larino delituerit, pro quibus citatur Usuardus, eo multo junior, ad hunc XXI Maii. Quæ omnia impudenter conficta sunt. Exsul vixit Adelardus abbas in Herio insula Aquitaniæ, & corpus ejus fuisse Corbeiæ adhuc seculo XII constat; proinde non fuit in Hispaniam translatum circa annum DCCCI. Consule Acta illius varia & miracula cum translationibus a nobis edita secunda Januarii.

[24] [Nos cum Waddingo Minorita fatemur,] Propter has Tamayi fabulas & incertam Sciarensium traditionem dubitamus, aut potius ignoramus, quid de Actis hujus sancti Genesii tuto credi possit. Eadem dubitatio vel ignorantia suspensum tenuit Waddingum, qui in Annalibus Minorum ad annum Christi 1437 num. 48 de origine Conventus Sciarensis ita scribit: In registro Ordinis lego, Ministrum Generalem hoc anno die XVIII Maii facultatem dedisse fratribus Alphonso Rubeo Conchensi & Francisco de Molina, provinciæ Castellanæ alumnis, ut ad eremitorium sancti Genesii, diœcesis Carthaginensis transirent, & sub obedientia Guardini illius Conventus morarentur. Quare censendum est, ædem non tam factam, quam refectam vel ampliatam ab illustri heroë, a quo primitus constructam anno MCDXCI sub Innocentio VIII videtur sentire Gonzaga. Ad hunc etiam refert originem hujus cœnobii Melchior Huelamus peculiari libro, quem de Vita & miraculis sancti Genesii scripsit, inconcinne congestis multis, quæ ad destinatum sibi historiæ argumentum minime conducunt. Tres legi, qui de hoc sancto Viro scripserunt, duos prædictos Gonzagam & Huelamum, tertium Joannem Marquez; sed omnes circa parentes discordant: postremus Adelardum Genesium, nescio quo fundamento, appellat, & cum Adelardo abbate Corbeiensi ex aliorum conjecturis confundit. Ego nihil certum circa parentes, mortis tempus, aut constantem vitæ statum deprehendi.

[25] Præter istos tres auctores, quos Waddingus hoc loco citat, [res gestas hujus Sancti nobis ignotas esse,] etiam legimus Franciscum de Cascales, qui in Discursibus historicis de Regno Murciano, quos Hispanice anno 1621 Murciæ vulgavit, fol. 451 & sequentibus traditionem de S. Genesio Sciarensi fusius exponit. Hic Hispanus ejusdem Carthaginensis provinciæ scriptor etiam sanctum Genesium suum cum sancto Adelhardo abbate perperam confundit, & omnes Tamayi aliorumve pseudo-scriptorum fabulas adoptat. Hinc colligimus, quam parum fidere oporteat huic traditioni, quæ tam vitiosa & diversa deprehenditur. Quapropter ingenue fatemur, incerta vel ignota nobis esse omnia, quæ de sancto Genesio illo passim circumferuntur, si proprium ejus nomen, immemorabilem cultum, & aliqua recentioris ævi miracula vel beneficia excipias.

[26] Imprimis nomen ejus & titulum sancti reperimus in diplomate Alexandri VI Pontificis, [& quamvis Sciaræ pro confessore coli dicatur] qui anno Dominicæ Incarnationis 1493 concessit facultatem construendi vel instaurandi Conventum Fratrum Minorum in eremitorio sancti Genesii de la Xara nuncupato, in quodam loco deserto, & a civitate Carthaginensi per decem milliaria vel circa distante, & circa littus maris consistente, quemadmodum in Regesto Pontificio post tomum septimum Annalium Waddingi pag. 96 & sequente legitur. Hunc immemorabilem sancti Genesii cultum confirmavit & auxit Clemens VIII Papa, cujus Bulla apud Melchiorem Huelamum post Hispanicam S. Genesii Vitam fol. 168 verso refertur in hunc modum: Cum, sicut accepimus, in ecclesia sancti Genesii de la Sciara Carthaginensis [diœcesis] una pia utriusque sexus Christi fidelium confraternitas, non tamen unius artis specialis, cordigerorum sancti Francisci nuncupatorum canonice instituta existat, quæ se in bonis operibus exercere consuevit; Nos, ut confraternitas prædicta majora indies suscipiat incrementa, … tam ipsis nunc & pro tempore confratribus, quam aliis utriusque sexus Christi fidelibus vere pœnitentibus & confessis ac sanctissima Communione refectis, qui prædictam ecclesiam in festo ejusdem sancti Genesii CONFESSORIS, quod celebratur vigesima quinta mensis Augusti, a primis Vesperis usque ad occasum solis festivitatis hujusmodi devote visitaverint, plenariam omnium peccatorum suorum indulgentiam & remissionem misericorditer in Domino concedimus. Clemens VIII dedit hanc Bullam anno Pontificatus suo octavo, qui anno Christi 1599 respondet, ut ibidem in fine indicatur.

[27] [ex populari & incerta Sciarensium traditione] Quamvis in hac Bulla S. Genesius cognomine confessoris appelletur, tamen hæc appellatio non habet majorem certitudinem, quam ipsa vacillans traditio Sciarensium, qui procul dubio illum titulum Pontifici Romano suggesserunt. Quis autem spondeat, illam Sciarensium traditionem de gestis S. Genesii confessoris a sesqui-seculo non prodiisse ex fabulosis illis Chronicis aliisque similibus figmentis, quibus aliqui pseudo-scriptores totam antiquitatem Hispanicam contaminarunt & obscurarunt, ut supra demonstravimus? Nos saltem ante ducentos annos in instrumentis fide dignis nullam S. Genesii confessoris mentionem invenimus, quamvis tunc & antea cultus S. Genesii martyris Arelatensis in Hispania celeberrimus esset, ut ex veteri Breviario Mozarabico ostendimus. Huc accedit, quod Cordubense S. Genesii templum, de quo divus Eulogius in Memoriali Sanctorum lib. 2, cap. 10 circa finem meminit, S. Genesio martyri tribuendum sit, idque Nicolaus Antonius etiam de aliis ejusdem nominis ecclesiis in Hispania judicandum censeat.

[28] [tamen cum Papebrochio nostro dubitamus,] Unde Papebrochius noster in scheda ante vitam Hispanicam S. Genesii Sciarensis successores suos ita monuit: Examinandum, an non sit fabula: forte enim cultus S. Genesii martyris istic ab aliquo pio eremita inductus occasionem ejusmodi fictioni dedit, ita ut miracula ad Genesium martyrem vere spectent, qui etiam XXV Augusti colitur. Quapropter eruditos Carthaginensis provinciæ viros hic rogatos volumus, ut hunc scrupulum nobis adimant, & traditionem suam de gestis & ætate S. Genesii confessoris ex antiquis documentis stabiliant. Hæc Papebrochii nostri suspicio non est prorsus temeraria, cum Waddingus etiam post editam Clementis VIII Bullam, quam partim supra retulimus, in Annalibus Minorum ad annum Christi 1397 num. 2 hunc eumdem S. Genesium Sciarensem cognomine martyris appellaverit, ubi Acta B. Joannis de Cetina sic exorditur: Joannes patre Joanne Laurentii Cetinæ (oppidum est in confinibus Aragoniæ Castellam versus) natus, adolescentiori ætate inservivit cuidam heroï Aragonio; inutiliter tamen, neque majori fructu, quam temporis & virtutum jactura. Divino quodam igniculo resipiscens, hero & mundo valedixit, eremumque petiit sancti Genesii MARTYRIS non prope * a civitate Murciana diœcesis Carthaginensis, ubi aliquot annis pie vixit. Deinde gesta & martyrium hujus Joannis enarrat.

[29] [an hæc Martyris in confessorem mutatio] At Waddingus (inquient Sciarenses suæ traditionis defensores) in iisdem Annalibus Minorum ad annum Christi 1437 num. 48 priorem opinionem suam revocat his verbis: Confessorem omnes dicunt; unde corrigendus est locus, ubi alias ex Vita nostri beati Joannis Cetinæ MARTYREM appellavi & ædem prope Murciam, leucis decem distantem, constitui. Unde ita legendum est; eremumque petiit sancti Genesii, non procul a civitate Carthaginensi. Equidem fateor, hæc a Waddingo sic correcta esse. Sed utinam simul expressisset urgentes rationes, ob quas sententiam mutavit! Videtur autem ab ipso hæc unica causa allegari, quod illum S. Genesium omnes Sciarenses accolæ confessorem dicant. Forte Waddingus ex Fratribus suis Sciarensibus intellexit, hanc esse vulgarem loci traditionem de suo S. Genesio, & ideo priorem sententiam suam de martyrio istius S. Genesii revocavit. Quidquid sit de illa revocationis causa, nos tam facile non movemur communi plebis opinione, cujus originem & antiquitatem ignoramus. Si porro Sciarenses ostenderint, hanc traditionem suam esse antiquam, & solido fundamento niti, Waddingum retractantem imitabimur.

[30] Quamvis autem Waddingus loco supra citato fateatur, [non sit orta ex fabulosis Hispanorum chronicis,] se nihil certi deprehendisse circa parentes illius sancti Genesii, mortis tempus, aut constantem vitæ statum, tamen ex populari traditione mox ibidem subjungit sequentia: Multis referunt Divum florere miraculis, consanguineum fuisse Gallorum regum, & Caroli Magni nepotem, ibique jacere sepultum. Plurimi eo confluunt veneraturi & beneficia impetraturi; eaque ille frequenter exhibet præsertim in mari periclitantibus. Verum hæc tanta generis nobilitas aut regia consanguinitas non parum nobis suspecta est, tum quod antiqui scriptores Galli & Hispani de illa nusquam meminerint, tum quod recentiores fabulatores Hispani similem generis claritatem tribuant Adelhardo abbati Corbeiensi, quem Genesium cognominant, & cum S. Genesio Sciarensi perperam confundunt, ut supra vidimus. Unde non immerito veremur, ne traditio Sciarensium circa nobilem sui sancti Genesii stirpem ex illa fabulosa confusione prodierit, & ab his pseudo-scriptoribus originem suam acceperit.

[31] Quod attinet ad miracula, quibus hic S. Genesius in Carthaginensi provincia coruscare dicitur, [adeoque utrum miracula,] iis faciliorem fidem adhibemus, quia recentiora sunt, & ab auctoribus coævis aut subæqualibus conscripta: nam Melchior Huelamus in Hispanica S. Genesii Vita cap. 14 & sequentibus diffuse narrat aliqua, quæ non diu ante ætatem suam contigerunt. Sive hæc miracula spectent ad S. Genesium confessorem, sicut Sciarenses existimant, sive ad S. Genesium martyrem Arelatensem, quemadmodum Papebrochius noster superius allegatus suspicabatur, illa breviter memorabimus ad honorem alterutrius Sancti, cum hodie mentio fiat de utroque illo Genesio (si duo distincti sunt) & de neutro sese alias oblatura sit opportunior agendi occasio. Tamayus hæc miracula vel beneficia satis fideliter ex Hispanico Melchioris Huelami libro Latine contraxit, & in Martyrologio suo ad diem XXI Maii retulit, quamvis ea ibidem S. Adelhardo Corbeiensi perperam adscripserit.

[32] Latina ipsius interpretatio, quam hic brevitatis causa transcribimus, [quæ Tamayus ex Hispanico Huelami libro] tomo 3 Martyrologii Hispanici pag. 266 sic sonat: Anno MDLIII navis e portu solvens Carthaginensi, a ventis impetita validis, ultimam ruinam exspectabat, cum navarchi famulus particulam lapidis de sepulcro sancti Genesii extrahens, illamque, nomine ejus invocato, in mare projiciens, protinus tempestas sedata est. Anno Domini MDLXI Franciscus Xorquera & alii tres socii, qui piscatione victum quærebant, paratis a Mauris insidiis, in captivitatem redacti sunt. Illi, invocato sancti Genesii nomine & auxilio, sese in mare projicientes, liberi ad portum, postquam per quatuor fere leucas absque periculo & anxietate natassent, reversi sunt.

[33] Fere simile obtigit miraculum sexdecim civibus Carthaginensibus anno MDLXIII: nam cum ipsi e portu solverent & littus quærerent Numidicum, ut, excursionibus factis, in patriam spoliis redirent onusti, evenit, quod a Maurorum celoce intercepti, [Latine in compendium redegit,] libertatem deplorarent deperditam; sed oratione ad Deum meritis sancti Genesii facta, extemplo validus exsurgens ventus sic Maurorum arripuit celocem, ut nec amplius fuerit a quoquam visa, & illi in Hispaniam pervenere lætantes. Quidam equitis Murciensis filius anginæ morbo laborans, brevi intervallo decessit; cujus pater dolore mortis filii compunctus, Deo & sancto Genesio promisit (si filius hujus vitæ luce frueretur) se per annum, filium vero per sexennium in cœnobii ministeriis continuo servituros. Hoc peracto voto, filii cadaver in lectica poni jubens ad ecclesiam, in qua sancti Abbatis (Adelhardum abbatem Corbeiensem perperam intelligit, ut supra monuimus) pignora quiescunt, pergens, & illud super aram imponens, repetita per triduum oratione, eleemosynis & voto adolescentem filium vivum recepit. Noluimus hoc loco vitiosam Tamayi latinitatem vel luxatas ejus periodos corrigere, cum saltem satis intelligatur substantia rei, quam narrat.

[34] [sancto Martyri Arelatensi non sint adscribenda.] Ex his aliisque miraculis, quæ Melchior Huelamus Hispanice verbosis episodiis exponit, nemo confidenter inferat, ibi corpus S. Genesii sepultum esse, sicut Sciarenses ex traditione sua contendunt: nam tale argumentum proponens acciperet a nobis eamdem responsionem, quam S. Gregorius olim dedit cuidam Petro quærenti, cur Sancti majora signa facerent, ubi minime per semetipsos jacent. Nimirum S. Gregorius Papa lib. 2 Dialogorum cap. 38, in novissima Operum suorum editione Parisiensi tomo 2 col. 276 ad hanc quæstionem sic respondet: Ubi in suis corporibus sancti Martyres jacent, dubium, Petre, non est, quod multa valeant signa demonstare, sicut & faciunt, & pura mente quærentibus innumera miracula ostendunt. Sed quia ab infirmis potest mentibus dubitari, utrumne ad exaudiendum ibi præsentes sint, ubi constat, quia in suis corporibus non sint, ibi necesse est eos majora signa ostendere, ubi de eorum præsentia potest mens infirma dubitare. Quorum vero mens in Deo fixa est, tanto magis habet fidei meritum, quanto illic eos novit & non jacere corpore, & tamen non deesse ab exauditione. Ceterum hæ sunt conjecturæ nostræ de S. Genesio Sciarensi, quas eruditis in tanta veterum documentorum penuria proposuimus, libenter eas revocaturi vel opinionem mutaturi, si quis certiora nos docuerit. Nunc ab hac necessaria digressione ad S. Genesium Arelatensem revertimur.

[Annotata]

* forsan synonymia

* lege procul, ut mox dicetur.

§ III. Sincera sancti Martyris Arelatensis Acta, dubius eorum scriptor, incertus martyrii annus & duplex Arelatensium traditio refutata.

[De vero Actorum scriptore,] Quamvis apud eruditos nondum sit omnino certum, quis Acta S. Genesii Arelatensis posteritati reliquerit, tamen omnes etiam severissimi veterum monumentorum censores ea pro genuinis habent, & communi consensu affirmant, istud inclytum martyrium ab auctore sincero fideliter ad posteros transmissum fuisse. Certe pius hujus Passionis scriptor, qui forsan ineunte seculo quinto floruit, in prologo suo lectores monet, ideo sese adhuc tempestive hæc Acta collegisse, ne ea, quæ adhuc viva recordatione rerum, ut sunt gesta, referuntur, evanescente per tempus vel tradentium vel accipientium fide, fabulosa credantur. Idcirco Ruinartius ante Passionem hujus sancti Martyris Arelatensis, quam Parisiis inter Acta Martyrum sincera & selecta vulgavit, pag. 601 istius editionis ita præfatur: Cum persecutionis tempore nemo beati Genesii Arelatensis martyrium descripsisset, pace tandem Ecclesiæ reddita, hæc jactura alicujus fidelis & pii scriptoris calamo resarcita fuit, qui Genesii Passionem, quam modo exhibemus, litteris mandavit. Hanc sub beati Paulini Nolani episcopi nomine vulgavit Laurentius Surius, cui plerique auctores consentiunt, nec adversantur codices manuscripti. Et sane quamquam nonnulli dubitant, an verus sit beati Paulini fœtus, nemo tamen inficiari potest, quin ab ipsius ævi auctore descripta fuerit.

[36] Deinde Ruinartius ibidem testatur, in tribus aut quatuor Mss. codicibus ante hæc Acta nomen Paulini episcopi expressum legi, [qui seculo V floruit,] & propterea sese illud etiam editioni suæ præfixisse. Sed hinc non sequitur, illam lucubrationem Nolano hujus nominis antistiti tribuendam esse: nam Rosweydus noster in notis ad Antverpiensem suam S. Paulini Nolani editionem pag. 834 innuit, eam probabilius adscribi posse Paulino episcopo Biterrensi, qui post initium seculi quinti cathedram tenuit, ut apud Sammarthanos in Gallia Christiana veteris editionis tomo 2 pag. 408 videre est. Forte Rosweydus judicabat, hanc narrationem de Martyre Galliæ verosimilius episcopo Gallo, quam Italo convenire. Tamen istud opusculum S. Paulino Nolano tribuunt plerique recentiores critici cum nupero Paulinianarum lucubrationum editore Gallo, quem Tillemontius tomo 5 Monument. eccles. pag. 569 vernacule le Brun cognominat. Hic editor illud martyrium S. Genesii Arelatensis reliquit inter Opera S. Paulini Nolani, quæ Parisiis anno 1685 vulgavit, & in notis tomo 2 pag. 114 monet sequentia: Dubitat Rosweydus, an sancti Genesii martyris historia sit genuinus Paulini nostri fœtus; eam Paulino cuidam Biterrensi episcopo, qui anno CDXX sedit, adjudicari posse existimat. Hæc tamen Paulino Nolano vulgo tribuitur; nec sane aliquid obstat, quo minus ei adscribatur, licet non videamus, quam occasionem illius texendæ narrationis habuerit.

[37] Quidquid sit de vero illius historiæ scriptore, qui certe magnam fidem meretur, [inter eruditos disceptatur,] nos defectu notitiæ certioris hanc litem indecisam relinquimus exemplo Ruinartii, qui post assignatum ex Mss. suis codicibus Paulini episcopi nomen, in laudata admonitione prævia ad eamdem Passionem pag. 602 Parisiensis editionis ita anceps hæret: Sed quis fuit ille Paulinus? Nolanus an Biterrensis episcopus, an alius, plane incertum est. Igitur ob auctoritatem veterum codicum, quos Ruinartius allegat, his Actis nomen Paulini episcopi præmittemus, & ex ipso post Commentarium prævium recudemus eamdem S. Genesii Passionem, de qua editor ille lectorem sic præmonet: Hanc autem, quam ex Surio edidit novæ editionis Operum sancti Paulini collector (Ruinartius hic designat illum collectorem Gallum, cujus cognomen ex Tillemontio superius indicavi) cum aliquot codicibus manuscriptis denuo collatam exhibemus. Verum cum in ea editione, & in unico codice Colbertino quandoque occurrant integræ sententiæ, quæ in aliis codicibus manuscriptis non habentur, nec tamen videantur omnino respuendæ, eas ansulis inclusas reliquimus.

[38] [sicut etiam de auctore Homiliæ,] Præter hanc brevem Passionis historiam adhuc superest Homilia, quæ ad laudem S. Genesii Arelatensis eodem seculo quinto recitata est, & cujus auctor adhuc magis, quam præcedens, apud eruditos in controversiam adducitur, ut colligi potest ex sequente Ruinartii ratiocinio, quod in jam sæpe citata admonitione prævia exprimitur his verbis: Paullo post Faustus Regiensis episcopus, aut Eucherius Lugdunensis, sive alius auctor, cujus Homiliæ aliquot cum aliis aliorum auctorum sub nomine Eusebii Emisseni seu Eusebii Gallicani editæ sunt tomo quinto Bibliothecæ Patrum, homiliam de beato Genesio edidit, in qua sæpius Passionis hujus non solum sententiis, sed & ipsis verbis utitur, ut ex aliquot locis, quæ in notulis proferemus, patebit… Porro Papirius Massonus in Descriptione Franciæ per flumina laudat Patientis Lugdunensis episcopi homiliam elegantem de sancto Genesio Arelatensi, quam cum videre non licuerit, an diversa sit ab ea Passione, quam sub sancti Paulini nomine editam diximus, aut ab homilia Eusebii Gallicani laudata, sub cujus nomine aliquot Eucherii Lugdunensis opuscula edita sunt, judicare non possumus; siquidem certum est, alios etiam auctores de sancti Genesii laudibus scripsisse. Inter alios sermones sanctorum Augustini, Cæsarii, Fausti, aliorumque ejusdem ævi scriptorum, qui Romæ in codice manuscripto num. 3836 bibliothecæ Vaticanæ habentur, duo exstant de sancto Genesio absque auctoris nomine. Sed Hadrianus Valesius in Notitia Galliarum pag. 38 mavult hanc Homiliam tribuere sancto Hilario Arelatensi, sicut ibidem indicat his verbis: Auctor Homiliæ de sancto Genesio martyre, urbis Arelatensis indigena & patrono (sive in Paulinus Nolanus episcopus, sive Paulinus Biterrensis, sive Patiens Lugdunensis antistes, sive, ut potius reor, Hilarius Arelatensis fuit) docet urbem hanc geminam seu duplicem fuisse ætate sua. At Valesius Homiliam confundit cum Passione, ut patet ex verbis Actorum, quæ hoc loco allegat.

[39] [quam ex Ms. apographo edimus,] Theophilus Raynaudus noster in Hagiologio Lugdunensi pag. 76 hanc Homiliam sancto Patienti episcopo Lugdunensi tribuit, & a Passione S. Genesii Arelatensis clarius distinguit hoc modo: Facundiam sancti Patientis indicat florulenta homilia in sancti Genesii laudem, quæ legitur in miscella nomine Eusebii Gallicani aut Eucherii prænotata: eam enim homiliam Papyrius Massonius in Galliæ descriptione per flumina agens de urbe Arelate tribuit sancto Patienti, constatque habitam extra Arelatem, ut legenti erit perspicuum. Non videtur autem Massonius agere de illa alia scriptione, quæ apud Surium legitur tomo IV, die XXV Augusti, & habetur immista Operibus sancti Paulini Nolani, titulo Martyrii sancti Genesii: nec enim ea scriptio dicenda est homilia, aut confundenda cum illa de sancto Genesio vere homilia, quæ exstat in miscella Eusebiana (ut perperam factum est ab Auberto Miræo in Auctario de Scriptoribus ecclesiasticis cap. 118) cum ea quam dixi scriptio, sit narratio historica modi, quo sanctus Genesius passus est. In pergameno Musei nostri codice, qui ✠ Ms. 201 signatur, habemus hanc homiliam sermonibus Eusebii Emisseni vel Eucherii Lugdunensis immixtam, quam Surius die XXV Augusti post Acta & miraculum S. Genesii Arelatensis etiam prælo subjecit.

[40] Quandoquidem igitur hæc homilia continet & illustrat aliqua sancti Martyris istius gesta, [& in qua narratur,] cum quibus Acta post hunc Commentarium prævium recudenda conferri poterunt, hic illam cum Suriana editione collatam vulgabimus ex memorato Ms. codice nostro, qui folio 68 & sequente sic habet: Hodie natale sancti Genesii celebramus; & merito beatorum Martyrum passiones, natales vocamus dies, quando eos martyrii vita & gloriæ fides, dum ingerit morti, genuit æternitati, & perpetua gaudia brevi dolore parturiit. Merito plane dicendi natales dies, per quos illi, qui nati fuerant in hanc fragilitatis humanæ miseriam, subito renascuntur in gloriam, vitæ perennis initium de mortis fine sumentes. Etenim si istos dies natales vocamus, quibus in hanc lucem in delictis & doloribus nascimur ad dolores, quibus in hunc mundum cum fletu infantiæ vagitantes ingredimur, omnis homo quasi futuræ per totam vitam propheta * miseriæ, & infelicitatem naturæ prima illa lacrymabili voce testatur; siquidem primo statu vita nascentium, quæ ad omnem suscepta * cursum, in tribulatione agitur. Justius ergo isti celebrantur natales, quibus Sancti ex corruptibili luce in novam illam futuri seculi veniunt claritatem, & filii hominum in adoptionem divinæ paternitatis ascendunt, & consortes paulo ante mortalium subito cives incipiunt esse angelorum.

[41] Ex eorum numero erat Beatus ille, cujus hodie præclarum gloriosi agonis celebramus triumphum; [quomodo S. Genesius Arelatensis,] qui adhuc catechumenus, adhuc a divinis legibus peregrinus, adhuc alienus, omnia in se subito mandata pietatis fidei plenitudine consummavit. Catechumenus ad confessionis certamina progreditur; non tingitur fonte, sed abluitur passione; non vivificatur baptismate, sed morte regeneratur; & quid tandem crederet, vel quid pro eo Redemptori suo deberet, profusione sanguinis confitetur. Non potest quidem dicere; Consepultus sum Christo per baptismum in mortem; sed potest dicere, Per mortem illi jungor in baptismo, id est, in morte. Ipse enim Dominus mortem suam baptismum pronuntiavit dicens: Baptismate habeo baptizari, quod vos non scitis. Beatus ergo & inclytus Christi testis hanc Domini sui mortem, etsi non edidit mysterio, plus est quod imitatur exemplo.

[42] O quantum agit ille in pectoribus humanis divinus ignis! [adhuc catechumenus,] Catechumenus æternam comperit vitam. Nondum profectus ad Christi militiam, & jam dignus ad amicitiam. Nondum assumptus ad famulatum, & jam idoneus ad testimonium. Nondum intromissus Ecclesiæ januam, subito ipsam penetrat cæli regiam. Nondum miles Dei, & jam coheres. Nondum domesticus in domo Dei, & jam filius in regno Dei. Et sane meruit hanc gloriam inconcussa illa in tanto Martyre animi virtus & fidei magnitudo occulto diu * Christi amore nutrita, & subitis approbata documentis. Nam cum secretus adhuc Dei Famulus in exceptorum ordine militaret, & ante tribunal pagani Cæsaris assisteret, audiens eum in caput Christianorum cruentas pronuntiare sententias, piam dexteram ab excipiendo tamquam sacrificando revocavit, & imprimere * sacrilega verba contremuit, quia Christum paginis cordis gerebat inscriptum.

[43] [publicam fidei Christianæ professionem] Projectis itaque codicibus ante oculös profani judicis, nefarias ejus voces & edicta impia atque decreta tota jam martyris libertate condemnat. Tormenta in oculis erant, dolor eorum, quos pœna laceraverat, usque ad metum carnificum, usque ad tremorem torquentium perveniebat; & inter hæc ille Christianum se esse tota exultatione clamabat, tamquam Christiani non ad supplicia, sed ad præmia quærerentur. Quanta & quam nova spectacula Deo atque angelis suis præbuit fides piorum! Ecce in sacrilegi tyranni ministerio militem suum Christus invenit. Solebat Ecclesia ad tribunalia persecutorum martyres mittere; ecce nunc stupendo genere Ecclesiæ martyrem tribunal persecutoris emisit. Pronuntiat itaque: Christianus sum. Omnis insania persecutoris, verso in illum furore, consurgit; æstuat dolore & confusione judex cruentus; plus erubescit, cultorem fidei de parte emersisse perfidiæ.

[44] [fuso sanguine firmaverit,] Incumbente itaque persecutionis mole, insequentibus diaboli ministris, Rhodani se immittit fluentis. In ulteriorem ripam de civitate in civitatem, flumine obsequente, transgreditur; non ut gloriosam mortem fugeret, sed ut de martyrii ordine nil deesset, dicente ipso Domino: Si vos persecuti fuerint in civitate ista, fugite in aliam. Illic apprehensus Christo immolatur, & triumphali cruore perfunditur. Unda pretiosi sanguinis baptismi sacramenta complentur. Cadit in pretium veritatis hostia * pietatis. Sub ipsa itaque felicissimæ civitatis mœnia fidelium humeris funus inclyti Victoris infertur. Unde nunc inter utrasque urbis illius partes gemino honore gloriosus, illam ripam triumpho sanctificat, hanc sepulcro; illam sanguine illustrat, hanc corpore.

[45] [cujus exemplo auditores] Fideles itaque populi peculiarius exultantes de perpetui propugnatoris auxilio, ferunt ad tumulum vota, de tumulo votorum referunt gaudia. Pulsant hi precibus, respondet ille virtutibus: vincunter per quotidiana Martyris beneficia alumnæ urbis obsequia. Unde merito in prosperis colunt, quem præsentem in periculis cognoverunt. Frequentibus itaque tribulationibus approbarunt, quantum apud Deum possit proprius Suffragator. Quam pretiosa sunt martyrum vulnera! Quam gloriosa certamina, inter quæ tormentis viventes & mortibus triumphantes, vexati in paucis, bene disponentur in multis. Coram hominibus afflicti, coram angelis glorificandi, brevem Deo vitam sub æternitatis commercio fœneraverunt: & ideo sicut aurum in fornace ignis, ita illi in camino tribulationis probati, fulgebunt sicut sol; de quibus per beatum Joannem vox divina testatur: Hi sunt, qui venerunt ex magna tribulatione, & laverunt stolas suas, & candidas eas fecerunt in sanguine agni; propter hoc stabunt in conspectu throni.

[46] [ad spirituale martyrium excitantur.] Hos ergo, charissimi, ita miremur, ut homines fuisse meminerimus; hos, inquam, ita miremur, ut eos nostri similes noverimus, & sub eadem, qua nos sumus, carnis fragilitate vixisse; & per hoc sequamur, in quantum possumus, fidem illorum; sectemur animi virtutem, qua terrena ac præsentia respuentes, vim regnis cælestibus intulerunt. Superaverunt illi corporum dolores, nos superemus morum & cordium passiones; vicerunt illi tormenta, nos vitia; illi sacrificare dæmoniis horruerunt, nos malitiam, invidiam, obtrectationes, contentiones, tamquam profana sacrificia, detestemur; ut inter hujus mundi conflictationes, vitia, persecutores virtutis probent, esse nos martyres. Persequamur in nobis peccata & iniquitates nostras. Expugnemus superbiam, debellemus iracundiam. Ipsi in nobis & persecutoris partes exsequamur & martyrum per castigationem vigiliarum, per contritionem jejuniorum, per custodiam castitatis. Exhibeamus corpora nostra hostiam viventem, sanctam, placentem Deo. Acquiramus nobis novum, non carnis morte, sed carnalis vitæ mortificatione martyrium, ut de nobis quoque etiam viventibus dici possit: Pretiosa in conspectu Domini mors Sanctorum ejus. Ergo in quantum fieri potest, exstinguatur in nobis quidquid peccati est; mortificetur morti, quod seculi est, ut pretiosa perficiatur in conspectu Domini mors viventium, ut animositates, cupiditates, atque præsentium blandimenta rerum, sicut ea mors extorquebit invitis, ita ea nobis veritas fidei & Dei auferat timor; & non necessitas ea a nobis separet, sed voluntas, ut terminum vitiis, ut finem concupiscentiis ac delictis nostris non interitus faciat, sed profectus.

[47] In hac homilia dicitur S. Genesius Arelatensis publice generosam fidei Christianæ professionem edidisse, [Ex hac Homilia quidam annum Passionis assignat,] cum ante tribunal pagani Cæsaris assisteret. Hinc Adrianus Bailletus in Gallicis ejusdem S. Genesii Actis colligit, imperatorem tunc in urbe Arelatensi præsentem fuisse, quamvis nomen istius imperatoris aut Cæsaris non exprimatur. Cum autem Maximianus Herculeus anno Christi 308 resumpserit Arelate diadema Romani imperii, quod antea invitus abdicaverat, inde Bailletus ulterius infert, martyrium S. Genesii Arelatensis huic anno probabiliter affigi posse. Licet hæc conjectura non sit omnino improbabilis, tamen nobis videtur incerta, cum Diocletianus & ipse Maximianus Herculeus in Gallia, & forsan Arelate, fuerint ante aliquot annos, quibus hoc S. Genesii Arelatensis martyrium ex simili conjectura collocari posset. Adde, quod anno Christi 308 talis esset Maximiani Herculei status, ut ei non multum luberet Christianos persequi, sicut facile intelliget, qui Romanam istius temporis historiam consulere voluerit.

[48] Eminentissimus Cardinalis Baronius in Annalibus ecclesiasticis ad annum Christi 303 num. 130 varios in Gallia martyres hoc anno sub præside Rictio Varo collocat, [quem tamen incertum putamus,] & inter illos hodiernum S. Genesium memorat his verbis: Arelate tunc quoque passus est Genesius Actorum publicorum exceptor; hic quidem jussus coram tribunali excipere decretum in Christianos, pertæsus sceleris, abjectis tabulis ante pedes judicis, aufugit atque delituit, divinoque afflatus Spiritu baptismum ab episcopo sibi impartiri rogans, Dei voluntate accidit, ut antequam illius compos fieri posset, a præsidis ministris præventus, proprio fuerit sanguine baptizatus, atque coronam martyrii consecutus, celebrique memoria, qua passus est die, adscriptus tabulis sanctorum martyrum. Verum Tillemontius tomo 5 Monument. eccles. pag. 3 & sequente putat, Rictium Varum præfectum prætorii ante finem seculi tertii mortuum esse. Ruinartius & alii judicant, incertum esse annum, quo S. Genesius Arelatensis martyrium subiit. Hisce postremis auctoribus adhæremus, donec alicunde major certioris chronologiæ lux affulserit. Interea tamen initio Commentarii hujus in margine annum 303 vel 308 notavimus, ut saltem tempus aliquod istius martyrii præterpropter assignaremus. Nunc examinabimus unam alteramve civium Arelatensium traditionem, quæ ad hoc martyrium spectat.

[49] [& duas populares Arelatensium traditiones] Supra laudatus Petrus Saxius in Pontificio Arelatensi, quod apud Menckenium inter scriptores Rerum Germanicarum nuper recusum est, ibidem tomo 1 col. 123 primam popularem Arelatensium traditionem exponit his verbis: Porro cives, Genesium, cum cervicem a tyranni crudelitate subduceret, velletque in eam urbis partem transmeare, in qua hodie suburbium est Trencataille, undis Rhodani recendentibus, sicco vestigio trajecisse existimant. Oportet hanc traditionem non adeo recentem esse, cum vetus Officium Mozarabicum mentionem ejusdem rei faciat in oratione seu collecta propria, quæ sic recitatur: Omnipotens Domine, qui beatissimum Genesium martyrem tuum passionum stimulis & imminentium fluctuum cumulis probari non obrui permisisti, cum eum dimicantem nec pœna superaret, nec immersum unda supprimeret; quia ei & illic adfuisti, ne cruciatibus vinceretur, & hic præstitisti, ut contra naturam fluctibus portaretur, miraculis tantis fidem omnibus præsta, ut vota celebrantibus devotissime conferantur. Amen. Videntur hic Mozarabes illam Rhodani trajectionem pro miraculo habere.

[50] [antiquis testimoniis destitutas,] Tamen antiquissimi Passionis ejus & miraculorum scriptores in ea fluminis trajectione nullum miraculum agnoscunt: nam sanctus Gregorius Turonensis lib. 1 de Gloria Martyrum cap. 69 simpliciter indicat, hunc sanctum Martyrem in Rhodano natasse, sicut alia occasione postmodum referemus. Quinimo primus Actorum scriptor in Passione, post hunc Commentarium ex Ruinartio recudenda, apud nos num. 5 diserte asserit, Sanctum nostrum periculo comprehensionis proximum, instinctu Domini sese in Rhodanum præcipitasse, & sic natandi adminiculo ad alteram fluvii ripam pervenisse. Si S. Genesius erat natandi peritus, ut hic supponi videtur, nullum in ea fluminis trajectione quærendum est miraculum, cujus etiam vetustissimi scriptores nullum suo silentio indicium præbent.

[51] [aut potius iis contrarias] Quidam Mss. codices hæc paullo aliter exprimunt, & exemplum sancti Petri Apostoli super aquas ambulantis addunt in hunc modum: Atque hæc causa profecto exstitit, ut natandi adminiculo perveniret, qui exemplo beatissimi Petri ad Christum tendens, per summa gurgitum ambulare potuisset. Quid si Mozarabes ex hac periodo male intellecta putaverint, S. Genesium exemplo beatissimi Petri contra naturam fluctibus portatum fuisse, quemadmodum in sua collecta innuunt? Forsan Arelatenses nonnulli propter alibi allatam populi Israëlitici prodigioso modo mare rubrum transeuntis comparationem existimarunt, etiam sanctum Martyrem, undis Rhodani recedentibus, hunc fluvium sicco pede trajecisse, ut Saxius supra testatur. Hinc popularis & inconstans illa traditio apud Arelatenses oriri, & ad Mozarabes transire, ac paulatim invalescere potuit. At undecumque hæc originem vel incrementum habuerit, nos absque manifesto veterum scriptorum testimonio miracula multiplicare non audemus.

[52] [propter Actorum silentium rejicimus.] Loco superius citato Petrus Saxius alteram Arelatensium traditionem sic refert: Affirmant, Genesium e flumine egredientem a servo publico percussum, caput præ manibus gestasse, ut alterum Dionysium, ad illum usque locum, ubi morus sanguine Martyris irrigatus excreverat. Verum ipse Saxius Canonicus Arelatensis ecclesiæ de ista capitis gestatione ibidem breviter & caute sic pronuntiat: Caput vero gestasse cum nullibi legero (licet ita illum pictores & statuarii effingant) non assero; celebrem tamen miraculis agnoscit ecclesia. Juvat hac de re audire Henschenium nostrum, dum ad diem XXV Maii occasione SS. Maximi & Venerandi martyrum Ebroïcensium, qui in Actis fabulosis etiam capita sua gestasse dicebantur, tomo VI istius mensis pag. 38 illam capitis gestationem explicat his verbis: Ad hæc aliud nihil habemus dicere, quam, recepta semel per Galliam consuetudine, omnes eos Sanctos, qui capite minuti fuisse credebantur, exprimendi in statuis picturisve cum eodem capite intra manus ante pectus sublato; invaluisse popularem errorem, quo crediti sunt illi decisa capita post mortem sustulisse, & ad locum suæ venerationi dicatum deportasse. Potuit id semel iterumque revera contigisse; sed agnito semel illo, quod tam multos in errorem induxit, fallaci principio; de nullo Sancto potest prudenter credi, cujus Acta non sint omnino sincerissima, & ab omni interpolationis suspicione, propter auctorum indubitabilem fidem, remotissima. Nos confirmationis gratia hisce addimus, Acta S. Genesii nostri quidem sincera esse, sed in iis de hac capitis gestatione nullum verbum fieri, adeoque istam Arelatensium traditionem nobis prorsus improbabilem videri. Ceterum cum Saxio & ecclesia Arelatensi agnoscimus alia præclari hujus Martyris miracula, quæ jam paragrapho sequente ex testibus omni exceptione majoribus colligemus.

[Annotata]

* Sur. prophetia

* Sur. suspecta

* Sur. (dico)

* Sur. implere

* Sur. hostis

§ IV. Diversa miracula patrocinio Sancti post martyrium ejus patrata, & ab auctoribus fide dignissimis conscripta.

[Testis oculatus narrat,] Ante annum Christi 429, quo S. Honoratus antistes Arelatensis ad Superos migravit, intercessione S. Genesii contigit insigne miraculum, quod S. Hilarius oculatus testis & immediatus sancti Honorati Arelatensis episcopi successor litteris mandavit, ut eruditi passim tradunt. Attamen famosus Quesnellus contra torrentem nititur, & in editione Operum sancti Leonis Papæ tomo 1 pag. 730 hoc opusculum sancto Hilario Arelatensi abjudicat his verbis: Narrationem de miraculis sancti Genesii, quæ apud Surium Hilarii nomine decorata legitur, abhorret ab ejus facundia, stylumque prorsus redolet Honorati Massiliensis, quem & testatur Gennadius plura ad Vitas sanctorum Patrum pertinentia scripsisse. Verum hæc levis ratiuncula vel temeraria. Quesnelli conjectura corruere videtur ex sola chronologia: nam anno Christi 427 vel 428 patratum est istud S. Genesii miraculum, cui scriptor ipse præsens adfuit, ut in sua narratione testatur. Honoratus autem Massiliensis adhuc vivebat anno Christi 494, quod ingens temporis intervallum memoratam Quesnelli conjecturam prorsus improbabilem reddit. Porro Tillemontius & alii severi lucubrationum censores in historia hujus miraculi nihil sancto Hilario Arelatensi indignum inveniunt, ut apud Benedictinos in Historia litteraria Galliæ nuper edita tomo 2 pag. 269 videre est.

[54] [quomodo plurimi cives Arelatenses,] Joannes Salinas Canonicus Regularis Lateranensis anno 1731 Romæ hanc miraculi narrationem inter Opera S. Hilarii Arelatensis ex Surio recudit, eamque cum aliis codicibus aut editionibus videtur contulisse. Nos hic eamdem cum impressis exemplaribus collatam transcribemus ex Ms. apographo Chiffletiano, quod ita sonat: Opera Domini enarrare honorificum est. Ergo operæ pretium est miracula divini operis, ad sancti martyris Genesii gloriam referenda, narrare: natali enim ipsius die frequens ille in civitate Arelatensi casus, pontis abrupti periculo, urbem totam nimio tremore concussit, & animis subiti pavoris discrimine concussis, solemnitatis lætitiam recepta salutis gratia lætiorem reddidit, jucunditate duplicata: nam cum suos in hac celebritate plus etiam quam suos Arelas populus coëgisset, quorum in illa die gaudiis agendis ipsa civitas angusta erat, semitæ & spatia camporum, & ideo hærente in se agmine & laborantibus cunctis sua densitate, ibat in ulterioris fluminis ripam in honorem Martyris Christo devotus exercitus cum charis conjugibus, dulcibus pignoribus, plura simul beneficia habere festinans, nec contentus uno in loco vota profundere, in ecclesia pervigil, antelucanus ad locum cædis & sanguinis festinabat; item ad sepulcrum, gaudiorum immolans hostias, quasi occupaturus aures Martyris properabat; nec Clericorum officia solemniter ordinata, nec ipsum denique lucis tempus exspectabat: splendor siquidem festivitatis, collucente tota urbe, omnem omnimodis pepulerat noctis horrorem.

[55] [disrupto Rhodani ponte,] Interim via illa navalis, qua inter confœderatas sibi urbes, illius terribilis Rhodani terga calcantur, subito aut sub injusto fasce aut nimio materiarum pondere, aut per obliquos amnes, in lapsum * prona diffusa est. Incertum est, quo casu (certum tamen cujus insidiis) pretiosum onus, hoc est, fidelium turmam in mediis fluctibus male pendula strata deposuit, adstante me, quod veraciter loquor, & pedem ab ipso, ut ita dixerim, ponte referente. Ingens illico fragor populi tam ruentis, quam circumstantis exoritur; pavor tota urbe percurrit. Hic conjugi, ille filiis, alii propinquis, alii amicis, omnes simul diversis affectibus metuunt. Inter hæc sanctæ recordationis antistiti Honorato, quo tunc ille populus pastore gaudebat, uni pro omnibus metuenti omne cladis pondus incubuit. Quos tunc illa pietas stimulos accepit? Quam subita animi ægritudine ægro se ægrior * fuit? Erectis confestim ad cælum oculis, & exæquata cordis intentione luminibus, ita a nobis circumstantibus mentis excessu totus abscessit, ut nemo dubitaret, quin tribunalibus Christi cum sancto Genesio opem præsentis mali impetraturus adstaret.

[56] [maximum submersionis discrimen adierint,] Agebantur interim grandi tumultu miseranda naufragia, mixti hominibus phalerati equi, impedito indignantes natatu, altis pectoribus crura jactabant; quidquid obvium fuerat, seu admoniti periculo, seu pavidi instinctu proculcantes: pavida virtute implicitæ charis oneribus matrum ulnæ, & pressi caveis * matronalibus famuli, & tota itineris sui immixta fragminibus pompa solennis. Nemo hoc loco malus interpres occurrat, nemo tantam Martyris gloriam maligna obtrectatione obscure, & ripam vicinam nullus alleget; nemo vadis exceptos asserat, quos palam dextera divina salvavit. Depressa peregrinorum littorum mercibus quotidie iisdem ripis inæstimabilium onerum navigia junguntur: navem illic ferendis pontibus, tamquam jacere fundum desperaret aggeribus, ordinatio antiqua constituit. Tantum in hoc vasto gurgite stipati populi pondus exposuit, quantum longissimis, validissimis, eodemque confractis pondere trabibus acceperat.

[57] Occurrat nunc animis atque oculis ista replicantium simul totum, [& ope S. Genesii] Rhodanus, ruina, naufragium, implicanda turba miserorum diversa, in unum diaboli insidiis conglomerata pernicies. Nihil periculo defuit, ut ad gloriam Martyris nil deesset. Quando enim alumnos ipsius mergeret fluvius, quem eodem die piis natatibus * consecrasset? O magna Dei gloria! Erupit e vasto gurgite gloriosus exercitus. Jordanem iterum crederes, rupto divinitus amne, patuisse; aut iterum maria populo Dei, sicut sub Moyse quondam duce, in virgæ imperio iter inter fluenta solidum præbuisse. Neminem ruina quassavit, neminem gravatum vestibus fluvius involvit, nemini haustum suum fluvius ingessit; illæsos omnes incolumesque vernacula ac familiaris ripa suscepit. Pompa omnis, sicut ingressa fuerat, egressa est. Matres familias e profundo famulorum suorum cervicibus mobilium cubiculorum secreta vexerunt *: comptæ in honorem Dei virgines nulla fluitantium monilium detrimenta senserunt: acus ipsæ, ut ita dixerim, sicut affixæ fuerant maternis manibus, hæserunt. Nemo damnum aliquod rei, nemo dispendium salutis accepit.

[58] Occurrunt pignora chara pignoribus; unusquisque proximum suum, [præsens illud mortis periculum] cui plurimum timuerat, lætus amplectitur. Cujus hæc, nisi Christi, per intercessionem Martyris sui, præsens virtus operata est? Convenit itaque episcopus Martyrem, & Dominum Martyr. Ostensum est salute dignum populi fidelis officium. Et denique plurimi (quod mecum forsitan & qui fecistis agnoscitis) illico, ne vel leviter turbare devotionem sanctam liceret inimico, vestibus ut erant madidis, navigia conscendunt, & matutinum rigorem fluvii, spe fervente, contemnunt; festini, quo intenderant, ad locum scilicet cædis, animo victore perveniunt, alacritate majori post periculum recens vota fusuri.

[59] O dignæ audiri preces, quæ non fractæ injuriis imputare nesciunt, quod periclitati sunt, grates referre sciunt, [omnes incolumes prodigiose evaserint,] quod evaserant. Omnes gaudio tripudiant; assistunt denique solemnibus læti; interfuisse periculis juvat, quia conspicabile interfuisse miraculis. Tanti cuique fuit de salute dubitasse, ut salutem suam mirabiliter acquireret. Integro suorum numero Honoratus pastor exultat; qui quidem hæc manu politiori majorique gratia mansuris perpetuo seculo scriptis mandare potuisset, nisi divini muneris conscius, in legatione sancti Martyris particeps designatus, quod se præsule Dominus hæc contulisset, insolentius exultare timuisset. Et quidem ad nos beneficia per plures diffusa perveniunt. Ceterum quanti in se privata cognoscunt? Quod soli Deo adscribimus, qui omnium conditor & conscius, colitur & vivit cum Filio & Spiritu sancto, per infinita secula seculorum. Amen.

[60] Nunc ad illam miraculi narrationem quædam notanda occurrunt. Primo ex episcopatu sancti Honorati Arelatensis patet, [ad quam narrationem nonnulla observamus,] hanc prodigiosam populi Arelatensis conservationem differri non posse ultra annum Christi 429, quo sanctus ille præsul e vivis excessit. Secundo ex variis hujus historiæ locis liquet, narratorem illius fuisse simul oculatum ejusdem miraculi testem; ex qua sola temporis & præsentiæ ratione contra Quesnellum sequitur, hanc lucubrationem improbabiliter adscribi Honorato Massiliensi, qui adhuc anno 494 inter vivos degebat, ut supra monuimus. Tertio in ipsa lectione jam experti sumus, hanc narrationem subinde non satis claram esse. Sed hanc obscuritatem partim stylo istius seculi, partim imputamus imperitis librariis, qui periodos aliquas luxarunt, ut satis apparet ex variantibus lectionibus, quas ad marginem posuimus. Denique curioso lectori ad gloriam sancti Martyris exhibere voluimus istud historiæ sacræ fragmentum, quod magis fide & antiquitate, quam facundia sua venerandum est.

[61] [& eidem alia ejusdem Martyris miracula] Huic addimus alia ejusdem sancti Martyris miracula, quæ Gregorius Turonensis haud dubie ex antiquioribus monumentis vel fiaeli traditione collegit: postquam enim sanctus ille scriptor lib. 1 de gloria Martyrum cap. 67 meminerat de translatis quibusdam sancti Genesii Arelatensis reliquiis, ut in Actis S. Aviti præsulis Arverni ad diem XXI Augusti superius pag. 447 hujus tomi notavimus, in editione Ruinartianæ cap. 68 de eodem sancto Martyre Arelatensi narrat sequentia: Hic vero martyr Genesius decisione cervicis agonem pro Christi nomine apud eamdem Arelatensem scilicet urbem, pollente fervore fidei, consummavit. Est autem ibi arbor, ubi dicitur decollatus fuisse, genere morus, ex qua infirmis multa plerumque beneficia, impartiente Martyre, sunt concessa. Sed decursis temporibus, cum rami cortexque ejus pro salvatione a multis detraherentur, arefacta est. Verumtamen adhuc fideliter petentibus vivit, similia præbens medicamina, quod superest de columna.

[62] [ex S. Gregorio Turonensi] Tum capite sequente contrahit miraculum, quod ex Hilario præsule Arelatensi jam supra retulimus, & huic alia nonnulla ibidem subjungit in hunc modum: Sed & pons quondam super Rhodanum fluvium, ubi beatus Martyr natasse fertur, in die solemnitatis ejus, disruptis catenis, quia super naves locatus erat, nutare cœpit, ac præ nimio pondere populorum ipsæ naves dehiscentes, in alveo fluminis populum submergebant. Tunc omnes simul in discrimine positi una voce clamaverunt dicentes: Genesi beatissime, eripe nos propriæ sanctitatis virtute, ne pereat plebs, quæ fideliter advenit tua devote solemnia celebrare. Mox flante vento, vulgus omne ad littus reductum miratur, se virtute Martyris esse salvatum. Nam & cancelli beati sepulcri sæpius a Langobardis vel reliquis hostibus confracti sunt. Sed arrepti a dæmone homines, aut comprehensi rabie, debacchantes aut propriis se dentibus lacerantes nihil de iis, quæ violenter ceperant, abstulerunt.

[63] [subjungimus] Ferunt etiam in hac urbe fuisse mulierem, cui a viro crimen impactum, nec omnino probatum, a judice ut aquis immergeretur, dijudicata est; cui cum ad collum lapis immensus funibus colligatus fuisset, in Rhodanum de navi præcipitata est. Illa vero beati Martyris auxilium precabatur, & nomen ejus invocans aiebat: Sancte Genesi, gloriose martyr, qui has aquas natandi pulsu sanctificasti, erue me juxta innocentiam meam, & statim super aquas ferri cœpit. Quod videntes populi susceperunt eam in navi, & ad basilicam Sancti deduxerunt incolumen; nec ulterius a viro vel a judice est quæsita. Quandoquidem jam sæpe laudatus Petrus Saxius Canonicus Arelatensis loco superius citato testatur, plurima superesse miracula, quibus non vult immorari, non dubitamus, quin hic sanctus Martyr alia multa beneficia clientibus suis contulerit. Cum tamen illa ad notitiam nostram non pervenerint, hunc Commentarium finimus, & Passionem Sancti ex Ruinartio recusam consuetis annotationibus illustramus.

[Annotata]

* al. obliquum amnis illapsum

* al. ægris præsto

* id est, onerati sarcinis dominarum

* al. natalibus

* al. viderunt

ACTA
auctore Paulino episcopo.
Ex Actis Martyrum sinceris & selectis, quæ Ruinartius anno 1689 Parisiis edidit, & quæ cum aliis Mss. contulimus, pag. 603 & sequentibus.

Genesius notarius ac M. Arelate in Gallia (S.)

BHL Number: 3304

A. Paulino episc.

[Præmisso prologo,] Proprium atque indigenam Arelatensis urbis beatissimum Genesium martyrem, alumnum ejusdem jure nascendi, patronum virtute moriendi, celebrare jam a principio atque extollere, omnium fidelium studia, omnes religiosorum litteræ debuerunt; ut tanti meriti gloriosa documenta consignata scriptorum fide, & vivacibus commendata monumentis, illibata atque integra ad posteros pervenirent; quæ admiratio semper facëeret nova, & veneratio probaret antiqua. Sed quoniam succedentes sibi per incertum vitæ tempus ætates tradere hæc invicem memoriæ mutuæ, quam mandare litteris, maluerunt; vel nunc oportet eadem fidelibus scriptis in tempora secutura transmittere, ne ea, quæ adhuc viva recordatione rerum, ut sunt gesta, referuntur; evanescente per tempus vel tradentium vel accipientium fide, fabulosa credantur a.

[2] Sanctus itaque Genesius in juventutis flore primævo, [scriptor Actorum narrat,] provincialis militiæ b tirocinia suscepit, [eam officii partem studio & arte complexus, quæ patronorum verba vel nova signorum velocitate, vel dextræ, sonum vocis æquaret c; spiritualem futuræ gloriæ imaginem præfigurans, ut qui præcepta divina celeriter audiret, ea fidelibus notis piæ mentis exciperet.] Accidit autem, ut, eodem ante tribunal judicis exceptoris munus implente, impia atque sacrilega mandatæ persecutionis jussa legerentur; quæ cum d devotus Deo repudiaret auditus, & imprimere ceris manus sancta respueret.

[3] Abjectis ergo ante pedes judicis tabulis, triste ministerium sacrata jam Deo mens refugit. [qua occasione S. Genesius,] Et ut in nullo a præceptis Euangelicis actus martyrii deviaret, quibus declinare persecutionis impetum vel permittimur vel jubemur, [alia atque alia non solum latebra, verum etiam civitate mutata, cum & alio loco scriptum sit, Spiritus quidem promptus est, caro autem infirma] ab ira se furentis judicis paulisper occuluit. Qui cum eum corripi protinus offerrique jussisset, neque facilis investigatio ad procuratam latebram perveniret; crudelissimis pœnæ ministris, ut ubi repertum gladio interficerent, imperavit. Quod ubi beato Genesio, vel occultis nuntiis, vel rumore compertum est, diversa latendi loca, ut exitus docet, non infirmitate spiritus, sed carnis trepidatione mutavit.

[4] [notarius Arelatensis,] Atque interim, licet superfluo, de præsumptæ fidei confirmatione sollicitus, quoniam nondum erat ex aqua & Spiritu sancto renatus, per fidos internuntios a Catholicæ religionis antistite donum baptismatis postulavit. Sed ille fortasse temporis angustiis impeditus, [vel juvenili ætati diffidens, ardentia vota distulit] huic fideliter indicavit, quod plenam consummationem etiam hujus muneris daret prompta pro Christo cruoris effusio. [Et hæc quidem cunctatio sacerdotis, divino, ut æstimo, promta nutu atque judicio provocata dispositaque est; ut circa ejus solemnem consecrationem officia humana cessarent, cui unius baptismatis duplex gratia, ex utroque e scilicet Christi latere & aqua & sanguis, parabatur.]

[5] [generose fidem Christianam professus,] Itaque cum jam Dominus, per Spiritum sanctum futuri martyris scrutans arcana, non pateretur differri coronam, ubi videbat paratam esse victoriam, percussoribus eum suis obtulit, & iis, quorum in eumdem avida crudelitas inhiabat, ostendit. Atque is, ubi se perspicit deprehensum, instinctu Domini Rhodanum petiit, & sancta fluento membra committit, [ut eum illic a contagio mortali, velut alterius Jordanis undis, occultus baptista purgaret; & mutuo alternoque mysterio, & aquis corpus, & aquas corpore consecravit. Atque hæc causa profecto exstitit,] ac sic natandi adminiculo cum ad alteram ripam pervenisset, [qui exemplo beatissimi Petri ad Christum tendens, per summa gurgitum ambulare potuit * f.]

[6] Transgressum continuo in ulteriora fluminis, & de subeundæ passionis præmiis Christo sponsore securum in eo beatum Martyrem loco, [pro ea martyrium subierit,] quem effusioni sanguinis gloriosi Dominus elegerat, quique nunc oratione assidua, & votis numquam irritis frequentatur, percussor assequitur, exoptatoque gladii ictu festinantem ad Deum animam vinculis corporis, quibus tenebatur, absolvit; & utraque substantia propriæ originis elementa repetente, terrena interim terris membra commendat, & cælestem spiritum emittit ad cælum. Providerunt tamen fideles temporis illius Dei servi, ut utramque fluminis ripam geminatis urbibus ambiendam g unius Martyris tutela muniret. Nam in ipso beatæ passionis loco, consecrati cruoris vestigia relinquentes, in alterum fluvii latus honoratas reliquias transtulerunt, ut utrobique præsens sanctus Genesius, illic sanguine haberetur, hic corpore.

[7] [& lectores ad venerationem hujus Martyris hortatur.] Hæc omnia fideliter, atque ut gesta sunt, vel comperta, vel dicta, libentibus devotisque animis, qui noveratis, recognoscite; qui ignorabatis, agnoscite; & gloriam tanti Martyris, per singula annorum spatia crescentem, & in sæcula æterna victuram, mentis oculis contuentes, unusquisque pro viribus ad similia, si simile se tempus obtulerit, animos præparate; & ut beatus Genesius, throno Domini usque ad vindictæ suæ tempus assistens, sacerdotibus ac ministris, clero, vobisque omnibus, & ei, qui instructioni vestræ ista composuit, patrocinetur, orate, Amen.

ANNOTATA.

a In Commentario prævio num. 35 ex his prologi verbis asseruimus, auctorem sincerum & antiquum hæc Acta collegisse ex recentiore adeoque puriore traditione, quamvis certus eorum scriptor assignari non possit.

b Nomine provincialis militiæ hic non intelligitur aliquod officium militare seu bellicum, sed ministerium curiale, sicut sæpe alibi significatur, ut in auctiore Cangii Glossario ad vocem militia videre est.

c

Itaque S. Genesius fungebatur illo officio, quod M. Manilius poëta ethnicus trecentis annis ante istud martyrium lib. 4 Astronomici descripsit his versibus:

Hic & scriptor erit velox, cui littera verbum est,
Quique notis linguam superet, cursumque loquentis
Excipiat longas nova per compendia voces.

Hinc paullo post sanctus Martyr ille exceptor vocatur, & alibi in ordine exceptorum militassedicitur.

d Videtur hoc loco conjunctio cum abundare. Unde in alio apographo nostro hæc periodus ita legitur: Accidit autem, ut, cum ante tribunal exceptoris fungeretur officio, injusto atque sacrilego mandato persecutionis jussa ederentur, quæ devotus Deo repudiaret auditus, & imprimere ceris manus sancta respueret.

e Noster Cornelius a Lapide citat veteres, qui utrumque Christi latus perfossum fuisse putant, ut in Commentariis ejus ad cap. 19 Joannis ℣. 34 videre est.

f Forsan ex male intellecta hac comparatione sancti Petri apostoli super aquam ambulantis ortum habet illa Mozarabum vel Arelatensium traditio, quam § 3 Commentarii prævii num. 49& sequentibus rejecimus.

g Recte scriptor Actorum hoc loco dicit, utramque Rhodani ripam geminata civitate ambiendam, cum tempore S. Genesii nondum utramque fluminis istius ripam ambiret duplex Arelas, ut eam urbem epistola XXIII vocat Ausonius poëta Burdigalensis, qui etiam in Carmine de Claris urbibus situm illius ætate sua sic describit:

Pande, duplex Arelate, tuos blanda hospita portus.
Gallula Roma Arelas; quam Narbo Martius, & quam
Accolit Alpinis opulenta Vienna colonis:
Præcipitis Rhodani sic intercisa fluentis,
Ut mediam facias navali ponte plateam.

Hadrianus Valesius in Notitia Galliarum pag. 38 & sequente solerter hanc martyriographi nostri phrasin observavit, & inde ibidem de origine pontis & alterius urbis Arelatensis ita disserit: Arelatum quidem primo simplex fuit, ac totum in sinistra Rhodani ripa positum; sed postea Constantinus maximus Augustus in dextra fluminis ripa novam e regione veteris urbem statuit, atque ambas ponte navali conjunxit… Cum igitur Arelatum nec duplex interfluente Rhodano, nec ponte navali decoratum fuerit sub Diocletiano & Maximiano Augustis, cum Genesius occubuit; fuerit duplex, pontemque navalem habuerit sub Valentiniano Majore, sive ætate Ausonii, hoc est annis post depositam a Diocletiano & Maximiano purpuram circiter sexaginta; cum utraque fluminis Rhodani ripa geminatis urbibus AMBIENDA fuerit ætate Genesii, AMBITA fuerit ætate Ausonii, medium inter Maximianum & Valentinianum principes imperatorem neminem alium reperio, quam Constantinum maximum Augustum, cui pons iste navalis & nova ista urbs Arelatensis jure tribui possint.

* al. potuisset.

DE S. MAXIMA VIRG. ET MART.
IN TERRITORIO CARNUTENSI GALLIÆ,

Incerto tempore.

Sylloge de Actis, translatione, & cultu.

Maxima V. & M. in territorio Carnutensi Galliæ (S.)

AUCTORE J. P.

Tria potissimum consideranda propono de hac Sancta: ac primum quidem de ejus historia seu Actis: [Castigantur Acta] secundum de ipsius translatione: tertium de publico, quo honoratur, cultu. Ad primum quod spectat; die VII Maii apud nos inter Prætermissos jam pridem insinuatum fuit, diem hunc natalem indicari in Actis Mss., sed plane fabulosis: ad hæc, dici, quod dies translationis apud Carnotenses celebretur, quo, si quid certius nobis compertum fuerit, posse de ea agi indicavimus hac die XXV Augusti. Apographum nostrum, quod Daniel Papebrochius propria manu transcripsit, hoc titulo prænotatur: Historia de vita & origine ac passione sacra beatissimæ martyris Maximæ: quæ, ut mox subditur, desumpta sunt ex lectionibus Officii ipsius, quod hymnis, Missa, prosa, cæterisque propriis repertum inter schedas P. Joannis a S. Martino, Bernardini Fuliensis, ab eodem fabulosa judicata, & merito. Historia vero prædicta sic incipit: Operæ pretium est lectioni inserere mira præclaraque gesta, nec non & originem beatissimæ Maximæ virginis & martyris &c. Sive autem fabulosus ille, incertique nominis ac temporis auctor voluerit qualemqualem stylum suum exercere in hoc argumento; sive, cum nihil haberet in promptu, quod de hac Sancta vere ac historice diceret, ut tamen aliquid diceret, lectorem voluerit ducere nugis a se confictis, vel alibi inventis, & aliquam de eadem Sancta sibi prorsus ignota notitiam suggerere; utcumque res se habeat; quam male cohærentia effutiat, planum fiet ex nonnullis fragmentis, quæ speciminis gratia ex istius fabulatoris historia delibare visum est.

[2] [e variis] Fuit quondam hujus loci accola quidam rex, nomine Dordanus, nobilis genere, divitiis & opibus opulentus, tamen paganus: qui secundum seculi pompam geminos generavit, quorum alter Maximinus nominatur; qui post multas Christianorum persecutiones, & diras cruces, nutu divino instinctus, & pœnitentia ductus, nec non fonte sacro regeneratus; quamvis in dira Christicolarum obsidione unicam sororem, B. Maximam scilicet, decollaverit; tamen bonis operibus insistens, postea in Aurelianensi cathedra episcopali, auspice Deo simul & juvante, sublimatur, & tandem post labores cum Christo in pace requievit. Altera fuit B. Maxima virgo & martyr veneranda, quæ usque ad annum ætatis decimum quartum idola coluisse in domo paterna refertur, ac Dordanus quemdam Christianum macerasse pro Christi nominis confessione, quem B. Maxima clam patre ac familia ejus invisebat, & ab eodem instructa fidem Christi admisit.

[3] Ad hæc, diabolus Virginis patrem in somniis adversus illam instigat. [sublestæ fidei,] Deinde Dordanus, suis primatibus accersitis, quam plurimos consuluit .. de hoc somnio .. Qui statim consilio inito Dordano responderunt: Huc diversarum regionum in omni sapientia peritissimi humana adducantur oratores & philosophi, qui hujusmodi inauditæ visionis sciant modum interpretari, & certis disponere verbis. Tunc Dordanus .. misso nuntio in diversarum partes regionum, hominum ludificatores duo sathanæ accersiti & reperti venerunt, qui sub specie humana latitantes &c. Ne pluribus lectorem morer; mitto blanditias, quibus pater animum filiæ mutare tentavit, dicens, quod illam daturus esset nuptui magno ac celebrato magnati Castilliæ regis filio: nec memoro supplicia, quæ eidem infligi jussit. Denique ut aliis supersedeam, tunc Maximinus frater puellæ, arrepto evaginatoque gladio, ulla sine mora in eam animadvertere festinavit .. Tunc ipsa propriis manibus comam colligens ense fratris cecidit. Pauca hæc e fabulosa ista historia extraxisse sufficiat speciminis gratia, quibus subjungo meas de illa cogitationes.

[4] Ac primo quidem, quando dicit auctor, Quidam hujus loci incola, [speciminibus.] non intelligo alium ab eo indicari locum, quam tractum vel urbem Carnotensem, conformiter ad titulum supra narrationi huic prænotatum. Secundo, Dordanus, Maximinus, ac Maxima pagani; & quæ de eisdem narrantur, videntur referenda ad tria vel quatuor prima Christi secula. Tertio, quisnam Dordanus ille rex? Haud equidem invenire illum potui, atque adeo in animum induco, personam esse fictam, donec discere mihi liceat, ubi, quando, quibuscum vixerit. Quarto, personatus etiam mihi est Maximinus ille, Maximæ frater, ejusdemque in morte lictor, ac deinde episcopus Aurelianensis: nam inter istius sedis præsules nullum hujus nominis invenio apud Sammarthanos in Gallia Christiana tom. 2, pag. 235 & sequentibus. Quinto, convocatio illa oratorum ac philosophorum, quid est, nisi scenicum episodium? Sexto, ejusdem furfuris sunt isti ludificatores duo satanæ, qui sub humana specie dicuntur latitasse. Septimo, adde his epimetri loco Castilliæ regis filium. Hactenus cogitationes meas exposui de apocrypha illa historia. Nunc superest dispiciendum, an melius aliquid sperare liceat de S. Maximæ translatione.

[5] Hanc sua manu etiam transcripsit Papebrochius noster hoc titulo: [Ejusdem furfuris] In translatione reliquiarum B. martyris Maximæ, omnia sicut in die passionis præter lectiones. Post finem vero historiæ ejusdem translationis, hanc eidem apponit censuram: Prosæ & hymni (in quibus pro Maxima semper Mama nominatur) eodem omnino tenore ipsam illam narrationem continent, quæ lectiones pro festo, & iisdem figmentis referta eumdem quoque videntur habere auctorem. Inter alias autem magnas, quas magno conatu profert nugas, ne quidem nosse sese indicat, unde & a quo reliquiæ S. Maximæ fuerint transportatæ; immo ne quidem transportatas affirmat, sed promissas dumtaxat: Cum ita jam, inquit, tam sedulo hæc tractaret mentis arbitrio præfata nobilis vidua; ecce eminus nutu divino quemdam ex longinquo terrarum climate adventasse conspicit, qui se, quas diu desideraverat, reliquias daturum repromisit.

[6] [& narratio] En tibi nunc, lector, alia, quæ ex qualicumque translationis instrumento delibo: Tempore illo, videlicet Incarnationis Dominicæ MDXXXIX, quo divinæ Majestati placuit, Patronæ nostræ, scilicet sanctissimæ Maximæ martyris, sacras huc asportare reliquias, dicendorum series & ordo præcurrat .. Fuit siquidem præfato tempore illo quædam nobilis vidua Anno *, genere & opibus clara, sed moribus & famositate clarior, quæ … ecclesiarum limina summopere frequentans, inter suas preces … hoc summe exoravit, quatenus, antequam moreretur, .. conspicere, oreque tangere solo, & devota mente venerari S. Maximæ reliquias in hoc templum reportandas digne mereretur. Cum ita jam tam sedulo hæc tractaret &c. Quæ numero præcedente jam diximus; post hæc instinctu salubri admonita, quid his super rebus cunctis actura esset, voluit sapientium rationes, consilia & oraculum admittere, ne in aliquo .. tam magnæ rei gestæ eventus periclitaretur. Interim, missis Romam legationibus, summum Pontificem super his rebus eventis debite consuluit, & .. summi Pontificis .. concessum expectavit.

[7] [translationis;] Quibus præfatis omnibus a Summo Præsule cognitis, ac .. approbatis, bis quini Cardinales sanctæ Romanæ Ecclesiæ omnibus utriusque sexus, qui [in] honorem beatissimæ martyris Maximæ hoc suum templum devote visitaverint, & pro ipsius reparatione quid temporalium bonorum erogaverint in festus sequentibus, videlicet in sacra solennitate translationis hodiernæ, quod festum apud nos tamquam mobile & solenne celebratur & colitur Dominica secunda post Assumptionem beatissimæ Virginis Mariæ; in Nativitate & Annuntiatione ipsius Virginis Mariæ; in decollatione sacra S. Maximæ, quod festum annua revelatione Nonis Maii mater nostra colit ecclesia, & in festo beatissimæ Annæ matris Virginis Mariæ, singuli eorum Cardinalium auctoritate Apostolica plenarie centum dies indulgentiarum salubriter relaxarunt. Præterea Ludovicus.. Carnotensis episcopus præfatas indulgentias .. cum quadraginta diebus .. indulgentiæ .. VII Kal. Junias tempore & anno prædictis decenter approbavit.

[8] [prout confecitur ex fragmentis ejusdem,] Insuper venerabilis Bartholomæus abbas D. Carauni Carnotensis diœcesis, & ejusdem episcopatus tunc temporis suffraganeus, in absentia antistitis Carnotensis, hæc sancta reliquiarum solennia magna cum reverentia, præsentibus utriusque sexus diversarum partium populis, solenniter dedicavit, & loco, quo nunc adorantur VIII Kal. Sept. anno & tempore prænotatis, ad laudem & gloriam Dei, & suæ sanctæ Maximæ martyris humiliter reclinavit. Unde nos ergo, dilectissimi Fratres, .. sanctissimæ martyris Maximæ translationem divinis Officiis celebremus &c. Atque hæc quidem sunt, quæ ex qualicumque translationis instrumento extrahenda putavi, in quo non pauca occurrunt, quæ materiem præbent ulteriorum observationum.

[9] Nam præter ea, quæ antea sunt indicata contra illud documentum, [quæ hic examinantur. Videtur tamen translatio aliqua] displicet primo, quod translatio illa affigatur anno 1539: quia inde colligitur, ejusdem auctorem nimis esse recentem, quam ut fidem mereatur, hanc sanctam Maximam virginem ac martyrem esse eamdem, quæ colitur apud Dordincum in Gallia, & cujus ætas nescitur, uti inferius dicetur, quando agetur de ipsius cultu. Displicent secundo, & neutiquam videntur probabilia, quæ scribit de modo ejusdem translationis: nam nec ecclesiæ nomen, ad quam vult asportatas S. Maximæ reliquias, exprimit, nec indicat, quales hæ fuerint, nec unde venerint, nec ponit nomen summi Pontificis, nec Cardinalium, quos in scenam producit, imo vero ne vel ipsam quidem istius sacri pignoris traditionem factam fuisse declarat. De his itaque quid credas, quid non credas? Quid de legatis Romam missis? Quid de indulgentiis concessis a decem Cardinalibus? Interim, nisi translationis scriptor splendide imponat, videtur probabile, hanc aliquando factam fuisse, si non S. Maximæ virg. & mart. diei VII Maii; alicujus saltem synonymæ, cujus reliquiæ vel ex cryptis Romanis fuerint extractæ sub hoc nomine, vel aliunde sub eodem in Gallias, ac deinde ad ecclesiam S. Maximæ, quæ annuntiatur die VII Maii, delatæ, quas scriptor translationis in unam confuderit. In hanc vero conjecturam inducunt me episcopi duo, quos nominat, quosque indulgentiis S. Maximæ translationem ditasse affirmat: quorum alter Ludovicus Carnotensis episcopus; alter Bartholomæus abbas D. Carauni .., & ejusdem episcopatus tunc temporis suffraganeus.

[10] Apud Sammarthanos tomo 2 Galliæ Christianæ, in episcopis Carnotensibus fol. 493 verso indicatur, [facta fuisse.] Ludovicum Guillard promotum fuisse ad episcopatum Carnotensem anno 1527: de quo præsule etiam ibidem agitur in episcopis Cabilonensibus fol. 453 verso. In eodem autem Opere tomo 4, pag. 216 inter abbates S. Carauni (abbatia est juxta urbis Carnotensis suburbia) occurrit Bartholomæus Simon episcopus Sebastiensis, suffraganeus Carnotensis; abbas autem anno MDXXV præfuit annis XVI. Hinc apparet verosimile, translationem aliquam S. Maximæ, quæcumque ea fuerit, factam fuisse tunc temporis, hoc videlicet die XXV Augusti, ad quem dilata est, ut aliqua certiora de ista S. Maxima, inter Prætermissos ad diem VII Maii, ut dicebam supra num. 1, notata, nancisceremur. Ea jam in promptu habemus, pauca quidem; sed sufficientia tamen, quantum nobis videtur, ut, illæso Urbani PP. VIII decreto famoso, Sanctæ isti locum demus hac die in Opere nostro.

[11] [Sanctæ cultus probatur.] Castellanus, ecclesiæ Deiparæ Virginis apud Parisienses canonicus, ad dictum diem VII Maii, hæc scribit in suo Martyrologio universali: Prope Dordincum (vulgo Dourdan) in diœcesi Carnotensi S. Maxima (Ste Meme) tamquam virgo & martyr honorata in loco, qui gerit ejus nomen, unius diei itinere Parisiis distante. Hanc Castellani annuntiationem postea confirmavit novum Martyrologium Parisiense, anno 1727 sub Eminentissimo Noaillio ejusdem urbis archiepiscopo editum, quod ad dictum quidem diem de hac Sancta nihil habet; sed inter addenda & emendanda pag. VIII ad Nonas Maii, satis indicat, illam tunc perperam fuisse omissam, defectum illum his verbis ibi supplens: In territorio Carnutensi, sanctæ Maximæ virginis & martyris, cujus memoriam usque hodie vicus cum ecclesia prope Durdincum sub ejus nomine Deo dicata custodit. Collectores vero hujus Martyrologii satis innuunt, nihil se habuisse comperti de ætate ipsius, quando in notula marginali eidem apponunt inc. temp. Ex his itaque certo conficitur, S. Maximæ, quam hodie damus, exhiberi publicam in isto loco venerationem; in qua re attendi potest ad circumstantiam ejusdem loci, in quo ipsa colitur, & ad urbem Parisiensem, in qua testimonium perhibent de cultu auctores citati, hunc vel visu, vel certa relatione edocti, cum Durdinco non distarent amplius quam unius diei itinere.

[Annotata]

* f. Anna

DE SANCTIS MARTYRIBUS
RUFINA, EUTICA, JULIANO, ET FORTE JULIO, HERMETE, JUSTO, AC MILITIBUS XVIII,
Ex apographis Hieronymianis.

[Commentarius]

Rufina Martyr (S.)
Eutica Martyr (S.)
Julianus Martyr (S.)
Julius Martyr (S.)
Hermes Martyr (S.)
Justus Martyr (S.)
Milites XVIII Martyres (SS.)

AUCTORE J. P.

Apographa Hieronymiana a Florentinio edita novas hic iterum, uti alias identidem assolent, [Dantur variæ] tricas obtrudunt nobis, quas si non satis enodare potuerimus; cogitationes tamen nostras super iis proferre, & aliquid saltem lucis præferre conabimur obscuræ annuntiationi huic, quæ in textu hodierno apud laudatum Florentinium sic sonat: In Capua civitate Campaniæ natalis sanctorum Rufinæ, Euticæ cum sociis eorum. Consonat Martyrologium reginæ Sueciæ apud nos inter Martyrologia Hieronymiana contracta: Capua Campaniæ, natalis sanctorum Rufinæ, Euticæ: sed socios non addit. Rhinoviense vero ac Richenoviense: Romæ Euticetis. Richenoviense addit: In Capua civitate, sanctorum Rufini, Eutici. Augustanum: Juliani, Rufini. Romæ Gerasii martyris, Hermetis. Labbeanum: Juliani, Rufinæ. Romæ, Genesi, Hermetis. Quibus adde Corbeiense brevius: In provincia Syriæ, natalis S. Juliani, Rufini; & aliud sub nomine Venerabilis Bedæ, quod habemus exceptum e Ms. membranaceo S. Lamberti Leodii: Item Rufini, Etitici *, Ermetis, Justi. Denique inter additiones ad Martyrologium Bedæ a nobis vulgatum ante tomum 11 Martii, hæc sunt: In Capua civitate Campaniæ, natale SS. Rufini & Julii. Hermetis. Sed hi duo sic memorantur in ipso textu Martyrologii a Florentinio editi: Arelato natalis sanctorum Genesii martyris, Juli, Hermetis.

[2] Vides hic, lector, merum chaos, in quo nec nomina, [de intricatis] nec numerus, nec ordo, nec loca conveniunt. De S. Genesio Romano (supra mendose Gerasio) agimus hodie cum Martyrologio Romano. Si Rufinus ille, qui Capuæ modo annuntiabatur, sit idem cum synonymo martyre, qui ibidem, sed titulo episcopi donatus, exstat in eodem Romano, spectat ad XXVI Augusti; sin alius sit, uti videtur esse, quia nullibi superius vocatur episcopus; plura de illo comperta haud novimus. Hodie autem cum Martyrologio Romano tractatur de S. Juliano M. in Syria. Alia controversia est e textu Martyrologii apud Florentinium, antea citati, an videlicet Rufina, & Eutica sit legendum, ac de feminis agatur; an scribendum Rufini, & Euticetis, seu rectius Eutychetis. Lectionem femininam præfert Florentinius in notis; sed non satis persuadet. Sanctas martyres, inquit, Rufinam, & Euticam; non Rufinum, ut legit Martyrologium Corbeiense, recolunt hac die libri nostri, quibus consonat Ms. reginæ Sueciæ VIII Cal. “Capuæ Campaniæ, natalis sanctarum Rufinæ, Euticæ”. Sed lectioni masculinæ favent annuntiationes, quas aliunde retulimus supra: ita ut vix scias, cui lectioni adhæreas potius in tanta, tamque assidua, dicamus quotidiana, apographorum Hieronymianorum corruptione.

[3] Additur in libris nostris, sicut pergit Florentinius, CUM EORUM SOCIIS, [horum Martyrum annuntiationibus] sicut in M. Corbeiensi: de quibus ex aliis hagiologiis nihil mihi addere licuit. Si vera ibi lectio sit masculina eorum; videtur esse falsa lectio Rufinæ & Euticæ feminina; utra autem sit genuina; & an pro eorum legi debeat earum, quis tuto statuat? Novam difficultatem creant milites XVIII, qui in textu apud Florentinium sequuntur: In cimiterio ejusdem Via Nomentana milites XVIII. Præterquam enim, quod non sit nobis notum, quales isti sint, textus hic etiam est mutilus. Verba hæc, ut affirmat Florentinius in notis, neque in Martyrologio Antverpiensi, neque in Corbeiensi prostant: & aliquem Romæ certum martyrem veneratum hic deficere, monstrant illa, IN COEMETERIO EJUSDEM. Viam enim Nomentanam ex urbe Roma Nomentum versus ortum duxisse, certum est. Et fortasse Eusebius, ac reliqui S. Pontiani socii, omnibus fere Latinorum memorati, hic desiderantur, qui Romæ agonem compleverunt.

[4] [notæ.] Exinde anonymi milites XVIII Via Nomentana, in ejusdem Viæ Arenario, seu cœmeterio recoli potuerunt. Celebrius Viæ illius cœmeterium, sanctæ Agnetis erat: sed eadem Via decimo quarto ab Urbe lapide ad Arcus Nomentanos erat Arenarium, ubi sepulti sunt Primus & Felicianus martyres, cujus meminit liber Pontificalis in Theodoro. Erat & cœmeterium, sine alia additione vocatum, cœmeterium Martyrum, Via Nomentana: cujus meminit Beda Ms. Vaticanus apud Aringium lib. 4, cap. 26, num. 2; & in hoc SS. Milites venerari cum aliis martyribus potuisse, nihil vetat. Nos interim conjecturis hisce, ac aliis superioribus observationibus valere jussis, cum præsens materia sit talis, ut probabilis ex ea exitus sperari non possit; in titulo superiore, quem eidem præmisimus, nomina expressimus, prout habentur in dicto textu, ita tamen, ut addita a nobis sint nomina eorum, qui alibi, etiamsi non sint in isto textu, exprimuntur. Dixi tamen Juliano & forte Julio, quia cum illa nomina sint fere similia, facile accidere potuit, ut unus idemque bis positus fuerit.

[Annotata]

* f. Eutici,

DE S. JULIANO MARTYRE
IN SYRIA.

Cultus ex antiquis Martyrologiis.

Julianus M. in Syria (S.)

AUCTORE G. C.

Martyrologium Romanum hodie assignat in Syria sancti Juliani martyris memoriam, [Hic Sanctus in Syria passus,] & eminentissimus Baronius in notis ad hanc annuntiationem asserit, de eo agere vetera manuscripta, & recentiores adstipulari. Utinam eminentissimus ille Martyrologii explicator nos aperte docuisset, quæ & qualia sint hæc vetera manuscripta! Si enim per ea intelligat antiquos Martyrologiorum codices, ultro fatemur, hunc sanctum Martyrem in variis exemplaribus Hieronymianis & Auctariis Usuardinis hac die annuntiari. Si vero vetera manuscripta Vitæ vel Martyrii monumenta indicare velit, illa nec habemus, nec invenire possumus. Videtur etiam iis caruisse Castellanus, qui hodie in Martyrologio suo universali ad marginem dubitat, an hic S. Julianus non sit idem cum eo, qui die XII Augusti cum S. Macario socio in Syria annuntiatur. At nullam suæ dubitationis rationem reddit.

[2] [antiquis Martyrologiis inscribitur,] Forte Castellanus ad hanc suspicionem inductus est ob clausulam fere similem, quæ utrique annuntiationi tunc additur: nam die XII Augusti apud Florentinium annuntiatur in Syria vico Magarato natalis sanctorum Macharii, Juliani; ubi multa regio convenit monachorum. Die autem XXV Augusti solus S. Julianus hodiernus ita memoratur: In provintia Syriæ natalis sancti Juliani, ubi magnus sit conventus monachorum, qui meruit fide coronari. Florentinius in notis ad utramque annuntiationem densas hasce tenebras divinando frustra dissipare conatur. Interim de veteribus utriusque vel alterutrius Martyris Actis nihil subministrat.

[3] [licet tempus & adjuncta martyrii non inveniantur.] Petrus de Natalibus hos duos Julianos in Syria martyres satis inter se distinguit, dum lib. XI Catalogi Sanctorum num. 214 priorem cum socio sic refert: Macarius & Julianus eodem die (nimirum XII Augusti) in Syria coronantur. Deinde ibidem num. 224 martyrium alterius cum sacerdotio ita conjungit: Julianus martyr & presbyter in provincia Syriæ VIII Kalen. Septembris passus est. Igitur hodiernus S. Julianus propter diversum venerationis diem ac dignitatem sacerdotii videtur ab altero ejusdem nominis & regionis martyre distinctus. Dum eminentissimus Baronius in notis ad Martyrologium Romanum dicit, recentiores adstipulari, verosimiliter indicare voluit Martyrologos recentiores, inter quos Bellinus de Padua in duplici Martyrologii sui editione hunc sanctum Martyrem collocat in provincia stiriæ pro Syriæ, quod forsan est mendum typographicum. Porro nobis non lubet in his tenebris diutius palpare, donec alicunde quædam lux affulserit: nam jam inde nimis diu tempus & circumstantias martyrii frustra quæsivimus.

DE SANCTO JOANNE EREMITA
RUSELLI IN APRUTIO ITALIÆ.

[Commentarius]

Joannes eremita Ruselli in Aprutio Italiæ (S.)

J. P.

Ferrarius in Catalogo Sanctorum Italiæ eum sic laudat ad hanc diem: Joannes eremita Ruselli pago Aprutii citerioris, Triventinæ diœcesis, apud quem vitam solitariam duxisse, ac miraculis coruscasse fertur, venerationem habet hac die: cujus corpus ibidem asservatur. In Catalogo autem Sanctorum, qui in Martyrologio Romano non sunt, ita denuo ipsum annuntiat: Ruscelli in Aprutio S. Joannis eremitæ. In notis autem rem confirmat ex ejus Vita Ms., quæ in ecclesia Ruselli, pago Aprutii, Triventinæ diœcesis, ubi is quiescit, & venerationem habet, asservatur. Castellanus in suo Martyrologio universali illum etiam refert hoc modo: In diœcesi Triventina in confiniis Aprutii ac Comitatus Molisini, S. Joannes de Rusello, solitarius. Vitæ a Ferrario supra memoratæ frustra apud nos quæsivi exemplar: in ejusdem tamen hagiologi fide asserentis Eremitam hunc coli, Operi nostro inter alios præsentis diei cælites dandum ei locum duxi, etiamsi aliunde mihi prorsus sit ignotus.

DE S. VICTORE SEU VICTURO EP.
CENOMANIS IN GALLIA,

Circa annum CDXIX.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Victor seu Victurus ep. Cenomanis in Gallia (S.)

BHL Number: 8599

AUCTORE J. S.

§ I. Duo Victores, seu Victor & Victorius, Cenomanensium episcopi, ibidem culti: horum successio probata.

Duos ecclesiæ suæ sanctos Episcopos, Patrem & filium, vel ejusdem, vel certe similis nominis, colunt Cenomanenses. [Nomen Sancti ejusque filii:] Patrem communius Victorem nominatum invenio, filium modo Victorem, modo Victorium, alibi etiam Victorinum. Hic tamen sæpius Victorius dictus legitur, atque ita ipse nomen suum subscripsit concilio Turonico I; unde probabilius videtur Victorium proprie vocatum fuisse, simili cum Patre nomine, non eodem. Unde in uno Actorum Mss. exemplari, etiam cum baptismus describitur, constanter Victorius nominatur. Utut est, nos patrem Victorem, filium Victorium apellabimus. In Gestis autem episcoporum Cenomanensium, editis a Mabillonio anno 1682, tom. 3 veterum Analectorum pater Victurus filius Victurius vocatur, a voce Gallica Victeur Latina, ut apparet, mutuata, atque iisdem semper nominibus in illo episcoporum Catalogo, seu gestorum Historia nuncupantur, quod pro citandis ex Gestis memoratis semel monuisse sufficiat. Hæc de nominibus, quorum similitudine factum videtur, ut duo hi Sancti a quibusdam fuerint in unum confusi.

[2] Moderni quidam critici dubitaverunt, an revera distincti fuerint Victor, [uterque confusus a Baronio:] & Victorius, filiusque Patri in episcopatum successerit, qua de re paullo post agetur pluribus. Distinctos autem, fuisse, vel ex iis solis patebit, quæ de cultu utriusque dicentur. Martyrologium Romanum ad Kalendas Septembris Victorium annuntiat hoc modo: Apud Cenomanos sancti Victorii episcopi. Sive nomen, sive diem hic considerem, filius, qui 1 Septembris colitur, venit intelligendus: nam Patris memoria celebratur XXV Augusti. At nota eruditissimi Baronii Patrem omnino designat; sic enim in prolata verba commentatur: Successit hic S. Liborio ejusdem sedis episcopo, quintus ordine, seditque annos XXIV, menses VII, dies XIII, ut constat ex tabulis ejus ecclesiæ. Omnia hæc Victori patri recte convenire patebit ex sequentibus. Quemadmodum & illud, quod subjungit Baronius: Claruit temporibus Theodosii imperatoris, notissimus S. Martino, ut apparet ex his, quæ de eo hic Beda scribit in Martyrologio. Filio vero verosimilius tribuendum, quod modo citatis interjicit, Agit de eo Greg. Turonensis, in Actis S. Victorii probabimus. Unde colligo neutrum Romano Martyrologio excludere voluisse Baronium, sed illi non nisi unum innotuisse, atque ex eo utriusque gesta confudisse.

[3] Præiverat Baronio Galesinius, atque utrique Usuardus eodem die: [utriusque nomen] sub nomine tamen Victoris. Audi Usuardum: Cenomannis sancti Victoris episcopi. Ad quæ in Usuardo suo notat Sollerius: De Victore agunt Florus & Rabanus, quorum elogia plane dissimilia. Neque hoc mirum; quippe alter Patrem, alter filium annuntiat, aut certe alter ex Patris, alter ex filii gestis elogium suum contexuit. Rabanum ad Kalendas Septembris loquentem audiamus: Cenomannis, inquit, civitate Galliæ natale Victoris episcopi. Nam dum sanctus Martinus Turonensis episcopus perrexit ad sepeliendum Leporium (Liborium) pontificem supradictæ urbis, & venisset ad oppidum, respiciens, vidit hominem operantem in vinea, eratque clericus, subdiaconi officium adeptus: revelatumque est Sancto Dei, eo quod ipse esset successurus in episcopalem locum: vocavitque illum sanctus Martinus ad se dicens illi: Benedic me domine Victor. Cui ille: Benedic tu mihi, domine mi, & benedictus sermo tuus. Sicque jussu sancti viri secutus est eum, quem, convocata plebe atque coadunata, ordinavit episcopum, ejusque filium Victorinum nomine baptizavit, & secum ad nutriendum ad Dei servitium tulit: quem etiam post obitum Patris defuncti eidem civitati ordinavit episcopum. Hæc de Victore patre dici, atque ex Actis, quæ edemus, deprompta esse, patet ad oculum. Quæ de Victorio, quem Victorinum vocat, non omnino recte hic dicuntur, suo loco corrigemus.

[4] Florus elogium ex Turonensi desumpsit lib. de Gloria conf. cap. 56, [in fastis diversis:] atque ita eum celebrat: Cenomanis, depositio S. Victoris episcopi & confessoris: qui dum civitas ipsa cremaretur incendio, & validis globis flammæ huc illucque, impellente vento, propellerentur; quasi pastor bonus non perferens ecclesiasticas caulas ab insidiis sathanæ devastari, obviam se turbinibus obtulit, elevataque manu facto signo crucis econtra, illico omne cessavit incendium. Hæc Florus, prout ante tomum 11 Martii apud nos est editus. Ruinartius in notis ad locum Turonensis, unde hæc desumpta dixi, de Victorio filio intelligit, quod, non quidem certum, probabilius tamen puto, quia nomen Victorii patri tributum vix lego, Turonensis autem Victorio rem attribuit. Ex dictis habemus certe cultum Victoris patris, distinctumque ab eo filium apud Rabanum, licet ille filium fastis non inscripserit, ut sanctum. Nunc utriusque cultum antiquissimum ostendemus.

[5] Gesta Pontificum Cenomanensium, quæ seculo IX ultra medietatem progresso compilata, [cultus utriusque antiquus,] existimat Papebrochius in S. Innocentio tom. III Junii pag. 855, quæque anno 1682 edita a Mabillonio tom. 3 Analectorum, variis locis Victurum & Victurium sanctos vocant & beatos. Pag. 46 in episcoporum catalogo, Beatus Victurus, & Beatus Victurius, quem titulum iis, qui cultum non habent, non apponit. Pag. 79 sanctum Innocentem sepultum dicit juxta corpora S. Victuri & sancti Victurii, atque eodem honoris titulo eosdem nominat aliis locis. Cultum jam seculo VI solemni festivitate sanctum Victorem, colligimus ex instrumento S. Domnoli, qui ejusdem urbis seculo VI erat episcopus, pag. 102 dictorum Analectorum, ubi sic loquitur: Cum evocassem domnum, & fratrem meum Audoveum episcopum Andegavæ civitatis visitare sancta limina patroni peculiaris mei Victoris episcopi, immo & sollemnitatem ipsius celebrare &c. Quod & de sancto Victorio videtur dicendum. Quippe tom. 1 Annal. Bened. pag. 159 ita scribit Mabillonius: Idem etiam Domnolus (jam dictus) antiquum sancti Victurii monasterium prope fluvium Sartæ … & censuum & monachorum numero auxit. Videtur hoc monasterium Victorio filio sacrum fuisse, nam Pater Victurius non solet appellari. Itaque de cultu antiquissimo utriusque dubitare non possumus, quamvis id pro seculo VI de utroque non omnino certum putem, cum nomina potuerint confundi.

[6] [& nomen in recentioribus Martyrologiis.] Recentiores martyrologi S. Victorem patrem a Victorio filio distinxerunt, at ne inter illos quidem omnino convenit. Claudius Castellanus in Martyrologio universali ad 1 Septembris: Cenomanis, inquit, sanctus Victor episcopus. In margine autem notat sequentia: In Rabano Victor, in gestis episcoporum Cenomanensium Victurius. At Rabanus patrem Victorem vocat, filium Victorinum, ut vidimus: Gesta vero Cenomanensium episcoporum filium Victurium, patrem Victurum nominant; itaque idem non fuit a Rabano Victor, in Gestis Victurius appellatus. Designat tamen filium Castellanus; nam inter Sanctos, quorum obitus dies ignoratur, (Aëmeros vocat) pag. 903 Patrem sic annuntiat: Sanctus Victutus, episcopus Cenomanensis, mortuus inter XXII Januarii, & XVIII Februarii; qui successorem habuit sanctum Victorem filium suum, 1 Septembris cultum, cujus (filii) ecclesia est apud moniales Pratenses. Unde hoc S. Victoris, seu Victuri mortis tempus collegerit Castellanus, non invenio; omnes enim auctores, quos consului, vel diem mortis tacent, vel XXV Augusti assignant. Præferendum igitur hoc loco Martyrologium Parisiense, anno 1727 luci datum; quippe & nomen utriusque, & cultus diem recte distinguit; dum ad XXV Augusti Patrem ita memorat: Cenomannis sancti Victoris episcopi. Ad 1 Septembris filium paullo prolixius: Cenomannis, sancti Victurii, qui interfuit conciliis Andegavensi, & primo Turonensi. Hisce consonant Mothier in nota ad 1 Septembris Martyrologii Romani, Corvaisier, & Bondonnet in Chronologia episcoporum Cenomanensium; atque hæc de cultu sufficiant.

[7] [Ordo primorum episcoporum Cenomanensium in dubium vocatus,] Gesta episcoporum Cenomanensium jam laudata hunc episcoporum statuunt ordinem. Primum S. Julianum, II S. Turibium, III S. Pavacium, IV S. Liborium, V S. Victurum, seu Victorem, VI S. Victurium seu Victorium, VII S. Principium, VIII S. Innocentem. Tillemontius tom. 4 Monument. nota 77 in S. Dionysium fatetur, hunc ordinem niti monumentis seculi IX, ideoque non facili ratione immutandum: multis tamen contra dictum ordinem disputat, contenditque vel duos fuisse Turibios; vel Turibium, qui secundo loco ponitur, septimo, nempe post Victorium, statuendum. Dubitat item an Victorius filius patri Victori successerit nullo intermedio: demum ex Cointio inter Principium & Innocentem alium Victorem ecclesiæ Cenomanensi præfuisse existimat. Hæc omnia dubie quidem disputat, ita tamen, ut non obscure in sententiam modo expositam inclinare videatur. Bailletus in Vitis Sanctorum tom. 3, ad 1 Septembris, in S. Victore, dubitantem circa Victorem & Victorium sequitur Tillemontium, dubiumque esse asserit, an Victorius, quem patri filium successisse habent Acta, non statuendus sit inter Principium & Innocentem medius. At memoratus Tillemontius tom. 16, nota 3 in S. Perpetuum, quæ est de Victore & Victorio, vela utcumque contrahit, neque distinctionem Victoris & Victorii se oppugnare velle asserit, quia potius ad catalogum primorum episcoporum Cenomanensium adjiciendos aliquot putat, quam ex eo delendos: Quamvis, inquit, duo nomina adeo similia, quæ nullo intermedio sibi invicem subjunguntur, satis causæ præbeant existimandi, non esse nisi unum episcopum. Quin & alius admitti debet Victor Cenomanensis episcopus circa annum DXXX, qui in catalogis illius ecclesiæ annotatus non fuit.

[8] Cointius in Annalibus Francorum tom. 1, ad annum Domini 513, [ad quos, præter alios, Victorem quemdam adjiciendum putant aliqui.] num. 1 Victorem hunc, ab alio Victore & Victorio distinctum, inter Principium & Innocentium omnino collocandum contendit, atque eodem anno 513 illius ingressum statuit, obitum vero anno 531, ut ibidem videre est num. 22. Nuperus quidam episcoporum Cenomanensium chronographus non modo hunc Victorem, sed & Severianum quemdam dictis Principio &Innocentio interponit, Turibiumque secundum Principio præmittit. Rationem, cur Victorem illum catalogo episcoporum Cenomanenfium adjiciendum putent Tillemontius, Cointius, aliique, assignant ex Vita S. Melanii Rhedonensis episcopi, pridem a Bollando illustrata tom. 1 Januarii a pag. 327, ubi num. 21 & seq., & rursum num. 31, in exsequiis S. Melanii, memoratur quidam Victor episcopus, quem Cenomanensem fuisse ex adjunctis erui videtur. Ut res clarius elucidetur, tria discutiam. Primo an fuerit S. Victor successor S. Liborii a S. Martino ordinatus. Secundo an huic successerit filius, sanctus Victorius. Tertio quid sentiendum sit de Victore, quem laudati auctores episcoporum Cenomanensium catalogo adjiciendum putant.

[9] Primum itaque, S. Victorem a S. Martino episcopum fuisse ordinatum, [S. Victorem a S. Martino ecclesiæ Cenomanensis] tot testibus probatur, ut ea de re dubitare non possimus, nisi rationes obstarent gravissimæ. Quatuor S. Liborii Vitas, tom. V Julii a pag. 407 editas, lector inveniet; in omnibus his dicitur a S. Martino sepultus Liborius, atque in quarta ita res narratur a num. 16: Eodem tempore S. Martinus episcopus Turonensem regebat ecclesiam, vir apostolicis clarus omnino virtutibus: cui inter illa, quibus assidue frui solebat, angelicæ collocutionis mysteria, etiam hoc ex divina revelatione præceptum est, ut ad urbem Cenomanicam pergeret, atque ibidem, in infirmitate positum Dominum visitaret. Unde animadvertens, hanc Domini infirmitatem de aliquo membrorum suorum intelligendam, de quibus ipse dicturus est in judicio, Infirmus fui, & visitastis me; cœpit illico festinus ad memoratam pergere civitatem.

[10] Cui cum jam appropinquans, juxta vineam quamdam iter ageret, [episcopum ordinatum, ex variis] vidit eminus in ea stantem clericum gradu subdiaconum, Victurium nomine, operi quidem, quodcumque ibi agendum erat, studiosius insudantem, sed nihilominus frequentatione psalmodiæ laudes Domini decantantem. Hic erat discipulus S. Liborii, atque in ipsa suæ continentiæ, mentisque, & habitus humilitate, bonæ institutionis magistri optimi clarum præbebat indicium. Quem intuens S. Martinus, revelante sibi Spiritu sancto, hunc esse futurum ibi episcopum, his eum verbis salutavit, dicens: Ave noster pontifex. Dehinc illi baculum suum dedit, atque ita concito gradu in urbem properavit. Relatis deinde S. Liborii obitu, & sepultura, sic auctor prosequitur: Sequenti vero die vir Dei Martinus populum omnem, qui ad tanti viri exsequias copiosus nimis & innumerabilis convenerat, & internum amorem erga pastorem suum largissimis lacrymarum fontibus testabatur, in ecclesiam convocans, sanctæ admonitionibus doctrinæ consolabatur, eisque præfatum Victurium ordinavit episcopum. Hanc Vitam, quæ tribus aliis prolixior est, graviter & bona fide sub finem seculi IX scriptam esse, colliges facile ex Bollandi ad eam Commentario § 2. Quod autem Victorem seu Victurum hic vocet Victurium, vel Patris nomen cum filii nomine confudit, vel describentium vitio fieri potuit.

[11] [auctoribus,] Idem testantur Acta sancti Victuri, in episcoporum Cenomanensium Gestis tom. 3 Analectorum a pag. 68, quæ tum ad rei probationem tum ad gloriam Sancti, in quantum ad propositum nostrum spectant, huic loco juvabit inserere: Domnus Victurus, inquit auctor, Cenomannicæ urbis pontifex, successorque beati Liborii, ejusdem urbis episcopi, qui ut ægrotare cœpit, & finis vitæ beati Liborii appropinquavit, sanctus Martinus, Turonicæ urbis archiepiscopus, divinitus ammonitus, ad visitandum eum atque sepeliendum venire non tardavit. Antequam autem in prædictam urbem adveniret ad visitandum, & ad animam jam dicti pontificis Domino commendandam … cœpit cogitare beatus Martinus quid de futuro fieret episcopo. Sedente vero illo, & equitante super asello suo, & hæc meditante, divinitus illi ostensus est quidam clericus, & subdiaconus nomine Victurus, procul ab urbe in vinea sua laborans, & cum fodesorio * suo eam fodiens, exparsus capite & pedibus pulvere, & totis viribus vineam suam, preces & hymnos Domino psallendo, exercebat & colebat. Quem ut cognovit antedictus dominus Martinus, gratia Domini illuminatus, futurum fore pontificem; vocavit eum ad se, & salutans eum dixit: Ave domne pontifex. Cujus verba prædictus Victurus benigne suscipiens, & prono vultu se contra eum humilians, sperabat quod irrideret eum beatus Martinus: quia nullo modo se credebat pontificem umquam fore. Beatus enim Martinus dedit illi baculum suum, quo sustentari solebat, & deduxit eum secum usque ad urbem. Subdit obitum S. Liborii, & exequias eidem a S. Martino factas; tum pergit:

[12] Hoc autem facto, in civitatem properavit (S. Martinus [contra quosdam de eo dubitantes,]) & populo de futuro pontifice allocutus, beatum Victurum prædictum subdiaconum in eadem civitate episcopum ordinavit, & ejus conjugem, Mauram nomine, sacro velamine Domino consecravit, eorumque filium beatum Victurium nomine baptizavit, & a fonte propriis suis manibus deprecantibus Patre & matre suscepit, & in filium sibi eum adoptavit. Post pauca de filio, de Patre ita prosequitur: Prædictus Victurus, pater Victurii, pontifex in jam dicta Cenomannica urbe pontificatus ministerium condigne, & devote exercens, multos suis prædicationibus atque exhortationibus ad Dominum convertit, & magnum lucrum in sancta Dei Ecclesia fecit. Hi vero, sive ceteri actus sui, plenius in ejus Vita inscripta reperiuntur. Hic autem sedit in prædicta sede annos XXIV, & menses VII, diesque XIII, presbyteros CCCV, diaconos CCXII, & reliquos ministros in sacro ordine sacravit, quantum necesse fuit. Qui & in pace obiit, & in ecclesia Apostolorum ultra fluvium Sartæ, in qua dominus Liborius requiescit in corpore, honorifice a suis sepultus est, & vivit æternaliter cum Christo. Paullo uberius hæc citavi, quam ad rem, qua de agitur, probandum, erat necessarium: ut Sancti gesta una opera lector intelligat.

[13] Tertio loco testis accedat Vita a nobis edenda, in qua ordinatio S. Victoris per S. Martinum eodem fere modo, [probatur;] at paullo fusius enarratur. Quartus ejusdem veritatis testis est Rabanus, cujus verba, num. 3 producta, brevius quidem, sed eodem plane modo rem enarrant. Addo demum testimonium Martyrologii, sub Bedæ nomine diu circumlati, ad 1 Septembris, sed nomina non parum luxata sunt, ut facile lector deprehendet: Scinomannis, inquit, (Cenomannis) civitate Galliæ, natale Victoris episcopi. Nam dum sanctus Martinus Turonis episcopus pergeret ad sepeliendum Leporinum (Liborium) episcopum supradictæ urbis, & venisset ad oppidum, respiciens vidit hominem operantem in vinea, (eratque subdiaconus) revelatum est sancto Dei, eo quod ipse successurus esset in episcopalem locum. Vocavitque illum S. Martinus ad se, dicens illi: Benedic domine Victor. Reliqua, quæ prorsus Rabano consonant, prætermitto, uti & recentiores auctores, qui eadem scribunt. Habemus itaque tot testibus probatam S. Victoris ordinationem a S. Martino factam, ut iis merito acquiescere possimus, cum nulla cujusquam ponderis ratio in contrarium fuerit allata.

[14] Filium patri successisse, secundo loco me probaturum dixi. [uti & filium Victorium patri successisse.] Id testantur auctores omnes modo adducti, exceptis S. Liborii Actis, ad cujus Vitam nihil attinebat hæc commemorare. Confirmatur hæc successio ex conciliis, Andegavensi, & Turonico primo, quibus interfuit Victorius Cenomanensis episcopus, tum etiam ex Venetico, quod ad ipsum scripsit epistolam synodalem: nam cum hæc concilia post medium seculi V celebrata sint, non videtur ætas patris Victoris eo usque extendenda, quo filius jam senex erat; præsertim contra aperta tot auctorum testimonia. Cum autem hoc negaturi non sint, qui primum admiserint, pluribus supersedeo, atque ad 1 Septembris, quæ spectant ad Victorium latius disputabo. Ad tertium itaque progredior, nimirum an & alius Victor seculo VI post S. Principium ecclesiæ Cenomanensi præfuerit episcopus, quod præcedentibus magis est dubium.

[Annotata]

* id est, ligone.

§ II. An alius a S. Victore & Victorio Victor seculo VI Cenomanensis episcopus? Tempus episcopatus Victoris & Victorii: Acta.

[Ratio, cur alius Victor catalogo videatur adjiciendus:] In Vita S. Melanii Rhedonensis episcopi tom. 1 Januarii pag. 330 ita legitur: Eodem fere tempore convenerunt simul vir Dei Melanius, & electus Dei Albinus, sanctusque Victor, atque Launus, & S. Marsus in Andegava civitate. Porro Victor hic num. 22 vocatur episcopus; cumque singuli rediissent ad propriam sedem num. 22, Marsus Venit Cenomannis ad B. Victorem: unde recte videtur concludi sedem propriam Victoris fuisse sedem Cenomanensem. Iidem deinde episcopi cap. 6 interfuisse dicuntur exsequiis S. Melanii: at obitum Melanii recte collocavit Bollandus num. 9 Commentarii prævii intra annum 530 & 549: ergo, cum vita S. Victorii eo usque extendi non possit, necessario dicendum videtur, alium quemdam Victorem ecclesiæ Cenomanensi seculo VI præfuisse, eumque inter Principium & Innocentem collocandum. Ita visum Bollando in notis ad Vitam S. Melanii, quem secuti Cointius, Tillemontius, aliique. Fateor tale esse hoc argumentum, ut prædicti auctores non temere existimaverint hunc Victorem circa annum 530 Cenomanensi præfuisse ecclesiæ: obstant tamen huic opinioni difficultates non contemnendæ, quæ me ab assensu absterrent, remque magis examinandam suadent.

[16] [Argumenta quædam contra hanc opinionem,] Primo enim mirum videtur, hunc episcopum, quem & sanctum & beatum vocat Vita memorata, ita fuisse oblivioni traditum, ut in Catalogo episcoporum, qui seculo IX formatus est, nullus ipsi locus fuerit assignatus. Deinde, quamvis circa id tempus varia in Gallia habita fuerint concilia, nulli omnino hic Victor subscriptus legitur. Tertio S. Principius Cenomanensis episcopus anno 511 subscripsit concilio Aurelianensi. Anno 533 Innocentius subscripsit concilio Aurelianensi 11, non addito sedis suæ nomine: at S. Innocentium Cenomanensem esse, locorum vicinitas facit verisimile, qui & Aurelianensi IV anno 541 subscriptus reperitur. Ex his necesse est concludamus, S. Innocentium inter annum 511 & 533 factum esse episcopum, dicitur autem sedisse apud Mabillonium pag. 74 tempore Anastasii imperatoris … Chlodovei … & Childeberti regum, idque pag. 79 annos XLV, menses X, dies XX. Hos annos episcopatus Innocentii, ad dimidiam partem & ultra contrahunt, qui Victorem admittunt: & revera magnopere minuendi sunt in illorum sententia, cum Domnolus successor ejus anno 566 vel 567 concilio Turonensi legatur subscriptus, interque illum & Innocentium sedes longo tempore vacaverit. Hæc itaque incommoda obstant, quo minus hunc Victorem censeam episcopis Cenomanensibus annumerandum.

[17] [cujus fundamentum] Et vero Acta illa S. Melanii non incommode explicari poterunt, etiamsi non admittamus S. Victorem, de quo agitur, Cenomanensem fuisse episcopum; totumque, quo Victor hic nititur, argumentum corruet. Convenerunt Melanius Rhedonensis, Albinus Andegavensis, Launus, Bollando S. Laudus, Lautus vel Lauto Constantiensis; Marsus Bollando Marcus, Marcius, vel Martinus Aurelianensis, aliis Nannetensis, & Victor. Cur, nomine paullulum mutato, legi non poterit Vigor? Non enim video, cur nomen S. Vigoris æque luxari non potuerit, quam præcedentium episcoporum. Quid ergo, si intelligamus S. Vigorem, qui eodem tempore Bajocensis erat episcopus, Constantiensi vicinus? Cur non potuit S. Vigor, ut Andegavo rediret Bajocam, Cenomanum pertransire, ibique aliquot dies subsistere, atque a Marso episcopo conveniri? Nihil sane in toto hoc responso non verisimile, nihil non probabile invenio. Quapropter nullum ego episcoporum Cenomanensium catalogo ausim adjicere, malimque suspicari Victorem hunc fuisse S. Vigorem Bajocensem, donec quid afferatur, quod sit probabilius. Suspicio mea augetur primo, quod Victor ille sanctus vocetur in Vita S. Melanii, sanctum autem Victorem non alium colunt Cenomanenses ecclesiæ suæ episcopum, præter S. Victorem, & filium ejus Victorium, de quibus egimus.

[18] Deinde in Actis S. Paterni per Henschenium illustratis tom. 11 Aprilis pag. 429 hæc leguntur: [evertitur.] Ad eum (Paternum) venientes in visione, qui ad Deum migraverant Melanius (Rhedonensis) Leontianus (Constantiensis) & Vigor (Bajocensis) episcopi, eum per revelationem ordinaverunt antistitem. Ad Vigorem hæc notat laudatus Henschenius: S. Vigor fuit episcopus Bajocensis, colitur Kalendis Novembris. Saltem ante annum DXXXVII mortuus, quia tunc Leucadius episcopus Bajocensis interfuit Aurelianensi III concilio. Perperam a Surio Beor, in Mss. etiam Vehor & Victor legitur. Quidni ergo etiam in Vita S. Melanii Victor vocari potuerit? Quidni cum S. Melanio & aliis in urbe Andegavensi potuerit convenire? Certe ejus cum Melanio necessitudo ex hac etiam visione insinuatur. Præter rationem hanc, satis, ut opinor, jam refutatam, memoratus supra num. 8 episcoporum Cenomanensium Chronographus anonymus ex Actis episcoporum per Mabillonium datis tom. 3 Analect. pag. 74, ubi de S. Innocentio agitur, probare nititur, hunc Victorem Principio & Innocentio interponendum. Verum cum illius rationes nihil omnino probent, lubet paucis ejus in ratiocinado vitium ostendere. Ut ostendat tertium Victorem Catalogo episcoporum addendum, Victurium, de quo sæpe loquuntur Acta S. Innocentii, aliquando sumit pro S. Victurio S. Victoris filio, aliquando pro Victore, quem catalogo cupit adjectum, prout in rem suam vidit esse commodius; quod si licitum est, quidvis facili ratione poterit probare. Sumat igitur ille auctor verba sua pag. 37 prolata: Omnia hæc falsa sunt, quia illorum nihil in Actis reperitur, ex iisque concludat, Victorem, aliosque a se falso catalogo episcoporum adjectos, quia de eorum episcopatu nihil in Actis legitur.

[19] Ordinatum a S. Martino S. Victorem vidimus: quo id præcise anno factum, [Ordinatio S. Victoris quo tempore facta;] determinari exacte non potest. Varii quidem auctores chronologiam episcoporum Cenomanensium ordinare conati sunt, sed & in varias abiere sententias. Acta dictorum episcoporum, a Mabillonio edita, notas quasdam chronologicas assignant, sed confusas admodum, & sibi non satis consentientes, neque Acta illa tam accurate conscripta sunt, ut iis tuto assensum in omnibus præbere possimus. Quapropter, prætermissis aliorum opinionibus, dicam, quid, consideratis omnibus, mihi videatur probabilius. Mors S. Martini statuitur communius anno 397, ab aliis etiam serius, aliquot autem annis ante mortem S. Martini factam esse S. Victoris consecrationem, dicendum videtur, si Actis mox edendis fidem habeamus. Quippe in iis quædam narrantur de Victorio, S. Martini post ordinationem Patris discipulo, quæ annum unum & alterum videntur exigere. Confirmant hanc opinionem Gesta pontificum Cenomanensium sæpe citata apud Mabillonium pag. 68, ubi Gesta S. Victoris hunc præferunt titulum: Gesta domni Victuri…, qui fuit temporibus Theodosii & Arcadii imperatorum. Si, ut naturalis ordo exigit, Theodosium seniorem intelligamus, vivente adhuc Theodosio magno ordinatus est Victor secundum hæc Acta. Obiit autem Theodosius initio anni 395: si itaque ingressum Victoris statuamus circa annum 394, Actis a nobis edendis, & editis a Mabillonio, consentiemus.

[20] [quamdiu sederit: quoque anno successerit filius:] Hic autem, inquiunt memorata apud Mabillonium Acta pag. 69, sedit in prædicta sede annos XXIV, & menses VII, diesque XIII. Quos si ad 394 annum adjiciamus, perveniemus ad annum 418, vel 419. Jam vero si filium Victorium patri suffectum dicamus anno 419 circa XVIII Februarii, ejusque obitum statuamus cum Actis memoratis pag. 70, anno 490, Kalendis Septembris; (Quippe Obiit, ut habent Acta, prædictus vir beatus Victurius Kalendis Septembris, plenus dierum, Fausto juniore, & Longino bis Conss.: quorum consulatus incidit in annum 490) duo tantum erunt in tota hac epocha, quæ difficultatem pariant, eamque non insuperabilem, neque multum ab Actis recedemus. Primum est, quod suspicari debeamus errorem esse in numeris, & pro annis 41 episcopatus, cum mensibus 6, & diebus 10, annos ei assignare debeamus 71 cum mensibus & diebus memoratis. Potuit enim hic error unius cyfræ mutatione contingere.

[21] [si obiit Victorius anno 490, centenario major fuit: at longævum fuisse acta asserunt:] Alterum est, quod ætas S. Victorii in hac epocha nimium videatur protrahi: cum enim, ex Actis edendis, duo fere essent lustra a nativitate Victorii, quando post Patrem ordinatum baptizatus est a S. Martino; si, ab anno 394 usque ad 490, 96 annos adjungamus, jam annum 106 attigerit, cum obiit; quæ ætas videtur fere inusitata. Vidit hoc Mabillonius, ac pro monstro habuit; quippe in annotationibus ad Analecta pag. 393 ita de hac re loquitur: Sed illud monstri simile, quod Victurius, quartus a Turibio episcopus, pag. 70 B. Martini discipulus, idemque mortuus fertur Fausto juniore & Longino bis consulibus, qui consulatus anno CDXC respondet. Neque enim fieri potest, ut qui Martini discipulus fuit, ad hunc annum pervenerit. Fateor ætatem esse, ad quam pauci admodum pertingunt, monstrosam esse non video, aut sine fundamento assertam: cum & hodiedum aliqui annum centesimum superent, & Acta ipsa ad ætatem prorsus longævam præbeant fundamentum, ut breviter ostendo. Dicitur obiisse Victorius plenus dierum. Hoc non asseritur in Actis de ejus antecessoribus vel successoribus, Liborio, Victore, Principio, Innocentio, Domnolo; quamvis illi etiam senes, aut decrepiti vitam cum morte commutarint, ut ex diuturno episcopatu per se manifestum est, & facile ostendi potest. Si enim Liborius sedit annos undequinquaginta, ut Acta habent pag, 67, octogesimum ætatis annum supergressum esse facile conjicere possumus. Si Innocentius, ut aiunt Acta pag. 74, a S. Victorio fuit enutritus, & aliquibus sacerdotii gradibus ordinatus, si post XXIX annos episcopatus Principii, interjecta alicujus temporis vacatione, successerit, ut pag. 74, atque in episcopatu sederit annos XLV, menses X, dies XXVI, ut pag. 79 dicitur, annum ille nonagesimum multum excesserit. Cur itaque de solo Victorio dicitur, plenus dierum, nisi, quia ad senectutem plane insolitam vitam produxit?

[22] [cum Acta minus sint accurata: nihil certi statui potest.] Hæc probabiliter dici possunt, siquis Actis illis Cenomanensibus inhærere velit: sed fateor illa minoris esse ponderis, quam ut ex iis res omnino fiat certa. Quapropter si cui ætas illa minus videatur probabilis, epocham illam mortis Victorii necessario debet deserere, mortemque Victorii ad aliquot annos citius collocare: potuit enim illa epocha consularis morti S. Victorii annecti, quia illo anno successit Principius, quamvis ille multis etiam annis citius obiisset, sedesque post illius obitum vacasset; potuit etiam auctor per errorem hos consules apponere. Certe non plane improbandam puto illorum sententiam, qui Victorium dudum ante hunc annum mortuum putavere: at si obierit citius, non nisi divinando ejus obitus certo anno alligari poterit. Ut ut est, satis mihi est ostendisse, quid secundum Acta dici possit ac debeat; malimque unius episcopi ætatem longævam admittere, quam ecclesiæ Cenomanensis fastos episcopales omnino perturbare. Nam, ut faretur Tillemontius tom. 4 Monument. pag. 731, Molestum est ordinem episcoporum alicujus ecclesiæ invertere… Quin imo ille ordo magis servandus est in ecclesia Cenomanensi, quam in aliis: quia saltem nititur monumentis IX seculi, quod in paucis aliis invenitur. Hæc itaque a me disputata sunt, ut ordo episcoporum Cenomanensium, qualis a multo tempore fuit, servetur integer: nam singulorum episcoporum anni ex actis incertis, & aberrantibus difficulter sine erroribus determinari possunt.

[23] Acta S. Victoris, quæ ad manus nostras pervenere, [Acta, quæ habemus,] filio ejus S. Victorio sunt communia, sed pauca admodum utriusque gesta complectuntur. Dubium est, an hæc eadem sint cum Vita S. Victoris, de qua in Actis apud Mabillonium pag. 69 mentio fit his verbis: Hi vero sive ceteri actus sui, plenius in ejus Vita inscripta reperiuntur. Et pag. 70 in Victurio: Cujus actus ideo non inseruimus, quia in libello, quem de ejus vita & moribus composuimus, plenius & uberius descripsimus. Nam citata verba insinuare videntur separatim Vitam Victoris, & Victorii fuisse conscriptam; deinde longiora & enucleatiora videntur Acta designare, quam illa sint, quæ habemus præ manibus. Contra, si ad modum loquendi illius temporis, quo scriptum etiam non longum, libellum non raro vocabant, advertamus animum, perpendamusque, apud Mabillonium compendio tradita esse, quæ in Actis nostris paullo fusius exponuntur; non alia citatis verbis Acta memorata esse, quam quæ edituri sumus, facile nobis persuademus; præsertim, quia hæc variis locis reperiuntur; alia vero ab his nullibi comparent. Nostra igitur cum illis eadem esse probabilius existimo.

[24] Mabillonius, in annotationibus ad Acta a se edita, [seculo IX, ut videtur, scripta,] pag. 392 primam illorum Actorum partem, quæ usque ad Aldricum, seculo IX episcopum, extenditur, ejusdem esse auctoris putat: Idem enim, inquit, in omnibus genius, ac stylus, idemque scopus. Cujus opinio mihi est omnino probabilis; quippe, quæ deinde in contrarium sibi objicit argumenta, facile solvi possunt ex eo, quod auctor ex variis sua hauserit. Hinc deducimus etiam, Acta nostra ad seculum IX referenda, quæ datis a Mabillonio non multo sunt priora, si eadem sint cum memoratis ab illorum auctore Actis, ut diximus esse verisimilius. Sunt & alia, quæ ad VIII, vel IX seculum hæc Acta pertinere suadeant, quæ brevitatis causa prætermitto; cum satis ex modo scribendi pateat, auctorem nec coævum esse, nec supparem. Paucas enim res gestas commemorat, easque sine ulla temporis nota, quas forsan in schedulis quibusdam invenit, vel ex populi traditione hausit.

[25] Tria dictorum Actorum præ manibus habeo Mss. exemplaria, sensu quidem sibi consentientia, at verbis non raro dissona. [ex tribus dabuntur Mss.] Primum desumptum est ex codice 469 S. Germani; alterum transmisit olim Chiffletius, tertium ex Ms. S. Maximini Trevirensis, quod cum duobus aliis, in Germania exstantibus, fuit collatum. Nullum ex his adeo correctum est, ut sensum quandoque non habeat imperfectum, neque facile dixero quodnam ex iis sit correctius. Quapropter, cum re conveniant, verbis tantum dissentiant, quæ in uno sunt vitiosa ex aliis corrigam, modo sensum in iis reperiam correctiorem; sequar tamen præcipue primo loco nominatum: ubi operæ pretium videbitur, discrepantiam indicabo; at tanti hæc Acta non putem, ut quamcumque verborum mutationem necesse sit indicare. Restat itaque ut Acta ipsa, notationibus pro more nostro illustrata, lectorum oculis subjiciam.

ACTA
auctore anonymo.
Ex tribus Mss.

Victor seu Victurus ep. Cenomanis in Gallia (S.)

BHL Number: 8600

A. Anonymo.

[S. Martinus Cenomanum pergens ad sepeliendum S. Liborium,] Tempore illo cum Liborius a pontifex urbis Cenomannicæ b ab hac luce forte migrasset c; hoc audito vir apostolicus Martinus, Turonicæ episcopus civitatis, continuo illas in partes ad sepeliendum fratrem ire non tardavit, ut fratrem sepultum relinqueret, & successorem inquireret talem, qui honorem deberet accipere pastoralem. Cumque venisset ad oppidum civitatis, respexit, & vidit hominem operantem in vinea, eratque clericus subdiaconi d ordinem adeptus. Revelatum est in aurem ipsius Sancti divinitus, eo quod ipse esset successurus in episcopalem locum.

[2] [Victorem, in vinea laborantem, salutat;] Descendensque vir Dei de asino suo, stetit in loco, & misit ad eum, ut veniret: qui ipse cœpit venire fossorium * habens in manu, caput pulvere aspersum, & calceamenta in pedibus jam usitata, ut decet operarium; cumque appropinquasset, salutavit eum Martinus pontifex, & ait, Benedic me domine Victor. At ille inclinavit se pronus in tertam, & adoravit eum, dicens: Benedictus tu, domine mi, & benedictus sermo tuus; quia pauperem tali dignatus es interpellare sermone. Cui ait vir Dei: Adhuc majora pronuntiabo, quia honor gratiæ expectat te episcopalis officii.

[3] [prædictoque episcopatu, secum ducit:] Ille vero nesciens erat, an in veritate diceret, aut fortasse joculariter loqueretur. Cui dixit: Perpetuis temporibus delectetur animus vester lætificari gaudio magno e; & ego revertar f. Gratia vestra sit mecum, & vadam post vos. Tunc vir Dei apprehendens eum, tulit fossorium de manu ejus, & dedit illi sustentacula g, super quæ solent sacerdotes fusis orationibus incumbere: qui & angariavit ipsum a via sua quinque & mille passus h, quo usque festinantes ad civitatem transiissent.

[4] [deinde populum convocat ad electionem episcopi,] Post hæc ierunt ad visitandum, & sepeliendum corpusculum domini Liborii quondam episcopi, &, ut consuetudo exposcebat, facta oratione, ipsum humatum reliquerunt. Altera autem die abscondit se Victor i vir Dei in civitate. Martinus autem, sequente eum turba populi, ingressus ad locum orationis, oravit diutissime. Impleta autem oratione, dixit ad populum: Non oportet nos ire de hac civitate, & inordinatam relinquere, priusquam inquiramus successorem vestra electione, qui possit splendide pontificalem gubernare honorem. At illi respondentes dixerunt: Quodcumque voluerit manus tua facere, fac, quia Dominus est tecum.

[5] Tunc vir Dei posuit manum super sacerdotem Domini Victorem k nomine dicens; [qui rem Martino committit: hic Victorem elegit,] Iste est, quem elegit Dominus sancti Liborii successorem, & accipere pastoralem honorem. Cui ipse respondens, ait: Quomodo potest hoc verbum fieri; quia conjugatus sum, & sobolem habeo? Tunc vero miserunt nuntios ad ipsius conjugem, nomine Mauram, ut veniret. Illa vero nullas ad veniendum moras induxit, sed festinans stetit coram sancto Domini, & adoravit eum.

[6] Cui dixit vir Dei: Fœmina, vis ut fiat vir tuus pontifex urbis Cenomannicæ? [& uxore consentiente,] At illa pavefacta dixit: Non sum ego digna, Domine mi, ut videant oculi mei magnalia Domini. Dixitque vir Dei ad eam: Tamen si contigerit ut fiat, quid vis postea? Respondens igitur, ait: Si meruero videre hanc virtutem Domini, sit mihi vir meus ut frater, & ego illi sicut soror: & serviamus Domino soli. Complacuit ergo sermo iste in oculis sacerdotis Domini, & jussit eum sedere in cathedra, & locutus est ad populum: Ecce pastorem magnum sedentem in loco dignitatis, magnumque sacerdotem, quem elegit Dominus. Diligite, & amate eum; quia Dominus est cum ipso. Timuitque populus verbum sacerdotis, & adoraverunt eum dicentes: Magnum pastorem, & dignum in opere suo nobis divina potentia donare dignata est. Sit nobis pater & pastor, & nos illi subditi, & diligamus eum tamquam nos ipsos.

[7] Tunc benedixit eum ipse pontifex cælesti benedictione, [eum consecrat: Mauræque ejus conjugi, continentiam promittenti, benedicit:] & tradidit illi pontificalem honorem. Sed dum hæc omnia ancilla Dei Maura facta esse cognovisset, gaudio magno repleta est, & ait: Domine descendat de manu vestra mutabilis vestis super caput meum, ut placeam Christo, & sit innovatus spiritus rectus in visceri bus meis, & lavet me manus tua sancta ab immunditiis meis. Cui ait vir Dei: Impleat Dominus desiderium tuum secundum petitionem cordis tui. Et factum est ita. Cumque accepisset benedictionem, quam postulaverat, projecit se denuo ad pedes ejus dicens:

[8] Domine, peto ut baptisetur filius meus de manu tua, [filium vero eorum Victorium baptizat.] & sit spiritualis filius tuus, & serviat tibi cunctis diebus vitæ suæ, quia prope duo lustra sunt a nativitate ejus. Tum vero pontifex repletus est gaudio magno, eo quod baptismi gratiam postulasset, & jussit puerum venire ad se, & stetit in medio, & baptisavit eum in nomine Patris, & Filii, & Spiritus sancti, ac testimonium perhibuit, vocavitque nomen ejus Victorium l, ut assimilaret eum nomini patris sui Victoris. Tradito autem in Christi nomine baptismo, deosculatus est eum, & oravit ad Dominum, dicens: Pater cæli & terræ, da puero isti signum tale, ut vivat: da illi Domine intellectum, scientiam, sapientiam, moderationem, charitatem, castitatem, sobrietatem, subtilitatem, humilitatem, quia tu Domine humilibus dabis gratiam, & superbis resistis. Infunde super eum Domine cælestem benedictionem, ut post impletos dies genitoris sui honorem dignitatis accipiat, & patris sui sedem ei judicare permittas. Et dixerunt circumstantes. Amen.

[9] [S. Martinus rediens secum ducit Victorium: eumque in via mittit ad cæcum illuminandum;] Post hæc vero prædicti pontifices (erant) communicantes ad invicem, & valedicentes alterutrum, quia vir Dei Martinus pontifex ad suam jam desiderabat iterum pergere civitatem. Pue rum vero spiritualem filium Victorium, quem relevatum a sacro susceperat fonte, præcepit ire secum. Cumque accessissent post diem tertiam ad littora Ligeris m, respexit vir Dei, viditque hominem cæcum stantem super ripam fluminis, quærentem transire ultra, ut alimonias quæreret. Tunc Præsul dixit ad puerum: Fili, vade ad hominem, quem vides stantem, lava faciem, & oculos ejus ab aqua Ligeris, & dic ei: Accede huc usque ad me. Abiit ergo puer, & locutus est cum eo: Amice, vocat te dominus pater Martinus pontifex ire ad se Qui respondit: Quia cœcus sum, nisi apprehenderis manum meam non possum te sequi. Cui ait puer: Prius lavabo faciem tuam, & oculos ab aqua Ligeris, & postea vade. Et intinxit manus suas in aquam, tetigitque faciem suam, & oculos, & confestim aperti sunt oculi ejus; & vidit cælum, terram, & aquas, vel quodcumque voluit: & gaudio magno repletus exaltavit vocem suam, dicens: Gratias tibi ago, Deus cœli & terræ, quia per puerum ad me missum, te jubente, illuminati sunt oculi mei.

[10] [quem, recepto visu, secum ducit & eleemosynis juvat:] Currensque quoad usque veniret ad sacerdotem, devolutus cecidit ad pedes ejus, dicens: Domine, tuis orationibus tenebrosi oculi mei meruerunt cernere lucem, quia puer ille coronatus in albis n, qui mihi denuntiavit ut venirem ad te, lavit oculos meos de manu sua sancta, & vidi. Et cœpit pauper magis clamare, quam oportebat exaltare vocem suam. Dixitque ad eum vir Dei: Homo, non oportet te amplificare sermones tuos; sed sede, & veni huc, ascende in naviculam mecum, & ibimus pariter ultra. Transeuntes autem abierunt in civitatem, & stetit pauper ipse coram sancto Domini tribus diebus & tribus noctibus, & quocumque ad vescendum delectabatur, per manum pueri ei ministrabatur assidue. Tum sufficienter refectus dapibus, simulque indutus vestibus sufficienter pauperi, abiit in viam suam cum gaudio magno.

[11] [Victorius virtutibus, & studiis crescens tonsura clericali insignitur a S. Martino:] Denique puer Victorius crescebat in opere Dei, quia incessanter Dominum meditabatur quotidie, quin etiam ex hoc, quod a senioribus illi fuisset injunctum, procul dubio facere non recusabat. Ergo diligebat eum vir Dei & paterno provocabat amore, in tantum, ut a sua non liceret illi ullo modo sequestratum esse præsentia, sed sub regimine & potestate prædicti pontificis omni tempore consistebat. Sed ubi cognovit eum apostolicus pater litteris eruditum, & in omnibus esse perfectum, & totis viribus Deum sequi, continuo onus clericatus ei tradere non dubitavit. Etenim suis manibus comam capitis illius præcisam quidem deposuit; sed cum primum sacerdotale o promeruit signum, erat gaudens tam de honore, quam de gratia & amore pontificis, & magis delectabatur illi amplificare servitium, dum se sentiebat provocatum esse ut filium.

[12] [jubente Martino ægros sanat:] Tunc vir Dei arguebat & catechisabat eum suis dogmatibus, corripiebat, castigabat & docebat eum suis doctrinis, hoc est, ut ipse per angustam portam transiret ad cæleste regnum. Idcirco quisquis pro sua, suorumque necessitate, expetisset a viro Dei veniam postulare ex permisso & ordinatione pontificis, illuc Victorius accedere non tardavit, & suis orationibus unumquemque, Domino præstante, ad suam pristinam revocabat protinus uberrimam sanitatem.

[13] Sed cum beatissimus Martinus ad reprimendam hæresim, [Martino diœcesim percurrenti ministrat:] & sublevandum Christianorum nomen, vel pauperibus alimonias tribuere, sacerdotali affectione ascenso asino per diversas regiones haberet discursum, Victorius famulus Christi sequebatur eum pedibus ad quemcumque voluisset pergere locum, ut & ministeria necessaria procuraret, & vigiliis, orationibusque attentius coram sancto Domini singulis noctibus non piger psallentium minister adesset p. Unde etiam suæ provocationis q meruit vestigium obtinere, dum vigore firmatus præcepta Domini intentus valuit custodire.

[14] Fuit igitur commoratus cum magno sacerdote Turonicæ ecclesiæ r plures quidem annos, [Victorii vita pia usque ad obitum patris:] hoc est quousque genitor suus Victor pontifex a sæculo transiisset. Sed ipse semper die noctuque intentus Dominum meditabatur, & se in cinere & cilicio prosternens, esse confessorem Domini testabatur, contraque adversantem circumdatus scuto fortiter certavit in palam. Obtenta itaque victoria, fugatoque adversario, ipse sine plaga illæsus stetit in gratia.

[15] Post hæc vero cum accessissent viri festinantes nuntiare ejus genitorem fuisse defunctum, [nuntiata patris morte, eligitur Victorius,] valde contristatus est, ac doluit fortiter, & flevit amarissime. Cui dixit pontifex urbis: Noli, fili, contristari, nec conturbetur cor tuum, non enim te oportet angorem animi pati, quia felix dicendus est pater, qui Deo dicatum reliquerit superstitem filium. Tu vero accipe benedictionem tibi repromissam, & servies Domino soli: paratus te locus expectat ut glorificeris in sæculum. Tunc congregati sunt sacerdotes plerique, & clerus, & plebs populi in unum, stetitque Victorius Christi famulus in medio eorum, & clamaverunt unanimi voce dicentes: Magnus sacerdos, & dignus in opere suo non immerito benedicitur pontificali honore, qui totis viribus per dies plures pro Christi nomine visus est sustinuisse laborem.

[16] Tunc vir Dei impositis manibus appropinquavit cum eo ad sanctum altare, [& consecratur episcopus. In itinere ægrum sanat,] & tradidit illi benedictionem pontificalem. Accepto itaque honore dignitatis, stetit coram sancto Domini, & non dimisit eum priusquam per loca Sanctorum orantes accessissent, & cum magno psallentium, ut decuit, choro fluvium Ligeris navigantes pariter transierunt. Post hæc communicantes invicem & valedicentes a seniore usque ad parvum, & oscula pacifica inter se conferentes, pontifex Turonicæ urbis permisit eum ire ad locum desideratum. Cumque abiisset cum suis ministris, transeunte eo per loca, ubi invenisset infirmum, qui per Christum pro sua necessitate expetisset auxilium, confestim divina potentia per ipsum dignata est operari virtutem, ut effugato languore æger ad suam reverteretur pristinam sanitatem.

[17] Sed cum accessissent in oppidum civitatis, exeunt plebes populique, [gratulatione summa Cenomani excipitur: vincti ruptis catenis liberantur:] & omnis clerus, convocati in unum, occurrentes susceperunt eum, laudantes Dominum cum magno psallentium choro, quoad usque ingressi sunt civitatem: levaveruntque eum in cathedram honorifice, ut consuetudo exposcebat. Cumque transiret, tenebantur plures homines in ergastulo, quorum reputabatur iniquitas. Cum quidem insonuit civitas, & cognovissent transire hominem Dei, clamaverunt ad Dominum cum tribularentur, ut de eorum necessitatibus liberaret eos. Igitur confractæ sunt catenæ, & argumenta & tormenta, in quibus tenebantur, diminuta sunt, & custodes pavefacti; exeuntes foras, cucurrerunt ad sacerdotem Domini clamantes: Miserere nobis. Qui pacificavit cum illis, & jussit eos silere.

[18] [ac multi ad fidem convertuntur.] Ipsi vero ponentes manus ad cathedram sustinuerunt eum, & deferentes deposuerunt ante altare Domini. Jussit autem eos appropinquare ad se & dedit illis singulos aureos, & castigavit eos, ut non iterum peccarent. Quin etiam pacificati sunt cum adversariis eorum. Sed cum hæc plebs populi facta esse cognovisset, continuo hæretici s, qui non fuerant credentes, petierunt baptismum, & conversi sunt non minima pars populi, & baptisati sunt in nomine Patris & Filii & Spiritus sancti. Ille vero pontifex stetit juxta altare Domini, & post consecratum divinum mysterium communicavit populum, & benedixit eos cælesti benedictione. Illi vero humilitantes se adoraverunt eum, dicentes: Vivat pontifex urbis Victorius, & salvet nos manu sua sancta, protegat atque defendat, præstante Domino nostro Jesu Christo, cui est honor, gloria, virtus, & potestas per infinita sæcula sæculorum. Amen.

ANNOTATA.

a De sancto Liborio actum est ad 23 Julii.

b Cenomanum, ait in Lexico Geographico Baudrandus (Gallice Le Mans) urbs Galliæ, ampla & culta, alias Vindinum dicta, Cenomanensis provinciæ (vulgo le Maine) caput, ad Sartam fluvium, ubi recipit Huisnam, episcopalis sub archiepiscopo Turonensi.

c In Vita S. Liborii citata num. 9 hæc paullo aliter referuntur. Dicitur enim ibidem S. Martinus, ante mortem Liborii ab angelo monitus, ipsum invisisse, moribundoque adstitisse, ac demum sepeliisse defunctum.

d Ex hoc loco, cum sequentibus de uxore Victoris collato, patet legem continentiæ subdiaconis ubique in ecclesia Latina nondum fuisse latam, aut observatam. Quod itidem discimus exepistola S. Gregorii ad Petrum subdiaconum Siciliæ, quæ lib. 1 olim 42, nunc 44.

e Hæc Victor existimans jocari S. Martinum.

f Revertar ad laborem in vineam.

g Pedum episcopale videtur intelligere.

h Passus, in alio Ms. pedes, in alio dexteras.

i Ms. S. Germani hoc loco habebat, Victorius, uti & alio loco semel eum vocat. Sed plerumque Victor etiam in illo Ms. vocatur, uti in aliis.

k Adductum nempe, nam ante se absconderat.

l Victorem habent Mss. duo. Tertium habet Victorium. Consule Commentarium prævium num. 1. Ubi intelliges, cur nos eum vocemus Victorium. Deinde malui unum Ms. hic sequi præ duobus, quia alterum ex iis mox eum incipit vocare Victorium, atque usque ad finem eodem semper nomine utitur.

m Liger seu Ligeris flumen Galliæ est satis notum, cui urbs Turonica adjacet ad partem Cenomanicæ provinciæ oppositam.

n Coronatus in albis. Nam baptizatus a paucis diebus Victorius videtur etiam tum gestasse vestes candidas cum corona, quas post baptismum acceperat pro more antiquo Ecclesiæ. Audi Maxentium Aquileiensem patriarcham in epistola ad Carolum magnum de ritibus baptismi, edita a Bernardo Pez tom. 2 Anecdot. part. 2, col. 16, qui post alios baptismi ritus expositos, ita scribit: Tunc albis induuntur vestimentis propter gaudium regenerationis ad præfigurationem vitæ angelicæ, ut ejusdem splendore decorentur. Candor etenim vestium, gaudium commorantium in illa cælesti Jerusalem mystice præfiguratur … Tunc sacro chrismate capita perunguntur, & mystico teguntur velamine, (in modum coronæ facto, ut ex aliis auctoribus, & verbis sequentibus clarum fit) ut intelligant, se diadematici regni, & sacerdotii dignitatem portaturos: talibus enim per beatum apostolum Petrum dicitur: Vos estis genus electum, regale sacerdotium. Hæc ille, quæ ex aliis facile confirmari possunt.

o Agi hic tantum de tonsura clericali tum ætas Victorii, tum modus loquendi satis innuunt.

p Sensum hunc, in omnibus Mss. luxatum, restitui quantum potui.

q Aliud Ms. meditationis.

r Nequeunt hæc intelligi de S. Martino, qui obiit diu ante S. Victorem Victorii patrem. In uno quidem exemplari Ms. S. Martinus nominatur usque ad finem, at in duobus aliis, phrasi mutata, semper deinceps nominatur Pontifex urbis. Existimo itaque auctorem non scripsisse, Victorium S. Martino usque ad obitum Patris sui adfuisse, ab eoque in locum Patris episcopum ordinatum; sed nomen Martini ab homine indocto in unum exemplar Ms. intrusum. Latius hæc exponam ad diem 1 Septembris, ubi separatim agam de Victorio.

s Ariani, ut videtur. Nisi existimare malimus paganos designari, quod verisimile fit, quia petierunt baptismum: quamvis etiam non defuerint hæretici, quorum baptismus propter formam illegitimam erat invalidus.

* ligonem

DE SANCTO GENNADIO PRIMO,
PATRIARCHA CONSTANTINOPOLITANO,

Anno CDLXXI.

SYLLOGE HISTORICA.

Gennadius I, patriarcha Constantinopolitanus (S.)

AUCTORE J. P.

§ I. Cultus; naturæ ac gratiæ dotes; scripta contra S. Cyrillum Alexandrinum non recte intellectum; episcopatus, & favor erga Constantinopolitanum clerum.

Tot inter præsules Constantinopolitanos, quos ecclesia Græca tamquam sanctos veneratur, egregium locum meretur S. Gennadius, [Publica ejus veneratio ex Fastis:] vitæ ac morum integritate, nec non episcopalis dignitatis partibus sedulo adimplendis laudem consecutus singularem, prout planum fiet ex ejus gestis. His tamen præmittimus e Fastis sacris confirmationem publici cultus ejus. Martyrologium Arabico-Ægyptiacum, a Gratia Simonio pro nobis ex Arabico Latine redditum, sic eum refert hac die: Memoria SS. Gennadii & Joannis episcoporum civitatis reginæ urbium, id est, urbis Constantinopolitanæ. In Menæis magnis typo editis, ac in Menologio Sirleti etiam inscribitur noster Patriarcha. Consule, quæ hoc die a nobis dicuntur in S. Epiphanio, ejusdem cathedræ archiepiscopo. In exemplari Taurinensi Ms. etiam habetur hac XXV Augusti: Μνήμη τῶν ἁγίων πατέρων ἡμῶν Γενναδίου καὶ Ἰωάννου ἀρχιεπισκόπων ΚΠ. Id est: Memoria sanctorum Patrum nostrorum Gennadii, & Joannis, archiepiscoporum CP. De Joanne consule Prætermissos hodiernos. Laudata Menæa iterum colunt S. Gennadium die XVII Novembris, eumque hoc modo annuntiant: Eadem die sanctus Gennadius, patriarcha Constantinopolitanus, in pace consummatur. Sequuntur hi versus Græci, quos Latine sic interpretor:

Ὁ Γενναδιος εὗρε τὴν Ἐδὲμ στέφος
Φανεὶς νοητὴν πρὸς πελαίστραν γεννάδας

Reperit coronam Gennadius aulæ poli,
Qui se palæstra strenuum mentis probat.

Allusio est ad nomen proprium Gennadius, & ad nomen adjectivum γεννάδας, id est, strenuus, egregius. Jam vero cum non certo nobis constet, utro die potius coli Sanctus debeat, an hoc die XXV Augusti; an XVII Novembris; & an alterutro; liberum nobis esse censemus hodiernum eligere. Baronius ad annum Christi 471 num. 2 scribit ista: Inter Sanctos relatum ipsum habent Græci in Menologio die XXV mensis Augusti, honorifico cultu annuatim ejus memoriam merito prosequentes.

[2] [laudatur ob varias naturæ ac gratiæ] Quo anno sedere cœperit, & quando sedere desierit ad Superos evocatus, inveniet lector in Historia chronologica Patriarcharum Constantinopolitanorum, tomo primo hujus mensis prævia, pag. 44 *. De hac tamen re obiter dicetur sub finem hujus sylloges. Pergamus itaque ad alia, quæ tum ad naturæ ac gratiæ dotes, tum ad ejus gesta ante patriarchatum, tum ad decursum ejusdem spectant. In Vitis Patrum lib. 10, cap. 145, pag. 905 secundæ editionis a Rosweydo vulgatæ, ita laudatur apud Joannem Moschum in Prato spirituali sanctus noster Patriarcha: Accessimus in cœnobium, quod dicitur Salama, nono ab Alexandria milliario distans, invenimusque illic duos presbyteros senes, qui dixerunt nobis, Constantinopolitanæ ecclesiæ se esse presbyteros, narrabantque nobis de beato Gennadio Constantinopolitano patriarcha, quod fuerit mitissimus, & mundus corpore, multumque continens.

[3] [dotes.] Gennadius Massiliensis presbyter in Bibliotheca ecclesiastica apud Miræum cap. 90, Gennadius, inquit, Constantinopolitanæ ecclesiæ episcopus, vir lingua nitidus, & ingenio acer, tam dives ex lectione antiquorum fuit, ut Danielem prophetam ex integro ad verbum commentatus exponeret. Homilias etiam multas composuit. Moritur Leone seniore imperium tenente. Pauca hæc, quæ hactenus protulimus, laudationis specimina, non obscure indicant, qualis fuerit S. Gennadius, & quam egregie comparatus, ut cathedræ Constantinopolitanæ præsset. Sed priusquam de rebus in illa dignitate ab eo gestis loquamur, juvat nonnulla præmittere, quæ antea contigerunt.

[4] Famosum, si credimus auctori mox dando, est scriptum contra S. Cyrillum Alexandrinum (cujus gesta apud nos illustrata sunt die XXVIII Januarii) in quo acri ac mordaci calamo in eumdem invectus est, [Gennadius præter modum] ac injuriosis terminis illum pupugit, quod putaret, sanctum virum, dum contra Nestorium scriberet, in errorem Apollinaris incidisse. Addet aliquis ista ad elevandam culpam ab eo hic commissam: Flagrabat Gennadius ardentissimo desiderio defendendi fidem Catholicam: S. Cyrilli sensum non intelligebat: cum orthodoxa fide conciliari eumdem non posse existimabat: hinc orta discordia: hinc scriptum acrimonia respersum, quod ex bona quidem intentione, sed ex errore tamen adversus S. Cyrillum exaravit. Verum nos hanc materiam æqua lance librare postea conabimur. Interea temporis res illa, de qua hic, videtur innecti posse anno Christi 431 vel 432, quando fervebat adhuc controversia inter S. Cyrillum ac Joannem episcopum Antiochenum. Consule Baronium ad annum 431. Verum nunc juverit rem gestam ex auctore antiquo, sed schismatico, proponere & expendere.

[5] Facundus, episcopus Hermianensis provinciæ Africanæ, [invectus] libros 12 direxit ad Justinianum imperatorem pro defensione trium Capitulorum concilii Chalcedonensis, quos in lucem edidit Parisiis Sirmondus anno 1629: ubi lib. 2, cap. 4, a pag. 76 indicat, cujusmodi hoc scriptum exstiterit: Quale vero illud est, quod jactant, ideo se damnasse hanc epistolam, quod ejus conscriptor videatur in ea de beato Cyrillo quod male sensisset, cum scripserit adversus eumdem sanctum Cyrillum, & 12 ejus capitula beatæ quoque memoriæ Gennadius hujus regiæ civitatis episcopus, nec ab istis reprehensus in hac condemnatione denominetur, qui multo vehementius & contumeliosius eum in sua responsione tractavit? Nam sic adversus eum dicit: “Væ mihi a malis. Heu, heu! Unde enim quisquam in præsenti aliunde sumat exordium? Quales Cyrilli Ægyptii, & quantas blasphemias .. audivi! Quis revera det capiti meo aquam, & oculis meis fontem lacrymarum? & plorabo istud die & nocte: quoniam extendit lingua ejus mendacium, & non fidem: confortatus est super terram. Ex certo pax peccatoribus deceptio: propter hoc enim obtinuit eos, inquit, superbia eorum in finem: cogitaverunt & locuti sunt in malignitate. Iniquitatem in altum locuti sunt: posuerunt in cælo os suum, & lingua eorum transivit super terram”. Psalmistæ ista sunt..

[6] “Væ malo Alexandriæ, familiari ejus, & proprio jam isti secundo. [in scripto contra S. Cyrillum Alexandrinum;] Quæ corrupta ploremus, quæque corrumpit. Ex toto jam mysterium iniquitatis, & vereor, ne forte numquam, qui tenet, de medio fiat.. Quid enim minimum, aut quid mediocre in illis? Omnem supereminentiam blasphemiæ jaculatus est adversus sanctos Patres, adversus eorum priores Apostolos, adversus ipsum Salvatorem, in resurrectionem meditatus est. Assumptam quidem humanitatem ex nobis & pro nobis injuriat: divinam ejus naturam, & impassibilem passionibus subjacere contendit”. Ecce, ait Facundus, quanta & qualia sanctus Gennadius in beatum Cyrillum effudit, & nulla hinc fit nominis ejus invidia, quoniam ipse non interfuit Calchedonensi concilio. Quin etiam respondens primo ejusdem S. Cyrilli capitulo, quo dixit: “Si quis non confitetur Deum esse secundum veritatem Emmanuel, & propterea Dei Genitricem sanctam Virginem, genuit enim carnaliter carnem factum Dei Verbum, anathema sit” ita [in] eum invectus est: “Anathematizaturus est te Deus, paries dealbate ..” & cætera, quæ in eodem Opere, si quis volet, inveniet.

[7] [an sit exculandus;] His in causa Gennadii contra S. Cyrillum relatis ex ipsis ejusdem Gennadii verbis, citatus Facundus episcopus sic prosequitur, ac vult illa non obstare, quo minus habendus sit orthodoxus: Cur igitur, ait, in hac ultione, sicut dicunt, injuriarum beati Cyrilli, non magis sancti Gennadii nomen, & pro sui loci auctoritate, quasi regiæ civitatis episcopi, & pro maledictionum atque contumeliarum magnitudine ventilatur? Quod si hoc consideraverunt, quoniam talia Gennadius de Cyrillo non scriberet, nisi dicentis intentionem minus intellexisset; hanc prudentem & piam considerationem ego quoque suscipio. Potuit enim & ipse de Christiana religione quæ recta sunt credens, non intellectum beatum Cyrillum bona intentione culpare: & bonam damnare intentionem, damnabile crediderunt. Quod si hoc etiam consideraverunt, quoniam si ea, quæ ante centum annos a beato Gennadio scripta sunt, modo condemnarentur, in reprehensione totius Ecclesiæ fieret, quæ hoc ante non fecit; hoc quoque sapienter atque modeste consideratum esse, si quis sapiens & modestus, agnoscet.

[8] [quem errorem postea eluit, & orthodoxum se probavit.] Tillemontius infra citandus in S. Gennadio, pag. 68 dicit, potuisse eum non habere, nisi sensa maxime Catholica, & potuisse tamen Cyrilliana vituperare bona intentione. At vero erronea ipsius sensa quomodo tam liberaliter excusari possint ex bona intentione, non concipimus: præsertim si consideremus virulentam ipsius execrationem, quam evomit contra capitulum primum, ut modo dictum est, S. Cyrilli; maxime si eam scripserit post concilium Ephesinum: ut alia fortasse plura hujusmodi omittamus; cum addat Facundus, & cætera, quæ in eodem Opere, si quis volet, inveniet. Credimus facile, Gennadium tunc contra S. Cyrillum fuisse abreptum juvenili quodam impotu; quem forsan etiam accenderit amor erga Nestorium, e sede dejectum. Sed errorem suum retractasse, & eluisse Gennadium, persuadent ea, quæ postea egit orthodoxe. Quid, quod alioquin ad sedem Constantinop. numquam fuisset promotus.

[9] [Creatur patriarcha CP.] Presbyterum Constantinopolitanum fuisse illum constat, dum ad ejusdem urbis cathedram eveheretur. Audi Theodorum Lectorem, sive Excerpta ex ejus historia ecclesiastica, quæ una cum Euagrio Scholastico &c. Parisiis edita sunt a Valesio, pag. 553: Mortuo Anatolio, Gennadius presbyter ecclesiæ CP. in ejus locum substituitur. Adde Nicephorum Constantinopolitanum archiepiscopum in Chronographia brevi, Lutetiæ Parisiorum typis regiis excusa, pag. 414. Ceterum non omnium calculis eum fuisse electum ad patriarchalem dignitatem, indicat laudatus modo Theodorus, dum de simul ad hanc nominato quorumdam suffragiis Acacio, orphanotrophii præposito meminit. Sed Deus ista vice pepercit ecclesiæ Constantinopolitanæ. Nam qualis fuerit Acacius, qui S. Gennadio mortuo postea suffectus est, narratur in Historia chronologica Patriarcharum Constantinopolitanorum, de qua superius, a pag. 44 *. Acta vero S. Anatolii, de quo jamjam injecta est mentio, apud nos illustrata sunt ad diem III Julii, pag. 651 & sequentibus, ubi indicavimus, eum vita functum anno 458, quo ei successit S. Gennadius, ut videre licet in mox citata Historia pag. 44 *:

[10] Porro Gennadius œconomum ecclesiæ constituit Marcianum, [favores ecclesiæ Magnæ extendit ad omnes ecclesias urbis CP.] qui ex Catharorum secta ad Ecclesiam Catholicam transierat, teste Theodoro Lectore supra designato, qui addit: Hic simul atque œconomus factus est, decrevit, ut quæ in unaquaque ecclesia offerebantur, clerici ejusdem ecclesiæ acciperent: cum ad id tempus Magna ecclesia, universa accipere soleret. Id cum acciderit vel jubente, vel saltem sciente, & sine dubio approbante nostro Patriarcha, indicio est, eum in hac re potius extendere voluisse munificentiam ecclesiasticam ad cleri Constantinopolitani commune bonum, quam ad bonum particulare cleri ecclesiæ Magnæ ac patriarchalis, quia forte huic aliunde erat satis prospectum de congruis proventibus ad honestam sustentationem; illi vero non item. Quidquid sit non sine causa hæc mutatio facta fuerit, quando contraria consuetudo ad id usque tempus reclamabat. Porro de ecclesia Magna, seu S. Sophiæ plura dicentur hac die in S. Menna vel Mena patriarcha Constantinopolitano § 2.

§ II. Acta adversus impium Timotheum Ælurum; res gestæ cum S. Daniele Stylita, & nostræ super illis observationes.

[Sanctus noster] Sanctus Leo PP. Domitianum & Geminianum episcopos misit Constantinopolim, ut apud imperatorem, nomine etiam Leonem, impetrarent punitionem Timothei Æluri, qui dum esset schismaticus, a communione Ecclesiæ abscissus, & Eutychiana hæresi infectus, cathedram tamen Alexandrinam invaserat, S. Proterium, legitimum ejusdem episcopum, occiderat, idque agebat obnixe, ut in universa Ægypto pessumdaret Catholicam fidem. Omnes Orientis præsules, quos consuluerat imperator, se Timothei hostes denuntiarant. Hic tamen persistebat, Asparis Ariani, cui Leo debebat imperium, auctoritate fultus. Argumentum hoc, quod in compendio contractum est, pluribus deducitur apud Tillemontium tomo 15 Monumentorum ecclesiasticorum, in S. Leone PP., articulo 156 & sequentibus, rerum gestarum serie partim anno Christi 457, partim 458 intexta, quo S. Anatolio patriarchæ successit Sanctus noster, sicut antea indicatum est.

[12] At quid tum postea? Gennadius S. Leoni PP. adversus impium Ælurum porrexit adjutricem manum, [egregiam navat operum] qui Alexandria expulsus, & Gangras Leonis imperatoris jussu relegatus est, sicut testatur Theophanes in Chronographia pag. 96 editionis regiæ Parisinæ, his verbis, quæ in versione Latina sic reddita ibi sunt e textu Græco: Ad hæc, ut quæ nefarie perpetrata condignæ subjicerentur ultioni, studium omne penes imperatorem Gennadus adhibuit, adversæ licet parti faveret oppositus Aspar Arianus. Porro pientissimus imperator Gangras, quo Dioscorus ejus magister fuerat deportatus, Ælurum relegavit. Is vero conventicula celebrare, & turbas illic movere denuo cœpit: quorum certior factus imperator, hominem in Chersonem relegavit. Alius autem Timotheus, cognomento Leucus, qui & Salophacialus, vir de rebus fidei recte sentiens, & ob morum probitatem omnibus charus, in prioris locum episcopus Alexandriæ ordinatus est. Tillemontius supra citatus plura collegit de hac historia articulo 172. Gennadius itaque se probavit egregium orthodoxæ fidei pugilem, impigrum infamis Timothei hostem, ac sedulum S. Leonis PP. in re tanti momenti adjutorem.

[13] [fidei Catholicæ] Quæ ut magis appareant, & confirmentur, observari cupimus, Æluro permissum fuisse, ut Constantinopolim adiret; de qua re Patriarcha noster certiorem fecit S. Leonem; qui in epistola 138, al. 100 ad S. Gennadium data de hoc permissu conqueritur, vigilantiam ejus requirit, ac illum laudat, uti ex ipso epistolæ textu, quem damus, intelligitur: Dilectionis tuæ litteris, & fratrum coëpiscoporumque nostrorum Domitiani & Geminiani sermone agnovi, Timotheum, postquam ecclesiæ Alexandrinæ civitatis expulsus est, Constantinopolim (nonnullis hoc fidei adversariis agentibus) venire permissum, ut, quantum datur intelligi, quia universorum Domini sacerdotum sententiis coarctatus, invitus saltem ad Catholicum se dogma convertat, ut, tamquam propter hanc tantummodo culpam videatur ejectus, hæreticæ perversitatis errore damnato, doctrinæ Apostolicæ, ut ad Alexandriam redeat, acquiescat: cum illi, etiamsi Catholicus probaretur, hoc vehementer obsistat, quod, vivente episcopo, tantæ sedis invasor est, & autor apparuit inauditæ crudelitatis admissæ.

[14] [ac sancto Leoni PP.] Et ideo dilectio tua solicitudine, qua claret, eniti & elaborare debebit, ne cum tam nefario homine sermo aliquis privatim, vel publice misceatur, neve sub specie correctionis ejus quorumdam conventui præbeatur occasio: ne redeundi integram capiat libertatem, de quo jam edictis suis princeps Christianissimus judicavit. Omni igitur labore & circumspectione pervigili unitati ecclesiasticæ profuturus enitere, frater charissime, ut spes suffragatoribus ipsius adimatur, & Alexandrinis ex clero suo Catholicus episcopus secundum morem veterem per orthodoxos episcopos consecretur: quia parricida ille non alias a suis defensoribus deseritur, nisi Alexandrina ecclesia, quæ patrum honori & suæ restituenda est libertati, rectorem sanandis omnibus, quæ male gesta sunt, probatissimum fuerit consecuta. Datum XV Kalend. Julias, Magno & Apollonio Consulibus, id est, anno Christi 460. S. Leonis desiderio fecit satis Archiepiscopus noster: Ælurus quippe nihil obtinuit Constantinopoli, vel ne quidem eo venit, & priusquam S. Leonis litteræ ad Gennadii manus pervenissent, Timotheus Salophaciolus, quem supra laudavimus, electus erat jam tum episcopus Alexandrinus.

[15] Etenim S. Leo recitatam modo epistolam dedit die XVII Junii; [contra impium Ælurum.] ineunte autem mense Julio, vel paullo post acciderit ordinatio Timothei Salophacioli episcopalis; cum idem Christi in terris Vicarius hanc ipsi sit gratulatus die XVIII Augusti ejusdem anni in epistola 139 al. 101, postquam eamdem ordinationem factam esse tum, ex Timothei præsulis, tum ex presbyterorum & diaconorum ecclesiæ Alexandrinæ scriptis intellexerat. In epistola enim 140 al. 102, eodem die ac anno notata hos ita alloquitur: Gaudeo exultanter in Domino de piissimo, quem inter vos habetis affectu, dum, sicut scripta vestra manifestant, & pastor gregem, & grex ostenditur amare pastorem. In epistola autem gratulatoria, quam modo designabamus, Cum ergo, inquit, scribendi opportunitates, quibus fraternitas tua utatur, extiterint, sicut necessarie, & ex more fecisti, ut per filios nostros Danielem presbyterum, & Timotheum diaconum ordinationis tuæ ad nos scripta dirigeres, ita omni tempore in hoc officio perseveres. Scripta itaque S. Leonis prior ad Gennadium epistola die XVII Junii; deinde Salophacioli, & aliorum, de quibus actum, scripta, quæ accepit S. Leo, & quibus rescripsit XVIII Augusti; argumento nobis sunt, a Gennadio factum fuisse satis sanctissimi hujus Pontificis desiderio, quando per singularem vigilantiam ac impensum studium boni publici & Catholicæ religionis, antequam priorem hujus epistolam accepisset, illud exsecutioni mandari curavit.

[16] En tibi, lector, quæ gesta sunt eodem circiter tempore inter Patriarcham nostrum & S. Danielem Stylitam, [Refertur] de quo traclandum erit pluribus ad diem XI Decembris, quo eum refert Martyrologium Romanum. Apud Surium hæc de utroque Sancto historia exstat ad eumdem diem in Vita S. Danielis Stylitæ cap. 16 occasione columnæ, quam idem Daniel ascenderat: Cum loci (erat is apud Constantinopolim) dominus ad horum venisset cognitionem (erat autem illi nomen Gelasius) inconsiderate ira animo perturbatus, aut potius dæmonis importunitate commotus, & adversus sanctum virum furore percitus (causa autem prætexebatur, quod non eam columnam posuisset voluntate illius) imperatori quidem renuntiat id, quod factum fuerat. Renuntiat autem etiam Gennadio (is enim constitutus fuerat episcopus Constantinopolitanus post decessum Anatolii:) atque ab imperatore quidem dicens non fuit exauditus: episcopus vero invidia motus, seu ei, qui rogarat, concedens, non solum censebat Sanctum e columna dejiciendum, sed etiam pœnæ subjiciendum. Redit ergo Gelasius totus ira percitus, alios quoque multos secum assumens, & e columna Sanctum volens detrahere. Deinde narrat Vita, quo modo Deus Danielem defenderit.

[17] Ibidem cap. 24 & 25 sequuntur ista: Magnam quidem certe urbem magnas adorturas esse minas, [narratio historica eorum,] cum a Superis accepisset revelationem, eam episcopo significat Gennadio, jubens contentiore uti precatione. Quinetiam imperatori Leoni prædicit similia, & bis in hebdomada jubet communes fieri supplicationes. Sic enim eis pollicetur iram Dei futuram mitiorem. Atque ii quidem Sancti præceptis contemptui habitis, erant ipsa intellecturi experientia ea, quæ multitudo peccatorum effecit, ut ad effectum deducerentur.. Verosimiliter hic prænuntiat Daniel incendium urbis CP., quod accidit anno 465.) Quoniam autem divini quoque Agni sacrificatorem oportebat esse Danielem, qui jam ei prius sacrificaverat & corpus & animam, e Superis quidem movet imperatorem spiritus, movet autem Gennadium quoque imperator, & ad eum scribit, ut acceptis multis ex ecclesia veniat ad magnum Danielem, & eum consummet ordine sacerdotali.

[18] [quæ inter S. Gennadium] Cum is vero hæc fecisset, qui prævidendi quidem futura magnam habebat potestatem, primum quidem spiritu præcognoscit futuram ad se adventum. Deinde cum ille jam venisset ad columnam, dixit se jam pridem desiderasse ad eum ascendere: sed curas prohibuisse ecclesiasticas, ne finem imponeret suo desiderio; nunc autem venire, ut & ipsum videret, ejusque precibus frueretur & sermonibus. Rogabat vero, ut scalæ quoque adhiberentur. Frustra, inquit ei prædicendi magna vi præditus Daniel, hunc laborem ut susciperes, procuravit, qui te ad nos movit. Hoc simul & stuporem & metum affert Sacerdoti: stuporem quidem, quonam modo sic ejus cognovit adventum: timorem autem, quod mens ejus magno erat Danieli manifesta: neque enim, nisi coactus fuisset ab imperatore, ad eum umquam venire annuisset.

[19] [ac S. Danielem Stylitam] Cum autem & episcopus, & qui sequebantur episcopum, multum rogavissent, ut admoverentur scalæ, ut ad eum ascenderet, prohibebat vero invictus Daniel: imminebat autem jam sol mediis eorum capitibus, calidis eos feriens radiis, & videbat Episcopus multitudinem siti & æstu torreri, jubet inferius quidem archidiacono preces dicere consuetas: ipse autem cum esset precatus, ordinat magnum Danielem, etiam non præsentem, presbyterum, & simul multitudo de eo, qui erat vere dignus, clamabat: Dignus. Cum sic patriarcha Gennadius Danielem nominasset sacerdotem, & Ecce, dixisset, & tibi populus justam de more propterea emisit vocem, & Deus desuper tibi per me manum imposuit, & omnia, ut semel dicam, suscepisti signa sacerdotii. Restat ergo, ut scalæ admoveantur columnæ, ut sis etiam sacri particeps Sacrificii, & Deo vocanti omnino cedas.

[20] [acta fuisse dicuntur.] Tunc cum beatus cognovisset Daniel, hæc non fieri sine Dei numine, sed ei quoque grata esse & accepta, quæ facta sunt, jubet poni scalas, & cælestem margaritam, divinam, inquam, communionem & dat & accipit. Deinde cum etiam fecisset alia omnia, quæ solent fieri a sacerdotibus, & precatus esset pro multitudine, eos dimisit lætantes simul & admirantes, partim quidem propter præscientiam, & vere laudabilem timiditatem; partim autem quod vix quidem, persuadetur tamen ipse quidem accipere sacerdotium, illis vero præbere preces & benedictionem. Hæc imperatori quoque significantur, & simili eum replent lætitia & admiratione.

[21] [Variæ observationes] Hæc narrantur in Vita S. Danielis Stylitæ, & apud Surium edita sub nomine Simeonis Metaphrastæ. Leo Allatius in Diatriba de Symeonum scriptis pag. 129, inter plures alias Sanctorum Vitas, tamquam Metaphrastæ proprias, ponit Vitam S. Danielis Stylitæ, hoc principio vel characterismo: Ὡσπερ ἐπὶ τῶν ἀριστέαν, quæ consentiunt exordio Vitæ Latinæ apud Surium: Quemadmodum viris fortibus. Hæc vero in causa sunt, cur istius scriptoris Vitæ plenam auctoritatem tribuere non audeamus, in iis præsertim rerum adjunctis, quæ inter utrumque Sanctum contigisse commemorat. Nam displicet primo illud, quod supra in propositione disjunctiva de S. Gennadio ponit: Episcopus vero invidia motus. Cur enim invidiæ hic fit mentio? cum Vir sanctus potuerit ob aliam causam judicare, S. Danielem a columna amovendum, quia videlicet modus ille vivendi erat adeo singularis, quia vanitatis periculo subjectus, quia non tam ex divino impulsu, quam e propriæ voluntatis motu exortus: quæ incommoda etiamsi in S. Daniele non habuerint locum; habere tamen, suspicatus forte sit sanctus Patriarcha: ut nihil dicam de aliorum, quæ fortasse ad S. Gennadium delatæ sint, querelis, quarum saltem una, eaque gravissima exponitur in propositione disjunctiva, de qua jam mentionem fecimus. Utcumque sese hæc habeant, quæ retulimus per conjecturas, non videtur Vir sanctus esse accusandus de invidia, dum aliunde excusari potest. Aliud etiam est superius, de quo dictæ Vitæ scriptorem conveniendum arbitramur.

[22] Displicet enim secundo ille mirus sacerdotii modus, [quare] quod S. Daniele contulisse S. Gennadius fertur his verbis: Ordinat magnum Danielem, etiam non præsentem, presbyterum, cui inter alia eum narrat dixisse: Deus desuper tibi per me manum imposuit.. Restat ergo, ut scalæ admoveantur columnæ &c. Displicet, inquam, hæc ordinatio, quæ nobis esset probabilior ac verosimilior, si diceret biographus, S. Danielem absentem a S. Gennadio designatum quidem fuisse ad sacerdotium; sed deinde ab eodem sancto Patriarcha Danieli præsenti impositas fuisse manus, eaque peracta, quæ necessaria sunt ad consecrationem sacerdotis, quidquid sit de accidentibus. Cogitationem hanc meam confirmo sequente facto S. Gregorius Nyssenus in Vita S. Gregorii Thaumaturgi, quæ anno 1615 edita est Parisiis, quæque ibi habetur tomo 2 Operum ejusdem sancti Patris, narrat pag. 976 & sequente simile exemplum de laudato Gregorio: Cum Phædimus, inquit, cui divinitus a Spiritu sancto præscia (futurorum) vis quædam inerat, in illo tempore Amasæensium ecclesiæ antistes esset, & omni studio laboraret, ut magnum Gregorium in potestatem redactum, ecclesiæ administrationi præficeret, .. ut hic sacerdotem id agitare atque conari sensit, cogitare cœpit, qua ratione latere posset, alias ad aliam solitudinem transiens..

[23] Dum vero uterque inter se studio certarent, illo quidem capere, [quædam in hac historia] hoc vero persequentis manus effugere cupiente .., impetu quodam divino Phædimus ad propositum studium provectus, nihil curans interjectum spatium, quo ab Gregorio dirimebatur, (quippe ille aberat itinere tridui) sed ad Deum suspiciens, precatusque ut & ipse & ille pariter in illa hora ab Deo respicerentur, loco manus impositionis, Gregorio adhibet sermonem, Deo consecrans eum, qui corpore coram non adesset, & illam ei civitatem destinans & attribuens, quam contigerat ad illa usque ipsa tempora adeo simulachrorum errori deditam esse … Sic igitur jugum subire coactus, OMNIBUS POSTHÆC QUÆ FIERI SOLENT, SOLENNIBUS IN EO PERACTIS, cum exiguum tempus ad mysterium exactius cognoscendum ab eo, qui sacerdotium ipsi assignaverat, petiisset &c. Potuisset dicere Latinus hic interpres: Omnibus post hæc LEGITIME in eo peractis: nam in Græco textu est: Πάντων μετὰ ταῦτα τῶν νομίμων ἐπ᾽ αὐτῷ τελεσθέντων. Ex his concludo, hoc vel simili modo verosimilius ratiocinandum esse de sacerdotio S. Danielis Stylitæ, ne ob tantillam Metaphrastis, vel alterius, quisquis fuerit, biographi auctoritatem, ad modum tam inusitatum & extraordinarium accepti ab eodem Sancto sacerdotii recurramus.

[24] [a nobis improbentur.] Displicet tertio, quod auctor Vitæ S. Danielis affricet S. Gennadio mendacium officiosum. Hunc quippe affirmat dixisse S. Danieli, se jam pridem desiderasse ad eum ascendere; sed curas prohibuisse ecclesiasticas, ne finem imponeret suo desiderio.. Cui Daniel: Frustra, inquit, .. hunc laborem ut susciperes, procuravit, qui te ad nos movit. Quibus subdit ista biographus: Neque enim, nisi coactus fuisset ab imperatore, ad eum umquam venire annuisset. Hæc si vera sunt, mentitus est S. Gennadius: & quamvis viri etiam sancti habeant suos nævos, eorumque sanctitati nihil isti officiant; hunc tamen S. Gennadio imputare non ausim, quia circumstantiæ aliæ, de quibus dixi, in superiore biographi istius historia videntur esse suspectæ fidei: an vero plures aliæ hujusmodi sint in Vita S. Danielis Stylitæ, examinari poterit ad diem XI Decembris.

§ III. Collecta a Viro sancto synodus contra simoniam; epistola encyclica; vigilantia pastoralis; miraculum; clericus facinorosus miro modo punitus; ecclesiæ tempore hujus Patriarchæ Constantinopoli exstructæ; reliquiæ ab ipso translatæ; visiones.

[Laudatur Sanctus, congregat synodum ac epistolam encyclicam scribit contra fimoniacos:] Eminentissimus Cardinalis Baronius laudat S. Gennadium, tamquam de orthodoxa fide atque ecclesiastica disciplina cumulatissime meritum: nam ad Christi annum 459 num. 1 de illo scribit, tamquam de fidei Catholicæ & ecclesiasticæ disciplinæ acerrimo vindice atque custode: qui inter alias deformitates cum nactus esset ecclesiam illam (Constantinopolitanam) simoniaca labe deturpatam, ad eam penitus evellendam, aliosque pravos mores extirpandos, synodum colligi festinavit. Quæ breviter quidem, sed magnifice tamen de eo a Baronio pronuntiata, quam apte ac merito Viro sancto conveniant, planum fiet ex iis, quæ jam dicturi sumus. Superest etiamnum nobis illustre monumentum implacabilis istius odii, quo idem sanctus Præsul perniciosissimam hanc pestem persequebatur, in epistola encyclica seu circulari, quæ inter Commentaria vel scholia Theodori Balsamonis in canones &c., anno 1620 Parisiis Græco-Latine edita, habetur pag. 1084, hoc titulo, qui e Græco ibidem Latine redditus, sic sonat: Gennadii patriarchæ Constantinopolitani, & sanctæ cum eo congregatæ synodi ad sanctissimos omnes metropolitanos, & ad Papam urbis Romæ epistola circularis &c. Tillemontius proxime jam citandus movet pag. 71 difficultates adversus ea, quæ Baronius ad annum 459 num. 1 & 2 scribit, dicens, quod concilio isti interfuerint Domitianus & Geminianus episcopi, ac sedis Apostolicæ legati; item quod concilium illud convocatum fuerit e proximis provinciis. Quænam vero opponat Baronio collector ille, supersedemus hic referre. Nam concilium ipsum Constantinopolitanum anno 459 vel circiter, non refragante eodem collectore, celebratum fuit: e quo discimus veras ac solidas S. Gennadii laudes; idque sufficiat ad nostrum institutum.

[26] Decorem ecclesiasticum sanctus Patriarcha impense etiam cordi habuit, [vult ut ordinandi sciant memoriter Psalterium; miraculum; clericum facinorösum,] quando, teste Theodoro lectore, quem supra citavi, pag. 554, neminem ordinabat, qui Psalterium non sciret memoriter. Quid pro clericis fecerit, narravimus superius num. 10 ex eodem auctore, qui pag. 554 modo designata refert miraculum a Præsule nostro patratum. Sub eodem, ait, Gennadio, pictoris cujusdam manus exatuit, qui Christum Jovis specie depingere ausus fuerat. Sed Gennadius pictorem precibus suis mox sanavit. Vigilantia quoque Viri adversus depravatos mores ibidem indicatur his paucis verbis: Eleutherio martyri ob quemdam ejus clericum Gennadius scripsit in hunc modum: Miles tuus disciplinam non servat. Tu igitur aut emenda illum, aut dele: statimque mortuus est clericus, utpote qui malis moribus esset præditus.

[27] Factum hoc, quod brevissime ibi perstringitur, pleniore oratione exponitur in Vitis Patrum loco antea a nobis indicato, [quem emendare non poterat,] cujus facti historia ut clarius ac distinctius intelligatur, illam huc transcribendam curavi. Sic itaque habet: Dicebant & hoc nobis de ipso (de nostro Gennadio sermo est) quod, cum molestaretur a pluribus de quodam clerico nimis delinquente, Charisio nomine, accersivit eum Patriarcha,ipsumque emendare conatus est. Cum vero nihil increpando proficeret, permisit illum paterna & ecclesiastica censura flagellari.

[28] Postquam vero didicit in nullo meliorem fieri, [S. Eleutherio committit emendandum vel puniendum.] neque per verba, neque per flagella (vacabat enim homicidiis & magicis præstigiis) misso quodam apocrisiario suo jussit, ut diceret sancto martyri Eleutherio (erat enim lector in ipsius oratorio Charisius) Miles tuus, sancte Dei Eleutheri, multum peccator est: aut emenda illum, aut excide. Venit igitur apocrisiarius in oratorium, stansque ante altare, ac intendens ad sepulcrum martyris, extendensque manum suam, ait martyri: Patriarcha Gennadius significat vobis, sancte Christi martyr Eleutheri, per me peccatorem, quia miles tuus multum peccat. Aut emenda illum, aut præcide eum. In crastinum vero mortuus inventus est scelerum opifex Charisius, & omnes obstupefacti glorificaverunt Deum. Hinc conficitur, sanctum Patriarcham, etiamsi fuerit mitissimus, ut superius § 1 num. 2 dictum est, justam tamen severitatem etiam exercuisse, quando bonum commune & disciplina ecclesiastica hoc exigebant. Tillemontius tomo 16 in S. Gennadio pag. 70 refert Constantinopoli fuisse ecclesiam S. Eleutherii martyris, verosimiliter, uti vult, senatoris Byzantini; quem Græci, inquit, honorant IV Augusti, & ad cujus ecclesiam censet spectare historiam superius narratam. At non hujus, sed alterius synonymi Eleutherii episcopi ac martyris ædem sacram Constantinopoli tribuendam, ostendere conati sumus tomo 1 Augusti, die IV ejusdem mensis, ubi illustravimus Acta S. Eleutherii M. Tarsiæ in Bithynia, a pag. 318.

[29] Tempore ejusdem sancti Patriarchæ novis ecclesiis urbs Constantinopolitana fuit condecorata. [Novis ecclesiis ornatur Constantinopolis ipsius tempore:] Hujus Gennadii temporibus, Studius ecclesiam S. Joannis exstruxit, & monachos ex Acœmitensibus in ea collocavit, teste Theodoro Lectore pag. 454. Theophanes in Chronographia, anno 1655 Parisiis edita, pag. 97 illam fuisse indicat S. Joannis Baptistæ, nam Præcursoris templum eam vocat. Codinus De Originibus Constantinopolitanis, mox dicto anno ac loco excusis, pag. 51 addit ista de Studio istius monasterii fundatore: Plurimis illud ditavit possessionibus, atque monachos mille in eo instituit. De S. Alexandro Acœmetorum fundatore, eorumque origine, primis monasteriis, ac nominis illorum ascetarum etymo, consuli potest tomus 1 Januarii, die XV, pag. 1018, & seq.; ubi etiam laudantur Studitæ. De Pluribus ecclesiis, tempore S. Gennadii conditis Constantinopoli, Tillemontius tractat inter ea, quæ collegit de eodem Sancto: sed cum illud argumentum nihil magnopere demat vel addat sanctitati ejus, vel rebus ab eo gestis, illud pluribus huc transcribere supersedemus, ad alia perrecturi, quæ propius ad eumdem Patriarcham spectant.

[30] [Sanctorum reliquiæ] Apud Surium in Vita S. Danielis Stylitæ cap. 34 dicuntur reliquiæ S. Simeonis Stylitæ solenni ritu translatæ ac delatæ ad eumdem S. Danielem, hanc rem curante imperatore Leone, quem Daniel ita allocutus ibidem narratur: Si velis facere mihi rem gratam, festina huc adducere illius reliquias, & rem mihi gratissimam, acceptam tibi feram.. Cum autem qui missi fuerant Antiochiam, sic jubente imperatore, reliquias attulissent, significabat quidem magnus Daniel Episcopo urbis, ut prædicet & publice annuntiet exportationem tabernaculi, & ut ipse sedeat in vehiculo imperatoris, sinu tenens reliquias, & sic iter faciat cum psalmis & hymnis, & cum eas deduxerit ad templum militiæ principis Michaëlis, illic divinam celebrent mystagogiam.

[31] [ab eo translatæ:] Quæ cum peragerentur, & magno & splendidissimo comitatu deducerentur, multa per ipsas in transitu facere miracula conspectus est Dominus… Postquam autem finem acceperunt ea, quæ pertinebant ad reliquias, & ipse Sacerdos, & omnes qui simul consequebantur, cum gaudio ad Sanctum ascenderunt, maximas suavissima anima in eos verbis effudit gratias. Hæc ibi. Acta istius Sancti jam pridem apud nos illustrata sunt tomo 1 Januarii, die V, a pag. 261. Si autem per reliquias, de quibus jam egimus, intelligas non totum corpus, sed partem aliquam notabilem, facile conciliabis ea, quæ modo de reliquiis Constantinopolim translatis exposita sunt, cum Vita tertia, sub nomine Simeonis Metaphrastis ibidem edita: cujus videri potest caput 15, pag. 285. Imperante eodem Leone, & S. Gennadio cathedram patriarchalem gubernante, alias reliquias Constantinopolim fuisse translatas, affirmat Theodorus Lector pag. 568 his verbis: Eo (videlicet Leone augusto) regnante, & Gennadio patriarchatum administrante, allatæ sunt Sirmio (Pannoniæ inferioris urbe) reliquiæ sanctæ Anastasiæ, & depositæ sunt in martyrio (id est, in æde sacra) ejusdem, quod est in porticu Domnini. Legi possunt, quæ de hac æde collegit Cangius lib. 4 Constantinopolis Christianæ a pag. 141.

[32] [duæ ipsius] Fertur S. Gennadius sub finem vitæ habuifse visionem quamdam, qua jussus fuerit destruere sanctæ martyris Irenes ecclesiam, quæ nihil spectatu dignum habebat, sub successore ejus reædificandam: re autem ipsa istam ecclesiam jussu ejus fuisse destructam; ipso vero mortuo, magnifice conditam sub dicto ejus successore, per S. Marcianum: in cujus Vita, quæ apud nos sub nomine Simeonis Metaphrastis edita est tomo 1 Januarii, die X, hæc res pluribus narratur pag. 614. Suidas autem in suo lexico quod anno 1619 Coloniæ Allobrogum excusum notatur, ad nomen Ἀκάκιος, Acacius (fuit is S. Gennadii successor) pag. 118 scribit, totum illud opus sub Gennadio fuisse perfectum. Quidquid sit, nos huic rei gestæ majorem haberemus fidem, si antiquiorum scriptorum testimonio fulciretur.

[33] Illud vero majore attentione ac fide dignum est, [visones.] quod de Sancto nostro sub finem vitæ contigisse perhibet Theodorus Lector pag. 555: Gennadius, inquit, cum noctu orandi gratia ad altare descendisset, dæmoniacum quoddam spectrum vidit. Quod cum objurgasset, audivit illud exclamans in hæc verba; se, ipso quidem superstite, quiescere: postea vero ecclesiam penitus vastaturum. Quod metuens Gennadius, cum Deum ardentissime precatus esset, paullo post e vita discessit. Hanc autem visionem fuisse veram, & non phantasticam, suadent tot & tanta mala, quæ sub Acacio, ipsius successore, ac perfido hæreticorum fautore, acciderunt, de quibus tractatur in Historia chronologica Patriarcharum CP a pag. 44 *. Verum Sanctus Præsul noster alia egregia specimina edidit, antequam e vita excederet, studii, quo erga orthodoxam fidem flagrabat, plane singularis; ut patebit e proximo paragrapho.

§ IV. Acta pro orthodoxa fide; tempus episcopatus; dies mortis; S. Macedonius dicitur fuisse nepos S. Gennadii; hujus scripta.

[Varia dantur, quæ præclare egit] Fuit sine dubio S. Gennadius, qui una cum S. Marcello Acœmetorum abbate ducem se ac primipilum exhibuit in tumultu illo populi Constantinopolitani, ea de causa exorto, ut Leonem imperatorem absterreret, ne cæsaris titulum daret Patricio, Asparis filio, Arianæ hæresis labe infecto, nisi orthodoxam fidem prius amplecteretur. Res hæc gesta scribitur accidisse anno Christi 468, de qua tractat Baronius ad annum 469. Nos interim audiamus pauca e laudati abbatis Vita apud Surium, ad diem XXIX Decembris, ubi cap. 34, pag. 354 sunt ista: Ea res vero non parum conturbabat ecclesiam, si rursus sit imperium Arrianus invasurus. Aspar enim, & ejus filii, & tota domus, Arrii insaniam mirandum in modum amplectebatur. Cum itaque essent pleni tumultu, communiter convenerunt, & ducibus Geladio & Marcella venerunt ad Hippodromum, ut ab inhonesto & indigno hoc cœpto arcerent imperatorem.. Cum ergo sic paratus esset Christi exercitus, eis quoque Deus ostendit ducem, Marcellum videlicet, de quo ibi plura. Tillemontius per Geladium illum, sine dubio censet indicari Gennadium.

[35] Quamvis vero in duabus diversis editionibus, quas consului, [sanctus hic Patriarcha] Surianis scribitur Geladius; in Vita tamen Græca Ms., quam habemus in codice ✠ Ms. 195, quæque, sicut eidem Vitæ adscripsit Papebrochius noster, desumpta est ex Ms. Medicæo R. Fr., habetur Γεννάδιος, adeo ut, Gennadium patriarcham strenue in re tanti momenti egisse partes suas pro bono ecclesiæ suæ & fidei Catholicæ conservatione non inviti admittamus, etiamsi hoc vellemus videre confirmatum ex antiquiore ac melioris notæ scriptore, quam sit Simeon Metaphrastes, sub cujus nomine Vita S. Marcelli, archimandritæ monasterii Acœmetorum, apud Surium excusa est. Hanc laudat quidem auctor Monumentorum ecclesiasticorum tomo 16 a pag. 51; indicat tamen, vadem se esse non posse, quod nihil sit in circumstantiis Metaphrasticæ inventionis. Porro historicum de isto abbate compendium concinnavit idem auctor Monumentorum tomo citato a pag. 52: sed posteri nostri Acta ejusdem Sancti illustrabunt ad diem XXIX Decembris, quo inscribitur Martyrologio Romano.

[36] [pro fidei Catholicæ] Alia duo sunt facta notatu dignissima, in quibus S. Gennadius verum sese ac egregium fidei Catholicæ propugnatorem comprobavit. Primum accipe. Anno 470 vel 471 Petrus Fullo, Eutychianæ hæreseos peste corruptus, sed Zenonis, qui erat gener imperatoris Leonis, auctoritate fultus, invaserat cathedram Antiochenam, extruso ex ea Martyrio. Sed Gennadius auctoritate sua, qua valebat plurimum, apud imperatorem interposita effecit, ut ab eodem gratiose fuerit dimissus Martyrius. Ita vero impense causam ejus egit sanctus Patriarcha, ut sedi suæ restitutus sit. Sed verba Theodori Lectoris recitemus pagg. 554 & 555: Martyrius cum ad imperatorem venisset, honorifice dimissus est studio atque hortatu Gennadii. Reversus autem Antiochiam, cum Antiochenses turbis ac seditionibus delectari, & Zenonem iis favere animadverteret, episcopatui renuntiavit coram universa ecclesia, his verbis usus: Clero contumaci, & populo immorigero, & ecclesiæ contaminatæ renuntio, servata mihi sacerdotii dignitate. Quamdiu vero sederit Martyrius, quando hæc renuntiatio facta sit, & quibus laudibus hic præsul condecoratus; inveniet lector in Historia chronologica patriarcharum Antiochenorum ante tomum IV mensis Julii pag. 79 & 80.

[37] [incolumitate:] Factum aliud priori subjungimus, S. Gennadio pariter gloriosum. Postquam laudatus Martyrius sponte sua, sicut vidimus, episcopatu se abdicasset, in eumque Petrus Fullo se rursus intrusisset; S. Gennadius certiorem de hac re fecit imperatorem: ejectus fuit Petrus, ac Julianus legitime electus præsul. Post abscessum Martyrii, prout testatur Theodorus Lector pag. 555, Petrus in sedem episcopalem tyrannice invasit. Statimque Joannem quemdam, qui antea depositus fuerat, episcopum Apamiæ ordinavit. Quæ cum didicisset Gennadius, cuncta imperatori significavit. Imperator vero Petrum in exilium mitti jubet. Qui cum id præscisset, fuga elapsus exilium devitavit. Ejus autem loco Julianus communi omnium consensu ad episcopatum promotus est. Si quis desiderat pleniorem harum rerum notitiam, adeat dictam Historiam chronologicam Patriarcharum Antiochenorum pag. 80 & 81, ubi de Petro Cnapheo seu Fullone, & Juliano agitur.

[38] Habes, lector, satis pauca de tam illustri Patriarcha, quæ ad posteros transmisit historia, quæque huic Commentario intexere visum est. [quibus adde alia, etiamsi scripta non sint.] Suspicamur, multo plura vel olim scripta, vel certe scribenda fuisse in laudem istius Viri, quæ obsoleta antiquitatis memoria nobis inviderit. Quidquid sit; rebus ab eo præclare gestis annumerari merito posse videntur leges omnes, quas Leo imperator pro Ecclesia Catholica condidit tempore episcopatus Gennadii, cum probabile videatur admodum, ab hoc Præsule easdem illi vel prius suggestas fuisse, vel hujus calculo approbatas antequam ederentur. Hanc rem Eminentissimus Baronius ad annum Christi 471 declarat & confirmat hisce verbis: Reperiuntur Leonis imperatoris constitutiones diversis temporibus sub Gennadio datæ de rebus ad cultum religionis spectantibus, quarum auctor idem illi creditur fuisse Gennadius. Ad arbitrium enim episcoporum ejusmodi sanctiones edere consuevisse ipsum Leonem imperatorem, quæ post hæc, suggerente Acacio novo episcopo, promulgavit, facile demonstrabunt.

[39] De publico Sancti cultu apud Græcos, diximus supra num. 1. [Cultus, dies mortis, anni episcopatus nepos Sancti:] Quibus addi potest, quod a Facundo episcopo Hermianensi vocetur bonæ memoriæ & Sanctus, ut licet videre inter ea, quæ supra § 1, num. 5 & 7 ex isto scriptore recitavimus. Sedit Patriarcha noster ab anno Christi 458 ad 471 secundum Historiam chronologicam ibidem num. 2 assignatam: utra vero dies, nimirum an hodierna, an XVII Novembris concurrerit cum ejus obitu, vel an alterutra eidem conveniat, non satis nobis compertum esse indicavimus in eadem Historia pag. 44 *. Pro die tamen XVII Novembris videtur aliquid lucis suggeri ex Menæis magnis, quia tunc memorant de Viro sancto: Ἐν εἰρήνῃ τελειοῦται, id est, in pace consummatur, quo videtur indicari, eum tunc in Domino requievisse. Macedonius, qui postea ad sedem Constantinopolitanam evectus est, fuitque hujus nominis secundus, dicitur S. Gennadii nepos fuisse apud Theodorum Lectorem pag. 559, & ibidem laudatur his verbis: Porro hic Macedonius erat summæ districtionis atque abstinentiæ & sanctitatis, utpote educatus sub Gennadio, cujus etiam nepos ex sorore fuisse dicitur. De isto sancto Patriarcha Historiam chronologicam paullo ante citatam consule a pag. 54 *, & diem XXV Aprilis, tomo III istius mensis, pag. 369 & sequentibus, ubi de illo jam pridem tractavimus.

[40] [Recensentur] Reliquum jam est, ut aliquam de S. Gennadii lucubrationibus notitiam lectori subministremus. Præter ea, quæ scripsit contra doctrinam S. Cyrilli, de qua re nobis fuit sermo superius § 1, a num. 5: item præter Commentationes in Danielem, ac homilias multas, quas composuisse eum retulimus ibidem num. 3 ex Gennadio Massiliensi; Marcellinus Comes in Chronico, quod accurante Sirmondo editum est Lutetiæ Parisiorum anno 1619; dum pag. 36 ad annum 470, per Indictionem ac consules ibidem indicatum, Pauli, inquit, epistolas omnes exposuit. Ast alia quædam etiam ab ipso conscripta fuisse, colligitur e notis Sirmondi ad Facundum episcopum Hermianensem, de quo supra num. 5; nam ad paginam 76 Facundiani textus hæc observat: Hujus locum alterum ex libro 2 ad Parthenium profert Leontius in locis communibus de origine animarum, Γενναδίου Κωνσταντινούπολεως ἐκ τοῦ πρὸς Παρθένιον δευτέρου λόγου. Ita Sirmondus. Verum cum texus ille Græcus ita sonet, Gennadii Constantinopolitani e SERMONE secundo ad Parthenium, suspicari forte quis possit, an illud scriptum homiliis annumerari non debeat, quas composuit S. Gennadius. De epistola ejus adversus simoniacos locuti sumus § 3.

[41] [lucubrationes ipsius.] Usserius de Britannicarum ecclesiarum Antiquitatibus cap. 16, pag. 773 censet, hunc nostrum Patriarcham citari a Sedulio, qui collectanea scripsit in epistolas S. Pauli. Hæc opinio non apparet improbabilis, quia præter scriptoris Gennadii nomen, concurrit argumentum scriptionis, teste Marcellino Comite modo citato. Porro Sedulius ille notus est bibliographis. Fertur claruisse anno 818 apud Caveum heterodoxum: id tamen, inquit, haud adeo certum. Alibi vocatur junior, & scribitur floruisse circa annum 820. De Seduliis disserit Labbeus in libro de Scriptoribus ecclesiasticis tomo 2, pag. 324 & seqq. Multus etiam est in hac materia Usserius, quem modo allegabamus. Hisce finem imponimus syllogæ nostræ historicæ.

DE SANCTO SEVERO ABBATE
AGATHÆ IN OCCITANIA GALLIÆ,

Anno circiter D.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Severus abbas Agathæ in Occitania Galliæ (S.)

AUCTORE J. P.

§ I. Memoria in Martyrologiis, solennis cultus apud Agathenses.

Agatha, urbs Galliæ Narbonensis Straboni & Plinio, nunc Agde, urbs Galliæ in Occitania, episcopalis sub Archiepisco Narbonensi, [Notitia loci,] estque elegans & culta in ora maris Mediterranei seu sinus Lugdunensis, paullo supra ostia Arauris fluvii, vix una leuca distans a Blascone in septemtrionem, 7 a Narbone in ortum (alibi lego 8 leucis Gallicis) uti 4 a Bliterris Montem Pessulanum versus 10 in Occitania inferiori, teste Baudrando, cujus verba sunt, quæ recitavi, excepta parenthesi. Plura inveniet curiosus lector in nova editione Galliæ Christianæ tomo 6 in ecclesia Agathensi pag. 664. Urbs porro hæc S. Severi virtutum, ac miraculorum theatrum exstitit, e Syria post varios maris tractus, comite ac duce divina providentia, eo advecti, ut vitæ solitariæ suavissimum diffunderet odorem in ejusdem urbis territorio, ac deinde in ipsa urbe conderet monasterium, cui laudatissime præfuit. Illud vero ad clericos seculares transiisse, apud infra citandum Mabillonium dicitur in annotatione pag. 568.

[2] Nullam de celeberrimo hoc Viro memoriam reperio in Martyrologiis Adonis & Usuardi. Inter Auctaria tamen Usuardina a nobis cum Martyrologio laudati Usuardi edita, [memoria in Fastis:] annuntiatur die XXV Augusti e Greveno: Apud civitatem Agathensem, sancti Severi abbatis, qui regali Syrorum genere ortus, divitiis magnis contemptis, arctissimæ vitæ se dedit apud præfatam urbem. Factus deinde multorum monachorum pater, plenus sanctitatis, beato in Domino fine quievit. Nihil opus est annuntiationes plures aliorum recentiorum Fastorum congerere, videlicet Canisii, Maurolyci, Ferrarii, Saussayi in Supplemento pag. 1161, Castellani; quibus adde novissimum Martyrologium Parisiense: in quibus annua S. Severi memoria notatur hac die. Et vero de immemorabili ipsius cultu tam certo aliunde nobis constat, ut ad hunc probandum suppetiæ peti neutiquam debeant e Martyrologiorum consensu, ut jam dicemus.

[3] Officia peculiaria ecclesiæ & diœcesis Agathensis .. edita anno a partu Virginis MDCXVI, [publicus] sub illustrissimo D. Ludovico de Valois, Agathensi episcopo, apud nos sunt; in quibus ad diem XXIV hujus mensis ponitur festum S. Severi confessoris. Duplex 2 class Agathæ eadem die celebratur. In tota vero diœcesi prima die minus occupata. In primis Vesperis præscribuntur recitandæ antiphonæ propriæ e laudibus; psalmi vero, capitulum, hymnus, ac versiculus de communi. Ad Magnificat antiphona: Agathensis gaude diœcesis ob Severi patris solemnia, tranquilletur bellorum phrenesis, regnet fides, pax & concordia, conquiescat mater Ecclesia, relegetur dolus, fraus, hæresis, nostra Deum collaudet phronesis *, Confessoris narrans præconia. Oratio. Deus, qui es mirabilis in sanctorum tuorum confessionibus: præsta, quæsumus, ut intercedente beato Severo confessore tuo, cujus annua solemnitate gaudemus, a malis omnibus eruamur, & æternis gaudiis perfrui mereamur. Per Dominum.

[4] Ad Matutinum invitatorium de communi. In primo nocturno antiph. [ac solennis] Sancti Severi Syria, natalis fuit patria, cujus regali gloria fulserunt natalitia. Psalmus. Beatus vir. Antiph. In annis pueritiæ vitans cœnum lasciviæ, recta se dedit acie literali scientiæ. Psalm. Quare fremuerunt. Antiph. Sacris vacans apicibus, mores ornat virtutibus, pernox in Dei laudibus, genus transcendit moribus. Psal. Domine quid. ℣. & ℞. de communi. Tres primæ lectiones leguntur de libro Sapientiæ: Justus si morte, ut in communi conf. non pont. ℞. I. Dum teneret antistes Beticus Agathensis sedis regimina, animarum fidelis medicus pia suis præstans solamina: en ad patris ejusdem famina se direxit Hospes theoricus *. ℣. Redditur hic lætus senis almi famine fretus. En ad patris. ℞. II. Perorante pio pontifice, sacris paret Severus monitis, & sub tanto salutis judice pedem figit in Dei semitis: & per hujus verbum antistitis, charitatis firmatur apice. ℣. Hac virtute foris emittitur aura timoris. Et per hujus. ℞. III. Confirmatus Severus propere viro Dei censum exhibuit, quem susceptum in turba paupere dispergendo bene distribuit. Sic quod mente jam dudum tenuit, venerando complevit opere. ℣. Præmia debentur his, qui miseris miserentur. Sic quod mente. Gloria. Sic quod mente.

[5] In II nocturno antiph. Multo fractam jejunio carnem subegit ratio, [Sancti cultus] cujus datur officio spiritalis refectio. Psalm. Cum invocarem. Antiph. Cilicino velamine contentus * absque stramine, crudo pastus legumine, puro potatur flumine. Psalm. Verba mea. Antiph. Paternis rebus venditis, suis prorsus postpositis, intrat cum paucis subditis salum Ægei gurgitis. Psalm. Domine Dominus noster. ℣. Os justi &c. ℞. Et lingua ejus &c. Deinde sequuntur tres lectiones propriæ ex Breviario Agathensi, Petro de Natalibus, & veteri codice manuscripto. Has non transcribimus, cum Sancti Vitam habeamus; sed Responsoria ac versiculos tantum damus. ℞. sextum: Jam impensis thesauris omnibus, semet volens superimpendere, domum brevem cannis & sudibus ad manendum sategit struere: ibi curans præsenter serere, quod futuris prodesset messibus. ℣. Orationibus se totum dabat, cilicina veste atque jejuniis membra domabat. Ibi curans. ℞. septimum: Brevi diu clausus tugurio multum Deo quæsivit populum, nulla veste nisi cilicio despicatum velans corpusculum. Raro carnis assumens pabulum maceratur longo jejunio. ℣. Sumpta solet rare motus cutis esca domare. Rara carnis. ℞. octavum: Ne lateret in tenebris ultra vas plenum lumine, fit Sancto domus celebris, ut sub ejus regimine, plures in Dei nomine starent pulsis illecebris. ℣. Gratia fraterna viget in bonitate paterna. Plures. Gloria. Plures.

[6] [apud Agathenses] In III nocturno antiph. Tyrrhena sulcans æquora, subit Arauri littora. Hic fixa stetit anchora, fessa respirant pectora. Psalm. Domine, quis habitavit. Antiph. Post navale periculum Christus dilectum Famulum misit salutis bajulum ad Agathensem populum. Psalm. Domine in virtute tua. Antiph. Hæc urbs in fauce Gothica, licet situ sit modica, fide tamen Catholica regna fatetur cælica. Psalm. Domini est terra. ℣. Lex Dei ejus in corde ipsius. ℞. Et non supplantabuntur gressus ejus. Tres ultimæ lectiones de Homilia super Euangelium: Sint lumbi vestri præcincti, ut in communi conf. non pont. ℞. VII. Cum senator urbis Salustius vivens sibi sepulchrum foderet, edocetur, quod ejus filius hic defunctus prior quiesceret: ut Severus per hoc claresceret futurorum fuisse præscius. ℣. Dona prophetiæ dedit illi Pneuma sophiæ *: ut Severus. ℞. VIII. Prædicatur in Dei Ecclesia, quod Severus claret ex actibus. Nam de trium panum compendio sexaginta trecentis fratribus cibum dedit esurientibus, & divini doni refectio mancipatis Christi servitio per tres dies suffecit omnibus. ℣. Qui turbas pavit, sua munera multiplicavit. Gloria. Cibum dedit.

[7] [ostenditur] Ad laudes et per Horas antiph. Prophetiæ doctus scientia, futurorum solvit mysteria, per susceptum Severus triticum ampliavit penu Dominicum. Psalm. Dominus regnavit. Antiph. Venerando confectum senio Confessorem purgat confessio, & futurum pavescens exitum, suum Deo commendat spiritum. Psalm. Jubilate Deo. Antiph. Cæli cives procedunt obviam deducentes Sanctum ad patriam, & ingressus regna clarissima, jam cum Christo regnat in anima. Psalm. Deus, Deus meus. Antiph. Benedictus rex summæ gloriæ, qui Severum cælestis curiæ gaudiorum fecit participem, contemplando supremum principem. Psalm. Benedicite. Antiph. Hymnus sanctus * debetur omnibus, qui Severum plenum virtutibus asciverunt ad cælos hodie decoratum corona gloriæ. Cap. Beatus vir. Hymnus. Jesu corona celsior. ℣. Justum deduxit. Ad Benedictus antiph. Ad sepulchrum Patroni nobilis larga Christi virtus exuberat. Ibi claudo pes datur agilis, lingua muti se sponte reserat. Hic colorem leprosus alterat, ad videndum fit cæcus habilis, in æternum Deus laudabilis benedictus, qui cuncta prosperat. Psalm. Benedictus. Oratio ut supra. Ad Horas antiphonæ de laudibus: capit. & ℞. brev. de communi confess. non Pont.

[8] In secundis Vesperis antiphonæ & psalmi, ut in primis. [ex Officio proprio.] A capitulo fit de S. Bartholomæo cum comm. S. Severi. Antiph. O Severe, cælestis viola, paradisi conserte liliis, angelorum effecte accola, sempiternis indute gaudiis, tuis tuos fove consiliis, hanc ad urbem frequenter advola, & emundans a labe subdola permansuris muni præsidiis. ℣. Justum. Oratio, ut supra. Ex his probatur publicus ac solennis admodum cultus S. Severi in urbe ac diœcesi Agathensi. Dies vero ejusdem cultus verosimiliter anticipatur in dicta urbe propter festum S. Bartholomæi, quod ibidem celebratur die XXV Augusti, qui Sancto nostro emortualis fuisse fertur.

[Annotata]

* i. e. intelligentia, sensus

* i. e. contemplativus

* f. contectus

* i. e. Spiritus sapientiæ:

* l. Sanctis

§ II. Sancti discipulus, tempus mortis, Acta, & eorum scriptor; monasterii, cui S. Severus præfuit, ignotum institutum; locus in Vita castigatus.

[S. Maxentius seu Adjutor discipulus Sancti nostri:] Præter illa, quæ de Abbatis nostri sanctimonia memorantur in Vita ejus, considerari etiam merentur Acta S. Maxentii presbyteri, abbatis in agro Pictavensi, discipuli ejus, qui Adjutoris etiam nomen habuit. Sanctus porro ille ac sapiens discipulus gloria magistri fuit. Vita ejus apud nos exstat ad diem XXVI Junii, in qua Vita, quam præclare S. Severus de eo meritus fuerit, argumento sunt sequentia, quæ dicuntur pag. 170: Traditur imbuendus, ut in eo proficeret eruditio divina, & ipse utcumque ad legitime certantium pervenire mereretur coronam. Interea salubri ac sedulo a sancto Severo commonetur alloquio; id est, ut fugiens vitansque secularia, clericalem sub regulari institutione, Christo donante, valeret assequi disciplinam.. Cumque ejus dictis aurem accommodaret, ejusque in eo prævaleret ubertim doctrina, ita se divino cœpit operi mancipare, ut cunctis se cernentibus, velut jam futurus in Ecclesia præsul, forma fieret & exemplum. Deinde in laudata Vita, postquam actum esset de ipsius adventu in Pictavense monasterium, ac præfectura ibidem abbatiali; dotes, quibus ad eamdem sese dignum exhibuit, ad S. Severum tamquam ad fontem merito referuntur his verbis: Nec mirum, si in monasterio magister & doctor eligitur, qui sanctissimi ac in omnibus prudentissimi Severi, omnium bonorum operum sectatoris, per annos aliquot fuisse discipulus comprobatur. Hæc in Vita, ab auctore coævo conscripta, ut eidem apud nos præmissum est.

[10] Tempus obitus S. Severi, inquit Mabillonius in notatione ad ejus Vitam, [S. Severus videtur vixisse usque ad an. circiter 500:] de qua statim plura dicemus, quod ex Betici episcopi Agathensis ætate non satis nota colligi nequit, ex Vita S. Maxentii abbatis Pictavensis inferius referenda utcumque conjicitur… Anno Christi DVII a Chlodoveo post Vocladensem pugnam invisitur, tandemque aliquot post annis septuagenarius obiit. Hinc Severum ad seculi sexti initium pervenisse credimus. Hactenus Mabillonius. At legi possunt, quæ habentur apud nos in Commentario ad ipsius Vitam supra allegatam, in quo indicatur pag. 169 tomi V mensis Junii, e vita migrasse circa annum DXV, in margine signatum. Ceterum de Betici tempore, quocum vixit Sanctus noster, sicut mox referetur in ejus Vita, hæc scribunt Sammarthani tomo 2 Galliæ Christianæ a pag. 57 prioris editionis: Beticus floruit in Agathensi pontificatu an. CDLIII, uti affirmat vetus Legenda Vitæ S. Severi abbatis & confessoris, cujus fragmentum inseritur Breviario ecclesiæ Agathensis, & in Catalogo Sanctorum Petri Veneti episcopi Equilini. Nec distinctiora hujus episcopi tempora proferunt auctores novæ editionis Galliæ Christianæ: nam ex iis, quæ habent tomo supra citato col. 666, colligunt eum floruisse circa annum 450, nihil addentes de ipsius morte. Nos interim Sancti nostri obitum, dum certiora de eo documenta non habemus, circa annum Christi quingentesimum supra fiximus, fere cum Mabillonio.

[11] [præter alias Vitas] Vitæ compendium habet Petrus de Natalibus in Catalogo Sanctorum lib. 7, cap. 113, quod Gononus Vitis Patrum Occidentis intexuit lib. 3, a pag. 151. Apud nos est etiam Vitæ apograhum ex Petri Calo, ut eidem prænotatur, p. 2, f. 138. De Petro Calo seu Calotio Ordinis FF. Prædicatorum alumno consule nostrum tomum III hujus mensis pag. 14. Hic Scriptor cum floruerit sub seculi tertii decimi finem, ac similia referat in substantia, quæ anonymus narrat apud Mabillonium longe illo antiquior, non dabimus ejus Vitam, quæ incipit: Severus ex regali Syrorum progenie ortus &c. In eadem Sanctus dicitur in S. Marci basilica debito cum honore quinto Kal. Septembris sepultus. Sed de loco sepulturæ adisis Annotata ad Vitam anonymi. Deinde sequitur hoc miraculum: Millesimo ducentesimo nonagesimo primo Arnaldus Pepary de Blauin, Burdegalensis diœcesis, cum longo jam tempore oculorum lumine fuisset privatus, ad ejus sepulchrum deductus est. Qui cum ibi devote orasset, & fideliter Sancti auxilium postulasset, videntibus cunctis, qui aderant, visum statim recepit, & gratias Deo & S. Severo agens, lætus inde recessit.

[12] [exstat una apud Mabillonium: de cujus auctore,] Apud Mabillonium in Appendice ad seculum primum de Actis Sanctorum Ordinis sancti Benedicti, pag. 563 producitur Vita S. Severi abbatis Agathensis ex Mss. adversariis D. Perez. Ejusdem Vitæ auctor videtur fuisse monachus: nam sic incipit suum Prologum: Religiosam sancti ac beatissimi Severi Vitam.. Fratribus fideli narratione dignum duximus indagare. Nomen vero ejus ignotum nobis est. Locus ille in Vita apud nos cap. 1, num. 6 ab eodem scriptus, sicut continetur in Regnorum libris diversarum gentium, quos pretiosissimo dictamine, & in luculento sermone insignis historiographus edidit nomine Roterius, meretur parvam etiam observationem. Guilielmus enim Catellus in Historia Occitaniæ lib. 2, cap. 4, pag. 280 perperam affirmat, Vitam S. Severi ab isto auctore, quem vocat Proterium, scriptam fuisse, qui error refellitur e mox citato loco. Roterium porro istum, qui supra a biographo tam impense laudabatur, hactenus non inveni apud bibliographos alios, quam in Historia litteraria Franciæ per Benedictinos vulgata Parisiis anno 1735; sed quæ ibidem de illo memorantur tomo 3 ejusdem Operis, a pag. 403, fundamentum habent ex elogio ejusdem biographi, quod indicat illum floruisse circa finem seculi sexti, temporibus videlicet Reccaredi, hujus (de Agatensi urbe est sermo) & Gothorum regis in Hispania: cui, uti observatur in dicta Historia litteraria, Agatha, & nonnullæ aliæ urbes littoris provinciæ ejusdem, etiamnum tunc parebant. (Consule Vitam S. Severi apud nos infra cap. 1, num. 6.)

[13] Non videtur autem biographus admovisse manum scribendæ Vitæ S. Severi, [ac de tempore, quo vixit] nisi post duo & amplius secula ab ejus morte, quia, dum meminit Roterii historici, loquitur de illo tamquam de auctore, qui tunc a se remotus admodum fuerit, uti vult eadem Historia litteraria tomo 4, pag. 50, quæ addit, sicut nihil dicit de Saracenis, serius illum collocari non posse, quam versus annum 720. Sed ego tantam temporis distantiam scriptoris Vitæ a Roterio, e terminis, quibus de hoc ille meminit, extundere non possum, qui, sicut mihi quidem videtur, ita scribere de eodem Roterio poterat annis quinquaginta post mortem ejus. Nec placet Jacobus Longueval in Historia ecclesiæ Gallicanæ tomo 2, qui, postquam compendium exhibuisset Vitæ S. Severi, pag. 108 affirmat, eamdem pauco post ipsius mortem tempore conscriptam fuisse; saltem asserere biographum, quod suo etiamnum tempore videretur navis, qua sanctus hic abbas in Gallias vectus fuerat. (Vide Vitam apud nos num 8.)

[14] Nam non satis intelligo, inde elici recte posse, quo tempore vixerit biographus ille, [inquirimus.] multo minus, quod adeo vicinus vixerit morti abbatis Severi, cujus Vitam scripsit. Navis quippe illa quamdiu post Sancti obitum spectabilis permanserit, nescimus. Et quippe ni potuerit longo etiam tempore conservari, tamquam pretiosum monumentum antiquitatis, si aliquo modo suspecta non sint, quæ de navicula illa narrat Vita, ut mox dicetur? Enimvero si Sancto adeo propinquus fuisset tempore; dubito an ita scripturus fuisset in suo prologo: Vitam.. Fratribus fideli narratione dignum duximus INDAGARE. Nam quid opus erat indagatione, quando ipsemet, si tunc vixisset, plurima videre & audire potuerat, & quæ non viderat vel audierat, e Fratribus senioribus & Sancti synchronis intelligere? Sed Longuevallius maxime refellitur infra ex notatione ad cap. 1 Vitæ lit. i. Liceat interim nobis conjicere, quod biographus potuerit scripsisse post medium seculi septimi.

[15] Cujusmodi vero regula seu vivendi ratio in Agathensi Abbatis nostri monasterio observata fuerit, [Regula monasterii Agathensis in certa.] sicut non prodit biographus, sic nobis aliunde affirmare in promptu non est; nec porro fuit Mabillonio: nam in sua præfatione, quæ seculo primo Actorum Ordinis S. Benedicti præmittitur, § 1 postquam investigasset monachorum originem & progressum in partibus occidentis; de primariis eorum regulis subdit paucula & incerta. Aliis, inquit, pro regula erat abbatis voluntas; aliis modus vivendi Majorum uso & traditione confirmatus; aliis leges scriptæ imponebantur. In uno eodemque cœnobio plures insimul regulæ scriptæ non raro observatæ, detractis vel assumptis, quæ pro locorum ac temporum conditione opportuna videbantur. Hinc fit, ut incompertum maneat, an & quænam ex jam dictis regulis apud monachos Agathenses sub præfectura S. Severi usitata fuerit.

[16] [Locus quidam biographi expenditur] Apud Biographum nostrum num. 9 nostræ divisionis narrantur ista: Statimque naviculam, cum qua longius a patria exsul exteras nationes contigerat, sicut hodie conspicitur ab intuentibus, in ipsius fluminis alveo in profundum submersit, ut per cuncta coæquaretur Hermogeni, qui cum Jacobo .. apostolo in Dominum credendo tabernas * codicibus maleficiorum plenas, cum ingenti pondere plumbi in altitudine maris demersit. Hermogenem hunc esse, qui est apud S. Paulum apostolum, indicat Calmetus in ejus epistolam scribens, de qua mox: sed hoc nobis non constat: ea vero quæ scribit, nos pluribus post ipsum hic deducimus. Apostolus gentium 2 Timoth. cap. 1, ℣. 15 Scis hoc, inquit, quod aversi sunt a me omnes, qui in Asia sunt, ex quibus est Phigellus, & Hermogenes. Tertullianus, a nostro Joanne Ludovico de la Cerda illustratus, tomo 2, libro 1, qui est De præscriptionibus adversus hæreticos, cap. 3, pag. 9 sic memorat: Minus est, si & Apostolum ejus aliqui Phigellus & Hermogenes .. reliquerunt: ipse traditor Christi de Apostolis fuit. Ibidem libro 5, qui est De resurrectione carnis, cap. 24, pag. 608 indicat Phigellum & Hermogenem non credidisse eamdem resurrectionem. Auctor Commentariorum in epistolas tredecim S. Pauli, quod Opus olim adscriptum S. Ambrosio fuit, nunc autem in editione Operum ejusdem sancti Patris Parisina anni 1690 rejectum est in Appendicem, tomo 2, columna 306 in locum epistolæ superius indicatæ observat ista: Hi, (Phigellus videlicet & Hermogenes) quos memorat Apostolus, fallacia pleni erant: simulabant enim amicitias Apostoli, ut adhærentes ei addiscerent, unde illi calumniam facerent, aut per alios immitterent. Qui posteaquam viderunt manifestatos se, recesserunt ab eo. Sed ad biographum redeo.

[17] [& castigatur] Pseudo-Abdias episcopus Babyloniæ, infamis impostor, ac notissimus nugarum ac fabularum collector, inter alia plura, quæ de Hermogene obtrudit apocrypha, Historiæ apostolicæ lib. 4, qui est historia S. Jacobi Majoris, fol. 46 verso editionis Parisiensis anni 1571 hæc scribit: Dicit ei Hermogenes: Ecce novi iras dæmonum: nisi mihi dederis aliquid, quod mecum geram, tenebunt me, & diversis cruciatibus interficient me. Cui beatus Jacobus: Accipe (inquit) baculum itineris mei, & cum eo perge securus quocumque volueris. Qui accipiens baculum Apostoli, abiit ad domum suam. Et haud mora, collectis libris magicis, zabyras * plenas ad Apostolum attulit, cervicibus & suis & discipulorum impositas: & cœpit eos ignibus coram eo comburere. Sed Jacobus prohibuit: Ne forte odor incendii (inquit) vexet incautos, appende zabyris lapides & plumbum, & mitte in mare. Quod cum fecisset Hermogenes, reversus cœpit tenere plantas Apostoli &c. Sed affatim nugarum est. Porro personatus iste Abdias pluribus a nobis convenitur hac die XXV Augusti in S. Bartholomæo. Hinc digressio præsens nostri biographi purum putum nobis commentum est, quod vel ipsemet accepit e fœtentibus fabulosæ antiquitatis lacunis; vel alius deinde hoc ipsius narrationi assuit. Enimvero comparatio illa S. Severi cum Hermogene, de qua nuperrime dixi, tam ipse Sancto honorifica non est, quam biographo nostro, siquidem scripta sit ab illo, valde digna. Nihil in hac invenisse piaculi Mabillonium, ex eo videtur colligi, quod in notationibus ad Vitam S. Severi intactum relinquat locum hunc, quem castigavimus. Quid, quod navicula illa, de qua ex Vita superius loquebamur, videatur aliquid habere suspecti; cum hujusmodi itinera marina non conficiantur naviculis. Reliquum est, ut exhibeamus Vitam, quam more nobis usitato divisimus, & notationibus illustrare conati sumus.

[Annotata]

* zabernas, i. e. cistas vel capsas

* al. Zabernas

VITA
Auctore anonymo,
Ex Mss. adversariis D. Perez a Mabillonio edita in Appendice ad seculi primi Acta Sanctorum Ordinis S. Benedicti pag. 563 & sequentibus.

Severus abbas Agathæ in Occitania Galliæ (S.)

BHL Number: 7670

A. Anonymo.

PROLOGUS.

[Auctor Sanctum laudat,] Religiosam sancti ac beatissimi Severi vitam, quam in Christo duxit plenam virtutibus, Fratribus fideli narratione dignum duximus indagare. Hic etenim confitendo Christum Jesum germinavit ut lilium, atque ardore fidei flagrando, non ut sub modio lucerna, sed super candelabrum posita universis Christicolis clarissimum sui boni operis præbuit lumen. Hic velut oliva speciosa virore pudicitiæ circumseptus, carnis vitia, pugione arrepto fidei, multifaria litteratione transfodere nullatenus titubabat. Hic, ut palma florida in domo Dei permanens fructifera, cunctis recte viventibus singulis temporibus plenitudinem detulit spiritualium charismatum. Hic sicut cedrus in Libano exaltata, odoriferam famam: suavem virtutum ubique spargens, putredinem & fœtorem peccandi cœnulentis & spurcissimis abstulit hominibus.

[2] Hic tamquam bonus palmes vineæ veræ, id est Christo adhærens, [ac suam tenuitatem fatetur.] fructum attulit in perpetuum non marcescentem, cujus liquor avidissime exhaustus, applicatus Deo mentes sobrias & purissimas offert animas delinquentium. Hic ceu cypressus, provectionem ob multorum, in speculationem Dei positus, & in sublime erectus, pompam sæcularem & vanam hujus mundi extemplo postposuit gloriam; ceteris insinuans, qualiter de immanissimo præcipitio se exuere possent. Hic non solum sibi & illis valuit, quos de cavea ereptos perditionis ad gaudia secum æternæ felicitatis, clementia Dei operante, pertraxit; verumetiam & cunctis, qui ejus suffragium expetierunt: necnon & illis prodesse poterit, qui ejus vestigiis inhærendo in quotidiana conversatione imitari eum tota mentis intentione concupierint. Veniam interim deposco ab omnibus lectoribus, ne me velut temerarium in hoc labore judicent, quoniam erga hunc Virum beatissimum devictus nimio amore, ac caritatis inflammatus ardore, aggressus sum istud parvissimum cudere Opusculum.

CAPUT 1.
Sancti patria, parentes, peregrinatio in Galliam, vita solitaria.

Cap. I

Salvatore itaque nostro apparente in mundo, ut filii Chore a vaticinarunt, [S. Severi patria, genus, ac parentes:] de terra orta est veritas, & justitia de cælo prospexit supra terrigenas. Multi etiam ex tunc longe lateque lucis filii effulsere, qui suis doctrinis & exemplis universum mundum splendidissimum reddiderunt: ex quibus oriens sol justitiæ Christus singulos, aut certe binos, vel ternos, seu & quamplurimos per quadra dignatus est mittere orbis climata, sua videlicet pro capitali clementia, cunctarum provinciarum illis distribuendo principatum, seu hereditatum privilegium, ut sibi plebes hereditatis conservarent, perpetualiterque munirent. De quorum venerabili collegio, velut sidus novum mirabiliter prodiens, magni meriti confessor cum gratiarum actione nominandus a nobis Severus effulsit. Hunc regalis Syrorum provincia ex prosapia nobili gignere meruit; sed urbs felix Agathensis, tamquam a Deo sibi præstitum singulare beneficium, congaudet, se eum peculiarem acquisivisse Patronum; cujus, ut superius est patefactum, non infimi parentes variis divitiis affluentes, divinæ legis erant fautores, dignitatisque locum inter turbas populares continebant non exiguum. Sed quod Propheta canente novimus, quod in generatione justa est Dominus, semper in laude proficiat Severi, quod genus suum quot modis valuit ad sublimia erigendo potentissime decorare studuit. Terrigenarum quippe dignissimo germine dignissima proles in hujus mundi procedens lucem, nobilitatem sui generis spiritalis vitæ meritis ornavit, dum in annis constitutus modernioribus, exemplum factus est senioribus.

[4] [sæculum spernit:] Parentes quoque ab hujus cosmi * lumine recedentes, terrenis rebus nimium locupletatum, eumdem suum carissimum pignus superstitem reliquerunt: qui cum se in libero positum arbitrio conspiceret, pia intentione animi cœpit scrutari in tenera ætate, qualiter soli Deo posset militare, & obsequium piæ devotionis exhibere. Considerabat enim Pauli Apostoli vocem dicentis: Præterit figura mundi hujus, quoniam in maligno est positus. Idcirco & ipse transibit, & concupiscentia ejus. Enimvero Dominum audierat in Euangelio credentes in se præmonuisse: Qui non bajulat crucem suam & sequitur me, non potest meus esse discipulus. Ideoque sæcularem Severus beatissimus deserendo solicitudinem, ut excessit infantiam, adeptus pueritiam, Deum cœpit magnanimus totis amare viribus. Animadvertebat, quoniam ipsorum tantummodo vocabula in libro vitæ tenentur adnotata, qui in terris positi, nil præponendo amori Christi spiritualibus inhærent studiis, civibus se coæquando angelicis, secundum quod Jacobus Apostolus astruit: Qui, inquit, in lege perfecta libertatis prospexerit, & permanserit, non obliviosus factus auditor, sed operis factor, hic erit beatus in suo facto. Timens namque, ne præ terreno patrimonio in antiquo hostis decideret laqueo, mundialis vitæ maluit esse contemptor: sicque carnales affectus procul a se pellendo, philosophiæ operam dedit. Inter hæc illi ad memoriam redit, quid ad egregium cunctorum patriarcharum Abraham Dominus fuerit locutus: Egredere tu, ait, de terra tua & de cognatione tua, & veni in terram quam monstravero tibi: factamque te crescere in gentem magnam. Fidelem vero cernens Dominum in verbis sanctis permanere, & sanctum in suis operibus consistere: sciebat eum proculdubio non solum quod olim Abrahæ promiserat complevisse, verum etiam universis illius sequacibus usque ad consummationem sæculi similia contulisse.

II.

[5] Quadrifaria igitur meditatione vexatus est genitale relinquere solum, [patriam deserit.] statimque repentino succensus ardore fidei, ut verus comprobaretur esse cultor euangelici præcepti dicentis: Qui reliquerit domum, aut agros, vel possessiones, necnon & omnia, quæ sua sunt propter nomen meum, centuplum accipiet, & vitam æternam possidebit: tamquam divini muneris trapezita effectus magno assumpto pretio patriam postponit, & cum nonnullis ex familia sua vernaculis navali evectione mare Ægæum b conscendit. Denique ex tota mente voluntati se & arbitrio Domini committens exorabat, ut eum summus gubernator ad locum opportunum deduceret, ut cum voce Psalmistæ canere posset: Deduc me Domine in via tua, & in veritate lætetur cor meum, ut timeat nomen tuum. Exhinc immensam vastitatem illius sulcando pelagi per fretum Siculum c Tyrrhena d transcendit æquora; sicque pontum supergrediendo, horrendas n mium atque expavescendas (in quibus multorum involvi plerumque solet genus mortalium) diversas marinorum fluctuum expertus est naufragationes, ut sonora voce clamando ad Cunctipotentem diceret: Qui descendunt mare in navibus, facientes operationes in aquis multis; ipsi viderunt opera tua, Domine, & mirabilia ejus in profundo.

[6] Famulante exhinc prospera navigatione, in Gothorum delatus est terram, [In Galliam appulsus subsistit] in fauce quadam Araurica *, quæ ab Agathensi urbe duobus ferme millibus distat. Quæ urbs in Septimania e posita quondam exstitit opulentissima & nimium populosa: sed exigentibus piaculis incolarum, a rege Wandalico Geiserico, qui universam pæne Africam invasit, incendio conflagrata est miserali. Deinde ab Hunnerico principe Alanico crudelissimum pertulit excidium. Postmodum vero subsequenti tempore Attila f Avarorum g rex profanus, & nimium truculentus, qui quasi omnes Gallias debellavit, sicut & innumerabilis urbes reliquas, & hanc a fundamentis evertit, sicut continetur in regnorum libris diversarum gentium, quos pretiosissimo dictamine & in luculento sermone, insignis historiographus edidit nomine Roterius h. Hic etenim temporibus Reccaredi i hujus & Gothorum regis honestissime floruit tam in divinis, quam in mundialibus disciplinis. Memorata vero urbs, quamvis his & aliis inæstimabilibus semper malis succebuerit, tamen ad instar parvissimi opidi redacta, nunc etsi prisca ingenuitate perdita raris incolitur habitatoribus, gloria tamen ex hoc referatur Altissimo & propitiatori Deo consolatori Fidelium suorum, nunc & semper & per indeficientia æterna sæculorum. Amen.

III.

[7] Virtutis igitur lampade non obscurus, quid post hæc noster Sanctus, [in Agathensi territorio: cujus episcopus] de quo agitur, fecerit, ad medium deducamus. Dum itaque veloci impetu in alveo Arauri fluminis qui quasi juxta prædicti opidi murum defluit, impegisset, felici remigratione usus, haud procul a mœnibus cum suo navigio perveniens, optabilem & sempiternum consecutus est portum. Regebat per idem tempus strenuissime sanctæ Agathensis matris ecclesiæ sedem vir per cuncta laudabilis, claro stemmate ortus, antistes eximius, in cujus providentia omnis ipsius providentiæ cura persistebat. Hic spe & dilectione Christi roboratus, plurimorum mentes hominum suæ virtutis instinctu ad cælestia desideria erigens, theoriticis studiis mancipavit, & honestis moribus decoravit. Qui etiam pro suorum meritorum magnitudine ab universis civibus, ut pater patriæ dignus est electus Dominici gregis pastor, & præsul gloriosus. Noverant enim non sua propria eum quærere, sed quæ Jesu Christi sunt fideliter velle, investigare, & ex adverso iniquissimis hostibus occurrere, & aëriarum potestatum catervas acriter debellare, atque inexpugnabilem murum pro veritatis defensione sagaciter opponere.

[8] [insigni elogio hic laudatur.] Hoc quoniam plurimum non solum fieri ejus declamabat sanctitas, verum & matura ipsius morum profitebatur probitas, quoniam quidem exsecrando carnis voluptatem fugiebat, ludibria ac mentis levitatem sapienter declinabat; talium virtutum gemmis clarus, pontificali apice sublimatus, in suo grege munere divino resplendebat ut sol, atque cunctis Dei voluntati parere volentibus, ipsis semper serviendo sanctis operibus se præbebat in exemplum. Jejunio vero præcipuis vigiliis propensus, oratione laudabilis, misericordia singularis, instabat tamquam bonus pastor cura pervigil, sollicitus ne de ovibus sibi creditis quolibet modo inferre posset damnum hostis veternus. Demulcebat pios, ut magis ac magis dietim in Deum proficerent: terrebat improbos, ut resipiscerent a suis iniquis moribus, & secundum Apostolum, duros, superbos, contumaces, & invidos arguebat, obsecrabat, increpabat, permiscens temporibus tempora, terroribus blandimenta. Eratque valde pius, & caritate fervidus, ita ut compatiendo diversis calamitatibus afflictorum, oculus esset cæcorum, auris surdorum, lingua mutorum, manus aridorum, & spes claudorum. Quantum vero qualemque se præbuerit in visitatione languentium, in susceptione peregrinorum, in consolatione mæstorum, in consolatione miserorum, in defensione suorum civium, & in redemptione captivorum, nullius explicare valebit lingua mortalium. Omnia sane omnibus factus est, ut omnes Christo lucrifaceret. Talis namque ecclesiæ Catholicæ merebatur esse rector, qui caste sobrieque vivendo patientiam & misericordiam, mansuetudinem ac justitiam seu benignitatem suis subjectis præmonstrans gereret de omnibus curam.

IV.

[9] Severus ergo sanctissimus memorati præsulis nectariam comperiens famam, [Illi se, ac sua omnia resignans Severus, tugurium construit,] cum fide ac devotione accessit ad eum, & cuncta quæ erga se habebat, causamque tanti itineris in propatulo ei retulit. A quo de contemptu mundi sermonem audiens, Dei timore compunctus, metalli fulvi, quod apud se maximum habebat pondus, ad ejus sancta detulit vestigia; magnis eum precibus obsecrans, ut egenorum necessitati ipsum partim erogaret, partim in captivorum redemptione distribueret pretium; reliqua rursum quæ habere potuit, ejusdem beati antistitis Betici curæ commisit, & ut pro suo remedio animæ in eleemosynis pauperum expenderet, cum lacrymis flagitavit. Dehinc pro Dei honore mancipia libertati restituit, ut proinde mercedis copiosæ fructum posset percipere in futura gaudia æternæ vitæ. Sed cum nec talia sufficerent eidem, versabat illud euangelicum in pectore, quod mittens manum suam in aratrum, & aspiciens retro, non aptus est regno Dei; statimque naviculam, cum qua longius a patria exsul exteras regiones contigerat, sicut hodie conspicitur ab intuentibus, in ipsius fluminis alveo in profundum submersit, ut per omnia coæquaretur Hermogeni, qui cum Jacobo Apostolo … in Dominum credendo tabernas codicibus maleficiorum plenas, cum ingenti pondere plumbi in altitudine maris demersit k. Capitis siquidem ablata cæsarie, leni jugo Christi colla submittens, cælestis militiæ meruit tyrocinium adipisci. Posthæc artiorem, quam inter monachos duceret, deligens vitam, Vir Dei litus naufragum petens fragilem arundinem legit, ex qua in artissimo loco latenter parvissimum tugurium erexit.

[10] Assumpto sancto schemate * in angustissimam ingreditur domunculam, [ac solitariam vitam incipit.] aditum obstruens, ac demum ardore fidei concalescens, solo prosternitur, polum devotis pulsando precibus. Interim fidelis Servus intrinsecus viginti dierum confecto spatio non absque nimia amaritudine animi a suis requiritur: & requisitus vix tandem in eodem, quo latebat tugurio, pavimento inhærens reperitur: cujus provoluti genibus explorabant cum lacrymis, quæ esset tam repentina apud eum exorta immutatio dexteræ Excelsi. Quibus arcanum suæ devotionis, & integritatem mentis aperiens, declaravit quomodo propter desiderium supernæ hereditatis, & præmia justorum, iter assumpsisset tam arduum. Valefaciens ergo illis, precabatur, ne ultra solitariam, quam arripuerat, vitam inquietare præsumerent. Considerate, quæso, hunc perbeatum Virum, qualiter vestigia prosequutus est Apostolorum, de quibus sermo refert euangelicus, quod mox ut vocem Domini jubentis audierunt, relictis retibus & navi secuti sunt Dominum pariter Salvatorem. Ita namque perfectissimus in Dei opere ilico apparuit Severus, ut nec unius quidem diei reservaret victum. Gaudebat namque & exultabat in Domino, quia per ejus gratiam in eorum se esse adscribendum noverat numero, de quibus ait humani generis Redemptor: Sic luceat lux vestra coram hominibus, ut videant opera vestra bona, & glorificent Patrem vestrum, qui in cælis est.

ANNOTATA.

a Psalmus 84 hoc titulo prænotatur: In finem, filiis Core, Psalmus. Versu autem 12 hæc sunt: Veritas de terra orta est: & justitia de cælo prospexit.

b Mare Ægæum, immo Syriacum, vel Mediterraneum, cujus illud est pars.

c Jacet inter Siciliam & Calabriam, hanc ab illa dirimens.

d Tyrrhena æquora sive Tusca abunde nota.

e Septimania, quæ & Gothia, Occitania, & Languedocia vocatur, quomodo a Visigothis occupata, breviter indicat Jacobus Longueval tomo 2 Historiæ ecclesiæ Gallicanæ, ante librum 4 ejusdem Historiæ pag. 6, ubi agit de mutationibus, quæ evenerunt in provinciis Galliæ sub dominatu nationum barbararum, quæ sedem ibi fixerunt. Consuli etiam potest Hadriani ValesiiNotitia Galliarum in voce Septimania.

f Eorum tragœdiæ seculo Christi quinto exhibitæ narrantur ab historicis.

g Id est, Hunnorum, quos postea Abares vocatos fuisse, scribit Ortelius in suo Thesauro geographico ad voces Huni, sive Hunni: qui etiam inspici potest in voce Abares.

h Auctor hic non scripsit Vitam S. Severi, ut quidam affirmavit. Adisis Commentarium prævium num. 12.

i Reccaredus, Leovigildi filius, ac S. Hermenegildi martyris frater, floruit seculo 6: qui ab Ariana hæresi ad orthodoxam fidem conversus, Visigothorum gentem perduxit ad eamdem fidem. Præclara ejusdem pii regis gesta refert Joannes Mariana lib. 5 Rerum Hispanicarum cap. 14 & 15: de obitu autem ipsius, quem affigit anno 601, scribit lib. 6, cap. 1.

k Historiam hanc tamquam apocrypham castigavimus supra in Commentario prævio § 2.

* Arauris, l' Eraut, fluv.

* i. e. mundi

* i. e. habitu

CAPUT II.
Virtutes, monasterium, ascetarum in eo numerus, miracula, vaticinia, obitus.

V.

Superna denique clementia eum præveniente ac subsequente, [Propter austeritatem & jejunia,] die noctuque melius atque plenius conversationi suæ saluberrimum satagebat implere famulatum, & Deo semper jejunando, & adorando semper adsistens. Ita namque aggrediebatur impugnantem inimicum propugnare, ut hostem, qui sibi repugnabat, exstingueret, & unde se solus tunc affligebat, inde cunctis spes maxime subveniret. Sed quia, testante sacro eloquio, civitas supra montem posita abscondi non potest, & lux in tenebris latere minime valet, immensa illius sanctitas paulatim se diffundens, felicibus pennis cuncta pervolans occupavit. Extunc de vicinis partibus non parvus concursus virorum fidelium ad eumdem Dei Servum erat, & ex illo tempore a multis frequentabatur. Ipsius enim abstinentiæ rigor inauditus ubique diffamabatur: quoniam tantum diebus Dominicis post perceptam Eucharistiam sumebat escam. Beatæ vero recordationis antistes pretiosissimus Beticus, cujus superius mentionem fecimus, agnoscens ejus frugalitatem, celebratis rite Missarum sollemniis unum paximatium panem a famulo Christi dirigere consueverat, in quo crux Dominica videbatur impressa b: quam cum sua crustula integra auferens, duobus cum digitis in os velut eulogiam c cum summa reverentia intermittens sumebat, ex illo pane sibi ab episcopo directo cibum capiens, usque ad alterius diei Dominicæ productionem jejunium extendebat. Illius sane gratia sustentabatur, qui manna cælesti quadragenis annis in solitudine constitutum Israëliticum suum pavit populum. Hujus plane crucis artonæ d comestio * non puto vacare mysterio. Qui enim, ait Paulus, Christi Jesu sunt, carnem suam crucifixerunt cum vitiis & concupiscentiis: & ideo crucem panis primitus antecedendo corruptibilem cibum sumebat Severus, quia corpus cruce perpetim edomabat: & ut cuncta mystica brevi sermone perstringam, crux esca erat edentis, & ipsa abstinentia jejunantis; crux contritio corporis, & ipsa solamen laboris. Talis quippe usque ad consummationem vitæ beati Viri rara & insatiabilis refectio, omnem, ut profiteor, videtur excessisse equuleum & crucis supplicium: quia tunc magis visa est famem inflammare, quando debuit sedare.

[12] Severus vero nominis sui servans auctoritatem, districtione austera carnis resecando illecebras, [martyris & confessoris nomen meretur.] erexit se contra se: & quamvis persecutoris non senserit gladium, ipse tamen in se truculentus tortor & crudelis carnifex exstans, propter angelicæ vitæ munditiam Deo dignissimus inventus est, gloria martyrii non privatus. Duo autem martyrii genera esse demonstrantur, quorum unum in palam, alterum vero in occulto esse perhibetur: sed quod exterius agitur, veloci cursu finitur; quod interius, diu protrahitur, & prolongatur, & usque in ipso mortis confinio terminatur. Non ergo sanguinis tantum effusione martyrium, sed declinando a malis & adhærendo præceptis Dei expletur. Quid vero ad hæc de Severo confessore piissimo dicendum erit? Martyrem illum dicemus an non? certe utrumque dici potest, & martyr & confessor. Martyr vero tunc exstitit, quando in terris positus ab admissione iniqui operis se sequestrando, tamquam hostia viva cor contritum Deo quotidie offerebat: nunc autem idcirco confessor colitur & veneratur, quia in pace Ecclesiæ laudabili senio confectus, feliciter migravit ad Dominum.

VI.

[13] Opinatissimus dum virtutum floreret meritis, apud memoratum Agathense oppidum, [Monasterium ejus in urbe Agathensi; vitæ asperitas, monachorum numerus.] Domini præcipuum membrum Severus a multitudine populorum visitabatur. Sed quia undique angustissimum esse considerabant illud, in quo degebat, tugurium, conspirati divina gratia, necnon & zelo armati fidei, cum communi consensu & devotione cella congrua benigniter ab omnibus construitur juxta basilicam, quæ usque in præsens beatissimi Andreæ Apostoli reliquiis decoratur e in qua non exiguo vitæ suæ commoratus tempore, non tam pro se quam etiam pro stabilitate universalis Ecclesiæ Catholicæ, quæ sub axe cæli consistit, die noctuque orationis munus devotissimo Domino obtulit cum gemitibus & suspiriis. Vestem nullam omnino præter cilicinam habuit: stramentum lectuli marmor frigore constrictum glaciali præbuit. Cœperunt namque de circuitu quoque ad eum nobiles confluere cupientes conversationis ejus in primis æmulatores fieri, & velut apes prudentissimæ volitando ad alvearium spiritale poscentes Viri Dei magisterio & eruditione informari & Jesu Christi legibus obtemperare. Quid plura? trecentorum ferme vel eo amplius in commune viventium fratrum auctoritate Severus pastor * expeditus rector, & pius pastor invitus præficitur. Artiorem denique normam recte vivendi in cœnobio cum cæteris adinveniens afficiebat carnem suam crudeli inedia, calescebatque simul universorum membrorum compages afflictione continua: in oratorio vero sive lectioni vacans aut psalmodiæ insistens, pedibus nudis tabulatu marmorei generis gelido substrato, stare consueverat.

[14] Et, ecce, Servi sui sanctitatem volens Deus non latere mortalibus, [Contritum passeris pedem sanat:] spectabili miraculo hanc voluit clarescere. Nam ut comprobaretur quoniam mansuetus mitisque & humilis corde erat, passer quidam ex improviso advolans in ejus ilico sedit dextera, cui dulcissimam humanitatem exhibens, milium seu triticum porrigens manu, escam illi præbere satagebat, quam noverat divini muneris largitate in mansuetudinem conversam ob solamen auspicii sibi a Domino fuisse transmissam. Sed cum per aliquantos dies de ejus novitate miraculi non mediocriter Vir Dei gratularetur, antiquus hostis ex hoc invidiam extulit non minimam. Nam quidam vicinorum militum haud procul a cœnobio agrum seruerat milii, quod in culmo succrescens ad maturitatem venerat. Sed dum a multitudine passerum devastaretur, custos agri de damno condolens milii, lapides ad dispergendos passeres cum impetu dirigit, ceterisque volucribus pennigero volatu evadentibus, insidiante adversario, unius lapidis jactu passeris illius contrivit pedem, qui sancti Viri famulabatur obtutibus. Statim ergo fenestram cellulæ petiit, porrecta sibi ex more dextera insedit, deinde suspendium contritumque pedem conspectui ingerens, suam debilitatem deflet voce flebili, &, ut opem inferat, exposcit. At Severus pater fonte pietatis exundans, sanitati pristinæ reformat. Signum ergo tantæ virtutis per beatum Virum in volucrem demonstratum, ne ridiculosi infamare audeant, admonemus, quia licet Deus sit magnus & omnipotens, tamen operatur mirabilia gloriosus in minimis: quoniam idem ipse in Sanctis suis semper permanet mirabilis.

VII.

[15] Nec illud quidem est omittendum, quomodo divinitus prophetiæ in eo spiritus effulserit. [prædicit mortem Salustii senatoris filio:] Salustius in terra urbis Agathensis senator cum in medio hujus vitæ limine se constitutum conspiceret, & valde jam senio fessum ad obitum declinare sentiret; memor humanæ fragilitatis, sepulcrum sibi collocare studuit in monasterio beati Andreæ Apostoli. Hic causa familiaritatis ad cellulam sancti Severi adveniens, eidem beato Viro occurrit, & benedictione postulata cum communis sermo misceretur, sanctissimo Patri cur venisset narravit. Quod audiens Vir Dei, ab imo pectore alta trahens suspiria lacrymasse perhibetur. Salustius vero genibus beati Severi advolvitur, postulans cum ingenti supplicatione sibi referri hujusmodi planctum * tam repentinum. Dans pater Severus gemitum, tandem in locutionem prorumpens; Mysteriorum, ait ad eum, immensam tibi, virorum optime, fletuum ubertatem a me humili tibi narrare deposcis: sed, obsecro te, ne gravioribus lamentis afficiam, quoniam horror membra percellit, singultus verba intercipit, & quamvis hæc ita se habeant, sepulcrum, quod tuum esse arbitraris, non tibi, sed filio tuo præparasti, quem bonorum tuorum omnium optabas effici heredem. Lacrymas tamen, ut dixi, rationabiliter compesce, & quæ Arbiter tunc tuarum rerum jubet fieri, tu libenter disce amplecti. Respice Job inæstimabilem copiam divitiarum perdidisse, & numerositatem filiorum una clade percussam fuisse, grates Domino referentem: & David, amisso filio, usum lavacri recepisse, negatumque diu convivium reparavisse.

[16] [rem familiarem miraculo mutiplicat:] Aliud vero beati hujus Confessoris insigne miraculum & inusitatum prodigium dignum ducimus fidelium intimare auribus. Quodam tempore dum mensis Maii æstas inciperet prima, & adolescentiores calogeri f tam quotidiani operis, quam labore jejunii victi lassescerent, & hoc beatus perpenderet senex Severus eorumdem ergumenus g, cum vespertinalis Officii persolveretur synaxis, vocans unum de fratribus, cui cura fuerat pæne commissa cellarum, præcepit ei, ut, quos lassos esse conspiceret, reficeret. Cui respondens œconomus ait: Ad refectionem, Pater, trecentorum sexaginta fratrum tres nobis tantummodo panes sunt, & nihil omnino præter eos habere paterna tua agnoscit veritas pietatis. Cultor itaque Trinitatis Severus vasa monasterii in suo conspectu deferri jubet, quibus aqua impletis benedictionem protulit, panesque in frusta minutatim comminuens, eorum fragmenta introrsus injecit. Mira ibidem virtus Christi apparuit, cum in immensum cœpissent crescere cumulum; ista ut vasa singula plena abundantia eructarent. In hoc ergo stupore miraculi, universi cœnobitæ obstupefacti, Deum largitorem cunctorum bonorum benedicendo magis fidei expleta est aviditas, quam famis miserabilis necessitas. Per triduum vero beato cœtui eadem augmentatio fragmentorum copiosam substantiam præbuit, dum multiplicarentur fragmenta confracta, & levia detrimenta sentirentur expensibilia. Potens est per servos talia agere Jesus magnus Redemptor orbis terrarum, qui coram suis discipulis de quinque panibus, duobusque piscibus, exceptis parvulis & mulieribus, quinque satiavit millia hominum.

[17] Præstat adhuc & unum non parvum beati operis testimonium. [prævidet frumenti coptam divinitus allatam.] Nam, ut supra patefactum est, cum perfecta spiritum haberet professio, quarta die post peracto superiori miraculo, vespertinali Officio expleto, vocat ad se œconomum, cui & dixit: Egredere velociter extra januam, trecentos etenim modios tritici deferri conspicies in vehiculis, de quibus jubeo annonæ quantitatem, quæ cœnæ fratrum sufficere possit, ad molendina statim deportari, panesque esui præparari: quod vero reliquum fuerit, horreo inferatur Dominico. Nulla ad hæc in medium mora egressus Frater prophetisata vera esse agnovit, & sui spiritualis ergumeni præcepta complevit.

[18] Tantis igitur ac talibus virtutum floribus adornatus, [Mortuus clarescit miraculis.] longævo confectus senio, Vir Domini Severus viam universæ carnis arripiens, mense Augusto, die vicesima mensis V, quod est IX Kal. Septembris h, flentibus monachorum & clericorum catervis cum numerosa multitudine populi, plaudentibus angelis, animam Deo carissimam ad cælos emisit: sepultusque est in basilica sancti confessoris Martini i, cum honore & laude, quam talis defensor & patronus civium Agathensium merebatur habere: ubi, operante divina clementia, virtutes efficiuntur multæ, ita ut quicumque fidelis petitor ad eumdem locum accesserit, devota mente, puroque corde quidquid petierit, meritis suffragantibus ipsius, se impetrasse gaudebit. Energumeni vero, obsessi a dæmonibus, statim ut ibi perducti fuerint, auxilio illius mundantur. His & consequentibus infinitis miraculis, etsi membra in sepulcro recumbant tanti Confessoris, tamen per Dei gratiam in æterna sæcula vivunt merita ipsius suffragatoris, per Dominum nostrum Jesum Christum, qui cum Patre & S. Spiritu vivificatore vivit & regnat per cuncta sæcula Deus.

ANNOTATA.

a Paximatius panis est vel panis subcinericius, vel recoctus. Plura de eo Cangius in Glossario: ubi etiam de nominis istius etymo agit.

b Panes crucis charactere signare, moris olim fuit. Gregorius M. in lib. 1 Dial. cap. 11: “Dum quadam die Fratres illius (Martyrii monachi) panem subcinericium fecisset, eique obliti essent signum crucis imprimere, sicut in hac provincia crudi panes ligno signari solent, ut per quadros quatuor partiti videantur”. Notatio est Mabillonii hic.

c Per Eulogiam hic intelligi panem benedictum, colligo ex sensu.

d Id est paniciæ, ut dicitur apud Mabilloniumin notula marginali, ubi respexerit editor ad vocem ἄρτος, panis.

e Gregorius Turonensis lib. 1 Miraculorum cap. 79, columna 810 editionis Ruinartianæ, Ecclesia, inquit, Agathensis urbis, quæ sancti Andreæ apostoli reliquiis plaudit, plerumque gloriosis inlustratur miraculis.

f Calogeri sunt monachi, præsertim senio & ætate venerandi, sicut vult Cangius. Hoc autem loco significantur adolescentiores monachi. At tu plura vide tomo 3 Julii, die 13 ejusdem mensis in Annotatis ad cap. 1 Vitæ S. Stephani Sabaïtæ pag. 534 lit. b.

g Id est exercitator, uti habet notula marginalis apud Mabillonium. Sed forte legendum Egumenus, vel, ut rectius scribi debet, Hegumenus, quæ vox abbatem, seu monasterii præfectum significat, & formata est e voce Græca ἡγούμενος. Consuli potest Cangii Glossarium Græcum.

h Pro hisce dierum calculis, qui secum pugnant, ponitur in notula marginali apud Mabillonium vicesima quinta VIII Kal.; sed non addituraliqua auctoritas pro ista mutatione. Nos vero hac etiam die 25 Augusti S. Severum dedimus conformiter ad Fastos sacros in Commentario nostro prævio allegatos num. 2.

i Scribitur alibi in S. Marci basilica .. sepultus, uti retulimus in Commentario prævio num. 11. Sed cum auctor ille tot seculis sit posterior nostro biographo, potiores huic partes deferimus in loco sepulturæ notando, qui forte etiam fuit binominis.

* l. comestionem

* f. pater,

* id est, causam hujusmodi planctus.

DE SANCTO EPIPHANIO
PATRIARCHA CONSTANTINOPOLITANO.

Anno DXXXV.

Cultus e Fastis Græcis: observatio.

Epiphanius patriarcha Constantinopolitanus (S.)

J. P.

Actum agerem, si collectionem historicam rerum ab hoc Patriarcha gestarum, [Alibi actum de hoc Patriarcha Epiphanio;] si decessorem ejus, si exordium sedis, si laudes, annumque ac mensem mortis, nec non tempus in gubernatione transactum, hic retexerem. De his enim instruitur lector in Historia Chronologica Patriarcharum Constantinopolitanorum, ante tomum primum Augusti data, pag. * 63, & sequente. Solus itaque nobis relictus est scribendi locus de publico Viri cultu, & inspiciendi an hodiernis Cælicolis accenseri merito possit. Fatemur candide, in arcto nos esse positos, ut cultum illum sufficienter probemus: quia tamen cum in Menæis magnis excusis, tum in Menologio a Cardinale Sirleto Latine reddito, diserte cultus ipsi tribuitur, neque aliquid aliunde novimus obstare, quo minus illa duo testimonia sequamur; probabilius nobis videtur, eum e sua possessione, quam habuit a tempore immemorabili ante Decretum Urbani PP. VIII, non esse amovendum, sed, quoad possumus, ipsi favendum.

[2] Menæa prædicta Patriarcham nostrum simul cum aliis, [sed hic probatur cultus ejus.] de quibus vide inter hodiernos Prætermissos, hoc modo memorant hac die: Memoria sanctorum Patrum nostrorum Epiphanii, Menæ, Gennadii, & Joannis archiepiscopi Constantinopolitani. Subditur elogium S. Menæ; ac dein sequuntur ista: Una etiam celebratur festum (in Græco est συνεορτάζονται) prædictorum sanctorum Patrum. Sanctis ipsorum intercessionibus &c. Menæis consonat Menologium Sirleti: Una cum S. Mena, & sanctorum Patrum, qui supra dicti sunt, dies festi celebrantur, quorum intercessionibus adjuvemur. Mitto dicere, quod in Supplemento nostro Ms. ad Menæa typis edita Sirmondo-Chiffletiano, memoria hujus Patriarchæ habeatur ad diem VI Junii, non addito tamen titulo sancti. Καὶ μνήμη Ἐπιφανίου πατριάρχου. Et memoria Epiphanii patriarchæ. Martyrologium Arabico-Ægyptiacum, quod pro nobis ex Arabica lingua in Latinam transtulit Gratia Simonius, collegii Maronitarum Romæ alumnus: anno autem MDCLXXXII archiepiscopus. Tripolitanus in Syria; dictum, inquam, Martyrologium hac die XXV sic scribit. Memoria Epiphanii. Versus, qui ei accinuntur in Menæis, nihil habent singulare.

[3] [Observatio de alio synonymo qui ante patriarchatum CP. idem nomen habuit.] Cum in laudata Historia Chronologica signetur unus dumtaxat Epiphanius, difficultas moveri non potest, an ea, quæ superius de illo dicta a nobis sunt, alteri patriarchæ synonymo conveniant. Neque objicias, seculo decimo vixisse sedis Constantinopolitanæ episcopum, qui antequam promoveretur ad istam dignitatem, Epiphanii aliquando nomen habuit. Respondemus quippe eum monasticæ vitæ instituto aggregatum, dimisso Epiphanii nomine, aliud assumpsisse, ut videsis in Commentario prævio ad Vitam S. Andreæ Sali, qui habetur tomo VI Maii in Corollario ad diem XXVIII ejusdem mensis pag. 1 * & sequentibus: ubi tametsi fuerit indicatum pag. 2 *, non certo quidem constare, quale nomen Epiphanius assumpserit; conati tamen sumus suadere, illud Polyeucti fuisse, de quo Sancto agitur in dicta Historia chronologica pag. * 119; cujusque Vitam e Græcis historicis collegit Bollandus ad diem V Februarii pag. 706 & seqq.

DE SANCTO MENNA VEL MENA
PATRIARCHA CONSTANTINOPOLITANO

Anno DLII.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Mennas vel Menas patriarcha Constantinopolitanus (S.)

AUCTORE J. P.

§ I. Laudatur, & patriarcha consecratur a S. Agapeto PP.; a Vigilio mulctatur pœna ecclesiastica; an hanc, ut quidam volunt, in illum retorserit.

Tertius hic est Patriarcha Constantinopolitanus, qui hodierna die a nobis illustratur: [S. Mennas e præposito xenodochii CP.] cujus biographus pauca commemorat de rebus ab eo gestis, sicut patebit ex narratione, quam huic Commentario subjiciemus, adeo ut plurima præterierit vel ignorarit, quæ supplere ac illustrare conabimur. Imprimis biographus ille num. 1 recte scribit, Sanctum nostrum ex presbyteratu urbis Constantinopolitanæ assumptum fuisse ad ejusdem urbis archiepiscopatum. Quibus adde ista ex Liberato Diacono inferius citando: Fuit iste Mennas præpositus xenodochii majoris, quod vocatur Samson, genere Alexandrinus, suscipiens Calchedonensem synodum. Titulus ille confirmatur e documento, quod allegavimus in Historia nostra chronologica Patriarcharum Constantinopolitanorum, quæ identidem in hoc Commentario memorabitur: nam ibi pag. * 65 sunt ista: Exemplar libelli Mennæ presbyteri & xenodochi &c. De xenodochio Sampsonis varias notitias suppeditat Cangius lib. 4 Constantinopolis Christianæ § 9, pag. 164. Biographus etiam supra indicatus recte memorat, in cathedra patriarchali Menam Anthimo substitutum esse, ut in dicta Historia chronologica apud nos edita ante tomum primum hujus mensis Augusti licet videre; utrumque vero proxime præcessit Epiphanius. Adisis eamdem Historiam a pag. * 63; ubi ostenditur, a vero aberrasse Euagrium Scholasticum lib. 4 Historiæ ecclesiasticæ cap. 36, quando Anthimo successisse Epiphanium perperam asserit, qui illum antecesserat. Cæterum, quæ noster biographus ibidem de hoc Anthimo, pluribus pertractantur in laudata Historia Patriarcharum CP.; ubi lector inveniet, hypocritam fuisse, cathedram Constantinopolitanam fraudulenter invasisse, ac ab Agapeto PP. propter hæresim ab ea amotum fuisse, postquam aliquot mensibus illam occupaverat.

[2] Ei substituitur Menas, inquit brevissime biographus. [fit patriarcha & a S. Agapeto egregie laudatur,] Sed nimia ejus brevitas ex citata mox Historia merito debet suppleri. Et vero ad tempus quod attinet; electionem ejus mense Martio anni 536 factam esse, e chronologicis Consulum characteribus eruere conati sumus pag. * 65. Egregiis autem laudum præconiis Virum hunc ab Agapeto PP. condecoratum fuisse, discimus ex ejusdem sancti Pontificis epistola ad Petrum Hierosolymitanum, quæ recitatur in prima actione quintæ synodi Constantinopolitanæ sub Menna habitæ anno 536, exstatque apud Labbeum tomo 5 Conciliorum a columna 47. Insignis vero illa laudatio quoniam apud nos habetur in citata Historia, illam denuo huc non transcribimus. Sequentia tamen, quæ sanctus ille Christi Vicarius in hac epistola de nostro Patriarcha scribit, digna videntur aliqua explanatione.

[3] Et hoc, inquit, dignitati ejus additum esse credimus, [ac ordinatur ejus manibus,] quod a temporibus Petri Apostoli, nullum alium umquam orientalis ecclesia suscepit episcopum manibus nostræ sedis ordinatum. Et forsitan vel ad demonstrationem laudis ipsius, vel ad repellendos inimicorum insultus res tanta contigit, ut illis ipse similis esse videatur, quos in his quandoque partibus ipsius Apostolorum primi electio ordinavit. In quibus illud manibus nostræ Sedis videtur dubii aliquid relinquere, an videlicet ordinatio ista immediate peracta sit manibus ipsiusmet S. Agapeti PP., an mediate, alterius videlicet episcopi, qui illum e Romana Sede Constantinopolim proficiscentem comitari facile potuerit. Sed dubio isti occurrit Liberatus Diaconus auctor synchronus, quando in suo Breviario apud Labbeum tomo 5 Conciliorum col. 774, hanc ordinationem ab ipso Agapeto PP. immediate factam ita describit cap. 21: Tunc Papa (Agapetus,) principis favore Mennam pro eo (Anthimo videlicet) ordinavit antistitem, consecrans eum manu sua in basilica sanctæ Mariæ. De ædibus Deiparæ sacris agit Cangius in Constantinopoli Christiana lib. 4, § 2; quænam autem hæc fuerit, in qua contigit prædicta consecratio, non est nobis exploratum.

[4] Idem qui supra biographus duas assignat rationes itineris Constantinopolitani ab Agapeto suscepti, nimirum ut ecclesiis prospiceret, & Anthimum aboleret. Liberatus autem Diaconus loco citato postquam meminisset de ejusdem PP. Agapeti ordinatione, [ob rationes graves Constantinopolim profecti:] hæc memorat: Quo tempore Theodatus rex Gothorum scribens ipsi Papæ, & senatui Romano, interminatur, non solum senatores, sed & uxores & filios filiasque eorum gladio se interempturum, nisi egissent apud imperatorem, ut destinatum exercitum suum de Italia submoveret. Sed Papa pro eadem causa legatione suscepta, Constantinopolim profectus est. Deinde idem auctor scribit ibidem de Anthimo sede pulso: Petentibus, ait, principibus, ut Anthimum Papa in salutatione & communione susciperet; ille fieri inquit posse, si se libello probaret orthodoxum, & ad cathedram suam reverteretur. Impossibile esse aiebat, translatitium hominem in illa sede permanere. Augusta vero clam promittente munera multa, & rursus Papæ minas intentante, in hoc Papa perstitit, ne ejus audiret petitionem. Anthimus vero videns se sede pulsum, pallium, quod habuit, imperatoribus reddidit & discessit, ubi eum Augusta suo patrocinio tueretur. Hæc non modice elucidant locum biographi, quem paullo ante ex ipso proferebam. Si quis autem plura desiderat de rebus gestis Constantinopoli a S. Agapeto, illa inveniet apud Anastasium Bibliothecarium de Vitis Pontificum Romanorum in eodem S. Agapeto.

[5] [quo deinde etiam tetendit Vigilius PP.,] Jam vero, ut ad S. Mennam redeat oratio, peculiari explanatione indiget narratio biographi num. 2, ubi nimis breviter ac jejune hæc refert, quæ inter Vigilium PP. ac S. Mennam transacta sunt: Hic Vigilius post aliquod tempus Constantinopolim venit, magnoque honore affectus ab imperatore & ab Augusta, animo effertur alta sapiente. Unde dum casu quodam in Patriarcham invectus esset, pœna ecclesiastica in eum animadvertit. Franciscus Pagius in Breviario historico-chronologico-critico Pontificum Romanorum tomo 1 in Vigilio PP. num. 21 agens de profectione ejus e Sicilia ad urbem Constantinopolitanam; Sed tandem, inquit pag. 297, anno DXLVI, jam, ut videtur, multum provecto, facta in Peloponeso exscensione, terrestri itinere Constantinopolim perrexit: nam per Helladem & Illyricum eumdem iter habuisse, tradit Facundus lib. 4, cap. 3 … Ingressus est autem Constantinopolim Vigilius die XXV Januarii anni DXLVII, ut habet Continuator Marcellini ad eum Christi annum. His declarantur, quæ de adventu Constantinopolitano Vigilii PP. obiter scribit biographus.

[6] [ubi Patriarchæ nostro intulit sententiam pœnæ ecclesiasticæ,] Quæ vero idem cursim perstringit de honore, quo Vigilius ibidem exceptus est, nec non de pœna ecclesiastica, qua hic in Patriarcham nostrum animadvertit, ita etiam breviter Theophanes in Chronographia, Lutetiæ Parisiorum typis regiis edita. Tantis, inquit a pag. 190, honorum & cultus indiciis ab imperatore decoratus Vigilius PP., adeo animatus est, ut a communione exclusionem menses quatuor sustinendam Menæ Constantinopol. episcopo in pœnam imponeret: & ex adverso Menas parem animadversionem in eum constitueret. Hoc ultimum videtur suspectum, vel Menæ affictum ob rationes, quas indicabimus inferius, atque adeo rectius de eo non meminisset ipsius Vitæ scriptor: sed tam hic, quam Theophanes corrigi merentur, dum magnis Vigilii animis tribuunt illatam Mennæ ab ipso sententiam, & non addunt; quænam ratio impulerit Vigilium ad illam inferendam. Baronius in notationibus ad Martyrologium Romanum hac die XXV Augusti, hanc istius pœnæ causam indicat Patriarchæ nostro inflictæ: Hic ad tempus adhæsit Theodoro episcopo Cæsareæ Cappadociæ, ob quam causam a Vigilio Romano Pontifice sacris est interdictus, ut ejusdem Vigilii literæ indicant.

[7] Tomo quinto Conciliorum apud Labbeum in Fragmento damnationis Theodori prædicti a Vigilio PP. factæ, [& quam ob causam.] sunt ista in rem nostram a columna 336: Teque Mennam Constantinopolitanæ sedis episcopum, qui non dissimili culpa constringeris, cum omnibus metropolitanis & micropolitanis episcopis, ad tuam diœcesim pertinentibus; sed & tuos orientales, vel diversarum provinciarum majorum minorumque civitatum episcopos, qui his excessibus, pro quibus Theodorum Cæsareæ Cappadociæ quondam episcopum condemnavimus, præbuistis assensum, humaniore sententia, pro Dei consideratione, tamdiu a sacra communione suspendimus, donec unusquisque vestrum errorem suæ prævaricationis agnoscens, culpam apud nos propriam competenti satisfactione diluerit. Subscriptio sic habet: Deo juvante, & ipsius gratia, Vigilius episcopus sanctæ Ecclesiæ Catholicæ urbis Romæ, huic damnationi atque excommunicationi Theodori Cæsareæ Cappadociæ, & huic communicantis Mennæ Constantinopolitanæ urbis episcopi, vel aliorum præfectorum subscripsi. Data XIX Kalendas Septembris, imperante domino Justiniano perpetuo augusto anno 25, post consulatum Basilii viri clarissimi anno 11 *, id est anno Christi 551. Quænam vero Theodorus intolerabili audacia & impudentia adversus Tria famosa capitula patraverit, & quænam alia scelera perversis hisce molitionibus adjecerit; narratur in citato Fragmento columna 334; ut non sit necesse pluribus ea huc transcribere. Videri etiam possunt, quæ de hoc argumento scribunt Baronius ac Pagius, nec non Binius in notatione ad dictum Fragmentum col. 337.

[8] Hoc magis expendi a nobis meretur, an Patriarcha noster sententiam ecclesiasticam, [Quod Mennas] a Vigilio PP. in se latam, contra eumdem Vigilium retorserit. Affirmat Theophanes, ut supra relatum est: negat Baronius ad annum Christi 552, num. 16, ubi contra Nicephorum Callistum in Historia ecclesiastica lib. 17, cap. 26 hæc scribentem, Eo Vigilius insolentiæ progressus est, ut & Menam a communione quatuor mensibus excluserit. Idem sane & Menas adversus illum fecit, rotunde pronuntiat, eum mendacissime hoc asserere. Credi facile posset, id ab isto historico schismatico, atque adeo parum æquo in Vigilium PP., confictum esse, nisi tot ante istum auctorem seculis, idem tradidisset Theophanes, &. sanctus quidem. Ad cujus auctoritatem quid responsurus fuisset Baronius, cum nullam de eo faciat mentionem, non habemus exploratum. Respondisset fortasse idem, quod profert ibidem adversus Nicephorum: Quod si ille (Mennas videlicet) ausus fuisset, necessario plane & præcipue de his habenda mentio erat in ejusdem Vigilii epistola circulari, seu encyclica, quæ habetur apud Labbeum citatum col. 328 & sequentibus.

[9] Sed Antonius Pagius in Critica Baroniana ad annum Christi 552 num. 4 huic Baronii argumento opponit sequentia: [intortam sibi] Perperam scribit Baronius, Nicephorum lib. 17, cap. 26 male tradere, Mennam Constantinopoli episcopum a Vigilio communione suspensum fuisse, & Mennam in Vigilium parem sententiam tulisse; quod hujus rei in laudata encyclica nulla mentio sit. Nicephoro enim suffragatur Theophanes, eo longe antiquior, cujus verba anno DXLVII in medium adduximus: quia cum eo anno ea peracta fuerint, non debuit Vigilius horum in sua encyclica meminisse. At vero neque Theophanis aberrantis auctoritas; neque ratio Pagii errore Theophanis nixa Baronii argumentum evertunt. Theophanem itaque loquentem audiamus pag. 190: Tantis honorum & cultus indiciis ab imperatore decoratus Vigilius PP., adeo animatus est, ut a communione exclusionem menses quatuor sustinendam Menæ Constantinopol. episcopo in pœnam imponeret: & ex adverso Menas parem animadversionem constitueret. Ob irrogatam itaque pœnam hujusmodi, tum quod ea, quæ de ecclesiarum unione & concordia consulta decretaque fuerant, a Vigilio non adimplerentur, imperator indignatus, misit qui ipsum detinerent. Ille imperatoris iram veritus, ad Sergii martyris altare quod in Hormisdarum monasterio erectum, confugit: a quo vi revulsus, apprehensas altaris suffulcientes columnas, ceu gravi proceroque corpore validus, secum traxit & omnino evertit. Demum imperator facti pœnitens, Papam Vigilium in gratiam recepit. Vigilius pariter a Theodora augusta rogatus, Junii die vigesimo nono, qui sanctis Apostolis sacer, patriarchæ Constantinopol. Menæ pacem restituit.

[10] [a Vigilio PP.] Pagius ad annum Christi 552 num. 4 observat, duos a Theophane & Nicephoro commissos hic esse errores, & alterum quidem temporis, alterum vero loci, ita scribens: In eo itaque tam Theophanes, quam Nicephorus falluntur, quod quæ gesta sunt anno superiori, scribant contigisse anno, quo Vigilius Constantinopolim adventavit: eumque anno elapso, dum milites persequerentur, sancti Sergii martyris columnas evertisse; cum id in ecclesia sancti Petri accidisse, ipsemet Vigilius prodat, ut anno superiori vidimus.

Recte agnoscit Pagius errasse Theophanem, quod eam Vigilii fugam, & alia ipsi violenter illata anno 551, ad annum 547 retulerit. At non satis intelligo, cur idem Pagius, quæ Theophanes conjunxit, ad annos quatuor sejunxerit, & Mennæ excommunicationem voluerit accidisse anno 547, Theophane hanc & alia ad unum eumdemque annum referente. Norisius idem ante Pagium affirmarat in Dissertatione historica de Synodo quinta pag. 18: quem deinde secutus est Franciscus Pagius in Breviario gestorum Pontificum Romanorum tomo 1 pag. 297. Verum cum omnes errantem hic Theophanem ducem sint secuti, nihil in eorum auctoritate erit momenti, si planum fecerimus, excommunicationem, de qua Theophanes, ad annum 551 debere removeri.

[11] [excommunicationem] Repetamus itaque verba Theophanis paullo ante recitata: Ob irrogatam itaque pœnam hujusmodi (excommunicationis Mennæ) .. imperator indignatus, misit qui ipsum detinerent. Ille imperatoris iram veritus &c. fugit. Cum autem ira illa imperatoris, & fuga Pontificis, uti ipsimet fatentur adversarii, inciderint in annum 551; quomodo accidere potuerunt ob excommunicationem anno 547 latam, & sublatam post menses quatuor? Facta itaque hæc sunt occasione excommunicationis, quæ anno 551 Mennæ inflicta est; atque adeo dicendum, tam in hac, quam in reliquis ejusdem adjunctis Theophanem aberrasse a recto chronologiæ tramite. Jam vero quo tempore sententiam illam ecclesiasticam contra Mennam aliosque tulerit Vigilius, ob quam hic, irato imperatore, ad ecclesiam confugit, discimus ex ipsomet Vigilio. Refert enim hoc ipsum cum in Fragmento damnationis, tum in Epistola encyclica, editis tomo 7 Conciliorum apud Labbeum a columna 328. Hæc Vigilii Encyclica data fuit Nonis Februarii anno 552, sicut Norisius & uterque Pagius recte colligunt ex anno XXV Justiniani imperatoris: Fragmentum autem damnationis scriptum est XIX Kalendas Septembris anno 551: excommunicatio vero voce prolata scriptam sententiam præcessit diebus triginta, XV Julii anno 551, prout habet Fragmentum col. 336 his verbis: Et licet ante triginta dies pro memoratis excessibus vestris ab Apostolicæ vos communionis removissemus consortio &c. Incidit ergo excommunicatio in diem XV Julii anno 551.

[12] Porro Mennam huic excommunicationi una cum ceteris implicitum fuisse a Vigilio, [in eumdem retorserit,] non negant adversarii, & facile probari potest. Nam Mennas cum omnibus Theodoro adhærentibus a communione suspenditur in Fragmento, uti patet ex dictis num. 7: Vigilius autem in Epistola encyclica etiam testatur, eosdem antea verbo suspensos a sua communione, dum col. 329 ita loquitur: Ea enim, quæ verbo de memorata excommunicatione cunctis episcopis, presbyteris, & diaconibus, aliisque clericis Constantinopolitanæ ecclesiæ voce publica dixeramus, postea etiam die XIX Kalendarum Septembrium nuper præteritarum, in beati Petri Basilica in Ormisda scripto firmavimus. Hæc igitur sententia verbo prolata ipsissima est, ob quam tantopere indignatus fuit Justinianus, quamque Theophanes memorat tempore non suo: nec aliam anno 547 præcessisse, colligitur ex Fragmento, in quo col. 335 Vigilius ita scribit: Nos vero longanimitatem nostram divina largitate concessam, tam circa te, quam circa seductos abs te, pene hoc quinquennio elapso monstravimus: id est a tempore, quo Constantinopolim venerat, ubi quinto jam anno degebat. Quæ cum ita se habeant, merito concludimus, argumentum Baronii, e silentio Epistolæ encyclicæ desumptum, non solum contra Nicephorum, sed etiam contra Theophanem valere: tantumque abesse ut illud a Pagio sit eversum, ut potius ejusdem vis roboretur ex eo, quod in Fragmento damnationis nihil etiam legatur de retorta per Mennam sententia: neque enim in Epistola, neque in damnationis instrumento hæc sileri debuissent, si facta fuissent, cum in utroque isto documento commemorentur tam gesta Constantinopoli, quam sententia Vigilii ore prolata.

[13] Pro his, quæ hactenus contra adversarios deduximus, [valde nobis suspectum, ac non probabilc.] faciunt etiam sequentia, quæ epimetri loco opponi possunt facto, quod Mennæ imputant. Primo, quia elogium Synaxarii, quod ex Menologio Basilii imperatoris jussione collecto est desumptum, quodque infra dabitur, hoc non asserit, dicens: Pœnam intulit (Vigilius) sanctissimo Menæ non sacrificandi. Et hic quidem gaudens suscepit pœnam. Secundo, quia, si hæc, quæ de sententia illa ecclesiastica a Menna in Vigilium revibrata referuntur apud Theophanem, sint vere ipsius Theophanis, & non intrusa in ipsius textum ab hæreticis vel schismaticis in odium Vigilii PP.; si, inquam, hæc sint Theophanis; tunc suspicio suboriri poterit, an Theophanes hac in re non sit usus scriptis spuriis hæreticorum. Enimvero ante Theophanis ætatem multa apocrypha & indigna afficta fuisse gestis S. Mennæ ac Vigilii, discimus e concilio Constantinopolitano tertio, quod fuit generale sextum, atque anno Christi 680 celebratum est. Vide Labbeum tomo 6 Conciliorum columna 980. Breve est illud ibidem col. 984 & sequente: Sanctum concilium exclamavit: Anathema libro, qui dicitur Mennæ ad Vigilium, & qui eum finxerunt sive scripserunt. Anathema libellis, qui dicuntur facti fuisse a Vigilio ad Justinianum & Theodoram divæ memoriæ, qui & sunt falsi demonstrati. Anathema simul omnibus, qui falsaverunt Acta sancti & universalis quinti concilii. Atque hæc quidem, quæ satis diffuse disseruimus hactenus de controversia præsenti inter Vigilium PP. & Patriarcham nostrum, omnino nobis persuadent, quod sententia a Vigilio in Mennam vibrata, ab hoc adversus illum revibrata non fuerit.

[Annotata]

* l. X.

§ II. S. Mennas pœnitens in gratiam recipitur a Vigilio PP.; tempus mortis, annuntiationes in Fastis sacris, elogium, scriptor Vitæ, illustre miraculum sanctissimæ Eucharistiæ.

[Mennas imprudenter subscribit edicto imperatoris] Sicut Patriarcha noster, exorta gravi discordia inter orientales & occidentales occasione Trium Capitulorum famosorum, edicto Justiniani imperatoris, quo damnata hic volebat eadem Tria capitula, non ex pertinacia, sed vel ex humana fragilitate, vel ex formidine potius, invito tamen Vigilio PP., imprudenter subscripsit; sic mirum non est, eum pœnitentiam egisse, a Vigilio PP. veniam petiisse de injuriis ipsi illatis, ac obtinuisse Catholicam cum eodem Pontifice communicationem, sublata sententia, qua idem Vigilius PP. eum a sacris suspenderat. Quod vero non ex pertinacia, sed vel ex timore, vel ex fragilitate humana, imprudenter isti decreto adversus Tria Capitula condito subscripserit, exposuimus ex verbis Facundi Hermianensis in Africa episcopi, qui tunc vixit, & ad Justinianum imperatorem pro defensione Trium Capitulorum scripsit. Textum ejus recitavimus in Historia chronologica, quæ pluries jam assignata fuit, pag. * 65.

[15] [adversus Tria famosa capitula:] Observari per transennam hic potest, quod Vigilius latam in Theodorum depositionis sententiam, & communionis suspensionem contra Mennam, scripto publice tunc promulgare noluerit, ne, sine dubio, Justiniani animum magis exasperaret, ut colligimus ex ipsiusmet verbis in epistola encyclica apud Labbeum tomo 5 col. 333: Nunc quoque suggerimus, inquit, & rogamus pro pace, quam per pietatem tuam pridem Deus donavit Ecclesiæ, ut eam nullorum hominum turbari amplius insinuatione permittas: nec auctorem totius scandali Theodorum ultra vexare fidem Catholicam patiaris: quoniam ante sex menses a nobis inter alios communione sacra privatus est, & ab episcopatu pro sua pravitate depositus, per eam videlicet paginam, quam adhuc pro mansuetudinis vestræ intuitu, & spe conversionis ejus, sicut dictum est, publice proferre distulimus.

[16] Vigilii ergo constantia victus Justinianus edictum, quod publicari jusserat, sustulit, ac integram Trium Capitulorum cognitionem futuræ synodo reliquit; [sed aboleri illud jubet idem imperator, ac Mennas facti pœnitens in gratiam redit cum Vigilio PP.] sicut volebat Vigilius. Mennas itaque, Theodorus, & alii factionis ejusdem episcopi, fidei ac pœnitentiæ libellos ediderunt, ac veniam petierunt de injuriis Vigilio factis. In primæ professionis exemplari, quod inseritur Constituto Vigilii Papæ de Tribus Capitulis apud Labbeum tomo 5, inter alia plura sunt hæc col. 338: Libellum autem in causa trium capitulorum, de quibus quæstio nata est, contra constitutum piissimi principis & Beatitudinis vestræ, ego quidem nullum feci; sed volo atque consentio, ut omnes libelli, qui facti sunt sub hac forma, Beatitudini vestræ reddantur. De injuriis autem, quæcumque Beatitudini vel Sedi vestræ factæ sunt, eas quidem non feci: sed quia pro pace Ecclesiæ modis est omnibus festinandum, velut si eas fecissem, veniam postulo. Quia vero tempore discordiæ excommunicatos vel non receptos a Beatitudine vestra, in communionem suscepi, pariter veniam postulo. Et sequitur ibidem: In hac forma fecerunt Mennas Constantinopolitanus episcopus, Theodorus Cæsareæ Cappadociæ episcopus, & alii. Sed nunc ad alia progrediamur.

[17] Quod anno Christi 552 Sanctus noster ex hac vita migrarit, [Annus ac dies obitus, annuntiationes in Fastis sacris,] satis convenire inter auctores indicavimus in Historia chronologica nostra pag. 66 *, ubi etiam actum de tempore sedis ejus, ac de die emortuali, quem incidisse non in Decembrem circiter ineuntem, uti placuit Norisio, ibidem pag. 67 * citato, sed in mensem Augustum, probabilius existimavimus. An vero obierit hac die XXV Augusti, non certo constat. Etenim tametsi tunc annuntietur in Martyrologio Romano, & in variis Fastis Græcis; alibi tamen aliis diebus refertur. Romanum Martyrologium sic habet: Constantinopoli sancti Mennæ episcopi. Præcesserat Menologium Sirletianum, in quo eadem die laudatur. Adde Menæa magna Græcorum, ut videre est hac die apud nos in S. Epiphanio patriarcha CP., quæ S. Mennam his versibus celebrant:

Ὁ κόσμος ἐκλέλοιπε τῆς ἐκκλησίας,
Μηνᾶς γὰρ ἐκλέλοιπε ἐκ τῶν ἐνθάδε.

Quæ Latine in hanc reddimus sententiam:

Ecclesiæ defecit egregium decus,
Menas enim defecit e vita migrans.

[18] Sed in nostro apographo Vitæ, quam infra daturi sumus, [& elogium,] differtur ad XXVII Augusti. In Synaxario autem e Menologio Basilii imperatoris jussione collecto, apud nos ad calcem tomi primi mensis Augusti pag. 667 signatur die XXIV ejusdem mensis: Μηνι τῷ αὐτῳ κδ᾽. Μνήμη τοῦ ὁσίου Μηνᾶ ἀρχιεπισκόπου Κωνσταντινουπόλεως. Id est: Eodem mense (Augusto, die) XXIV. Memoria sancti Menæ archiepiscopi Constantinopolitani. Elogium ejus Græcum, quod ibidem excusum fuit, more nobis usitato ita interpretamur Latine: Sanctus pater noster Menas, ex quo imperavit Justinianus senior, exstitit presbyter ecclesiæ Constantinopolitanæ; sed ob virtutem suam electus est patriarcha Constantinopolitanus, & consecratus ab Agapeto Romano pontifice, qui tunc temporis profectus erat Roma, ut controversiis ecclesiasticis medelam afferret, Anthimumque hæreticum anathematizavit, & e solio exegit.

[19] Verum postquam hic denuo reversus esset Romam, ac paullo post mortuus, alius fuit consecratus, & post tempus aliquod profectus etiam ipse Constantinopolim, [ex Synaxario Basilii imperatoris] ab imperatore ac Patriarcha in honore habitus & benigne susceptus est: ac levitate elatus sanctissimo Menæ pœnam intulit non sacrificandi: qui pœnam suscepit gaudens tamquam Dei pontifex. Imperator vero iratus Papam dimisit Romam injuriis affectum. Et post hæc sanctus Menas dum gregem suum bene rexisset, ad Deum migravit. Qua de causa Vigilius PP. hanc sententiam Menæ intulerit, diximus § 1; ubi alia quoque nonnulla in hoc elogio narrata illustrantur. Ex supra dictis annuntiationibus conficitur, verum ac legitimum cultum nostro Patriarchæ deberi.

[20] [apographum Vitæ:] Acta porro nostri sancti Patriarchæ damus ex apographo Græco, quod e Ms. codice bibliothecæ Cæsareæ Vindobonensis, Sanctos mensis Augusti complectente, desumptum est: de hoc autem codice plura hic non addimus, cum sæpius alias per hujus mensis decursum inciderit de eodem sermo. Prænotatur vero hisce Actis KZ, id est, dies XXVII hujus mensis.. Auctor anonymus est, ac valde jejunus in narratione rerum; quæ ad ipsum Sanctum spectant: cujus utpote dimidiam Actorum partem implet narratione celeberrimi miraculi. Quandoquidem vero meæ sunt partes, producere ea, quæ dictus biographus ad posteros scripta transmisit, & nihil in eisdem truncare; gaudeo enimvero oblatam mihi ab ipso esse opportunitatem illustrandi ac confirmandi insigne illud miraculum, quod inter tot alia mirabilis Sacramenti Eucharistiæ, egregium certe sibi locum vendicat, ac narratur a scriptore Vitæ infra num. 4 & sequentibus.

[21] [inquo narratur, & hic confirmatur illustre miraculum SS. Eucharistiæ.] Miraculum hoc idem in substantia, etiamsi diversum in circumstantiis, memorat S. Gregorius Turonensis, qui eodem seculo floruit, in libro De gloria Martyrum cap. 10 editionis Ruinartianæ col. 732 & proxime sequenti. Ut vero alias discrepantias, quæ ibidem legi possunt, præteream hoc loco, una potissimum observari meretur, ut dicam infra in Annotatis. Euagrius Scholasticus, qui tunc etiam vixit, miraculum hoc inseruit suæ Ecclesiasticæ historiæ ab Henrico Valesio vulgatæ, lib. 4, cap. 36, pagg. 410 & 411; adde Nicephorum Callistum, qui lib. 17 suæ historiæ, cap. 25 illud etiam prodigium narrat. Plura vide in Annotatis de lectionibus variantibus. Ad tempus hujus insignis miraculi quod attinet; Baronius illud narrat ad annum 552 ex Euagrio: an vero tunc acciderit, non habeo in promptu, unde confirmem vel infirmem. Sed quandoquidem versamur in illustrandis rebus, quæ memorantur a biographo, occurrunt in eo alia nonnulla, quorum juvat hic meminisse.

[22] [Alia quædam in auctore Vitæ] Quæ narrat de Magna ecclesia, jussu imperatoris ædificata, & a sancto Patriarcha nostro dedicata, nec non de Sanctorum reliquiis ab eodem solenni ritu circumlatis, paulo latius declaranda videntur. Cangius lib. 3 Constantinopolis Christianæ pag. 5 & sequentibus multa ac varia curiose collegit de ista ecclesia, e quibus nonnulla delibabo. Sanctæ, inquit, Sophiæ, seu divinæ Sapientiæ augustissimum templum, diuque vulgari Magnæ ecclesiæ appellatione donatum, cæteris, quæ in urbe Constantinopolitana excitata sunt, semper præcelluit, quod patriarchæ præsertim sedes, ac proinde primarium, & totius Orientis præcipuum haberetur. Deinde scribit idem auctor, Magnæ isti ecclesiæ indita etiam fuisse variorum imperatorum nomina, &, quod facit ad nostrum propositum, Magnam ecclesiam Justinianeam appellatam; quia absumpta, uti narrat pag. 9, in seditione Victoriatorum, de qua meminerat pag. 8, Majore ecclesia Constantiniana, seu Constantiana, Justinianus imperator composita civitate, & punitis seditionis auctoribus, novam & longe ampliorem cœpit eodem anno exædificare..

[23] Conflagravit Magna ecclesia primo seditionis die, [a nobis declarantur] quæ in quintum usque protracta est, a quo ad dedicationem, quæ facta est XXVI * Decembris anno Christi DCXXXVII (immo 537) &c. Prima ejus encænia, de quibus Cangius pag. 9. quæque etiam intelligit biographus, ita notantur in Chronico Marcellini Comitis ad annum 537: Ecclesia major Constantinopoli ab imperatore Justiniano singulariter in mundo constructa dedicatur die VI Kalend. Januarias. Theophanes pag. 184, Hoc anno, ait, mensis Decembris die vigesimo septimo, Indictione prima, priora Magnæ ecclesiæ peracta sunt encænia. Hæc de tempore: de solenni autem eorumdem ritu hæc ibidem subdit: Processit vero supplicantis populi cœtus e sanctæ Anastasiæ templo, patriarcha Mena in imperatoris curru sedente, & ipso imperatore inter plebem procedente. Dicit hic Theophanes e sanctæ Anastasiæ templo, de quo Cangius lib. 4, pag. 141; at noster biographus scribit e templo sancti Platonis: uter autem verius, non mihi certo constat. De hac porro ecclesia scribit Cangius lib. 4, pag. 133.

[24] Reliquum est, ut suppleam hoc loco, quæ Vitæ auctor non habet. [ac aliunde] Baronius ad annum Christi 552; Respirante, inquit, jam populo, atque que optata pace lætante, immensæ ubique & ab omnibus gratiarum actiones Deo redduntur: quando & publica festa parantur, quæ triumphi quamdam speciem præseferant. Etenim hoc ipso anno Mennas .. vigesima nona Junii die encænia celebravit basilicæ sanctorum Apostolorum, cum sacræ reliquiæ curru aureo circumvectæ ab eodem Menna reconditæ sunt. Rem ex Theophane pag. 192 proferamus: Julii mensis die vigesimo octavo, tertia feria, sanctorum Apostolorum ædis facta est consecratio, & sanctarum reliquiarum Andreæ, Lucæ & Timothei, qui sancti Apostoli, depositio. Episcopus vero Menas una cum sanctis reliquiis progressus est, vehiculo aureo imperatorio gemmis exornato vectus: tres autem sanctorum Apostolorum gestabat loculos supra genua, atque ita dedicationem celebravit. Qua autem occasione fuerint detecta ista corpora, memorat Procopius de Ædificiis Justiniani imperatoris lib. 1, cap. 4.

[25] [supplentur,] Pagius in Critica Baroniana ad annum 552, num. 17, observat primo, legendum in textu Theophanis proxime recitato XXVIII die Junii. Secundo, hanc dedicationem retrahit ad annum 550 his verbis: Anno autem DL, quo ea dedicatio peracta, Justinianus quinta Quinquennalia dedit, & dies XXVIII Junii in feriam tertiam incidit, & vigilia festi sanctorum Petri & Pauli insignitur: de quorum celeberrima ecclesia diffuse tractat Cangius lib. 4, pag. 105 & sequentibus. Habes, lector, de quibus præmonendum te censui. Reliquum nunc est, ut Vitam exhibeam, præter quam non invenio aliam apud nos. Hanc Annotatis etiam elucidare conabor.

[Annotata]

* l. XXVII

VITA
auctore anonymo,
Ex Ms. codice bibliothecæ Cæsareæ Vindobonensis, interprete J. P.

Mennas vel Menas patriarcha Constantinopolitanus (S.)

A. Anonymo.

ΟὟτος ὁ ἀοίδιμος Μηνᾶς ὑπῆρχεν ἐπὶ Ιοὐστινιανοῦ τοῦ βασιλέως πρεσβύτερος τῆς κατα Κωνσταντινούπολιν ἐκκλησίας, ἐνάρετον βίον καὶ εὐλαβειαν κεκτημένος. Ὅθεν διὰ τὴν αὐτοῦ ἔνθεον πολιτείαν, καὶ τὴν ὀρθόδοξον πίστιν προεχειρίσθη ἀρχιερεὺς, καὶ ποιμὴν τῶν λογικῶν προβάτων τοῦ Χριστοῦ ἔτη ἐννέα, χειροτονηθεὶς ὑπὸ Ἀγαπητοῦ Πάπα Ρὥμης, ἀνελθόντος ἐν Κωνσταντινουπόλει ἐπὶ διορθώσει τῶν ἐκκλησιῶν καὶ καθαιρέσει Ἀνθίμου. Οὗτος γὰρ ὁ Ἄνθιμος πρότερον μὲν ἦν ἐπίσκοπος Τραπεζοῦντος· μετατεθὲις δὲ ἐν Κωνσταντινουπόλει, ἠλἐγχθη αἱρετικὸς, τὰ Εὐτυχοῦς καὶ Διοσκόρου καὶ Σευήρου φρονῶν. Διὸ, ὡς διαταράξας τὴν ἐκκλησίαν, ὑπὸ τοῦ μακαρίου Ἀγαπητοῦ καθαιρεῖται, καὶ ἀντικαθίσταται Μηνᾶς. Διατρίβοντος δὲ εν Κωνσταντινουπόλει Ἀγαπητοῦ, καὶ κοιμηθέντος ἐκεῖσε, χειροτονεῖται ἀντ᾽ αὐτοῦ Βιγίλιος.

[2] Οὗτος ὁ Βιγίλιος μετά τινα χρόνον ἀνελθὼν ἐν Κωνσταντινουπόλει, καὶ πολλὰ τιμηθεὶς παρά τε τοῦ βασιλέως καὶ τῆς Αὐγούστης, ἐπήρθη εἰς ὑψηλοφροσύνην. Ὅθεν κατά τινα συντυχίαν διενεχθεὶς τῷ πατριάρχῃ Μηνᾷ, δέδωκεν αὐτῷ ἐπιτίμιον. Ὁ δὲ βασιλεὺς καὶ πᾶσα ἡ σύγκλητος σὺν παντὶ τῷ πληρώματι τῆς ἐκκλησίας ἠγανάκτησε κατα Βιγιλίου ἐπὶ τῇ ὕβρει τοῦ πατριάρχου Μηνᾷ. Ὅθεν φοβηθεὶς ὁ Βιγίλιος τὴν ὀργὴν τοῦ βασιλέως, ἔφυγεν ὑπὸ τὸ θυσιαστήριον τοῦ ἁγίου μάρτυρος Σεργίου, τοῦ ἐν τοῖς Ὁρμίσδου, τοῦ βασιλέως προστάξαντος ἐκβληθῆναι αὐτὸν συρέντα ἀπὸ τοῦ θυσιαστηρίου. Ὅστις βιαζόμενος τοὺς κίονας κατέστρεψε, τοὺς βασταζοντας τὸ θυσιαστήριον· μέγας γὰρ ἦν τῇ ἡλικίᾳ, καὶ βαρὺς τῷ σώματι· ὃν ἐξαγαγόντες τῆς πόλεως, καὶ μὴ βουλόμενον ἐπὶ τὴν Ρὥμην ἀπήγαγον.

[3] Οὗτος ὁ ἀοίδιμος Μηνᾶς καὶ τὴν μεγάλην ἐκκλησίαν, ἣν ὁ βασιλεὺς ᾠκοδόμησε, τοῦ δήμου ἐν τῇ στάσει καύσαντος τὴν προτέραν ἐκκλησίαν ἐνεκαίνισε, τὴν λιτὴν ἀπὸ τοῦ ἁγίου Πλάτωνος ἐξαγαγὼν, καὶ τὰ λείψανα τῶν ἁγίων μαρτύρων, τῶν ἐναποκειμένων ἐν τῷ ἁγίῳ μεγάλῳ ναῷ τῆς ἁγίας Σοφίας, βαστάζων ἐπὶ ἅρματος βασιλικοῦ καθεζόμενος. τοῦ βασιλέως καὶ πάσης τῆς πολιτείας προπορευομένων αὐτοῦ.

[4] Ἐπὶ τούτου τοῦ μακαρίου Μηνᾶ καὶ θαῦμα γέγονε, λόγου πολλοῦ ἄξιον. Ἔθος παλαιὸν ἐν τῇ βασιλευούσῃ πόλει συμβαίνει γίνεσθαι, ὅτ᾽ ἄν τῶν ἁγίων μερίδων τοῦ τιμίου σώματος καὶ αἵματος, ἐναπομείνοι μὴ μεταδοθὲν; παῖδας ἀφθόρους μεταπέμπτους γίνεσθαι παρὰ τῶν εἰς χαμαιδιδασκάλου φοιτώντων, καὶ ταῦτα κατεσθίειν. Ὃπερ ἐπειδὴ γέγονεν, ἦλθε μετα τῶν παιδίων, ὑαλουργοῦ παῖς Ἑβραίου τὴν δόξαν· ὃς τοῖς γονεῦσι τὴν αίτίαν τῆς βραδύτητος πυνθανομένοις, ἐξεῖπεν τὸ γεγονὸς, καὶ ὅπερ ἀποφαγὼν σὺν τοῖς ἄλλοις παισὶν εἴη. Ὁ δὲ πατήρ αὐτοῦ θυμωθεὶς, ἐν τῇ καμίνῳ ἔνθα τὴν ὕαλον διεμόρφου, τὸν παῖδα καθίησιν ἀνάψας. Ὡς δὲ τὸν παῖδα ἡ μήτηρ ζητοῦσα, εὑρεῖν οὐκ ἴσχυε (λεληθυίας γὰρ αὐτῆς τοῦτο γέγονε) πανταχοῦ τῆς πόλεως περιήει ποτνιωμένη καὶ λύγιον * κωκύουσα.

[5] Μετὰ δὲ τρίτην ἡμέραν παρὰ τὴν θύραν τοῦ ἐργαστηρίου τοῦ ἀνδρὸς ἑστῶσα, ὀνομαστὶ ἀνεκάλει τὸν παῖδα, τοῖς θρήνοις σπαραττομένη. Ὁ δὲ τῆς φωνῆς τῆς μητρὸς συνεὶς, ἐκ τῆς καμίνου ἀνταπεκρίνατο· ἡ δὲ τὰς θύρας διατεμοῦσα, ἔισω τε γενομένη, ὁρᾷ τὸν παῖδα τῶν ἀνθράκων μέσον ἑστῶτα, τοῦ πυρὸς αὐτοῦ μὴ προσάψαντος· ὃς ἀνερωτώμενος ὃπως ἀπαθὴς ἐμεμενήκει, γυναῖκα ἔφη πορφυρὰν ἀμπεχομένην ἑσθῆτα, συχνὰ φοιτῶσαν παῤ αὐτὸν, ὕδωρ ὀρέγειν, καὶ τούτῳ τοὺς πλησιάζοντας τῶν ἀνθράκων κατευνάζειν, σιτίζειν τε αὐτὸν, ὁσάκις πεινώῃ.

[6] Ὅπερ ἐπειδὴ εἰς Ιοὐστινιανὸν ἠνέχθη, τὸν μὲν παῖδα, καὶ τὴν μητέρα τῷ λουτρῷ τῆς παλιγγενεσίας διὰ Μηνᾷ φωτισθέντας ἐκληρωσε· τὸν δὲ φύσαντα, οὐκ ἀνασχόμενον Χριστιανοῖς ἐναριθμηθῆναι, ἐν συκαῖς ὡς παιδοφόνον ἀνεσκολόπισεν. Ἀλλὰ ταῦτα μὲν οὕτως γέγονεν. Τελευτήσαντος δὲ τοῦ μακαρίου Μηνᾶ, προεχειρίσθη εἰς τὴν ἐπισκοπὴν Εὐτύχιος, ἀποκρισιάριος τῆς ἐκκλησίας τῶν Ἀμασέων, ἀνὴρ ἅγιος, καὶ πλήρης χάριτος Θεοῦ· ὧν ταῖς εὐχαῖς, Κύριε, σῶσον πάντας ἡμᾶς, καὶ ῥῦσαι τὰς ψυχὰς ἡμῶν ἀπὸ πάσης ἐπιβουλῆς τοῦ ἀντικειμένου, ὅτι εὐλογητὸς εἰς τοὺς αἰῶνας, Ἀμήν.

[Sanctus ob præclaras dotes ordinatur arch. CP.,] Famosus hic Menas ecclesiæ Constantinopolitanæ, Justiniano imperante, presbyter fuit, virtute ac pietate præditus. Unde ob divinum vivendi modum atque orthodoxam fidem constitutus est archiepiscopus, ac ovium rationalium Christi pastor fuit annis novem a, consecratus ab Agapeto Papa Romano b, qui Constantinopolim se contulerat c, ut ecclesiis prospiceret, & Anthimum amoveret. Anthimus enim hic primo quidem erat episcopus Trapezuntinus; sed ad cathedram Constantinopolitanam translatus, de hæresi fuit convictus, ut qui Eutychetis, Dioscori, & Severi dogmata sectaretur. Idcirco tamquam ecclesiæ perturbator a beato Agapeto expellitur e sua dignitate, ac ei substituitur Menas. Dum vero Agapetus Constantinopoli moratus esset, & ibidem mortuus, sufficitur ipsi Vigilius *.

[2] Hic Vigilius post aliquod tempus d Constantinopolim venit, [difficultates cum Vigilio PP.,] magnoque honore affectus ab imperatore, & ab Augusta, animo effertur alta sapiente. Unde casu quodam in Patriarcham Menam infensus, pœna ecclesiastica in eum animadvertit. Imperator idcirco, ac senatus omnis, cum omni ecclesiæ multitudine, indignati fuere Vigilio propter injuriam Menæ patriarchæ illatam: atque adeo Vigilius iram veritus imperatoris, ad altare sancti Sergii M. in tractu Hormisdæ confugit: sed imperator inde eum ejici jussit ab altari avulsum: qui viribus obnixus (erat enim procera statura, ac robusto corpore) columnas, quæ altare fulciebant, evertit. Dein e civitate eum exegerunt, Romamque ire compulerunt invitum * e.

[3] Celebris hic Menas magnam etiam ecclesiam, quam imperator ædificavit, postquam populus in seditione priorem ecclesiam combussisset, dedicavit, supplicatione e templo S. Platonis illuc deducta, & sanctorum Martyrum reliquias, [transfert sanctorum MM. reliquias:] quæ in magna sancta ecclesia sanctæ Sophiæ erant depositæ, circumtulit, imperatorio currui insidens, imperatore ac gubernatoribus civitatis ipsum præcedentibus.

[4] Sub hoc beato Mena miraculum accidit valde memorabile. [insigne miraculum Eucharistiæ,] Antiquus in ecclesia Constantinopolitana mos obtinuit f, ut, dum e particulis pretiosi corporis & sanguinis remanserit aliquid, quod distributum non fuerit g, pueri incorrupti h ex iis, qui ludum litterarium frequentant, mittantur, qui i illud comedant. Id dum accidisset, una cum pueris venit vitriarii secta Hebræi puer, qui, parentibus causam moræ sciscitantibus, rem gestam exposuit, & quidnam cum aliis pueris comedisset. Pater autem ejus ira correptus, in accensam, in qua vitrum efformabat, fornacem immittit puerum. Mater vero dum puerum quæritaret, ac invenire non posset (ipsam quippe latebat quod factum fuerat) totam circuibat urbem quiritans, ac vehementer k flens.

[5] Post tertium vero diem, dum ad ostium officinæ mariti staret, [quod ipsius tempore accidit,] puerum nominatim inclamabat, lamentis sese lanians. Hic autem, intellecta matris voce, responsum e fornace reddebat. Illa vero dum effregisset fores, & introgressa fuisset, videt puerum in mediis ignis carbonibus stantem, qui ipsum non attigerat. Interrogatus autem, quomodo permansisset illæsus; dixit, mulierem purpureo amictu indutam crebro ad se ventitasse, & aquam porrexisse, eaque carbones appropinquantes exstinxisse; cibumque sibi præbuisse, dum esuriret.

[6] Hac re ad Justinianum delata l, puerum quidem ac matrem, [exponitur.] a Mena illuminatos lavacro regenerationis, adscripsit clero m: patrem vero, qui Christianis annumerari nolebat, tamquam parricidam apud Ficos n in crucem egit. Atque hæc quidem sic gesta sunt. Mortuo autem beato Menæ suffectus est in episcopatu Eutychius, ecclesiæ Amaseënsium apocrisiarius, vir sanctus, ac gratia Dei plenus o. Quorum precibus, Domine, salvos fac nos omnes, animasque nostras libera ab omni infestatione adversarii, quia benedictus es in secula. Amen.

ANNOTATA.

a Sedit ab anno Christi 536 usque ad annum 552, atque adeo annos sedecim (Vide Comm. præv. num. 2 & 17:) quibus in Historia Patriarcharum CP. apud nos adduntur menses sex incompleti.

b Adisis, quæ ibidem dicta sunt num. 2 & 3.

c Cur S. Agapetus Constantinopolim se contulerit, ibidem invenies num. 4. Habetur in Martyrologio Romano ad diem 20 Septembris.

d De Vigilio plura sunt præmissa in Comm. præv. § 1.

e Ibidem etiam pluribus tractatur de difficultatibus inter Vigilium PP. ac nostrum Patriarcham exortis: quomodo autem hic facti pœnitens ab eodem Vigilio in gratiam sit receptus, dictum est ibidem § 2.

f Morem hunc Constantinopoli multis deinde seculis invaluisse, conficitur ex Ecclesiastica historia Nicephori Callisti, qui vixit seculo 14: nam ibidem lib. 17, cap. 25, Quod quidem mihi quoque, inquit, sæpenumero, quum puer admodum essem, & maxime a prima ætate in sacris ædibus versari studio haberem, contigit. Editione utimur Parisina anno 1630 excusa, interprete Joanne Lango.

g Euagrius Scholasticus ab Henrico Valesio editus ita habet Ecclesiasticæ historiæ lib. 4, cap. 36: ὅτ᾽ ἂν πολύ τι χρῆμα τῶν ἁγίων μερίδων τοῦ ἀχράντου σώματος Χριστοῦ τοῦ Θεοῦ ἠμῶν ἐναπομείνοι; quoties ex sacris partibus immaculati corporis Christi Dei nostri, magnus numerus superfuerit. Apud Nicephorum Callistum citatum dicitur ὡς ἐπειδὰν πολύ τι &c., ut cum plusculum de partibus immaculati divinique corporis Domini &c. Agunt ergo de sola specie panis Eucharistiæ.

h Valesius pueri impuberes.

i Addit Nicephorus νήστεις, jejuni.

k Λύγιον etiam legitur in editione Valesii, cujus tamen vocis nullum vestigium in lexicis offendere potui. Nec porro proprium ejusdem significatum reddidit Latine Valesius per τὸ plorans atque ejulans. Forte scribendum λυγρῶς.

l Hoc miraculum etiam narrat S. Gregorius Turonensis, idem quidem in substantia, sed in circumstantiis diversum, sicut indicavi in Comm. prævio num. 21. Ut alias discrepantias omittam, quæ legi apud ipsum possunt; observo, historicum hunc prorsus differre in catastrophe supplicii, quod a Justiniano imperatore inflictum alii memorant Judæo patri, qui filium suum injecerat in fornacem ardentem. Hæc enim narrat Gregorius in libro de Gloria Martyrum cap. 10 editionis Ruinartianæ columna 733: Conclamabant etiam, ut auctorem hujus sceieris in ipsas projicerent flammas. Projectum autem ita totum ignis absorbuit, ut vix de ossibus ejus parvum quodammodo relinqueretur indicium. Sed non video cur, relicto Euagrio, qui hanc rem gestam melius rescire potuit, præferenda sit narratio Gregorii Turonensis.

m In editione Euagrii apud Valesium sic legitur de Justiniano imperatore: τὸν μὲν παῖδα καὶ τὴν μητέρα τῷ λουτρῷ τῆς παλιγγενεσίας φωτισθέντας ἐκλήρωσε. Puerum simul ac matrem regenerationis lavacro initiatos, clero adscripsit. In Annotationibus vero ad libri 4 Euagrii caput 36, hæc exponit pag. 108: Joannes Langus, ait, hunc locum ita vertit: Puerum cum matre divino regenerationis lavacro adhibuit, Deoque dicavit. Musculus vero & Christophorsonus longe pejus verterunt. Nam Musculus quidem vertit SERVAVIT: Christophorsonus vero sic interpretatus est: “Puerum cum matre lavacro regenerationis tingendos decernit”. Ego vero locum ita vertendum esse non dubito: “Puerum simul ac matrem regenerationis lavacro initiatos clero adscripsit”. Quod ita intelligendum est, ut imperator puerum quidem illum inter lectores Ecclesiæ censeri jusserit: matrem vero diaconissam ordinari præceperit. Hæc Valesius: cui respondeo, duo illa clericatus ecclesiastici officia potuisse matri ac puero baptismi lavacro ablutis conferri; sed quod vere illis collata sint, non videri sufficienter confici ex verbo ἐκλήρωσε, quo forte Euagrius nihil aliud voluerit indicare, quam puerum ac matrem in cælestis hereditatis sortem adlectos fuisse per baptismum.

n Joannes Langus, Nicephori supra citati interpres, illa Nicephori ἐν συχῇ &c. ita reddit: Veluti parricidam in ficum arborem, perinde atque in crucem egit. Sed male se torquet interpres, quia nescivit per τὸ ἐν συκῇ, seu ἐν συκαῖς, prout a biographo nostro & ab Euagrio, nec non ab aliis communius scribitur, significari locum prope Constantinopolim, in quo supplicia reis inferebantur. Sycense suburbium vocatur a prædicto Valesio: qui in Annotationibus de hoc loco suppliciorum etiam meminit. Plura habet Cangius lib. 1 Constantinopolis Christianæ sectione 22 a pag. 66. Sic porro, inquit, nuncupatas Sycas volunt ab arborum ficos ferentium copia. Nam συχὴ ficum arborem significat.

o Acta hujus sancti Patriarchæ illustravit Henschenius ad diem 6 Aprilis a pag. 548. De eo etiam Historia Chronologica Patriarcharum CP., identidem a nobis superius allegata, tractat pag. * 67.

* post Silverium

* immo potius permiserunt volentem

* f. λυγρῶς

DE S. AREDIO ABBATE ATANENSI,
APUD LEMOVICES IN GALLIA,

An. DXCI.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Aredius abbas Altanensis, apud Lemovices in Gallia (S.)

AUCTORE G. C.

§ I. Immemorabilis & publicus hujus Sancti cultus ex Martyrologiis & antiquis corporis ejus translationibus.

Magnopere miramur, hunc Abbatem fama sanctitatis inclytum hodierna die classicis seculi noni vel decimi Martyrologiis inscriptum non fuisse, [Hic Sanctus, quem Fortunatus adhuc viventem laudat,] cum probabilius die XXV Augusti obierit, & sanctus Fortunatus episcopus Pictaviensis illum adhuc viventem tanti fecerit, ut apud Browerum nostrum lib. 5 carmine 22 suam de pietate ejus existimationem in epistola metrica ad Aredium abbatem data sic expresserit:

Opto, benigne Pater, verbo tibi ferre salutem,
      Si minus hinc oculo cernere te valeo.
Est etenim vestri tantus mihi cultus honoris,
      Ut pro me occurrat hinc tibi missus apex.
Quæso, beate, tamen per dulcia pabula Christi,
      Me quoque commemores, cum dabis ore preces.
Munera credo Dei tribui mihi, pastor Aredi,
      Si Fortunati sis memor, alme, tui.
Pro me etiam sanctam genitricem, chare, salutans,
      Cum redit iste puer, redde loquentis opem.
Vos itidem genitæ propriæ, Pater ample, salutant
      Agnes amore pio cum Radegunde simul.

Præterea sanctus Gregorius Turonensis aliique veteres scriptores eximia ejusdem sancti Abbatis gesta & miracula litteris mandarunt, ut infra videbimus.

[2] Inde magis etiam miramur, hunc celebrem Virum in hodierno Martyrologio Romano non memorari, [die 25 Augusti inscribitur variis Martyrologiis,] quamvis ideo non dubitemus, quin ab immemorabili tempore legitimum cultum habuerit: nam sanctus Odo Cluniacensis abbas jam seculo decimo in Vita S. Geraldi Comitis Auriliacensis, quam Martinus Marrier in Bibliotheca Cluniacensi edidit, ibidem col. 68 illum titulo beati donavit. Insuper apud novissimos Galliæ Christianæ editores inter instrumenta ad tomum secundum istius Operis spectantia occurrit diploma anni 1062, quod ibi col. 180 ducentos solidos in festivitate sancti Aredii solvendos decernit. Hinc colligimus, annuam hujus Sancti festivitatem tunc temporis celeberrimam fuisse. Denique hic sanctus Abbas annuntiatur in antiquis additionibus Usuardinis & auctariis Flori aliorumque, quæ ad hanc diem in Usuardo nostro illustrato & Martyrologio venerabilis Bedæ ante tomum primum Martii apud nos consuli possunt. Hæc sufficiunt ad probandum immemorabilem S. Aredii cultum, cujus perseverantiam ex recentioribus instrumentis infra demonstrabimus.

[3] Initio hujus Commentarii prævii vere diximus, hodierna die hunc sanctum Abbatem classicis Martyrologiis non inscribi: [& ab Usuardo ad diem sequentem differtur,] nam die XXV Augusti nomen ejus apud Adonem, Usuardum, Notkerum, aliosque istorum temporum Martyrologos frustra quæsivimus. Sed die sequente Sollerius noster in observationibus ad editionem suam Usuardi recte monet, illum in tribus aut quatuor antiquis codicibus Usuardinis eo die referri. Quinimo in codice San-Germanensi seu Pratensi, quem Benedictini Parisienses autographum esse contendunt, VII Kalendas Septembris, id est, die XXVI Augusti sanctus iste Abbas annuntiatur his verbis: In territorio Lemovicensi, sancti Aredii presbyteri & confessoris. Profecto miramur, hunc præclarum Virum deesse Carolino Usuardi autographo, quemadmodum fatetur ultro scriptor ille Benedictinus, qui Parisiis anno 1718 edidit autographum Usuardi Martyrologium, quod in abbatia San-Germanensi conservatur.

[4] Etiam satis mirum est, quod S. Aredius ab Usuardo annuntietur ad diem XXVI Augusti, [quamvis die 24 vel 25 istius mensis obierit,] cum ex antiquis ipsius Actis constet, eum die XXIV vel XXV ejusdem mensis ad Superos migrasse. Unde laudatus editor ad hanc Usuardi annuntiationem in observatione lectorem sic monet: Quod ad sanctum Aredium spectat, Usuardum deceptum fuisse oportet Actis quibusdam illius Sancti diversis ab iis, quæ juris publici fecit nostri sodalitii præcipuum decus Mabilio tomo 1 Actorum pag. 349: hæc enim narrant, Aredium IX Calendas Septembris convocatis discipulis, eos de proxima sua morte monuisse; & hora secunda noctis animam reddidisse: quæ secunda noctis hora si secundam post mediam noctem significet, mortuus fuerit Aredius VIII Calendas Septembris; sin tantum secundam ab occasu solis indicet, IX Calendas obierit. At cujuscumque sit hic error, Mabillonius & plerique Menologi recentiores ab Usuardo San-Germanensi recedunt, & annuam S. Aredii festivitatem die XXV Augusti annuntiant. Quapropter hos secuti sumus, & Acta Sancti istius hodie illustramus.

[5] [ac die 25 vel 26 in Breviariis colitur.] Tamen non ignoramus, in quibusdam Galliæ Breviariis eumdem Sanctum die XXVI Augusti solenniter celebrari propter festivitatem S. Ludovici regis Galliæ, quæ die XXV ejusdem mensis occurrit. Sic in ecclesia sancti Martini Turonensis, cujus Breviarium anno 1635 editum habemus, S. Aredius ad diem XXVI Augusti colitur Officio novem Lectionum propriarum, & ibidem recitatur sequens oratio seu collecta: Prætende nobis, Domine, misericordiam tuam, & tribue, ut beatus Aredius confessor tuus, cujus nos dedisti patrociniis adjuvari, majestatem tuam exoret pro nobis. Per Christum. Eodem die sanctus hic Abbas colitur in Officiis propriis ecclesiæ & diœcesis Sarlatensis, quæ Parisiis anno 1677 impressa sunt, ibique etiam habet orationem propriam, quæ sic sonat: Beati Aredii abbatis, Domine, natalitia celebrantes, supplices te rogamus, ut quem cælesti gloria sublimasti, tuis adesse concedas fidelibus. Per Dominum nostrum. Sed Breviarium Lemovicense anni 1625 S. Aredium quotannis die XXV Augusti recolendum præscribit, & festivitatem S. Ludovici regis ad diem sequentem differt. Haud dubie plura Galliæ Breviaria nobis ignota agunt annuum ejusdem Sancti festum, cum Simon Peyronettus parochus Tolosanus in notis ad suum Catalogum Sanctorum pag. 307 testetur, in diœcesi Vabrensi ecclesiam quamdam parochialem ei sacram exstare, & ibidem quotannis illum Officio duplici celebrari. Laudatus parochus huic notitiæ addit, in diœcesi Vabrensi hunc sanctum Abbatem vernacule saint Isaire vel Isere, & apud Lemovices saint Yrier vel Yrieis ac Yrie vulgo nominari. Ceterum ex his omnibus abunde stabilitur antiquus & adhuc perseverans S. Aredii cultus, quem tamen ex honorifica sacri corporis sepultura & solicita reliquiarum ejus conservatione jam confirmabimus.

[6] [Corpus hujus Sancti] In utrisque Actis antiquis, quæ post hunc Commentarium prævium recudemus, adeo ambigue sepultura Sancti nostri narratur, ut dubitari possit, utrum hic eximius Vir in ecclesia S. Hilarii, an in ecclesia S. Juliani martyris tumulatus fuerit. Unde posteriores Actorum interpretes in diversas opiniones abierunt, ita ut unus in ecclesia S. Hilarii collocet eumdem tumulum, quem alter in ecclesia S. Juliani martyris assignat. Codex Ms. Pragensis, in quo vetera S. Aredii Acta contrahuntur, & cujus apographum Joannes Scholtz noster anno 1642 ad Bollandum Praga misit, primum sepulturæ locum indicat hac aperta narratione: Lemovicensis urbis pontifex Ferreolus, nuntio de transitu ejus accepto, celeriter occurrit, & super Viri sancti corpus diutissime flevit; & maxime, quia vivum eum in hoc seculo non invenisset. Cum autem corpus sancti Viri ad ecclesiam sancti Juliani martyris, quam ipse e fundamentis ædificaverat, deferendum & ibidem tumulandum decrevissent, feretrum in quo jacebat, movere seu levare nullatenus potuerunt: decreverat enim vir Dei Aredius in ecclesia sancti Hilarii, quam ipse summopere non longe a prædicta sancti Juliani ecclesia ædificaverat, corpus suum sepeliri.

[7] [in sacello sancti Hilarii,] Tunc Ferreolus pontifex stupens & tristis effectus triduanum indixit jejunium, atque a Domino petendum admonuit, quænam esset voluntas ejus, & sancti sui Aredii super tumulatione corporis sui. Peracto itaque jejunio, rursus ad levandum & portandum corpus accedunt. Et ait episcopus: Si Domini est voluntas aut Sancti hujus, ut illic quo ego & hæc plebs cupimus, eat, sine ulla dilatione levetur. Erat autem locus in secretiori parte ecclesiæ, in quo volebant eum sepelire. Cumque accessissent ad feretrum, tanta mox celeritate levatur, ut facile a duobus portaretur, qui antea nec a pluribus movebatur: sicque digno cum honore in ecclesia sancti Hilarii, sicut ipse vivens decreverat, est sepultum, ubi multis & crebis miraculis mirificavit Dominus Sanctum suum. Hic igitur aperte dicitur Sanctus noster in ecclesia sancti Hilarii sepultus esse. Nunc audiamus duos recentiores & eruditos viros, qui narrationem veterum Actorum aliter intelligunt ac explicant.

[8] Primus est Hadrianus Valesius, qui lib. 15 Rerum Francicarum sive tomo 2 istius Operis pag. 437 mortem & sepulturam S. Aredii exponit his paucis verbis: [vel sancti Juliani] Tandem Turonos venit post diem festum beati Martini quartumve Nonas Julias, quo die translatio corporis beati Martini, ordinatio episcopatus, & dedicatio basilicæ ejus celebrari consuevit, ibique paullulum commoratus, gratias egit, quod antequam ex hac vita migraret, sepulcrum antistitis osculari sibi permisisset, ac Gregorio Turonico episcopo valedicens, cellulam suam repetiit, ordinatisque omnibus, Martinum & Hilarium beatos episcopos testamento heredes bonorum instituit, sub tutela ac patrocinio Martini vivere Atanenses voluit ac jussit, ac paucis post diebus, nimirum VIII Kalendas Septembris dysenteria oppressus decessit, atque in monasterii sui, ubi obierat, basilica Juliano martyri dicata sepultus est, ita ut exsequiæ ejus virtutibus illustrarentur.

[9] Valesium secutus est Mabillonius in Annalibus Benedictinis, [sepultum est;] ubi ad annum Christi 591 sive lib. 8, cap. 31 sic scribit: Turonos profectus ad celebritatem sancti Martini, quæ IV Nonas Julii celebratur, Gregorio episcopo dixit, se brevi moriturum. Inde in cellulam suam (sic Gregorius Atenense monasterium vocat) revertit, ordinatisque omnibus, sanctos Martinum & Hilarium testamento hæredes bonorum instituit; Atanensesque monachos sub sancti Martini tutela & patrocinio vivere jussit. Paucis post diebus, nimirum VIII Kalendas Septembris dysenteria oppressus decessit, octogenario major; ejusque corpus in monasterii sui oratorio, quod beato Juliano martyri sacratum erat, a Ferreolo episcopo Lemovicensi humatum est. Hic iterum audis, in oratorio sancti Juliani martyris collocari sacrum S. Aredii corpus, quod codex Ms. Pragensis in ecclesia sancti Hilarii diserte superius assignavit. Hinc ancipites hæremus ob penuriam certioris notitiæ, & ex diversis illis opinionibus tantum concludere possumus, sanctum Abbatem sepultum fuisse in alterutro istorum Sanctorum sacello vel oratorio, quod utrumque S. Aredius antea ædificaverat.

[10] At certe sepulcrum istud erat in Atanensi cœnobio, [at certe quievit in Atanensi monasterio,] cum Gaufredus Prior Vosiensis & seculi duodecimi scriptor in Chronico suo apud Labbeum nostrum tomo 2 Bibliothecæ manuscriptorum librorum pag. 286 de tumulo S. Aredii breviter ita meminerit: Atano monasterio magnus ille quiescit Aredius, cujus corpus ad testimonium urbanæ nobilitatis per plateam cerdonum deferri nequivit. Miraculum illud de corpore S. Aredii, quod per plateam cerdonum deferri non potuit, nobis ignotum est, & adhuc obscurius indicatur a Bernardo Guidonis, qui apud laudatum Labbeum tomo 1 ejusdem Bibliothecæ pag. 631 de Sancto illo scripsit sequentia: Sanctus Aredius alter heros, Jocundi principis Lemovicæ civitatis & beatæ Pelagiæ filius unicus, in Attano monasterio (sic enim antiquitus vocabatur, quod nunc ex nomine Sancti, villa S. Aredii nominatur) tamquam in proprio alodio requiescit in capsa argentea miræ pulchritudinis super altare suum decentissime collocata. Qui in testimonium munditiæ atque urbanæ nobilitatis per terram Sardonum transferri nequivit. Hujus insignia gesta in quatuor libris digesta stylo perpulcro & alto, atque magnis sensibus pleno habentur & leguntur ibidem. Hujus etiam Aredii magnam mentionem facit in libris suis beatus Gregorius Turonensis. Festum sancti Aredii agitur octavo Kalendas Septembris. Quædam in hac Bernardi Guidonis narratione occurrentia postmodum discutientur.

[11] [quod in Collegium Canonicorum mutatum est;] Interea originem & mutationem cœnobii Atanensis, de quo mentio sæpius recurrit, ex Valesio in Notitia Galliarum pag. 49 sic transcribimus: Locus, in quo Aredius monasterium condidit, villa ejus erat in pago. Lemovicino, & Atanus vocabatur; nunc ab auctore saint Irier de la Perche. Postea cum Atanense monasterium desolatum & ad paupertatem redactum esset, monachorum in locum triginta duo Canonici sunt substituti, abbasque & decanus eis præpositi. Nunc cœnobium Atanense in Lemovicibus ab auctore monasterium sancti Aredii dicitur, decanumque habet, ac subjicitur basilicæ sancti Martini, & circumposito oppido nomen idem ac originem dedit. Novissimi editores Galliæ Christianæ tomo 2 col. 547 situm ejusdem monasterii paulo distinctius assignant, & tempus monastici status in Canonicum mutati præterpropter indicant his verbis: Atanense sancti Aredii cœnobium, ab auctore suo sic appellatum cum oppido circumposito, situm est in finibus pagi Lemovicensis versus Petrocorios… Processu temporis conversa est hæc abbatia in collegium triginta duorum Canonicorum secularium Turonicæ sancti Martini basilicæ subjectum; qua de re vide præceptum Caroli Magni inter instrumenta.

[12] [ut patet ex diplomate Caroli Magni,] In diplomate hic assignato, quod inter instrumenta ad tomum secundum Galliæ Christianæ spectantia col. 178 & sequente totum legi potest, Carolus Magnus imperator occasionem hujus mutationis post alia sic exponit: Serenissimus ac pius genitor meus Pippinus adiens hunc locum, consilio suorum primatum voluit eum restitui in pristinum gradum, quem invenerat, jam olim omnibus bonis pene desolatum ac destitutum. Volens igitur ibi restituere monachorum normam, sed nonnulli obnixe acclamantes, melius illic urgere * Canonicorum regulam; dicunt enim inibi deficere victus monachorum, abundantiam aquarum sive piscium, deesse flumina, deesse stagna, ac alia quamplura monachis necessaria. Quid moror? Vicit maxima pars, ac Ordo Canonicorum devotus, cui etenim triginta duas præbendas mancipavit, unde quotidie triginta duo alerentur Fratres, quibus denique apposuit quatuor adstare columnas, videlicet abbatem, decanum, cantorem, & monasterii sacristam &c. Deinde Carolus recenset privilegia huic Canonicorum collegio concessa, eaque confirmat his verbis: Unde ego relegens pie genitoris mei Pippini testamenta, volo ac judico, ut in perpetuum sint rata ac perpetualiter firma cum stipulatione subnixa, nullo contradicente. Tunc illis Canonicis una cum monasterio videtur relictum seu traditum fuisse corpus S. Aredii, quemadmodum colligimus ex quibusdam posterioribus ejus translationibus, quas confusas aut obscuras distinguere vel illustrare jam conabimur.

[13] Gaufredus Prior Vosiensis in Chronico apud Labbeum nostrum tomo 2 Bibliothecæ manuscriptorum librorum pag. 284 quamdam sacri corporis translationem indicat his verbis: [Sacræ ejus reliquiæ] Vivente adhuc Henrico rege, & Iterio præsule, Canonici S. Aredii Ransoliæ monasterium, favente Guillermo Arvenensi Comite, recuperavere; quam possessionem Clerici solemniter invisere disponentes, inclyti Abbatis glebam illic deferre ac referre studuerunt. Verumtamen ibi divina non defuere miracula ad declaranda merita præcelsi Confessoris. Cum præsul Lemovicensis Iterius anno 1073 mortuus fuerit, oportet hanc translationem ante annum 1074 contigisse. Videntur autem novissimi Galliæ Christianæ editores tempus hujus translationis circiter assignasse, dum tomo 2 Operis sui col. 516 de Iterio præsule Lemovicensi inter alia sic scribunt: Hoc episcopo annuente, Rainaldus cessit sancto Aredio & sancto Martino Ranzoliæ monasterium a suis majoribus destructum, ex Baluzio in Historia Arverniæ; quod factum anno circiter MLXX conjicimus.

[14] Laudatus Gaufredus Vosiensis apud Labbeum tomo 2 proxime citati Operis pag. 326 aliam posteriorem ejusdem corporis translationem memorat his verbis: [alio translatæ] Dominica post Rogationes, XVI Calendas Junii a Saibrando episcopo, Guillermo Vosiensi, Odone Brantomensi, Stephano de Castris abbatibus, Bartholomæo de Cassanis seu de Escalanis, & de Artigia Prioribus, beati Aredii corpus a proprio elevatur mausoleo, imminente constructione parietum novorum basilicæ. Vicecomes Ademarus cum aliis innumeris, simulque principes de Turribus pro consuetudine ejusdem corpus bajulant Patris. Supradicti Galliæ Christianæ editores eodem tomo secundo col. 525 conqueruntur, Gaufredum more suo hic non annotasse annum, quo translatio illa facta sit. Itaque tempus istud utcumque colligi debet ex episcopatu Saibranai, qui anno Christi 1177 cathedram Lemovicensem ascendit, & eamdem anno 1197 moriens reliquit, ut apud laudatos Galliæ Christianæ editores ibidem col. 525 & sequente licet videre. Sed hæc eadem sacri corporis translatio legitur in apographo nostro Pragensi, de quo superius mentionem fecimus.

[15] Juvat igitur hanc translationis historiam transcribere ex Ms. codice Pragensi, [& in novam ecclesiam reductæ sunt,] ubi distinctius & fusius refertur hoc modo: Post multorum annorum curricula cum ecclesia sancti Aredii esset tanta vetustate confusa, ut quasi ruinam intrantibus minaretur, Clerici ejusdem ecclesiæ, convocato super hoc consilio, decreverunt, ut dictam ecclesiam de novo ad honorem Dei & beati Aredii patroni sui reædificarent, & corpus ejusdem transferrent, & populis illud videre desiderantibus demonstrarent. Hæc, & numero præcedente allata spectant ad primam translationis partem, ut ita dicamus, aut clarius ad remotionem sacri corporis ab antiquo tumulo, dum ecclesia construeretur vel instauraretur. Verosimiliter hæc remotio seu prior sacrarum reliquiarum translatio non diu post inchoatum Saibrandi episcopatum differenda est, ut colligimus ex earumdem reductione, cujus annus in memorato codice Pragensi exprimitur, & de qua nunc agemus.

[16] [ut discimus ex Chronico Gaufredi] Jam sæpe allegatus Gaufredus in Chronico suo apud Labbeum tomo proxime citato pag. 337 sine certa temporis nota illam reliquiarum reductionem breviter attingit his verbis: Patris Aredii beatissimi corpus loco pristino solemniter refertur a Guillelmo Vosiensi abbate, Bartholomæo Priore de Chalax, Beraldo, Seguino, & Gulpherio de Turribus præsente & Vicecomite & populo universo. Codex autem Pragensis in apographo nostro fusius eamdem, ni fallimur, sacri corporis reditionem cum patratis in ea miraculis ita prosequitur: Reædificata itaque ecclesia, & postmodum die ad hoc statuta, convenerunt ex diversis partibus [utriusque] sexus homines in multitudine copiosa, non solum de Lemovicensi diœcesi, sed etiam de Petrogoricensi, Engolismensi, & Xantonensi diœcesibus cernere cupientes ea, quæ per sanctum Aredium Deus mirabilia operatur. Igitur anno Domini millesimo centesimo septuagesimo octavo, videlicet XV Kalendas Junii convenit cleri & populi multitudo, affuitque Sebrandus venerabilis antistes Lemovicensis, & decanus Aredii sancti cum religiosis viris & personis nobilibus & insignibus patriæ.

[17] [& Ms. Codice Pragensi,] Indicto autem populis jejunio, de communi consilio electi sunt spectabiles viri, qui corpus almi confessoris Aredii quærerent & contrectarent cum omni reverentia & timore, inventumque illud populis videre cupientibus ostenderent. Interim autem populus exspectans cum timore & reverentia [in ecclesia] beati Hilarii, quam sanctus Aredius ædificaverat, & reliquiis multis illustraverat, orationes Deo persolverat, ut, invento sancti Aredii corpore, cum gaudio ad ipsius ecclesiam remearent. Viri igitur electi cum diligentia & reverentia quærentes in loco, ubi esse merito credebatur, invenerunt sacrum corpus sancti Aredii in quodam sarcophago nexibus ferreis admodum constricto. Erant autem in prædicto sarcophago duo vasa, quorum unum ossa sancti Aredii capiebat; alterum vero commendatum corporis ejus cinerem honorabiliter retinebat; inter quæ erat sigillum Pipini regis Francorum repositum, cujus inscriptio tituli talis erat: Gratia Dei Pipinus rex hic reposuit corpus beati Aredii.

[18] [in quo etiam miracula tunc patrata narrantur;] Quibus peractis, populum convocaverunt, & sacros artus & membra almi confessoris Aredii cum devotione & reverentia, qua oportebat, populis ostenderunt. Totum ergo diem illum & noctem clerus & populus celebrem deduxerunt. Transacta autem noctis illius prima vigilia, [cum] Matutinæ in honore ipsius Confessoris a clericis celebrarentur, & ille versus hymni, videlicet AD SACRUM CUJUS TUMULUM FREQUENTER MEMBRA LANGUENTUM MODO SANITATI, QUOLIBET MORBO FUERINT GRAVATA, RESTITUUNTUR, a clericis cantaretur, ecce quidam nervis omnibus sui corporis debilitatus, qui ibidem coram sacro corpore fuerat asportatus, sanus ex integro subito factus proclamavit: Ecce ego, qui ex multo tempore infirmus fueram, jam nunc per Dei misericordiam & beati Aredii preces & merita sum sanatus.

[19] Deinde decantatis in Matutinis novem lectionibus ex more, [sed præsentem earum statum ignoramus.] cum te Deum laudamus inciperetur, quidam alius ægrotus, membris omnibus destitutus, & longo tempore morbo incurabili fatigatus, concepta ad sanctum Aredium devotione, subito ejusdem Sancti meritis sanus & incolumis est effectus. In ipsa quoque translatione ad declarandum ejusdem Sancti merita, multa alia miracula dignatus est omnipotens Deus ostendere, quæ enarrare esset longum. Propter aliquas hujus narrationis circumstantias suspicamur, utramque hujus translationis partem, sive remotionem & reductionem reliquiarum inter se confusas esse. Porro nos distinctioribus documentis destituti locum & tempus harum translationum clarius explicare non possumus, & hanc curam Canonicis Atanensibus merito relinquimus. Hi quoque testimonium reddere poterunt de præsenti sacrarum reliquiarum statu, quem prorsus ignoramus, & tamen scopum nobis præfixum attigimus: nam ex Martyrologiis & his translationibus immemorabilem & diu perseverantem S. Aredii cultum dumtaxat ostendere voluimus, & nunc ad Acta ejus examinanda progredimur.

[Annotata]

* forsan vigere

§ II. Duplicia Sancti Acta, compendium eorum ex Gregorio Turonensi, & dubium de testamento, quod nomine illius Sancti matrisque ejus editum est.

[Mabillomus edidit duas hujus Sancti Vitas,] Eruditissimus Mabillonius in lucem dedit duas antiquas S. Aredii Legendas, quarum unam breviorem, quam Fiacrius Aubry Benedictinus ex Ms. codice Majoris-monasterii eruit, inter Acta sanctorum Ordinis Benedictini seculo primo vulgavit; alteram vero longiorem postea tomo 4 Analectorum pag. 194 & sequentibus edidit, ibidemque pag. 193 lectorem de utraque sic præmonet: Huic Vitæ (prius egerat de brevi Legenda S. Hieronymi presbyteri) aliam subjicere visum est, quæ est sancti Aredii abbatis Atanensis, Gregorio episcopo Turonensi [adscriptam] in vetustissimo codice sancti Galli, ex quo eam in nostri gratiam excepit amicus noster Hermannus bibliothecarius. Aliam ejusdem Abbatis Vitam edidimus in seculo primo Benedictino; sed hæc amplior & probabilior est. Dein pagina sequente veterem titulum, amplioribus his Actis in Ms. codice sancti Galli præfixum, ita exhibet: In nomine Domini nostri Jesu Christi incipit Prologus sancti Gregorii Turonici episcopi de vita beati Aredii Lemodicini abbatis.

[21] Ex hoc titulo facile quispiam cum Mabillonio suspicari posset, [quarum prima perperam tribuitur S. Gregorio Turonensi,] prolixiorem illam Vitam S. Gregorio Turonensi adscribendam esse. Sed Theodericus Ruinartius Benedictinus, qui eamdem Vitam post authentica S. Gregorii Turonensis Opera recudi curavit, in præfatione ad Parisiensem suam istorum Operum editionem num. 81 de suspicione illa sic disserit: Vitam sancti Aredii abbatis Atanensis Gregorio Turonensi tributam, aliam ab ea, quæ seculo primo Actorum sanctorum Ordinis Benedictini edita est, eruit noster domnus Johannes Mabillonius e vetusto codice sancti Galli in Helvetia, quæ quidem Gregorio haud indigna videtur, nec multum ab ejus genio aliena: nisi quod aliquæ phrases in ea passim occurrant ex Gregorio Magno, immo & ex beati Benedicti regula contra Gregorii morem mutuatæ. Deinde Gregorius Aredii miracula & res gestas passim celebrat; nusquam tamen illius Vitæ a se scriptæ, quod alias solet, ipse meminit.

[22] [sicut variis argumentis] Quamvis momentis istis reponi possit, Gregorium hanc Vitam post suum ex itinere Romano reditum scripsisse, proindeque nihil esse mirum, si in aliis Operibus, quæ antea exaraverat, nullam Vitæ sancti Aredii fecerit mentionem, loquendique modos Gregorii Magni non adhibuerit: qui Roma reversus, ubi, sicut de illo rerum ecclesiasticarum curiosissimo indagatore conjicere licet, Gregorii libros viderat, sicut & beati Benedicti regulam, quæ jam tunc erat celebris, eorum loquendi morem imitari potuisset: sunt tamen alia indicia, quæ suadeant, hanc Vitam Gregorio tribuendam non esse, sed monacho potius alicui Atanensi, qui eam potissimum ex Gregorii Operibus collegerit; quod ansam præbuerit posteris eam Gregorio adscribendi: ipse enim Gregorius Aredium passim laudat, ejusque Vitæ breviarium descripsit sub finem libri decimi Historiæ.

[23] [evincit Ruinartius,] Et quidem miracula, quæ Vitæ sancti Aredii subjunguntur, stylum Gregorii non sapiunt. Ita loquitur auctor, acsi episcopus aliquis in Brivatensi vico sedisset: alio in loco de episcopo Turonensi, qui tunc Gregorius erat, eo modo scribit, quo non scripsisset ipse Gregorius. Denique hæc Vita, uti ex ejus prologo patet, scripta est, ut in festo sancti Aredii anniversario legeretur in conventu fidelium. Quæ omnia & alia, quæ legentibus occurrent, innuunt alium a Gregorio fuisse hujus Vitæ auctorem. Hunc tamen paullo post Aredii exitum scripsisse, tum ex rebus narratis colligimus, tum ex capite ultimo, ubi testatur, ea, quæ a se scripta sunt, intra PAUCUM TEMPUS contigisse. Unde concludit, multo numerosiora fore, quæ in posterum scribentur PER PROLIXA SPATIA TEMPORUM, quæ subsequentur, cum frequentia ad Sancti TUMBAM fierent miracula. Ex his autem omnibus colligere licet, sancti Benedicti regulam jam tunc, id est, seculo sexto labente aut initio sequentis, in monasterio Atanensi receptam fuisse, quam adeo familiarem habuit ille auctor.

[24] [cujus opinionem amplectuntur recentiores Benedictini,] Ruinartio consentiunt scriptores illi Benedictini, qui nuper Historiam litterariam Franciæ idiomate Gallico ediderunt, dum tomo 3 istius Operis pag. 499 argumentantur in hunc fere modum: Auctor hujus Vitæ diffusioris innuit, se fuisse testem oculatum miraculorum, quæ ad tumulum S. Aredii recenter defuncti pauco tempore patrabantur. Ibidem quoque generatim meminit de miraculis, quæ deinceps per prolixa spatia temporum, sive plurimis annis post obitum S. Aredii coram sepulcro ejusdem Sancti contigerunt, eaque propter multitudinem singillatim a se narrari non posse significat. At utraque hæc assertio non convenit Gregorio Turonensi, qui forte tumulum S. Aredii numquam vidit, & tantum quatuor annis ac paucis mensibus eidem Sancto superstes fuit. Denique ex his & aliis adjunctis conjiciunt, hanc lucubrationem potius monacho Atanensi tribuendam esse.

[25] Quidam eruditi viri opinantur, breviorem S. Aredii Legendam ex his Actis fusioribus contractam fuisse. [qui utramque Vitam aliis auctoribus antiquis] Sed e contrario proxime laudati Benedictini existimant, breviorem Vitam prius exaratam esse, & alteri prolixiori scribendæ materiam vel occasionem præbuisse. Duas hujus opinionis suæ rationes allegant, quarum una est, quod auctor brevioris Vitæ simplici & minime quæsito stylo utatur, ubi contra scriptor amplioris eruditionem ab amplificatoribus passim usitatam affectat, suamque lucubrationem textibus sacræ Scripturæ ac sanctorum Patrum exornat. Alteram suæ sententiæ rationem proponunt hoc fere modo: Si brevis Legenda esset compendium longioris, haud dubie breviator etiam contraxisset aliqua miracula, quæ in Vita prolixiore narrantur, & quæ tunc temporis magnopere placebant, ut probatur exemplo S. Fortunati Pictaviensis, qui Vitam S. Remigii Rhemensis in compendium redegit. At compendiosa S. Aredii Vita nullum memorat miraculum, quod post exsequias illius Sancti patratum fuerit.

[26] Denique ex his omnibus argumentis concludunt, non diu post mortem S. Aredii forsan ab aliquo monacho Atanensi primam hanc Vitam litteris mandatam fuisse; [ac fide dignissimis adscribunt.] alteram vero probabiliter ab alio monacho Atanensi operosius compositam esse quindecim vel viginti annis post obitum ejusdem Sancti, quando jam scripta sanctorum Gregorii Magni & Gregorii Turonensis ubique ferme nota erant, & manibus eruditorum terebantur. Quidquid sit de certa biographorum conditione vel determinato scriptionis tempore, ex communi eruditorum consensu liquet, hæc esse duo venerabilia antiquitatis monumenta, quæ severiores etiam critici pro genuinis habent ac merito venerantur. Quamvis autem ea circa substantiam seu præcipua Sancti viventis Acta & miracula inter se concordent, tamen unum ex altero transcriptum non videtur, ut facile curiosus lector observare poterit post hunc Commentarium prævium, ubi utrumque recudetur & Annotatis illustrabitur.

[27] Hic interea dabimus aliud eorumdem Actorum compendium, [Tamen S. Gregorius Turonensis] quod certe tribuendum est S. Gregorio Turonensi, qui in Historia Francorum lib. 10, cap. 29 pleraque S. Aredii gesta & miracula summatim ita narrat: Aredius quoque hoc anno (nimirum Christi 591, ut chronologi jam consentiunt) terras relinquens, vocante Domino, migravit ad cælum. Lemovicinæ urbis incola fuit, non mediocribus regionis suæ ortus parentibus, sed valde ingenuus. Hic Theodoberto regi traditus, aulicis palatinis adjungitur. Erat enim tunc temporis apud urbem Trevericam vir eximiæ sanctitatis Nicetius episcopus, non solum in prædicatione admirabilis facundiæ, verum etiam in operibus bonis ac mirabilibus celeberrimus habebatur in plebe: qui intuens puerum in regis palatio, nescio quid in vultu ejus cernens divinum, præcepit ei se sequi. At ille, relicto regis palatio, secutus est eum. Cumque ingressi in cellulam de iis, quæ ad Deum pertinent, confabularentur, expetiit Adolescens a beato sacerdote se corrigi, ab eo edoceri, ab eo imbui, ac in Divinis voluminibus ad eodem exerceri.

[28] Cumque in hujus studii flagrantia cum antistite memorato degeret, [in Historia Francorum & alibi] tonsurato jam capite, quadam die psallentibus clericis in ecclesia, descendit columba e camera, quæ leviter volitaus circa eum, resedit super caput ejus; illud indicans, ut opinor, eum Spiritus sancti gratia jam repletum: quam cum ille non sine pudore conaretur abigere, hæc paullulum circumvolans, iterum super caput ejus, aut super scapulam residebat; quæ non modo ibi, sed etiam cum in cellulam episcopi ingrederetur, jugiter comitabatur cum eo. Quod per dies plurimos factum, non sine admiratione episcopus intendebat. Exinde Vir Dei Spiritu, ut diximus, sancto repletus ad patriam, genitore ac germano defunctis, regreditur consolaturus Pelagiam genitricem, quæ nullum parentem præter hanc sobolem spectabat.

[29] [breviter narravit] Deinde cum jejuniis atque orationibus vacaret, deprecatur eam, ut omnis cura domus, id est, sive correctio familiæ, sive exercitium agrorum, sive cultus vinearum ad eam adspiceret; ne huic Viro aliquod accideret impedimentum, quo ab oratione cessaret; unum sibi tantum privilegium vindicans, ut ad ecclesias ædificandas ipse præesset. Quid plura? Construxit templa Dei in honore Sanctorum, expetiitque eorum pignera, ac ex familia propria tonsuratos instituit monachos, cœnobiumque fundavit, in quo non modo Cassiani, verum etiam Basilii & reliquorum abbatum, qui monasterialem vitam instituerunt, celebrantur regulæ, beata muliere victum atque vestitum singulis ministrante. Nec minus hæc tamen impedita hoc onere, in Dei laudibus perstrepebat; sed assidue, etsi quiddam operis exerceret, semper orationem Domino, tamquam odorem incensi acceptabilis offerebat.

[30] [miracula nonnulla,] Interea ad sanctum Aredium cœperunt infirmi confluere, quos, manus singulis cum vexillo crucis imponens, sanitati reddebat: quorum si singillatim nomina scribere velim, nec numerum percurrere valeam, nec vocabula memorare. Unum tamen novi, quod quicumque ad eum æger advenit, sospes abscessit. De majoribus quoque miraculis parva proponimus. Iter quodam tempore cum genitrice dum ageret, & sancti Juliani martyris ad basilicam properaret, venerunt vespere in quodam loco. Erat autem locus ille aridus, & absque fluentis currentibus infœcundus. Dixitque ad eum mater ejus: Fili, aquam non habemus, & qualiter hic nocte præsenti quiescere possumus? At ille prostratus in orationem, & diutissime preces fudit ad Dominum; & erigens se defixit virgam in terra, quam manu gerebat, eamque cum bis aut tertio in gyrum vertisset, ad se lætus exstraxit; moxque unda aquæ secuta est tam valida, ut non solum ipsis de præsenti, sed etiam pecoribus affatim deinceps pocula ministraret.

[31] [quæ intercessione hujus sancti Abbatis] Nuperrimo autem tempore iter carpens, nimbus ad eum pluviæ advenire cœpit; quem ille cernens, paullulum super equum, in quo sedebat, caput inclinans manus extendit ad Dominum. Consummata vero oratione, divisa est nubes in duabus partibus, ac in circuitu eorum immanis descendit pluvia; super eos tamen nulla, si dici fas est, gutta descendit. Wistrimundo quoque, cognomento Tattonis, civi Turonico dentes gravem inferebant dolorem, ex quo etiam maxilla intumuerat. Quod cum beato Viro questus fuisset, manum super locum doloris imposuit, statimque dolor fugatus, nusquam deinceps ad injuriam hominis excitatus est. Hæc ipse, qui passus est, retulit.

[32] [tum in vita] De his vero signis, quæ per virtutem sancti Juliani martyris, Martinique confessoris beati in ejus manibus Dominus operatus est, pleraque in libris miraculorum, sicut ipse effarus est, scripsimus. Post has vero & multas alias virtutes, quas Christo cooperante complevit, advenit Turonis post festivitatem sancti Martini, ibique paullulum commoratus dixit nobis, se haud longævo tempore adhuc in hoc mundo retineri, aut certe velocius dissolvi; & vale dicens abscessit, gratias agens Deo, quod priusquam obiret, sepulcrum beati antistitis osculari promeruisset. Cumque ad cellulam suam accessisset, testamento condito, ordinatis omnibus, ac sancto Martino Hilarioque antistitibus heredibus constitutis, ægrotare cœpit, ac dysenteriæ morbo gravari.

[33] Sexta quoque ægrotationis ejus die mulier, quæ ab spiritu immundo sæpius vexata a Sancto emundari non poterat, [rum post obitum ejus] ligatis per se a tergo manibus, clamare cœpit ac dicere: Currite cives, exsilite populi, exite obviam martyribus confessoribusque, qui ad exsequium beati Aredii conveniunt. Ecce adest Julianus a Brivate, Privatus ex Mimate, Martinus a Turonis, Martialisque ab urbe propria. Adest Saturninus a Tholosa; Dionysius ab urbe Parisiaca, nonnulli & alii, quos cælum retinet, quos vos ut confessores & Dei martyres adoratis. Hæc cum in exordio noctis clamare cœpisset, a domino suo revincta est. Sed nequaquam potuit contineri; quæ rumpens vincula, ad monasterium cum his vocibus properare cœpit; moxque beatus Vir spiritum tradidit non sine testimonio veritatis, quod sit susceptus ab angelis.

[34] Mulierem quoque in exsequiis suis cum alia muliere nequiori spiritu vexata, [contigerunt.] ut est sepulcro tectus, a nequitia infesti dæmonii emundavit. Et credo, ob hoc Dei nutu easdem in corpore positus non potuit emundare, ut exsequiæ illius hac virtute glorificarentur. Post celebratum vero funus mulier quædam rictu patulo, sine vocis officio ad ejus accessit tumulum; quo osculis delibato, elocutionis meruit recipere beneficium. Nihil hic dicimus de altero Actorum compendio, quod in supradicto Ms. codice Pragensi legitur: id enim recentius & ex antiquis biographis contractum est, ut ipse collector anonymus in fine testatur his verbis: Hæc ex gestis antiquis sancti Aredii sub compendio sunt excerpta. Si quid tamen in ea synopsi notatu dignum occurrat, illud alia occasione observabimus. Cum vero S. Gregorius Turonensis hoc loco fecerit mentionem testamenti, quod S. Aredius condidit, istud jam breviter examinabimus.

[35] Mabillonius tomo 2 Veterum analectorum pag. 48 & sequentibus testamentum S. Aredii edidit, notisque illustravit, [Mabillonius edidit Sancti hujus testamentum,] & de illo in Annalibus Benedictinis ad annum Christi 572 num. 48 sic disserit: Hoc eodem anno Aredius, nobiles inter Lemovices nobilissimus, cum Pelagia matre sua testamentum condidit in gratiam basilicæ sancti Martini apud Turonos, cui Atanense monasterium, paullo ante ab se conditum, in primis commendavit anno undecimo regis Sigiberti… Jam erectum erat Atanense monasterium, cum Aredius testamentum suum condidit, anno, ut mox dicebam, undecimo Sigiberti, qui Arvernis & Lemovicibus dominabatur. Hoc testamento, vivente ac comprobante Pelagia matre, res suas omnes contulit cœnobio Atanensi, quod Turonicæ sancti Martini basilicæ ejusque Præposito subjectum voluit. Aliud testamentum morti jam proximus condidit Childeberti Austrasiorum regis anno sexto decimo, Christi [quingentesimo] nonagesimo primo, ut priori testamento robur adderet. Posterioris tantum mentionem Gregorius facit. In priori, quod a nobis editum est, heredem constituit sancti Martini basilicam Turonensem, ita ut per ejus Præpositum omnia ordinarentur, præcipue Atanense monasterium, cujus abbatem absque ejus procuratione ordinari vetat. Ruinartius post Opera S. Gregorii Turonensis Col. & sequentibus ex archivio sancti Martini Turonensis istud idem testamentum nunc primum integrum dedit, ut in titulo monet, illudque cum notis recudit.

[36] [quod Cointius rotunde supposititium pronuntiat,] Jam dudum antea Sammarthani tomo 4 Galliæ Christianæ pag. 99 compendium ejusdem testamenti vulgaverant, in quo tempus illius ita exprimitur: Aredius in Christi nomine peccator presbyter testamentum nostrum scripsi, relegi, sub die pridie Calend. Novembris anno XVII regni domni nostri Sigeberti regis. At Carolus Cointius in Annalibus Francorum ad annum Christi 591 num. 6 hanc testamenti synopsin & alia hujusmodi instrumenta pro supposititiis habet, ut ibidem tomo 2 istius Operis pag. 393 innuit his paucis verbis: Supersedemus genealogiæ, testamento, ac donationibus Aredii, ejusque matris Pelagiæ, quæ describuntur a Labbeo inter Miscellanea curiosa, & a Sammarthanis in Gallia Christiana: nullius enim sunt fidei, fastidiumque pariunt erudito lectori. Saltem Cointius debuisset aliquas hujus judicii sui rationes afferre. Præterea miramur, novissimos Galliæ Christianæ editores inter instrumenta ad tomum secundum sui Operis col. 177 & 178 eamdem testamenti synopsin recudisse, & hanc Cointii censuram non refutasse.

[37] [ideoque nos authenticam ejusdem fidem] Fortasse Cointius hoc testamentum rejecit, quia conditum dicitur anno septimo-decimo regni domini Sigeberti, in quem numerum certocertius irrepsit error, cum Sigibertus tot annis non regnaverit. Sed hanc aliasque difficultates, quæ in illo testamento occurrunt, Mabillonius tomo 2 Analectorum pag. 61 in notis ad hoc instrumentum sic solvere nititur: Præferenda lectio codicis Vosidensis, in quo legitur ANNO XI regni Sigiberti. Nam Sigibertus Austrasiorum rex, Chlotarii magni filius, solidos annos dumtaxat quatuordecim regnavit. Hic suboritur duplex difficultas. Prima est, cur Aredius Lemovix tempus conditi testamenti designet per annos Sigiberti Austrasiorum regis. An tum indiscriminatim numerabantur tempora per annos cujusvis e tetrarchis, qui Gallicanum imperium inter se divisum regebant? An Lemovices Austrasiorum regibus parebant? Certe Brunechildis Sigiberti uxor Lemovicam civitatem aliasque a Gailesuinda germana sua, superstitibus Chilperico & Sigiberto regibus, acquistisse dicitur in exemplari pactionis relato apud Gregorium Turonensem episcopum in Historiæ Francicæ lib. 9, cap. 10. Et Aredius ipse in aula Theodeberti Austrasiorum regis educatus est, in qua palatina officia exercuit.

[38] [& difficultates in eo occurrentes] Altera difficultas petitur ex tempore conditi testamenti: quippe Aredius, referente eodem Gregorio in libro 10, cap. 29, paullo ante obitum suum, qui anno Childeberti sextodecimo, Christi DXCI contigit, edidit testamentum, mox ut e Turonica urbe reversus est… Atqui jam tum ab obitu Sigiberti anni sexdecim effluxerant. Verum facile est solvere hunc nodum: Aredius enim ex aula Theodeberti reversus, ut se totum rebus divinis traderet, rerum suarum curam in Pelagiam matrem rejecit, ne sibi aliquod accideret impedimentum, quo ab oratione cessaret, unum sibi tantum privilegium vindicans, ut ad ecclesias ædificandas præesset, inquit Gregorius. Postea construendo Atanensi cœnobio manum admovit; tumque simul cum Pelagia matre dotando monasterio testamentum conscripsit; quod postea sub vitæ exitum ratum esse jussit. Itaque duo testamenta scripsit Aredius, sive potius unum idemque testamentum bis edidit. Primum anno XI Sigiberti, Christi DLXXI, vivente ac comprobante Pelagia ipsius matre, ut scilicet monasterio Atanensi, quod tum construebat, res suas omnes conferret. Secundum Childeberti Austrasiorum regis anno XVI, Christi DXCI, paullo ante obitum suum, quo primo testamento robur accederet. De solo posteriori loquitur Gregorius.

[39] Eruditis examinandum relinquimus hoc prolixum S. Aredii testamentum, [eruditis lectoribus] quod apud Mabillonium tomo 2 Analectorum pag. 48, & in appendice ad novam editionem Operum S. Gregorii Turonensis invenient. Attamen curioso lectori hic exhibemus aliquod ejusdem testamenti compendium, quod ab editoribus novissimis Galliæ Christianæ post tomum secundum inter instrumenta ecclesiæ Lemovicensis col. 177 & 178 refertur hoc modo: Ego Aredius presbyter & Pelagia, sana mente, integroque consilio, donamus tibi, sancte Martine, per hujus testamenti paginam, medietatem Gricicuris cum omni jure suo; aliam vero medietatem cum omni jure suo, in Attano consistentes monachi nostri in perpetuo, te S. Martine defensante, possideant; ea videlicet ratione, ut monasterium, quod, Domino inspirante, nos fecimus, & monachos, quos ibi Deus per nos peccatores esse ordinavit, aut inantea Deus ordinare jusserit, id est tam de ingenuis, quam de servis nostris tibi, domne Martine, fecimus ordinandos.

[40] Commendamus cellam quoque nostram in honore S. Medardi dedicatam, [examinandas relinquimus.] quæ sub Gaudamnaro sita esse videtur, & vulgo Exidolium appellatur, cum omnibus suis pertinentiis monachi Attanenses, te domne Martine defensante, possideant. Aredius in Christi nomine peccator presbyter testamentum nostrum scripsi, relegi sub die pridie Calend. Novembris an. XVII regni domni nostri Sigeberti regis. Alidius, rogante domno meo Aredio & Pelagia, testamentum nostrum confirmavit. Pelagia testamentum nostrum relegi & subscripsi. Calpurnus, rogante domno meo Aredio & Pelagia, testamentum hoc confirmavi. Leo rogatus a domno Aredio & Pelagia, testamentum hoc confirmavi. Nectarius testamentum hoc confirmavi, rogante domno Aredio & Pelagia. Sig. Adelfi subdiaconi. S. Nectarii testis. Hæ subscriptiones nonnihil differunt ab aliis duabus editionibus prolixioris testamenti, sicut illas inter se conferre volenti manifestum fiet. Mabillonius hæret ad cellam in honore S. Medardi dedicatam, & pag. 64 circa hanc rem notat sequentia: Mirum est, jam tum oratoria & ecclesias fuisse conditas in honorem sancti Medardi, qui vix ante annos XXV ad Superos abierat. Forsan aliqui veterum hujusmodi instrumentorum peritiores reperient alias difficultates in hoc testamento, de quo ipsi cum Cointio (solidas tamen rationes allegari cupimus) liberum judicium ferre poterunt. Nos interim utraque Sancti Acta jam prælo subjiciemus, eaque consuetis annotationibus illustrare non gravabimur.

VITA PRIMA
auctore coævo
Ex editione Mabilloniana inter Acta Sanctorum Ordinis Benedictini, seculo primo pag. 349 & sequentibus.

Aredius abbas Altanensis, apud Lemovices in Gallia (S.)

BHL Number: 0667

EX IMPRESSIS.

CAPUT I.
Sancti patria, parentes, pueritia vel adolescentia, virtutes & miracula.

[Sanctus a nobilibus parentibus] Aredius igitur beatissimus in Aquitaniæ provincia, ultima pene Occidentalis plagæ Gallia; ex urbe Lemovica a oriundus, tantæ nobilitatis inter proceres militiæ Christianæ futurus, secundum sæculum quoque nobilissima, videlicet regia b, quodque sublimius, bene Christiana prodiit parentela. Pater illius Jocundus c, mater est appellata Pelagia d: quorum tanta perhibetur fuisse religiositas vitæ, tanta Christianæ observatio disciplinæ, ut de eis quoque merito dici posset, quod de Zacharia & Elisabeth ait Euangelista: Incedentes in omnibus mandatis, & justificationibus Domini sine querela.

[2] [pie educatus] Itaque natum Aredium qualiter in Dei timore ac sinceritate fidei erudiri studuerit talium cura parentum, satis evidens est ipsa eorum religiositas argumentum: quorum studio accessit & curæ tanta pueri docilitas, bonitasque naturæ, ut jam tunc spem de se præberet in futurum magnificam, qui puer tam ingeniosus esset, & animam cerneretur habere tam bonam. Proinde bonitas eadem in ipsis puerilibus annis multimodis scintillabat indiciis, tum capacitate tum quoque mansuetudine ingenii, morum pariter dulcedine & amore discendi omnino postremo, quantum intelligere poterat dilectione virtutis, atque odio totius vitiositatis.

[3] [aulico ministerio addicitur,] Itaque puerili levitate calcata, adolescentiæque deinceps propulsa lascivia, eruditionum studiis insistebat litterarumque doctrinis. His atque istiusmodi pluribus, tam in virtutibus animi quam probis actibus; ipsa tamen generosissimæ nobilitas parentelæ, & illius prædicabilis strenuitas de domo illum parentum regiam transire coëgit in aulam, & sub rege Theodeberto e palatinis se mancipavit officiis. Denique cancellarii sortitus officium, fideliter ac sapienter ministerium adimplebat injunctum.

[4] [quo relicto, perfectiorem vitam ducit,] Interea dum cum ætatis incremento divinus in eo jugiter incresceret timor, amorque sanctitatis magis magisque penetraret intima cordis, puram ac nitidam habere cupiens coram Deo conscientiam, memorans illud Psalmistæ Domino supplicantis: Delicta juventutis meæ, & ignorantias meas ne memineris; omnes actus adolescentiæ suæ, qui conscientiam illius remordere poterant ac fuscare, optimum necessariumque duxit cuidam Christi sacerdoti, sancto scilicet Nicetio f, Trevirensi episcopo confiteri, ut illius judicio acta de transactis pœnitentia, tanto liberius tantoque licentius sanctiorem deinceps tentaret agere vitam, quanto de præteritis mundam habere posset conscientiam ac securam. Cujus piæ intentioni, ac optimæ voluntati, adhortatio quoque prædicti sanctissimi sacerdotis accessit. Instanter namque illum admonere curavit, ut vanissimam sæculi deserat penitus pompam; inutiliaque reputans (ut vere erant) palatina declinaret officia, & jocos ac fabulas omniaque ludicra gesta, quæ in aula regia jugiter agebantur, quantum noxia essent ac perniciosa perpendens, fugeret penitus, & modis omnibus evitaret.

[5] Interea Viro beatissimo in tali cursu vitæ forti constantia perseverante, [& sanctitas ejus indicatur a columba,] accidit quadam die, ut per plateam illo transeunte, columba de camera aulæ regalis egressa super caput illius insideret, nec eam ille a se abigere ulla ratione valeret, quousque pontificis domum, ad quam tunc forte tendebat, intraret. Sed nec tunc quidem eo, unde venerat, rediit, quousque nox imminens concludere diem cœpit. Tum vero regressa, nocte transacta, die iterum reddito, ipso ad ecclesiam properante cum clero, advolans rursus pari modo capiti insedit illius. Ita per continuatos triginta dies agens, hoc est quotiescumque ille de domo ipsa egrederetur, quousque regrederetur, nulla territatione recedens sancto quidem Viro verecundiam non modicam ingerebat.

[6] Sed ut creditur, ejusmodi res per tot dies non frustra fiebat. [quod indicium biographus mystice explicat.] Fortasse enim per hoc, illud effectum ostendebatur, quod idem sanctus Dominum, ut intimatum est superius, instantissime precabatur; integre scilicet sibi esse reformatam illam sancti Spiritus gratiam, quam in baptismatis regeneratione perceperat, in quantum videlicet illam postea aliquibus fortasse delictis amiserat. Quod enim per columbæ speciem gratia spiritualis intimari soleat, nullus, qui Euangelium fideliter audivit, ignorat: ubi legitur super Dominum baptisatum in specie columbæ ipsum descendisse Spiritum sanctum. Sed & numerus triginta dierum numero congruere videtur annorum, quem Dominus tunc agebat, quando venit ad baptismum; & quando super eum Spiritus sanctus in ea specie est ostensus: in quo etiam numero quia perfectio quædam denarii numeri videtur tripliciter contineri, potest quoque per eum intimari perfectio vitæ ac sanctitatis in fide recta sanctæ Trinitatis.

[7] Homo quidam caligantibus oculis ad cæcitatis deductus ærumnam, [Sanctus cæcum illuminat,] desistente terrena, cælestem quæsivit ab Aredio beato medelam: quam idem hominis miseria animique proprii misericordia compellente, mox precibus ad Christum fusis obtinuit, cæcoque petenti protinus impertivit. Itaque gavisus rediit videns, qui mœstus advenerat cæcus.

[8] Alius nomine Guiestremondus g pessimo dolore dentis attritus, [alium dolore dentium statim liberat,] & aliquamdiu dirissime tortus, fortuito occurrit eidem sancto a Turonis revertenti, a sepulcro scilicet beati Martini, quod orationis gratia sæpius expetere solitus erat: qui cum unam hominis maxillam, altera in sui tenuitate manente, tumefactam cerneret, qua sibi causa id obtigisset, eumdem interrogavit: ille quanto dolore dentis unius ex illa faciei parte attereretur, multum inde conquerens indicavit. Tum Sanctus doloris locum tumoremque illum sacra manu compalpans; Modo, inquit, sanaberis in nomine Domini nostri Jesu Christi, & virtute beati Martini, cujus sacratissimi corporis præsentiam licet indignus, devotus tamen adivi. Quo dicto, vexilloque Crucis super locum doloris ejus (ut sibi mos erat) effigiato, dolor protinus conquievit, immo vero totus abscessit, tumorque subsidens pristinam ambarum æqualitatem decoremque maxillarum mira celeritate reduxit.

[9] [oleum mirabiliter auget,] Et quia mentionem fecimus itineris, quo sæpe Turonum adibat ad revisendum beati Martini sepulchrum; parum quiddam, quod ibidem aliquando egit, non putamus omittendum. Uxor cujusdam Turonici monetarii, nomine Rigovera, ampullam cum oleo fere dimidiam sancto obtulit Viro, sua idem oleum deposcens benedictione sanctificandum. At ille jactantiæ quantum plures alii studiosi assequendæ, tantum ipse semper cupidus fugiendæ, ne aliquid sanctificationis, virtuti adscriberetur propriæ benedictionis, aliam potius de chrismario suo protulit ampullam, oleum quod de sancti Martini ecclesia tulerat continentem; ex quo cum guttulam aliquam alteri illi infudisset, ampulla Dominica prius cruce signata, quæ ut jam diximus non plus videbatur esse quam dimidia, subito ad summum est usque repleta, atque insuper redundans adhuc oleum in vase alio necessario est exceptum, nec aliquid favente Deo sacri liquoris perditum, atque effusum h. Ita Vir sanctus facile videntibus persuasit, virtutem ibi operatam esse, solamque admirari debere sancti Martini, cum certe fides humilitasque ipsius, quia & de virtute non præsumebat, & gloriam præferebat illius, tantæ expers esse non posset operationis effectus.

[10] [visione & voce energumeni absens innotescit,] Alio rursum tempore ad festivitatem ejusdem beati Martini more sibi solito Turones properavit: quo cum pervenisset, & nocturno tempore episcopo cum clericis in ecclesia psallentibus, ipse illum gratia orationis expeteret, accidit, quemdam ex diaconibus aspiciente episcopo ipso somno gravari: a quo excitatus, & cur dormitaret blande correptus ita respondit: Videbam te, pater, modo per somnum ecclesiæ fores egredientem, & beato Aredio Lemovicensi abbati honorifice occurrentem. Vix clericus verba compleverat, & ecce per quemdam ex energumenis dæmon exclamat, Aredii se præsentiam ferre non posse. Quo audito, episcopus tam ex somno clerici quam ex voce arreptitii non habuit ambiguum, proximum esse Aredii beati ad ecclesiam properantis adventum; statimque cum abbatibus, qui secum erant, & universo clero, pluribus luminaribus accensis, cum ingenti honore præ foribus ecclesiæ vere honorando occurrit Aredio. Ita cum lætitia magna gaudioque multo ecclesiam ingressi, in Dei laudibus sacrisque noctem magnifice pariter deduxere vigiliis. Denique gaudium divinitus revelatæ occursionis plurimum adauxit virtus divinæ per virum beatissimum operationis, dum infirmi ac debiles orationibus illius sanitati restituti complures & sibi & aliis cum admiratione ingentem protulerunt exultationem.

[11] [varios ægros sanitati restituit,] Item ad aliam nihilominus beati Martini festivitatem, Turonicam Aredius beatus expetiverat civitatem: cui cum quidam paralyticus auribus contractis per terram manibus reptans & pedibus occurrisset, ille supernam invocans majestatem Martinique satis expertam omnibus sibimetque sæpe virtutem, blanda manu arida attrectare cœpit paralytici crura; mox salubrem tactum restrictio restitutioque dissolutorum subsecuta membrorum, firmis fecit vestigiis hominem consistere sanum. Fatebatur autem ille Beatissimus, sancti Martini manum, velut cum sua, debilia contrectantem hominis crura: ac si totum asserebat illius reputandum esse meritis & virtuti, quidquid ipse in reformatione debilis valuerat operari i. Neque vero hunc solum, sed per ingentem illam sibi collatam gratiam sanitatum nullum pene occurrentem sibi infirmum, non statim reparato vigore remisit ad propria sanum. Ex energumenis quoque tot ereptos dæmoniacæ potestati sensibus propriis, & antiquæ reddidit libertati, ut personarum numerus aut nomina per singula nequeant annotari.

[12] Dum vice quadam idem Sanctus, nocturnis vigiliis in ecclesia celebratis, [aliisque miraculis coruscat.] inde fuisset egressus, visus est illi velut quidam igneus globus super suam cælitus descendere cellam. Sed cum manifestus, quidnam esset, nondum agnovisset, ait uni ex discipulis secum comitanti: Quisnam ille est, qui tali hora ardentem quam cerno faculam gestat? Interea illo rem admirante, globus ille, qui apparuerat, velut a tecto cellæ conscendens remeavit ad sidera. Tum manibus expansis ad cælum magnificentiæ divinæ gratias cœpit immensas laudesque Deo referre, quæ se suumque locum dignata esset visitatione superni luminis illustrare. Discipulus vero, qui lumen idem viderat cum ipso, quidnam esset hoc curiosius perquirebat ab eo, quodque tantum cælitus revelatum beatissimo Viro mysterium. Cui Sanctus leniter increpans; Sile, inquit, sile, mysterii cælestis ignare, beatumque Martinum dignantissima sua miseratione, nostrum hunc visitasse locellum addisce, sidereaque luce micantem ad sedem remeasse cælestem.

ANNOTATA.

a Lemovicum vel Lemovica vulgo Limoges est passim nota Galliæ civitas, quæ alibi Latine Lemodia appellatur. Deinceps ad tam celebres civitates nihil annotabo, nisi nomen earum ita exprimatur, ut vix agnoscantor.

b Habeo præ manibus quamdam Ms. genealogiam S. Aredii, in qua majores & consanguinei ejus recensentur. Sed nescio, quam fidem istud instrumentum mereatur, cum Cointius genealogiam & testamentum ipsius rotunde rejiciat, ut § 2 Commentarii num. 36 retuli. Certe ex antiquis biographis constat, illum ex illustri stemmate ortum esse, quod nobis sufficit, quamvis singulos ejus avos & abavos confidenter enumerare non audeamus.

c In aliquibus editionibus apud S. Gregorium Turonensem lib. 2 de miraculis S. Martini cap. 39 Rinoscindus pater ejus vocatur. Sed mendose, sicut ad hunc textum monet Ruinartius in sua editione, qui in aliis Mss. codicibus legit Renosindus frater ejus, & ideo ad ampliorem S. Aredii Vitam, quam in Appendice ad Opera S. Gregorii Turonensis recudit, iterum notat, se ex Mss. codicibus & utrisque Sancti Actis hoc mendum correxisse.

d Gregorius Turonensis in libro de gloria confessorumcap. 104 matrem S. Aredii eodem nomine appellat, eamque meritis laudibus ibidem ornat, ut die sequenti videbimus.

e Anno Christi 534 Theodebertus regnum Austrasiæ adeptus est, illudque quatuordecim annis administravit, ut chronologi passim tradunt.

f In Martyrologio Romano hic sanctus antistes Trevirensis annuntiatur die 5 Decembris, quo plura de gestis ejus dicenda occurrent.

g Hic vir in Gregoriano Actorum compendio, quod § 2 Commentarii prævii exhibuimus, vocatur Wistrimundus, ex cujus testimonio Gregorius Turonensis ibi num. 31 idem miraculum refert.

h Sanctus Gregorius Turonensis lib. 3 de miraculis S. Martini cap. 24 etiam istud prodigium narrat his verbis: Sed revertamur ad Aredium nostrum, immo etiam peculiarem, ut ita dicam, beati confessoris alumnum, cui sæpius de suis pignoribus cernere miracula præstat. Hic ad festivitatem Sancti cum illa, qua solitus est, benignitate, humiliter & caritate pervenit. Regrediens vero ampullam parvulam de oleo sancti sepulcri completam secum detulit dicens: Forsitan infirmus aliquis in via adest, qui a beati Martini æde benedictionem corde compunctus accipere desideret. Denique in quodam loco devota mulier accessit ad eum exhibens ampullam aliam cum oleo, dicens: Rogo te, serve Christi, ut tua hoc oleum benedictione sanctifices. At ille, ne vanitati subjectus videretur, ait: Parva est virtus mea; sed, si placet, oleum de sepulcro beati Martini habeo, ex quo hoc oleum perfundatur. Tu vero, si credis ejus virtutem magnam, ex hoc salutem hauries. At illa gaudens petiit expleri, quæ presbyter loquebatur: vas etenim illud medium erat. Cumque de hoc liquore, qui a basilica sancti assumptus fuerat perfunderetur, protinus ebulliens oleum ampullam usque ad summitatem implevit. Quod matrona cernens, admirans virtutem confessoris beati, domum regressa est gaudens,

i Laudatus Gregorius lib. 4 de miraculis S. Martini similia narrat de muliere paralytica, quæ per octo annos carrucæ superposita, in atrio beati confessoris decubuerat. Sed id aliquo modo conciliari potest, cum ibidem mentio fiat de pluribus viris paralyticis eo tempore sanatis.

CAPUT II.
Ultimus Sancti morbus, notitia mortis imminentis, pia monita, obitus, & locus sepulturæ mirabiliter assignatus.

[Sanctus senex, obitu suo prænuntiato,] Cum jam ad senilem Aredius beatissimus pervenisset ætatem post labores innumeros viriliter ac fortiter toleratos, cum jam amplius octoginta esset annorum, prænoscens jam sui corporis imminere dissolutionem, quadam die suis monachis tristem satis ita inde intulit mentionem: Velim sciatis, fratres carissimi, quod me Dominus de laqueis deque laboribus hujus vitæ, in proximo dignabitur liberare. Quo illi audito, mœstis a cordis profundo suspiriis atque gemitibus tractis, orare cœperunt, ne se adhuc desereret, sed ad salvationem tam suarum animarum quam & aliarum multarum a Domino sibi vitæ peteret commeatum. Quorum ille compatiens mœrori, ipse quoque in lacrymas resolutus, ita dehinc dolentium mentes relevare cœpit atque consolari: Si me, dilectissimi, veraciter amatis, gaudere debetis potius ac lætari, quia colligendorum mihi fructuum tot laborum tamdiu desideratum, miserante Deo, tempus advenit a.

[14] Igitur non longa intercesserat mora, cum infusa corpori febre gravissima, [in morbum incidit,] angustiari graviter cœpit. Tum puero quodam accito talia per eum nobili cuidam ac religioso viro mandavit, nomine Astedio b; Dic illi, inquit, ut ad me festinanter venire deproperet: quia me de hac vita migrante, ipse pastoralem hujus cœnobii curam, Domino volente ac jubente, suscipiet. Qui si ullam veniendi fecerit moram, in hac luce viventis ulterius non videbit faciem meam. Quæ quidem ut mandata, ita sunt & completa. Namque ipso aliquantum remorante Astedio, ubi tandem venit, Sanctum jam defunctum invenit.

[15] Cum vero jam desiderata dies, nono scilicet Kalendas Septembris c, [& post pia monita] adesset, convocatis novissime discipulis, hujusmodi illos allocutus est verbis: Ego, fratres, ut prædixeram, communem patribus universis ingredior viam. Vos moneo, vos rogo, vos visceribus totius affectionis adhortor, ut mandata quamprimum Domini amore intimo affectuque integro illibata servetis, ac deinde caritatis mutuæ inter vos ipsos pacta fidelia sincerissime custodire curetis. Requiem post mortem jam nunc & ego opto præsentem, & de Dei ac Domini nostri bonitate, misericordiaque confidens, dissolvi cupio, & esse cum Christo: & eamdem requiem Christique consortium idem vos quoque jugiter optare, ac bonis operibus incessabili moneo labore conquirere: harum monitionum mearum meique ipsius memoriam habete, quæso, perpetuam.

[16] Talibus Patris beatissimi dictis amarissime rursum circumstantium filiorum luctibus concitatis & lacrymis, [discipulis suis data,] in hanc omnes erumpunt vocem luctuosi clamoris: Cur, pater piissime, filios mœrentes deseris ac desolatos? Diuturna quidem nobiscum tua conversatio fuit, sed tam desiderabilis, tam dulcis, ut amissa nec recuperanda, merito videatur fuisse brevissima. Porro tibi diuturnitas laborum, etsi tardaverit, præmia augmentabit, dum procurabit recipiendorum quandoque merita præmiorum. Totam ergo sollicitudinem tuam ad nostræ, quæsumus, salvationis impendito curam, quibus noxia tua erit absentia, cum tibi præmiorum interim nequaquam sit dilatio nocitura. Domini, ait ille Beatus, voluntas ex hoc principaliter impleatur: verum si me ille corpore a vobis jam nunc voluerit separare, nequaquam vel hinc vos oportebit tristiores existere, cum præsentior atque valentior vobis adjutor, favente Deo, spiritu possim esse, quam carne. Quapropter non amplius me, quæso, vestris jam lacrymis, vel luctibus fatigetis, vestrique afflictione mœroris cor meum diutius affligatis: omnem sollicitudinem vestram, ut dudum monueram, in Deum omnipotentem misericordemque projicite; cui curam esse de vobis juxta assertionem Apostolicam confidentia tota sperate.

[17] His præmissis, in ultimo dixit: Nunc dimittis servum tuum, Domine, secundum verbum tuum in pace. Ita beatissima illa anima audiens intus vocem dicentis Domini: [feliciter ex hac vita migrat,] Surge amica mea & veni, corruptibilis carnis vinculis absoluta, & de mundanis tenebris in auras cælestis libertatis educta, evocanti se atque educenti vocibus respondens æternæ gratulationis: Dirupisti, ait, vincula mea, tibi sacrificabo hostiam laudis. Denique cum jam hora videretur noctis esse secunda, globus lucis immensæ super cellulam, in qua Sanctus decumbebat, de cælo visus est descendisse, ac statim ad cælum nihilominus ascendisse.

[18] [ac locus sepulturæ ejus] Tum deinde corpore ex more composito atque in feretro collocato, totam in Psalmis & Hymnis pervigilem beati Magistri deduxere discipuli noctem. Mane autem facto, ingens convenit populi multitudo, sed & Lemovicensis Pontifex urbis, in superioribus memoratus, nomine Ferreolus d, nuntio de transitu ejus accepto, cum omni festinatione iter eo properavit accelerare. Quo tandem perveniens, & super carissimi sibi Sancti corpus cum multis lacrymis ac lamentationibus procumbens, eo quam maximum sibi fatebatur incumbere dolorem, quod eum in postremis positum nequivisset invenire superstitem. Dein cum sacratissimum corpus ad ecclesiam beati martyris Juliani e, quam a fundamentis exstruxerat idem Vir beatus, deferendum decrevissent & ibidem tumulandum, feretrum, quo jacebat, movere non potuerunt.

[19] [mirabili modo assignatur.] Cum igitur ob impossibilitatem movendi corporis Ferreolus Pontifex stupidus pariter factus esset & tristis, tam sibi ipsi clericisque suis, quam universæ; quæ convenerat, multitudini jejunium triduanum indixit, atque a Domino petendum admonuit, ut quænam esset sua, Sanctique ipsius super sui tumulatione voluntas, omni remoto designaret ambiguo. Tertio itaque peracto jejunio, rursus ad levandum ac deportandum sacrum corpus accedunt. Tum vero a duobus tantum summa cum levitate sublatum est atque delatum ad sepulturam, vocibus immensis gaudiisque magnificis Dei mirabilia & Sancti virtutem magnificantibus universis. Et vere magnificanda totisque fidelium votis, dignis præconiis attollenda, & in morte virtus illius claruit, & in vita. Glorificatus est itaque coram hominibus in terris, glorificatus est etiam coram Deo, immo cum Christo gloriatur in cælis; qui cum Deo Patre vivit & regnat Deus per omnia sæcula sæculorum. Amen.

ANNOTATA.

a Gregorius Turonensis in compendio Actorum testatur, sese ab ipso S. Aredio prædictionem imminentis mortis etiam audivisse, sicut num. 32 Commentarii prævii relatum est.

b Hic Astedius post mortem S. Aredii præfuit monasterio Atanensi, quemadmodum apud novissimos Galliæ Christianæ editores tomo 2, col. 547 videre est.

c De alterutro die, quo Sanctus obiit, num. 4 Commentarii prævii sententiam anonymi editoris Usuardini Martyrologii retulimus.

d Castellanus in Martyrologio suo universali inter ahemeros pag. 930 hunc Ferreolum episcopum Lemovicensem ornat titulo venerabilis, & corrigit Adrianum Bailletum, qui in Legenda sua Gallica eumdem numero Sanctorum adscripsit. Sed ipse Castellanus videtur hoc loco corrigendus, cum sanctus ille præsul ad diem 18 Septembris in Breviario Lemovicensi habeat Officium & publice colatur.

e De ambiguo sepulturæ loco sat multa diximus in Commentario prævio, num. 6 & sequentibus.

VITA ALTERA
auctore anonymo synchrono vel subæquali
Ex veteribus analectis, quæ Mabillonius anno 1685 Parisiis edidit, tomo IV, pag. 194 & sequentibus.

Aredius abbas Altanensis, apud Lemovices in Gallia (S.)

BHL Number: 0666

A. Anonymo.

PROLOGUS.

[Auctor asserit, exempla Sanctorum] Quotiens Sanctorum gesta narramus, & in eorum actibus & exemplis mentem figimus, vel imitatores esse desideramus, ne in hujus exsilii ærumna laqueo capti teneamur. Tantum igitur a superna gratia illustramur, quantum humiliato corde ad alta Dei contemplatione conscendere valemus. Ideoque libere non audemus cum possimus sermone vel tenui ædificationis pandere historiam plebi: præsertim cum apostolica admonemur auctoritate de Sanctorum vita seu virtutibus nonnulla commemorare, ut scriptum est; “Laudemus viros gloriosos, qui vicerunt regna mundi, ut sit memoria eorum in benedictione, & nomen illorum permaneat in æternum”. Et illud: “Memoria Sanctorum cum laudibus”. Cum ergo anniversario a curriculo Sanctorum solemnia celebramus, aliqua ex eorum gestis ad ædificationem convenientibus Christianis in laudibus Christi recitare debemus. Quomodo igitur omnium pæne miracula Confessorum, & multiplices Martyrum victoriæ jam monimentis litterarum habentur inditæ; nos modo juxta qualitatem ingenii, vel exiguum aptare tentavimus hunc libellum; in quo de ortu, vel vita, seu & de glorioso sancti ac beatissimi Aridii Confessoris obitu, adjuvante gratia Christi, explicare curamus: ut cujus est vita cum Christo, memoria ejus cum gloria celebretur in mundo.

[2] Sancti scilicet Patres nostri studuerunt in sæculo nihil amare, [ad imitationem populo proponi.] ut legaliter ac perfecte proximos diligerent, ut in una caritate conglobati coheredes Christi efficerentur & participes. Plerique vero a primæva ætate, nonnulli in adolescentia vel in juventute, multi in senectute militantes, Domino adhærere conati sunt: ut qui dudum tentamenta mundi toleraverunt, quandoque ad Christum sine macula remearent. Plus namque ædificat exemplum boni operis cum simplicitate vigoris, quam multa prædicatio cum tumore vanæ gloriæ. Prædicator vero egregius, Doctor gentium perhibet dicens: “Stulta mundi elegit Deus, ut confundat fortia”. Et illud: “Sapientia hujus mundi stultitia est apud Deum”. Electi vero in prosperis mundi non elevantur, ut adprehendere valeant post triumphum coronam. Quia si consideremus, quæ & quanta nobis promittuntur in cælis, vilescunt animo, quæ cernuntur in terris b.

ANNOTATA.

a Ex illo loquendi modo suspicor, hanc Vitam S. Aredii in anniversaria ejus festivitate populo recitatam vel prælectam fuisse. Hinc etiam antiqua ipsius veneratio confirmatur.

b Hæc est phrasis S. Gregorii Magni Pontificis, ut eruditus lector facile observat. Biographus etiam alibi phrasibus ejusdem S. Gregorii & S. Benedicti utitur, ut Mabillonius in margine notavit.

CAPUT I.
Sancti patria, parentes, educatio, ministerium aulicum, conversio ad perfectiorem vitam, variæ virtutes, & publicum sanctitatis indicium.

[Sanctus nobili stirpe ortus Lemovici,] Igitur beatissimus Aridius Aquitaniæ provinciæ, in ulteriore Gallia, quæ ad plagam respicit occidentalem, parentela nobili generatus Lemodiæ a civitatis oriundus fuit, ut esset lucerna cunctis fidelibus, Domino condonante, militibus suis. Pater vero ejus, cognomento Jocundus b, genitrix vero beata Pelagia c vocitata est: quibus vita testatur esse religiosa, ut imitantes exemplum Zachariæ & Elisabeth, nisi quod Johannes in medio non erat d, incedentes in mandatis Dei, ut essent sine querela.

[4] [& a parentibus pie educatus,] Natus ergo Aridius atque nutritus est in fide recta, denique a parentibus Christianis catholica religione imbutus, jam pueritiæ annos excedens, ævum adolescentiæ cum magna industria gerebat. Cum autem cernerent parentes ejus, in adolescentia filium salubrem viam adeptum, studio religionis ornatum, tradunt litteris erudiendum: qui mox in tantum divina gratia inlustratus est, ut multi mirarentur ejus eloquentiam in ejus verbis, cujus sermo dulcis ore mellifluo flagrabat cunctis. Cor senile gerens, nulli animum voluptati dedit, ne captus ærumna sæculi teneretur obnoxius.

[5] [aulam Theodeberti regis deserit,] Interea regi præcellentissimo Theothberto e commendatur, ut eum instrueret eruditione palatina. Invenit ergo Aridius gratiam coram Domino, & coram rege, & ferebatur ejus testimonium ab omnibus, in tantum, ut Cancellarius f prior ante conspectum regis adsisteret; crescebatque honor cum magno favore de die in diem. Omni ex parte probatus vernabat in aula. A quo tanta familiaritate habitus est, ut plurimis felicitas ejus ingens gigneret odium. Oderat quippe superbiam, diligebat veritatem: sed plane illum boni admirabantur. Sectabatur itaque indeficienter caritatem, mansuetudinem, & humilitatem. Diligebat enim Dominum ex toto corde, & ex tota anima, & ex tota mente sua. Erat quoque serenus conspectu, tranquillus moribus, semper opera bona factis amplius quam verbis ostendebat, spem suam semper Christo committens, orationi frequenter incumbens, nihilque amori Christi præponens, semperque mens ejus præcepta cælestia meditabatur.

[6] His ita gestis non post multum temporis, cum jam virilem ageret ætatem, [& ab episcopo Trevirensi] cupiens se vas Domino exhibere sanctificatum, ac metuens futura tremendaque judicia, ut ne aliqua suum pectus delicta fuscarent, omnia acta adolescentiæ suæ coram conspectu viri beatissimi Nicetii g episcopi confessus est. Denique commonitus interea divinitus per præfatum Nicetium Trevirorum civitatis Episcopum, sæculi pompam fugiens, mundi oblectamenta, ac regalis palatii vanas superstitiones, & indisciplinatas sociorum fabulas declinando, se sub Regulæ censura, ad contemplandam cælestis patriæ palmam contulit. Sicque sibi austeram imponens pœnitentiam, cœpit viriliter colluctationi carnis, spiritus fervore resistere. Proponebat namque sibi adversus præsentes carnis ardores, futuri supplicii ignes. In laboribus scilicet, secundum Apostolum, in vigiliis, in jejuniis, in castitate, in suavitate, in patientia multa, atque in caritate non ficta.

[7] Precabatur igitur Dominum pro donis cælestibus, orabat Christum diebus ac noctibus, [ad perfectiorem vitæ normam excitatus,] adimebat sibi saturitatem panis, ut posset cælestem sibi promereri panem. Ora quidem ejus jejuniis pallebant, corpusque ejus valde aridum marcescebat, sed mens ejus æternorum æstuabat desiderio. Semper autem præsentis vitæ terminum intuens, ac futuram Domini sententiam, seu metuenda judicia formidabat, sciens quod scriptum est: “Beatus homo, qui est semper pavidus”. Nec non & illud, quod a Job dictum est: “Semper enim quasi tumentes super me fluctus timui Dominum”. Et illud Apostoli: “Cum timore & tremore vestram salutem operamini” Ante Dei namque conspectum noctibus jacebat, manibus pectus tundens, genas lacrymis rigans, oculis ad cælum elevatis, illum semper respiciebat, quem fortasse vel in minimis delinquendo se offendisse timebat: ac cum lacrymis Davidica voce hæc verba enixius deprecabatur: “Tibi soli peccavi, miserere mei Domine secundum magnam misericordiam tuam”. Et semper ad illud tendens, quod Apostolus dixit: “Nec oculus vidit, nec auris audivit, nec in cor hominis ascendit, quod præparavit Dominus diligentibus se”.

[8] Hæc igitur meditando, quanto plus proficiebat tanto amplius humiliabatur, [varias virtutes exercet,] juxta quod Veritas in Euangelio dicit: “Qui se humiliat exaltabitur, & qui se exaltat, humiliabitur”, quanto plus humiliatus fuisset, tanto amplius proficeret; & ut etiam quanta fuit ei mœstitia, tanta fieret venia. O profunda benignitas Domini, o simplex pœnitentia! frequentique jejunio, misericordiam quam poscebat, a Domino impetrarat. De talibus quippe per Prophetam Dominus dicit: “Dedi ei timorem, & timuit me, & a facie nominis mei pavebat”. Hinc iterum scriptum est: “Qui timet Dominum nihil trepidabit, & non pavebit, quoniam ipse est”. Et rursus: “Timor Domini expellit delictum”. Inter hæc autem Dominum pleno vigore deprecatus est, ut ejus pœnitentia ante Christi conspectum esset accepta. Deinde his initiatus armis, in Christi militia se artius stringens, ad normam irradiabat Ecclesiæ.

[9] Quadam die dum cursum tenens h purissimæ conscientiæ, [ejusque sanctitas publico indicio innotescit.] veniens columba delapsa de camera, considens super ejus caput, pergebat cum eodem, comitata per plateam. Quam removere a se vir Dei Aridius non poterat, donec sui pontificis ingrederetur cellulam. Cum vero declinaret dies ad vesperam, redibat ipsa qua venerat. Mane autem facto, revertente jam clero ad ecclesiam, ipsa super caput ejus, sicut prius fecerat, descendebat. Qua per dies XXX, sicut ipse secrete locutus est, non cessante columba, hanc verecundiam Vir Dei pertulit, datam supernam gratiam præsagiebat, ut aperte daretur intelligi, jam tunc divina largitione semel super eum Spiritum descensurum. Unde & Veritas discipulis testatur dicens: “Si quis diligit me, sermonem meum servabit, & Pater meus diliget eum, & ad eum veniemus, & mansionem apud eum faciemus”; quia dignum erat ut innocentiam mentis custodisset, ei visitatio Spiritus sancti adesset.

ANNOTATA.

a Hoc urbis nomine significatur Lemovicum vel Lemovica clara Galliæ civitas, vulgo dicta Limoges, ut in Annotatis ad Viram primammonuimus.

b Hinc confirmatur opinio Ruinartii recte corrigentis mendum, quod in aliquas Gregorii Turonensis editiones circa illud nomen irrepserat.

c Hic observari meretur, quod mater Sancti ab antiquo illo biographo vocetur beata. Sed hunc titulum examinabimus die sequente, quo ista Pelagia in recentioribus quibusdam Martyrologiis annuntiatur.

d Ista biographi observatio tam obscura & ambigua est, ut vix iutelligam, quid hac phrasi significare velit. Itaque conjecturis agendum est. Quispiam forte dicet, hos Sancti parentes Zachariæ & Elisabethæ similes fuisse, si excipias, quod habuerint filium, non Joannis, sed Aridii vel Aredii nomine appellatum. At nimis frigida videtur allusio ad hanc dissimilitudinem. Alius suspicari posset, similitudinem in eo consistere, quod mater S. Aridii esset antea sterilis, & ambo processissent in diebus suis, adeoque filium non haberent, ut in Euangelio S. Lucæ de Zacharia & Elisabetha legimus. Verum in his Actis nulla fit mentio istius sterilitatis, & jam supra filius eorum parentela nobili generatus dicebatur. Forsan auctor indicare voluit, hos parentes in eo dissimiles fuisse Zachariæ & Elisabethæ, quod his unicus Joannes in medio erat, & illi plures filios haberent: nam ex correctione Ruinartii & supra memorato testamento apud Mabillonium tomo 2 veterum analectorum pag. 55 & 65 colligimus, Rinoscindum & Eustadium germanos S. Aredii fratres fuisse. Hæc ultima conjectura magis placet, licet aliam quam libet probabiliorem libenter amplexuri simus.

e Theothbertus vel Theodebertus Austrasiæ rex factus est post mortem patris anno Christi 534, quemadmodum supra ad Vitam primam rursus annotavimus.

f De hoc munere passim noto consuli potest auctius Cangii Glossarium tomo 2 col. 131 & sequentibus, ubi nominatim recensentur illi cancellarii, qui sub secunda regum Francorum stirpe floruerunt.

g Die 5 Decembris de hoc sancto præsule agendum erit cum Martyrologio Romano, quamvis Acta ejus apud Surium die prima Octobris referantur.

h Pro tenens legendum esset teneret, ne vitiosa sit periodus. Plures hujusmodi luxati sensus in his Actis occurrum, qui forsan ab imperitis amanuensibus corrupti sunt. Cum non habeamus alia ejusdem Vitæ apographa, & Ruinartius pleraque hæc & similia menda in secunda horum Actorum editione reliquerit, nos ex solis conjecturis ea corrigere noluimus, dummomo mens auctoris utcumque intelligatur. Hoc semel lectorem monuisse sufficiat.

CAPUT II.
Sancti reditus ad patriam, vita solitaria, constructio monasterii, & quædam miracula.

[In patriam reversus, eremiticam vitam ducit,] Tum deinde audita Vir beatissimus morte patris, pro matris suæ consolatione Lemovicum regressus est. Igitur beata Pelagia, mutato sæculari habitu, induitur sanctimoniali vestimento, efficitur in Dei amore religiosa, filium bene conversum Dei hortatur ad præmium. Qui mox Vir beatus eremum petiit, & in concavum saxum se retrudens, ibique diebus ac noctibus sine cessatione Domino supplicabat, & hostem invisibilem orationibus & precibus repellere jugiter contendebat, pugnans ore, non gladio; precibus, non ferro; orationibus, non telo. Cunctis horis, cunctisque momentis Dei flagitabat præsidium, ut dignus post mundi laborem posset pervenire ad bravium. Cum per aliquot dies inibi esset cum magna abstinentia, auditis his ejus genitrix, ad pedes filii provolvitur, rogavitque eum, exinde egredi, ut monasterii cellulam, ubi prospere aspiceret, in villis amœnis ædificaret.

[11] Tunc & locum amœnum vir Dei Aridius repperit, [& monasterio ædificando] de eodem saxo, in quo erat, reversus, fere trium millium, ibique monasterii cellulam ædificare cum magna industria cœpit, quod cœnobium nuncupatum Atano a, ibique orationi intentus, & incumbens lectioni, quo vacabat venerabilis mater ejus, laborans per agros, alimoniam corpori quærebat: quæ vero post conversionem vita acta sit … b. Deinde pollebat Vir beatus magis magisque in vigiliis, & jejuniis, vel in orationibus, atque in caritate. Cœpitque ejus fama divulgari, confluebantque ad eum undique viri religiosi, advenæ, vel monachi.

[12] Multitudo etiam pauperum, sicut apes ad alvearium, [opes suas impendit,] ita conveniebant ad eum, in tantum, ut quanticumque pauperes confluebant ad eum, nullus vacuus ab eo recederet. Quid plura? Quidquid ex possessione parentum nobilium habuit, totum in pauperibus, vel in cœnobiis, præcipue ad beati Martini Turonensis, vel ad sancti Hilarii Pictavensis ecclesiam, seu per diversas ecclesias, vel etiam monasterio suo omnem possessionem distribuit; auri vero argentique metalla in pauperibus dispersit, sciens Apostoli præceptum: “Habentes autem victum & vestitum, his contenti simus”. Et. “Qui volunt divites fieri in hoc mundo, incidunt in tentationem & laqueum diaboli”. Et.“Desideria multa inutilia & nociva, quæ mergunt hominem in interitum & perditionem”. Considerans quippe quod scriptum est: “Date eleemosynam, & omnia munda sunt vobis”. Et Veritas ait: “Centuplum accipiet, & vitam æternam possidebit”. Et alibi scriptum est: “Eleemosyna a morte liberat, & qui eam fecerit, non ibit in tenebras”. Hæc autem quotidie adimplebat; semper ad eleemosynam largus, in vigiliis sedulus, in oratione devotus, in humilitate profusus, in caritate perfectus.

[13] [ac otium maxime vitat.] Numquam otio indulsit, quo non aut lectioni vacaret, aut opus Christi perficeret, aut certe manibus opus aliquod ageret, aut denique sacros codices scriberet. Maxime autem decreverat, ut in vicinas diœceses sacros codices quos ipse manibus suis scripserat, distribueret; memorans illud, quod Apostolus dixit, quia “Otiositas inimica est animæ”. Ad ista igitur omni tempore non cessabat. Cum autem jam monasterii cellulam ædificasset, quo opus cœptum peregisset, necesse est, ut de ipsius miraculis aliquid, Christo auxiliante, explicare valeamus. Qualiter eleemosynis, vigiliis & orationibus se Dei Servus indulserit, prædicanda miracula publicaverimus alacriter: de quibus multis brevissime credidimus pauca narrare.

[14] [In arido loco fontem elicit,] Accidit homini Dei, Arvernis c iter ut ageret, eo irruente nocte, aquam non inveniret, ut ad manendum se conderet. Cumque quærerent ministri ejus huc atque illuc, & non invenissent, tum Aridius defixit in arena baculum. Quo retracto, de terræ foramine fons abundans exsilivit, ut fluenta aquæ undantis sufficerent, & in tantum postea irrigarent, ut illic pecora biberent. Sic Vir iste magnus fuit in miraculis, & Moysi typum gerens, qui percutiens petram, aquam populis in solitudine præbuit.

[15] [& per intercessionem S. Juliani martyris] Dedit deinde operam, comitesque sui itineris, quos religio claros reddebat, elegit. Collecto sane cœtu omnium orationum suffragia postulat, ut venturo itineri solamen largitor pietatis tribuat; & sic cum eisdem, Christo duce, ad locum ubi sancti Dei martyris Juliani d membra sancta fuerant sepulta, accedit, agnitis, qui secum clementis judicis voluntate adessent. Cumque ad eum locum pervenissent, postulat, ut reliquias sancti Martyris votiva mente suscipere mereretur; sed custos basilicæ beatissimi Martyris petenti denegavit. Moratus ibi paululum, & quærens, nec prorsus inveniens, progressus exin accedit ad locum, ubi venerabilis Martyr a persecutoribus, transactis jam longævis temporibus e decollatus fuerat, & cum plenissima devotione de eodem loco parvissima saxorum, quod vulgo sabulum dicitur, in chrismarium, quod collo suo gestabat, læto animo pro sacratis sancti Martyris reliquiis condidit. Cumque de eadem provincia remeare cœpisset, tanta horum multitudo, qui a malignis spiritibus vexabantur, ejus vestigia cum magnis clamoribus prosequebantur, ut tantorum vix scribantur tot nomina.

[16] [patrat miracula.] Pervenit ergo fama beati Viri ad aures pontificis civitatis illius f. Qui ilico cum suis sancti Viri vestigia prosecutus, & mox ejus pedibus provolutus, cœpit ab eo petere, ut tandem ad tumulum sancti Martyris remearet, & sacras ejus reliquias deportaret. Tunc ille ait: Hoc quod mihi omnipotens Deus largitus est munus, cum eodem iturus, ipso comitante pergam. Nam Creator omnium Dominus duo virtutum miracula in eodem loco ostendere dignatus est. Cumque vir Dei suum chrismarium aperuisset, reperit diversos pretiosos lapides de saxis, quæ de fonte abstulerat, ut mira virtus sancti Martyris per diversa terrarum loca declararetur, & viri Dei fides probaretur, & multis ostenderetur. Cumque ad locum hunc, ubi Vir Dei oratorium condiderat, sacrum munus cum magno gaudio condidit, ibi quoque omnipotens Deus multa signa & mirabilia declarare dignatus est.

[17] Nec non * prætermittendum est, quod Christi famulo collatum est. [A se suisque sociis,] Quadam die viator dum iter arreptum incederet, flante ventorum turbine, cum pluvia talis circa Aridium sic fremeret, ut rivis imber efflueret, & ipsum agmen ac suos ministros gutta nec una perfunderet: quo divisa tempestate, alicubi turbo se verteret, & ipsa nubila aërem fugarent, dum pavescunt viatorem. Si igitur Conditori omnium mare & venti obedierunt in fluctibus, & facta est tranquillitas magna, immo & fideli suo jussit hanc virtutem cunctis videntibus ostendendam.

[18] Quodam tempore cum ad maturitatem segetes aristas armassent, [& agris] & jam se aggravatæ meti poscerent a cultore; innormitas erupit pluviæ, ne quisquam fruges colligeret, ut in suis spicis grana latentia germinarent. Interea suggeritur ipsi a populo, facit vigilias intercessor. Sequenti igitur die reliquiis sanctorum apprehensis, opportune & venerabiliter coopertis de palliolo serico, Diacones in albis exeunt ad processum: plebs clamat pro nimborum incursu. Quibus Vir sanctus respondit: Qui jussit aquam creari, potens est hunc imbrem sedare. Tunc mox de templo progressi sunt, subito nubes excisæ sunt, sol in claritate reducitur, serenitas cæli mundo redditur, ad opera cultor trahitur, & ad manipulos colligendos messor frugibus invitatur.

[19] Nec illud prætereundum est in simili causa, quod gestum est. [inundantiam pluviæ avertit,] Dum Nonjaco colonica g sua in honore beati Juliani martyris oratorium conderet, & imber gravis irrueret; ipso vero orationem Dominicam memorante, nimbus impetum detorsit, tempestas reppulit turbinem, pluvia abscessit, locum vel sanctum virum Aridium cadens gutta non tetigit.

[20] Addatur hoc in pagina, quo rerum crescunt miracula. [puerum mortuum suscitat,] Quadam die eodem sancto Viro in oratorio orante, Actardus quidam Nivardi filius adolescens exanimatus deportatur, & ante sacrum altare in oratorio beati Juliani martyris deponitur a parentibus. Rogatur, ut vivus reformaretur a Domino. Tunc Vir reverentissimus pietate scilicet motus, lacrymis vim ingerens, aspiciens ad cælum, Dominum deprecatur. Dehinc appellat infantulum, sed corpus jacet exanime. Hora fere transacta, exsuscitatur puerulus, clausos aperit oculos, & loqui posse incœpit redivivus. Sic fidelis Miles tantis virtutibus pollens, & gratia divina accinctus, ut sicut Creator omnium rerum filium viduæ adolescentem resuscitavit de grabato, & reddidit matri suæ inlæsum, ita vir Dei Aridius valuit obtinere orationibus suis apud Dominum adolescentem esse vivificatum.

[21] Quædam mulier grande vulnus habens in facie, [& variis ægris succurrit.] occurrit sancto Aridio sanari exorans. Tum illa vexillo crucis signata, illico circumstante populo, tumor vulneris aperitur, & in similitudine nucis minoris velut petra de ipso progreditur; quæ sine dilatione sana domi revertitur.

Adjiciatur operi res adjecta mysteriis. Filius Dulcissimi quidam, Ingratius nomine, in grabato jacens, funeri exhibitus a patre, tantum distentus tumore, ut intra se sua lumina ablata fuissent. Tum vir Domini Aridius, oratione pro eo data, de oleo benedicto perungit oculos ejus: quos cum inliniret ex fide, mox quidquid morbi fuerat, tacto fugit ab unguine.

ANNOTATA.

a Hoc monasterium postea transiit ad Canonicos seculares sub jurisdictione Capituli S. Martini Turonensis, ut in Commentario prævio diximus.

b Hic aliqua desunt, ut punctis illis indicatur, quæ aliunde supplere non possumus.

c Arvernis, id est, in Arverniam Galliæ provinciam, sicut ex sequentibus liquet.

d Julianus ille martyr in Martyrologio Romano annuntiatur die 28 Augusti, quo Acta & miracula ejus illustrabuntur.

e In Martyrologio Romano dicitur hic S. Julianus sub persecutione Diocletiani martyrium subiisse, quod die 28 hujus mensis examinandum erit.

f Hoc loco indicatur episcopus Advernensis, in cujus diœcesi tunc reliquiæ S. Juliani quiescebant, ut ex antecedentibus & consequentibus patet.

g Colonica idem est quod colonia, quæ vox significat prædium, quod sufficit ad alendum colonum seu familiam rusticam, sicut in auctiore Cangii Glossario fusius licet videre.

* vox non abundat

CAPUT III.
Alia diversi generis miracula, quæ Sanctus adhuc vivens patravit.

[Captivos mirabiliter liberat,] Dum ad profectum sancti Viri atque ad altam Dei contemplationem se sublevant quantum possunt, divinitus eos [agi] credendum est. Quodam tempore affectu pietatis Lemovicum civitatem veniens, audit complures nuper mortis sententia damnatos teneri in carcere vinctos. Aridius ergo memor Verbi Domini dicentis: “In carcere eram & venistis ad me. Et: Quamdiu fecistis uni ex minimis meis, mihi fecistis”, cogitavit si quomodo possit liberare eos. Cumque ad requirendos reos appropinquasset carceri, confestim divino nutu, velut magno ferientis impulsu confractæ seræ, dissipati cardines, ostia carceris patefacta, & omnia vincula compeditorum resoluta sunt. Eadem nocte quasi solis claritas intus apparuit, & lux in tenebris emicabat, custodes pressi a somno, & ad tumulum sacratissimum S. Martialis a Antistitis cuncti fugerunt de ergastulo. Sicque orationibus beati Viri de carcere vel de morte liberati sunt.

[23] [puellam cæcam illuminat,] Prosit auribus populi Dei quæ profuit lumini. Nivardi præfati filia, nomine Actefledis, lumen oculorum perdiderat, ut nullatenus videre potuisset. Quadam die deducta ad virum Dei Aridium a parentibus suis, ut inluminaretur, exoratur. Cumque prosternerent se ad Sacerdotis vestigia, tunc Vir sanctus signatis ejus oculis atque intra se Dominum rogans, mox incolumis reddita, quæ fuerat duce pertracta, ductrix redit ad patriam.

[24] Exempla quoque justorum avidius instruunt sequaces, quam sermo prædicationis multorum. Cum quadam vice properaret vir Dei Burgundiam ad regem pietatis pro causa, [alteram morti vicinam sanat,] invitatur sedulo a Duce Antestio b, ut diverteret ad ejus domum, cui semiviva filia decubabat in lectulo. Quæ cum ad extremum exhalaret spiritum, ingressus vir Dei Aridius domum, data oratione pro ea, lætificata domum adipiscendo remedium puella redit de transitu. Ille etenim qui jussit filiam archisynagogi intra cubiculum resuscitari, mortuam petenti se tribuit, ut hæc de morte reverteretur ad vitam.

[25] Quædam mulier nomine Bessa pro infirmitate debilitatis membris, [& plures utriusque sexus personas] digitis attractis, incurvatis articulis, suis gressibus imbecilla, prona precatur se sanari, devota supplex attenuata: mox Aridius cruce a sancta manu tacta crurum tendit in pagina c, nervi laxantur in organa, & diutius præstolata, tandem sese membra recognoscere meruerunt; sicque orationibus sancti Viri sana facta est.

Adscribantur præconia quæ juste referuntur ad palmam. Quædam mulier prope jam morti credita, vulnus in collo gestabat: occurrit sancto Viro obsecrans, ut super hoc sanctæ Crucis armaret vexillum, mori timens. Cumque super vulnus Christi signum deprimeret, repente mortui sunt vermes, femina rediit incolumis.

[26] Dum majora miracula Sanctorum conspicimus, & amplius in amore Dei enixius convertimur. [contractione membrorum] Puella namque de urbe Petrocoria d ad Dei hominem veniens taliter contracta, ut de suis calcaneis adhæsa sibi tangeret cura, longo jam tempore gressibus condemnata: quam vir sacratissimus non prius dimisit quam languor eam dimitteret, & pedibus incederet, quæ prius manibus ambulabat. Igitur sciscitans studiose, an haberet in Christo spem, si se crederet sanandam quandoque. Illa autem in omnibus fidem dante, fixit genua Aridius in terra, & prolixe oravit: deinde oculos pariter & manus ad cælum tendens, Dominum Jesum Christum fide plenissima promissionis suæ admonuit, quæ dicit: “Quidquid credentes petieritis, fiet vobis”. Et:“Si habueritis fidem, non solum hæc signa facietis, sed majora horum facietis” Cumque hæc pleno vigore ac devotione deposceret, conversus ad puellam dixit: Si fideliter credis in nomine Domini Jesu Christi, surge & sta super pedes tuos: & mox surrexit, & solidati sunt pedes & membra ejus, & sana facta est ex illa hora.

[27] Item de eadem urbe, altera ad eum venit femina simili infirmitate condemnata: [aliisque morbis afflictas,] cumque sancti Viri manu attrectata fuisset, directa rediit ad propria, & senior cucurrit viam, quam non transcendit juvencula.

Quotiens ad alta Dei omnipotentis animum elevamus, vilescunt animo, quæ in terris conspicimus, ut accepta gratia divinitus supernam patriam penetremus, ut puta Vir iste, qui tantis virtutibus adornatur, terreno contagio non obfuscatur. Quidam vir cognomento Addo, filius cujusdam Proculi, ad beatissimi Viri venit præsentiam sic debilis, ut de vestigiis calcaneum faceret, nec potuisset separari res infeliciter glutinata, tunc quærens a sancto Aridio remedia. At ille signo crucis superimposito, qui claudus genibus venerat, directus pedibus ambulans, basium suarum reductus est vestigiis.

[28] Adjiciantur virtutes operum, quibus vera esse creduntur. Vir aliquis de territorio Betorico e contractis nervis vestigio debilitatus occurit, ad monasterium concitus venit, & ut sibi Vir sanctus succurreret, [signo crucis sanitati restituit.] deprecabatur suffragia: suscepit vir Dei Aridius causam mercedis, oratione pro eo fusa cum benedictione redit incolumis sancta manus quod tetigit.

Adquiratur pagina quod præstet gratia. Leonacter quidam insania corporis ita demens effectus, ut aliud non esse crederetur quam rabies, cujus furor horribilis nimis non ferebatur, etsi nimis vinctus manibus ac pedibus alligaretur in vinculis, & violentia oppressus adhuc catenas * constringeretur, hoc superadditus dolor pœnæ collideret, & sic crudeliter fremens tandem ad sanctum Dei Aridium perductus est: nec mora aliqua, facto signo crucis fronte armatus, in momento ab hoste antiquo liberatur simul & vinculo. Qui postea Clericus effectus est, & ad meliora opera cum cantico Christo dependit servitium. Sed mira dispositione omnipotentis Dei agitur, ut quos præmia divina ad meliora non invitant, temporalia flagella erudiant.

[29] [Etiam sanctus Abbas] Eodem vero tempore, quo Miles Christi degebat in terris, Ferreolus Pastor f, ad gubernandam plebem sibi commissam Lemovicum civitate Præsul venerandus aderat; sed quotiens ipse pontifex febribus urgebatur, aut aliqua ægritudine in gravi dolore atterebatur, ad virum Dei Aridium dirigebat nuntios, ut pro eo plenius ad Dominum intercederet. Qui celebratis pro eo vigiliis obtinebat pro Pastore, venerabilis Abba pro Antistite, & abjectus & humilis pro sublime.

Et quia crescens pagina majora tegit miracula, proferatur in medium de quodam cæco claro mysterium. Vir aliquis lumine deceptus, longo jam tempore tenebris pressus, crassa caligine nubilus, ad beati Viri cellulam pede tendente deducitur; quem vir sanctus miseratus ut vidit, ei visum orando restituit, & remeat ad regionem, claro jam lumine illustratus.

[30] [aliis miraculis,] Jocundum est proferre, quid * gloriosum fuit memoriæ. Quidam vir nomine Witrimundus, cognomento Atto, tam crudeliter dolorem dentium incurrerat, ut nulla intercedente venia dolor eum imminens non relaxaret: tunc ad sanctum Virum, cum beato Martino occursum devote redderet, veniens, & interrogatus, cur ejus una maxilla videretur inflatior, & ille se torqueri dolore dentium gravissimo responderet; tum vir Dei faciem turgidam palpavit tactu mollissimo, dicens; Sanaberis a Domino, obtinente Martino, famulo Dei fidelissimo. Itaque mox ut a justo inchoatus sermo compleretur, salus denti refunditur, dolor cum tumore curatur.

Quædam mulier Ricovera nomine, conjunx Turonici monetarii, cum sancto Viro mediam ampullam cum oleo benedicendi causa fideliter obtulisset; tunc Aridius facto crucis signaculo, & alteram ampullam, in qua de oleo beati Martini continebatur, proferens de chrismario g, superjecta gutta ampullæ mediæ tanta inundatione olei virtus exsilivit, ut repletæ ampullæ alibi oleum tolleret, nec aliquid de redundanti benedictione periret. Quæ utrisque benedictio æquanimiter profecit, & ille qui petenti dedit, & petens quæ meruit.

[31] [quadam diaconi revelatione,] Hoc quoque paucis conceditur, ut tantis miraculis miles Christi ametur. Decreverat quippe Vir reverentissimus, ut pro lucranda cælestis patriæ palma, Turonos ad beati Antistitis festivitatem occurreret. Denique quodam tempore accidit, ut ad præfatam urbem Vir sanctus properaret. Igitur cum Pontifex civitatis illius cum Clero in ecclesia psallendi Officium nocturno tempore enixius ageret, Diaconus ejus dum in ecclesia caneret, somno gravatus est. Cumque eum Episcopus cerneret dormientem, ait ad eum, Quare obdormis frater? Qui de somno evigilans ait: Videbam te, Domne mi, egredientem foras ecclesiam, & in obviam beati Viri Aridii properantem. Cumque Diaconus vix sermonem complesset, statim nequam spiritus in quodam homine exclamavit, se sancti Aridii præsentiam ferre non posse. Quo audito Episcopus cognovit, quod Vir Domini Aridius adveniret: moxque in obviam Abbatis episcopus cum cereis accensis præ foribus ecclesiæ occurrit, ac cum magno gaudio & exsultatione in ecclesiam ingressi sunt, & pæne tota nocte in divinis Officiis perdurarunt. Nam multi ægri vel diversis infirmitatibus adstricti sano vigore orationibus vel intercessionibus ejus ad propria regressi sunt.

[32] Alio rursus tempore cum ad eamdem festivitatem Turonos occurrisset, [publica dæmonum expulsione,] & alicujus paralytici crura blanda adhibitione contrectaret vir Dei Aridius, testabatur, quod sancti Martini manum vidisset, qualiter debilia membra dirigeret, & sic paralyticus sancti dextera tangente se suis vestigiis protinus direxisset. Tanta vero curationum virtus divina gratia illi collata præmicuit, ut quisquis infirmus advenisset, pleno vigore sanatus incolumis recederet. Energumenis vero tam celeris salus est reddita, ut ingentis multitudinis non præscriberentur tot nomina.

[33] Si per singula recenseantur miracula, valde incongruum non est, [& cælesti lumine magis inclarescit.] ut credantur tantæ virtutis alloquia. Quodam tempore vir Dei egressus de basilica, peractis nocturnis vigiliis, vidit globum luminis de cælo descendisse super ejusdem cellulam, credensque splendorem ipsum ab homine fieri, interrogat Vir Dei a suo discipulo, Quis est ille, qui cum facula per hortum hora tali ambularet. Interea cum ad * admiraretur, protinus globus ipse, qui apparuerat desuper cella, revolvitur ad sidera; ipse vero cum metu & tremore expansis manibus divinæ potestati luminis gratiam deferebat. Scilicet interrogatur a monacho, qui hoc cum eodem videbat, quid esset hoc miraculum tantæ claritatis visio, ut taliter revelarentur beatissimi sacerdotis mysteria. Cui respondit Vir sanctus: Sile, sile insipiens; cognosce quia beatissimus Martinus visitat hanc cellulam dignatione præcipua; & ad cælos remeat cum lucis fulgidæ gloria. Sed quem divina gratia protegebat, dignum erat, ut illustrante Spiritu sancto acciperet visitationem: sed amicus Dei cavens jactantiæ vitium, præcepit discipulo, ut nulli hanc visionem diceret, quousque migraret ad Dominum. Sic fidelis Miles regulam Magistri Mediatoris Dei tenuit, qui transfiguratus in monte discipulis præcepit, ut nemini visionem, quam viderant, dicerent, donec Filius hominis a mortuis resurgeret. Perpende igitur, quanto igne amoris Dei & proximi Vir iste accensus erat, qui tale revelante Spiritu divinitus meruit accipere donum. Quia Deus ignis consumens est, Jacobo attestante qui ait: “Omne datum optimum & donum perfectum desursum est descendens a Patre luminum”.

ANNOTATA.

a De S. Martiale Lemovicensium apostolo Majores nostri egerunt ad diem 30 Junii, sive tomo 5 istius mensis, pag. 535 & sequentibus.

b Verosimiliter hic idem est Antestius, de quo S. Gregorius Turonensis in Historia Francorum lib. 8, cap. 27 sic meminit: Desiderius vero Dux cum aliquibus episcopis, & Aredio abbate, vel Antestio ad regem Guntchramnum properavit.

c Pagina interdum significat agrum seu fundum mensura sua definitum, ut in auctiore Cangii Glossario ad hanc vocem exemplis probatur. Suspicor, hic simili modo significari locum certæ mensuræ, ad quem membra istius contracti extendebantur.

d Petrocoria recentioribus Petrocorium, vernacule Perigueux, urbs Aquitaniæ ad Illam fluvium sita, Petrocoricensis provinciæ caput, de qua plura apud Valesium & Baudrandum legi possunt.

e Istud territorium Betoricum apud geographos frustra quæsivi. Forsan est corruptum ejus nomen, vel ignotus minoris momenti vicus, cujusmodi plures in his Actis memoratos invenire non potui.

f Novissimi Galliæ Christianæ editores tomo 2 col. 503 & 504 asserunt, S. Ferreolum jam anno Christi 575 vel 579 in cathedra Lemovicina sedisse, & anno 595 ex hac vita migrasse. Hæc chronologia accuratius examinari poterit ad diem 18 Septembris, quo præsul iste in Breviario Lemovicensi colitur.

g Chrismarium hoc loco significat thecam sacrarum reliquiarum, quam significationem Cangius exemplis probat, & quæ hic infra rursus ex ipso sensu confirmabitur.

* forte catenis

* lege quod

* lege id

CAPUT IV.
Commiseratio Sancti erga afflictos, iter Parisiense, & variæ rerum futurarum prædictiones per Spiritum prophetiæ.

[Beneficus omnibus,] His ita gestis Vir sanctus jugiter intentus manebat divinis officiis. Non enim poterat in eo invenire humani generis inimicus, nec quod fraude deciperet, nec quod simulatione fuscaret. Erat quippe in eleemosynis largus, in oratione devotus, in vigiliis sedulus, in humilitate profusus, in doctrina præcipuus, in sermone pacatus, in locutione cautus, in conversatione sanctissimus, in duris passionibus fortis, in bonis operibus hilaris, in tentatione tutissimus, in hospitalitate latissimus, inter odia beneficus, in prosperis etiam & adversis semper in cælum intentus. In caritate, quod est vinculum persectionis, Christi perfectus, sinceritatem quidem mentis vultus serenitate monstrabat, & pietatem cordis ostendebat in lenitate sermonis. Nihil ejus risu gravius, nihil prorsus tristitia suavius, nihil quippe ejus animo clementius, nihil erga humiles blandius fuit. Si pauperem vidisset, sustentabat, si divitem, ad bene agendum cohortabatur, Deum invocans testem pro ipsius nomine cuncta hæc agere, illud jugiter memorans quod Veritas in Euangelio dicit: “Beati misericordes quoniam ipsi misericordiam consequentur”. Nec non & illud: “Verumtamen date eleemosynam, & ecce omnia munda sunt vobis”. Et alibi: “Sicut aqua extinguit ignem, ita eleemosyna extinguit peccatum”.

[35] Hæc præcepta jugiter memorans enixius adimplebat, [ac præsertim pauperibus,] eratque pes claudorum, & oculus cæcorum, orphanorum pater, viduarum consolator. Quem autem cæcum non suum vocavit heredem, aut quem debilem non ejus sustentavit manus? Hoc jugiter comitatus incedebat exercitu, in his etiam Christum conspiciens se amplectere gestiebat, atque his indumenta tribuens, Christi sub inopis veste se tegere membra credebat: & ob hoc cum Domino suo pecuniam dividens, substantiam suam gaudebat cum Christo sociare, ut Christus faceret eum cælestium sibi regnorum coheredem. Sciens namque scriptum, quod illa bona hereditas, quæ Domino custode servatur. Ejus namque monita apud suos nihil fuerunt aliud, quam divina magisteria, & fundamenta sacrarum Scripturarum. Dignum est enim, ut eum boni diligant & imitentur, noxii timeant, quem divina virtus inlustravit, ut donum a Deo perceptum cum doctrina melliflua & sancto Spiritu condita, de Christi desiderio falsa & de æterna beatitudine semper sollicita.

[36] Si consideremus quæ & quanta omnipotens Deus per Sacerdotem suum operatus est, [apud regem Franciæ pro populo intercedit,] prolixior pagina stili promulgatur. Solent plerumque pessimi, male blandientes consiliis regibus terrenis corda subvertere, juxta Salomonis a vocem: “Colloquia mala corrumpunt bonos mores”. Quodam tempore accidit, ut populis tributa vel census a regibus fuissent descripta, quæ conditio universis urbibus per Gallias constitutis summopere est adhibita. Scilicet pro hac re Vir reverentissimus, pietate motus, ad regis præsentiam properavit, ut suggestionem daret pro civibus, qui gravi censu publico fuerant edicto adscripti. Sed cum scriptum sit: “Cor Regis in manu Domini” quidquid petiit sanctus Vir a rege devotus obtinuit.

[37] Accidit igitur ut revertente eo de itinere, quodam vico Catuliaco b veniens, [& in reditu energumenam liberat.] eodem scilicet die, quo resurrectionis Dominicæ celebrarentur sancta mysteria, invitatus a populo cœpit sanctis vacare officiis. Celebrante autem eo divina sollemnia, puella quædam, quæ a dæmonibus graviter urgebatur, exclamavit, se sancti Viri non posse ferre præsentiam, quæ tamen nomen ipsius incognita invocabat. Qui videlicet juxta morem solitum exercens opera pietatis, peractis divinis mysteriis ad orationis portum profugiens, ut ne diutius ab antiquo hoste puella vexaretur, intercessor adsistit. Erant enim in ea septem nequissimi spiritus, qui dum orationi incumberet, statim quinque dæmonia expulit deprecando. Residentibus adhuc duobus, præcepit Vir beatissimus parentibus puellæ, ut ab ecclesia non discederet, donec, quod residuum fuerat maligni adversitatis, expelleretur e corpore. Igitur veniens Vir sanctus ad ecclesiam, ubi eam stare præceperat, adhibitis secum monachis suis prostratus orationi, a Domino valuit obtinere, ut duo dæmonia, quæ residerant, expulsa fuissent, qualiter mente sincera, sensuque firmato remearet ad propria.

[38] Alio quoque tempore cum Vir Dei pro hujuscemodi conditione quasi occulto adventu regis expeteret præsentiam, [Iterum Parisios profectus, cives] properavit itinere. Cumque Parisii civitatis claustra fuisset ingressus, populus urbis hujus gravi febre, dissenteria & morbo pessimo laborabat c, ita ut nec numerus corporum præ multitudine morientium diebus singulis, præcipue infantium turba, æstimari potuisset. Quadam vero die dum a Pontifice civitatis illius non immerito venerabatur affectu, petiit, ut eum secum paucis diebus caritatis officio retineret, ut intercessor pro populo exsisteret ad Dominum. Igitur dum petitionibus ejus vir Dei Aridius obtemperare voluisset, contigit aliquibus e suis in eodem tædio pessimo graviter incidisse, scilicet vir beatissimus confidentiæ tenore in Domino securus, solita prece pro plebe civitatis illius exorabat, quos blanda exhortatione suis scilicet sermonibus consolare non desiit, ut nullus de pietatis Dominicæ misericordia desperaret. Qui videlicet jussit sibi oleum benedictum exhiberi, & singulorum cum crucis signaculo manu propria ora naresque perfudit, dicens ad eos: Consolamini in Domino, & vicissim vos adhortamini fratres, omnes vos incolumes restituit dextera Christi. Et ad suos ita locutus dicens: Nolite quæso vos, fratres mei, nolite contristari, sed potius vos viriliter confortamini, & de misericordia Domini enixius confidite, quia omnes vos divina potentia restituit incolumes regioni propriæ.

[39] [ac ipsum regem morbis liberat,] Interea revolvens in animo suo ubi regis sciret esse præsentiam, ut scrutatus deberet expetere. Relictis igitur fratribus in eadem civitate, cum paucis comitantibus properans tenus [locum] cognomento Brinnaco carpebat iter. Dum procul dubio viator adsisteret, sequentibus se dixit: Regem cognoscite gravi febre d perurgeri, & pæne vitæ ipsius hactenus finem imminere; sed clementia Domini pro respectu pauperum nobis eum salubriter visitantibus liberabit. Hoc quoque secretius retinete; Post hos vero paucos dies proles ipsius, quæ adhuc sospites esse videntur, migrant a sæculo. Per Spiritum scilicet prophetiæ cognovit vir Dei Aridius, quod postea probavit eventus. Cum vero ad locum memoratum sanctus Dei famulus pervenisset, cognito rex ejus adventu, cubiculum suum eum introduci præcepit, credens se ejus orationibus in Domino adjuvandum. Quapropter cum introgressus fuisset, reddito salutationis officio, cœpit eum manibus suis palpare, qui intra se Dominum precibus postulabat, ut petitionibus suis rex præberet assensum. Qui dum commodius de anxietate suæ infirmitatis inter sacras manus beatissimi Viri cœpisset habere, suæ causam conditionis exposuit: sed favente Deo, qui cuncta regit & omnia disponit suaviter, quidquid Dei Sacerdos apud regem poposcit, facili obtentu potuit promereri. Adjiciensque rex, ut libros ipsos, quibus inscriptus pro gravi censu populus regni ejus tenebatur afflictus, sancti etiam viri pro respectu, vel stabilitate sua, manibus ejus tradidit, ut ipsos sui auctoritate incendio concremaret. Tunc Aridius receptis libris, jussit prunas parari, quo facto, apprehensos manibus suis ipsos libros, multis etiam circumstantibus, in incendio concremavit. Obtenta ergo petitionis suæ causa, post diem tertium Principi valedixit. Quodam vero die priusquam Parisius perveniret, hoc quod suis comitibus non longe ante dixerat, illic comprobavit eventus. Referente procul dubio nuntio cognovit Vir Dei, regis obiisse filios, quos jam ante ipse prædixerat, & cum magna funeris turba Parisius deportandos, qui dum aliquatenus ad præfatam urbem rediens pervenisset, repperit populum civitatis illius jam a dissenteriæ morbo divino auxilio liberatum.

[40] Invenit etiam quemdam de suis collegis nomine Constantinum, [ibique variis miraculis] gravi mortis periculo subjacentem. Nonnullos vero, quos mortuos fuisse comperit, orationibus suis incolumes reddidit. Tum deinde hortatur a suis, ut ille qui pessimo succubuerat tædio, in loco aliquo commendaretur tali personæ, ut cum de hac luce transiret, cespitis humi tumulo clauderetur: ita dumtaxat jam fuerat vicinæ morti propinquus. Sed Vir beatissimus miseratione motus, solita pietate promptus, allevans eum supra vehiculum, quod sedere consueverat, regimine ducitur alieno. Qui cum videlicet jam in tertia die itineri insisteret, afflictus tædio, mortis ictu percussus, corruit exanimatus in terram: quod dum cerneret beatissimus Vir, compuncto corde cum gemitu & lacrymis enixius orationi vacare cœpit. Qui cum ab oratione surgeret, conversus ad corpus, dum manibus suis eum palparet, cœpit oculos suos aperire; & non post longum horarum spatium, præda mortis evicta, redditur luci jam pristinæ incolumis, qui fuerat desperatus de vita, restituitur sanitate continua: qui igitur lento sermone aquam sibi poposcit expendi, cum vagantes cuncti huc atque illuc anxie quærerent, minime invenirent, quia ille locus aquæ erat procul dubio sterilis: sed sanctus Dei Sacerdos paullisper se declinans, percutiensque ictu baculi terram, aqua prosiliit abunde. Qui mox petenti in vasculo detulit. Sic sitis ardor deprimitur, pallor a facie fugatur, vultus in rubore mutatur, erigitur pedibus; & qui fuerat mortis occasu damnatus, sospes patriæ præsentatur; qui postea multorum annorum duxit curriculum.

[41] Adnectendum est virtutum miraculis, quod corda audientium inlustrentur exemplo. [& spiritu prophetiæ clarus,] Cum jam e vicino patriæ jungeretur vico quodam Argentomao e, ibidem Artemius quidam unus de monachis opportune suggessit, ut alimonia fratribus parari deberet. Cui ille ait: “Quærite primum regnum Dei, & hæc omnia adjicientur vobis”. Et illam Psalmistæ vocem: “Inquirentes autem Dominum non deficient omni bono”. Sed hæc a me accipe, frater carissime, cum fluminis hujus alveum pertransieris, leva oculos in partem dexteram, opportunum invenies locum, ubi possumus nos vel vehiculi nostri famis inopiam temperare. Cumque ad locum eumdem sibi præceptum venisset, repperit ibidem duos miræ magnitudinis pisces adhuc maxime vivos. Quibus assatis, vir Dei Aridius ex ipsis in refectionem partem accepit, & plerique ex ipsis usque ad satietatem visi sunt comedisse. Sed ille in cujus nomine retia laxaverunt Apostoli in fluctibus, & illa trahere non valebant præ multitudine piscium, & his distribuit esurientibus cibum.

[42] Dum iterantur virtutes Sanctorum, fidelium mentes velut sitientes profunda Dei mysteriorum satiari desiderant. [in itinere dæmones expellit,] Quodam tempore dum positus in itinere carperet viam, appropinquans cuidam vico Argentomao, concionatus est se sequentibus dicens: Tacite transeamus, ne nobis inducatur mora itineris. Scilicet erat hic locus profanus, superstitionis antiquæ dæmonum cultibus consecratus. Quo in loco populus Christianus inhabitans non potuit ferre miseriam, quia infirmitatibus variis subjacent, vel etiam ab ipsis dæmoniis assidue agitantur. Cumque voluisset vir Dei Aridius latenter fugere a populo, & ille secrete oraret, commota est infirmantium multitudo populi, proprium nomen ipsius invocantes, quia procax dæmonum turba se a sancti Viri adventu celare non poterat. Igitur dum eum sequeretur populi multitudo languentium, respiciens post tergum stetit, & protinus ad orationis studium se in terram prostravit, rogans pro illis Dominum, ut juxta fidem illorum essent salvati. Cumque ab oratione fuisset erectus, crucis vexillum ilico super singulos impressisset, tum hi qui languoribus variis detinebantur, vel illi, qui a spiritibus immundis vexabantur, adjiciens oleum cum benedictione, Domino gratias referentes, sanitati pristinæ ab infirmitatibus vel a dæmonibus liberati sunt.

[43] [res futuras prævidet,] Quos elegit Deus ante constitutionem mundi, hos despicit sublimitas reproborum. Hic Vir sanctus abjectus fuit inter homines, & minimus a sæculi conspectibus, sed maximus inter Sanctorum agmina prælatus. Quodam tempore in itinere positus, die quadam declinante ad vesperam, nec procul a vico, cui vocabulum est Mœno, jussit ut itineri terminus poneretur, & sarcinas, quæ jumenta vehebant, loco congruo relaxarent; cumque locum amœnum, aspectuque delectabile manendi spatium vidissent, cognoscens Vir beatissimus per spiritum prophetiæ, quæ essent illi postmodum ventura, hortatur paterno alloquio collegas suos, quibus sciebat maximam injuriam imminere, & allocutus est dicens: Viri Fratres & filii, multam credite nos hac nocte injuriam perpessuros; sed confortamini & confidite, nos cælesti auxilio liberari. Nec aliqua mora, cum cælum sidereo splendore serenissimum cerneretur, subito in tonitruo commovetur terra, quasi a stabilitate sua præ sonitu gravi in tremorem convertitur; denique conturbantur nubes in aëre, apparent tetro colore per sidera; & quæ fuerant candore perlucidæ, vertuntur in pluviam concitæ, crebrius micat coruscus e cælo quod fuerat obfuscatum: videlicet non longe ab ipsis erant tria idola cultu gentili dicata, cum aëra fulgoribus urgerentur, in impetu tonitrui ita eversa sunt cælitus, ut nulla exinde in crastinum fundamenta idolorum reperirent. Eodem ictu fulguris igne micante, silvam, quæ ab ipsis eminus cernebatur, ingens ignis ex parte exustam concremavit, & arbusta eruta ventorum impulsio prostravit. Sed tali timore, qui cum Dei homine erant, perterriti sunt, ut nullus se posse evadere crediderit, metuentes, ut plaga Dei super eos descenderet. Inde frequenter hortabatur suos orationi insistere, & tota nocte in psallendi officio perdurare. Locus enim ille, ubi vir Dei Aridius ad manendum diverterat, humiliori loco aliis videbatur, quo ceteri sua tentoria fixerant. Ita enormitate aquæ cuncti sunt madefacti, ut nihil remansisset in vestibus, ubi aquæ impetus non percurrisset; sed sanctus Dei Sacerdos capsulam, quam cum sacris reliquiis collo suo appensam portabat, circumspiciens comites, superposito pallioso, & stratorio ubi requiescere debuerat tamquam si solis ardore attactus, ut nullum sensisset locus ille humorem.

[44] [ac prænuntiat diversa,] Neque silendum est illud, quod virtuti congruit. Accidit quodam tempore, orto inter duos Principes bello, Lemovicum populus regionis civitatis ipsius formidantes mœnia rumpere, & in desolatione redigere & destruere: quibus directis nuntius a rege missus, quorum ditioni populus subderetur, & jam depopulata urbs esset in obsidione. Igitur quidam ex ipsis, Domaricus nomine, qui cum aliis ad occupandam civitatem venerat, sanctum Dei Virum aggreditur, sollerti cura sciscitans eum, ut quidquid per revelationis spiritum cognoverat, futura prædiceret. Quibus silentio ita locutus est: Quamquam sciam vos regem metuere Theodebertum, hoc scitote, quod regnum ipsius nuper aufertur, sed hactenus citius interimitur. Rex autem vester multarum scilicet gentium augmenta adversus illum commovebit, super quem victoria ei donabitur: obtenta videlicet pugna victoriæ fraudulenter decipitur, sed a filiis nepotibusque suis regnum ipsius traditur gubernandum. Ceteri vero reges, quibus stabilitate regnum stare videtur, interveniente articulo mortis pressi in ignobilitate rapiuntur a sæculo. Sed præfatus Domaricus ad bellatores regressus est. Nam quod vir Dei Aridius prædixit, ita postea rei probavit eventus. Sed inter hæc cetera bona, sermo quoque ei sapientiæ atque scientiæ affluenter collatus erat, caritatem & humilitatem super omnia possidebat, famulos quoque non ut servos affligebat, sed benigna caritate diligebat. Quid pluribus immorer? In omni conversatione sua quasi lucifer inter astra cæli refulgens instar magni lampadis micabat. Semper enim perfectos æmulabatur ad bonum, semperque aliorum virtutes sibi proponebat exemplum. Tardus erat ad loquendum, & velox ad audiendum, eratque eleemosynis dives, caritate longanimis, humilitate sublimis, sermone subtilis, vigil ingenio, promptus eloquio, flagrans studio, utile nempe vas in Christi domo.

[45] Plerisque Sanctorum convenit esse credendum, ut futura prophetantes per spiritum prophetiæ aperta consideratione divinitus gesta narrentur. [quorum veritatem eventus probavit,] Ita & hic Vir Dei, illustrante superna gratia, per revelationem sancti Spiritus annuntiabat, quæ hominibus essent ventura. Quidam vir ex civibus Lemovicum civitatis, cognomento Nectarius, non inops rebus, sed locuples divitiis, unicum habens filium, intelligente beato Dei Famulo subito illi mortis imminere incursum. Quapropter Vir reverentissimus nuntium direxit parentibus suis, ut antea quam morti puer occumberet, suo præsentaretur aspectui. Tum audito genitrix nuntio, prorupit in lacrymis pro sobolis internecione. Interea cum paucis sibi famulantibus B. viri obtemperat jussioni: cumque proficisceretur viam, ut prædictoris veritas probaretur, vi febrium ingenti attacta pueri membra solvuntur. Et demisso capite, clausisque oculis pæne mortuus esse videbatur. Et cum Vir sanctus hujus rei exspectaret eventum, cernentes adolescentem esse exanimem, ilico erumpentes in fletum vociferantes famuli, qui cum summa festinatione venientes ad Dei hominem properant. Scilicet pietate motus suscipiens puerum exanimem, ad reliquias sacratas B. Hilarii antistitis credidit exponendum, qui pro eo magnis orationibus & precibus Domino commendavit, ut qui quatriduanum Lazarum reddidit vivum de sepulcro, huic quoque puero subveniret propitius. Consummata igitur oratione, qui exanimis esse cernebatur, statim restituitur matri incolumis: & quem crediderat mortuum tradere sepulturæ, cum eodem magno gaudio exultantes domum revertuntur alacres. Hæc igitur sed & alia quamplurima his similia, quæ per singula prosequi longum est, plerumque vir Domini Aridii prophetiæ gratia ornatus prænuntiavit.

[46] [& quibus omnibus enarrandis auctor se imparem fatetur.] Multa etenim sunt, quæ per beatissimum virum omnipotens Deus virtutum opera declaravit, quæ dum sæpius revolvuntur, semper accrescunt quæ miraculis intueantur. Sed hæc videlicet quæ superius pauca de pluribus comprehensa sunt. In terris degens ut incola, postquam cælestem adquisivit palmam, ad Christum remeans a sæculi laqueo eductus, non minimum referendum nobis reliquit exemplum, quam vivens potuisset operari in mundo. Sed nunc longum est per singula virtutum ejus miracula verbis enarrare, præsertim cum liber jam supra modum refertus postulans finem sermonem rejiciat, & ariditas sermonis nostri attenuata, vel longo tramite pæne defessa succumbat: non quod omnia, quæ de eo narranda erant, explicavimus, qui nec ad centesimum quidem ejus virtutum operum attingere potest, quanta in virum beatum operum bonorum ornamenta, quæ sunt maxima & pretiosa supernæ remunerationes contulerit prærogativa. Hoc igitur restat ut ad finem termini valeamus pervenire. O vere imitabilem Virum! O quam præferendum omnibus ejus exemplum! O semen secundum Abraham benedictum, nempe Abrahæ benedictio meruit filium, Aridius vero benedictus transfertur in cæleste regnum; Abraham tradit heredem, hic nihilominus hereditatem; postremo Abraham quod habuit pignus exhibuit, Aridius vero totum quod potuit habere in mundo, Domini scilicet arbitrio jurique commisit. Sufficiat ergo hæc dixisse. Jam vero, ut spero, etsi rustico sensu, sermonem prolixum duximus, quamquam ejus meritis digna præconia nullatenus narrare sufficeremus. Nunc vero tam ad audientium ædificationem dignum esse puto, quam & legentium, si quomodo ex hac vita ad Dominum migravit paucis verbis explicare curavero, adjuvante Domino nostro Jesu Christo, qui vivit & regnat in unitate Spiritus sancti per omnia sæcula sæculorum. Amen.

ANNOTATA.

a Hæc non est sententia Salomonis, sed Apostoli Pauli, qui illam ex Menandro poëta desumpsit, ut notat S. Hieronymus, eamque in Epistola prima ad Corinthios cap. 15 ℣. 33 protulit. Alias auctoris citationes non tam scrupulose indagavi, dummodo scirem, illas in sacra Scriptura præterpropter contineri.

b Catuliacus vicus est locus Galliæ prope Sequanam fluvium, & sex leucis a Lutetia Parisiorum distat in Septemtrionem. Nunc Dionysiopolis vulgo saint Denis appellatur, ut Baudrandus & Valesius tradunt.

c Gregorius Turonensis in Historia Francorum lib. 5, cap. 35 inter alias populi calamitates de hac dysenteria meminit.

d Laudatus Gregorius hunc regis Chilperici morbum, & subsecutam filiorum ejus mortem loco proxime citato commemorat. Sed ibidem nullam S. Aridii mentionem facit.

e Valesius in Notitia Galliarum pag. 41 de situ & nomine hujus vici fuse disputat. Sed Mabillonius in indice ad tomum 4 veterum Analectorum situm & famam ejus breviter assignat his verbis: Argentomaus vicus non longe a Lemovicensi patria, idolorum cultu famosus.

CAPUT V.
Prædictio mortis imminentis, ultimus Sancti morbus, pia monita, felix obitus, & sepultura.

[Sanctus instantem obitum suum] Igitur cum jam vir Domini Aridius senilem ageret ætatem, cum jam mundi adversa, cunctosque labores æquanimiter tolerasset, postquam fidelissimæ dispensationis creditæ sibi undique merita commolavit *, post multiplicia misericordiæ opera, post monachorum cœnobiorumque mancipatum, post dulcia vitæ exempla, post bonorum omnium & virtutum miracula declarata; vergente jam ætate, cum autem esset annorum amplius octoginta, sciens jam dissolutionem sui corporis imminere, dixit ad suos monachos: Scitote, carissimi Fratres, quia me Dominus de laqueo hujus sæculi in proximo liberare dignabitur. Cum hæc audissent, ex eo sermone cuncti tabefacti atque in angorem conversi cœperunt mœrentes dicere: Non contingat, domine, hoc famulis tuis videre, sed magis annis multis ad ornatum ecclesiæ beatitudinem tuam Christus hic vernare permittat. At ille cum lacrymis vel longis suspiriis dixit ad eos: Non nostra, sed potius Domini ex hoc fiat voluntas. Porro ad hæc verba cunctis mœrentibus ait: Nolite, quæso, fratres mei, nolite contristari; sed magis gaudete & exultate; quia olim hoc tempus desiderabam, hanc remissionem percipere cupiebam. Illis itaque in angorem conversis atque suspirantibus, nihilominus & rei ambiguitate detentis, a colloquio cessatum est.

[48] Igitur nec mora aliqua, post hæc levissima febri infusa corpori tædiari cœpit. [prædicit discipulis,] Deinde vocato quodam puero præcepit dicens: Festina, fili mi, perge cito ad virum illustrem Astidium a, dicesque ad eum, ut celeri cursu veniat, quia hujus cœnobii regiminis curam post dies obitus mei ipse recipiet. Et rursus ait: Quoniam si moram aliquam fecerit, faciem meam in hac vita jam non videbit. Nuntius quippe jussa complevit, sed præfatus Astidius veniendi causa tarde occurrit. Cum autem adfuisset, Virum Dei jam superstitem in hoc sæculo non invenit. Itaque ut Vir Dei prædixit, ita postea rei probavit eventus. Interea, ut dicere cœperam, cum Vir beatus ultimam decumberet ægritudinem, nec quidem a Dei opere cessabat. Bonam hanc consummationem virtutum suarum existimans, si ad finem usque perduceret. Pernox enim in orationibus & vigiliis, membris fatiscentibus, Deo spiritum & mentem servire cogebat, & nimium lætus cupitum iter exspectabat. Igitur cum jam propinquum diem sentiret, congregatis IX Kalendas Septembris discipulis suis, quos jam corpore non spiritu incipiebat relinquere, dixit ad eos: Utinam, dilectissimi fratres, parvitatis meæ audire sententiam [velitis.] Si vere mei amatores estis, Christi monita amate, Dei tremenda judicia jugiter formidate, quales eritis in die judicii præsentandi sollicita consideratione cavete: ego enim jam gradior viam meam, sed & ego cupio dissolvi; & si Dominus permiserit, esse in requie.

[49] His ita dictis, cum omnes flerent & ejularent, ait ad eos: Ecce hodie in manus vestras commendo salutem animarum vestrarum: [eosque mœstos consolatus,] mementote ergo admonitionem meam, & cogitate omnes de vobismetipsis: Hæc quæ dico assidue agite, hæc sapite & retexite, & memoriam meam semper vobiscum retinete. Jam ultra Aridius non erit in hoc sæculo vobiscum. Cum hæc audissent omnes, qui circumstabant, ingenti gemitu & fletu levatis, consona voce omnes flebant dicentes: Cur nos Pater deseris, vel cur tam cito a nobis recedere cupis? Scimus quidem te desiderare Christum, sed salva tibi sunt tua præmia, nostri quoque miserere, quos deseris: absentiam tuam ferre non possumus, quia similem tui numquam postea habebimus. Doleat tibi Pater, ne tam cito relinquas nos orphanos. Talia quippe eis deflentibus, piissimus ille Pastor faciem ubertim lacrymis rigabat: & cum esset pius, nec hos deserere, nec a Christo valebat diutius separari. Tandem ergo inter amaras lacrymas resumens verbum dixit: Nolite ex hoc constristari, & ne quæso nolite amplius fletu vexari de abscessu meo; gaudere vos magis oportet, quam mœrere, quia etsi corpore absens fuero, spiritu præsens ero. Ego vero si quid agere potui, profectibus vestris militavi; & quamquam ego infelix sim, Dominus autem semper est, illi vos commendo ipsique curam vestram committo. Scio quidem quia inutilis servus non gessi, quod debui; Dominus autem scit, quomodo volui. Post hæc quoque verba, vergente jam die, subito procidit in pavimento, & elevatis ad cælum oculis orabat suppliciter gemens atque suspirans: Commendo tibi, Domine Jesu, oves, quas mihi credidisti. Commendans igitur Domino cum fœnore quod ab ipso acceperat talenti munere.

[50] [ac paternis monitis instruens, pie moritur,] Jam vero in extremis positus, vocatis ad se discipulis, amplexusque per singulos flens, valedicensque omnibus ait: Jam ultra non loquar ad vos, & faciem meam amplius non videbitis, ideoque valete in pace, etiam me sentite quiescere. Hi itaque qui circumstabant audientes, nullo quiverant genere temperare a fletu. Vix tamen inter amaras lacrymas, hæc verba solummodo resonabant. Dolemus quidem nostri causa, quod nos solatio abscessus tui destituis, sed tui causa, Pater optime, consolamur; quia post mundi hujus laborem ad requiem vadis æternam. Tunc ille oculis ad cælum elevatis tacitam precem fudit, deinde cum lacrymis ait: Memento mei Domine, qui solus sine peccato es, Redemptor mundi, & educ me corpore mortis, & salvum me fac in tuum regnum cæleste: tu es protector meus Domine, in manibus tuis commendo spiritum meum. Suscipe ergo me secundum magnam misericordiam tuam, & non confundas me ab exspectatione mea; sed adjuva & auxiliare exitum animæ meæ. Aperi mihi Domine properanti januam regni tui, & principes tenebrarum non occurrant mihi, sed clementia tua protegat & defendat ac manus tua perducat me in locum refrigerii & consolationis, & vel in ultimo tabernaculo, quod præparasti timentibus nomen sanctum tuum. Inter hæc etiam addidit dicens: Nunc dimitte servum tuum Domine secundum verbum tuum in pace. Et his dictis, inter verba orationis emisit spiritum

[51] [& honorificæ traditur sepulturæ,] Cum sancta illa anima carnis sarcina fuisset abjecta, statimque cum esset hora secunda noctis b, visus est globus nimia claritate resplendens super ejusdem cellulam de cælo descendisse, & subito ad sidera desuper penetrare. Hoc igitur ordine sancta ejus anima terrenis contagiis liberata, deducentibus Angelis sanctis, ad suum auctorem revolavit læta. Vir quidem spiritum emiserat, luctus & fletus ad cælum resonabat. Compositum quidem ex more corpus, feretroque impositum, ibidem in Psalmis & hymnis totam noctem pervigilem ducunt. Cum autem lux diei fuisset exorta, convenit populi multitudo; & jam cum & ad notitiam Pontificis urbis Lemovicinæ pervenisset, quo audito cum magno fletu celerique cursu occurrens, super corpus sancti Viri diutissime flevit, quod eum vivum minime in sæculo invenisset: & mox cum ad ecclesiam sancti Juliani martyris, quam vir sanctus ædificaverat, ubi corpus sacrum jacebat, deportare voluisset, nullo modo feretrum vel paucum levare potuerunt. Decreverat autem vir Domini Aridius in ecclesia sancti Hilarii antistitis, quam & ipse suo opere ædificaverat, corpus suum sepulturæ tradere.

[52] Tunc tristis valde Ferreolus Pontifex effectus, indixit jejunium triduanum celebrare cum psallentio. [cujus locus mirabiliter indicatur,] Quod cum ita fieret, ipse cum suis indesinenter per illud triduum celebravit jejunium. Interea cum peractum est jejunium, ait: Si Domini est voluntas, aut Sancti hujus, ut illic eat, quo ego vel plebs hæc cupimus, sine ulla dilatione elevetur. Erat autem locus in secretiori parte. Cumque accessissent ad feretrum, ut eum levare conarentur, tanta mox celeritate levatum est, ut facile a duobus portaretur, quod antea nec a plurimis movebatur. Quod omnes qui aderant cum eodem pontifice cernentes, cum magna exsultatione Christi gloriam magnificabant dicentes: Magna & mirabilia sunt opera tua, Domine Deus omnipotens. Cumque jam deportatum fuisset corpus ad sepulcrum, omnes qui aderant nullo genere temperabant a fletu; Patrem se perdere clamabant, & inter fletus & singultus vix hæc verba promebant: Cur nos Pater deseris? & cui alumnos tuos tradis regendos? Igitur corpore ex more tradito sepulturæ, præfatus episcopus reversus est ad propria.

[53] Comparetur itaque, si placet, exsequiis hujus sancti Viri, [& cujus gloriam biographus exsequiis re proborum opponit.] non dicam funeris, sed potius triumphi, inanis gloria sæculi: conferatur si potest etiam virorum divitum pompa huic Sacerdoti defuncto æquanda. Illos confusis plausibus turbarum honorat insania; Aridium mundi ærumna exutum Angeli cum cælestibus laudibus perferunt ad regna perpetua. Illi post sæculi pompas in tartara truduntur: hic post mundi adversa, sinu Abrahæ lætus excipitur. Illi divitiarum opibus oppressi, & defuncti præcipitantur in gehennam; Aridius vero eleemosynis sublimatus cum sanctis resurget in gloria. Illi postremum lugent in inferno damnati; Aridius laureatus exsultat ecclesiæ cum cunctis a sæculo sanctis. Gratias tibi Deus noster, qui reddidisti ei magna pro parvis, & quiescere eum fecisti in gloria sempiterna, & illa Euangelica promissione, ubi ait: “Euge serve bone & fidelis, quia super pauca fidelis fuisti, supra multa te constituam”. Hic meruit audire: “Intra in gaudium Domini tui”: & sicut de talibus per Salomonem scriptum est: “Justus de angustia liberatus est”. Et per Hieremiam scriptum est: “Benedictus vir qui confidit in Domino, & erit Dominus fiducia ejus”. Hinc & David dicit: “In lege Domini voluntas ejus & erit quasi lignum quod plantatum est secus decursus aquarum”. Hinc etiam per Isaïam Prophetam Dominus dicit: “Ego vocavi eum & benedixi ei, & directa est via ejus”. Hinc quoque in libro Ecclesiastico dicitur: “Timenti Dominum bene erit in extremis, in die defunctionis ejus benedicetur”. Hinc & alibi scriptum est: “Bonorum laborum ejus gloriosus erit fructus, & in perpetuum corona ejus triumphat”. Hæc nos de obitu sancti Viri sufficiat narrasse, ut ne legentibus fastidium ingeram. Verum & ejus vita terminetur, noster quoque terminetur & sermo.

ANNOTATA.

a Patruus hujus Astidii erat S. Aredius, ut novissimi Galliæ Christianæ editores tomo 2 Operis sui col. 547 affirmant.

b Cum S. Abbas IX Kalendas Septembris convocaverit discipulos suos, nescimus, utrum obierit hora secunda post occasum solis eadem die, an vero hora secunda sequentis diei, qui post horam duodecimam nocturnam incipiebat, utnum. 4 Commentarii prævii indicavimus.

* forte cumulavit

CAPUT VI.
Quædam miracula, quæ post obitum sancti Abbatis contigerunt.

[Theca sacrarum reliquiarum,] Nunc de multis miraculis quæ ad sacratissimum ipsius corpus Dominus assidue ejus meritis operatur, vel pauca de pluribus, quæ in calce ejus obitus ibi Jesus Christus declaravit, pro legentium oportunitate aggrediar: ideoque non valet mens humana in verbis erumpere, quantis mysteriis milites suos superna gratia illustrat. Quidam monachorum de Viri sacratissimi cellula, nomine Baudenus, cum instrumentis chartarum, quibus monasterii possessio firmabatur, regionem Burgundiæ adire non distulit. Qui igitur expetens venerabilem & egregium Antistitem Syagrium Eduæ civitatis Episcopum a, eumque suis precibus imploravit, eo quod honore dignissimus præ omnibus in regis palatio habebatur, ut ejus patrocinio a diversorum æmulorum insidiis cellula tueretur. Qui scilicet petitionibus præfati monachi annuens, quæ petivit, vir reverentissimus non negavit: sed etiam auctoritate regali instrumenta munivit, & ad regionem remeandi tribuit libertatem. Cumque transissent dies plurimi, & obtenta petitione festinaret, opidum Lemovicæ regionis ingressus est.

[55] [quam Sanctus in vita gestare consueverat,] Quodam die in vico quodam, nomine Ricomago b, virum magnificum Nectarium ibidem repperit; & quidquid petitionibus suis eventus præstiterat, omnia patefecit. Qui dum interea percunctaretur ab ipso, cœpit sermonibus suis vacillare, menteque lapsa ac furibundo vultu, statimque prorumpens in vocem, causam sui operis silere non potuit, quod adulterii vitio fuerat ludibriose inquinatus. Qui dum frenderet dentibus, & se suis morsibus laniaret, chrismarium, quod vir beatissimus Aridius gestare consueverat, & reliquias habere Sanctorum, a se concitus excutiens, projecit in terram. Et dum furor ingens illius sedari nullatenus poterat, vinctus custodiæ mancipatur. Interea unus e famulis præfati viri, apprehenso chrismario, quod a se projecerat, nesciens inter vestimenta reposuit. Qui, dum hoc ageretur, constipatis in unum rebus, onerare jumentum cœperunt. Nam cum super ipsum onus elevatum fuisset, sacro pondere constipatus, in terra corruens gressum ultra movere non potuit. Quid plura? Supponitur in alio, qui scilicet suscepto pondere, pari conditione idemque similiter in terra procubuit; qui dum multis stimulis cruentatus urgeretur, nullatenus reddidit animos erigendi, quo usque daretur causa intellecti culpa facinoris patefieri.

[56] Igitur dum artius furoris impetu suæ vesaniæ ageretur, [ab adultero gestata eum in rabiem agit,] exclamavit quod chrismario, quod se indigne deportasse dicebat, cum suis vestimentis esset adstrictus: & ideo vehiculum non movetur, nisi hactenus tollatur, ubi positus est, negligentiæ culpa. Quod videlicet scrutato marsupio ilico repererunt, & pro veneranda devotione ac religione vir sublimis Nectarius puero innocenti cum reverentia honoris superimponit; statim horarum solvuntur spatia. Præfatus namque Baudenus, cum antequam spiritu perturbaretur (utpote nec alio potest æstimari, qui suo sensu non regebatur) coram omnibus extensis gressibus fugam iniit. Qui dum in unius spatio horæ pæne duodecim millia suis pedibus velociter curreret, fatigato corpore, semianimis corruit in terram: cumque a custodibus adsecutus fuisset, apponitur mansioni. Exacta namque nocte diluculo consurgens, ad sacratissimum tumulum sancti Martialis, cogente immundo spiritu, se obtulit præsentandum; ibique, ut professionem sui operis patefecit, expulso maligno spiritu, medelam meruit recipere sanitatis.

[57] Sunt multa & alia, quæ post transitum sancti Viri omnipotens Deus operatus est. [& hæc eadem mulierem moribundam sanat.] Hujuscemodi causa populis exspectantibus, unus e familiaribus ad virum magnificum antedictum velocissimo cursu perveniens, nuntiavit conjugem suam gravi mortis periculo detineri: quem vero admonuit ut festinus adesset, si vellet eam reperire vivam. Qui interea confidens de Domini miseratione, puerum qui chrismarium sancti viri secum detulerat, jussit concitus in antea properare. Cumque domum fuisset ingressus, omnis familia in luctu & lamentatione vacabant, eo quod tam repentinæ mortis articulo subjaceret. Quæ scilicet oculis clausis indicium morituræ ostentu gutturis apparebat, ubi gravissimus exortus fuerat nodus. Quæ etiam jam vocis officio obserato, ac caligantibus oculis, nec virum suum agnoscere poterat. At ubi chrismarium sancti Viri collo morientis suspenditur, mors ilico fugatur, statim oculi solvuntur in lumine, spiritus halitus saluti pristinæ reformatur. Quæ eructans fortiter, ablato gutturis nodo, quod esu non acceperat, revomuit, & restituitur vitæ, cui mors imminebat in januis. Ipsum vero chrismarium, vocatis sacerdotibus, venerabiliter ad monasterium sancti Viri deportatum est.

[58] Sed quis singillatim omnia mirabilia quæ ad sanctum ejus sepulcrum Dominus Jesus Christus operatur, [Paralyticus usum membrorum recuperat,] assidue verbis valeat enarrare? Quadam die decreverat mulier se sancti Viri præsentia esse videndam, ut referret gratias. Nocturnas vigilias celebrantibus monachis, Babolenus quidam habens filium nomine Babolenum, qui gravi fuerat membrorum vulnere addictus *, deportatus a parentibus, ad tumulum sancti Viri exponitur: qui dum in pavimento jaceret, nocte fere media puer prorumpens in vocem, sensit membrorum compages locis, quibus fuerant dissolutæ, adjungi: qui videlicet se erigens e pavimento, solidatis membris stetit super pedibus suis: & qui fuerat manibus exhibitus ad sepulcrum, gressu proprio cum ipso suo parente gavisi, gratias Christo referentes, revertuntur ad propria.

[59] [energumenus liberatur,] Intuendum summopere est, quanta omnipotens Deus sanctis suis in hac vita gratiæ suæ contulit dona, ut ad majorem gloriæ cumulum ad supernam patriam remunerentur post triumphum. Itaque quidam ex monachis, nomine Gaudomeres, de monasterio Ambiacini c, quod non longe ab urbe situm est. Ipse vero a maligno spiritu detentus, ita ut visu quem cerneret, morsu vellet decerpere; & in duabus vinctus catenis deducitur ligaminibus, quasi reus ad judicem. Quadam namque die ad tumulum sancti Viri deductus est, ibique redditus sanitati pristinæ, ab adversario hoste, a quo vexabatur, ereptus est, [&] in servitio omnipotentis Dei plerosque convertit. Nam catenæ, quibus miser adstringebatur, sponte solutæ sunt, ut miraculo duplici patefaceret, quod in uno momento catenæ constipatæ confringerentur, atque a dæmonio obsessum divina gratia absolveret, ut liber Deo serviret, cui creatura omnis ingemiscit. Nam si quis exigente causa, quamcumque fuerit ob culpam vinctus vel catenis adstrictus, si contigerit, ut per agrum publicum, qui basilicæ ipsius proximus est, ducatur ligatus; mox ut contra eamdem ecclesiam ventum fuerit, confestim disruptis omnibus vinculis solvitur reus, nec patitur ulterius teneri adstrictus.

[60] [duo muti & quatuor cæci sanantur,] Mirandis rebus plus adhuc miranda succedunt. Quadam vero die duo muti venientes ad tumulum sancti Viri, licet lingua rogare non valebant, sed fide: peruncti igitur oleo, mox solvitur imperante Domino lingua mutorum, & loqui cœperunt adorantes: & qui effecti fuerant elingues, protinus sermocinantur ad plebem. Electi quippe hoc in munere acceperunt, ut quanto magis virtutibus polleant, tanto etiam indignos se judicent, ne ad inanem gloriam rapiantur, ut dono non priventur superno. Igitur quatuor viri de diversis provinciis venientes, una cæcitate damnati, tunc prostrati in oratorio exspectabant lumen, eventu quærentes sancti Viri remedium. Interea dum preces ad sacratum tumulum offerunt, unanimiter postulantes, ilico cæcorum oculos aperit, qui longo jam tempore fuerant clausi, claro lumine adepti, poscentes limina templi.

[61] [& ad tumulum sancti Viri] Multa quidem & alia ibidem jubente superna gratia ejus meritis operantur signa atque virtutes: inter quæ etiam & cicindelus d exundante ubertim oleo superfunditur. Ex quo etiam sancto liquore multi illic peruncti a diversis sanantur infirmitatibus, & benedicitur ibi jugiter nomen Domini Dei æterni. Sed & ad ejus nihilominus lectum, qui situs est in monasterii sui prædio, multæ virtutes similiter declarantur. Sed & per diversa loca, ubicumque sacræ ejus reliquiæ deportantur, vel quo etiam delatæ fuerint, plurima signa virtutum, ejus merita revelante gloria Christi, enixius efficiuntur. Quæ omnia ex ordine onerosum duximus verbis prosequi: & idcirco ea his paucissimis syllabis complexi sumus, quia jam cessare a collocutione festinamus. Quæ vero si per singula, ut gesta constant, nunc enodare curaverimus, & modum paucissimi voluminis excedimus, & pro ipsa forsitan prolixitate fastidium legentibus ingerimus. Quæ vero nos minus enarravimus, palam omnibus fidem præstant, conspicientibus illa multimoda vincula compeditorum, quæ ad ejus sepulcrum in argumento rerum cernuntur appensa. Ex quibus etiam nos aut certe pauca, aut pæne nulla commemoravimus, per id dumtaxat quod in conspectu omnium apposita, velut nos locum, ita & omnes non ambigimus nosse.

[62] Hæc quidem quamplura infra pauco tempore constant acta. [innumerabilia alia miracula patrantur,] Illa scilicet quæ deinceps per prolixa spatia temporum agenda sunt, qualia vel quanta fiant, quis modo æstimatione comprehendere valet, cum numquam a Præsulis tumba hodieque restent fieri miracula. Sed quotidie ægri ad tumulum sancti Viri veniunt, & ibi excubantes sani efficiuntur: cæci veniunt, & inluminantur: dæmoniaci veniunt & liberantur: perjuri veniunt, & aut moriuntur, aut etiam a diabolo vexantur: ferro vincti confugiunt, & solvuntur: claudi carrucis advecti, consolidatis gressibus ad propria incolumes revertuntur. Multæ quidem sanitates ex eo, qui illic crescit, olei liquore perficiuntur. Quanti rursus a frigoribus, vel diversis infirmitatibus detenti liberati sunt, post transitum beatissimi Viri, qui fuerant ab hoste captivi: nam libelli pagina singillatim non potest adnecti, ut ne infirmioribus fide fastidium præparet, & dubitantibus sermo prolixior promulgetur. Hæc igitur pauca de pluribus dixisse sufficiat, ut quasi de diversis floribus in sanctæ Ecclesiæ sinu redolentes repleta multorum corda credentes, ut carpere perfectos fructus valeant, quos mundialis delectatio non inquinat. Non potest enim & hic gaudere cum sæculo, & illic regnare cum Christo; nec duobus dominis servire, Deo scilicet & mammonæ. Deponentes igitur opera tenebrarum induamus arma lucis, quia Creator omnium est lux vera, quæ illuminat omnem hominem venientem in hunc mundum, per Dominum nostrum Jesum Christum Filium suum, qui in Trinitate perfecta vivit & regnat Deus in unitate Spiritus sancti per omnia sæcula sæculorum. Amen.

ANNOTATA.

a Hic est S. Syagrius, qui ecclesiæ Æduensi vel Augustodunensi diu præfuit, & cujus Acta ad diem 27 hujus mensis illustranda erunt, ut novissimi Galliæ Christianæ editores tomo 4 col. 346 asserunt.

b Ricomagus nunc est urbs Galliæ in Arvernia vulgo dicta Riom, cujus etymologiam & situm vide apud Valesium in notitia Galliarumpag. 476 & sequente.

c Novissimi Galliæ Christianæ editores tomo 2 col. 548 tradunt, hoc monasterium jam pridem subjectum esse Benedictinæ abbatiæ S. Augustini extra muros Lemovicenses.

d Cicindelus hoc loco significat lampadem, quemadmodum patet ex Gregorio Turonensi & aliis, qui in auctiore Cangii Glossario citantur.

* forte afflictus

DE S. EBBA VIRG. ET ABBATISSA,
IN COLUDENSI SCOTIÆ MONASTERIO,

Anno DCLXXXIII.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Antiquus hujus Sanctæ cultus, Acta, eorum supplementum, & tempus mortis.

Ebba V. & abbatissa in Coludensi Scotiæ monasterio (S.)

AUCTORE G. C.

Hodie nobis agendum est de duabus sanctis ejusdem nominis ac monasterii abbatissis & virginibus, [Diversis diebus apud Martyrologos,] quarum una lilium virginitatis cum laurea martyrii conjunxit. Majores nostri die secunda Aprilis inter prætermissos vel ad alium diem dilatos de ambabus istis abbatissis habent sequentia: Sancta Ebba, filia Ethelfridi regis Northumbrorum, & soror sancti Oswaldi regis, abbatissa Coldinghamensis inscripta est Martyrologio Anglicano Wilsoni primæ editionis & catalogo generali Ferrarii. At Camerarius ejus loco substituit sanctam Ebbam, ejusdem monasterii Coldinghamensis abbatissam & martyrem, a Danis cum suis sanctimonialibus occisam; quæ in dicto Martyrologio & Ferrario refertur XXV Augusti. In secunda editione Martyrologii Anglicani sancta Ebba abbatissa martyr collocatur secunda Aprilis; & altera Ebba XXV Augusti. Reperimus Romæ in bibliotheca Ducis Altempsii Ms. Martyrologium Usuardi, in Anglia olim auctum, in quo ad diem XXIII Augusti est sancta Ebba, abbatissa in Scotia, cujus ad dictum diem etiam meminit Grevenus in auctario Usuardi. Quare, quia arbitramur, aliquam Ebbam solum ad hunc secundum Aprilis collocatam, quod alius Sanctus deesset, poterit de utraque agi XXIII vel XXV Augusti. Nos ad illustranda earum Acta hunc diem elegimus, ac primo quidem agemus de S. Ebba tantum virgine, quæ seculo septimo floruit; postmodum autem de altera, quæ seculo nono præterea palmam martyrii obtinuit.

[2] [& ab immemorabili tempore,] Primam temporis ordine Sanctam memorant Martyrologi recentiores, quos hic transcribere supervacaneum arbitror, & quibus Altempsianum Usuardi codicem, Grevenum, Witfordum, nostrum Ms. Florarium, aliosque veteres scriptores Anglos superaddo. Ex his antiquis Martyrologis & historicis colligo immemorabilem S. Ebbæ virginis cultum, qui olim in Anglia vel Scotia tam celebris erat, ut ipse Camdenus heterodoxus in Britannia sua, quam Londini anno 1607 edidit, in topographia episcopatus Dunelmensis pag. 606 sic scripserit: Ad Derwentum, qui prope Trianguli apicem fontes habet, nihil insigne adjacet, nisi Ebchester, quem nunc vocant, viculus, ab Ebba virgine, regio Northumbrorum sanguine nata, quæ tanta sanctitatis opinione circiter annum salutis DCXXX claruit, ut solemni apotheosi in Divas relata, plura in hac insula templa sibi dicata habeat, quæ S. Tabbs, pro sanctæ Ebbæ vulgus vocitat. Deinde auctor ille Merchiam Scotiæ provinciam describens, pag. 686 & sequente ejusdem editionis hanc sanctam Virginem rursus ita memorat: In vicinia est Fastcastle Humiorum castrum a firmitate ita nominatum, ad promontorium sanctæ Ebbæ illius, quæ filia Edilfredi regis Northumbriæ, patre capto, arrepta scapha in Humbro, huc per furentem Oceanum sospes delata, vitæ sanctitate inclaruit, & loco nomen reliquit.

[3] At potius consulamus antiquos & Catholicos hujus publicæ venerationis testes, [testantibus historicis Anglis,] qui ab immemorabili tempore Virginem illam titulo sanctæ exornarunt. Ex istis Radulfus de Diceto Decanus Londinensis, qui inter decem Angliæ scriptores anno Christi 1652 Londini primum typis vulgatus est, in Abbreviationibus chronicorum ad annum Christi 674 apud nos col. 440 sic scribit: Regina Northanhimbrorum Ætheldreda diu postulans maritum suum regem Ecgfridum, ut relictis seculi curis in monasterio regi Christo servire permitteretur, ubi vix aliquando impetravit, monasterium sanctæ Ebbæ, sancti Oswaldi germanæ intravit, & velamen sanctimonialis ab antistite Wilfrido suscepit. Florentius Wigorniensis monachus in Chronico suo ad annum Christi 672 similia narrans, eamdem Virginem nostram nomine sanctæ appellat. Hæc testimonia cum annuntiationibus veterum Martyrologiorum conjuncta sufficiunt ad immemorabilem S. Ebbæ cultum confidenter asserendum, qui tamen per decursum confirmabitur ex ipsis Actis, de quibus nunc aliqua præmonebimus.

[4] Joannes Capgravius ex Ordine Augustiniano in Catalogo Sanctorum Angliæ gesta hujus S. Ebbæ collegit ex variis antiquis monumentis, [colitur hæc nobilis Virgo,] quæ apud venerabilem Bedam & biographos sancti Cuthberti ac sanctæ Etheldredæ reginæ reperiuntur. Tamen ille collector initio Actorum movet quæstionem genealogicam, quam operosius examinare nolumus, cum nobis sufficiat, venerabilem Bedam in Vita S. Cuthberti apud nos tomo 3 Martii pag. 102 scripsisse sequentia: Cum ergo sanctus vir in eodem monasterio virtutibus signisque succresceret, famaque operum ejus circumquaque crebresceret, erat sanctimonialis femina & mater ancillarum Christi, nomine Ebba, regens monasterium, quod situm est in loco, quem Coludi urbem nuncupant, religione pariter & nobilitate cunctis honorabilis; namque erat soror uterina regis Oswini (Mss. quædam perperam legunt Oswii, sicut majores nostri ibidem in Annotatis observarunt.) Clarius itaque Thomas Elyensis monachus in Vita S. Etheldredæ apud nos tomo 4 Junii pag 505 de consanguinitate S. Ebbæ hæc tradit: Potens regina intravit monasterium sanctæ Ebbæ abbatissæ (quæ erat amita regis Egfridi, & sancti Oswaldi martyris & Oswini regum germana) positum in loco, quem Coludi nominant urbem. Denique venerabilis Beda eamdem Sanctam nostram in Historia ecclesiastica gentis Anglorum lib. 4, cap. 19 etiam amitam regis Ecgfridi appellat.

[5] Præterea Capgravius in Actis post hunc Commentarium edendis num. 3 dubitat, utrum Sancta nostra hoc loco normam monasticæ vitæ prima instituere cœperit, an ab aliis antea institutum invenerit. [cujus Acta collegit Capgravius,] Idem dubium tomo 2 Monastici Anglicani Col. proponitur, ubi monasterium Coludense vel Coldinghamense inter cœnobia Scotiæ primo loco recensetur. Non sunt nobis ad manum certa documenta, quibus hanc dubitationem dissolvere possimus. At saltem Hector Boëthius indicat, hoc monasterium vetustius esse, dum in Historia Scotorum lib. 9 apud nos folio 172 hæc refert: Ebba unica Edelfredi filia capta raptorem divina evadens ope, scapha arrepta, per Humbrum in mare absque humana ope devecta est, ac tandem in Fortheæ ostiis ad promontorium, quod ab ea Ebbæ nomen ad nos tulit, in terram exposita, sacro ab antistite loci accepto velo, inter sanctimoniales ibidem degentes est numerata. Mater tandem ac antistita sacrarum virginum effecta, sese virtutum exemplar cunctis imitandum præstans, probatis moribus ac sancto vivendi instituto ad vitæ exitum feliciter perseveravit.

[6] [qui tamen omisit] Supradictus Actorum collector nullum verbum facit de memorabili quodam S. Ebbæ facto, quod legitur inter quindecim scriptores Anglos, quos Thomas Gale anno Christi 1691 Oxoniæ vulgavit, ubi Heddius Stephanus coævus in Vita S. Wilfridi I præsulis Eboracensis cap. 38 habet sequentia: Interim rex cum regina sua per civitates & castella vicosque quotidie gaudentes & epulantes, in pompa sæculari circumeuntes, quodam tempore ad cœnobium, quod Colodesburg dicitur, pervenerunt, cui præsidebat sanctissima mater-familias, nomine Æbbe, soror Oswini regis sapientissima. Illic enim regina ea nocte abrepta a dæmone, sicut uxor Pilati, multis flagellis defatigata, vix diem vivens exspectavit. Crastina vero die elucente, mox sapientissima mater-familias veniens ad reginam, contractis membris simul in unum stricte alligatam & sine dubio morientem videns, regem adiit, regique memorat lacrymabili voce, unde hoc miserabile malum secundum suam intelligentiam ei evenisset, dicens audaciter: Ego scio, & vere scio, quod Deo amabilem Wilfridum episcopum sine alicujus sceleris piaculo de sede episcopatus abjecisti, & exsilio expulsus Sedem Apostolicam adiit; & inde reversum cum scriptis Apostolicæ Sedis, quæ habet cum sancto Petro apostolo potestatem ligandi & solvendi, insipienter contemnens spoliasti, dum & mala malis addens, in carcerem Sanctum conclusisti.

[7] [illustre ipsius factum,] Et nunc, fili mi, secundum consilium matris tuæ fac; disrumpe vincula ejus, & sanctas reliquias, quas regina de collo spoliati abstraxit, & in perniciem sui, sicut arcam Dei, per civitates ducens, per fidelem nuntium mitte ei; & si nolueris (quod optimum est) illum in episcopatu habere, dimitte ei liberum de regno tuo cum suis, quocumque voluerit, abscedat. Tunc secundum meam fidem vita vivet regina & non morietur; sin vero hoc renueris, Deo teste, non eritis impuniti. Jam enim rex obediens matri castissimæ factus est, & sanctissimum sacerdotem nostrum resolutum, cum sanctis reliquiis & suis sociis congregatis a se libere discedere concessit; & regina sanabatur.

[8] [quod aliunde eruimus;] Eadmerus monachus Cantuariensis in Vita S. Wilfridi, quam Majores nostri die XXIV Aprilis in Opere nostro solam ediderunt, cum tunc adhuc carerent lucubratione Heddii Stephani scriptoris coævi, tomo III Aprilis pag. 304 eamdem rem aliis verbis exponit; sed ibidem istud consilium videtur perperam tribuere carnali regis matri, dum ibi post alia sic scribit: Rex aderat oppido conturbatus, & ingenti furoris igne succensus, ventum naribus quasi fumum emittebat; quem etiam mater sua tali voce est allocuta: Jam tandem, fili, jam tandem memor esto tui. Ultio divina tuam, quam nimis diligis, conjugem, ut cernis, affligit. Et fateor, crede mihi, quia bene promeruit tali supplicio fatigari, eo quod diabolica indignatione succensa, servum Domini Wilfridum non timuit miris afflictionibus insectari. Eadmerus biographus recentior propter nomen matris & filii, quod utrumque in antiquis S. Wilfridi Actis etiam exprimitur, haud dubie per errorem putavit, hanc monitionem ab ipsa carnali regis matre datam fuisse, cum tamen eam dederit S. Ebba abbatissa & Ecfridi regis amita, quæ spiritualis ipsius mater dici potest, & quæ initio Vitæ infra edendæ mater regni vocatur.

[9] Itaque propter auctoritatem Heddii Stephani testis synchroni confidenter sanctæ Virgini nostræ adscribimus hoc egregium facinus, [& confirmamus.] quod in Actis ejus omissum est, & quod Willielmus Malmesburiensis in Opere de Gestis pontificum Anglorum lib. 3, apud nos pag. 264 editionis Francofurtensis inter gesta S. Wilfridi confirmat his verbis: Quid interim regina Ermenburga, totius mali fomes & incentrix? Continuabat dies ac noctes conviviis, ducebatque triumphali pompa chrismarium * antistitis, opimis gavisa spoliis. Sed cum nocte quadam hospitata fuisset apud abbatissam Ebbe amitam mariti, totis medullis diabolo infuso, cœpit aliena sapere, insana dicere. Vocibus ejus excitata Abbatissa accurrit, quid morbi haberet, blande interrogans. Illa nihil contra (nam jam angustia valetudinis vocem præcluserat:) tum Dei Famula causam intelligens, auctor nepoti fuit, ut beatissimi viri redderet chrismarium; ipse suis omnibus secundum Apostolica præcepta revestiretur; quod præstaret, si collateralem suam salvam vellet. Si vero regia in malo perseverandum putaret animositas, quæ tulerat, redderet, ipsum liberum abire sineret. Actum est, & regina tunc quidem pulchre convaluit, & post obitum mariti, habitu mutato, religiose de facto pœnituit. Nunc breviter aliquid dicendum superest de tempore, quo Sancta nostra e vivis excessit.

[10] Capgravius in Actis infra edendis num. 12 annum mortis ejus aperte assignat his verbis: [Hæc Sancta obiit anno Christi 683,] Sancta tandem virgo Ebba, virtutibus & operibus bonis plena, ante memoratum patrem sanctum Cuthbertum quatuor annis migravit ad Dominum octavo Kalendas Septembris, anno Domini sexcentesimo octogesimo tertio. Hæc chronotaxis optime concordat cum morte S. Cuthberti, quam Majores nostri ad diem XX Martii, alios auctores secuti, anno Christi 687 affixerunt. Hinc etiam Mabillonius inter Acta Sanctorum Ordinis Benedictini in notis ad Vitam S. Etheldredæ, quam seculo secundo sui Ordinis edidit, mortem hodiernæ sanctæ Virginis anno 683 alligavit. Cum vero incendium Coludensis aut Coldinghamensis monasterii post obitum S. Ebbæ contigerit, ut venerabilis Beda in Historia ecclesiastica gentis Anglorum lib. 4, cap. 25 testatur, erravit Usserius in indice chronologico ad Antiquitates ecclesiarum Britannicarum, ubi illud incendium anno Christi 681 collocat. Nos quoque superius initio hujus Commentarii prævii ad marginem morti nostræ sanctæ Virginis assignavimus annum Domini 683, de quo inter plerosque chronologos convenit, etiamsi illam collector Martyrologii Anglicani in utraque editione usque ad annum sequentem distulerit.

[11] [licet morti ejus assignentur varii dies,] Non est tanta auctorum concordia circa diem obitus, si Martyrologi annua sua annuntiatione emortualem S. Ebbæ diem indicare voluerint: nam in editione prima Martyrologii Anglicani ad diem secundam Aprilis, in altera autem ad diem vigesimam quintam Augusti refertur. Præterea Menardus & Bucelinus annuam S. Ebbæ memoriam die XXIX Augusti celebrant. Quidam aliis Augusti diebus eamdem Sanctam memorant, ut inter prætermissos aut ulterius dilatos in præcedente hujus mensis tomo videre est. Porro nescimus, utrum Martyrologi diversis his diebus indicare voluerint emortualem Sanctæ diem, an vero annuam memoriam cujusdam translationis aut elevationis sacrarum reliquiarum, de qua in Actis infra agetur.

[12] [ex quibus hunc præsentem elegimus.] At quiscumque sit verus mortis dies, nos promissioni Majorum nostrorum satisfacere voluimus, & hodie duplicem ejusdem nominis ac monasterii sanctam Abbatissam illustramus exemplo Arturi du Monstier, qui in Gynæceo suo utramque illam sanctam Virginem die XXV Augusti sic annuntiat: Apud Coldingense Ordinis Benedictini monasterium in Northumbria Angliæ provincia, sanctarum virginum & martyrum Ebbæ abbatissæ & reliquarum ejusdem loci monialium, quæ mira constantia & ingenti Spiritus fervore, pro castitate servanda & religione tuenda decertantes, victores ad cælos evolarunt… Coldinghamiæ natalis sanctæ Ebbæ virginis abbatissæ ejusdem Ordinis, sororis sancti Oswaldi regis Angliæ & martyris, quæ tanta sanctitatis gloria refulsit, ut hac commotæ undique pietatis amantes ad eam, ceu ad animatum totius religionis speculum, concurrerent, quas in portum salutis vexit salvas. Jam tantum restat, ut Vitam S. Ebbæ senioris, consuetis annotationibus illustratam, huic Commentario prævio subjungamus, gesta alterius Sanctæ homonymæ ac junioris hac die postmodum examinaturi.

[Annotata]

* id est lipsanothecam

VITA
collectore Joanne Capgravio
Ex nova Legenda Sanctorum Angliæ, quæ Londini anno 1516 impressa est, fol. XCIX & sequentibus.

Ebba V. & abbatissa in Coludensi Scotiæ monasterio (S.)

BHL Number: 2358

ex Capgravio.

[Hæc nobilis Virgo,] Sancta virgo Ebba ex regali progenie orta, soror regis Oswi a Northanhumbrorum, & Egfridi regis amita extitit. Quorum temporibus velut mater regni, & decus tantæ nobilitatis enituit. Tradunt enim historiæ Ethelfridum filium Ethelrici filii Yde regis Berniciorum ex Acca filia Elle regis Deirorum septem suscitasse filios, & unam filiam, scilicet sanctam Ebbam abbatissam. Alii vero & verius, sicut superius in vita sancti Oswaldi habetur, asserunt, Eansfridum & Oswaldum ex Acca regina progenitos, Oswi vero & ceteros ex concubinis fore procreatos b.

[2] In diebus illis summa nobilium ingenuitas habebatur, [conjugium regis Scotorum fugiens,] in qua Christi servitus probaretur, nec aliquam celsitudinis gloriam se credebant attigisse, quos humilitatem Dominicæ Crucis non constitit induisse. Utraque tunc Domini familia, virorum scilicet sacræ multitudinis conventus, & innumerabilis virginum chorus sparsim per Angliam militabant, & in uno loco sub unius patris sive matris regimine diversis divisi monasteriis degentes, contra potestates tenebrarum gladio spiritus accincti, prælia castitatis exercebant. Horum beata virgo Ebba indefessis gressibus sequens vestigia, regnum mundi & omnem ornatum seculi cum flore juventutis contempsit, propter amorem filii Dei, quem mundo corde dilexit, & a sancto Finano c Lindisfarnensi episcopo sanctæ conversationis velamen accepit. Dominicam servitutem nobilitati prætulit, spiritualem paupertatem divitiis, honoribus spontaneam abjectionem. Claris siquidem orta natalibus, mundum fide & formam moribus, & sexum virtutibus vicit.

[3] Petebatur autem a quodam Scotorum tyranno rege Eadano d in uxorem. [Vitam monasticam amplectitur,] Quo demum ob sui contemptum raptum meditante, & amore simul, & violentia eam persequente, traditur ad montem Coludi e, id est, Coldingham confugisse, & ad preces ejus a meridie in altum mare se erigens, subjectæ vallis alveum transcurrens hosti triduo continuis fluctibus obstitisse, & cooperante Domino munitionis præsidium virgini præstitisse. Habet enim mons ille fontes duos ad suæ solitudinis, & eremiticæ conversationis solatium. Unus enim ad radices ejus latice perpetuo madet; alter in cacumine ejus ad calores æstivos quandoque arescit. Horum haustu salubri meritis sanctæ Ebbæ, multi debiles, & infirmi pristinam sanitatem consecuti sunt: ex his enim beata virgo Ebba, & suæ congregationis cives, potare consueverunt. In hujus vastitate deserti utrum Spiritu sancto præventa religionis cultum prima instituerit, an ab antecessorum studiis institutum invenerit, incertum est f. Nihil autem verius, quam quod ibi sobrie juste & pie conversata sit, & beatum cælo spiritum, relicta terræ sancti corporis gleba, intulerit.

[4] Aliud autem monasterium feminarum ex dono fratris sui Oswi juxta ripam Dorwentionis g fluminis construxit, [& aliud monasterium fundat,] eique ex nomine suo Ebbecestre/id est, castrum Ebbæ vocabulum dedit. Quod quale quantumque in se olim fuerit, dum staret, ex ruinis suis manifeste nunc docet. Mutato namque, ut assolet, statu temporum, interfectis habitatoribus suis a nefandis principibus Ynguar, & Hubba subversum est, & in plurimam nemorum vastitatem, & animalium pascua, sicut hodie videtur, commutatum.

[5] In Coludi enim monasterio virorum & virginum congregationi præfuit, [variisque virtutibus fulget.] & contigua utrique habebant ibidem habitacula, qui divino conducti fœdere cum summa animæ & spiritus jucunditate sub ea gaudebant vivere, quæ se admirabili discretionis gratia, & puellis matrem exhortationis instantia, & viris patrem animi constantia exhibuit. Hujus enim sanctæ Ebbæ virgo illa nobilis Etheldreda olim fuit discipula, nunc Eliensium gloria h, tantæ magistræ rudimentis se subdidit. Beatus quoque pater Cuthbertus i, licet consortia mulierum velut pestem quamdam ab infantia vitaverit, ad hujus colloquia venire, & ad habitantium informationem aliquot dies manere consuevit.

[6] Tandem vero instigante totius mali incentore, habitacula, quæ ad orationum, lectionum, & alia spiritualis vitæ exercitia fuerant facta, [Cum incolæ monasterii Coludensis] in commessationum, confabulationum, & aliarum illecebrarum mutata sunt cubilia. Virginum species viros allexit, & inquieta virorum cupido virgines attraxit, & quasi stellæ de cælo cadentes in cœno voluptatum involuti sunt. Hæc autem offensionum Dei Ebbam sanctam quasi omnino latebat injuria. Anno autem ab incarnatione Domini sexcentesimo octuagesimo k monasterium virginum, quod Coludi urbem cognominant, id est, Coldingham per culpam incuriæ flammis absumptum est. Quod tamen a malitia inhabitantium in eo, & præcipue illorum, qui majores esse videbantur contigisse, omnes, qui novere, facillime potuerunt advertere.

[7] [Deum peccatis suis graviter offenderent;] Non defuit tamen puniendis admonitio divinæ pietatis, qua correcti per jejunia & fletus & preces iram a se instar Ninivitarum justi judicis avertissent. Erat enim in eodem monasterio vir eximiæ sanctitatis, nomine Adamnanus l, genere Scotus, qui in adolescentia sceleris aliquid commiserat, quod, si sibi reconciliatio sacerdotis, & pœnitentiæ non subveniret remedium, æternis cruciatibus gravius a Deo novit puniendum. Quemdam ergo magnæ religionis presbyterum consuluit, & scelus suum cum gemitu ostendens, dixit: Adolescentior, inquiens, sum, vegetus corpore: quidquid mihi imposueris libenter feram, dummodo in die Domini salvus fiam; si totam noctem stando precibus continuare, si integram septimanam abstinendo jubeas pertransire. Cui ille: Multum est; sed biduanum aut triduanum satis est observare jejunium. Hoc facito, donec redeam, & quod deinceps agere debeas tunc plenius ostendam.

[8] [S. Adamnanus ex divina revelatione cognovit,] Abiit igitur sacerdos in Hiberniam, unde originem duxit, & eodem anno humanis rebus excessit. Quo comperto, Adamnanus, quoad vixit, die Dominica & quinta feria solum cibum sumpsit, hoc insuper ex propria voluntate adjiciens, quod noctes integras obsecrationibus Domino cum multa devotione sæpe vigilando transegit. Et quod causa divini timoris semel ob reatum cœperat, jam divini amoris causa delectatus, imposterum semper agebat, & quod ex necessitate emendandæ pravitatis evenerat, in voluntariæ consuetudinis usum convertebat. Hic tandem monasterii ædificia sublimiter erecta considerans, in lachrymas resolutus, tristitiam cordis vultu indice demonstrabat. Quod intuens comes, quare fleret, inquisivit; & ille; cuncta, inquit, hæc, quæ cernis, ædificia in proximo est, ut ignis absumens in cinerem convertat.

[9] [istud cœnobium flammis absumendum esse,] Quod cum frater ille sanctæ Ebbæ retulisset, advocato Adamnano; unde hæc nosset, inquirebat. Qui ait: Nuper nocturnis vigiliis, & psalmis occupatus, astitit mihi quidam vultus incogniti præcipiens, ne timerem, & quasi familiari me voce alloquens dixit: Bene facis, inquit, qui tempore nocturnæ quietis non somno indulgere, sed vigiliis & orationibus maluisti insistere; & ego novi, inquit, multum mihi esse necessarium vigiliis salutaribus insistere & pro meis erratibus erratibus sedulo Dominum deprecari. Verum, inquit ille, dicis, quia tibi & multis opus est peccata sua bonis operibus redimere, & cum cessatum est a laboribus rerum temporalium, tunc pro appetitu æternorum liberius laborare: hoc tamen paucissimi facere curant. Siquidem modo totum hoc monasterium ex ordine perlustrans, singulorum casas ac lectos inspexi, & neminem ex omnibus, præter te, erga sanitatem animæ suæ occupatum reperi. Sed omnes prorsus viri & feminæ aut somno torpent inerti, aut ad peccata vigilant: nam & domunculæ, quæ ad orandum vel legendum factæ erant, nunc in commessationum, potationum, fabulationum & ceteratum sunt illecebrarum cubilia conversæ.

[10] Unde habitatoribus loci hujus & loco gravis de cælo vindicta flammis sævientibus præparata est. [sicut revera contigit] Cui abbatissa ait: Et quare non citius hoc mihi revelare voluisti? Et ille: timui propter reverentiam tuam, ne forte nimium turbareris, & tamen hanc consolationem habes, quod in diebus tuis hæc plaga a Deo supervenire permissa non est. Qua divulgata visione, aliquantulum loci incolæ paucis diebus timere, & seipsos intermissis facinoribus castigare cœperunt. Ecce enim propter unius meritum universitatis protelatur exitium. Magnum nimirum illius sanctæ Matris fuit coram Deo meritum, ad cujus consolationem de loci sui desolatione per servum suum Dominus dignatus est edocere. Translata demum ad cælos Virgine sancta, ad pristinas sordes reversos præfatæ ultionis clades involvit m.

[11] Hæc ideo in hoc loco inserere decrevi, ut lectorem operum Domini admonerem, [post mortem Sanctæ abbatissæ,] quia terribilis est in consiliis super filios hominum, ne forte nos tempore aliquo carnis illecebris servientes, minusque Dei judicium formidantes, repentina ejus ira corripiat, & vel temporalibus damnis juste sæviens affligat, vel ad perpetuam perditionem districtius examinans tollat. Conversus est exinde in eremi solitudinem locus ille, & qui remanserant corde soluti, per loca diversa sunt metu compellente dispersi. Et quod eis contigit ad ruinam, multis ad castigationem profuit, & medelam. Liquet itaque, quam vitanda sit bonarum etiam cohabitatio mulierum. Perpendite quanta servis Dei prælia malignus spiritus earum familiaritate intulerit, quot urbes incenderit, quot monasteria subverterit, quot dæmum corda sublimia & ad cælum per contemplationem erecta, earum solo conspectu ad iniquitatis profundum inclinaverit.

[12] Beatus itaque Cuthbertus in insula Fernensi tunc degens, [quæ anno Christi 683 obiit,] intellecta confusione in domo Domini, per feminas facta, creditur, etsi non legitur n, celebre condidisse decretum lege perpetua servis suis observandum, quo non solum eis sui corporis præsentia, consortia fæminarum inhibuit, verum etiam introitus earum, & accessus & aspectus abscidit. Sancta tandem virgo Ebba virtutibus & operibus bonis plena ante memoratum patrem sanctum Cuthbertum quatuor annis migravit ad Dominum, octavo Kal. Septembris, anno Domini sexcentesimo octuagesimo tertio o, & in monasterio suo cum magno honore corpus ejus terræ commendatur.

[13] In urbe enim Coludi a pastoribus post multa temporum curricula, [& cujus reliquiæ diu post honorifice collocatæ sunt in ecclesia,] sepulchrum ejus repertum est. Quod cum tangentes aperire tentarent, repentina cæcitate percussi & insanis motibus diutius agitati sunt. Loci igitur incolæ illud in ecclesia sanctæ Mariæ tulerunt, & ad meridianam altaris partem reverenter deposuerunt. Erat autem sepulchrum illud ligneum, quo a parte pedum per quemdam fratrem confracto, immissa manu linteum & ossa tangens, subito membrorum dolore correptus, infra paucos dies ad extrema deducitur. Quo fratres agnito, lapide illud undique concluserunt, ne in futurum similia præsumens, indignationem sanctæ Virginis & iram subire contingeret. Apparuit autem beata Virgo cuidam fratri præcipiens, ut sine timore ossa sua de tumulo levarent, & in loco noviter constructo, cum omni honore transferrent. Confracto itaque sepulchro, ossa maxima ex parte in cineres redacta colligentes, in loco, quo Virgo sancta præcepit, honorifice collocarunt.

[14] [ubi ægrotis & afflictis,] Quædam juvencula fantastica, dæmonum vexatione unius oculi visum, auris unius auditum, linguæ penitus quindecim diebus perdidit officium. Hæc in oratorio sanctæ Virginis præ tædio dormiens, columbam niveam super altare descendere, & stare vidit. Evigilans autem, perfecte sanatam se sensit. Cum quædam mulier cæcitate percussa ad oratorium Virginis adducta fuisset, apparuit ei in somnis virgo quædam albis vestibus induta dicens: Graves ex cæcitate molestias usque nunc perpessa es; sed ad fontem meum descendens, lavari ne differas, ut saneris. Quo facto, sanata cum gaudio recessit. Osse cujusdam aucæ in guttur juvenis infixo, & collo in tumorem verso, cum lotus de fonte Virginis in oratorio preces fudisset, subito sanus effectus, quo os illud devenisset, penitus ignorabat.

[15] [patrocinium ejus implorantibus,] Cuidam contracto Virgo sancta apparens in somnis membra debilia manibus suis tam fortiter attrectavit, acsi membrum aliquod avelleret. Unde præ nimio dolore clamans & evigilans sanatum se invenit. Quamdam mulierem mutam & colli inflatione vexatam, Virgo sancta apparens digitos suos immisit in os ejus, & tangens linguam ejus, sanavit. Alteri surdo & muto auditum, & loquelam reddidit. Mulierem a dæmone vexatam liberavit, & alteram cæcitate percussam lumen cæli videre fecit. Venerunt ad fontem Coludi mulieres quædam, sicut e diverso loco, sic erant & merito: aliis quidem aquam in fonte non reperientibus, ceteræ vasa sua implere meruerunt. Et cum reliquæ non credentes cum indignatione aquam ostendi peterent, inclinatis vasis vacua inventa sunt. Et cum domi venissent, omnia vasa sua aqua repleta viderunt. Cuidam muto loquelam, & mulieri cæcæ lumen oculorum dedit: hydropicam in specie columbæ apparens, & crebro alarum verbere ventrem perlustrans sanavit: alteram hydropicam valetudini restituit, claudum erexit, & tres cæcos illuminavit.

[16] [varia beneficia conferuntur.] Puella muta & contracta ad beatam Margaretam p reginam delata, gressum recepit. Cui beata regina apparens præcepit, ut ad sanctam Ebbam pergens, loquelam reciperet. Quo cum venisset, beata Ebba sibi apparens, blanda manu oculos ejus & faciem palpans, atque per labia trahens ait: Surge, quia loquelam recepisti. Et sanata surgens benedixit Deum. Juvenis quidam multis annis mutus & mirabiliter inflatus, ad tumbam sanctæ Margaretæ reginæ de ventris inflatione medelam recepit, & ad oratorium sanctæ Ebbæ venienti beata virgo nimis speciosa ei apparens, digitum suum in os ejus posuit, & discessit. Evigilans ille cum sanatum se vidisset, apparuit ei iterum sancta Ebba præcipiens, ut beatum Thomam martyrem q peregrinando festinus adiret. Est autem mons Coludi, sive monasterium Coludi antiquitus famosum, locus quidam in Scotia a Berewico versus boream sex miliaribus distans, supra mare situs, ab incolis temporibus nostris Coldingham vocatur, & a monachis Dunelmensis r ecclesiæ inhabitatur.

ANNOTATA.

a Alibi melius legitur Oswaldi vel Oswini, sicut Majores nostri in Annotatis ad Vitam S. Cuthberti tomo 3 Martii pag. 104 observarunt.

b De hac genealogia consuli potest Vita S. Oswaldi regis, quæ ad diem V Augusti in Opere nostro illustrata est.

c Henschenius noster ad diem XVII Februarii gesta hujus sancti præsulis Lindisfarnensis Commentario historico illustravit.

d Alii hunc Scotorum regem appellant Aidanum vel Ædanum, de quo Hector Boëthius aliique rerum Scoticarum scriptores passim meminerunt.

e Ita venerabilis Beda appellat illum locum, cujus situs in fine Actorum clarius assignatur.

f In Commentario num. 5 opinionem Hectoris Boëthii de hoc dubio monasterii exordio retulimus.

g Est hujus nominis flumen & oppidum in Britannia, de quibus Lexicon geographicum Ferrarii,anno 1657 Londini recusum, babet sequentia: Derventio oppidum & fluvius Albionis in Anglia. Fluvius Derwent adhuc nominatur Anglice, Britannice Dorgwun, & in Trentam funditur … Camdeno Derventio est oppidum in Orientali parte Eboracensis Comitatus; nunc Auldby, ad fluvium etiam Derventionem.

h Cum S. Etheldreda postmodum præfuerit celebri monasterio Eliensi, sicut in Vita hujus sanctæ abbatissæ ad diem 23 Junii fusius videri potest, inde hic Eliensium gloria vocatur.

i Gesta hujus Sancti in Opere nostro ad diem XX Martii relata sunt.

k Hic aliquid deest, cum incendium hujus monasterii anno Christi 680 contingere non potuerit, ut num. 10 Commentarii prævii demonstravimus.

l Majores nostri Acta hujus S. Adamnani ad diem 31 Januarii ex venerabili Beda exhibuerunt, eumque ab altero ejusdem nominis abbate distinxerunt.

m Istud monasterii Coldinghamensis incendium post mortem Sanctæ nostræ contigit, & propterea anno Christi 680 vel 681 perperam adscribitur, ut in Commentario prævio & supra rursus monuimus.

n Hoc S. Cuthberti decretum tamen legitur apud Turgothum Priorem Dunelmensem in Historia episcoporum Dunelmensium, quemadmodum Alfordus noster in Historia ecclesiæ Anglo-Saxonicæ ad annum Christi 683 num. 10 testatur, & ubi Turgothi verba referuntur.

o Hanc mortis epocham, tamquam verosimiliorem, cum aliis plerisque scriptoribus secuti sumus.

p Haud dubie hæc est sancta Margaritæ Scotorumregina, cujus Acta ad diem X Junii tomo 2 istius mensis, pag. 320 & sequentibus Papebrochius illustravit.

q Verosimillime hic indicatur S. Thomas antistes Cantuariensis, cujus eximium martyrium die XXIX Decembris a successoribus nostris examinandum erit. Porro ex ætate S. Margaritæ & S. Thomæ Cantuariensis colligimus; hæc miracula recentiore seculo contigisse.

r De fundatione cœnobii Dunelmensis ejusque donationibus consule Monasticon Anglicanum tom. 1 pag. 38 & sequentibus.

DE SANCTA PATRICIA VIRGINE
CONSTANTINOPOLITANA, NEAPOLI

Seculo VII.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Patricia V. Constantinopolitana, Neapoli (S.)

AUCTORE J. S.

§ I. Recentiores biographi, aliique scriptores, qui de S. Patricia agunt: Acta antiqua duplicia.

Præter scriptores antiquos, qui mirabilia S. Patriciæ gesta litteris mandaverunt; [Vitam S. Patriciæ scripserunt neoterici varii,] illius Vitam conscripsere recentiores varii; quorum præcipui Paulus Regius episcopus Aquensis, Joannes Baptista Mansus, Cleantes Torbizius: accedunt, qui acta quædam commemorarunt, Bartholomæus Chioccarellus in episcoporum Neapolitanorum Catalogo pag. 36, Joannes Antonius Summontius tom. 1 Historiæ Neapolitanæ a pag. 341 editionis secundæ, Franciscus de Magistris in Statu ecclesiæ Neapolitanæ variis locis, Antonius Bulifon in Annalibus Neapolitanis pag. 46, Nicolaus Parthenius Giannettasius tom. 1 Historiæ Neapolitanæ pag. 24; quorum mentem ut breviter intelligas, compendium dabo ex Ferrario, qui in Catalogo Sanctorum Italiæ ad XXV Augusti, hoc modo S. Patriciæ Vitam enarrat:

[2] Patricia Constante Constantini magni filio [quæ compendio datur, prout ab illis est scripta,] nata, post patris excessum Constantinopoli sub Constantio patruo educata est. In liberalibus disciplinis erudita,. Lactantium Firmianum præceptorem habuisse fertur; (cui & alios adjungunt alii.) Cum illam Constantuis vitam (quod virginitatem Deo voverat) cuidam nobilissimo adolescenti despondisset, adveniente nuptiarum tempore, navi clam cum aliquot ancillis & eunuchis conscensa, Neapolim appulit: ubi ecclesias aliquot sacris reliquiis, pretiosisque muneribus exornavit. Romam profectæ fores basilicæ S. Petri sibi ab angelo reseratas, & oranti Constantii patrul mortem nunciatam fuisse, & ipsam a Liberio Papa sacrum capitis velamen accepisse ferunt. Inde in Palæstinam ad sacrosanctum Domini sepulcrum venerandum discedens Constantinopolim venit, (ubi multa ex thesauro pauperibus distribuit) ac navigationem prosequens vi tempestatum, & ventorum jactata non Hierosolymam, ut optarat, sed Neapolim rursus delata est. Non multo post ægrotans, cum se ad discessum e vita diligenter præparasset, & quo loco condi vellet, significasset; migravit ad Sponsum, voce de Cælo illam invitante a circumstantibus audita, VIII Kal. Septembris an. post Christum natum CCCLXV. Cujus corpus plaustro impositum, a duobus indomitis juvencis (de eo enim orta fuerat controversia) in ædem SS. Nicandri & Marciani mirabiliter delatum est: ubi cœnobium virginum ab Aglaa ejus nutrice exstructum una cum ecclesia S. Patriciæ nominari cœpit. Ad cujus tumulum plures dæmoniaci, variisque morbis oppressi curati sunt. Hactenus Ferrarius, cui auctores supra laudati, quoad præcipua saltem capita, consentiunt, aliique, quos vidi, bene multi.

[3] Antonius Caracciolus in Opere posthumo de Monumentis ecclesiæ Neapolitanæ cap. 30 memoratis scriptoribus rectius & verius de Actis S. Patriciæ disputare aggressus est, [ multa correxit Antonius Caracciolus ex veteri Ms.,] multaque correxit ab aliis non recte, neque ex veterum fide asserta; plura etiam, ut existimo, correcturus, si antiquorum omnium Acta præ manibus habuisset. Audi quomodo disputationem suam exordiatur: Sunt, qui asserunt, a nescio quo Græco auctore sanctæ Patritiæ Vitam fuisse conscriptam. Utinam autem ad nostras manus, venerandæ antiquitatis ea scriptio pervenisset. Certe a purissimo fonte deduceremus ipsius gesta. Quando, vel Villanum non admodum fidum scriptorem, vel recentiores, uti sunt Regius, Summontius, Mansus, & ille, qui appellari vult Cleantes Torbirius, sequi debemus. At ego certe nolo inter illos numerari, de quibus Seneca, lib. de Vita beata cap. 1: Qui antecedentium gregem sequuntur, pergentes, non qua eundum est, sed qua itur. Quod si Græco illo caremus, altero non sumus destituti. Hic est Leo ille monachus monasterii SS. Nicandri, & Martiani, in quod beata illa societas Patritiæ commigravit. Habemus ab ipso conscriptam Vitam apud nos Ms. Hæc inde nobis investiganda.

[4] Viri candorem laudo, ipsumque, quod promittit, præstitisse & perspicio, [plura correcturus, si & alteram habuisset Vitam Ms.] & gaudeo, ne omnibus recentioribus unus ego cogar contradicere. Quam porro desiderabat Vitam a Græco auctore scriptam, mihi obtigisse una cum Leonis presbyteri scriptione, quam habuit Caracciolus, percommodum accidit. Cum enim recentiores illi biographi non alios assignent auctores, ex quibus sua hauserint, quidquid in antiquioribus illis non legitur, addititium esse, recte, ut opinor, concludemus; præsertim cum aliunde probetur, fieri non posse, ut additamenta illa sint vera. Neque mirabitur lector, multa de S. Patricia scripta esse, quæ in antiquis non reperiuntur, imo antiquis sunt contraria, si consideraverit scriptores aliquos conjecturas suas leviter fundatas pro veris obtrudere historiis, quas dum alii avide arripiunt, figmenta illa ita invalescunt, ut plures etiam fallant historicos, alioqui non malos. Nunc quæ, & qualia de S. Patricia habeamus Acta antiqua, paucis declarabo.

[5] Primum nobis transmisit Neapoli P. Antonius Beatillus vir de Actis Sanctorum præclare meritus, [Acta antiqua e Græco translata:] sæpiusque in Opere nostro laudatus, anno 1637, descriptum ex vetusto manuscripto in folio litteris Longobardicis exarato ecclesiæ S. Patriciæ. Auctor, ut notat Beatillus est anonymus, dicitque initio se ex Græco in Latinum hanc Vitam vertisse. Incipit, ut idem testatur: Etsi mundanæ cogitationes. Dubium mihi non est, quin hæc Vita sit, quam a Græco auctore scriptam recentiores quidam habuere biographi, cum multa ex hac in Officium de B. Patricia mox memorandum iisdem plane verbis sint translata. Ms. hæc Vita, prout ad nos fuit transmissa, videtur mutila; nam proœmio caret, & educatione Virginis puerili, si tamen hæc ab hoc auctore fuere conscripta. Auctor, ut characterem hominis Græci agnoscas, sæpe loquentem inducit Patriciam, aliosque more Græcis usitato, non quibus illi usi sunt verbis, sed quibus utendum scriptor existimavit; quo fit, ut non raro de fictione & ornatu oratorio fiat suspectus. Hæc Acta, licet non admodum sint probata, quia necdum edita inveni, primo loco edenda censui, castigandaque, ubi auctor exorbitat.

[6] [alia Latine scripta: supplementum miraculorum: Officium.] Alter auctor antiquus, qui S. Patriciæ gesta memoriæ posteritatis commendavit, se vocat Leonem presbyterum, servum SS. Nicandri & Marciani. Vir est, ut videtur, sincerus, qui se impulsu Virginum, cœnobium S. Patriciæ incolentium, animum ad scribendum appulisse testatur, multaque scripsisse, quæ a dictis virginibus didicerat, præsertim miracula post obitum facta, quæ virgines illæ suis oculis, ut loquitur, viderant. Brevior hic est in gestis describendis auctore Græco, minus habet compositionis, ideoque plus meretur fidei; præsertim quod, quæ hic brevius narrat, ab alio itidem narrata inveniantur. Leonis hujus lucubrationem habeo in tribus Mss.: unum est ex collectione laudati supra Antonii Caraccioli, quod cum Ms. Longobardico Cardinalis S. Severinæ fuit collatum. Alia duo transmisit anno 1638 idem, qui supra, Beatillus ex vetustis monumentis monasterii S. Patriciæ eruderata. Tertio adjunctum est Auctarium quoddam, in quo narrantur miracula recentius facta, auctore anonymo, quod post Vitam Leonis secundo loco edendam, nomine supplementi miraculorum, subjiciam. Adhæc Officium habeo de B. Patricia, anno 1556 Neapoli impressum, quod ex antiquis his Actis totum est compositum, nihil enim in eo inveni, quod in alterutra Vita non reperiatur. Unde colligere possumus his non caruisse recentiores biographos, at nec alia etiam habuisse videntur, ut jam dictum est.

§ II. Tempus, quo Sancta floruit: familia: patria: institutio.

[S. Patricia, de qua multa recentiores,] Dolemus sane meritoque conquerimur, quod scriptores non pauci, qui ex antiquis monumentis sua se hausisse profitentur, multa litteris mandaverint, non modo in antiquis non reperta, sed iis prorsus contraria. Hinc in Actis S. Patriciæ tam multa inveniuntur apud recentiores, nec suis temporibus, nec locis congrua, ut possent suspicionem ingenerare erudito lectori, totam illius Vitam esse fabulosam. Accipe præcipua, lector, quæ ut certa a recentioribus relata sunt de S. Patricia sine ullo in Actis antiquis fundamento, imo iis non obscure repugnantibus. Constantini magni neptem, Constantis imperatoris filiam, S. Helenæ percaram, Lactantii, Athanasii, Nazarii Rhetoris discipulam, a Liberio Papa veste religionis indutam, Constantii imperatoris, ejus, ut aiunt, patrui, mortem eidem revelatam, scribere non dubitarunt. Mortem anno 365 illigant, quin & imperatricem aliqui nominarunt. Hæc partim ex auctore Græco § 1 memorato, partim ex Leone presbytero hausisse se profitentur; neque enim alios assignarunt auctores antiquos, unde ea discere potuerint. At hæc omnia iis auctoribus incognita esse, & contraria, nunc, qua possum, brevitate ostendam; a tempore, quo floruit virgo, ductarus exordium.

[8] Tempus, quo vixit illustris Patricia, ejus biographus Leo presbyter non obscure designat his verbis: [floruit sub imperio Constantis Monothelitæ,] Tempore, quo Constantinus, qui & Constans est appellatus, Constantinopolitanum regebat imperium, fuit quædam illustris fæmina nomine Patricia ex imperiali genere orta, ex Bysantio urbe. Hæc sola sufficiunt, ut intelligamus sub quo floruerit imperatore Patricia. Solus enim Constantinus, seu Constans Monothelita, Heraclii nepos, invenitur, in cujus nomine sic passim variant auctores, ut modo Constantinum, modo Constantem, aliquando etiam Constantium appellatum inveniamus. Quod, ne multis adductis auctoribus sim longior, ex Baronio ad annum Christi 641 num. 1 breviter confirmo: Collato, inquit, imperio filio Constantini, quem alii Constantem, Constantium alii, alii nominant Constantinum: nos vero secuti Theophanem, Constantem appellabimus. Duo hujus imperatoris nomina expressit Leo presbyter, tertium illi tribuit auctor Græcus, qui num. 1 Vitæ vocat Constantium.

[9] Deinde Constans ille, sub quo Patricia vixisse in Actis dicitur, [non sub Constantino magno,] Constantinopolitanum regebat imperium, quod aperte nos deducit ad ea tempora, quibus imperatores Græci, toto fere imperio Occidentali spoliati, Constantinopoli residere solebant; non ad tempora Constantini magni, aut ejus filiorum, qui inepte dicerentur Constantinopolitanum rexisse imperium. Quippe Constantinus magnus totum Romanum imperium post æmulos superatos administravit: ex tribus autem Constantini magni filiis Constantinus & Constans in Occidente imperaverunt: Constantius vero solus primum in Oriente dominatus est, at deinde, mortuis fratribus superatisque tyrannis, totum adeptus est imperium. Jam vero si Patricia Constantis, ut volunt, fuisset filia, nubilis illa esse non potuisset ante obitum patris, circa trigesimum ætatis annum occisi: Constantius igitur auctoris verbis designari non potuit, qui Romanum tunc regebat imperium, non Constantinopolitanum, ut omittam quod Constantius ille non reperiatur Constans apellatus; neque imperium, etiam Orientale, illo tempore vocaretur imperium Constantinopolitanum.

[10] Opinionem illorum, qui sub Constantino magno, [nec Constantio ejus filio,] aut Constantio ejus filio floruisse voluere Patriciam, refutat ulterius laudatus Caracciolus sect. 1 variis argumentis, ex quibus pauca seligam. Patricia Neapolim appulsa, refertur ab antiquis æque ac recentioribus accessisse monachos SS. Nicandri & Marciani; quos Basiliani fuisse instituti consentiunt Neapolitani. Venit eo, vivente etiam tum imperatore, ut volunt, Constantio, anno aiunt 361. At S. Basilius circa annum 358 vel 359 cum S. Gregorio Nazianzeno in eremo Pontica degens, paucis monachis regulam & vivendi normam præscribere cœpit, quam postea uberius explicavit, ut discere poteris ex Actis ejusdem Sancti tom. 11 Junii pag. 831. Quomodo igitur anno 361 jam monasterium Basilianum Neapoli erat constitutum? Quid quod ante annum 361 Neapolim venerit Patricia, si sub Constantio vixerit. Nam eodem illo anno mortuus est Constantius, quem illa, postquam Neapoli Romam, indeque Constantinopolim profecta est, vivum adhuc reperit Constantinopoli: Græcus enim num. 6, reversa Constantinopolim Patricia, imperatorem conscientiæ remorsu abstinuisse a cogenda ulterius ad nuptias Virgine insinuat. Itaque qui monachos Basilianos quærunt Neapoli, dum eo sub Constantio Patricia pervenit, a vera chronologia multum aberrare necesse est.

[11] [ut variis argumentis probatur:] In Actis, per Leonem presbyterum scriptis, dux fuisse dicitur Neapoli, quando ibidem mortua est Patricia; principem vocat Græeus. Hinc rursum ad tempus Longobardorum, quo duces habuere Neapolitani, non ad imperium Constantii imperatoris deducimur. Sunt, qui ex his Actis probare volunt, Neapolitanos semper habuisse duces suos; at ante probandum fuerat, hæc Acta ad Constantii tempora referenda, cujus cum ne umbra quidem in Actis appareat: rectius ex duce hic asserto concludimus, hæc ad tempora Longobardorum, ad imperium, inquam, Constantis, Constantini itidem nominati, esse referenda. Plura argumenta videri possunt apud Caracciolum assignatam.

[12] [ex qua temporis epocha multa simul corruunt.] Ad Constantis itaque imperium, qui anno Christi 641 illud adeptus est, Patricia reducenda. Sic enim belle omnia inter se congruunt: nomen scilicet Constantis apud quosdam, apud alios Constantini, vel etiam Constantii; imperium Constantinopolitanum, monachi Basiliani in Italia stabiliti, dux Neapolitanus: omnia denique, quæ in Actis antiquioribus asseruntur cum hoc tempore conveniunt, ut ex subjectis infra Actis eruditus lector facile perspiciet. Porro ex hac temporis epocha sponte corruunt ea, de quibus nihil in Actis antiquioribus reperiri supra diximus: ut quod de Helena confinxere, cui S. Patricia admodum fuerit chara; de Lactantio, Athanasio, Nazario magistris Patriciæ, quæ jam a Caracciolo fuere refutata, & tam absona sunt aliunde, ut ne quidem fierent verisimilia, si Constantini magni aut Constantii ætate vixisset Patricia. Nunc quo orta genere Virgo celeberrima, discutiendum.

[13] [Nata est stirpe imperatoria,] Constantini magni neptem, Constantis filiam voluere recentiores, primo, ut ait Caracciolus, hujus opinionis auctore Villano; at hæc sponte corruunt ex dictis. Constantis Monothelitæ neptem esse potuisse, assentitur Caracciolus, ratus, ut opinor, aliquid ea de re in Actis Græcis, quibus carebat, inventum fuisse ab iis, qui eam Constantini magni neptem fingebant. At nihil in Actis antiquis reperitur, unde Constantis aut Constantini alicujus neptis fuisse comprobetur, neque ea fuit ætate Constans imperator, ut longo adhuc ante obitum suum tempore, neptem habere potuerit nubilem. Audiendi igitur soli de familia S. Patriciæ veteres ejus biographi. Leo presbyter dicit, ex imperiali genere ortam ex Byzantio urbe; nec quidquam præterea de ejus genere. Potuit igitur ortum duxisse ex genere Heraclii imperatoris, avi Constantis: namque ille multam post se probem reliquit; atque adeo fuerit consanguinea Constantis, quo autem in gradu, an tertio, vel quarto, non est promptum divinare. Unum itaque illud ex veterum auctoritate dicimus, familia natam fuisse imperatoria, filiam fuisse alicujus imperatoris negamus: nam si Græco biographo fides, vivebant ejus parentes, dum eam sponsam petebat adolescens Patricius, ut infra patebit. Ex quo manifestum est, non fuisse Constantis filiam. Ex posteris Heraclii imperatoris fuisse, suspicari possumus, ut jam dixi, licet & hæc conjectura parum firma sit, cum etiam ex præcedentium imperatorum stirpe potuerit esse nata. Patriam vero Virgini fuisse Constantinopolim, ex biographis manifestum est.

[14] Patriciam ab ineunte ætate liberalibus disciplinis institutam fuisse, [& liberalibus artibus instituta:] ac scientia etiam theologica supra sexum femineum excultam, volunt recentiores varii; &, nequid ad institutionem desit, magistros ei attribuunt plane excellentes, ut jam diximus, puta Lactantium, Athanasium, Nazarium. Quod de magistris illis dicitur, sponte sua ex temporis ratione concidere, supra observavimus, & refutatur ulterius a laudato Caracciolo. Quod de Patriciæ eruditione theologica tradiderunt, si ab antiquioribus affirmatum legerem, facile ut verum admittendum censerem. At cum nihil de illa Virginis eruditione theologica habeat Leo presbyter, hæc solum tradens de ejus pueritia: Ab ipso vero juventutis suæ tempore Deum secuta est, orationibus, eleemosynis, & jejuniis diu, noctuque assidue insistendo, non cessabat. Cumque in auctore Vitæ Græco de ejus institutione nihil inveniam, nisi quod fuerit artibus liberalibus instituta: videntur etiam illa, quæ de Sanctæ doctrina theologica jactantur, firmiori egere fundamento, ut pro veris & indubitatis haberi valeant. Sæpe quidem biographus ille Græcus loquentem inducit Patriciam, ac multa etiam S. Scripturæ exempla proferentem; sed, ut monui, Græcus ille non Virginis ore prolatas, sed meditatas a se sententias, & orationes nobis obtrudit, ut ex iis pro eruditione Patriciæ theologica nihil concludi posse videatur. Credibile tamen est Sanctam pro dignitate familiæ suæ institutam fuisse artibus sexui suo congruis, & liberalioribus quoque disciplinis.

[15] Veniunt & aliqua circa parentes S. Patriciæ illustranda. [petita ad nuptias & cogenda,]Si Græco Vitæ scriptori fides debeatur, vivebant etiam tum parentes Virginis, dum illa ad matrimonium fuit sollicitata: dicitur enim de ejus proco, quod Virgini non fidens, nec ejus parentibus, adierit imperatorem, ut sibi eam peteret sponsam. Et num. 5 narrat obitum parentum suorum Virgini Romæ revelatam. Favet huic opinioni Leo presbyter, cum refert in Vita, Patriciam Roma Constantinopolim reversam, patrimonium suum ibidem vendidisse. Quæ sane insinuare videntur mortuos tunc fuisse ipsius parentes, ac Constantinopolim reversam, ut de hereditate sua disponeret. Rem tamen dubiam facere videtur idem Leo, dum continuo subdit, eam secunda vice Constantinopoli discedentem parentibus & amicis valedixisse, ex quo sequi videtur, ne tunc quidem ejus parentes fuisse mortuos. Sed improprie locutus Leo, per parentes eo loco consanguineos intellexit; uti & alibi eadem voce usum notabimus ad Vitam. Dicendum itaque est, si antiquis fidem adhibemus, Patriciæ parentes vixisse, dum illa, ne cogeretur ad matrimonium, clam aufugit Constantinopoli. Ex quo manifeste sequi videmus imperatoris cujusdam filiam non fuisse. Deinde sequitur, merum esse figmentum, quod referunt recentiores, Constantii imperatoris obitum Romæ fuisse Sanctæ revelatum; non enim imperatoris, sed parentum suorum obitum Romæ revelatum narrat Græcus biographus.

[16] [fuga sibi consulit, voto, ut videtur, virginitatis adstricta.] Procus S. Patriciæ ab aliquibus vocatur Patricius, acsi id nomen ei fuisset proprium. Verum rectius alii cum antiquis dignitate patricium fuisse, aut filium potius cujusdam dignitate patricii, ut loquitur Leo presbyter, fuisse scribunt. Petiit ille ab imperatore, ut juberet Patriciam sibi uxorem dari, & obtinuit: quod mirari non debemus in imperatore hæretico, maxime si Patricia fuerit imperatoris consanguinea. Porro videtur Patricia ab illo tempore virginitatis voto fuisse obstricta; Græcus enim excusans utcumque imperatorem, ait: Imperator… S. Virginis propositum serviendi soli Deo ignorans, præcepit hoc fieri matrimonium. Et paullo post ita Patriciam inducit loquentem: Scitis etiam firmiter, qualiter a mea pueritia desponsata fui sponso incorruptibili, Domino nostro Jesu Christo: absit ergo, ut nunc ab eo separer, & conjungar sponso corruptibili. Hæc votum castitatis aperte declarant. Et quamvis hic auctor non magnam apud me fidem obtineat, ubi quædam narrat ab alio prætermissa, fuga ipsa Virginis votum illud omnino reddit verisimile.

[17] [Quid in actis amiquis habeatur fide dignum,] Accipe nunc breviter, lector, totum vitæ decursum; omnia, inquam, quæ ab utroque biographo narrata, fidem, si non indubitatam, aliquam certe merentur: nam quæ nugator ille Græcus, ut scenam exornaret quam pulcherrime, sæpe immiscuit, in notis observabo. Nata Constantinopoli Patricia, pie a parentibus educata est, & a tenera ætate voto virginitatis, ut videtur, se Deo sacravit. Nubilis matrimonium ab imperatore inire jussa, periculo se fuga eripuit, comitantibus virginibus & eunuchis aliquot. Neapolim mari delata, ibidem monachis SS. Nicandri & Marciani prædixit, se in illorum seu monasterio seu templo sepeliendam, illosque locum virginibus cessuros. Neapoli Romam profecta vestem ibidem deposuit profanam cum suis sequacibus, & sanctæ religionis velamen, inquit, Leo presbyter, indutæ sunt; sumpto, ut opinor, habitu modesto, & virginitatem profitentibus congruo, non ita tamen ut religiosæ cuidam familiæ se aggregaret. Deinde cum suis reversa est Constantinopolim; qua ratione ad hoc sit mota, non satis constat. Revelatam parentum mortem, causam fuisse vult Græcus, sed, ut monui, fide parum dignus. Potuit eo redire, vel quia ab initio non nisi ad limina Apostolorum peregrinari voluerat, bona fortasse parentum suorum venia, ut interim animus adolescentis defervesceret. Potuit, quia videbat egestatem sibi imminere, nisi reverteretur, nec sibi suppetere, quo diu comitatum suum aleret. Potuit etiam edoceri variis modis periculum matrimonii jam esse sublatum. Quidquid fuerit, Constantinopolim dicitur reversa; ubi cum sua omnia distraxisset, quo sibi & ad itinera, & ad pia opera compararet subsidium, rursum se itineri dedit, atque non multo post contracto morbo ad Dominum transmigravit. Hæc omnia fusius in Actis relata lector inveniet. Addit Græcus auctor, voluisse Patriciam, cum secunda vice Neapolim delata est, Hierosolymam proficisci, quod verisimile quidem est in femina peregrinationum piarum studiosa, at Leonis presbyteri relationi parum congruum, qui eam data opera Neapolim profectam scribit. At potuit Leo ignorare Virginis Hierosolymam proficiscendi animum; potuit & Græcus, ut multa alia, id quoque comminisci, ita ut res sit omnino dubia.

[18] Demum ad mortem Sanctæ illustrandam accedimus. [dein mors sanctæ, ejusque locus exponitur.] Locus, ubi mortalem vitam cum immortali commutavit sancta Virgo, vocatur Insula S. Salvatoris, a templo, inquit Græcus, Salvatori sacro. Leo vero sic habet: Pervenerunt in insulam, ubi situm est monasterium in honore Domini & Salvatoris nostri Jesu Christi, & commendavit se fratribus, & fecit ibi confessionem, & accepto viatico salutis, vocata a Domino sancta anima ejus cælo recepta est. Simplex hæc relatio, atque, ut videtur, vera. Græcus multa more suo facta, & dicta a Virgine comminiscitur, quæ ne verisimilia quidem esse, in notis breviter ostendam: at nunc locum inquirimus. Insulam vocant antiqui; recentiores castrum seu castellum malunt appellare, brevi intervallo a continente separatum. Consentiunt omnes designari castrum Lucullanum, olim Megarim dictum, quod Itali communius nunc vocant Castello dell' ovo, sive Castrum ovi, ob ovi formam, quam refert. Caracciolus laudatus sect. 3, præter ecclesiam S. Salvatoris memoratam, alias, quæ ibidem fuere, ecclesias recenset. In hoc itaque castrum, Neapoli vicinum, ingressa Patricia, ex contracto in itinere morbo obiit, priusquam Neapolim ingressa sit, defuncta demum illuc delata modo plane mirabili, ut nunc dicemus.

§ III. Corpus Sanctæ miraculose ad templum SS. Nicandri & Marciani vectum: monachorum recessus ad monasterium S. Sebastiani: monasterium S. Patriciæ.

[Aglaïs nutrix in somno divinitus monita,] Mirabilem corporis S. Patriciæ ad sepulturam avectionem tradit uterque biographus antiquus, Latinus more suo breviter & sincere, prout rem contigisse credidit; Græcus fusius nec sine ineptiis, quas ad Vitam notabo. Audiamus Leonem presbyterum, virum, ut ex tota Vita apparet, candidum & sincerum. Post mortem Virginis relatam, sic pergit: Tunc beata Aglais, nutrix sua, cœpit plorare amarissime, & cogitans ubi sanctissimum corpus poneret, præ nimia angustia obdormivit. Cumque obdormisset, vidit in somnis angelum Domini, dicentem sibi: Surge, & vade, ingredere civitatem, & dic duci civitatis, & accipies ab eo duos tauros indomitos, & carrucam, in qua posito sanctæ Virginis venerando corpore, dimitte tauros ire, ubi ipsi voluerint, & ubi steterit carruca, in ipso loco sepelite sanctum corpus. Non est cur hanc revelationem piæ mulieri oblatam negemus, si rem, quam auctor ex revelatione factam narrat, admittamus. Amentium enim fuisset simile quid tentare, nisi de voluntate divina satis constitisset. Factum modo ipsum prosequamur.

[20] Cumque evigilasset (Aglaïs) a somno surrexit velociter, [tauros indomitos a Duce impetrat, a quibus sacrum corpus] & abiit in civitatem ad ducem, & prosternens se ad pedes ejus cum lacrymis, dixit ei omni quæ ab angelo ei per visionem narrata sunt. Dux vero cum hæc audisset, gaudio repletus, & benedicens Dominum, jussit fieri, quod petiit. Crediderim maturo consilio, & re bene examinata, peracta omnia; sed hæc auctor, ut sibi incomperta prætervolat: neque ineptientem Græcum hic lubet audire. Cumque oblati ei fuissent tauri, ducti procul dubio per viros statutos ad locum, ubi Sacrum corpus quiescebat: Omnis populus congregati sunt, cum cereis, & oblationibus, & aromatibus, & tollentes sanctum corpus, ex castro Herculano, ut opinor, ad continentem perlatum, ponentes illud in carruca, cum hymnis & confessionibus benedicentes Dominum sequebantur, ut viderent, si verum esset, quod angelus locutus fuerit ad Aglais.

[21] [ad templum SS. Nicandri & Marciani vectum,] Tunc tauri illi abierunt per mediam civitatem, & pervenerunt in monasterium SS. Nicandri, & Marciani, & steterunt in locum, ubi beatissima Patricia, ut diximus, signum sanctæ crucis fecerat, dum prima vice Neapolim appulsa, se ibi sepeliendam monachis prædixit, quam prædictionem nullus magnopere tunc curasse videtur: Et omnis plebs, ut vidit, dedit laudem Deo, & glorificaverunt sanctum corpus, & cum magno honore sepelierunt illud gaudentes, & glorificantes Dominum Jesum Christum, cui est honor & gloria in secula seculorum. Amen.

[22] [quod non videtur fabulis annumerandum.] Erunt fortasse non pauci, qui hanc historiam, quia plane mirabilis est, explodendam putent, ut fabulam; ceterisque de S. Patricia conscriptis fabulis annumerandam. At considerent illi oportet, quanta inter hanc historiam, & alia, quæ de sancta hac Virgine fabulose scripta sunt, sit discrepantia. Fabulosa multa diximus, quia ab auctoribus recentioribus, nullo veterum testimonio subnixis, conficta manifeste deprehendimus; commentitia, quæ Græcus biographus narrat, multa ostendemus; quia ubique ineptientem, ubique sua admiscentem, ubique poëtam potius agentem, quam historicum, probabimus. At alia hic est ratio. Hæc enim historia narratur a viro sincero, cujus nullum dictum falsitatis convincere possumus: narratur ea in urbe, ubi res facta dicitur, narratur iis, qui per traditionem majorum suorum, si non etiam per se ipsos, rem potuerant cognoscere. Accedit ad fidem hujus historiæ roborandam cœnobium virginum institutum, discessus monachorum locum prius incolentium. Nam neque monachi discessuri fuisse videntur, neque Patriciæ nomini dedicatum fuisset cœnobium, nisi mirabilia præcessissent; neque monachus ille scripsisset rem tam mirabilem, nisi veram credidisset, & vel certis documentis, vel constanti Neapolitanorum traditione sibi compertam. Hæc pro mirabili S. Patriciæ Neapolim deportatione dicta sufficiant. Facta similia videri possunt apud Caracciolum sect. 4.

[23] [Pietate mulierum, S. Patriciæ sepulcrum visitantium,] Multa continuo facta miracula, post sepultum S. Patriciæ corpus, narrat Græcus, more suo rem non parum, ut videtur, exaggerans, & amplificans; at illa in notis examinabimus. Nunc vero explicandum, quod post sepulturam peractam, contigisse scribit Leo presbyter de recessu monachorum SS. Nicandri & Marciani, deque exorto paulatim S. Patriciæ cœnobio. Narrata enim sepultura sic prosequitur: Igitur postquam B. Patricia migravit ad Dominum, tumulum in quo venerabile corpus ejus positum est, beata Aglais custodiebat die, noctuque in vigiliis, & orationibus serviens Deo, & beatæ Patriciæ. Videtur pia mulier cum suis hospitium aliquod, seu domum conduxisse non longe a templo, in quo S. Patricia sepulta, ut ibi dies suos pie ad sepulcrum Virginis transigeret; ubi etiam quædam mulieres Neapolitanæ se illi adjunxisse videntur, donec monachi & mulierum pietate, & prædictione Patriciæ moti, forte & illarum precibus sollicitati, ad alium locum recesserunt, monasterio suo piarum mulierum congregationi relicto, ut subditur:

[24] Tunc abbas monasterii cernens gloriosum certamen ejus, [motus abbas monasterium virginibus cedit;] & mulieres multas venientes, velamine sanctæ religionis indutas in eadem ecclesia; recordatus sermonis, quem B. Patricia dixit in vita sua, quia videlicet viri inde migraturi ad locum alium forent, intellexit vir Deo plenus, quia placuit Domino, ut jam amplius non esset ipsorum congregatio in loco sanctorum Nicandri & Marciani, convocatis fratribus ait: Eamus ad ducem, ut ostendat nobis locum, in quo congregatio nostra fiat. Et abierunt, & narraverunt ei omnia, quæ beata Patricia dixit, dum viveret: & petierunt ab eo locum, sicut dixerunt. Dux vero jussit, ut ubi illis placeret, acciperent locum ad ædificandam ecclesiam Dei. Tunc ministri donaverunt eis locum, juxta murum civitatis, ubi modo monasterium beati Sebastiani martyris situm est. Græcus vero adjungit: In quo ab eisdem factum est monasterium S. Sebastiani. Hic locus diligenter exponendus est: nam ex eo peti potest argumentum contra ætatem S. Patriciæ supra stabilitam, quod dissimulare non licet veritatis studioso.

[25] Neapolitani scriptores Franciscus de Magistris in Statu ecclesiæ Neapolitanæ lib. 1, [& ad S. Sebastiani monasterium] num. 140, pag. 337, & Carolus de Lellis in Supplemento Neapolis sacræ pag. 223, scribunt ecclesiam S. Sebastiani jam inde a Constantino magno fuisse ædificatam. Verum hi nostræ de tempore, quo floruit Patricia, non magis, quam propriæ suæ sententiæ sunt incommodi; namque, illis fatentibus, post tempora Constantini magni monasterium S. Sebastiani a monachis, qui prius in monasterio SS. Nicandri & Marciani degebant, inhabitari cœptum. Aliud nostræ sententiæ incommodat, & certius monumentum. Nam S. Gregorius lib. 10, epist. 61 (prout ordo epistolarum in nova editione restitutus est) mentionem facit monasterii S. Sebastiani Neapoli, ad ejus abbatem Adeodatum ita scribens: Quorumdam monachorum ejusdem monasterii ad nos relatione pervenit, monachos monasterii Gratterensis (al. Gazarensis), quod situm in Plaia est, monasterio S. Sebastiani, quod Neapoli in domo quondam Romani constructum est, ubi Deo miserante, sicut dictum est, abbatis geris officium, se monasteriumque suum uniri magnopere poposcisse. Quam unitionem fieri ad tempus saltem jubet, ordinaturus, ubi Neapoli constitutus esset episcopus, an foret perpetua. Ex quo concludi necesse est, monasterium S. Sebastiani jam fuisse ante imperium Constantis, sub cujus imperio floruisse Patriciam supra diximus. Cum itaque monachi SS. Nicandri & Marciani ecclesiam S. Sebastiani construxisse dicantur & monasterium, idque post mortem Patriciæ, videtur illa dudum ante Gregorii tempora, adeoque sub Constantio imperatore floruisse.

[26] Hæsi, fateor, ad memorata Gregorii verba, ac, [cum suis recedit.] nisi tam multæ rationes, ex Vita. Patriciæ desumptæ, eam serius vixisse persuaderent, propter allatam rationem, in illorum opinionem concederem, qui cam sub Constantio, Constantini magnifilio, vixisse putarunt, quamvis non ideo Constantis filiam, aut Athanasii, Lactantiique discipulam dicerem. Verum cum ab epocha tot rationibus stabilita recedere non liceat, ob dicta minus clara biographorum, qui multis locis non satis exacte sunt locuti: quid hi sibi velint exponendum est, prout jam exposuerunt Neapolitani varii. Laudatus supra Carolus de Lellis cum aliis passim ecclesiam S. Sebastiani non primo ædificatam, sed restauratam putat a dictis monachis, idem de monasterio dicendum. Neque id magnam patitur difficultatem, nam paullo post verba assignata eodem loquendi modo ecclesiam S. Patriciæ ædificatam scribit Leo presbyter, cum tamen manisfestum sit, illam non a fundamentis structam, sed veterem SS. martyrum Nicandri & Marciani ecclesiam restauratam, Patriciæque sacratam fuisse. Etenim si monachi illi novam a fundamentis ecclesiam, novum ædificassent monasterium, videntur illam potius dedicaturi fuisse antiquis suis præsidibus SS. Nicandro & Marciano, quam S. Sebastiano. Hæc de hoc monasterio, in quo hodiedum degunt Sanctimoniales Ordinis S. Dominici, dicta sufficiant; siquis plura desiderat, adire potest assignatos auctores Neapolitanos.

[27] [Aqua dulcis beneficio Sanctæ impetrata:] Post verba superius memorata sic prosequitur Leo presbyter: Beata vero Aglais congregavit virgines innumerabiles in monasterio, ubi sancta Patricia requiescebat, & ornaverunt ecclesiam omni ornatu, sicut decet ecclesiam Dei, & fecerunt in eodem loco puteum, & invenerunt aquam dulcissimam. Aquam hanc inventam beneficio S. Patriciæ adscribit Græcus biographus his verbis: Aqua tamen carebat monasterium, quod non parum sanctimonialibus erat laboriosum, atque inconveniens de longe aquam haurire. Sed & hic voluit ostendere suam gratiam, qui dixit: Ubi duo vel tres sunt congregati in nomine meo, ibi sum ego. Nam B. Aglais fide corroborata, habensque spem in orationibus beatissimæ Patriciæ virginis, vocans ad se omnes sanctimoniales, facta oratione locum eis, accepto fossorio * demonstravit: Hic fodite, dicens illis, & aquam Deo donante inveniemus. Quo facto … aqua fuit inventa statim potabilis & nimium pretiosa, quæ usque ad præsens cernitur. Aquam divino beneficio inventam, fit etiam verisimile ex eo, quod ex illa duci Neapolitano miserint, ut subjungit Leo: Tunc impleverunt de illa aqua vas vitreum, & direxerunt illam duci propter benedictionem. Dux vero accepit aquam, & bibit ex ea, & benedixit Dominum cæli, & offerebat eis centum solidos: aureos, opinor, quorum varius variis locis fuit valor.

[28] [mors & sepultura ejus comitum.] Beatissima autem Aglais cum accepisset munera illa, cœpit ædificare ecclesiam honore B. Patriciæ: cumque constructa fuissent loca Sanctorum, atque complevisset omnia, quæ inchoavit, B. Aglais in oratione prostrata obdormivit in Domino, & sepelierunt eam in ecclesia prope murum illius. Plura Græcus biographus his verbis: His igitur sic peractis, B. Aglais ad Dominum migravit, cujus venerabile corpus, & alterius virginis, & eunuchorum (duorum) reposita fuerunt juxta tumulum B. Patriciæ. Breviter hic notandum; quamvis Aglaïs nutrix sæpe a biographis his beata vocetur, nullum tamen illius cultum extare, nullo in martyrologio illius nomen reperiri. Franciscus de Magistris in Opere supra memorato pag. 323 inter corpora in ecclesia S. Patriciæ servata, socios Patriciæ numerat hoc modo: Duo ex eunuchis beatis, qui fuerunt aliti cum S. Patricia, apostolica veste induti, & nutricis Aglayæ, scilicet corpus: quibus prope aram majorem in tabula marmorea positam dicit hanc inscriptionem:

Hic duo eunuchi, & nutrix Aglaya quiescit:
      Patriciæ felix terque quaterque chorus.

§ IV. Templum novum Sanctæ ædificatum: corporis translatio duplex, ejus reliquiæ ibidem servatæ.

[Alia S. Patriciæ structa ecclesia:]Virgines, quas in monasterio S. Patriciæ congregatas vidimus, S. Benedicti regulam amplexæ sunt postmodum, quo autem id anno factum non invenio. Præter ecclesiam SS. Martyribus Nicandro & Marciano prius sacram, constructa est & alia ecclesia S. Patriciæ, priori magnificentior, quam interiorem vocant: In quam, teste Francisco de Magistris pag. 322, prohibitum est ingredi, nisi bis in anno, scilicet in die vigiliæ, & sequenti die S. Bartholomæi apostoli, in qua celebratur festus dies S. Patriciæ, & in die Cœnæ Domini, & feriæ sextæ Parasceves: ceteris vero diebus fit sacrum in alia parva ecclesia exteriori, erecta in honorem ipsius Sanctæ, & SS. Nicandri & Marciani. Fuit hæc ecclesia interior magnis sumptibus renovata anno 1549, ut idem auctor scribit pag. 44, cujus ornatum pag. 322 breviter describit hoc modo: Habet hæc ecclesia pulcerrimum tabernaculum, sive custodiam æneam, auro ornatam, variis temperatam lapillis maximi valoris, ad pretium ducatorum quinque mille. Idem breviter de monialibus S. Patriciæ hæc tradit: Sanctimoniales hujus loci sunt sexaginta circiter, quæ nihil habent in proprium, sed vivunt in communi juxta reformationem Clementis VIII, & pro divino cultu octo habent sacerdotes, & clericos duos.

[30] Quando anno 1549 renovatum fuit templum S. Patriciæ, [ad quam translatum corpus.] corpus Sanctæ a loco sepulturæ translatum fuit ad sacellum de Capeciis, eidem ecclesiæ inclusum. Laudatus de Magistris pag. 44 refert, Sacrum corpus inventum fuisse intactum, ab eoque exivisse suavissimum & miraculosum odorem, .. & cum jam fuisset renovata ecclesia ejusdem Sanctæ, quæ hodie dicitur ecclesia interior … placuit RR. Dom. abbatissæ, & monialibus ejusdem dicta sacra pignora sub die IX Septembris MDLI tempore præsulatus Card. Jo. Petri Carafæ, postea Pauli IV summi Pontificis, ad altare majus ejusdem novæ ecclesiæ transferre: reposita ea ibi intus capsulam plumbeam dempto capite, quod fuit asservatum intus capsulam cristallinam, pro illo collocando intus statuam argenteam, sicut fuit postea exequutum. Hæc ille. Utriusque translationis publicum instrumentum dedit post Vitam S. Patriciæ Joannes Baptista Mansus, ex quo status sacri corporis certius cognosci potest, quod ad rei confirmationem visum est hic totum inserere, prout sequitur:

[31] Pateat universis quod nos Scipio Rebiba Dei & apostolicæ Sedis gratia episcopus Motularum, [Bulla translationis secundæ] reverendissimi, & illustrissimi in Christo patris & domini domini Joannis Petri Carrafæ, miseratione divina episcopi Tusculanensis, S. Romanæ Ecclesiæ Cardinalis Neapolitani, & archiepiscopatus Neapolitani perpetui administratoris in spiritualibus & temporalibus vicarius, & officialis generalis, &c. Personaliter nos contulimus ad venerabilem ecclesiam venerandi monasterii monialium sanctæ Patriciæ, conventualium S. Benedicti, ad requisitionem, & preces nobis oretenus factas pro parte reverendarum ipsius monasterii abbatissæ, & monialium de nobilibus sedilis Capuanæ, & sedilis Nidi civitatis Neapolis, videlicet, reverendæ Hieronymæ de Summa abbatissæ, & infrascriptarum reverendarum monialium, scilicet Vannellæ de Loffredo, Juliæ Carrafæ, Gasparæ Minutulæ, Violantis Marramaldæ, Lucretiæ Caraziolæ, Camillæ Piscicellæ, Paulæ Caraziolæ, Aureliæ Brancaciæ, Caraziolæ Piscicellæ, Beatricis de Sangro, Thomasiæ Garganæ, Victoriæ Caraziolæ, Loisiæ Ayossæ, Carmosinæ Caraziolæ, Loysiæ Carrafæ, Hippolytæ Piscicellæ, Margaritæ de Tocco, Margaritæ Capycis, Lauræ de Sangro, Elienoræ de Loffredo, Joannæ de Loffredo, Juliæ Caraziolæ, Margaritæ Caraziolæ, Juliæ Caraziolæ, Sarræ Galeotæ, Portiæ Dentice, Elienoræ de Tolfa, Lombardellæ de Sangro, Lauræ Guinnaciæ, Portiæ Caraziolæ, Liviæ Caraziolæ, Elienoræ de Sangro, Martiæ Caraziolæ, Laudomiæ della Tolfa, Lauræ Brancaciæ, Andrianæ Piscicellæ, Elienoræ Caraziolæ, Catherinæ Caraziolæ, alterius Catherinæ Caraziolæ, & Catherinæ Caraziolæ, Silviæ Capicis, Verdellæ Piscicellæ, Constantiæ Garloniæ, Victoriæ Capicis, Victoriæ de Summa, Corneliæ Muscectulæ, Lauræ Caraziolæ, Lucretiæ Galeotæ, Victoriæ Piscicellæ, Lucretiæ Minutulæ, Mariæ de Summa, Antoniæ Brancaciæ, Isabellæ Denticis, Lucretiæ Capicis, Lucretiæ de Bologna, Dianæ Caraziolæ, Sabbæ Bozutæ, Victoriæ Galeotæ, Hieronymæ Caraziolæ, Lucretiæ de Loffredo, Violantis Carrafæ, Elienoræ Caraziolæ, & Juliæ Caraziolæ. Et dum essemus ibidem una cum reverendis in Christo patribus Leonardo de Magistris, & Joanne Thoma Casello eadem gratia Alexanen. & Caven. respective episcopis, ac etiam infrascriptis reverendis canonicis Cathredalis ecclesiæ Neapolitanæ, videlicet, rever. dominis Joanne Francisco Gramatico, primo diacono, Simone Gattula primicerio, Leonardo Antonio de Angrisanis, Fabricio Grasso, Nicolao Milano, Paulo Ricio, Pyrrho Loisio de Avitabulo, Galterio Calamacia, Sabatino de Angrisanis, dicto domino Leonardo de Magistris episcopo Alexano, & canonico, Jacobo Hieronymo Cannavaziolo, Leonardo Campanili, Felice de Dominico, Thoma Suprano, Mattheo de Arpadio, Benedicto de Ariano, Lucio Bozavotra, Francisco Antonio Romano, Joanne Baptista Coppula, Joanne Mattheo Pansulio, Ferdinando Caraziolo, Joanne Leonardo Rendina, Jo. Baptista Pulverino, Joanne Antonio Rotundo, Carolo de Amato, Scipione Salernitano, & Astorgio Bellante, comparuerunt coram nobis excellens dominus Jacobus Maria Cayetanus comes Morconi pro se, & magn. Thoma Caraziolo, protectores ejusdem monasterii deputati per nobiles eorumdem Capuanæ, & Nidi respective sedilium, ac etiam egregiorum Jo. Francisci de Guido, & Leonardi Caputi procuratorum ejusdem monasterii, & cum instantia petierunt nomine earumdem reverendarum abbatissæ, & monialium, corpus gloriosæ virginis S. Patriciæ a cappella de Capicibus nuncupata, in qua alias annis non longe decursis fuit depositatum, donec aptatum fuisset altare majus dictæ ecclesiæ, ad dictum altare majus jam aptatum, commodum, & honorificum transferri, & cum debita reverentia asportari, & ibi perpetuo permanendum collocari ad honorem, & gloriam omnipotentis Dei, & ejusdem gloriosæ virginis Patriciæ. Nos igitur hujusmodi supplicationibus inclinati, & devote annuentes, de præmissis tamen certam notitiam non habentes, sed volentes plenarie de circumstantiis universis informari, reperimus nonnulla acta, ac testium depositiones, & sententiam originalem, alias per rever. abbatem Antonium Soriceum, tunc vicarium Neapolitanum latam, existente penes infrascriptum nostrum, & curiæ archiepiscopalis Neapolitanæ actorum magistrum, per quem hujusmodi sententiam legi, & iterum publicari coram omnibus supradictis mandavimus, tenoris sequentis, videlicet.

[32] In Dei nomine. Amen. Pateat universis, & nos Antonius Soriceus V. I. D. canonicus, [Bulla primæ translationis alteri inserta.] & primicerius major ecclesiæ Beneventanæ reverendiss. & illustrissimi domini Raynutii Farnesii, miseratione divina tituli S. Angeli S. Romanæ ecclesiæ presbyteri Cardinalis, & archiepiscopatus Neapolitani perpetui administratoris in spiritualibus & temporalibus vicarius generalis &c. Visa petitione alias nobis porrecta pro parte reverendarum dominarum abbatissæ, & monialium monasterii S. Patriciæ de Neapoli, cujus tenor est, videlicet: Reverenter exponitur coram vobis reverendo domino vicario, & vestra curia ex parte reverendarum abbatissæ, & monialium monasterii sanctæ Patriciæ hujus civitatis Neapolis, & dicitur, qualiter ex devotione maxima, quam habent ad Deum, & gloriosos Sanctos ejus, & pro debito officii sui, & commoditatis dicti monasterii, diebus elapsis cœpit fabricare fabricam necessariam in dicto monasterio, & mutare chorum de uno loco ad alium, ut in eo possint facilius divino cultui inservire. Et quia a latere dicti chori extat quædam cappella, in qua quidem reconditum permanet corpus beatissimæ S. Patriciæ: quæ quidem capella cum supradicto corpore, propter mutationem prædictam remaneret quasi destituta, & in maxima incommoditate, & deformitate dictæ ecclesiæ, propterea ipsa exponens ad gloriam, & honorem Dei omnipotentis, & præfatæ S. Patriciæ, desideraret dictam cappellam, & corpus a dicto loco removere, & ad alium meliorem, & honoratiorem deponere, & collocare, petit omni qua decet instantia, sibi licentiam concedi, ac consilium, auxilium, & favorem præstari, ut possit illud libere facere, & ita, & omni alio modo meliori petit &c. Unde nos qui supra, Antonius primicerius, & vicarius prænominatus visa etiam informatione desuper capta super tenore præinsertæ petitionis, visisque nonnullis scripturis antiquis, & libris ad id productis, & fidem facientibus, in litera, & caracteribus Longobardis descriptis: ex quibus manifeste apparet corpus gloriosissimæ S. Patriciæ, delatum fuisse, ac reconditum in venerabili monasterio sanctorum Nicandri, & Martiani, tunc apposito, nunc vero sub vocabulo ejusdem S. Patriciæ.

[33] Visoque etiam cathalago Sanctorum, in quo præfata S. Patricia veneratur, ac diligenter consideratis testium examinatorum depositionibus, affirmantium corpus præfatæ S. Patriciæ fuisse reconditum in quadam cappella supra chorum ecclesiæ dicti monasterii a parte sinistra in introitu dicti chori, [Veritas corporis declarata, & concessa translatio,] illudque ex relatione antiquorum dicentium ab aliis antiquioribus id illud intellexisse, ac pariformiter eosdem veneratos fuisse, testificantium, omnibusque aliis consideratis considerandis per ea quæ vidimus, & oculata fide inspeximus, & ex supradictis informationibus consideravimus, invenimus corpus prædictum fuisse, & esse gloriosissimæ virginis S. Patriciæ ibidem sepultum, & ut supra reconditum ad laudem, & gloriam omnipotentis Dei, & decorem dicti venerabilis monasterii, propterea Christi nomine repetito, de cujus vultu omne rectum procedit judicium, oculique judicantium respiciunt veritatem; per hanc eamdem nostram diffinitivam sententiam, quam pro tribunali sedentes ferimus in his scriptis, & etiam promulgamus, dicimus, decernimus, & diffinitive pronunciamus, & sententiamus, dictum corpus fore, & esse ab omnibus Christi fidelibus pie in Christum venerandum, ac venerari debere, prout præsenti nostra diffinitiva sententia venerari mandamus: necnon licere dictis reverendis Abbatissæ, & monialibus pro majori veneratione dicti corporis gloriosi in aliquam cassam plumbeam, & aptam recondi, atque reponi cum ea qua decet reverentia, & devotione, similiter & illud sic reconditum ad alium locum meliorem, ac magis honoratum, & commodum dictæ ecclesiæ transferri, & honorifice collocari præviis prius orationibus, ac letaniis per dictas reverendas abbatissam, & moniales ad Dei gloriam, & honorem exhibitis: hanc eamdem nostram diffinitivam sententiam in his scriptis, taliter proferentes, omnibus melioribus modo, via &c. Antonius Soriceus qui supra vicarius. Die quarto mensis Septembris, octavæ Indictionis, millesimo quingentesimo quadragesimo nono.

[34] [facto ea de re instrumento publico:] Neapoli lecta, lata, & promulgata fuit præsens supradicta diffinitiva sententia per eumdem reverendum dominum vicarium Neapolitanum ad hunc actum sedentem pro tribunali, instante venerabili donno Boffillo Manco cappellano, & procuratore dicti monasterii, & dictam sententiam laudante, & de ea fieri petente publicum instrumentum pro futura cautela dicti monasterii. Præsentibus reverendo domino Leonardo de Magistris episcopo Capritano, venerabili domino Federico Regale hebdomadario, & comito ecclesiæ Neapolitanæ, ac magn. domino don Raymundo de Luna, & aliis. Eodem die quarto mensis Septembris, millesimo quingentesimo quadragesimo nono, Neapoli, pro ipsius sententiæ exequutione reverendus pater dominus Leonardus de Magistris episcopus Capritanus, ad preces dicti rever. dom. vicarii personaliter se contulit ad dictum venerabile monasterium S. Patriciæ, stante legitimo impedimento ipsius R. D. vicarii. Et dum esset ibidem, convocatis in unum reverendis dominis abbatissa, & monialibus dicti monasterii in eodem choro fuit iterum lecta, & publicata dicta diffinitiva sententia alta voce per me infrascriptum notarium: qua audita per easdem reverendas abbatissam, & moniales principales, eamdem sententiam laudaverunt, & de ea fieri petierunt publicum instrumentum.

[35] Et subsequenter præfata reverenda abbatissa, & reverendus episcopus mandaverunt tumulum ubi reconditum est corpus ejusdem gloriosissimæ S. Patriciæ, [elevatio, status corporis, & translatio prima:] aperiri per magistros fabricatores: & sic per dictos fabricatores tumulum hujusmodi, seu sepulcrum apertum fuit, in quo idem rever. episcopus, & dictæ reverendæ abbatissa, & moniales invenerunt dictum corpus gloriosum S. Patriciæ consistens in ossibus, & reliquiis carnium minutim *, & siccis: quæ quidem ossa, & carnes, ac reliquiæ, collocatæ, & repositæ fuerunt intus cassam plumbeam, a parte interiori ornatam sericea rubea, taffetta nuncupata: quod quidem corpus, ut supra, reconditum, & repositum, fuit processionaliter translatum, & asportatum, mediantibus orationibus, & letaniis, de dicto loco antiquo ad cappellam delli Capici, vulgariter nuncupatam, constructam intus ecclesiam dicti monasterii, ibidem permanendum, & loco depositi standum donec, & quousque aptetur altare maius dictæ ecclesiæ, ubi postmodum perpetuo stare, & permanere collocatum, & repositum debeat, ad honorem omnipotentis Dei, & gloriam, juxta formam supradictæ sententiæ. De quibus omnibus, & singulis publicum petierunt fieri instrumentum ad futuram rei memoriam, certitudinem, & cautelam, a me notario publico infrascripto, præsentibus venerabilibus donno Francischello Zopparello hebdomadario ecclesiæ Neapolitanæ, domino Federico Regali hebdomadario, & comito ejusdem ecclesiæ, D. Jacobo de Egipto, D. Angelo Policastro, D. Buffillo Manco, D. Joanne Magno, D. Leonardo de Valdo, D. Jacobo Surrentino, donno Simone de Marinis, D. Joanne Paulo de Paris, egregio Leonardo Anello de Messinis, & magistro Mattheo Jovene fabricatore de Neapoli, testibus ad prædicta omnia vocatis, & rogatis.

[36] Nos autem audito tenore dictæ præinsertæ sententiæ, [translatio secunda ad altare majus.] & visis quoque omnibus hujusmodi actis, ut supra compilatis; ac etiam per relationem nonnullorum antiquorum nobilium, & fide dignorum, plenarie informati, & certiorati de dicto corpore glorioso, in pontificali processionaliter una cum eisdem reverendis dominis episcopis, canonicis, & capitulo, ac nonnullis venerandis fratribus, religionum videlicet sanctæ Mariæ de Carmelo, S. Francisci, S. Augustini, & S. Dominici, Orfanorum S. Mariæ de Loreto, una cum populo, & clero, & utriusque sexus, personaliter nos contulimus a sacristia dictæ ecclesiæ, ad dictam cappellam de Capicibus, ubi reperimus dictum corpus gloriosæ virginis S. Patriciæ reconditum, & loco depositi conservatum intus eamdemmet cassam plumbeam, consistens in ossibus, & aliis reliquiis, prout in præinserta sententia, & inventione prima continetur: caput vero ejusdem gloriosæ S. Patriciæ reperimus separatum ab eadem cassa, & conservatum in quodam vase vitreo, ex eo quia dictæ reverendæ abbatissa, & moniales intendunt illud ornari facere argento, & aliis solennitatibus pro majori decore: quod quidem corpus, & caput accensis multis facibus, & candelis ab eadem cappella elevandum, & sustollendum duximus, illudque sub humeris multorum religiosorum sic processionaliter, maxima cum devotione asportandum, & transferendum mandavimus circumcirca dictum monasterium a parte S. Mariæ de Populo, alias Incurabilium deambulantes; & demum per portam magnam dicti monasterii a parte plateæ, summæ plateæ iterum ingredientes præviis orationibus, & letaniis, aliisque solennitatibus, hujusmodi gloriosum corpus, & caput intus dictam cassam, & vas vitreum respective in tumulo honorifico in eodem altari majori ad hoc opus confecto, reponi, & collocari fecimus, ibidem perpetuo permanendum, & venerandum ad omnipotentis Dei, & Sanctorum ejus honorem, & gloriam. In quorum omnium, & singulorum fidem, ac testimonium præmissorum, ad perpetuam rei memoriam has præsentes nostras testimoniales, & patentes literas nostra propria manu subscriptas, per infrascriptum nostrum, & curiæ prædictæ notarium fieri, & subscribi mandavimus, sigillique curiæ prædictæ jussimus, & fecimus impressione communiri. Datum, & actum Neapoli in dicto monasterio, sub anno a nativitate Domini millesimo quingentesimo quinquagesimo primo, die vero Dominico, vigesimo nono mensis Novembris, decimæ Indictionis, Pontificatus sanctissimi in Christo Patris, & Domini nostri, Domini Julii, divina providentia Papæ tertii, anno secundo, præsentibus ibidem omnibus supradictis, & aliis multis in numero copioso, testibus ad id vocatis, & rogatis.

Scipio episcopus, & Vicarius, qui supra.
������Locus sigilli.

Et ego Jo. Mattheus Venetia de Neap. publicus Apostolica auctoritate notarius, curiæque archiepiscopalis Neapolitanæ prædictæ actorum magister, quia prædictæ sententiæ prolationi, ac translationi, & omnibus, & singulis aliis prædictis, dum sic, ut præmittitur, dicerentur, agerentur, & fierent, una cum prænominatis testibus præsens pro notario publico rogatus intersui, eaque omnia sic fieri vidi, audivi, & publicavi; ideo has præsentes patentes literas, sive hoc præsens publicum instrumentum manu alterius fideliter scriptum, ac propria manu prædicti R. D. vicarii, & sigilli ejusdem curiæ subscriptum, & impressione munitum confeci, subscripsi propia manu, signoque nomine, & cognomine meo solitis, & consuetis signavi in fidem prædicto. rum rogatus, & requisitus.

[37] [Corpus in altari majori de positum:] De venerando Sanctæ corpore, aliisque reliquiis, prout servantur in templo hoc novo, idem auctor pag. 323 tradit sequentia, quæ itidem apud alios scriptores inveniuntur: Adest integrum corpus (exceptis nempe partibus, quas seorsim servari dixerat) in ara majori S. Patriciæ, in capsa crystallina, ut ante dictum, ubi legitur:

Hoc Constantini neptis translata sepulcro
      Patriciæ divæ virginis ossa cubant.

Hoc sanctum corpus legitur velo aureo perfectissime confecto involutum, dato inter cetera munera per Joannam Calabriæ ducissam, postmodum Neapolitanam reginam, quæ fuit filia regis Catholici, super sacrum corpus imposito per Leonardum de Magistris felic. record. tunc temporis vicarium generalem Neapolitanum… In loco, ubi per prius quieverat corpus dictæ Sanctæ, sic legitur:

Hic olim corpus requievit virginis almæ
      Patriciæ, major nunc habet ara tamen.

[38] [aliæ S. Patriciæ reliquiæ:] Alias Sanctæ reliquias sic enumerat: Ex capillis S. Patriciæ in capsula eburnea: cingulus de Ottone dictus, quo dicta utebatur pro pœnitentia agenda. (Ottone vox Italica est, Latine aurichalchum.) Et ejusdem sanctæ manna. Manna illud & alii memorant, at non exponunt, quid per illud intelligant. Exponit illud Joannes Baptista Mansus in miraculis post Vitam Sanctæ, Italico sermone scriptam, subjectis, ubi sic habet: Unum ex majoribus miraculis erat, quod perpetuo conspiceretur ex ejus sepulcro stillare purissimus liquor instar aquæ crystallinæ, aut potius crystalli in aqua liquefacti; qui liquor nominatus fuit manna: quemadmodum & illi, qui scaturiunt ex beatis corporibus S. Andreæ apostoli Amalphi, S. Matthæi euangelistæ Salerni, S. Nicolai episcopi Barii, S. Felicis episcopi in cœmeterio Nolano, & quorumdam aliorum Sanctorum. Moniales S. Patriciæ sacrum hunc liquorem magna conservabant reverentia, magnaque pietate dabant infirmis, & dæmoniacis, quibus, eo sumpto, integra confestim restituebatur valetudo. Hæc ille Italice. Plura de eo liquore dabit infra Leo presbyter. Pergamus nunc cum memorato de Magistris, in sacris pignoribus enumerandis.

[39] Dens, inquit, molaris S. Patriciæ, & duæ ampullæ sanguinis ejusdem, [sanguis miraculosus, qui evulso post mortem dente] quæ emanarunt post annos centum ejus in Domino obdormitionis, ex quo quidam eques Romanus Sanctæ devotus, ex ejus ore devotionis causa dentem extraxerat: qui sanguis, quoties conjungitur cum dente, liquefit, rubescit, crescit, & vivificatur, quasi de recenti esset gladio extractus, & singula quaque sexta feria; imo omnibus diebus cernitur distillare, quoties Sacrificium offertur in honorem ipsius Sanctæ in ejus ara, & postmodum durescit. Miraculosum hunc sanguinis fluxum fuse in Vita relatum invenies a Leone presbytero, qui tamen non addit, quo post obitum S. Patriciæ anno miraculum illud patratum, nec equitem fuisse dicit, cui id contigit, sed hominem divitem. Unde itaque illas facti circumstantias cognoverint Neapolitani, mihi est incompertum. Rem narrant auctores varii Neapolitani, sed omnium, ut mihi quidem videtur, optime Antonius Caracciolus aliquoties jam laudatus in Monument. eccl. Neapol. cap. 30 sect. 4, cujus relationem hic subjicio:

[40] Excitus fama miraculorum ipsius (S. Patriciæ) Romanus quidam, [effluxit, & liquefieri solet:] generis nobilitate, ac divitiis præpollens, quem malus genius obsederat, veneraturus ejus sepulchrum, opemque ipsius imploraturus, Neapolim petiit, & ad Patricianum templum accessit. Accessit, & valido Beatæ imperio exagitatus dæmon, injusta possessione decessit. Plusculos ille dies ibi in gratiarum actione moratus, cum postridie reditum ad Urbem meditaretur, aditum ad Beatæ sepulcrum suspicione vacuum, tamquam pernox ibi oraturus, facile obtinuit: aliud tamen callida cogitatione machinatus, ut aliquid scilicet a sacro illo corpusculo posset auferre, amuletum suum, ne denuo fieret mali hospitis inquilinus. Vel forte, ut in Urbe orbis principe, liberatrici suæ basilicam excitaret: verius, permissu Dei, gloriam Virginis suæ manifestiore testimonio exaltaturi. Intempestæ itaque noctis silentio, lapide illo, sub quo beata pignora tegebantur, audacter elevato, Virginis dentem abscidit, sacro furto lætissimus. Et ecce profluus e gingivis sanguis ac vividus, furacem manum, ac loculum purpurat. Obriguit ille, motus, & ambulationis impos: quoad illucescente die, accurrentibus virginibus, sacerdotibus, innumeroque populo, suffurati thesauri restitutione, fuit motui quoque restitutus. Profluum postea sanguinem virgines, binis vitreis vasculis religiose concluserunt. Hic est mirificus ille cruor, qui e regione evulsi dentis appositus, ad hunc usque diem liquescere videtur, spumescere, & ebullire. Cumque per aliquot annos negata fuisset sacrorum pignorum præsentiæ ea liquescentia, reddita postea fuit uberior, & fœnore multiplicato. Quandoquidem ad capitis quoque aspectum, & cum incruento Sacrificio Deo in Beatæ honorem litatur, & singulis sextis feriis sub horam nonam, manifeste cernitur, experimentoque indubio, nihil hic naturam posse, sed Dei nutu potentiaque totum effici. Hoc miraculum illustrandum hic fuit occasione servati sanguinis: reliqua, ubi quid dubii occurrerit, in notis ad illa elucidabimus.

[41] [An aliæ, ibidem servatæ reliquiæ, a S. Patricia eo portatæ?] Franciscus de Magistris loco assignato refert, in eadem S. Patriciæ ecclesia multas alias servari reliquias, quarum aliquas ab ipsa Sancta Neapolim allatas putat, quin & a sancta Helena Constantini magni matre Patriciæ donatas. Potuere quidem illæ a Patricia Neapolim deferri; at nullum, quo hoc affirmem, in Vita reperio fundamentum. Quod vero aiunt ab Helena Patriciæ donatas, refutari non meretur, namque jam diem obierat S. Helena, antequam nata potuit esse Patricia, etiamsi illa Constantis, ut volunt, fuisset filia. At hinc illarum reliquiarum veritatem non impugno, id enim hoc loco non agitur: potuerunt illæ aliunde atque ab aliis eo deferri, etiamsi a S. Patricia non fuerint allatæ.

[Annotata]

* i. e. ligone

* forte minutis

§ V. Nomen in Fastis: cultus Neapoli, ubi patrona electa.

[Nomen in Fastis,] Memoriam S. Patriciæ Martyrologium Romanum annuntiat ad XXV Augusti his verbis: Neapoli S. Patriciæ virginis. Eodem prorsus modo Arturus in Gynæceo sacro. In Catalogo Sanctorum ecclesiæ Neapolitanæ, edito jussu Cardinalis Carafa archiepiscopi Neapolitani, & impresso anno 1619, ad diem XXVI Augusti ita S. Patriciæ cultus memoratur: S. Patricia virgo. Duplex. Omnia de communi Virginum. Missa de communi sine credo. Atque notantur hæc inter alia: Obiit XXV Augusti, qua die ejus monasterii sacræ virgines, quæ sanctum illius corpus possident, festum solenniter celebrant. Nos postera celebrabimus, ne S. Bartholomæi apostoli festivitatem quotannis transferre cogamur.

[43] [& cultus Sanctæ,] Celebratur itaque XXV Augusti a monialibus, idque solenni pompa per octiduum, ut habet vetus Officium ei proprium, impressum Neapoli anno 1556: per totam vero diœcesim Neapolitanam die sequenti. Celebrari itidem festum translationis apud dictas sanctimoniales IX Julii testatur Franciscus de Magistris pag. 44, illiusque Officium proprium cum mox memorato simul fuit impressum; cujus orationem hic subjicio: Omnipotens sempiterne Deus, qui hunc diem translationis gloriosissimæ virginis Patriciæ ad tui laudem & honorem dedicare dignatus es: concede nobis famulis tuis in hac celebritate lætitiam, ut quemadmodum ejus corpus veneramur in terris, ita sua intercessione sublevemur in cælis. Plura ex Officio non appono, cum omnia, quæ in eo leguntur, ex Actis sint desumpta; hæcque ad cultum Sanctæ probandum abunde sufficiant.

[44] [patrona urbis, & regni electa,] Verum non modo debita pietate colunt Neapolitani S. Patriciam, sed & ejus patrocinio urbem suam, totumque regnum Neapolitanum, communire voluerunt, idque factum communi primatum consilio anno 1625, die XXVIII mensis Octobris, re publico instrumento omnibus manifestata: quod instrumentum, ut testem insignis Neapolitanæ urbis erga sanctam hanc Virginem pietatis, lectorum oculis subjicio, prout illud post Vitam Sanctæ a Torbizio jam editum fuit. Siquid in eo circa Patriciæ parentes occurrerit, quod cum ante dictis minus consentiat, poterit rationes allegatas æquus lector consulere.

[45] In Dei nomine. Amen. Anno Jubilei, a Circumcisione Domini millesimo sexcentesimo vigesimo quinto, [cujus electionis datur instrumentum:] die vero vigesima octava mensis Octobris, Indictione nona, Pontificatus sanctissimi in Christo patris, & domini nostri domini Urbani Papæ octavi anno tertio, regnante catholico, & invictissimo domino nostro domino Philippo quarto de Austria, Dei gratia rege Castellæ, Aragonum, utriusque Siciliæ, Hierusalem, Ungariæ, Dalmatiæ, Croatiæ, ac Portugalliæ, &c. anno ejus quinto feliciter. Amen. Nos Joannes Leonardus de Aulisio de Neapoli, regius ad contractus judex, Franciscus Antonius Stinca de eadem civitate Neapolis publicus ubilibet per totum prædictum regnum Siciliæ citra Farum regia, & ubique per totum orbem Apostolica authoritatibus notarius habens amplam potestatem, mea acta publica quæcumque per aliorum quorumcumque ad id per me eligendorum manus poni, scribi, & in publicam formam redigi, & assumi faciendi, ut infra, & testes subscripti ad hoc specialiter vocati, atque rogati, præsenti scripto publico declaramus, notum facimus, & testamur, quod prædicto die, cum licentia ad majorem cautelam obtenta a reverendissimo vicario generali illustrissimi, & reverendissimi domini Decii Cardinalis Carrafæ archiepiscopi Neapolitani constituti in nostri præsentia Neapoli in templo divæ Patriciæ, quod incolunt adm. reverendæ dominæ moniales Ordinis, & regulæ sancti Benedicti, & proprie ante altare majus, ubi asservatur pretiosissimum Christi Domini Corpus, infrascripti deputati a singulis quibuscumque nobilium hujus fidelissimæ civitatis ordinibus, seu sedilibus, nec non a fidelissima platea populi ad præsentem actum, ut infra videlicet, pro platea sedilis Portænovæ Marcus Antonius Mormilis, Carolus de Ligorio, & Annibal Capuanus; pro platea sedilis Montaneæ, don Alonsus Sanchez, don Joannes Serius Sanfelicius, Cæsar Coppola, Joannes Baptista Surgente, Joannes Baptista Pudericus, & Joseph Muscettula; pro platea sedilis Capuanæ, Carolus Filomarinus, Lutius Caracciolus, Andreas Piscicellus, Fabritius Bozzutus, Don Leonardus Toccus, Despotus Romaniæ, & Attæ, & Horatius Caracciolus quondam Hectoris; pro platea sedilis Portus, don Ferdinandus Paganus, don Hieronymus Severinus, Joannes Franciscus de Alexandro, & Franciscus Antonius Mele; pro platea sedilis Nidi, Carolus Brancatius, Ascanius de Bononia, Joannes de Guevara dux Bovini, & Magnus Senescal, & Ascanius Carrafa; pro platea Fidelissimi Populi, V. I. D. Joannes Baptista Apicella electus, & deputatus, V. I. D. Petrus Antonius Castrovillari, Ferdinandus de Ferdinando Procurator dictæ Fidelissimæ Plateæ, Ar. M. D. Julius Cæsar Porcelli, Jacobus Pintus Actorum magister magnæ curiæ vicariæ, & thesaurarius, notarius Franciscus de Rinaldo, Joannes Hieronymus Magliulo, Joannes Andreas Bassus, Joseph Palmiscianus, & Joannes Dominicus Perronus.

[46] [in quo vitæ compendium:] Omnes deputati prædicti ut supra publice declaraverunt, qualiter diva Patricia, de qua præmittitur, originem trahit a sanguine, & imperiali progenie, quippe quia unica exstitit filia Constantis nati ex Constantino magno imperatore, quæ quidem post obitum sui genitoris, relicta hæres paternorum bonorum sub tutela Constantii sui patrui, dum volebat idem conjugio ipsam copulare, fugam clanculum inde maturavit, quoniam virginitatis votum susceperat, & sic a civitate Constantinopolitana cum universa familia discedens, navim conscendit, pervenitque Neapolim, & ad ædes SS. Nicandri, ac Marciani se recepit, amplas relinquens eleemosynas monachis divi Basilii, in affatis ædibus existentibus, in quorum sane templo suum digito monumentum designavit, voce promens: Hæc requies mea in sæculum sæculi, hic habitabo, quoniam elegi eam. Cæterum quoniam civitas hæc, & regnum hæreditario successere * ad illam spectabant, divini cultus fervore accensa, initio sui adventus virginum prima monasterium funditus erexit, ubi religiosissime ac sanctissime degens, verbis & exemplari vita omnes ad cælestia contemplanda animavit, ac inde postea Romam petiit, & limina SS. apostolorum Petri & Pauli, ut cum maxime devote adiit, sacrataque monialis a summo Pontifice Liberio, volens postea ad sanctissimum Domini nostri sepulchrum se (devotione mota) conferre; ac propterea navin iterum conscendens Hierusalem versus, ventorum vi, divino nutu rejecta, * Parthenopem rediit, ubi religiosissime degens, ignita referta charitate, virtutum cumulis insignis, sanctissimorumque repleta operum, diem suum feliciter clausit extremum, & a duobus juvencis miraculose ad præscriptum relata fuit monumentum, in quo miraculis illustrata innumeris, inter quæ potissimum extat illud, quod post centum fere annos, dum devoto affectu, dens e suo capite extrahitur (o mirum!) præter omnem naturæ vim, vivus inde sanguis scatens opipare manavit ad plenam usque ampullulam, qui quidem in festo die sui felicis obitus, donec juxta corpus asservatur, liquide ebulliens inspicitur, quibus, & aliis innumeris ipsa fidelissima civitas mota miraculis, & quia etiam vivificæ Crucis Redemptoris nostri clavum, multasque alias ad eamdem civitatem sanctas attulisse fertur reliquias:

[47] [electio qualis.] Tandem sanctam virginem Patriciam in tutelarem civitatis ipsius, ac regni patronam, & protectricem eligit, ac suscipit, ut hactenus habuerunt sanctos præsules Januarium, Aspren, Athanasium, Euphebium, Agrippinum, & Severum, necnon & Agnellum abbatem, & Ecclesiæ lumen Thomam Aquinatem, beatum Andream Avellinum, & beatum Jacobum de Marchia; eamdemque obnixe humiliterque rogant, ut potentissima sua apud Deum intercessione, tum ut civitatem eamdem in avita religione, & vero Dei cultu, quo ab Apostolo Petro, dum Antiochia Romam peteret, imbuta fuit, conservare, & manutenere dignetur, tum ut Catholicum regem Philippum quartum fidei propugnaculum diu servet incolumem, civitatem postea ipsam in antiqua erga regem suum fidelitate corroboret, bella, famem, pestilentiam, morbos omnes quam longissime avertat ab ea, civium inter se dissidia conciliet servetque, erumpentem forte seditionem quamcumque funditus extirpet, magistratuum juri reddendo præpositorum mentes illuminet, & omnia denique præstet juxta debitum ei erga nos maternum patrocinium. Quam electionem, & susceptam protectionem prædicti deputati juramento confirmarunt, tactis sanctis Dei Euangeliis, & me prædictum Franciscum Antonium Stinca publicum apostolica, & regia authoritatibus dictæ fidelissimæ civitatis notarium rogaverunt, ut hæc omnia ad futuram memoriam meis tabulis consignarem. Unde ad requisitionem adm. reverendarum matrum abbatissæ, & monialium dicti monasterii sanctæ Patriciæ factum est exinde de præmissis hoc præsens publicum instrumentum per manus alterius scribæ ad id per me electi fideliter scriptum, signoque, & subscriptione mei, qui supra, judicis, & nostrum subscriptorum testium subscriptionibus roboratum, vigore, & authoritate cujusdam regii decreti, & licentiæ mihi concessæ describi faciendo omnia instrumenta, & contractus per me stipulatos, & stipulandos, ac stipulata, & stipulanda per manus aliorum scribarum per me eligendorum, prout ex dicto decreto, & licentia mihi concessa sub die ultimo mensis Januarii MDCXVIII penes Joannem Antonium Giselmum regium scribam mandati, apparet.

Præsentibus judice, & testibus in numero copioso.
Lælius Tastius Vicar. Gen.

[48] Ubi patrona regni Neapolitani electa fuit Patricia, [S. Patriciæ locus honoratior præ B. Andrea Avellino datus.] Debebat, inquit Franciscus de Magistris pag. 131, tractari de asportandis sacris reliquiis ipsius Sanctæ solenni pompa, & processione ad thesaurum cathedralis pro possessione ad patrocinium: orta fuit quæstio, an ipsius reliquiæ debebant collocari cum ejus statua in loco decentiori respectu ad reliquias & statuam B. Andreæ Avellini, jam prius in possessione patrocinii recepti respective ad nostram electionem civitatis. Locus honoratior per sacram rituum congregationem die XXVIII Februarii anni 1629 adjudicatus fuit reliquiis B. Andreæ Avellini; sed reclamantibus monialibus, Urbanus VIII summus Pontifex S. Patriciæ reliquias & statuam loco præcedere voluit, suumque judicium confirmavit decreto Apostolico, dato 2 Octobris anni 1641, Pontificatus sui anno 19: quod totum exhibet prædictus auctor pag. 132; qui & pag. sequenti fuse describit solennem supplicationem, quæ die VI Aprilis anni 1642, ad honorem S. Patriciæ urbis jam patronæ, fuit Neapoli instituta. Nos eo curiosum similium rerum lectorem remittimus, atque Acta subjungimus.

[Annotata]

* forte successore

* id est Neapolim

VITA PRIMA
auctore Græco anonymo, ab anonymo itidem Latine reddita.
Ex vetusto Ms.

Patricia V. Constantinopolitana, Neapoli (S.)

BHL Number: 6483

A. Græco Anonymo.

CAPUT I.
Sanctæ fuga, ne cogatur ad nuptias: adventus Neapolim, ac Romam: reditus Constantinopolim, indeque Neapolim.

[S. Patricia ab imperatore nubere jussa,] Postquam a sic fuit nutrita crevit B. Patricia, & petita fuit in uxorem a quodam nobili viro, qui cum multum diligeretur ab imperatore Constantio b, potens erat in curia, & in aula ipsius. Fulgebat autem vir ille c Patricii dignitate, & virgini non fidens, nec ejus parentibus d nullam eis fecit de proposito suo mentionem, sciebat enim virginis amorem in Deum. Verumtamen ad imperatorem accedens, flexis genibus coram eo, sic eum deprecatur: Si gratiam inveni, domine, apud vestram fulgentissimam curiam, & excelsissimam magnitudinem ego vester in omnibus, & per omnia famulus: jussu vestro, sive præcepto detur mihi Patricia virgo pulcherrima in uxorem, ita enim eam diligo, ut, si hoc non impetrem, sim ex vita discessurus. Hæc audiens imperator, illius petitionem adimpleri voluit, & S. Virginis propositum serviendi soli Deo ignorans, præcepit hoc fieri matrimonium. Verum deceptus est ille vanus juvenis, nam Deus Famulæ suæ auxilium præstitit.

[2] [clam fugam adornat,] Audiens enim omnia virgo Patricia, statim quinque, quos habebat, eunuchos ad se vocavit, & alias quinque virgines, quæ ejus erant pedissequæ, eisque sui cordis secreta manifestare consueverat. Omnibus igitur convocatis præceptum imperatoris contra se factum annunciavit, dicens: Cum vos aperte sciatis omnia mea facta, scitis etiam firmiter, qualiter a mea pueritia desponsata fui sponso e incorruptibili, Domino nostro Jesu Christo, absit ergo ut ab eo nunc separer, & conjungar sponso corruptibili. Communiter igitur excogitemus ab omnibus, fratres, atque sorores, consilium imperatoris manus evadendi, ne ejus præceptum in nobis habeat complementum. Hæc cum dixisset B. Patricia, tam virgines, quam eunuchi promiserunt ei usque ad mortem eam non dimittere. Unde cum vellet currenti furori tam imperatoris quam juvenis eam in uxorem petentis cedere, navem Romam f veterem ituram inveniri præcepit, dicens consanguineis suis, olim se vovisse Deo, pro peccatis suorum parentum & suis remittendis visitare, ac osculari limina beatorum apostolorum Petri & Pauli. Deum vero precabatur, ut qui cognoscebat sui cordis abscondita, ipse se duceret quocumque vellet.

[3] Hæc cum fecisset B. Patricia, de paternis g rebus non parvam sortem accipiens, [& fugit conducta navi Romam:] se suaque commendans tutelæ, & procurationi divini auxilii, cum eunuchis, & quinque pedissequis exivit latenter de civitate, navimque conscendens, signavit se signo crucis, & statim requievit in mari h perversus motus aquarum, & procellosus. Habitoque vento habili versus Romam leniter cum amœnitate deportabatur. Patricius vero, hos est, juvenis ille, qui eam volebat in uxorem, hæc audiens cucurrit ad imperatorem, eique citissime suum infortunium exposuit, petiitque cum querela, ne se a virgine deludi pateretur. Quare ab imperatore tres galeæ * missæ fuerunt ad navigandum aptæ, ut ubicumque eam comprehenderent, & ad imperatorem reducerent. Sed incassum nititur aliquis omnipotentis Dei resistere voluntati. Ubi enim ipse est operator, & actor, nullus est, qui possit resistere. Nam B. Patricia ingrediens i quamdam insulam, sub protectione Dei servabatur. Nuncii vero missi ab imperatore æquor illud transcurrentes, nil viderunt, & per tres menses in mari detenti modo huc, modo illuc, flatu ventorum impulsi, tandem post multam maris verberationem reversi sunt, nihil se omnino de ea nec vidisse, nec audisse referentes.

[4] Sancta vero de insula exiens, mari, immo ipsi Deo se credens, [Neapolim appulsa, prædicit se ibi sepeliendam:] nutu Dei disponentis Neapolim appulit. Ubi de navi egressa civitatem ingressa est, nec sibi domum ad quiescendum requisivit, non balneo cogitavit corpus suum reficere, sicut mos est nobilium, & in gloria cum deliciis nutritorum, sed ad templum ivit ad orationem, & sic sacra loca Neapoli sæpe visitavit, & cum introiisset portam, manus ejus aperta fuit omnibus indigentibus, & abundanter in caritate dedit omnibus de rebus, quas adduxerat secum de paterno lare. Venit igitur ad ecclesiam SS. martyrum Nicandri, & Marciani, ubi erat virorum sanctorum monasterium, & cum templum introisset, & de more suo orasset, abbatem ceterosque monachos ad se vocari fecit, eisque convocatis, aspiciens locum, ubi nunc requiescit corpus ejus, scripsit in silice hoc elementum Græ cum π k, quod fidem significat, vel ejus nomen quod incipit ab illa littera; monachisque ait: Unum vobis notifico, sancti patres & venerabiles, locus ille quidem mihi datus est in sortem ad habitandum in secula, vos vero locum habitandi diligenti cura vobis alibi requiratis. Et hoc dixit vaticinans, fulgore divinitus illustrata. Monachi autem hoc audientes statim colloquium dissolverunt. Patricia vero partem pecuniæ, quam detulerat, monachis obtulit, & exivit de Neapolitana civitate, quam plurimis a se in ea peractis miraculis l, statimque ascendens naviculam, iter Romam ducens, auxilio divino gubernante, peregit.

[5] Romanam ergo ingrediens civitatem, non est oblita facere consueta pauperibus, [Neapoli Romam profecta, vestem assumit religiosam:] indigentibus, viduis, & orphanis, dispergens suas divitias abundanter. Insuper valde mane una dierum, quæ fuit Dominica, in qua Christus resurrexit a mortuis, orto jam sole m, surrexit B. Patricia cum suis eunuchis omnibus, & pedissequis, ad audiendum matutinale Officium in ecclesia beatorum Apostolorum. Sed cum adhuc essent clausæ n januæ, angelus o eis eas divinitus adveniens reseravit. Et cum esset intus & orationibus insudaret, vox de cælo audita est, dicens ei: Patricia Dei dilecta famula, assume vitam angelicam, & habitum monialem: hodie namque parentes p tui solventes carnis commune debitum mortui sunt ad Dominum transmigrantes. Statim ergo B. Patricia una cum famulabus suis hæc audiens, Deo summo patri gratias referens cum pedissequis suis, disposito super hoc officio celebrato a summo Pontifice q, & capillis in circuitu tonsis, sacram monasticam induit sibi vestem ab antistire benedictam, licet prius vitam monasticam, immo potius angelicam sequeretur. Sic igitur B. Patricia operans, Romanos radiis meritorum illuminavit, & eleemosynis adjuvit.

[6] [Roma Constantinopolim revertitur, indeque Neapolim.] Postea Constantinopolim iterum est reversa, affectans maternas, atque paternas facultates dispergere spiritualiter pro remissione peccatorum ipsorum. Veniens igitur & intrans in suam civitatem, non splendens, ut prius, & fulgens apparuit, sed omnibus nigra & obfuscata, & sine specie, licet esset formosa. Quare vanæ cogitationes imperatoris, & Patricii contra eam ad nihilum sunt redactæ: cum illis conscientia remorderet, videndo in ea tantam sanctitatis gratiam abundare. Illa vero non in dilationem opus faciendum proposuit, sed statim in unum bona sua patrimonialia congregans, magnam partem quidem in Constantinopolitana civitate egenis distribuit, reliquam vero secum asportavit, volens ad visitandum sepulcrum r Domini nostri ire, & ad alia loca sancta. Accidit autem præter spem, ut navim ingressa, iterum ad Neapolitanas oras allaberetur.

ANNOTATA.

a Loco principii abrasi, substituit, nescio quis, notas quatuor sequentes. 1. Nata est Constantinopoli. Hoc recte. 2. Unica fuit parentibus, qui imperiali erant sanguine creti, eamque ab anno septimo ætatis, litteris, & liberalibus actibus erudiri fecerunt; & illa omnia apprehendit egregie, & brevi ob acumen ingenii, & etiam theologiam. Hæc scientia theologiæ non satis fundata est in Actis. 3. Eligens ipsa a tenellis unguibus Christum, & sub lenissimo jugo suo collum ponere, diu noctuque in lege Domini sollicite cogitabat, & per templa sacraque loca quotidie ambulans, semper in bonis operibus confortabatur. Vestis pretiosa non erat ei curæ, non terrena gloria, non inanis delectatio, seu deliciosa cogitatio balnearum: sed hæc mundanis relinquens, ipsa jejuniis, & vigiliis, & sanctarum Scripturarum cogitationibus insistebat. Hæc a S. Virginis Vita non abhorrent. 4. Floruit temporibus Constantii tertii filii Constantini magni imperatoris, qui imperator fuit, & patri successit. Hic manum cujusdam recentioris facile agnoscas. Videsis Commentarium prævium § 2.

b Constantii, qui & Constantinus & Constans: nepos videlicet Heraclii imperatoris, ut probavimus. § 2 assignato.

c Patricii dignitate. Patricii dignitatem a Constantino magno institutam tradunt auctores varii. Summa erat post imperatoriam, & perpetua, ita ut cum consulatu, aliisque præfecturis conjungi posset. Pauci initio fuisse hac dignitate ornati leguntur; deinde paulatim ad plures devenit, atque exteris etiam regibus non paucis fuit concessa, uti videre est in Glossario Cangii ad vocem Patricius. Porro hic adolescens deinde etiam vocatur Patricius, non nomine proprio, ut opinor sed dignitate. Pater item S. Patriciæ dignitate patricius fuisse dicitur num. 15.

d Vivebant igitur parentes Patriciæ, itaque nec imperator erat ejus pater, seu Constans Constantini filius; sed patricius dignitate, ut modo dictum.

e Ex hoc loco diximus videri, jam voto castitatis fuisse obstrictam.

f Ita vocatur, quia Constantinopolis dicebatur Roma nova.

g Videtur fugisse Sancta, non ignorantibus quid ageretur parentibus; sed id metu imperatoris dissimulantibus. Suspicor id propter comites, & bona paterna ad fugam commodius instituendam accepta.

h Multis ubique miraculis, & visionibus ornatur hæc Vita, quæ mihi exiguam fidem mereri videntur, tum quod ab alio biographo non memorentur, tum quod sæpe inepte conficta esse, appareat.

i Minus certus videtur hic in quamdam insulam ingressus; sic enim fortasse periculum auxisset potius, quam minuisset. Nec quid postdiscessum suum Constantinopoli ageretur, scire potuit sine revelatione divina.

k Prædictionem hanc itidem narrat Leo presbyter, sed cum differentia aliqua. Nam signum a Beata scriptum, fuisse signum crucis, refert ille: noster vero litteram Græcam π, qua vel πίστς significetur, id est fides, vel Patricia, scriptam narrat. Vacillat utcumque hac varietate prædictionis fides, non tamen idcirco prorsus fit incredibilis: nam potuit utrumque scribere; potuit & alteruter in circumstantia signi exarati decipi; etiamsi in ipsa prædictione neuter fuerit deceptus.

l Nihil de his miraculis Leo presbyter.

m Inepte alludit hoc loco ad cap. 16 ℣. 2 Marci. Nam quamvis recte ibidem intelligi possit, quomodo mulieres valde mane egressæ, pervenerint ad sepulchrum Domini orto jam sole: non ita intelligitur quomodo S. Patricia valde mane surrexerit, si surrexerit orto jam sole: idque in Dominica Resurrectionis non multum ab æquinoctio remota. Verum hoc imputetur modo loquendi minus proprio; non fiet idcirco verisimile, quod paullo post sequitur.

n Cum adhuc essent clausæ januæ, basilicæ scilicet Apostolorum, quam adibat ad audiendum matutinale officium. Quis enim credat post ortum solis in Dominica Resurrectionis Domini Officium nondum fuisse inchoatum, templum nondum apertum? Unde quod subjungit:

o Angelus eis eas divinitus adveniens reseravit, Græcum potius ornamentum, quam vera videtur historia.

p Neque revelationi de morte parentum assertæ multum admodum fidei habendum existimo; tum ob rationes dictas, tum quia nihil de his Leo presbyter. Mortem Constantii imperatoris S. Patriciæ Romæ revelatam narrarunt recentiores, quod fictitium esse ex hoc loco manifeste evincitur.

q Vestem religiosam a S. Patricia Romæ assumptam narrat etiam Leo presbyter; at non addit id factum per summum Pontificem, quod dubium saltem videri debet, si non fictitium. Recentiores id a S. Liberio Pontifice factum scribunt, quod abunde § 2 ex tempore, quo Virgo floruit, est refutatum.

r Hanc Sanctæ voluntatem dubiam esse, quiacontrarium habet Leo presbyter, notavimus in Commentario prævio § 2 num. 18.

* i. e. triremes

CAPUT II.
Postremus Sanctæ morbus & pia mors.

[Ægrotans corpus Domini sumit,] Sic ergo B. Patricia Neapolim a per mare iterum ducta, tum propter nimiam abstinentiam, tum propter jejunia, tum etiam propter subversionem humorum in mari, vel, ut dicatur res verius, quia frumentum erat in spica, & tempus propinquum erat, ut reconderetur in horreo cum plurimo fructu, & necessarium ei erat mori, incidit in febrim acutam, statimque desiderio desiderare incepit, ut a nexibus corporis absoluta ante tribunal veri Judicis sisteretur. Fertur itaque in parvam quamdam insulam b, in qua venerabile Corpus Domini nostri Jesu Christi Salvatoris colebatur, & colitur, sumens ipse locus denominationem ab ecclesia, Salvator nomine proprio appellatur. Ad hanc insulam deportata B. Patricia, ibidem, ut de sua erat consuetudine, celebrato Sacrificio, cum devotione maxima, & maximo desiderio petiit assumere corpus Christi. Quo facto, & in ecclesia aliquantulum trahens moram, vocans ad se virgines, & totam familiam suam se sequentem, sic orsa est:

[8] [multisque verbis] O meæ sorores c & dominæ, & vos alii, quos non voco famulos sed filios, nimium humili prece flagito vestram benevolentiam, ut aliquantulum mecum sitis solliciti in hac parte ad vigilandum: spero etenim in hac nocte, intercessionibus beatissimæ Dei Genitricis Mariæ me commendans, & B. Michaëlis archangeli, & Sanctorum omnium, ad Dominum transmigrare. Moneo vos ergo, carissimi, meas intuitu caritatis celebrantes exequias, vos vanitas non decipiat hujus mundi. Præ manibus habeatis semper accensas lampades, ut cum sponsus advenerit ad nuptias, cum eo possitis alacriter introire. Cavete ne juventutis flos de crastino in crastinum seducendo vos inopinate ad senectutem transire faciat steriles, & immemores paradisi. Considerate post mundi creationem, & casum primi parentis, qualiter Deus multifariam multisque modis, ut homines a peccato cessarent, eos admonendo per prophetas, & eos pestilentiis affligendo est allocutus. Habeatis itaque in vobis innatam obedientiam, recordantes per inobedientiam Adam & Evam expulsos esse de paradiso. Scitote quoniam per inobedientiam mandatorum, & illicitas voluptates, mundus universus aquis deluvii devastatus est semel, & nisi, quia Noë cum sua familia innocens inventus fuit, in antiquum chaos hæc omnia forsitan nunc laterent.

[9] [ad virtutis amorem, peccatorumque fugam] Insuper ne credatis, carissimi, tumore aliquo aliquave superbia vos posse manus effugere summi Dei, cum audieritis multoties turrim fabricantes in Babylone post diluvium, Deo cogitantes posse resistere, qualiter fuerunt linguarum confusione dispersi. Libido fœda vos non supprimat, Sodomæ considerantes destructionem, atque Gomorræ. Ebrietas in vobis non dominetur, cum Noë prius, secundo Loth, tertio Esau vitio istarum redarguantur. Audivistis quot, & quantas afflictiones, & pestilentias mittens Deus Ægyptiis, obedientem sibi populum Israël potenti manu extraxit de servitute. Deum ergo toto corde diligite, toto animo cum timore, corporea cogitatione cibi & indumenti terrentes minime corda vestra. Nam qui novas quotidie creat animas, & infundit eas corporibus novis, quemadmodum antiquitus in deserto manna suum populum nutriebat, non patietur vos affligi fame neque siti, calore neque frigore, & sicut non dimisit suum Jonam prophetam, sic nec vos dimittet mori famulos suos. Insuper auditis quotidie quot & quanta sustinuit pro nobis peccatoribus ipse Filius Dei. Videns enim quod nos corrumpebamur instinctu diaboli morbo pessimo, nec poteramus sine perfectissimi medici adjutorio ab illa perhorribili ægritudine liberari, ut nostras tolleret ægritudines manu propria, & humeris suis portaret infirmitates, exinanivit semetipsum accipiens formam servi.

[10] Missus est enim ab arce Patris, qui mundi machinam sustinet & gubernat, [suos hortatur comites;] in uterum Virginis, qui cum natus esset ineffabiliter, in sua Genitrice virginitatis gloria permanente, prædicationibus & miraculis illuminavit orbem terrarum. Postmodum usque ad mortem pro nobis factus obediens, in crucem levatus est Agnus Dei, qui tollit peccata mundi. Moriens igitur & morte sua mortem supprimens, a mortuis post triduum resurrexit. Apparensque iterum & iterum ante suam ascensionem suis discipulis, præcepit eis, ut post infusionem Spiritus sancti Euangelium prædicarent per universum orbem omni creaturæ. Pacem suam igitur donans illis, & patientiam, ut in ea scilicet patientia suas animas possiderent, ascendit in cælum. Vos ergo in vobis istam patientiam habeatis, & pacem. Caritas, quæ sustinet omnia, & humilitas in cordibus vestris habeant principatum. Abhorreatis loqui superflua, silentium diligentes. Quod vestra manus dextera fecerit, nesciat læva, & cum jejunaveritis vitantes hypocrisim, capita vestra oleo ungite. Illud igitur studeatis facere in abscondito, ut cum in aspectu cuncta spectantis Judicis eritis, in manifesto vocem illam, quæ super Sanctos, & electos ab ore Omnipotentis procedet, audiatis: Venite benedicti Patris mei, possidete regnum, quod a constitutione mundi vobis est paratum. Quod vobis concedat per suam clementiam, qui vivit & regnat in secula seculorum.

[11] Hæc & alia plura cum dixisset B. Patricia, eunuchos & virgines admonendo, [deinde Deum precata,] aliosque secum in illa nocte vigilantes, erigens in cælum manus suas & oculos, taliter Deum oravit: Domine Jesu Christe rex gloriæ, qui dignatus es sola clementia humanam carnem assumere, ut chirographum rumperes primi parentis, quique ut humanum genus eriperes faucibus primi draconis, sustinuisti mortem in cruce, exemplum tuis derelinquens discipulis salutare, te suppliciter deprecor, ut meas exaudire preces, non meis meritis, quæ nulla sunt, sed tua sola digneris misericordia. Fac Domine, ut sicut tua pietate segregasti me a terrenis, & carnalibus consanguineis, sic a pœnis inferni meam animam liberes, & in consortio electorum tuorum colloces eam. Corpore vero meo, ubi tibi placitum fuerit, collocato, infundere super ipsum dignare divinam gratiam, ut ab omnibus ad ipsum accedentibus, & meum obitum celebrantibus ad laudem tuam cum fide, spe, & caritate, in infirmitatibus medicina sit probatissima d, vivus fons sanitatis, sit fuga dæmonum, civitatis suffragium, animarum passionum sit liberatio, remissio peccatorum, salutaris portus sit naufragium patientibus, cælorum regni aditus, adversitatum expulsio, captivis sit liberatio, in tribulationibus positis mitis sit consolatrix, omnibus petentibus paratum fiat auxilium, & juvamen, ut nomen tuum, Domine, benedictum & gloriosum exaltetur & collaudetur in secula seculorum. Amen.

[12] [voceque cælesti invitata,] Hæc cum dixisset B. Patricia, vox ab omnibus illic existentibus est audita: Veni, dicens, Benedicta in regnum meum e. Videntes autem illam in extremis laborare, ad laudes & orationes conversi sunt ad exequias pertinentes, & ore simul, & spiritu concordantes proferebant melodias, & spoliati quasi a corpore in intellectu, simul ac ea exire f de ista vita. Sed quia eam omnes plorandi desiderium, ac debitum solvebant lacrymandi, coronam facientes tamquam de variis floribus & diversis, de spiritualibus cantilenis & laudibus, ab ea receperunt benedictionem, tamquam thesaurum donatum eis a Deo. Tunc ad invicem cœperunt referre, qualiter egreditur e corpore anima, & mundus ille plenus corruptione quomodo finietur: narrabant etiam aliquid de secretis bonorum futurorum vitæ secundæ.

[13] [data suis benedictione, placide moritur.] Tunc B. Patricia supra suum pectus brachia plicans in modum crucis, humili voce ait: In manus tuas, Domine, commendo spiritum meum. Suscipe ad te meam dilectam animam, quam semper in tua conservasti confessione, tibi trado etiam corpus meum, quod illæsum & incorruptum conservare dignatus es per virginitatem a corporali contagione. Tu meis astantibus carissimis fratribus ac sororibus sis consolator meæ mortis, a te habeant benedictionem per impositionem manuum mearum; ac super illos manus imponens, ac benedicens eos, dixit illis: Dominus amodo sit vobiscum. Hæc dicens audit a Deo, quæ suis operibus erant audiri digna: Surge proxima mea, columba mea, & veni; jam hyems transiit, imber abiit; & recessit, tempus messionis advenit, formosa mea, proxima mea, macula non est in te: odor unguentorum tuorum est super omnia aromata. Et hoc cum audisset B. Patricia emisit spiritum. Tunc, ut dignum erat, chori angelorum duxerunt ipsius animam in conspectum Altissimi.

ANNOTATA.

a Neapolim hac vice non fuit ingressa, sed in castro Herculano, antequam eo perveniret, obiit. Vide num. 18.

b De hoc mortis loco actum in Commentario num. 18.

c Tota hæc, quam S. Virgini adscribit, oratio auctoris est, non Patriciæ. Inserta hæc est lectionibus Officii Neapoli impressi, uti &, quæ post pauca sequitur, ad Deum precatio. Utraque inepte conficta, neque mulieri ad mortem se præparanti congrua.

d Hic sane orandi modus humilitati Sanctorum parum est conformis.

e Nihil de his omnibus Latinus biographus: neque difficile est agnoscere Græcum sui ubique similem; qui omnes has, ut breviter dicam, mortis circumstantias confinxisse videtur.

f Aliquod hic verbum videtur omissum.

CAPUT III.
Mira corporis translatio ad templum SS. Nicandri & Marciani; miracula; monasterium, ubi sepulta, virginibus concessum.

[Post mortem Sanctæ nutrix divinitus monita,] Adstantes vero illi sacro ac venerabili corpori cum affectu, timore, & exultationis lacrymis pretiosum illud feretrum circumstantes, manus & pedes & etiam indumenta beatissimæ Patriciæ adorantes osculabantur, assumentes sanctificationem & gratiam sensu tactus. Tunc infirmitates fuerunt plurimæ curatæ, & catervæ dæmonum a etiam ab humanis corporibus recesserunt ad tartarum fugientes. Aër ille sanctificatus est a sensu spiritus; terra vero corporis illius potitione, aqua etiam, cum qua sanctum illud corpus ablutum fuit, magis purificata est ab eodem, quam illud purificaret. Postmodum corpore involuto pretiosis linteaminibus ac splendidis, præparaverunt virgines lampades, & circa corpus illud sanctissimum erant sollicitæ vigilare Verum, quia nolente B. Patricia, ei non dixerant præ nimio dolore, atque angustia, post mortem suam ubi voluisset suum corpus sepeliri, ascendit coram Deo planctus & ululatus. Nam post multam illorum lamentationem, quod solet in afflictionibus positis sæpius evenire, unam illarum virginum somnus rapuit, nomine Aglais, vel fuit hoc, ut de dicta extraherentur angustia, voluntas & providentia summi Patris. Nam illico divinitus ei dormienti est revelatum, ut summo mane surgens, iret ad principem civitatis Neapolitanæ, & ei facto narrato, peteret ab eo duos tauros indomitos, & carrucam. Et ubi post impositionem corporis in carruca, tauri illam trahentes sisterent, sepulto ibi corpore, ipsa cum una alia quatuor virginum, & cum tribus eunuchis servientibus Deo, ibidem vitæ residuum complerent, tribus aliis virginibus, & duobus eunuchis reversis Constantinopolim, ut consanguineis beatissimæ Patriciæ factum narrarent.

[15] Somnum itaque abjiciens Aglais, narravit revelationem astantibus, [ducem Neapolitanum accedit,] ex oculis lacrymis manantibus dolorosis. Et quia noctis tenebræ impediebant ambulare volentes, cœperunt interim Deum cantilenis, & laudibus excelsa voce magnificare. Postmodum Aglais socias assumens duas illarum virginum, velocissimis pedibus, antequam princeps surgeret, ad ostium domus ejus cœperunt misericorditer exclamare: Surge princeps b, expelle somnum, surge cito, & indue te vestibus: & audi divinum opus. Surge & sume cum reverentia thesaurum de longe tibi missum, surge suscipe lampadem, quæ supra candelabrum posita tuam civitatem tecum, & omnem regionem illuminabit lumine meritorum. Suscipe lapidem pretiosum, & fulgentissimum, quem amisit Patricius, & etiam imperator. His verbis princeps excitus, surgens voluit omnia per omnia sibi dici, coram quo virgo Aglais flectens genua, talia loquebatur: Domine, nos tres, & aliæ duæ virgines, & eunuchi quinque in domo crescentes cujusdam principis Constantinopolitani, qui fungebatur dignitate patricii, & a sanguine creatus erat imperiali, a nostra pueritia ei præstitimus famulatum. Hic cum haberet unicam filiam nomine Patriciam, cui assistebamus cum diligenti, ac studiosa cura, tamquam in singulari ejus oculi speculo in ea delectabatur. Credebat enim, licet non spiritualiter, ea mediante, quod nunc fit divino spiramine, post mortem suam ejus memoriam permanere.

[16] [atque ab eo duos tauros indomitos & carrucam petit,] Igitur postquam studuit Puella prænominata, & in habitu habuit continentiam, & intellectum artium liberalium, a nobili viro quodam Patricio petebatur in uxorem de consensu imperatoris. Illa vero, quia divina gratia tota dedita erat orationibus, eleemosynis & jejuniis, Romam veniens quasi causa orationis hoc seculare conjugium evitavit, quæ in habitu moniali, assumpta ratione a summo Pontifice, una nobiscum Constantinopolim est reversa. Credensque ire iterum Hierosolymam post mortem parentum, quæ fuerat ei revelata, huc inopinata, maris fluctibus, vel nutu Dei, secunda vice una nobiscum est ducta. Jacet ejus igitur corpus in insula, quam vocatis Salvatoris, ibi enim ejus anima de corpore recessit. Unde cum de sepultura ejus, & etiam de nostra peregrinatione cogitaremus, quasi dormienti mihi fuit illico revelatum, quod deberem ad vos venire, ut daretis mihi duos tauros indomitos cum carruca, & ubi corpore imposito, vestri tauri cornibus dissolutis consisterent, illic corpus ejus reponeretur, & nos ibidem postmodum commorari deberemus toto tempore nostræ vitæ.

[17] [qui corpus carrucæ impositum vehunt ad templum SS. Nicandri & Marciani,] Hæc & alia cum audiret princeps ab ea, recordatus est de primo etiam Virginis adventu Neapolim, & de miraculis ibi ab ea factis, & affectans hoc etiam videre miraculum de tauris indomitis, carrucam, & tauros, sicut petierat Aglais, ad locum ubi jacebat corpus, statim jussit adduci. Ipse vero princeps & episcopus cum toto clero, & populus totius civitatis, cum Aglai, sociabusque suis ad illum locum postea venientes, & corpus illud sanctum imponentes supra carrucam, psalmis & laudibus boves illos indomitos sequebantur ferentes carrucam. O quam mirabilis est Deus in Sanctis suis! tauri nequaquam ducti ab aliquo, recto tramite, & vigoroso pede in ecclesiam SS. martyrum Nicandri, & Marciani c applicuerunt, figentes in ea pedes suos. Monachi vero una cum eorum abbate videntes hæc, valde fuerunt exterriti: causam vero subiti adventus tam taurorum, quam populi multitudinis requirentes, & facta per ordinem audientes, recordati sunt verba, quæ B. Patricia dixerat eis, & ea cum magna voce prædicaverunt populo. Tunc eucharistiæ mysteria Deo celebrata, & laudes, cantilenæ, hymni sacri recitati, & lacrymæ cum multis sudoribus profusæ ex desiderio nimio, & affectu videndi. Videbantur tunc ibi ex maxima defatigatione membrorum, in multitudine populi, & ex contritione cordis conculcatio, sive confusio sudorum & lacrymarum.

[18] [ubi illud, multis factis miraculis, sepelitur.] Tunc ibi facta est non modica multitudo miraculorum: nam surdis auditus d, cæcis visus, mutis loquela expedita, ad tactum virginei corporis donabantur. Chiragram patientes atque podagram, claudi ac laborantes paralysi, spasmo, lepra, vel aliquo alio morbo pessimo, & horribili cum fide, ac devotione partem aliquam sancti corporis amplectentes, & osculantes, subito curabantur. Dæmoniaci in illam ecclesiam deportati, fugatique a corporibus dæmones, cum maxima exclamatione nominis B. Patriciæ, ejusque corpus laudabant liberati, & Deum colebant, & adorabant debita, & congrua veneratione. Peccatores insuper ad illud cum fide accedentes, revertebantur cum contritione peccatorum, chirographis ruptis, & deletis, abrenunciantes diabolo, suisque suasionibus, & in ortodoxa fide postea vivebant. Taliter ergo in silice, ubi π, Græcum elementum ipsamet Beata scripserat digito suo, sepelientes ejus gloriosum & sanctum corpus virgines, & eunuchi, episcopo urbis, totoque clero assistentibus, cum principe, dederunt gloriam Deo.

[19] Monachi vero accedentes ad principem genu flexo misericorditer locum alium ab eo petebant, [Monachi monasterium suum virginibus cedunt.] in quo deinceps possent religiose morari. Princeps igitur tum ob reverentiam beatissimæ Patriciæ, tum ob rogamina monachorum, locum eis concessit, in quo ab eisdem factum est monasterium S. Sebastiani e. Beata autem Aglais tres virgines, & duos eunuchos, secundum quod ei fuerat revelatum, cum navicula remisit Constantinopolim, ibique omnes finierunt vitam in monasterio f beatissimæ Patriciæ a suis consanguineis ibi constructo splendido, atque ditissimo. Ipsa vero beata Aglais cum sociis, & sociabus suis perseverans ad sepulcrum B. Patriciæ, prudentium mulierum multitudinem congregavit, largeque expendens de rebus beatissimæ Patriciæ, monasterium illud refecit ad nomen ejus, & ad honorem. Quod licet in aliis esset ædificatum cum aptitudine, aqua tamen carebat, quod non parum sanctimonialibus erat laboriosum, atque inconveniens de longe aquam haurire. Sed & hic voluit ostendere suam gratiam qui dixit: Ubi duo vel tres sunt congregati in nomine meo, ibi sum ego. Nam B. Aglais fide corroborata, habensque spem in orationibus beatissimæ Patriciæ virginis, vocans ad se omnes sanctimoniales, facta oratione, locum eis, accepto fossorio demonstravit: Hic fodite, dicens illis, & aquam, Deo donante inveniemus. Quo facto, O quam admiranda tua opera Jesu Christe! aqua fuit inventa statim, potabilis, & nimium pretiosa, quæ usque ad præsens cernitur. His igitur sic peractis B. Aglais ad Dominum migravit, cujus venerabile corpus, & alterius virginis, & eunuchorum reposita fuerunt juxta tumulum B. Patriciæ ad laudem Domini nostri Jesu Christi.

ANNOTATA.

a Poëtam, id est fictorem, & hic agnosce. Quis enim credat integras mox dæmoniacorum turmas ad corpus defunctæ Virginis fuisse adductas?

b Hic vero, si ullibi, est ineptissimus, nam bacchantem videtur delineare mulierem, non sanctæ Virginis nutricem.

c De tota hac historia egimus in Commentario prævio § 3.

d Oratorem hic agit, non historicum; facta tamen quædam miracula, non est incredibile.

e Quæ sequuntur usque ad finem disputata invenies in Commentario § 3.

f Monasterium illud, ut quæ notavimus multa, in cerebro suo struxisse videtur Græcus ille: alioquin mirandum esset, quod nulla de S. Patricia in Græcis Martyrologiis habeatur memoria.

VITA ALTERA
auctore Leone presbytero.
Ex tribus antiquis Mss.

Patricia V. Constantinopolitana, Neapoli (S.)

BHL Number: 6484, 6485

A. Leone presbyt.

PRÆFATIO.

[Auctor in præfatione opem Dei implorat,] Plus a, & misericors Deus, tu qui es sine numero omni misericordia plenus, qui dixisti: Petite, & dabitur vobis, pulsate, & aperietur vobis, tibi ego Leo indignus presbyter flecto genua mea, & prosterno me cum lacrymis toto corde meo ad ineffabilem clementiam, & peto a te, Deus omnipotens, gratiam simul & adjutorium, ut tu Deus omnipotens dones mihi sapientiam, & sermonem loquendi, ut ego enarrare, & dicere possim aliquam divinam rationem de beatissima Patricia, quæ multis bonis operibus per inspirationem tui nominis operata est. Vide humilitatem meam, Domine, & laborem meum, & illumina oculos cordis mei, & intellectum divinæ misericordiæ & gratiæ tua claritate. Quid ego a te, Domine, petivi jussionis, qui amplas habes misericordiæ regulas, per intercessionem beatæ Mariæ Matris tuæ, & beatissimorum Petri & Pauli, & omnium Sanctorum tuorum? Quia omne datum optimum, & omne donum perfectum de sursum est, descendens a Patre luminum, apud quem non est transmutatio: cui est honor & gloria in secula seculorum. Amen.

[2] [& quibus rogantibus docentibusbus scripserit, exponit.] Quod ego Leo indignus presbyter servus Sanctorum Nicandri b, & Marciani multum devitans, vobis me sæpius rogantibus, fratres [& sorores] Christi c amabiles. Dico vobis hoc, quod assensum præbui, & propter devotionem, quam vos erga sanctissimam Dei famulam Patriciam habetis, vitam, vel obitum, atque miracula, quæ per eam Dominus gessit, Latinis explicavi sermonibus, quod dicere audivi per os de multis virginibus Christi, sancto velamine indutis, quæ oculis suis viderunt miracula, quæ per eam Dominus gessit ad templum sanctum, & gloriosum beatissimæ Patriciæ; sed tamen deprecor vos, fratres, ut omnes pariter oremus ad Dominum, ut dignemini mihi aperire sensum, ut propter vestram orationem una cum Dei adjutorio, qui aures surdorum dignatus est aperire, & os mutorum loqui, & linguas infantium disertas facere, qui dixit: Nolo mortem peccatoris, sed ut convertatur, & vivat. Sane nativitatem Sanctæ hujus, & vitam, & laudem, quæ Deo est prosecuta, summatim, breviterque studuimus carpere. Cetera miracula ejus ab aliis doctoribus sumentes, sensum magis quam verba protulimus.

ANNOTATA.

a Hæc præfatio in aliis Mss. omissa est. Monitum velim lectorem, Mss. quoad voces multis locis non consentire; quamvis quoad sensum satis inter se congruant. Longum esset has vocum differentias ubique notare; quapropter ubi sensus non mutatur, voces eorum Mss. dabo, quæ sensum melius explicent; cum vel sic difficile sit in auctore minus Latine docto, ubique sensum & phrasim exhibere non vitiosam.

b De SS. Martyribus Nicandro & Marciano, quorum se servum profitetur auctor, actum est in Opere nostro ad diem 17 Junii.

c A fratribus & sororibus se rogatum etiam in alterius Ms. præfatiuncula testatur: at phrasis prorsus vitiosa fuit hoc loco juvanda, additis his verbis, & sorores, quæ e Ms. excidisse videntur.

CAPUT I.
Gesta in vita; beata mors; mira corporis translatio ad sepulturæ locum.

[Tempus, quo floruit, locus natalis, pueritia pia:] Tempore quo Constantinus, qui & Constans a est appellatus, Constantinopolitanum regebat imperium, fuit quædam illustris virgo nomine Patricia, ex imperiali genere orta, ex Byzantio urbe: ab ipso vero juventutis suæ tempore Deum secuta est, orationibus, eleemosynis, & jejuniis diu noctuque assiduo insistendo non cessabat: sed Deus omnipotens, qui vult omnes salvos fieri, & neminem vult perire, dignatus est ad se vocare beatissimam Patriciam; illa namque toto corde conversa ad Dominum, intimas preces cœpit effundere Deo, ut corpus suum immaculatum virginitate servaret, una cum nutrice sua Aglay.

[4] Tunc juvenis Patricii b cujusdam filius amore virginis captus, [nubere ab imperatore jussa fugam meditatur,] petiit, ut Patricia sibi uxor daretur. Tunc Pater c ejus una cum parentibus suis abiit ad imperatorem, & petiit ut Patriciam daret filio suo uxorem; imperator vero jussit fieri petitionem eorum. Beata vero Patricia una cum præfata Aglay custodiens præcepta Dei, qui dixit: Qui vult post me venire, abneget semetipsum, & tollat crucem suam & sequatur me, inspirante Christo concilium habuerunt, ut pergerent Romam ad limina apostolorum Petri & Pauli: & hæc illa cogitante nunciatum est ei, quod imperator annuisset illam dare sponsam patricii filio. Tunc misit silentio, & fecit venire ad se virgines quinque, & eunuchos quinque, & narravit eis omnia, quæ gesta sunt ab imperatore, & post hæc omnia concilium inierunt, ut pariter pergerent Romam.

[5] Inito concilio abierunt juxta mare & emerunt navem, [Neapolim delata, prædicit, se ibi sepeliendam:] in qua ingrederentur, & introeuntibus in navem cœperunt naucleri navigare, navigantes vero pervenerunt in portum Neapolitanum. Descendentes autem de navi, ingressi sunt in civitatem, & adoraverunt loca Sanctorum, qui in eadem urbe requiescunt, offerentes munera, & eleemosinas dantes pauperibus; tunc divina inspiratione ingressæ sunt etiam in monasterium sanctorum Nicandri, & Marciani, & ibidem oraverunt, & post orationem beata Patricia Spiritu sancto repleta, dixit ad abbatem monasterii, simulque ad fratres ejus: O caterva sanctorum, electi Dei, auribus percipite, domini mei, & intelligite sermones meos: scire vos volo, quia in hoc loco, ubi manibus meis signum crucis Domini mei fecero; post meum obitum ibi sepeliendum est corpus meum, & vos enim de loco isto exibitis, & in alium locum ibitis, non longe hinc, in quo & vos iterum congregabimini. Et cum hæc dixisset beata Patricia, commendaverunt se in orationem eorum, & inclinato capite petierunt benedictionem & abierunt.

[6] [Romæ vestem mutat: inde Constantinopolim reversa, ad iter se parat:] Egressi vero de civitate, pervenerunt in portum, & ingressi navem pervenerunt Romam: & introëuntes limina Apostolorum, ibidem oraverunt, & post orationem completam totonderunt capita sua sanctæ virgines in ecclesia beati Petri apostoli, ibique sanctæ religionis velamen indutæ sunt, & fecerunt eleemosinas multas, & commendantes se in prece Apostolis, ingressæ sunt navem, ut reverterentur Constantinopolim. Cumque reversæ fuissent vendiderunt omnia sua, quæ habere potuerunt, cunctisque servis suis libertate donatis, dona multa censuum impenderunt. Tunc beata Patricia, vendito patrimonio, congregavit divitias multas in calicibus, & pateris aureis, & sindonibus multis, & sericis vestibus.

[7] [contracto in via morbo, pie decedit prope Neapolim.] Et vale dicens parentibus d, & amicis reverti disposuit cum Aglay nutrice sua, & cum aliquantis de servis suis, qui secuti sunt eam ad præfata loca sanctorum, ut supra diximus, ubi manibus suis signum sanctæ crucis fecerat. Ingressi sunt navem, placuit Deo ut sanctam animam ejus tunc reciperet: in via, in qua ibat, in ægritudinem validam incidit. Inter hæc pervenerunt enim in insulam e, ubi situm est monasterium in honore domini & Salvatoris nostri Jesu Christi, & commendavit se fratribus, & fecit ibi confessionem, & accepto viatico salutis, vocata est a Domino, sancta anima ejus cælo recepta est.

[8] [Nutrix divinitus monita, tauros indomitos, & carrucam impetrat,] Tunc Beata Aglay nutrix sua cœpit plorare amarissime, & cogitans ubi sanctissimum corpus poneret, præ nimia angustia obdormivit. Cumque obdormisset vidit in somnis angelum Domini f, dicentem sibi: Surge, & vade, ingredere civitatem, & dic duci civitatis: & accipies ab eo duos tauros indomitos, & carrucam: in qua posito sanctæ Virginis venerando corpore, dimitte tauros ire, ubi ipsi voluerint, & ubi steterit carruca, in ipso loco sepelite sanctum corpus. Cumque evigilasset a somno, surrexit velociter, & abiit in civitatem ad ducem & prosternens se ad pedes ejus cum lacrymis, dixit ei omnia, quæ ab angelo ei per visionem narrata sunt. Dux vero, cum hæc audisset, gaudio repletus, & benedicens Dominum, jussit fieri, quod petiit.

[9] [a quibus vehitur corpus Sanctæ ad templum SS. Nicandri & Marciani.] Cumque oblati ei fuissent tauri; omnis populus congregati sunt, cum cereis & oblationibus, & aromatibus: & tollentes sanctum corpus ponentes illud in carruca, cum hymnis & confessionibus benedicentes Dominum sequebantur, ut viderent, si verum esset, quod angelus loquutus fuerit ad Aglay. Tunc tauri illi abierunt per mediam civitatem, & pervenerunt in monasterium sanctorum Nicandri & Marciani, & steterunt in locum, ubi beatissima Patricia, ut diximus, signum sanctæ crucis fecerat, & omnis plebs, ut vidit, dedit laudem Deo, & glorificaverunt sanctum corpus, & cum magno honore sepelierunt illud gaudentes, & glorificantes Dominum Jesum Christum, cui est honor, & gloria in secula seculorum. Amen.

ANNOTATA.

a Constantinus, qui & Constans, Heraclii nepos. Consule § 2 Commentarii, ubi exposuimus, quo tempore Virgo floruerit.

b De dignitate patriciorum quædam diximus ad Vitam præcedentem ad cap. 1, lit. c. Ubi etiam invenimus patrem S. Patriciæ similiter dignitate fuisse patricium.

c Pater scilicet adolescentis cum parentibus, id est consanguineis suis. In sequentibus siquid dubii occurrerit; vide annotata ad Vitam præcedentem, in qua hæc omnia eodem fere modo narrantur.

d Parentibus, id est consanguineis; ut ea voce supra usus est. Jam enim mortui erant parentes, alioqui non vendidisset patrimonium suum.

e De loco, ubi obiit Sancta, consule § 2 numero 18.

f Vide quæ de hac historia diximus § 3.

CAPUT II.
Monasterium virginum Sanctæ sacrum: varia post mortem miracula.

[Monachis SS. Nicandri & Marciani cedentibus,] Igitur postquam beatissima Patricia ex hoc mundo migravit ad Dominum, tumulum, in quo venerabile corpus ejus positum est, beata Aglay custodiebat die noctuque in vigiliis, & orationibus serviens Deo, & beatæ Patriciæ. Tunc abbas monasterii cernens gloriosum certamen ejus, & mulieres multas venientes, velamine sanctæ religionis indutas, in eadem ecclesia, recordatus sermonis, quem beata Patricia dixit in vita sua, quia videlicet viri inde migraturi ad locum alium forent, intellexit vir Deo plenus, quia placuit Domino, ut jam amplius non esset ipsorum congregatio in loco sanctorum Nicandri & Marciani, convocatis fratribus, ait: Eamus ad ducem, ut ostendat nobis locum, in quo congregatio nostra fiat, & abierunt, & narraverunt ei omnia, quæ beata Patricia dixit, dum viveret; & petierunt ab eo locum, sicut dixerunt. Dux vero jussit, ut ubi illis placeret acciperent locum ad ædificandam ecclesiam Dei. Tunc ministri donaverunt eis locum juxta murum civitatis, ubi modo monasterium beati Sebastiani a martyris situm est.

[11] Beata vero Aglay congregavit virgines innumerabiles in monasterio, [monasterium illud virgines obtinent: aqua divinitus ibi impetrata:] ubi sancta Patricia requiescebat, & ornaverunt ecclesiam omni ornatu, sicut decet ecclesiam Dei, & fecerunt in eodem loco puteum, & invenerunt aquam dulcissimam. Tunc impleverunt de illa aqua vas vitreum, & direxerunt illam duci propter benedictionem: dux vero accepit aquam & bibit ex ea, & benedixit Dominum cæli, & offerebat eis centum solidos. Beatissima autem Aglay cum accepisset munera illa, cœpit ædificare ecclesiam in honore beatæ Patriciæ. Cumque constructa fuissent loca sanctorum, atque complevisset omnia, quæ inchoavit, beata Aglay in oratione prostrata obdormivit in Domino, & sepelierunt eam in ecclesia prope murum illius.

[12] Carissimi fratres, redeamus ad miracula beatæ Patriciæ, [oleo lampadis multi curati:] quæ Dominus post obitum ejus dignatus est operari, ut lucernam, quæ sub modio latebat, super candelabra poneret, ut luceret omnibus: & Dominus omnipotens, qui lumen erat corpori beatæ Patriciæ virginis, omnibus innotesceret. Exibat per universam terram illam fama bonitatis ejus; & ubicumque ægroti erant, veniebant ad ecclesiam beatæ Patriciæ, & adorantes ad tumulum ejus, statim sanabantur. Sed quia Deus non dimisit sanctitatem, & opera, quæ beata Patricia operata est in vita sua; (ipse namque Deus, qui quotidie glorificat glorificantes se, & voluntatem ejus facientes, ille sanctificavit famam beatæ Patriciæ virginis) multitudo languentium veniebant ad tumulum beatæ Patriciæ virginis, cæcorum, surdorum, aridorum, & qui vexabantur ab spiritibus immundis, & ipsi sancto liquore peruncti statim sanabantur. Oleum illud, quod diximus, unde languentes sanabantur de cicindelo b, quod supra tumulum beatæ Patriciæ pendebat, auferebatur, & qui uncti de eo fuerant, statim sanabantur per intercessionem beatæ Patriciæ virginis. Crescebat quotidie fama bonitatis ejus per universum orbem, & omnes veniebant, cum oblationibus, & cereis, & muneribus, adorantes sanctum, & gloriosum templum ejus.

[13] [Romanus quidam dæmone liberatus,] Quodam tempore fuit quidam vir Romanus, & ipse vexabatur ab spiritibus immundis, audiens miracula, quæ per eam Dominus faciebat. Tunc velociter currens, venit ad ecclesiam beatæ Patriciæ, & prostravit se cum lacrymis ad ejus gloriosum tumulum, ibique diutius orans, & flens, confitens peccata sua: & descendens Spiritus sanctus liberavit eum ab immundo spiritu per intercessionem beatæ Patriciæ virginis. Tunc omnis populus, qui illic aderat, videns mirabilia, quæ per eam Dominus fecit, glorificavit Deum in hymnis, & confessionibus: vir autem ille, cum vidisset se absolutum, clara voce coram omnibus cœpit glorificare, & benedicere Deum cæli, qui eum liberavit per intercessionem beatæ Patriciæ virginis. Tunc homo ille cœpit quotidie ibi psallere, & confiteri Domino, & benedicens beatam Patriciam, timens ne eum iterum dæmon vexaret. Cumque vidissent sorores monasterii, quod vir ille moram faceret in monasterio, dixerunt ei: Ecce sanus factus es, frater, per virtutem Christi, & beatæ Patriciæ virginis, revertere in pace in domum tuam, quia non licet tibi nobiscum esse. Vir ille cum vidisset, quod illum foras expellerent, inclinato capite cum humilitate dixit: Rogo vos, dominæ meæ, ut dimittatis me in hac nocte requiescere juxta tumulum beatæ Patriciæ virginis, quæ me sanum fecit, ut cum toto corde meo benedicam Deo, & beatæ Patriciæ famulæ suæ,

[14] [clanculum dentem ex ore Sanctæ evellit cum fluxu sanguinis,] Et cum hæc dixisset, data est ei licentia a sororibus manendi: nam Dominus omnipotens ostendit miraculum in eodem loco, & misit in corde homini illi, ut aliquid de corpore Sanctæ auferret, ut cum honore in terram nativitatis suæ reverteretur, & in ejus nomine ecclesiam construeret, & cum honore in sempiternum eam veneraretur. Cumque intempesta noctis hora in cœnobio degeret; & vidit quia omnes siluerunt: surrexit homo ille, & abiit ad sepulcrum beatæ Virginis, & tulit lapidem, qui superpositus erat ibi, & abstulit cum virtute unum de dentibus ejus. Quomodo ille ausus fuit tangere caput sanctum, quod quotidie miracula faciebat? Spiritus sanctus c instruxit eum: & statim factum est miraculum magnum in eadem hora. Cumque tulisset unum de dentibus sancti capitis, subito effusus est sanguis de ipso loco, ita ut locus sanctum caput tenens, plenus erat sanguine vivo. Mira & inaudita res, ut os siccum, & sine carnis tegmine in sepulcro jacens, sanguinem funderet. Sed tamen, carissimi, hoc quod dictum est, nulli inde incertum sit: quia non cessat miracula facere quotidie Deus, sicut ab initio fecit, & usque hodie, & in sempiternum. Nam legimus, quod virga Aaron d fronduerat, & floruit, & fructificavit nuce, figura Trinitatis. Ille, qui fecit cælum, & fundavit maria, ipse creavit omnia. Ipse in vetere Testamento, & in novo quotidie non desinit in Sanctis suis miracula facere, & quotidie ordinat, & dispensat omnia, quando vult, & quomodo vult.

[15] Redeamus ad præfatum virum, qui illum dentem gloriosissimæ Virginis tulit. [quod territus narrat virginibus:] Videns se deprehensum & confusum, timore mortis perculsus, ita ut de illo loco movere se non posset, statim obstiterat sicut statua, & obstupescit. Tunc surrexerunt omnes in vigilia matutina, orationem, & matutinum canendo, invenerunt virum illum stantem, ita ut petram e, ut nec movere se posset, nec loqui. Tunc surrexerunt virgines illæ, & cœperunt eum inquirere, quid esset? At ille non poterat eis loqui præ nimio timore. Sanctæ illæ cogitaverunt, ut dæmon vexaret illum, sicut antea solitus erat, & cœperunt orare pro eo. Tunc homo ille reversus est incolumis, & cœpit confiteri, & dixit eis quæ fecit, & ostendit ipsum dentem, quem de capite sanctæ Virginis tulerat; & narravit eis, quia de illo loco, unde sanctum dentem excusserat, sanguis vivus manavit. Audientes virgines illæ, timore Domini repletæ, abierunt orantes, & psallentes, cum lacrymis clamantes: Kyrie eleison.

[16] Et properantes ad sepulcrum, invenerunt de loco, [quæ sanguinem duobus vasculis inclusum custodiunt.] unde dentem excusserat, sanguinem vivum manantem, & impleverunt de sanguine ipso vasa vitrea f duo, & tulerunt dentem illum, & fecerunt ei locellum argenteum, & reposuerunt illum ibi, & cum gloria hymnorum cooperuerunt sanctum sepulcrum, & nunciaverunt episcopo loci illius omnia, quæ acciderant. Tunc episcopus audiens hoc factum mirabile, gratias egit Deo, qui dignatus est visitare plebem suam. Vir ille, qui sanus factus est, erat magno decore, & dives nimis, gratias agens Deo, & sanctæ Patriciæ virgini, abiit in regionem suam laudans, & benedicens Dominum, & beatam Patriciam virginem, narrans omnia miracula, quæ fecit ei Deus per ipsam. Cumque reversus fuisset in terram suam, direxit sericam vestem ad ornamentum sanctæ ecclesiæ ejus, & multa alia munera, & stolam candidam ad Sacrificium Deo vivo & vero offerendum.

[17] Fuit quædam puella de nobili prosapia, ab infantia sancto velamine induta, [Monialis ex venæ sectione de vita periclitans,] manens in eodem monasterio infirma nimium, & pro medicina corporis de brachio suo sanguinem g excusserat: ipse flebotomus h ferro, cum quo sanguis excussus fuerat, nervum ejus percussit, & brachium ejus tumens factum est, & totum corpus ejus variis languoribus tenebatur. Tunc medici abierunt, & fecerunt ei medicinam, & non potuerunt sanare eam. Et patefacta sunt vulnera ejus, & cœpit fundere putredinem, sicuti aquam vivam. Tunc illa fecit venire medicum ad se, & cœpit medicus medicinam imponere diebus multis, & nihil profecit. Reliquit eam, & abiit. Post hæc vulnus clausum est, & cœpit tumere, & dolere magis, quam antea, & iterum apertum est, & fundebat putredinem. Et ita per menses septem, & dies viginti claudendo se, & aperiendo quotidie vulnus periclitantem de doloribus affligebat: dimissa namque a medicis erat, dicentibus inde morituram esse.

[18] [S. Patriciam pro sui curatione deprecatur,] Illa prosternens se cum lacrymis in oratione deprecabatur Dominum, ut ille, qui liberavit illam mulierem de sanguinis fluxu, ille daret medicinam corporis, & animæ suæ: post unum horarium spatium erexit se cum lacrymis, & orando perrexit ad tumulum beatæ Patriciæ virginis, & cœpit cum lacrymis dicere: Sancta, & sponsa Christi, virgo Patricia, quæ honorem seculi pro nihilo habuisti, & dereliquisti omnia propter Christum, & ipsum Lumen secuta fuisti, non me derelinquas, neque despicias me in tribulatione ista, & in hac validissima infirmitate; sed tu Domina, per cujus virtutem multi infirmi sanati sunt, dona mihi ancillæ tuæ sanitatem, ut ego una cum omnibus, qui per te sanati sunt, glorificem Jesum Christum filium Dei tui, & te virgo Domina. Et cum complesset orationem, obdormivit.

[19] [a qua jussa lampadis oleo brachium inungere, curatur:] Et apparuit ei virgo pulchra nimis, gemmis ornata; & dixit ei: Ut quid tristitia in te talis, & tam fortis fletus est? Et illa ostendit ei brachium vulneratum, & narravit, quomodo non poterat sanitatem recipere a medicis: & dixit ei virgo illa, quæ ei apparuit: Medicinam carnalem corpori tuo numquam adhibeas; sed surge citius, & de oleo, quod in cicindelo est, qui pendet super tumulum meum, linies brachium tuum, & sanaberis. Cumque evigilasset a somno, gaudio repleta abiit, & fecit omnia, quæ ei dicta sunt per visionem a virgine illa, & sana facta est in octavo die, & benedixit Dominum, & beatam Patriciam, per quam sanata est.

[20] [energumena liberata:] Quadam namque die dum puella venisset in monasterium virginum propter causam discendi plummare i; cujusdam nobilis feminæ ancilla ab immundo spiritu vexata volutabat se per terram, & stridebat dentibus, & per os ejus clamabat diabolus: O Patricia cur venis quotidie, & laceras me? Cumque vidissent puellæ monasterii, quod diabolus vexabat eam, apprehenderunt eam, & ligaverunt eam ante tumulum Virginis, & dereliquerunt eam ibi; & statim discessit ab ea dæmon.

[21] [humor seu oleum ex sepulcro Sanctæ manans.] Fratres carissimi, glorificemus Deum excelsum, qui quotidie non cessat miracula facere in servis suis. In ipso templo beatæ Patriciæ juxta altare, ubi quintanæ k factæ sunt marmoreæ in ædificio, una de præfatis quintanis posita est in angulo ejus marmoris, ubi foramen est. Ingressa est congregatio puellarum ad laudem referendam l in templum Virginis; & respicientes viderunt marmor illud fundere oleum sanctum, & videntes glorificaverunt Deum omnipotentem, & beatam Patriciam famulam suam in hymnis, & confessionibus. Nulli Christiano incredibile sit de effusione olei; quia ego Leo presbyter, qui vitam, & obitum beatæ Patriciæ scripsi, oculis meis illud vidi, & cernens glorificavi Deum, & beatam Patriciam. Quia non credentes similes sunt impiissimis judæis, quos Deus omnipotens liberavit de jugo servitutis, & de domo Pharaonis per Moysen famulum suum, & per mare rubrum siccis pedibus transire fecit, & columna nubis in cælo per diem apparuit eis, & ignis per noctem; & sic non credentes mortui sunt. Ipse namque Deus, qui est, & qui erat, ipse est in secula seculorum, & cuncta creavit ipse. Namque multa mirabilia dignatus est operari per beatissimam Patriciam famulam suam. Omnes attendite, & videte, & credite in Dominum nostrum Jesum Christum, & faciamus dicta, & jussionem ejus, & non faciamus, sicut fecerunt illi m, sculptile adorantes, quando sequebantur filios Israel, & Dominus immittebat eis vindictam: & ad jussionem Dei descenderunt de loco suo, & increverunt duritia cordis eorum, & mortui sunt in mare Rubrum. Sic de illo marmore, ut diximus, potuit fundere oleum, ut credamus, quia & petræ Christum prædicant, & credunt n in eum. Sic, carissimi, & nos, qui scimus, & intelligimus, prædicemus, & glorificemus Deum cæli, qui dedit nobis in hoc tempore beatam Patriciam virginem, ut ipsa pro nobis intercedat ad Dominum nostrum Jesum Christum, qui cum Patre, & Spiritu sancto vivit, & regnat in secula seculorum. Amen.

ANNOTATA.

a De recessu monachorum, monasterio S. Sebastiani, ceterisque hic memoratis, tractavimus§ 3.

b Cicindelo, aliud Ms. Cicindello, aliud Lampade, Cicidelum legit Caracciolus. Porro per cicindelum lampadem significat. Uti S. Gregorius Turonensis lib. 4 Histor. cap. 31, & cap. 36 editionis Ruinartianæ, ubi hæc habet, in elogio S. Nicetii Lugdunensis episcopi: Nam de oleo cicindeli, qui ad ipsum sepulcrum quotidie accenditur, cæcorum oculis lumen reddidit &c. Perperam in indice præfati editoris cicindelus exponitur cereus; nam hic oleum non fundit. In Vita S. Eligii Noviomensis episcopi cap. 47 (habetur tom. 5 Spicilegii Acheriani) Cecindillus scribitur, ac lampadem esse manifeste itidem insinuatur: Cecindillus, inquit, qui ad caput beati viri dependebat, cum die quadam pæne constaret semivacuus, repente subita inundatione repletus, atque ex semetipso divinitus lumine gignente accensus, plerumque deinceps & ardet & superfunditur. Si vacuus, si repletus cecindillus, non videtur cum candelabro confundendus, ut ibidem paullo post videtur confundi.

c Spiritus sancti instinctum non satis recte hic agnoscere videtur auctor in facto temerario. Potuittamen temeritatem illam Deus permittere, ut inde major Virginis sanctæ resultaret gloria.

d Num. cap. 17 ℣. 8: Invenit germinasse virgam Aaron in domo Levi: & turgentibus gemmis eruperant flores, qui foliis dilatatis, in amygdalas deformati sunt. An in eo figura sit SS. Trinitatis, consuli possunt interpretes. Neque enim tam clara est, ut ultro in oculos insiliat.

e Hæc non videntur ipsi obventura fuisse, si impulsu Spiritus sancti, ut auctor putavit, rem fuisset aggressus.

f Sanguinem illum etiamnum servari, & conjunctum cum dente liquefieri narravimus § 4, ubi & factum ipsum expositum.

g Id est venam sibi per chirurgum aperiri jusserat. Aliud Ms. habet: Sanguinem de brachio suo sibi excuti fecit.

h Flebotomus est venæ sector, ut flebotomia venæ sectio. Ferrum, ut vocat, est scalpellum, quo vena secta.

i Plummare, id est acu pingere.

k Quintana pro variis circumstantiis varias habet significationes. Hic videtur sumi pro annulis seu circulis e marmore structis: nam id etiamsignificationis habet apud Italos. Ita Joannes diaconus aureas quintanas vocavit aureos vel inauratos circulos, quibus ditatum memorat altare S. Stephaniæ, inquit Cangius in Glossario ad vocem quintana.

l Ad laudes, opinor, decantandas.

m Ægyptii cum Pharaone.

n Fide scilicet petris congrua; ita loquitur auctor, quia inanima ita Deo obediunt, ac si intellectu eum cognoscerent. Phrasis tamen est durior.

[Miracula]

Patricia V. Constantinopolitana, Neapoli (S.)

BHL Number: 6488, 6490

PRÆFATIO DE MIRACULIS SEQUENTIBUS.

A. incerto.

Habeo, lector benevole, ut ante monui, tria Mss. hujus Vitæ. Illud secutus sum hactenus præ ceteris, quod stylo erat maxime simplici, ratus illud aliis magis esse genuinum. Alterum e tribus stylo est, non quidem puro admodum, & eleganti; minus tamen simplici & barbaro. In hoc autem miracula quædam invenio, quæ in duobus aliis non leguntur, quædam etiam sub finem adjecta, quæ Leone presbytero certo sunt posteriora. Unde existimo anonymum quemdam tempore posteriorem, & stylum Leonis utcumque correxisse, & miracula illa adjecisse. Quapropter hæc ab aliis distinguenda, & tamquam auctaria quædam subjicienda judicavi. Priori auctario dabo ea, quæ modo relatis miraculis legebantur immixta, de quibus dubitari potest, an Leone sint posteriora: posteriori alia, quæ subjecta erant, & serius sunt facta, ut ex apposita temporis epocha est manifestum.

AUCTARIUM MIRACULORUM PRIMUM
auctore incerto.
Ex vetusto Ms. in folio ecclesiæ S. Patriciæ.

[Britones duo corporis tremore ad sepulcrum Sanctæ liberati:] Erant septem fratres de Britannia insula suorum civium non ignobiles, qui inobedientes matri, obitu patris eorum destitutæ, & injuriam sibi ab eis factam iniquissime ferenti, ab ea maledicuntur, & ob tale maledictum divinitus sunt coërciti, ut horribiliter paterentur omnes tremorem capitis. In qua fœdissima specie suorum civium oculos non ferentes, huc atque illuc decurrentes erant, semper vagi a, & numquam stabiles toto pæne vagabantur orbe Romano. Ex his duo Neapolim venerunt, Ugo nempe & Guido, qui cum per multa Sanctorum oratoria ejusdem civitatis perambularent, tandem ad prædictum monasterium virginum, in quo corpus B. Patriciæ requiescit, devotissime pervenerunt. Qui cum ad ejus sepulcrum prostrati jacerent, & cum lacrymis diutius orarent, adstantibus omnibus virginibus ejusdem cœnobii, subito lux divina super eos effulsit, & intervenientibus meritis B. Patriciæ, de pessima illa passione liberati, ad pristinam sanitatem reversi sunt. Ad quod miraculum intuendum tota pæne convenit civitas, & nonnulli etiam, qui eos alibi viderant, causamque tremoris eorum noverant, aliis, utcumque poterant, indicabant. Plena erat ecclesia & personabat vocibus gaudentium, & Deo gratias, Deo laudes, nemine tacente, hinc atque inde clamantium. Quis enim ibi clamantium, atque gratulantium se tenuit a laudibus Dei? Interrogabant autem eos omnes, qui aderant; quomodo sanati fuissent, & cum omnia ab eis per ordinem audissent, glorificabant Dominum, & dicebant: Benedictum sit nomen tuum, Deus Israël, qui facis mirabilia magna solus, & benedictum sit nomen majestatis tuæ in æternum, & in seculum seculi. Et hæc dicentes unusquisque reversus est in domum suam. Nam & Britones, qui sanati fuerant, reversi sunt in terram nativitatis suæ laudantes, & glorificantes Dominum nostrum Jesum Christum, qui cum Patre &c.

[2] Quædam fæmina nomine Zutia, quæ a patris cognomento Mortifera dicebatur, [dæmoniaca ibidem curata:] a dæmonio vexabatur, & cum per multa loca Sanctorum portata fuisset, nullam meruit sanitatem recipere, scilicet Deo non permittente, ut in ea merita famulæ suæ Patriciæ ostenderet. Tandem audientes parentes ejus, quod Virgo Domini multos infirmos curaret, cum magna fiducia ad tumulum ejus eam adduxerunt, qui venientes cœperunt cum gemitu clamare, & dicere: Sancta & gloriosa Christi virgo Patricia, magno amore nominis tui moti venimus ad te, subveni & succurre nostræ tribulationi. Jam cognovimus tuam virtutem per multorum hominum salutem, propterea festinavimus venire ad tuum corpus: sentiamus ergo & nos, quæsumus, dulcem consolationem tuam, ut læti effecti de salute hujus fæminæ, semper benedicamus nomen Domini nostri Jesu Christi, qui te ad gloriosa miracula facienda perducere dignatus est. Talia cum lacrymis dum repeterent, ecce S. Patricia apparuit nocte sequenti jam dictæ infirmæ, cujus corpus nequam torquebat, & dixit: Audivit Dominus gemitum parentum tuorum, viditque lacrymas eorum, idcirco misertus est tui: nam crastina die sana, & hilaris ad propria reverteris. Evigilans autem a somno humilis, & læta surrexit, nihilque mali, aut inepti, sicut prius, loquebatur, aut motu corporis torquebatur. Talem cum illam parentes ejus conspicerent, cœperunt illam interrogare, quomodo ex infirmitate se haberet: quæ cum omnia per ordinem, sicut a Sancta audierat, retulisset, omnes virgines ejusdem cœnobii una cum parentibus ejus de tristitia in gaudium conversæ sunt: & glorificabant Dominum dicentes: Benedictum sit nomen tuum Jesu Christe Domine, qui audis voces sperantium in te, & confitentium nomini tuo. O gloriosa Virgo Christi, ecce tuis intervenientibus meritis, quod optavimus, vidimus; quod petivimus, accepimus: & nunc memor nostri sis, & digneris nos, ut tuis precibus adjuti æterna gaudia habere mereamur: & hæc dicentes cum magno gaudio ad propria sunt reversi, laudantes & benedicentes nomen Domini nostri Jesu Christi, qui cum Patre &c.

[3] Puella quædam nomine Gemma de castello, quod Argenti dicitur, [item alia, cum apparitione Sanctæ.] orta, cum esset septennis, valde a dæmonio cœpit vexari, quæ cum a parentibus suis ad civitatem Neapolitanam perducta, & per multa Sanctorum oratoria deportata fuisset, tandem ad ecclesiam B. Patriciæ, ubi ejus venerabile corpus humatum est, cum magna devotione pervenit. Et cum ante ejus sacrum tumulum deposita esset, orantibus virginibus ejusdem cœnobii, & lugentibus una cum aliis, qui aderant, subito obdormivit: & ecce apparuit illi B. Patricia, veste splendentissima induta, & gemmis ornata, præbens sibi poculum aquæ, & dicens: Hanc aquam bibe, & salva eris. Quæ mox, ut bibit, sana & alacris a somno surrexit, & cœpit statim cum magna voce clamare, & dicere: Gratias ago tibi, omnipotens Deus, qui me per famulam tuam Patriciam a laqueo diaboli liberare dignatus es: & tibi, o Domina mea, sanctissima Virgo, quas laudes referre possum, & gratias, per quam de morte revocata sum ad vitam. Laudes sint tibi semper, Jesu Christe Deus, & homo, qui me de fauce diaboli liberare dignatus es, sit nomen tuum benedictum in secula seculorum. Cumque omnes, qui convenerant, puellam sanam vidissent, egerunt gratias Deo, & reversi sunt cum laude magna nimis quisque in propria sua. Parentes vero præfatæ puellæ una cum ipsa ad prænominatum castellum reversi sunt cum magna laude & exultatione laudantes, & benedicentes nomen Domini nostri Jesu Christi, qui vivit, & regnat Deus per omnia secula seculorum.

ANNOTATIO.

a Discere hinc possunt filii debitam parentibus suis exhibere venerationem; atque vicissim parentes, quantopere in se pariter ac liberos suos peccent, dum maledictis eos prosequuntur, & imprecationibus, quas sæpe in malum utrorumque audit Dominus.

AUCTARIUM II.
Miracula S. Patriciæ serius facta,
auctore anonymo, ut videtur, eodem.
Ex Ms. memorato.

A. Anonymo.

[Puer surdus, mutus, & scabiosus,] Tempore Henrici a Romani imperatoris, qui regnum sibi Siciliæ nitebatur subjicere, residente in urbe Roma Papa Cælestino III b, & Anselmo c antistite cathedram Parthenopensem tenente, nec non & Malegayca sanctæ Patriciæ cœnobium gubernante, puer quidam de partibus Adversæ d oriundus, nimia paupertate urgente, Neapolim pro vitæ sustentatione advenerat, sed tam variis tantisque premebatur languoribus, ut a cunabulis non solum aurium officio, & linguæ dignitate caruerit; sed ex processu temporis ita per totum corpus maculis erat scabiosis infectus, ut præ sui fœditate ab omnibus despectui haberetur. Hic etiam tanta laborabat inedia, tantaque miseria ducebatur, ut etsi quotidie ostiatim sui corporis necessaria peteret, quid ederet non haberet: dum vero sic mendicando eleemosynam quæreret, & corporis necessaria ab hominibus posceret; accidit, imo Spiritu sancto inspirante evenit, ut ad B. Patriciæ monasterium subsidia petiturus veniret. Sed cum abbatissa monasterii cum suis sororibus, eum tam miserum, ac despicabilem cerneret, illi non modicum condolentes, cœperunt erga eum misericordiæ visceribus commoveri. Et juxta Apostoli dictum: Quis infirmatur, & ego non infirmor? ei compatientes intra monasterii habitaculum eum commorari fecerunt: in quo Christum Dominum venerantes, gaudebant ita ei, in quibus poterant, providere, ut singulæ pro magno haberent, si una aliam tali beneficio præveniret.

[2] O sancta invidia! O contentio gloriosa! Quædam enim ejus curam vulneribus exhibebant, [virginum cura a scabie curatus,] quædam corpori necessaria ministrabant: hæ curam unguentorum, & balneorum habebant, illæ ciborum & potus. Dum hæc ab illis, & his similia fierent, dum taliter indigenti proximo providerent, Dei opitulante misericordia, caro contracta resiluit, scabies ipsa conjacuit, & totum corpus redditur sanitati; & ita factum est, ut quæ ex infirmitate temporali acciderant, in brevi tempore salutari antidoto curarentur. Restabat autem in eo nativa debilitas, quia & auditum amiserat, & loquela carebat: non enim erat hominis morbum naturalem subducere, non erat hominis, quod natura intulerat, abdicasse. Videns autem puer se pustulis scabiosis liberatum, attendens se quotidie rebus monasterii sustentatum, Creatori omnium gratias referens, monasterii servitio desudabat. Et licet verba imperantium sibi audire, vel explicare nequiret, signis tamen & nutibus, quod poterat, faciebat. Interea, dum talia agerentur, quadam die, dum ante tumulum S. Patriciæ virginis sanctimoniales orationi insisterent, dum Deum devotissime exorarent, prædictus puer, velut domesticus, ipsum locum orationis adivit, cumque huc, atque illuc puerorum more oculorum aciem dirigeret, & hinc inde picturas diversas inspiceret, subito ad B. virginis Patriciæ imaginem, & picturam oculos circumducendo devenit.

[3] Sed dum ipsius imaginis caput vitta serica coopertum, [& patrocinium Sanctæ implorans,] & auro gemmisque cerneret decoratum, dum ejus pectus respiceret monili aureo adornatum, nutu divino tactus, quasi futuræ suæ medicatricis præsagus, quæ hæc esset, modo, quo poterat, cœpit a satrice monasterii indagare: Illa vero admirans pueri factum, & videns eum anxium sciendi, quæ esset, quam sic ornatam conspexerat, ei, quibus valuit, signis, quæ hæc fuerat, indicavit. Quam dum modo, quo valuit, agnovisset, mox genua flectens, caput inclinans, & caput & frontem sibi signo crucis consignans, Sanctam pro suo modulo precabatur. Mira jam cerneres: nam qui loqui non poterat, qui auditu & loquela carebat, a Deo, & S. Virgine veniam postulabat, & ita eum ipsa oratio delectabat, ut eum, ne sæpe in die hoc ageret, nemo tenere posset. Verumtamen quia prope est Dominus omnibus invocantibus eum in veritate, & voluntatem timentium se faciet, orationesque eorum exaudiet: noluit devotione sua Dominus puerum defraudari, noluit eum diutius cruciari, qui per B. Patriciam credebat, se ab ipso Domino sanitati donandum.

[4] Sed ei oranti, ac de salute sui corporis cogitanti quadam die Virgo apparuit, [ab ea sæpius apparente] & se in mulieris specie, quam pictura gerebat, visibiliter demonstravit. Quam puer ex insperato respiciens, timore perterritus, magnum educitur in stuporem. Cui admiranti, ac stupenti Virgo sic ait: O puer, vis sanus fieri? Et ille, qui erat animo pavidus, capite annuit hoc se velle, & toto corde desiderare. Quo dicto evanuit Virgo ab oculis ejus. Aliquot autem transactis diebus, nocte quadam puero dormienti, & in suo lectulo quiescenti visa est Patricia virgo in ea specie, & figura, qua eam viderat, cum se illi visibilem ostenderat. Sed cum in eam puer admirans intenderet, cum eam mente tota desideraret, vidit angelum Domini circa eam manentem, & ante eam coronam auream gestantem. Quem Sancta excitans, dixit ei: Surge puer & sede in lectulo tuo. Qui statim surrexit, & sedit. Cui Sancta: Aperi os tuum. Quod cum aperiret, complicatam vittam, quam capite suo gestaverat, posuit sub lingua illius, & tenens eam, cœpit ipsam extendere: auribus ejus digitis suis impositis, auditum illi reddidit, & linguæ officium restauravit. Verumtamen, dum sancta Virgo pueri linguam extenderet, dum suis digitis ejus auriculas aperiret, tantam ei molestiam intulit, tantumque dolorem incussit, ut voces ingentes puer emitteret, & suis clamoribus circumjacentes a somno excitaret. Et licet pueri clamantis voces attenderent, quid tamen fieret, & quid puer ageret, dignoscere non valebant, donec clamores emittens cum testimonio sanguinis, qui de ore suo, & aure manaverat, cuncta, quæ sibi acciderant, cum surgeret, enarravit e.

[5] [omnino sanatus:] Videntes autem sanctimoniales tantum miraculum in puero a B. Patricia patratum, cœperunt præ gaudio pariter in Domino exsultare, & in jubilo mentis laudes Domino, & ejus Virgini decantare. Quod factum mox ut auribus vicinorum insonuit, Deo gratias referentes, passim ad cœnobium properabant, ut viderent loquentem, quem mutum agnoverant, & cernerent audientem, quem surdum fuisse sciebant: Et omnes unanimiter laudes Domino dantes, & B. Patriciæ virgini mente devotissima supplicantes ad propria remeabant. Puer autem gratias Deo, & S. Virgini referens, noluit tanti beneficii esse ingratus, sed multo tempore monasterio serviens, tandem sanus, & hilaris ad propria repedavit.

[6] [abbatissa monasterii leprosa sanitati reddita:] Monialis quædam, Maria nomine, istius cœnobii abbatissa, sic erat affecta pustularum f vulneribus, ut vulnere vulneri addito, medici penitus de ejus vita desperarent. Hæc videns horrorem se generare intuentibus, rogavit moniales, ut eam ponerent ante tumulum B. Patriciæ: ad quem post completorium deportata, suppliciter exorabat, ut ipsa B. Patricia, quam sequebatur in semitis mandatorum Dei, a suæ infirmitatis molestiis se liberaret, voto firmans & jurans, quod liberata scribi faceret sui beneficii seriem inter alia miracula, ab ea Sancta prius facta. Et quoniam prædicta abbatissa debilitate, & vigiliis affecta erat, correpta somno est, & vidit in somnis se stare in majori ecclesia Neapolitana, in gradibus altaris S. Athanasii, olim Neapolitani episcopi, & quemdam quasi ecclesiæ ipsius episcopum se dulciter alloquentem, & dicentem sibi: Surge, vade, quia sana facta es intercessionibus B. Patriciæ. Illa vero expergefacta, sanitatis integritati donata surrexit, & miraculi, testiumque seriem scribi fecit, ad laudem illius, qui est gloriosus in secula in Sanctis suis.

[7] [aliqui misero carcere detenti] Cum Theotonisi g civitatem Acerrarum h possiderent i, quidam eorum postposito Dei timore, rapinam exercebant per circumstantes villas: & aliquando accidit, ut in villa, quæ dicitur Centuria, juxta Acerras, maximam rapinam facerent hominum, & pecudum. Divisis autem inter se pecudibus, homines Acerras vinculis ferreis vinctos inhumane pertraxerunt, & tenebroso, ac horribili carceri manciparunt. Qui tum horribilitate carceris, tum famis inedia, cum etiam frigoris austeritate multiplicata, mortis amaritudinem quodammodo expectabant, se Domino singulariter pro sua devotione commendantes. Inter hos quidam devotus S. Patriciæ, exhortans alios vinctos ad devotionem ipsius Virginis, clara voce clamare cœpit, & dicere: Virgo Christi Patricia, miserorum miseratrix, & domina, succurre nobis miseris, omni spe humani auxilii destitutis, refove debiles, juva pusillanimes, & nos te vocantes attende, ut tuis meritis liberati, ad sacrum tuum cœnobium cum muneribus veniamus.

[8] Verum, quia prope est Dominus omnibus invocantibus eum, [ope Sanctæ liberati:] fusas cum singultibus lacrymas, & preces B. Patricia coram eo, qui Petrum liberavit de carcere, obtulit; & ipsis ad gratiam exauditionis admissis, B. Patricia captivis apparuit, & solutis, quibus tenebantur, vinculis ferreis, eos carceris liberavit immanitate, præbensque ipsis ducatum, eos usque ad nativitatis propria duxit, admonens, ne quod voverant, negligerent. Petierunt ergo quænam esset, quæ tanti remedii cum tantis periculis opem sic miraculose tulerat, & ferebat. Respondit ergo eis: Ego sum Patricia, quæ, dum vos carceris angustiæ vexarent, preces vestras exaudivi. Et hoc dicto statim evanuit ab eorum oculis. Præfati vero libertate donati cum tot siclis argenteis processerunt ad tumulum Virginis gloriosæ, quot ipsius cœnobii cinxerunt altare. Ibique cum sanctimonialibus, quibus super ordinem rei gestæ narraverunt miraculum, cantaverunt: Benedictus Dominus Deus Israel, usque ad finem. Sicque devotioni satisfacto, ad propria cum gaudio rediere, extollentes laudes, & virtutes Dei in Sanctis suis, qui vivit & regnat in secula seculorum.

[9] Tempore, quo regni Siciliæ rex Fredericus k gubernaret habenas, [fluxus olei ex sepulcri marmore diu intermissus,] residente in Sede apostolica Innocentio Papa, Anselmo quoque Neapolitanum pontificatum obtinente, miraculum, quod olim in ecclesia S. Patriciæ Deus solitus fuerat annuatim ostendere, & quod jam multis labentibus annis erat sopitum, dignatus est iterum suis Deus fidelibus revelare. Quadam namque die, scilicet Iduum Septembris, quæ est ante Dominicæ crucis Exaltationem, quintana marmorea, quæ [conjuncta l] est cum capite tumuli, in quo sacrum corpus præfatæ Virginis requiescit, cantatis vesperis, per suum foramen guttatim ad instar olei cœpit liquorem emittere, quem nulla sanctimonialium prædicti cœnobii percepisset, nisi quædam sanctimonialis velamen sui capitis, quod in præfata quintana posuerat, hujus liquoris infusione intinctum invenisset. Quæ mox, cum velamen, quod nitidum reliquerat, invenisset intinctum, vocatis aliis monialibus, ipsum eis ostendens, dixit: Quid putatis, o dominæ, hoc esse, quod meum velamen, quod in ista quintana reliqui, intinctum oleo invenerim, cum nulla super eam lampas pependerit, ex qua potuerit ita fœdari? At illæ hinc inde prospicientes, & diutissime inter se, qualiter accidere potuisset, pertractantes, quid dicerent, penitus ignorabant.

[10] Tandem reminiscentes consueti miraculi, quod Deus in eadem basilica hactenus operabatur, [ac iterum deprehensus.] insimul adeuntes, atque eamdem quintanam subtiliter discutientes, illius foramen crebris distillationibus circumquaque perfusum repererunt. Quo viso, Creatori omnium laudes innumeras reddiderunt, dicentes: Gloria, magne Deus, tibi sit per secula cuncta. Deinde pulsatis tintinnabulis per totam urbem hujusmodi fama miraculi divulgabatur. Cumque aurora alterius diei tenebras effugasset, præfatæ urbis concives, audito tanti miraculi mysterio, quod Deus fecerat per B. Patriciam, ad ejus ecclesiam communiter incedebant, qui singillatim sacro liquore suscepto, magno cum gaudio ad propria remeabant. Qui mox ut per varias infirmitates perungerent, annuente clementia Salvatoris, salutis medelam omnes percipere meruerunt. Inter hæc, dum talia ad notitiam jam dicti archiepiscopi pervenissent, cum magna clericorum pompa ad præfatam ecclesiam accedens, ibique sacra mysteria devotissime celebrans, ad honorem Dei, & S. virginis Patriciæ, omnibus qui annuatim in eadem die ad ejus tumulum visitandi gratia cum oblationibus accesserint, de peccatis quadraginta dierum veniam perenniter instituit.

ANNOTATA.

a Factum itaque hoc miraculum sub finem seculi XII: quo tempore memorati hic principes floruerunt. Henricus imperator, quem Baronius hujus nominis quintum, Pagius sextum nominat, coronatus est a Cælestino Pontifice anno 1191, imperium cum vita deposuit 1197, ut habent dicti auctores, qui etiam de bellis ab eo pro regno Siciliæ subjiciendo gestis, consuli possunt.

b Cælestinus III Pontificatum anno 1191 adeptus, obiit anno 1198 die octava mensis Januarii.

c Anselmus gestorum gloria, & propria virtute clarus successit Sergio (in sede Neapolitana) circa annum Domini MCXCII, inquit Ughellus tom. 6 in archiepiscopis Neapolitanis; mortuum dicit anno 1215.

d Adversa, communius Aversa, Urbs regni Neapolitani, in provincia terræ Laboris, episcopalis sub archiepiscopo Neapolitano, sed ab ejus jurisdictione exempta, ut habet Baudrandus in Geographia.

e Quæret hic aliquis unde idioma, quo loquebatur, didicerit. Ad quod respondeo ex Actis S. Bernardi tom. 4 Augusti pag. 332, ubi inter miracula S. Bernardi, a testibus oculatis relata, puer surdus & mutus ab utero recte loquebatur: cumque objiceret aliquis: Unde ei verba, quæ numquam audierat? Respondit episcopus: Ab eo, qui linguas infantium facit disertas. Hoc itidem in hoc facto responsum oportet, ita ut geminum hic sit miraculum.

f Pustularum hæc vulnera lepram significare videntur; quemadmodum scabies prædicti pueri.

g Theotonisi, id est Germani, ut discimus ex epistola quadam Urbani IV Pontificis, edita ab Edmundo Martene tom. 2 Anecdotorum, a col. 9, in qua regnum Germaniæ frequenter vocatur regnum Theotoniæ. Iidem quandoque Theotisci, & Tuitisci & Theotonici nominati reperiuntur in Glossario Cangii.

h Acerrarum civitas est in regno Neapolitano episcopalis ad Clanium fluvium.

i Factum id videtur seculo XIII: cum principes Suevi regnum utriusque Siciliæ occupabant, ac bella gerebant cum Pontificibus. Nam Acerrarum dominum, seu comitem amicum fuisse principibus Suevis in historia Neapolitana illius temporis reperio; inimicum vero Pontificibus fuisse ex variis illorum epistolis colligo. Apud Laudatum Martene col. 302 Clemens IV scribit legato suo, Acerrarum comitem pacem fecisse cum Carolo Andegavensi, utriusque Siciliæ rege a Pontifice constituto. Epist. 298 apud eumdem col. 340 idem Pontifex scribit: Virum sanguinum comitem Acerrarum ad nos venire noluimus, non ut parceremus eidem, sed nobis potius, quia gravis nobis existeret ad videndum, & haberet vel sibi faceret aliquos amicos in curia, qui diabolo cras assisterent cum muneribus venienti. Epist. 315 col. 356 idem Pontifex eidem episcopo Albanensi, legato suo, scribit: Casertanum & Acerrarum comites vidimus & recepimus, non ut comites, sed ut vere vel ficte conversos. Ex his puto comitem Acerrarum Gibilinæ factionis hominem fuisse, atque vexasse Guelphos, seu Pontificios, usumque ad hoc Germanorum militum auxilio: eos vero, quos hic captos, miserrimeque habitos describit auctor, Pontifici fuisse addictos; rem suspicor accidisse sub Manfredi tyrannide; licet etiam sub illius antecessoribus contingere potuerit. Hæc de loco hoc admodum obscuro.

k Id est circa initium seculi XIII: Fredericus enim, dein imperator hujus nominis II, in regno Siciliæ defuncto patri successit anno 1197: Innocentius III anno 1198 summo Pontificatui admotus, eumdem tenuit usque ad annum 1216: Anselmum archiepiscopum obiisse jam diximus anno Domini 1215.

l Vox hæc legi non potuit in Ms. De quintana, & liquore hoc, vide quæ dicta sunt ad Vitam secundam num. 21.

DE S. HUNEGUNDE VIRGINE
IN COENOBIO HUMOLARIENSI IN VEROMANDUIS,

Sec. VII.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Hunegundis virgo, in cœnobio Humolariensi in Veromanduis (S.)

BHL Number: 4051

AUCTORE J. S.

§ I. Cultus Sanctæ: Acta & Translationes.

Nobilibus orta natalibus, at vitæ sanctitate nobilior, [Nomen Sanctæ in Fastis:] Hunegundis virgo annuntiatur hodie in Martyrologiis variis, licet in Martyrologio Romano nulla ejus habeatur memoria. Usuardini Martyrologii codex antiquus Heriniensis Virginis memoriam ita celebrat: In pago Viromandensi, natale S. Hunegundis virginis. Ejusdem Martyrologii codices tres, videlicet Antverpiensis, Ultrajectensis, & Leydensis eodem fere modo: In pago Viromandensi, natale S. Hunegundis pretiosæ virginis Christi. Ejusdem Sanctæ memoriam in quinque aliis Usuardi codicibus additam reperies in Usuardo nostro per Sollerium illustrato; nam in Martyrologio Usuardi, prout ab auctore conscriptum est, non invenitur. Lucas Acherius tom. 10 Spicilegii a pag. 130 vetus edidit Kalendarium, quod in præfatione pag. 15 scriptum fuisse putat ab anno 826; in hoc autem VIII Kal. Septembris notatur, Natalis sanctæ Hunegundis. Neque prætermittunt S. Hunegundem recentiores Martyrologi Wion, Menardus, Balingem, Ferrarius, Kalendarium Benedictinum, Ms. Florarium, Arturus in Gynæceo, Castellanus in Martyrologio universali, Martyrologium denique Parisiense anno 1727 editum, quorum verba commemorare longum esset. Accipe tamen, lector, longiusculum quamvis, Andreæ Saussayi de S. Hunegunde elogium, quod pro Actorum compendio subnectam:

[2] Quintinopoli, inquit, in Viromandius, sanctæ Hunegundis virginis: [ejus elogium, seu Actorum compendium,] quæ claris orta natalibus, atque a sancto Eligio Noviomensi præsule e sacro fonte suscepta, in ipsis incunabulis cuidam desponsata fuit, qui pari erat generis claritudine. Quo Dei nutu ex humanis subducto, postquam Virgo adolevit, jamque vultu eleganti niteret: invita (nam Christo jam mente nupserat) Eudaldo cuidam præpotenti viro, parentum jussu conjugio illigata est: cui pia fraude suasit antequam mariti jure potiretur, simul Romam devotionis, qua obstricta erat, causa pergere ad apostolorum Principis patrocinia promerenda. Quod ubi consecuta fuisset, Romæ die quadam ad pedes summi Pontificis provoluta, voti secreta pandens, sacrum velamen devote flagitatum accepit. Qua de re Eudaldus exacerbatus, ea sine ullo subsidio relicta, a qua se censuit contemptum, in Gallias rediit. At illa humano destituta solatio, viriliter egit, & seipsam in Domino confortans, Sanctorumque suffragiis, sola in patriam tenera Virgo repedavit. Ibat per viam perinde ac si jam in monasterio degeret, pane cineribus permixto, & herbarum arborumque pastu defessum refovebat corpusculum, diebus solum festis modico pane, ac aqua parcissime utebatur. Interim Eudaldus odio incensus, puellæ patrimonium distrahere, hancque ad necem quærere incipit. Verum divinitus Christi Sponsa ab illius insidiis evasit libera, veniensque in patriam, omnia sua (priusquam ea Eudaldus diriperet) pio voto sanctæ Mariæ de Humbleriis cœnobio, seque simul, ut concupierat, religioso munere dedicavit.

[3] [apud Saussayum:] Tantæ pietatis virtute concussus Eudaldus, non diu post ex Virginis adversario, in amicum ac admiratorem mutatus est: a qua veniam supplex poposcit, orans ut quem noluisset habere sponsum, servum saltem habere dignaretur. Factus igitur, ut petierat, cœnobii procurator, Virgini quæque posceret necessitas affluenter suppeditabat: institutoque xenodochio, quod censu congruo instruxit, in operibus sanctis vitam transigens, demum feliciter carnis nexibus exemptus est. Pro cujus anima beata virgo Hunegundis per sacerdotum manus Sacrificium salutare Deo obtulit, corpus defuncti suo in cœnobio tumulavit honesto funere. Deinceps vero se astrinxit severiori vitæ, fœdas cogitationes haud secus atque mala opera declinans, carnemque macerans crebris jejuniis & vigiliis. Atque adeo in sancta animi meditatione, & devota fidei operatione, sanctæ conversationis exacto decursu, sanctæ unctionis oleum & divinam Eucharistiam sibi petiit ministrari: quibus magno cum pietatis sensu susceptis, erigens caput paululum ex cilicio & cinere, suavissimo odore immensoque lumine perfusa, ad Sponsi cælestis læta properavit conspectum. Hactenus Saussayus.

[4] Cultum habuit S. Hunegundis seculo X maxime celebram; [cultus celebris seculo X post inventum corpus:] postquam scilicet sacrum ejus corpus inventum fuerat & honorifice translatum. Corporis inventionem & translationem anno 946 factam, Baronius notat ad dictum annum num. 8 his verbis: Eodem anno apud Noviomum in Gallia reperitur, & elevatur venerandum corpus S. Hunegundis virginis, quæ egregia claruerat sanctitate sub S. Eligio ejusdem civitatis episcopo: rei gestæ admirandæ satis historiam ejus temporis auctor scriptis mandavit. Consentit Pagius num. 6, remque paullo distinctius explicans, ait: Corpus S. Hunegundis virginis Humolariensis hoc anno e terra elevatum, uti narrat Bernerus Humolariensis abbas, auctor coævus… Berta Humolariensis abbatissa hujus translationis auctor fuit. Ipsam translationis Historiam leges post Vitam. Mabillonius seculo 5 Benedict. pag. 213 in observationibus præviis illam confirmat instrumento authentico, dato anno 947 quarto Idus Aprilis, ex quo sequentia verba desumo: Et quia corpus S. Hunegundis tam venerabilis virginis hoc anno, Deo volente, coruscantibus miraculis, de terra levatum est. Hoc anno, inquit decreti auctor, id est nondum anno integro a corporis translatione evoluto, ut recte observat Mabillonius, nam facta est septimo Idus Novembris anni 946. Anno 954, ut vult Baronius, ad hunc annum num. 7, celebrata est a Rudolpho Noviomensi episcopo synodus, & inter alia in ea stabilitum de feriando die sanctæ Hunegundis virginis, cujus corpus haud pridem inventum fuerat. In non servantes autem sanctæ synodi decretum divina sunt ostensa prodigia. Collegit hanc synodum Baronius ex memorata translationis Historia, ubi dicta prodigia fuse narrata inveniet lector. Festum S. Hunegundis a Rudolpho Noviomensi episcopo celebrari jussum, itidem notant Sammarthani tom. 3, pagina 814 in episcopis Noviomensibus. Officium novem lectionum insertum est Breviario Quintinopolitano.

[5] Reliquas venerandi corporis translationes breviter memorat Mabillonius seculo 5 Benedict. [corporis translationes aliæ] pag. 214 in observationibus præviis num. 4 hoc modo: Alia ejus Virginis translatio, seu corporis mutatio, quarto Idus Junias anni MLI a Macario Humolariensi, Gerardo Insulano apud Augustam Veromanduorum, Rainero S. Præjecti, & Waleranno S. Quintini de Monte prope Peronam abbatibus celebrata est. Rem fusius narrat anonymus ejus temporis scriptor, qui Berneri Historiam persecutus est. Post hæc, id est anno MCCCLXXVIII (MCDLXXVIII ut habent Sammarthani) duodecimo Kalendas Septembris, Petrus eo nomine secundus abbas Humolariensis, conflata exquisitissimi operis theca, S. Hunegundis reliquias in eam inferri curavit per illustrissimum Guilielmum Marafinium, episcopum Noviomensem, cui Joannes abbas S. Quintini Insulanus, Johannes Præjectensis, Johannes Aroasianus, Johannes Vermandensis, aliique cum ex clero, tum ex militibus viri primarii adstabant.

[6] [reliquiæ aliis donatæ:] Tum Petrus abbas Humolariensis unam e sanctæ Virginis costis Ludovico XI Francorum regi, aliam Guillelmo Noviomensi episcopo, tertiam denique decano & canonicis collegiatæ S. Quintini ecclesiæ concessit. Confectum hac de re instrumentum anno MDCLXXIX in ejusdem sanctæ Hunegundis theca repertum est, cum Humolariensibus suis redditas S. Virginis reliquias, quæ ob bellorum tempestates diu apud Augustam Veromanduorum detentæ fuerant, illustrissimus Franciscus Claromontius Noviomensis antistes ejusdem anni VI Kalendas Julias aperta theca detexit, & habita solemni concione atque supplicatione populo venerandas exhibuit. Hæc de sacri corporis translationibus Mabillonius. Ex quibus, aliisque supra dictis, cultus S. Hunegundis a seculo saltem X abunde probatus est, & stabilitus. Nunc & de Vitæ scriptoribus paucis agendum.

[7] [Auctor Vitæ,] Vitæ suæ scriptorem nactus est S. Hunegundis Bernerum primum Humolariensis cœnobii abbatem seculo X. Quippe cum moniales ob mores corruptos auctoritate regia, & confirmatione Pontificia ex cœnobio Humolariensi circa medium seculi X fuissent ejectæ, ut constat ex diplomate Ludovici Transmarini Francorum regis, & Joannis XII Romani Pontificis (utrumque recitat Mabillonius seculo 2 Benedictino pag. 1025:) ducta Humolarias Monachorum S. Benedicti colonia, Bernerus ibidem abbas fuit constitutus. Hunc autem S. Hunegundis res gestas litteris consignasse, probat Mabillonius ex auctore anonymo, qui secundam Sanctæ translationem, miraculaque in ea facta conscripsit. Breviter rem ita ostendo. Idem auctor est Vitæ ac primæ translationis; etenim in Historia translationis num. 12 ita habet: His præmissis de Vita & actibus supradictæ gloriosæ Virginis, ratum duximus pauca subsequendo describi miraculorum insignia. Atqui translationis primæ miraculorumque Historiam a Bernero scriptam esse, testatur auctor secundæ Translationis seu mutationis corporis, his verbis num. 2: Cujus inventionis nec non & translationis descriptionem, simulque miraculorum insignia, inibi divinitus declarata, volentibus agnoscere, claro stilo, luculentoque sermone studuit elucubrare piæ memoriæ domnus abbas Bernerus, qui Deo disponente primus huic successit locello, &c. Hæc fere Mabillonius seculo 5 pag. 213, ubi subdit: Et sane idem utrobique stilus ac genius, nisi quod in translatione ac miraculis, quæ testis auritus aut oculatus scripsit, certior est ejus auctoritas, quam in Vita, quæ trecentis ab Hunegunde annis ab eo scripta est.

[8] [in qua multa incerta:] Prudenter sane monet, majorem Berneri auctoritatem esse in translatione, & miraculis, quam esse debeat in Vita. Verum quantam in Vita fidem mereatur paullo accuratius investigandum. Unde maxime hauserit, quæ de gestis S. Hunegundis scripsit Bernerus, insinuat ipse in præfatione his verbis: Cujus aggredior Vitæ, gestorumque pauca describere, prout comperi a fidelibus enarrari. Traditionem hic designat fidelium, famamque vulgarem, veris plerumque falsa miscentem; præsertim post longiorem temporis intercapedinem: neque meliorem, ex quo hauserit, assignat fontem. Quapropter vel ex sola hac ratione non aufim ut certa, & indubia tradere, quæ de vita S. Hunegundis hic auctor enarrat. Accedit quod quædam referat modo parum probabili, ut cum Virginem inducit longa pariter & docta oratione coram summo Pontifice differentem; cum refert eam a sponso desertam, ab omnibus derelictam in Galliam remeasse, ibique sua omnia distraxisse ac monasterio tradidisse, quasi parentes non habuisset, qui tamen eodem auctore, eam paullo ante ad matrimonium coëgerant. Similia observabimus plura suis locis.

[9] Post Vitam idem Bernerus memoriæ mandavit corporis inventionem atque translationem, [Acta translationum bina melioris notæ:] in cujus relatione, ut testis coævus, summam procul dubio fidem meretur. Hæc autem Berneri lucubratio de S. Hunegundis translatione desinit in descriptione, quæ ante annum CMLXV patrata sunt, ut jam observavit Mabillonius num. 3. Aliam corporis sacri translationem anno 1051 factam, seu mutationem, ut vocat, descripsit auctor quidem anonymus, sed, ut videtur, coævus: in cujus narratione cum nihil occurrat, quod legentium aures possit offendere, aut dubium ingerere; hujus etiam Historiam fide dignam existimamus.

[10] Tres modo dictas lucubrationes luci jam publicæ dedit sæpe laudatus Mabillonius, [omnia jam edita.] priorem seculo 2 Benedictino a pag. 1018, duas alias seculo 5 a pag. 214. Duas priores itidem habemus in codice Ms. pergameno musei nostri, notato ✠. Ms. 48, recte cum editione Mabillonii consentiente, paucissimis exceptis, quæ sensum non mutant. Accepimus easdem ex Ms. Abbatiæ Claromariscanæ in Artesia, in quo voces hinc inde aliter sunt ordinatæ, sensu ubique eodem & immutato. Ultimum hoc Ms., in capita & numeros more nostro divisum, prælo subjiciam; siquid autem notatu dignum occurrat, in quo hoc ab aliis dissentiat, id indicabo: ita curiosus lector intelliget, quæ inter Mss. sit discrepantia. Tertiam dabo ex editione Mabillonii.

[11] Præter memorata S. Hunegundis Acta, Vitam illius habeo Rhythmice scriptam: [Alia Vita Rhythmica.] quam olim ex Ms. Cartusiæ Coloniensis submisit Gamansius noster. Hæc cum ante dicta fere in omnibus consentit, ita ut videatur eam auctor hic anonymus præ oculis habuisse, dum Rhythmos suos componeret. Adjungit tamen aliqua, alia tradit paullo distinctius; testaturque se quædam ex charta antiqua accepisse. Remotum fuisse longo intervallo a Virginis ætate, & Bernero etiam posteriorem, colligo ex ejus verbis sub finem, ubi dicit:

Hoc natale celebratur
      Plurimis proficuum.
Virtutes & signa multa,
      Quæ per ipsam Dominus
Operari est dignatus
      In multis temporibus,
Vendicant sibi privatam
      Operis industriam.

Natalis enim celebratio, miraculorumque variis temporibus patratio videntur tempus insinuare translationibus posterius. Cum itaque non magnam auctoritatem huic scripto inesse videam, non judicavi hoc præcedentibus Actis, ex quibus fere consarcinatum est, adjiciendum. Quæ tamen in eo reperiam ad propositum nostrum conducentia, suis locis aut Commentario inseram, aut notis ad Vitam.

§ II. Sanctæ patria, natales, ac gesta præcipua examinata.

[Sanctæ patria:] Patriam S. Hunegundis Bernerus abbas num. 3 ita declarat: Ergo tellus Franciæ, pagus scilicet Vermandensis, præpollentissimi martyris Quintini decorata suffragiis, anhelabat totis viribus ut offeret Domino munus gratum in odorem suavitatis. Quo in pago atque villa, quam Lembaidis nominant, sancta virgo Hunegundis generosa nata est prosapia. Vita Rhythmica paullo brevius:

Hunegundis nominata
      Alta de prosapia
Vermandensi nata pago,
      Sui ruris prædio,
Quod Lembaidis vocat turba
      populorum rustica.

Nata itaque est Sancta in villa Lembaide, vel Lambaide, sita in agro Veromanduorum, in Picardia Galliæ provincia. Hemeræus in Augusta Viromanduorum lib. 2 ad annum 650 binis milliaribus ab Augusta Veromanduorum, seu Fano S. Quintini, distare hanc villam asserit, Lambaidem vocans: Lambais, subdit post pauca, ab illo ævo pertinuit ad Humolarienses, a parentibus Hunegundis, ut credimus, donata.. Fuit & ecclesia in Lambaide consecrata anno MCLIX. Hæc de loco natali sufficiant.

[13] [familia nobilis: miraculosus fons:] Nobili Francorum stemmate prognatam facile ex dictis intelligimus: nata enim dicitur generosa, nata dicitur alta prosapia. Paullo post Bernerus: Dum nobilibus & Christum colentibus prodiit parentibus. Præterea auctor Vitæ Rhythmicæ ita loquentem inducit, cum de stirpe & gente sua interrogata esset a summo Pontifice:

Horum (Francorum) sum de stirpe nata
      Serie non infima.

Nobilem igitur stirpem clare edicunt biographi, at parentes tacent. Hemeræus vero mox laudatus ortam affirmat Lambaidis domicellis; quod unde hauserit non significat. Refert auctor Vitæ metricæ fontem enatum, dum nasceretur S. Hunegundis, quod cum Bernerus non habeat, ipsius fide hic adjungo, prout sequitur:

In exortu cujus sacro
      Magnum fit miraculum:
Nascitur fons juxta portam,
      Aquam vomens optimam:
Et adhuc ubertim scatet,
      Miro fluens ordine;
Ubi ante nullus umquam
      Sperare posset aquam.
Qui fons nimis frequentatur
      Rusticorum populo;
Et candelis illustratur
      Virginis pro merito:
Quo devote abluuntur
      Infirmorum corpora,
Atque ibi perfruuntur
      Sanitatis gratia.

Hæc ille auctor, penes quem rei fidem relinquo, cum ad manum non sit, quo eam confirmem.

[14] Tempus, quo nata est S. Hunegundis, non designant biographi. Natam seculo septimo ex iis facile colligitur, non item, quo præcise seculi illius anno. [nata seculo septimo,] Ut hoc pateat, notæ quædam Chronologicæ, quas Vitæ auctores exprimunt, discutiendæ sunt. Uterque biographus asserit famam esse, Hunegundem a S. Eligio Noviomensi episcopo de sacro fonte levatam. Bernerus num. 3: Hanc e sacro fonte ferunt elevatam ab Eligio pontifice. Alter vero: Sanctus præsul Eligius … hanc, ut fertur, baptizatam sancto suscepit fonte. Ex timida hac relatione auctorum, alioqui in factis asserendis nequaquam timidorum, colligo obscuram admodum hujus rei famam fuisse: neque illi multum fidei tribuendum. Si tamen id factum a S. Eligio, contigisse illo nondum episcopo, mihi est probabilius, propter ea, quæ dicentur continuo.

[15] Altera temporis nota in Vita occurrit, sed ut prior, [sed annus natalis,] nec certa satis, nec ad annos præcise determinandos sufficiens. Hanc tradit Vita metrica, ubi narrat quid Romæ egerit Sancta, hoc modo:

Extitit vir gloriosus
      His prope temporibus
Romanæ Sedis Martinus
      Pontifex eximius:
Qui Martinus Papa sanctus,
      Et martyr egregius,
Sicut scriptum invenitur
      In gestis Pontificum,
Centum quinque episcoporum
      Congregavit synodum.

Plura subdit de damnatis a Martino Monothelitis, ita ut dubium esse non possit, quin S. Martinum primum designet. Hic autem anno 649 ad Pontificatum evectus, ac 653, ut probat Pagius ad annum 650 num. 6, Constantinopolim jussu Constantis imperatoris ductus, dein in exsilium missus est. Eumdem Pontificem designat ecclesia San-Quintinensis lect. 4 Breviarii, atque ex eo Breviario recentiores alii. Martinus itaque ex horum sententia velum imposuit S. Hunegundi: quod si verum est, non potuit S. Eligius jam episcopus eam de sacro fonte levare; cum episcopatus Eligii non tanto tempore præcesserit exsilium S. Martini, ut nubilis tum fuisset Hunegundis. Verum quod auctor scribat: His prope temporibus, quibus verbis se divinare innuit; & Breviarii memorati auctores id fortasse ex eo hauserint: res mihi videtur non satis certa.

[16] Tertiam temporis notam idem Vitæ metricæ auctor tradit his verbis: [aliarumque rerum tempus in certum.]

Tunc Francorum gubernabat
      Optime imperium,
Sicut scriptum est in charta
      Quadam vetustissima,
Clotarius, pater magni
      Dagoberti principis.

Si regnante Clotario II, patre Dagoberti magni seu primi, Romam profecta est Hunegundis, ut se in charta vetustissima scriptum reperisse, auctor testatur, velum a S. Martino accipere non potuit; nam mortuus dicitur Clotarius anno 628, diu scilicet ante Pontificatum Martini. Vides, opinor, lector, quam male hæc omnia inter se cohæreant. Quapropter ab annis Sanctæ definiendis abstinendum putavi, dixisse contentus, eam sub initium seculi VII natam videri, eodem seculo floruisse, & demum defunctum esse.

[17] Visum est hoc loco tradere, quod de S. Hunegundis pueritia refert laudatus supra Claudius Hemeræus, quamvis auctorem, ex quo id habeat, [Pietas sanctæ in tenera ætate miraculo probata fertur.] non nominet. In Augusta Viromanduorum pag. 65 ad annum 650 ita scribitur: Illustre fuit in Hunegunde, quod ætate adhuc tenella, per noctes singulas quantumvis infestas & graves, Humolarias domo ad primas precationes progrediente, quem toga gestabat, ad usum nocturni luminis, titio ardescens nihil læderet institam virginalem; & qua toties iret, rediretque, semita immortali viriditate floreret, etiamnumque anni quacumque tempestate florescat. Nempe ut ille castitatem in Hunegunde, nullo carnalis affectus æstu corrumpendam: hæc immarcessibilem laureolam eidem in cælis donandam esse illibatæ virginitatis ostenderet. Illustre sane hoc est; sed quo illustrius hoc factum, eo magis hoc vellem apud auctorem antiquiorem legere. Rei itaque fides maneat penes auctorem.

[18] [An fuerit tantum desponsata, an etiam matrimonio juncta?] Refertur in utraque Vita Sanctam ætate jam nubili desponsatam fuisse Eudaldo, adolescenti nobili, & diviti. Verum ex verbis auctorum dubium oritur, an sponsalia solum contracta fuerint de futuro, ut loquuntur theologi, an etiam de præsenti, seu ipsum matrimonium. Multa sunt, quæ suadeant matrimonium reipsa fuisse contractum. Primo enim dicitur tentasse sponsum ab amplexibus omnino devellere, cui paullo post dicit: O amantissime conjunx. Accedit iter Romam cum Eudaldo susceptum, quod non decebat sponsos, matrimonio nondum contracto. Postremo ita alloquitur Pontificem num. 8, ut matrimonium fuisse initum omnino insinuet. Contra velle meum, inquit, sponso tradita sum juvenculo, quem postpono, & devito Christi devincta charitate: quo ducente atque favente toto sum integra corpore. Sane sponsa sponso promittitur tantum per sponsalia, traditur per matrimonium; atqui se traditam dicit, adeoque & matrimonio devinctam. Si itaque verbis auctoris standum est, matrimonio cum sponso fuit conjuncta, quod solvi per professionem religionis, quamdiu consummatum non est, norunt theologi. Solvi itidem per dispensationem Pontificis plurimi docent, quamvis repugnent aliqui. Fateor tamen non omnino certum mihi videri, matrimonium fuisse contractum, tum quia Bernerus minus in loquendo est accuratus, tum quia quædam habet, quæ magis favent sponsalibus. Hinc factum ut recentiores alii desponsatam, alii matrimonio junctam scripserint.

[19] [Quædam in Vita modo incredibili relata:] Cap. 3 narrat Bernerus, & consentit auctor metricus, S. Hunegundem a sponso Romæ derelictam, omnibusque ad reditum necessariis spoliatam; ita ut sola & incomitata per devia & avia coacta fuerit in patriam remeare. Addit eo animo Eudaldum reditum suum maturasse, Ut omnia patrimonia & jura hereditaria Virginis venderet, & quæ vendere non posset, in nihilum redigeret, & sic funditus eam cum omni supellectili, & mancipiis extirparet. At illa, ut erat pedes cunctis equitibus velocior … prior in terram suæ nativitatis pervenit, ac bona sua monasterio Humolariensi, si fides auctori, sponso nondum reduce, tradidit. Incredibilia hæc sunt, ut breviter dicam. Primo enim quis credat nobilem Virginem ita prorsus ab omnibus deserendam? Quis in animum inducat summum Pontificem ejus curam habiturum non fuisse, quam tam gratiose, ut vult auctor, susceperat? An non poterat iracundiam Eudaldi prævidere Virgo, sibique ad reditum procurare necessaria? præsertim cum indecens fuisset Virgini Deo sacratæ, si vel amicus fuisset Eudaldus, cum ipso in Galliam remeare? Præterea, quid in patrimonium Sanctæ poterat Eudaldus, quid ipsa poterat Hunegundis, viventibus ejus parentibus, bonaque sua distrahi non passuris? Plura dici possunt, verum id minime necessarium judico. Ex hoc uno exemplo colligat æquus lector, quam exiguam fidem mereantur plurima ab hoc auctore de S. Hunegunde tradita. Quod ipsius tamen sanctitati obesse non debet, quæ ex miraculis abunde probata habetur, & minime dubia.

[20] Reliquis de Sancta relatis certius est, quod monasticam vitam amplexa sit in Humolariensi virginum monasterio. [cujus instituti fuerit, & an abbatissa, incertum.] De hoc monasterio ita Mabillonius seculo 2 Benedictino pag. 1018 in observatione prævia: Est autem Humolariense monasterium, vulgo Humblieres, prope muros Augustæ Veromanduorum ad Suminam, cujus monasterii primordia & auctores ignorantur. Ignoratur iotaque etiam, cujus fuerit instituti tempore S. Hunegundis, quamque ipsa regulam fuerit professa. Monasterium sanctæ Dei Genitrici fuisse sacrum habetur ex Bernero num. 15. Abbatissam ejusdem monasterii S. Hunegundem vocant recentiores varii. Abbatissam fuisse mihi quidem fit verisimile ex vitæ sanctitate; at apud antiquos non invenio. Mortuam S. Hunegundem circa annum 690 putat Mabillonius: id æque est incertum. Quapropter ab iis abstineo, & siquid præterea observandum fuerit, in notis breviter observabo.

VITA
auctore Bernero abbate.
Ex Ms. Claro-Mariscano, collato cum nostro & editione Mabillonii.

Hunegundis virgo, in cœnobio Humolariensi in Veromanduis (S.)

BHL Number: 4046

A. Bernero abb.

PROLOGUS.

[Præfatio cum invocatione Spiritus sancti.] Beatorum ac venerandorum patrum memoranda descriptio, qui membra & versutias callidi hostis euangelico perculerunt gladio, interiorem nostrum hominem divino perflat alloquio; nec minus exteriorem, & corruptibilem nostrum gravi affectum elogio, materna, ac virginalis inclita vegetat collatio. Nempe ex his genus victoriæ extitit egregium, quo diabolus cum suis armis omne perdidit dominium; & per quod primi parentes vitæ sensere dispendium, per id rursus in augmentum sui supernum dilatatum est imperium. Eadem ergo natura, quæ viro gustum necis obtulit, etiam per sanctas virgines omnibus vitiis parsimoniam propinavit, & quæ primum facile consensit, ut caderet, & mater calamitatis existeret, per Christi gratiam fortiter restitit, ut zabulum prosterneret, sororque & mater Domini Salvatoris gratis electa feliciter fieret. Hujus igitur divinæ gratiæ sortem adepta gloriosa virgo Hunegundis, ab immaculato divini fontis utero renata prodiit, educata catholicæ sinu matris Ecclesiæ, cujus aggredior vitæ gestorumque pauca describere, prout comperi a fidelibus enarrari. Obsecro itaque me principem peccatorum, & sacerdotum ultimum vestris precibus suffragari, quatenus mihi sanctus dignetur adesse Spiritus, qui & facinorum meorum maculas diluat, & linguam ad enarranda quædam Virginis gesta disertam efficiat.

CAPUT I.
Sanctæ patria, natales, educatio; desponsata ab incunabulis, sed morte adolescentis liberata, desponsatur alteri adolescenti invita, quocum, ut tempus protrahat, Romam proficiscitur.

[Fides Christi, licet serius apud Francos recepta, multos ibidem Sanctos produxit:] Summa & incomprehensibilis providentia Divinitatis, cum ex sua omnipotentia mundi principem debellaret, ejusque versutias penitus extirpare disponeret, eum non solum potenter superavit, atque arma ejus abstulit, verum etiam ipsis armis misericorditer tam præclaram contulit virtutem a, ut fugarent ac delerent sordidissimi principis dominia, fierentque Christi luminaria, quæ fuerant pridem arma tenebrosa. Tali igitur ordine mundi sceptra crudelissima immutantur, omnisque portio tenebrarum cum suis satellitibus tanto jubare restinguitur, oriturque per pagella nova lux & gaudium submittentibus b colla regi regum, & paulatim a solis ortu usque ad occasum Christi divulgatum est imperium. Inter quos gens Francigena multis actuum insignibus splendida, ac triumphis multis famosissima, licet Christo sancta fide tardius occurreret: tamen ut persensit Domini clementiam, cœpit passim pullulando novam atque sanctam Deo Patri prolem gignere. Ex cujus jam sacratissimo consortio sancta mater atque virgo Christi dilatata est Ecclesia, quæ oblita domum patris, atque populum, unitati Trinæ sinum cordis obtulit, unde sibi immaculatus Dominus impollutam consecraret familiam.

[3] [Hunegundis nobili stirpe nata, fertur a S. Eligio de fonte levata:] Ergo tellus Franciæ, pagus scilicet Vermandensis, præpollentissimi martyris Quintini c decorata suffragiis, anhelebat viribus totis, ut offerret Deo munus gratum in odorem suavitatis. Quo in pago atque villa, quam Lembaidis d nominant, sancta virgo Hunegundis generosa est nata prosapia, quæ processit velut virgula fumi ex aromatibus myrrhæ, & thuris, & universi generis pigmentarii: dum nobilibus, & Christum colentibus prodiit parentibus. Hanc e sacro fonte fertur * e elevatam ab Eligio f pontifice Noviomensis ac Vermandensis ecclesiæ, ubi sumpsit veri Sponsi arrham, simulque vestem preciosam, immortalitatis signo candidatam, & triumpho passionis perlustratam, atque castæ charitatis ordine regiam, & sacerdotalem coronam mysticam. Ubi etiam in septem gradibus baptismatis septem comprehendit dona Spiritus sancti, episcopali benedictione confirmata & sancto chrismate g delibuta. Quibus undique fulta, vivere studuit juvencula per septena dierum curricula, ut septem septies augmentatis & monade superposito jubilei fructum in præsenti acquireret vita, hocque duplicato corpore, & anima post peractum vitæ cursum, fructum carperet centesimum sacratissimis virginibus consecratum. Unde quia erat gloriosæ indolis progenie, ipsis incunabulis fertur esse desponsata h coæqualibus natalibus, sed dilecta magis Sponso cælesti, terrestris confunditur, occultoque judicio mortis confinio clauditur.

[4] Postquam vero cœpit sancta Virgo esse adolescens corpore, [invita adolescenti nobili desponsata,] candidoque vultu, atque flava facie, desponsatur rursum a quodam, nomine Eudaldo, generosæ stirpis homine, a quo variis est dotata sponsalibus, cum mancipiis, & villulis. Quæ omnia, licet a parentibus coacta, vultu tamen placido, & mente casta perferens, meditabatur jam in animo, qualiter se, & sua Christo sponso traderet dotalia, fieretque sanctimonialis femina, sub tutela sanctæ Matris virginis, insignita velamine capitis, ut cum adolescentulis veri Regis valeret edicere: Nigra sum, sed formosa, filiæ Jerusalem, ideo dilexit me Rex, & introduxit me in cubiculum suum. Et iterum: Nolite me considerare, quod fusca sim, quia decoloravit me sol. Talis intentio, & tam præclarum exercitium versabatur sedulæ in præcordiis Puellæ, flosque genitricis virginalis in hac redolebat Virgine, radiabantque plurimæ virtutum gratiæ ex virgineis successibus.

[5] Deinde cum sanctum mentis suæ propositum ad effectum piæ operationis vellet perducere, [illi persuadet, ut Romam proficiscantur, sacra loca invisuri.] sapienti usa consilio, sponsum, qua potuit arte, tentavit suaviter emollire, ac demulcendo subtilitate ingenii ab amplexibus omnino divellere. Cui talia blandis alloquens vocibus dixit: O dulcissime, atque amantissime conjunx, quoniam Christianissimis, & orthodoxis parentibus geniti sumus, non decet nos coinquinari ac libidinosis commixtionibus pollui, velut gentes, quæ ignorant Deum, & sicut equus, & mulus, in quibus non est intellectus: placeat tibi precor, & contestor per Dominum, meum salutare consilium, meisque te accommoda dictis; & quæramus mutuo qualiter nostra conjugia Deo efficiamus placita, ut de nobis non terrena, sed cælestis progenies emergat. Decet enim, nimiumque valet nos Apostolorum principem Petrum expetere, atque loca sancta circuire, ut saltem fusa super nos benedictione Apostolica, fiat nobis vita longa, salus continua, in rebus opulentia, fœcunditas in propagine, in pace diuturna tranquilitas. O Virgo beata, o superni Regis Sponsa, quam devota diceris! Ecce dicis quasi optes tibi mundum efflorescere, quem in corde jam despectum funditus spreveras, & velut stercus marcidum penitus calcaveras. Quid plura? Ita quidem est delusa sollicitudo nuptialis, atque protelata dies matrimonii. Et cum debuerant præparari nuptialia, præparantur sumptus, & vehicula tanto itineri necessaria. Nam quia virgo tenerrima, & tam voluntate quam ætate innuba, idemque sponsus timoratus & Christicola, acquievit placido animo. Et ut cognovit non esse fas resistere, etiam ipse cœpit auctor itineris esse, optans & exorans ita sibi cuncta provenire, ut didicerat affatibus Virginis beatissimæ.

ANNOTATA.

a Aliud Ms. cum Mabillonio, flagrantiam.

b Submittentibus, Mabillonius, submittentes minus recte. Verum leviuscula hæc imposterum non notabo.

c Adscriptus est Martyrologio Romano 31 Octobris, ubi de eo agetur. De patria Sanctæconsule § 2 Commentarii.

d De loco, quo nata est Sancta, consule Commentarium § 2 ab initio, ubi & nobilitas stirpis probata.

e Hoc non admodum certum esse diximus eod. §.

f Episcopatum ejus anno. 640 orditur Pagius ad eumdem annum num. 13: alii putarunt non nisi anno 646 episcopum creatum. De eo amplissimus agendi locus dabitur ad 1 Decembris, quo colitur.

g Idem habet Vita metrica; uti & quod sequitur de desponsatione ejus prima, & sponsi obitu.

h Dubium videri an matrimonium fuerit contractum diximus § 2: id tamen esse verisimilius, ibidem probavimus.

* al. ferunt

CAPUT II.
Romam profecta quid egerit: velum virginum de manu Pontificis susceptum.

[Pietas Sanctæ in itinere, & Romæ:] His rite peractis, & paratis omnibus, quæ ad usum, vel ad victum, forent congrua cunctis itinerantibus, gratias agentes Deo, viam pergunt publicam. Sponsus pompa seculari hilaris, & alacer extrinsecus, Virgo autem Christi multo gaudentior lætabatur intrinsecus. Cuncta quippe ei Christus tribuebat prospera, cui jam cum fide vera, spe, & charitate integra, famulari semper suam devovebat animam; poscens Dominum Jesum Christum tacitis precibus custodire cor ejus, & corpus immaculatum, ne confunderetur illecebrosis voluptatibus. Ore tacito mens orabat, & Dominum se protegentem cordis oculis conspiciebat. Suavissimis alloquiis sanctas angelorum legiones in suum evocabat auxilium, & cum lachrymis sibi adesse poscebat omnem chorum cælestium agminum. Exauditur Dei Famula, & comitante illi divina misericordia, superni respectus promeruit majora solatia, sacrosancta utique præsidia sibi mox adesse persensit: quæ defensam omnibus incommodis Romæ præsentarunt Apostolicis conspectibus cum omni integritate fidei & corporis. Cumque percunctarentur loca urbis Romæ, & superbo fastu sponsus cum sodalibus undique circumseptus multa Sanctorum circumiret pignora: illa vitans arrogantiæ speciem sola ibat ad Apostolorum limina. Sponsus eam æstimabat repausare præ nimia viæ lassitudine, illa velut mente renovata, ac robustior effecta, omnia foris & intus urbis Romæ circuibat oratoria. Ille ergo ruitura oculo corporeo mirabatur ædificia urbis Hiericontinæ: hæc in perpetuum mansura mentis intuitu invisebat clara mœnia cælestis Hierosolimæ. Semper ob amorem patriæ cælestis in orationibus, & vigiliis, ac jejuniis ante Apostolorum limina solo recubans, & vix ad hospitium rediens.

[7] [ubi velum virginitatis petit a summo Pontifice,] Inde, spretis rebus transitoriis, relictoque sponso cum suis omnibus, pernox erat in orationibus, corpus vigiliis, & inedia macerans: & omnia, quæ habere poterat, pauperibus erogans; sicque monacha efficitur, quæ sponsa putabatur, & terrestris copula cum omni pompa dejicitur; cum a superis castitas virtutum regina diffunditur. Erat certe gaudens, quasi quod diu optaverat possidens, unde nec ad momentum poterat relinquere, quæ cum tanta celeritate meruit invenire. Adveniente denuo die stationis Apostolicæ, provoluta est pedibus Antistitis a, sanctæ Catholicæ matris Ecclesiæ, offerens protectam virginitatem Christo Domino ad exemplum Genitricis virginis, & expostulans se sacrari sigillo castimoniæ, & capitis velamine, sub tutela, & servitio incomparabilis Virginis Mariæ. Cujus benignissimam intentionem, & devotionem pius pater audiens, & a Domino ejus mentem illustratam intelligens, voce lachrymabili admirans tantam in puella sapientiam, dixisse fertur: Benedictus es Domine Deus omnium, qui in toro virginali mentis castæ & corporis tuum locas domicilium, & in sexu fragilis materiæ numerosa operaris mirabilia. Laudem ergo tibi loquatur lingua omnium, quia dignum est in talibus gestis attolere te Dominum universorum. Equidem te, Domine, super his in æternum laudabo, & glorificabo nomen tuum in secula.

[8] Et conversus ad castam Dei Virginem infit, ita inquiens: [a quo interrogata, nomen, patriam, &c. indicat:] Cujas es puella, vel a quibus oris advenisti, replica, nomenque tuum & fidem tuæ gentis pariter designa. Æstimo enim te nobilissima stirpe progenitam, & ab ipsis infantiæ cunis ecclesiasticæ disciplinæ litteris eruditam. Ad hæc illa mente, & facie serenissima, submisso vultu, tali alloquio est orsa: Si de gente quæris, Pater & Domine, ego gentis sum Francicæ, atque Hunegundis dicor nomine, & in pago nata Vermandensi, a quo delata huc veni. Educata equidem sum parentibus Christicolis, & contra velle meum, &, ut credo, Dei placitum, sponso tradita sum juvenculo, quem postpono, & devito Christi devincta charitate: quo ducente, & favente, toto sum integra corpore, atque impolluta mente. Illi me devoveo, qui creavit universa, atque fidem, quam requiris, ipsi servo integram. Quam si plane vis audire, pandam tibi, Pater optime, quia licet barbara sim natione, tamen hanc fatemur fidem veram atque sanctam, quæ nobis in fine temporis est delata, ab hac sancta Sede Apostolica, & catholica matre Ecclesia.

[9] Ecce etenim tua sanctitas, dum a nobis fidem exigit, [longaque præmissa disputatione,] videtur nobis, quasi Christus a Samaritana aquam fontis postulet. Qui dum tali dignatus est perfrui alloquio, innuit latenter, quod neminem a fide ulla potest regio repellere. Unde nos, quia fidem non erubescimus, de provincia nequaquam confundimur, cum David præcipiat omnes gentes plaudere manibus, & jubilare Deo in voce exultationis b. Et alibi nostram conversionem idem rex & Propheta ita præcinit: Reminiscentur, & convertentur ad Dominum universi fines terræ, & adorabunt in conspectu ejus omnes familiæ gentium, quoniam Domini est regnum, & ipse dominabitur omnium. Hoc & ipse Dominus ad Moysen, cum pro adorato vitulo deprecaretur, ut parceret populo peccatori, respondit: Propitius ero illis. Verumtamen vivo ego, & vivet nomen meum, quia implebitur gloria mea universa terra. Et iterum: A solis ortu usque ad occasum magnum est nomen meum in gentibus. Et expressius nos, licet veneficos, & bestiales, tamen ad se conversuros per prophetam Isaiam denunciat, dicens: Ne memineritis, inquit, priorum, & antiqua ne intueamini, quia ecce ego facio nova. Ponam in deserto viam, & in invio flumina. Glorificabunt me bestiæ agri, dracones, & struthiones. Proinde nos Dei misericordia vocati, & ejus gratuita pietate redempti, atque renati, etsi patriam secundum carnem novimus, sed jam nunc non novimus. Quin potius semen Abrahæ desiderantes fieri in fide, terram nostram omnemque cognationem antiquam repellimus. Incolas & peregrinos nos fatemur, velut extiterunt patres nostri, qui nobis terram viventium suo sanguine, vel sancta conversatione pepererunt. Idcirco quamdiu sumus in corpore, peregrinamur a Domino, quia regionem nostram paradisum scimus esse, quam acquisivimus nascendo in baptismate cum sanctæ & individuæ Trinitatis professione.

[10] [fidei professionem facit:] Verumtamen quoniam Apostolicis institutionibus monemur; ut omnibus poscentibus rationem de spe, & charitate, quæ in nobis est, proferamus, non moremur diutius gloriam fidei nostræ tuæ beatitudini paucis verbis demonstrare. Credimus quippe, & confitemur absque principio temporis, & fine, summum, & incircumscriptum spiritum unum omnipotentem esse Deum, juxta quod ait Moyses: Audi Israë, Dominus Deus tuus, Deus unus est. Unus est, inquam, Deus Pater ingenitus, unus Filius unigenitus, unus Spiritus sanctus ab utroque procedens, Patri & Filio coæternus, sed semper idem Pater Deus, Filius Deus, Spiritus sanctus Deus; a quo omnia, per quem omnia, & in quo sunt omnia, & sine quo factum est nihil. Hæc tripartita conjunctio, & conjuncta divisio, & in personis excludit unionem, & in personarum distinctione obtinet unitatem. Non autem sicut tres Personas, ita & tres Deos credimus, sed in tribus Personis unam Deitatem confitemur. Trinitatem sanctam credimus in subsistentibus Personis, unitatem vero in natura, & majestate, ac substantia Deitatis. Omne igitur, quod est, in duo dividimus. At absque sola nempe Trinitate omne, quod in cælis, terrisque, & mari potentatur, vel agitur, vel movetur, creaturam esse dicimus, & fatemur: Deum vero solum Creatorem. Filium Dei quoque credimus in novissimis temporibus conceptum esse de Spiritu sancto, & natum ex Maria virgine, carnemque naturæ humanæ, & animam suscepisse. In qua carne crucifixum, & sepultum, ac resurrexisse a mortuis credimus, & fatemur: & in eadem ipsa carne, licet alterius gloriæ, post resurrectionem ascendisse in cælum; unde judicem venturum expectamus vivorum & mortuorum. Carnisque nostræ resurrectionem fatemur integram, atque perfectam, in qua nunc vivimus, & movemur in præsenti vita, & in ipsa aut pro bonis actibus conseque bonorum præmia, aut pro malis sustinere pœnarum supplicia. Pœnitentiam peccatorum plenissima fide profitemur, ac velut secundam gratiam suscipimus, juxta quod Apostolus dicit ad Corinthios: Volui per vos venire ut secundam c gratiam haberetis. Hic est nostræ fidei thesaurus, quem signatum ecclesiastico symbolo custodimus, quod in baptismate suscepimus. Sic coram Deo corde credimus, sic coram omnibus hominibus ore confitemur, ut cunctis fidem sua cognitio faciat, & imago sua Deo testimonium reddat.

[11] [quam Pontifex exhortatus.] Hæc & alia hujusmodi innumera fidei sacramenta palam omnibus replicans Hunegundis virgo devotissima, auribus testantium salubre commercium præstitit, & faucibus virgineis optabile silentium. Tunc venerabilis Pontifex summæ Sedis Apostolicæ reputans non sonare hominem, sed potius intelligens sanctum resonare Spiritum castis in visceribus virginis Hunegundis; coram cunctis ita fatur: Benedicta filia tu a Domino Deo exercituum, quæ in tua mente pura jucundum Deo præparasti habitaculum. Non oportet ergo sanctum contristari Spiritum, cujus mens pudica creditur esse sacrarium. Apostolus etenim dicit, quia caste viventes templa sunt Spiritus sancti: & ideo quisquis templum Dei violaverit, disperdet illum Deus. Multum enim est venerandus in te ille Artifex summus, qui operatur omnia in omnibus, dividens singulis prout vult. Eia Virgo casta, eia mens pudica, suscipe quod amori æterno proficiat: oblata etenim tibi a viro corruptibili sub specie pietatis munuscula projecisti: unde suscipe nunc per nostram benedictionem tibi a Domino concessa dotalia, per quæ sponsam Christi te in æternum recognoscas, & transitoria contemnens, sempiterna gaudia comprehendas. Ille enim in tua mente quid facias prospicit, & quam decenter ejus virgines comiteris attendit. Propterea ut ab adolescentulis ipsius diligaris, vehementer decerta, & post odorem unguentorum illius currere festinanter anhela, semper pro concessis Domino gratias referens, & pro concedendis humiliter exorans. Hortorque te habere in memoria, quæ possidere concupiscis in vita æterna, ut cujus te sponsam fateris in terra, ejus amplexibus perfrui merearis in perenni gloria.

[12] His dictis, velum capitis, ac reliqua indumenta in humilitate, [Virginem Deo consecrat.] castitatem cordis ac corporis, & contemptum mundi significantia super sanctum altare composita sanctus Papa benedixit, atque more sancto consecrans, effusa benedictione, eam Christo servituram, ut poposcerat, jure dedicavit; & conversus ad Dominum exorans dixit: Respice Domine super hanc famulam, ut sanctæ virginitatis propositum, quod te inspirante suscepit, te gubernante custodiat. Sit in ea, Domine, per donum Spiritus tui prudens modestia, gravis lenitas, casta libertas: in charitate ferveat, & nihil extra te diligat: laudabiliter vivere studeat, & laudari non appetat. Te timendo super omnia amet, & amando in omnibus timeat. Tu ei, Domine, sis gaudium, tu in mœrore solatium, tu in ambiguitate consilium. Defensio ei sis in injuria, in paupertate abundantia, in jejunio cibus, in infirmitate medicina. Quod est professa custodiat, & hostem antiquum devincat, & vitiorum sordes expurget, quatenus centesimo fructu cum decore virginali, ac virtutum lampadibus exornetur, & ad electarum virginum consortium pervenire mereatur. Cumque omnes respondissent, Amen; sanctus antistes deosculans d caput sanctæ virginis Hunegundis, dimisit eam in pace.

ANNOTATA.

a S. Martinum primum fuisse hunc Pontificem, scribi a quibusdam diximus § 2. Bailletus Vitalianum dicit, nullo, ut opinor, auctore. Res non est satis certa.

b Sequentia usque ad fidei professionem prætermisit Mabillonius, ut inepta, credo, nec Puellæ convenientia. Videbit facile eruditus lector totam hanc disputationem Berneri esse, non Hunegundis; majorique diligentia compositam, quam judicio Puellæ coram summo Pontifice disserenti attributam. Quid, quod omnia, quæ a Pontifice facta narrantur, mihi non tam certa videntur, ut fidem indubitatam adhibere debeamus.

c 2 Cor. 1 ℣ 15: Volui prius venire ad vos, ut secundam gratiam haberetis. An hoc recte ad pœnitentiam detortum, alii inquirant. Aliter certe locum communiter explicant interpretes.

d Meliori sane opus est testimonio, ut hoc factum a summo Pontifice prudenter credi possit.

CAPUT III.
Virgo a sponso relicta redit in Galliam, ubi se suaque monasterio tradit: reconciliatur Sanctæ sponsus, ac monasterii fit procurator: morbus supremus, & pia Virginis mors.

[Indignatus sponsus Sanctam derelinquit,] Hæc audiens Eudaldus, qui pridem vocatus fuerat sponsus, cum cognovisset contemptum se a Virgine, indignatus est animo, & cunctis sensibus anxiari cœpit, volvens in animo cum nimia æstuatione, ut eam gladio transverberaret. Sed timens incurrere periculum homicidii, territusque audita sententia, quam retulimus, sermonis Apostolici, quia non oportet sanctum contristari Spiritum, cujus sancta Virgo erat domicilium, juxta Pauli vocem, ubi dicit, quod caste viventes templa sunt Spiritus sancti: ideoque quisquis templum Dei violaverit, disperdet illum Deus: pœnitentia ductus, non est ausus eam contingere diutius. Missis itaque nuntiis, sanctam Virginem sprevit a consortio, & comitatu suæ reversionis, derelinquens illam solam, in via publica, & subtrahens illi omnia tanti itineris necessaria.

[14] [quæ pedes in Galliam velocissime reversa,] Privata Virgo humano solatio, cœpit viriliter agere, & confortare se in Domino, dicens ista Psalmigraphi cantica: Dominus pascit me, & nihil mihi deerit: in loco pascuæ ibi me collocavit. Super aquam refectionis educavit me; animam meam convertit. Deducet me super semitas justitiæ propter nomen suum. Et si ambulavero in medio umbræ mortis, non timebo mala: quoniam tu mecum es. Virga tua, & baculus tuus ipsa me consolata sunt: parasti in conspectu meo mensam. Rursumque Dominum exorans dixit: Deduc me, Domine, in via tua, & ingrediar in veritate tua: lætetur cor meum, ut timeat nomen tuum. Impinguasti in oleo caput meum, & calix tuus inebrians quam præclarus est. Deduxisti enim me in portum voluntatis tuæ. Misericordia tua, Christe, obsecro præcedat, & subsequatur me, ut merear pervenire ad optatum sanctæ Mariæ Virginis servitium, & ut inhabitare valeam in habitaculo tuo in secula. Protegar, rogo, in velamento alarum tuarum. Igitur hac expleta oratione, cœpit sola a proficisci, & ad voluntatem Dei Gallias remeare, lustrans devia, & pervia; atque poscens sibi semper affore Sanctorum præsidia; solatio quidem humano derelicta; sed suffulta, & protecta Christi comitante gratia. Erat namque pergens in itinere, quasi jam sub monastico degens regimine, vel, ut altius dicam, quasi sanctus heremicola Christo famulans in remota heremi solitudine. Diebus quippe festis utens pane solo, & aqua parcissima, reliquis pane cineribus commixto, & herbarum, arborumque pastionibus defessum refovebat corpusculum. Unde quod per sanctam Virginem Dominus dignatus est operari miraculum, non est nostro silentio transeundum.

[15] Cum prædictus Eudaldus nimia indignatione stomachatus, [sua omnia, seque monasterio tradidisse narratur.] se contemptum omnimodis comperisset, & in sanctam vellet Virginem, sed non auderet gladio insurgere, accepto consilio a quodam, quem secum duxerat, itineris socio concite ad paternam remeare disposuit hereditatem, vendens, & distribuens onerosa, ut citius transmigraret ad propria. Hoc itaque pertractans, volvebat in animo, ut omnia patrimonia, & jura hereditaria Virginis venderet, & quæ vendere non posset, in nihilum redigeret; & sic eam funditus cum omni supellectili, & mancipiis extirparet. Itaque cum velocissimis equitibus expeditam cœpit carpere viam; efferens se totum perficere in opere, quod olim conceperat doloso corde. Quod sanctam Virginem latere nequaquam potuit, quæ Deum scientem omnia in cordis hospitio locare curavit. Itaque Dei Ancilla divino instinctu permota, atque afflatu sancti Spiritus vigorata, ut erat pedes cunctis equitibus & curribus velocior efficitur; immo per aliam viam gradiens, omnes & antevolans, veloces præcesserat currus. Denique prior ad terram suæ nativitatis pervenit, & omnia sua pro voto, & libitu, in loco, quem vulgo dicunt Humolarias, sanctæ Dei Genitrici Mariæ, seque simul, ut optaverat, servituram inibi Christo, dum adviveret, contradidit.

[16] Non post multum vero temporis prosecutus idem Eudaldus ad votum explendum devenit, [Eudaldus his visis placatur,] seque omnium rerum Virginis possessorem, & dominum, prætulit, nesciens quod jam transissent omnia in cultum Dei, & sanctæ ejus Genitricis tutamina. Qui cum cognovisset eventum rei, & tam auditu, quam visu didicisset acta Virginis veridica, reversus in semetipsum, secum tacitus mirari cœpit, & venerari, recolens quæ & quanta per sanctam Virginem Dominus sit operatus miracula. Unde quales potuit mox Deo laudes, & gratias retulit, qui ab actu, & tactu malo eum custodivit, ne peccaret in sanctam Virginem, & furentem in reversione non permisit merito occumbere. Dignos igitur fructus pœnitentiæ peragens super his, quæ gesserat in Virginem, non poterat invenire, quibus eam laudibus extolleret, vel quibus muneribus ejus faciem complacaret; ut vel ab ea videri mereretur, & ut ipsa pro eo preces Christo fundere dignaretur. Tandem ergo salubri reperto consilio, semetipsum in humilitate cordis, corporisque ei obtulit; ac prostrato corpore, coram sacro altari Dei Genitricis Mariæ, veniam de commissis expoposcit: conversoque vultu, quo residebat Virgo celebs, poscit sibi misereri; multumque precatur, ut quem pridem voluerat habere sponsum, saltem tunc dignaretur suscipere servum.

[17] Quoniam, inquit, me ad injuriam corruptibilis amatoris non postposuisti, [multisque monasterio traditis, se ei offert procuratorem:] nec mihi qualemcumque personam potentem, aut infimam præposuisti, sed Regem seculorum, & Creatorem omnium mihi prætulisti, tibique Sponsum cælestem in toro Virginali adscivisti: ecce memet, atque mea gratanter offero illi, & quæ tibi olim dotalia contuli, trade Sponso vero Jesu Christo in sororum, egenorumque alimoniam. Ego, inquam, dum advixero, dumque hoc corpus gestavero, tuus procurator in exterioribus esse curabo: & post mortem omnem meam supellectilem, cum rebus, & mancipiis per hoc authoritatis testamentum perpetuo trado, in honorem Dei omnipotentis, atque sanctæ virginis Dei Genitricis. Et confirmans testamentum, hujuscemodi voce palam dixit: Hæc a me nunc suscipe, Virgo castissima, meumque cadaver in hoc loco tumulandum tuis precibus impetra, ut cum te Rex supernus ac cælestis sponsus in thalamum transtulerit virginum; ego veste nuptiali circumdatus, atque agni vellere niveo succintus, inter convivas mensæ Regis, particeps vitæ cælestis apparere merear vel ultimus.

[18] [ubi post pium obitum sepelitur.] Obtinuit ergo quod expetiit, & cum sancta animi devotione, incolumis ad propria remeavit. Cui Dominus bene vivendi contulit efficaciam, ejusque votum ad optabilem perduxit effectum. Nam devotus Deo ultra quam fuissent necessaria sacratissimæ studuit subministrare Virgini, pariterque in statuto xenodochio victus & vestitus præbuit alimoniam. Fultus deinde multimoda Christi virtute, ac deducens tempus vitæ in hujuscemodi operatione, exutus est præsentis seculi contagio, ac perfunctus luce transitoria, audivit de supernis vocem sibi alloqui: Euge b serve bone & fidelis, quia super pauca fuisti fidelis, supra multa te constituam, eris princeps decem civitatum. Tunc beata virgo Hunegundis mentem sanctam cum oblatione Sacrificii per sacerdotum manus Regi regum Christo obtulit, deprecans, & exorans subvenire illi sanctos angelos, ac locari ejus spiritum inter choros agminum cælestium. Corpus vero poni jussit in feretro, ac deferri ad se fecit infra monasterium, & in condigno & optato tradidit sepulturæ loco.

[19] [Pietas Sanctæ in cœnobio, ad mortem anhelantis,] Post cujus abscessum arctiori se submisit vitæ, & Christi servitio puniens atque deflens cogitata, seu nociva jam peracta opera, crebrisque jejuniis, ac vigiliis macerabat corpus fatigatum; memorans quia non qui cœperit, sed qui perseveraverit, salvus erit. In hac denique sancta animi meditatione, ac devota fidei operatione moriens mundo, & vivens Christo, totum tempus vitæ suæ duxisse fertur; adeo ut plerumque videretur causari, & dicere illud propheticum: Heu mihi quia incolatus meus prolongatus est: habitans cum habitantibus Cedar multum peregrinatur anima mea a regni cælestis patria. Cupio dissolvi pro certo, & esse cum Christo, multo melius aiebat. Sicut cervus desiderat ad fontes aquarum, ita desiderat anima mea ad te, Deus: sitivit anima mea ad Dominum fontem vivum, quando veniam, & apparebo ante faciem Dei mei? Introduxisti enim me, Christe rex æternæ gloriæ, in cellam vinariam, hoc est, in misterium gloriosæ passionis tuæ, & ordinasti in me charitatem: dum per proximi amorem, me ad tuam venire fecisti dilectionem. Et quia lævam, id est, præsentem vitam, te opitulante mihi subjectam habere conspexi, amplexetur me obsecro dextera tua, quæ est æterna beatitudo, ut videri merear, & videre te in Sion. In toto namque corde meo exquisivi te, ne repellas me diutius a mandatis tuis. Non me permittas, Domine, a te separari, sed præcipe venire ad te, quia largiente tua gratia, & ineffabili misericordia flores apparuerunt in terra, & tempus putationis advenit. Dormire corpus meum, & a labore quiescere temporaliter oro, sed vigilare de luce animam meam ad te, Deus meus, æternaliter exposco. Adhæsit quippe anima mea post te, me suscipiar dextera tua, quia in te speravi, Domine. Cujus longanimem sanctamque peregrinationem superna confiderans clementia, ejus petitioni defiderantissimæ satisfacere disposuit, ut quod hactenus viderat per speculum, & in ænigmate, jam tunc inciperet facie ad faciem cernere.

[20] Quadam namque die, dum solo recubans, manus extensas teneret in oratione, [morbus, & pia ad mortem præparatio:] percussa est nimia corporis gravedine, ac magno æstu infirmitatis corporeæ; sed consolari meruit angelorum præsidio, & Sanctorum omnium suffragio, quos invocare non cessabat, etiam in ægroto corporis ergastulo. Verum astantibus circumquaque utriusque sexus Christo famulantibus, qui ad decessum tantæ Matris atque virginis convenere ex vicinis, & longinquis regionibus: dolor ingens, mœror, & singultus erat omnibus: quoniam videbant se frustrari nimio solatio; licet essent fidentes, quod ejus semper in cælis devotissimo tuerentur patrocinio. Inter hæc conversa ad eos, qui assidebant sibi, presbyteros, unctionis oleum, & communionem sanctam expetiit sibi dari, Dominumque suimet misereri totis viribus exoravit. Sic tandem Dominici Corporis & Sanguinis viaticum sumens, roseo vultu, & decora facie, velut præsentanda Regi regum in cælesti thalmo, imperat cunctis personare dulce melos, & hymnidicos psalmodiæ: dicebatque inter cætera quasi prominens ex cilicio & cinere: Adsum ergo, Christe, tua famula, veni rogo, Rex piissime, atque benigne me suscipe.

[21] Cumque in hujuscemodi voce ab hora noctis media, [mors Sanctæ.] usque ad horam diei tertiam persisteret; ilico cum immenso lumine odor suavissimus astantium ora perculit, ita ut vix possent subsistere præ lumine, licet essent vigorati balsami, & aromatum spiramine. Namque vox cum magno lumine etiam c fertur descendisse, quæ dum omnibus terrorem intulit, minus ulli se cognoscibilem præbuit. Sed quid aliud videtur edicere, quam quod fertur proloqui cuique sanctæ animæ? Infit enim: Surge propera, amica mea, columba mea, formosa mea, & veni: amica videlicet per amorem, columba per simplicitatem, formosa per morum pulchritudinem. Jam eum hyems transiit, id est præsentis vitæ tribulatio abscessit, imber abiit, & recessit. Et iterum: Surge amica mea, sponsa mea, & veni, columba mea in foraminibus petræ, in caverna maceriæ, quod est in Christo, & in protectione ipsius subtilissima. Et item: Quam pulchra es, amica mea, quam pulchra es! Oculi tui columbarum. Ideoque tota pulchra es, dilecta mea, & macula non est in te. Itemque post pauca: Veni de Libano, sponsa, veni de Libano, veni: hoc est de candidatione sacri baptismatis sanctam Trinitatem confitendo, quia coronaberis de capite Amana, de vertice Sanir, & Hermon: hoc est de lumine lucernæ, & corona consecrationis, quod est Christus. Vulnerasti quippe cor meum soror mea, vulnerasti cor meum in uno oculorum tuorum, & in uno crine colli tui. Ac si aperte dicat: Inclinasti majestatem ad te in illo uno oculo, quo plus cælestia, quam terrena prospiciens elegisti; & in illo uno crine, quo magis te ornari invisibilibus quam temporalibus studuisti. Ergo quia optimam partem elegisti, dignum est, ut non auferatur a te; intra in gaudium Domini tui, percipiens in præmio, quod optasti diu absque tædio. His & aliis hujuscemodi, sancta atque felix anima dulcorata solaminibus, octavo Kalendas Septembris migrasse creditur ad Dominum, qui est solus sine principio regnans in unitate, & Trinitate perfecta, unus, idemque Deus nunc, & semper, & in omnia seculorum secula. Ipsi gloria, laus, & jubilatio, honor & imperium per omnia secula seculorum. Amen.

ANNOTATA.

a Non esse verisimile, Virginem solam in Galliam reversam diximus § 2: unde quæ de toto hoc itinere referuntur fidem non merentur.

b Hujusmodi res non creduntur, nisi meliori nitantur testimonio.

c Fidem suam liberat auctor, dum dicit fertur.

TRANSLATIO
Corporis una cum miraculis,
Auctore Bernero abbate.
Ex Ms. Claro-Mariscano, collato cum codice Ms. & editione Mabillonii.

Hunegundis virgo, in cœnobio Humolariensi in Veromanduis (S.)

BHL Number: 4047, 4048, 4049

A. Bernero abb.

PROLOGUS.

[Dicit cur, & quomodo sit scripturus.] Magnalia divinæ pietatis, quibus omnipotens Deus merita justorum propalare dignatur, dum fideli devotione mens humana scrutatur, a sui torporis ignavia erigitur animus; & quia ejusdem conditionis, qua & ipse subsistit, fuisse conspicit quos miratur, quibus nulla meritorum prærogativa, sed sola divini muneris gratia, tanta virtutum insignia superna concessit clementia, ad hæc promerenda fidem excitat, spem roborat, atque circa divini cultus exercitia ad bene agendum forti annisu exerit brachia; tantoque fidentius prorumpit ad fortia, quanto gloriosius perspicit sexum fragiliorem clara signorum luce splendentem. Aggrediamur ergo modis, qualibus valemus, quædam perspicua narrare miracula, quæ Dominus in beatissimæ virginis suæ Hunegundis translatione dignatus est demonstrare. Utile quidem duximus, quatinus lucidiorem reddamus hujus descriptionis textum, ut hujus officii nomina personarum, causas rerum, annorum numerum, simul etiam seriem temporum intimemus. Sicque fit, ut personarum gravitas levitatis notam abjiciat, certissimæ rationis causa temeritatis maculam diluat, finitus annorum numerus aliquid nobis in eodem numero mysticum innuat, temporum quoque series miraculorum gloriam augeat.

CAPUT I.
Corporis quærendi occasio: ejus inventio: translatio: ac mirabilia tum facta.

[Berta laudabilis abbatissa monialium mores tentat corrigere,] Erat a igitur quædem sanctimonialis femina Berta nomine, quæ in juventute sua parentibus, ut ferunt, cogentibus cum viro juncta fuerat. Quo ab hac luce subtracto statuit in corde suo non amplius mortali servire marito. Nam multis nobilibus & ditissimis viris ad ejus conjugium anhelantibus, vix amicorum manibus elapsa, in urbem Remorum b ab beatissimæ Dei genitricis & semper virginis Mariæ tutelam confugiens, capitis velamen devota suscepit. Cui postmodum Deo disponente contigit huic præesse locello, ubi nostris temporibus cunctis imitabilem diutius peregit vitam. Fuit namque miræ abstinentiæ, victricis patientiæ, amatrix paupertatis, devotæ humilitatis, misericordiæ operibus dedita, jejuniis, vigiliis, & orationibus convenienter intenta: verumetiam quasdam sanctimoniales, quæ inibi per misera carnalis desiderii lenocinia turpissime volutabantur, crebris exhortationibus ad sui imitationem juxta monita Apostoli, arguendo, obsecrando, necnon etiam increpando, continuo c invitabat.

[3] Sed sicut semper contraria esse solet vita justorum moribus reproborum, [unde sacri corporis quærendi nascitur occasio.] gravis eis facta est etiam ad videndum. Unde per multa opprobria & maledicta atque insidiarum jacula, quæ ei intorserant, quia amore sanctissimæ virginis Hunegundis hoc in loco detineri videbatur, de ejus sacri corporis absentia quædam ausæ sunt commentari figmenta d. Hujus namque rei gratia ad requirendum tanti corporis sanctissimum thesaurum fidelis intentio provocatur, dicens sibi non eam ibi oportunum esse amplius manere, si locus isdem fraudatus esset tam sancta & gloriosissima Matre.

[4] Igitur anno Incarnationis Dominicæ nongentesimo quadragesimo sexto, [Berta corpus inventum levare cogitat;] Ludovico e regnante, quinto die Nonarum Octobris, post plurima jejunia, post crebras vigilias, post multas lacrymas, eamdem noctem cum his omnibus, quos vel quas ad hoc provocare potuit, insomnem ducens, per uberes & immensos imbres lacrymarum omnipotentis Domini clementiam humiliter imploravit, ut ei sanctæ Virginis suæ sacratissimum corpus revelare dignaretur: factoque mane post peracta Missarum sollemnia, fidelis ac Deo devota femina, pretiosam sacri corporis gemmam studiose quæsitura, sarculum arripuit: factumque est annuente omnipotentia Divinitatis, quæ se in veritate petentibus nihil negare consuevit, ut quod fideliter quærebat, feliciter inveniret. Læta siquidem & gaudens, omnipotenti Domino gratias retulit, qui concessit ei, quod cum tanta animi anxietate jam diu postulaverat. Ibat itaque multum hilaris & nimis exsultans, & quasi quadam immensitate lætitiæ absorpta, totius consilii gravitate postposita f, superni Regis æternalibus ornamentis perenniter inserendam subito levare moliebatur cælestem margaritam.

[5] Sed affuit divini dispositio consilii, quæ circa beati corporis pignera aliquid inconsiderate vel leviter non esse agendum declaravit. Nam mox advenit, non casu, sed Dei providentia, venerandus presbyter Giso, [sed rem usque ad episcopi consensum differt.] sanctorum martyrum Quintini & Victorici pignerum custos idoneus, qui jam dictæ præcipitationi vix finem imposuit, & eorum molimina vehementissima increpatione coërcuit: Non, inquiens, rationabile videtur, ut sine auctoritate & consensu hujus diœceseos pontificis levari debeat corpus tam beatissimæ Virginis: videlicet ne, quæ multo jam tempore fama virtutum longe lateque plurimis clara exstiterat, hujus subitaneæ ac velut furtivæ translationis elogio vilescat. Tali vero ordine eorum nisibus terminum posuit, atque per triginta & duos dies ita apertum scrinium, in quo beatissimum corpus jacebat, intactum observantes, sacrisque vigiliis die noctuque incubantes, episcopi adventum præstolati sunt. Non utique sine causa hanc dilationem omnipotens Deus fieri voluit, sed ut, quam coram angelis cunctisque justorum spiritibus jam cum Christo in cælis regnantibns clarificaverat, eam etiam in terris hominibus adhuc carne corruptibili & peccatorum mole gravatis venerabilem designaret.

[6] [Corpus apertum, fugatis imbribus, ingenti luce coruscat,] Erat profecto per idem tempus tanta pluviarum inundatio, ut præ nimia aquarum effusione nequaquam valerent agri cultores terram excolere, neque sementem nisi cum desperatione jactare. Eadem vero hora eodemque momento, ut operculum levatum est de sarcophago, sese per fenestram, quæ sita erat secus locum sancti sepulcri, splendidissimus infudit radius solis, qui mirabiliter effulsit super corpus beatissimæ Virginis: sicque fugata omni nubium densitate, cum tanta celeritate rediit serenitas aëris, ac si pro corpore almificæ Virginis alius quasi sol oriri videretur in terris: ac velut sol iste visibilis suis vocibus proclamaret, se non posse ei non ministrare instabilem lucem in terris, cui stabiliter in cælis splendet lumen æternitatis. Tanta denique claritate perfusus est locus sanctissimi corporis, ut incertum foret intuentibus, utrum radio solis istius materialiter fulgeret, an lumine divinæ claritatis. Factumque est cunctis diebus, quibus ita reserato jacuit mausoleo, pie quærentibus conspicabilis, ut numquam omnino recederet vis tanti fulgoris. Nam a pectore & sursum, pro minutiis & sordibus pulveris, nitentia resplendebant fragmina margaritarum; & quibusdam clarissimis scintillis erumpentibus aspicientium reverberabantur obtutus.

[7] [miraque odoris fragrantia perfusum, sanat morbos;] Cum eodem etiam lumine tanta adspersa est miri odoris fragrantia, ut omnium adstantium nares ineffabili suavitate replerentur. Quæ omni tempore, quo ita jacuit, quotiescumque variis infirmitatibus oppressis ad videndum revelabatur (nam quicumque hanc videre poterant, quacumque infirmitate detinerentur, ilico sanabantur) isdem prædictus suavissimus odor sese suavior, & semper in melius reparatus præsentium replebat olfactus. In hac ergo tantæ Matris inventione factum est magnum gaudium in omni vicina regione. Lætabatur tellus se tam clarum diu sidus texisse: exsultat aër tantæ Virginis gratia cæli serena se adeptum fore nubila, gaudet solis radius obsequium præbens sacri corporis artubus; gratulatur supercælestis beatorum turma spirituum, quod videlicet, de cujus jam animæ gaudent societate, ejus profecto sancta membra, ineffabili lætitia in die resurrectionis omnium pro meritis glorificanda, fideliter venerari conspiciunt adhuc in angusta tumuli spelunca.

[8] Ad laudes itaque referendas valere credimus omnium Conditori, si tradantur posterorum notitiæ, [curatus ad apertum sepulcrum dæmoniacus;] quæ Dominus miracula operari voluit in inventione sanctissimæ Hunegundis virginis suæ. Nam quidam dæmoniacus per manus amicorum, qui spem curandi eumdem, quem ducebant, in sancta Virgine firma fide locaverant, adductus, reluctans & proprium iter totis viribus impediens, tandem cum magno labore multis prementibus in ipsius beatæ Virginis ecclesiam impulsus est. Qui dum per manus & brachia versus altare traheretur, quanto magis eidem adpropinquabat, tanto majori vesania arreptus, impellentium nisibus resistebat. Qui diu luctantes, ad ultimum vesanum superant, & coram altari statuunt. Quem inde promoventes ad aspiciendum sanctissimi corporis tumulum oculos inflectere cogunt. Quorum desiderio subvenire cupiens sæpe dicta sanctimonialis Berta scilicet, retecto sepulcro, videndum velum, quod supra sancta membra jacebat, eis copiam tribuit. Quo viso, qui torquebatur, continuo sensui & omni pristinæ saluti est redditus; moxque jam nullo cogente, in terram prostratus omnipotentis Domini clementiam per beatæ Virginis meritum exoravit, de recepta salute gratias referens, de futura custodia deprecans: qui ad perfectæ sanitatis indicium, non post multum tempus cum luminaribus reversus, sanctæ Virgini honorem detulit, atque in testimonium receptæ salutis, plures ex vicinis suis secum adduxit, seque omni anno, quamdiu adviveret, eumdem locum cum luminaribus, & amicorum turba visitaturum promisit.

[9] Hoc quoque intervallo quidam rusticus, nomine Lupus, [item surdus, cæca, morti vicinus,] qui adhuc superest, & moratur in castro, quod dicitur Perona g, accessit cum naturali filia, quæ vocabatur Afffindis h, ambo pro ægritudinis suæ molestia istius sanctissimæ Virginis postulaturi suffragia. Nam pater obtusis auribus auditum perdiderat; filia vero per non modicum tempus oculorum corporalium lumen amiserat. Supplices igitur & cum nimia amaritudine flentes omnipotentis Domini misericordiam implorabant, quatinus per meritum beatissimæ Virginis eis proveniret remedium salutis: quod & factum est. Ab illo namque die & pater auditum, & filia melius habere meruit visum. Eadem quoque hora suprascriptæ inventionis, quidam pauper spiritu, nomine Adhelboldus i, jacebat omni membrorum officio destitutus, & pro exitus sui vicinio, die transacta, Corporis & Sanguinis Dominici sacramentis munitus, cunctis quoque videbatur morti contiguus: mox ut audivit signis concrepantibus tanti somatis orama k perspicuum, surgit a lectulo, nullum in motu membrorum ostendens infirmitatis indicium, curritque ad templum sanctæ Virginis, gestiens videre sepulcrum, & arreptam suis unam ex ovibus hanc sanctæ Virgini obtulit in munus, & ab infirmitate protinus convalescens, nullam deinceps transactæ molestiæ sensit injuriam.

[10] Eodem vero adhuc reboante tripudio, quædam vidua, [mulier ad extrema deducta alitque multi.] nomine Wiburgis, jacebat nimis ægrota, quæ paullo ante pro exitus sui exspectatione, divinis perceptis Sacramentis, per pœnitentiam & lacrymabilem confessionem a sacerdotibus divinæ pietati fuerat reconciliata. Hæc populi exsultantis plenas lætitiæ voces persentiens, interrogat quid ille sibi strepitus vellet, vel cujus causa festivitatis tanta in populo lætitia personaret: quæ statim circumstantium relatu didicit, quod sacri corporis inventione talis in plebe lætitia sit. Illa vero, nomine sanctæ Virginis audito, dictu citius caput a lecto erigit, membra componit, vestem induit, ecclesiam celeriter petiit. Cumque ad se reversa superna virtute fugatam infirmitatem comperiens, & sibi subito redditam sanitatem, secum tacita volvens miraretur, omnipotentiæ divinæ gratias & laudes retulit, atque ilico unam suæ proprietatis ancillam, nomine Isigildam, beatissimæ virgini Hunegundi pro percepto beneficio sanitatis, multis astantibus tradidit l: sicque ab illa infirmitate convaluit, & postmodum diutius vixit. His demum peractis, aliisque non paucis miraculorum signis, quibus Dominus declarari voluit gloriam suæ Virginis, quæ pro multiplicitate sui incongruum existimo huic pictaciolo m ad unguem inseri. Nam omnipotens Deus ut ostenderet cunctis, quantam suæ famulæ concessit gratiam curationis, tantus eodem tempore in hac eadem villa nimiæ infirmitatis grassabatur morbus, ut nulla pæne remaneret domus, in qua non jaceret infirmus: qui omnes in prædicta sollemnitate tanta sunt celeritate sanati, ut beatissima Virgine levata de tumulo, nullus eorum infirmus remoraretur in lectulo.

[11] [Translatio a quibus peracta.] Arcessito denique Rodulfo, Noviomensis ecclesiæ episcopo n devoto; & ex congregatione beatissimi martyris Christi Quintini, convocatis patribus Gisone o, Rotberto, aliisque plurimis magna devotione repletis, diu dilatum festinatur ut fiat officium. Peractis itaque Missarum sollemniis, mente humili ac devotis animis acceditur ad tumulum, in ipso adhuc jam dicto divinitus infuso lumine circa caput & pectus beatæ Virginis tam clare radiante, ut pro nimietate sui nequaquam pleniter posset intueri. Levatur autem sanctissimum corpus de sepulcro septimo Idus Novembris. Nobis autem, fratres carissimi, quibus hæc beatæ Virginis Hunegundis gesta, aliorumque Sanctorum perplurima exempla ostenduntur ad legendum, proponuntur p ad imitandum, sollerter intuendum, fortiter satagendum est, ne ipsorum expertes operum in illa perenni vita alieni efficiamur a communi lætitia Sanctorum omnium. Pulsemus ergo intimi cordis suspiriis aures piissimi Conditoris, quatinus ipso nobis donante, quod jubet, efficaciter complere valeamus, quod salubriter monet: ut venturus in illo districti examine judicii, non in nobis inveniat quod damnet, sed quod cum suis redemptis misericorditer coronet Jesus Christus Dominus noster, qui cum Deo Patre & Spiritu sancto vivit & regnat & gloriatur Deus per omnia secula seculorum. Amen.

ANNOTATA.

a Duas aut tres circiter lineas, quæ ex Mss. nostris exciderant, & omnino ad sensum erant necessariæ, supplevi ex editione Mabillonii.

b Consecratam Deo Remis In S. Petri parthenone ex recentiori monacho Humolariensi, tradit in observationibus præviis num. 2 Mabillonius.

c Mabillonius, continere invitabat.

d Ut abscederet Bertha, solutiusque possent vivere, fingebant corpus S. Hunegundis in monasterio suo non quiescere.

e Ludovico, scilicet Transmarino, cujus regnum ab anno 936 usque ad 954 statuit Labbeus tom. 3 Compendii chronologiæ pag. 629.

f Postposita. Ita utrumque Ms.; Mabillonius, proposita, minus recte, ut ex re ipsa facile colligitur.

g Perona, Mabillonius Parrona. Perona est urbs munita in Picardia ad Somonam fluvium: castrum vocatur, ut sæpe urbes munitæ illo tempore reperiuntur nominatæ.

h Affindis. In codice nostro Ms. Aflindis, Mabillonius Afflindis.

i Adhelboldus, ita Ms. Aliud, Adelboldus; Mabillonius Adelbodus.

k Σώματος ὅραμα, Latine corporis aspectus.

l Eam videlicet libertate donans.

m Pictaciolo, id est schedulæ, scriptiunculæ. Vide Cangium ad vocem Pittaciolum, quod idem est.

n Episcopo, ita Mss. Mabillonius: Arcessito denique Rodulfo Noviomensis ecclesiæ archidiacono, postea ejusdem ecclesiæ episcopo. Recte quidem ad expositionem loci, an etiam ita in Mss. inventum, me latet. Rodulphus certe anno 946, quo facta translatio, nondum ecclesiam Noviomensem regebat episcopus, ut probaturex diplomate Transmari ecclesiæ Vermandensis ac Noviomensis episcopi, quod datum est anno 947, & recitatur a Mabillonio in Observationibus ad hanc translationem præviis pag. 213. Recte itaque scribit idem Mabillonius tom. 3 Annal. Benedicti. pag. 484, curam sacri corporis elevandi & transferendi ab episcopo Transmaro commissam Rodulfo Noviomensis ecclesiæ tum archidiacono, postea ejusdem ecclesiæ episcopo, qui, adjunctis sibi e congregatione S. Quintini Gisone, & Rotberto presbyteris, id hoc anno (946) executus est VII Idus Novembris. Suspicor tamen scriptum esse a Bernero, prout in Mss. inveni, episcopumque vocari Rodulphum, quia postea, anno scilicet 950, ut ex Flodoardo tradunt Sammarthani in episcopis Noviomensibus, episcopus ejusdem ecclesiæ factus est.

o Giso S. Quintini ecclesiæ thesaurarius, Rotbertus decanus fuisse dicitur ab Hemeræo in Augusta Viromanduorum ad annum 947, pag. 92.

p Hic pauca verba ex Mabillonio fuere sumenda, quæ deerant in Mss.

CAPUT II.
Miracula quædam post translationem facta.

[Quidam sui porcis sylvam monasterii vastantes,] His præmissis de Vita & actibus sæpedictæ gloriosæ virginis Hunegundis, ratum duximus pauca subsequendo describi miraculorum insignia, quæ Dominus a per merita dilectæ suæ Famulæ operari dignatus est. Nam ea, quæ aggressi sumus describere, quibusdam nostræ ætatis referentibus vix valuimus agnoscere: fuerunt etiam innumera virtutis facta, quæ si per incuriam oblivioni tradita non essent, satis digne litteris mandari potuissent. Unum namque signum, quod constat mirabiliter esse factum, consequenter brevi locutione est narrandum. Denique cum quodam tempore homines perversi sua fortiori potestate fidentes, audaci temeritate silvam ipsius sanctæ Virginis, quæ sita est secus fluvium Sambram b, in villa, quæ dicitur Dediniacus, ingressi, eam suis porcis edendam pervaserunt, & censum sive aliquod servitium pro eadem silva eidem sanctæ Virgini esse deferendum, nulla ratione consenserunt.

[13] [iis mirabili modo multantur:] Quos per seipsam beata Virgo increpare, atque a tanta audacia coërcere curavit. Nam dum libere tanta silvarum copia læti potirentur, subiit eadem Dei Virgo, pastoribus terribili specie apparuit, eosque cur sibi fructum subriperent silvæ interrogans, virga, quam manu gestabat, percussit: sicque omnis illa porcorum multitudo huc illucque diffusa, versus Humolariense monasterium præcipiti cursu iter arripuit. Unde factum est, ut ex quibus domina redditus silvæ habere prius non poterat, hos postmodum familia ipsius jure quieto possideret. Nam cum magno impetu villam ingressi, circa monasterium per plateas & curtes c a se invicem divisi, a nullo umquam postea sunt requisiti. Hujus rei plurimi testes exsistunt, ex quibus quædam mulier nomine Dodisma nuper ab hac luce subtracta est, quæ se tantæ rei interfuisse, ac ex eis suam portionem percepisse veraci assertione fatebatur.

[14] [libidinem militis Sancta reprimit,] Eodem fere tempore erat quidam miles nobiliori genere exortus, nomine Magenerus, qui cujusdam sanctimonialis ipsius monasterii pulcritudine illectus, nequaquam se abstinere potuit ab ejus amplexibus. Dum igitur quadam die more solito monasterium peteret, ut suæ & ipsius carnis voluptati satisfaceret, ei sancta virgo Hunegundis in atrio ejusdem monasterii visibilis apparuit, eumque vehementer increpans, quo pergeret requisivit. Qui ad vocem increpantis valde confusus erubuit, & se ab opere nefario compescens, ab accessu simul & ab actu nefando ad tempus subtraxit. Prædicta autem sanctimonialis, velut labilis & lasciva, se a viro contemptam putans, dum acerrimo dolore fatigata, quasi se abominatam dum ingemisceret, antiqui hostis insidiis armata, eumdem virum calliditate, qua potuit, ad se revocare tentavit: Affabilis, inquiens, amice, cur me spernendam putasti? Non te visio, quam vidisti, absterreat, quia non fuit præsentia Hunegundis, sed aliqua de æmulis meis, cupiens te avertere a me. Ita dato indicio, aliorsum clanculum præparato ostiolo, is spurcissimus vir intermissum nefas iterare temptavit.

[15] [crimenque repetentem punit, spretis pro eo oblatis muneribus:] Cui mox pervigil custos sancta virgo Hunegundis obviam venit, & baculo, quem manu tenebat, in inguine percussit: qui mox exsanguis effectus corruit, & in manibus elatus, coxa ejusdem intumescente, eodem dolore vitam finivit; cujus coxa anno integro ante obitum suum in terra computruit. Pro cujus tamen curatione amicorum studio maxima donaria ad offerendum sanctæ Virgini præparantur, quæ velut immundissima stercora rejiciuntur. Nam, iisdem plurimum nummorum offerentibus, turbo cælitus irruit, qui tanta exagitatione prædictam oblationem exsufflans dispersit, ut nulli deinceps mortalium quidquam de ea appareret. Verum nulli incredibile videri debet, quod sanctam Dei Virginem suis hostibus visibiliter apparuisse retulimus, cum simile quid de beato Petro Apostolorum principe, in libro Dialogorum tertio sub capitulo vigesimo quarto sanctus Papa referat Gregorius. Ait enim quod isdem venerabilis Petrus, cuidam Theodoro suæ ecclesiæ mansionario, solito citius surgenti, atque in ligneis gradibus ad refovenda luminaria stanti, deorsum in pavimento stans in stola candida apparuit, eumque cur tam cito surrexisset, increpavit d.

[16] His breviter tractatis, postremo ad ea, quæ ad horam intermisimus, quod superest, narraturi redeamus. [Cæcus ad templum Sanctæ curatus,] Quidam vir, Guntardus nomine, oculorum lumine privatus, causa audiendi Missam, ad sanctæ Virginis divertit ecclesiam: sed cum Missarum sollemniis ibidem officiose peractis, mediante jam die januas inveniret obseratas ecclesiæ, in porticu foris se prostravit in terram, diutius orans adesse sibi Dei misericordiam. Surgens autem post multas lacrymas ab oratione, cœpit oculos manu tergere, restituto visus sibi officio, vidit e clare omnia, obtentu sanctæ & piissimæ Hunegundis virginis. Qui mox lætus, mulieri gressus suos regenti ait: Mulier, dimitte me; nunc enim te trahente non indigeo, quoniam, Deo gratias, recepto lumine perfecte video, quod mihi pie obtinuit intercessio meæ dilectissimæ dominæ Hunegundis. Itaque ingenti lætitia perfusus, laudando Deum reversus est ad propria.

[17] Est & aliud magnæ virtutis miraculum, quod abscondi silentio non esse congruum æstimo. [claudus gressum recipit: multa miracula omissa.] Quidam quoque vir, Rotbertus nomine, pedum officio destitutus, scabellis, ut moris est talium, ejusdem Dei Virginis sollemnitati gloriosæ, prout potuit, festinavit interesse. Qui in eadem ecclesia diu remoratus, gratiam sospitatis infundi sibi petiit suis miserabilibus membris. Tandem, Deo miserante, meritis beatæ virginis Hunegundis & intercessione, perfectæ incolumitati palam cunctis meruit restitui: sicque factum est, ut qui contractis nervis curvus advenerat, eorumdem compagibus satis apte solidatus, postmodum cum gaudio est reversus. Sufficiat nos pauca narrasse: calamus autem nostræ descriptionis plura dicere posset, si licentia temporis permitteret, quamvis multa miraculorum opera per incuriæ culpam sunt negligenter omissa. Agamus ergo gratias Deo nostro, qui dilectam virginem & famulam suam Hunegundem ita glorificavit in mundo, cujus meritis & obsecratione pervenire mereamur ad gaudia cælestis patriæ, in qua ipsa feliciter exsultat, & cum choris virginum canticum novum Domino cantat. Ipsi gloria, honor, virtus, & potestas. Amen.

[18] In narrandis divinæ operationis mirabilibus f, [Sequens miraculum vidit auctor:] ille tota mentis virtute est utique laudandus, cui cantat Propheta gratulabundus: Benedictus Dominus Deus Israël, qui facit mirabilia magna solus. Unde nos totis viribus laudemus & benedicamus eum, qui sibi fideliter servientium gloriam perire non patitur meritorum: sed sicut æternaliter eos gaudiis facit interesse cælestibus, ita etiam temporaliter per quædam mira eorum merita ad memoriam reducit hominibus. Narraturi siquidem, quod oculis nostris vidimus, magnum miraculum divinæ virtutis, non dubitamus in quorumdam mentibus generari scrupulum dubitationis, quod est, pro nefas! pessimum genus infidelitatis. Caveant ergo derogatores divinorum operum, ne damnentur cum his, de quibus loquitur Scriptura: Sepulcrum patens est guttur eorum, linguis suis dolose agebant, venenum aspidum sub labiis eorum. Qui cum viderent Dominum Jesum innumera facientem mirabilia, & ea a notitia populi occultare non possent, hæc pessima mente calumniari temptabant dicentes: In Beelzebub principe dæmoniorum ejicit dæmonia. Nos vero falsiloquos & mendaciis suis infeliciter vacantes, quorum secundum Apostolum cor insipiens obscuratum est, & evanuerunt in cogitationibus, recepturos, nisi forte corrigantur, erroris sui mercedem, postponentes, ad propositum redeamus, & piis ac fidelibus animis, quod oculis nostris vidimus, fideliter referamus.

[19] [metentibus in festo Sanctæ sanguine madent spicæ,] Anno igitur ab Incarnatione Domini nongentesimo sexagesimo quarto, die octavo Calendarum Septembris, festivitate scilicet beatæ virginis Hunegundis, hoc, de quo loquimur, divina virtute factum est miraculum. In territorio namque cujusdam villæ, quæ dicitur Sasnulficurtis g, messores in ipsa festivitate frumentum secabant; quos presbyter eorum, nomine Lantfridus, frequenter pro hac temeritate redarguerat, dicens se synodo interfuisse, in qua ab episcopo Noviomensis ecclesiæ Rodulfo h hæc festivitas devotissime celebrari jussa fuerit. Sed ipsi suorum vicinorum errorem secuti, dicebant se solos non posse hanc festivitatem celebrare, dum cunctos suos vicinos viderent necessitates suas operando implere. Unde contigit, ut quædam puella, Rotgildis nomine, prædicti presbyteri, sicut ipse nobis retulit, ex sorore neptis, jam dictos messores prosecuta est, & spicas, quæ de manibus eorum ceciderunt, colligebat. Cumque se inclinasset, ut spicas studiose colligeret, unam, dum a terra levaret, recenti sanguine madidam invenit. Tunc mirans, unde sanguis ille veniret, projecit; aliam nihilominus colligens, eodem cruore madentem, sic tertiam, quartam & quintam, & deinceps usque ad fastidium omnes, quas collegerat, sanguine plenas videbat. Unde tremens & nimis pallida ad patrem suum, qui tunc forte in campo erat, cucurrit, & quid ei contigerat, indicavit. Quam pater velut puellaris levitatis verba narrantem durius increpavit, & ad opus suum redire admonuit. Sed illam trementem, atque ita, ut dixerat, se rem habere affirmantem, ejus pater per campum secutus est, & ejusdem cruoris plurimas spicas inundatione madentes collegerunt: & quæsierunt si forte in eodem campo aliquis ex messoribus manum sibi aut digitum incidisset, unde sanguis ille proflueret.

[20] [quæ ad ecclesiam delatæ plus sanguinis emittunt:] Quod omnibus stupentibus, atque cum magna adtestatione negantibus, quasdam ex eisdem spicis ad ecclesiam detulerunt; & presbyterum ante altare stantem invenientes, ei spicas sanguine plenas dederunt; & quid eis in campo contigerit per ordinem indicaverunt. Sed Presbyter refugiens tantæ famæ auctor exsistere, dixit: Si super hoc, quod dicitis, amplius aliquid non videro, populo incredibile hoc prædicare non audeo. Cum i hæc diceret, grossiores quasi lacrymæ ex summitatibus granorum fluxerunt sanguinis guttæ, & ante pedes ejus in terram stillarunt. Quo viso, presbyter tanto tremore perculsus est, ut deficiente spiritu vix genibus trementibus stare poterat: & quod prius timebat indicare, postmodum plus timuit, ne sua negligentia tardius ad notitiam populi perveniret. Signis his factis, populum ad ecclesiam convocavit, & pro sua inobedientia eos increpans, hoc divinum eis miraculum patefecit. Quos pro insolito miraculo nimius timor invasit, & ad pœnitentiam pro sua temeritate agendam promtissimos reddidit. Egressi denique ab ecclesia per campos, per rura, per agros, per viarum exitus circumquaque discurrentes, cunctis vicinis suis nuntiabant, ne amplius cœpto operi insisterent; sed ad ecclesiam venirent, & divinum miraculum cernerent. Quibus omnibus nimium exterritis, fama celeriter pervolante, acsi paganos fugientes k, ex opere proprio exturbabantur, & ne super se cælitus ira Domini veniret suppliciter precabantur.

[21] Quidam itaque rusticus, Rotbertus nomine, in eadem villa frumentum in area virga cædebat: [alterius, in opere progressi, brachium diriguit.] qui hæc audiens, proprium opus se relicturum promisit, flagellum projecit: sed stultus, quasi hoc levius esset, scopam arripuit, & circa aream verrens, frumentum adunare cœpit: quam vesaniam statim ultio divina subsecuta est. Nam mox ejus brachium diriguit, & divino verbere tactus in terram cecidit, clamans se reum, se miserum, sese sub omni celeritate esse moriturum: quod factum prædictum timorem auxit. Presbyter vero circumquaque discurrens, sanguinolentas spicas in manibus ferens, vicinarum ecclesiarum presbyteris, quod fuerat factum, nuntiavit. Qui omnes tantæ novitatis signo turbati, convocatis suarum parochiarum populis, cum crucibus & cereis, uno facto agmine, nudis pedibus cum supplicibus votis, cum illo, cujus brachium diriguerat, & cum puella spicas sanguinolentas in manibus ferente, ad monasterium sanctæ Mariæ & sanctæ Hunegundis celeriter pervenerunt; & suam culpam confitentes, in terram prostrati, ut fratres pro se orarent, humiliter petierunt: quod & factum est. Eant ergo, qui non credunt huic signo, & calumniam faciant illi, quod similiter in sanguine factum est in Ægypto sub Pharaone. Nos vero benedicamus eum, qui mirabilis est in Sanctis suis, Deus Israël dans virtutem & fortitudinem plebi suæ. Benedictus Deus in sæcula sæculorum. Amen.

ANNOTATA.

a Mabillonius cum codice nostro Ms. Quæ Dominus ob tantam sui famulam pie dignatus est operari per gratiam. Sed in idem recidit.

b Sambram. Sabis est, Gallice Sambre. Fluvius hic oritur in Picardia, prope Capellam arcem, inde per Hannoniam fluens, prope Namurcum Mosæ miscetur, ut habet Baudrandus.

c Cortis, Curtis, cors, est atrium rusticum, inquit in Glossario Cangius, stabulis & aliis ædificiis circumdatum. In hac significatione, licet alias habeat plures, hic sumi videtur.

d Lib. 3 citato cap. 24 hæc habet S. Gregorius, a cujus mente auctor videtur aberrare; ille enim verba Petri ad Theodorum: Conliberte, quare tam citius surrexisti? non pro increpatione habuit, sed pro approbatione operis, ut patet ex his sequentibus Gregorii verbis: Qua in re quid idem beatus Apostolus servientibus sibi voluit, nisi præsentiam sui respectus ostendere: quia quidquid pro ejus veneratione agerent, ipse hoc pro mercede retributionis sine intermissione semper videret?

e Hic rursum in verbis differt editio Mabillonii, sed idem est sensus.

f Videtur sequens miraculum postea præcedentibus additum, quod ex hac in illud præfatione facile lector colliget.

g Sasnulphicurtis, ac si diceret: in villa Sasnulphi; curtis enim pro villa etiam sæpe sumitur ab illius ævi scriptoribus.

h Rudolfo; hic idem, qui archidiaconus corpus Sanctæ elevavit. Statutam hanc festivitatem anno 954 diximus § 1 Commentarii num. 4.

i Ita Ms. etiam in sequentibus. Mabillonii editio in verbis dissidet, & sensum habet imperfectum.

k Fugientes, mendose Mabillonius rugientes.

TRANSLATIO
Altera cum miraculis,
auctore anonymo,
Ex editione Mabillonii.

Hunegundis virgo, in cœnobio Humolariensi in Veromanduis (S.)

BHL Number: 4050

A. Anonymo.

[Præfatio brevis auctoris.] Sanctorum miracula describere, eorumque facta insignia ob posterorum notitiam chartulis imprimere, fidelibus non pigrum judicari ab omnibus adprime debet, honorificum simulque necessarium. Nam fabularum næniæ dum recitando fatuorum auribus in malum pronis ingeruntur, illectus animus torpet, mens hebet, & propria luce relicta deorsum fluit, corruptionis perniciosa lenocinia concupiscens, probitatis tramitem derelinquens; sicque fit ut cor insipientium auditis fatuitatibus per proclivia gradiens, nectat catenam, qua valeat trahi, tartarumque demum immergi. Verum Sanctorum merita dum divulgata in auditum populi proferuntur, virtutesque eorum profectus gratia nuntiantur, fidelis mens de mortis somno exsurgens ad vitam, de tenebris infidelitatis exerit brachia ad studia sanctitatis: consurgensque ad prospera, inardescit ad fortia, malignitatis præcipitia præcavet, piæ intentionis iter arripiens. Taliterque perditionis nodis absoluta, libero pede festinat ad gaudia cælestis vitæ, quatinus Deum deorum valeat videre in Sion, idest in specula pacificæ visionis. Quocirca vestræ, fratres, dilectionis caritatem quoddam non pigeat audire miraculum, quod Dom nus noster Jesus Christus in mutatione corporis suæ sanctissimæ virginis Hunegundis sua dignatione voluit demonstrare: de qua videlicet mutatione, quia occasionis articulus e vicino sese nobis obtulit, non fiat tædiosum aliquantisper obtentu reverentiæ immorari, ut qualiter facta, vel consummata sit ipsa mutatio, ad fidelium notitiam litteris licet imperitis queat pervenire. Habet enim mercedem suam piæ devotionis affectuosa intentio.

[2] [Consilium ineunt monachi de corpore honoratiori thecæ includendo:] Anno igitur Dominicæ Incarnationis millesimo quinquagesimo primo, regni Francorum monarchiam gubernante optimo principe Henrico a, Philippi regis genitore, abbate quoque Macario b Humolariensis cœnobii curam administrante, visum est fratribus beati Benedicti sub regula Domino militantibus, quatenus corpus dominæ suæ Hunegundis, si facultas suppeteret, mutari debuisset, ut cujus scilicet non ambigebant animam inter virginum choros honorari in cælesti thalamo, ejus gloriosum soma non negligerent in terris condere honorabili mausoleo. Erat enim id ætatis sacra margarita ligneo tantum involuta scriniolo, forinsecus aspicientibus vile præbente domicilium; sed intrinsecus servante admodum carissimum thesaurum. Ipsum vero ædificiolum laminis ferreis adeo fuerat circumseptum atque præclusum, cui introrsus inhærebant ossa devotissima, ut vix aliquibus pateret apertionibus præter admodum paucis artis mechanicæ machinationibus. Eidem quoque aliud majusculum superpositum exstabat scrinium haudquaquam minori sollertia constructum, ligaminibus identidem ferreis & clavis quamplurimis munitum attentius, sagaci cura ac industria altrinsecus vallatum, ne videlicet facile pateret captiosis, fraudulentisve ingeniolis. Prædari quippe minime cupit, qui sic thesaurum suum occultis atque firmissimis tectis recondit. Tali siquidem modo corpus Deo amabilis virginis Hunegundis fuisse conditum ab his, qui viderunt nobisque retulerunt, accepimus a tempore scilicet inventionis atque translationis ejusdem virginis, quæ celebrata est anno Incarnationis Dominicæ nongentesimo quadragesimo sexto, Ludovico regnante, Berta femina Deo sacrata tunc temporis Humolariensem regente abbatiam. Cujus inventionis necnon & translationis descriptionem simulque miraculorum insignia, inibi divinitus declarata, volentibus agnoscere, claro stilo luculentoque sermone studuit elucubrare piæ memoriæ domnus abbas Bernerus, qui Deo disponente primus huic successit locello, pulsis ob obscena carnalis voluptatis lenocinia, quæ ibi erant, monialibus. At nos ista interim omittentes, cœptum opusculum, prout valemus, intendamus. Cum igitur cœnobitæ, ut præmisimus, simul cum patre spirituali ad invicem pertractarent, si quo modo ad effectum perducere possent, quod quidem summo affectabant desiderio, nec tamen inchoare præsumebant; fortuna loci summissius arridente, Dei providentia omnia prævidente contigit quemdam virum de burgo sancti Quintini gloriosi martyris, mercimoniis atque mercationibus vitam suam deducentem, nomine Balduinum, causa devotionis animæque profectu nostrum adiisse cœnobium, quatinus mutuæ dilectionis obtentu fratres dignarentur sibi suam largiri societatem.

[3] Quam petitionem fratres cum patre libenti animo amplectentes propter illud Domini præceptum, [quod promovet Balduinus monachus;] quo dicitur: Date & dabitur vobis; &, Eadem mensura, qua mensi fueritis, remetietur vobis; &: Omne quod ad me venit non ejiciam foras, societatem & beneficia loci, ut moris est monachis, ei gratanter impenderunt. Nam vir ille, licet sæcularis, religioni erat intentus, misericordiæ operibus operam dans, fidei devotionem cordis intentione servabat, sicut rei postmodum patefecit exitus. Sumpto enim habitu eodem in loco, postea devotus exstitit monachus. Hac denique familiaritate inlectus homo, monasterii frequentare curabat claustra, utpote quasi alter Adam factus ex fratribus. Unde accidit ut sæpe veniens fratres susurrare super memorato negotio frequentius animadverteret. Sed quia incipere pavebant, ceu dictum est, ne videlicet juxta Euangelium inluderent eis dicentes: Quia hi cœperunt ædificare & non potuerunt consummare; divino, ut est humana opinio, instinctu commotus præfatus homo (cupiebat enim & ipse honorare sanctæ Virginis artus) convocavit seniorum cœtum, hujus allocutionis primordia libans: Quoniam, inquit, patres venerandi, perpendo ex vobis quosdam vicissim serere colloquia, velle corpus sanctissimæ virginis Hunegundis nostræ dominæ, si facultas subpeteret, lautiori ponere loculo, corde exhilaresco, opemque meam pro posse promitto, opusculum dumtaxat concupitum initiare ne moremini. Sin autem nequaquam tale inceptare audetis opificium, ipse ego super me totum negotium accipio, Deique omnipotentis auxilio fretus ad finem usque perducam, concessa mihi tantum populi oblatione. Quod cum audissent monachi, ultra modum exhilarati, grates Creatori universorum reddiderunt, & in promissione sua virum benedixerunt, divinitatis prærogativam venerantes cum hoc tanto tam repentino tamque insperato gaudio.

[4] [composita theca invitantur episcopus & abbates.] Quid opus est verbis? Sumpto siquidem vir ille negotio, componi fecit loculum opere anaglifario c, in longum mensura duorum semicubitorum, altitudine continua ab utraque fronte cubitali, utrimque ab lateribus semicubitali, reliqua structura in altum decentissime vergente, instar tabularum expressa, cælato atque sculpto elaborata opificio. In cujus superficie opusculi sanctorum Apostolorum atque Prophetarum imagines cernuntur expressæ, perpulcris atque politis tabulatis fulgentis auri & splendentis argenti, ter ternis utrobique in ordinem digestis iconibus. Sed & in una frontium imago sanctæ Hunegundis, sanctique Eligii Noviomensis antistitis, ejusdem Virginis in baptismo patroni, conspicitur dignius elevata; in altera vero Christi Domini nostri majestas cernitur satis eleganter expressa, cujus regnum & imperium sine fine permanet in sæcula. Quid plura? Accelerato denique, simulque, ut dictum est, laute consummato opere, domnus abbas Macarius, qui ea tempestate, veluti prælibatum est, loci Humolariensis res administrabat, domnum episcopum Noviomensem d invitare curat, vicinosque adsciscit abbates, domnum videlicet Girardum e Insulanum, domnum Rainerum sancti Præjecti vicarium, atque domnum Bonifacium Walerannum de Monte sancti Quintini, necnon & alios quamplures Viromandensis territorii satrapas & milites. Monachos quoque ac clericos huic actui interesse commonet, ne scilicet tam carum pignus absque notitia testimonioque honestarum religiosarumque personarum tamquam furtivum vel ignotum tractari mutarive clanculum videretur. Ut ventum est ergo ad constituti termini diem, in quo agi habebant hæc, fama volante, qua alter non est velocior nuntius, fit conventus seniorum, occursus nobilium virorum, rusticorum ac feminarum turba cum parvulis confluit gratulabunda. Nec immerito: existimabant etenim pro reverentia & honore debito tantæ Matri impendendo, simulque intercessione se patrocinandos, & pro forfactis f suffragia postulantes, veniam se fore consecuturos. Interea loci reseratur gloriosi gazophylacii aditus, sublevantur adhibitis malleis cum cunctis ferreis ligamina sagaci cura innexa, evelluntur opercula, panduntur pretiosi somatis cunabula.

[5] [Dum aperto corpore episcopum expectant,] Ceterum omnipotens Dominus volens suæ Sponsæ honorare membra, occulta dispositionis suæ prærogativa differri fecit mutationem ossium felicium diem usque in tertium, hujus apologiæ, id est occasionis, eventu. Episcopus quippe, in cujus diœceseos procinctu situs est locus, nomine Humolarias, regio impeditus obsequio atque negotio ad præfatum diem constitutum minime venit: quam ob rem compulsi sunt eum præstolari per triduum. Collocatur ergo venerandum scrinium, sicut erat reseratum, super geminas bases ligneas intra sancta sanctorum, inter altare videlicet Dei genitricis semperque virginis Mariæ, & altare sanctæ Hunegundis in honore dedicatum. Inter tot denique devotæ multitudinis milia ad tam claram celebritatem concurrentia, plurimi corporea mole debiles nituntur huic sanctæ actioni interesse, utpote rogaturi Domini misericordiam suo quisque pro incommodo.

[6] Unde accidit divina, quemadmodum fati sumus, [epileptica puella sanitati redditur.] voluntate, quamdam puellam, nomine Emelinam, epileptico morbo invasam, cum amicorum auxilio, spe recuperandæ sanitatis ad monasterium deductam esse, in vico natam, qui Herleius dicitur, super Somenæ ripam situs, medius stans inter sancti Quintini castrum & Humolariense monasterium (.epileptiam autem Græci vocant appensionem mentis & corporis, quæ passio, spasmos, idest contractiones membrorum generat, fit autem morbus iste ex melancholico humore, id est ex abundantia fellis fusi per membra, contingit autem per phantasiam.) Ceterum dum puellula pro sibi reddendo remedio templo fuisset injecta, sistitur coram altario sanctæ Mariæ virginis incomparabilis, quatinus ejus interventu, sanctæque Hunegundis intercessu, pristinum consequi mereretur sospitatis gradum. Erat enim ipsa, de qua loquimur, puella adeo epilepsi oppressa, ut cujusvis quietis non admitteret moras, vim vexationis corporeo monstrans gestu. Profitebatur enim se præ nimia gravedine morti adpropinquare, spiritumque propemodum exhalare. Qua de re confluentia populi in admirationem conversa, pietate simulque compassione compuncta, lacrymarum imbres fundebat, pugnisque pectus tundens, Omnipotentem cum devota mente implorabat pro miserandæ mulieris liberatione. At puellula, inæstimabili pœna multata, nec ad momentum cessabat, diris vocibus oratorium spargens, seseque manibus feriens, capite vacillante mirandum cunctis per biduum, nulla occurrente requie, spectaculum præstans. Plebs ergo fidelium supero afflata spiritu, abbates cum fratribus exorat, quatinus caritatis obtentu miserandæ mulierculæ darent copiam visendi almæ virginis Hunegundis ossa, si forte, favente Christi clementia, aliquo modo mitigaretur incommoditas tanta. Concesserunt igitur eadem & ipsi permoti humanitate. Quid ergo? Dicam an sileam? quin immo pandam prædicandæ virtutis evidentiam. Nam statim ut oculus ossa conspexit, intromisso vertice, totius corporis compago recepit optatam salutem, interiit dolor, sopitus est languor, avulsus est luctus, rediit pristinus corporis status. Quod cum vidissent, qui adstabant populi, benedicentes gratias persolverunt Domino Deo universorum, qui suos mirificat Sanctos sicut vult, & quando vult. Hujus autem divinæ operationis, quam Jesus Christus Dominus & Deus noster dignatus est ostendere per merita gloriosæ virginis Hunegundis ad laudem & gloriam suam, tot revera exstiterunt testes, quot contigit tunc adesse fideles.

[7] Igitur super hoc facto abbates cum monachis congaudentes conferebant ad invicem, [Translatio in novam thecam facta per abbatem:] conveniens non esse mutationem ulterius differri, aut episcopalem præsentiam præstolari, viso præcipue hoc tanto dignoque relatu miraculo, ne scilicet populus longa jam mora protractus, diutinaque exspectatione jam lassus, pascere spes videretur inanes. Communi siquidem consilio atque decreto feruntur beata pignera in cryptam sanctæ & individuæ Trinitatis in honore dedicatam, retro ejusdem ipsius monasterii tribunal fabricatam atque contiguam. Hoc equidem gemina pro causa actitare studuerunt, scilicet ne vel in aliquo casu offenderent sanctitatis munera, nimio tumultu sexus utriusque imminente ac premente, vel ne fragmina margaritarum coram idiotis atque imperitis hominibus, pensare nescientibus, homines propter homines contrectarent, eo quod dicitur: Nolite sanctum dare canibus, & ne spargatis margaritas vestras ante porcos. Unde ait Isaias: Secretum meum mihi, secretum meum mihi. Obseratis ergo firmiter ostiis, quæ a dextris & a sinistris cancelli eamdem cryptam petentibus aditum pandunt, circumdant beata munera pavitantibus animis ob exhibendam reverentiam. Hæsitabant enim, quisnam eorum dignius contingere haberet a Christo concessa tam pretiosa donaria: sed demum consueti hanc tradere curam * administrationem domno Gerardo abbati Insulano, quoniam erat natu major, ætate provectior, moribus gravior, religione devotior, piisque actibus proclivior. Ut quid moras innectimus? Suscipiens itaque abbas prædictus cum humilitatis subjectione confratrum imperia, exerit lacertos, seseque præparat sollemnius adversus votiva officia. Mutantur summa cum reverentia ossa felicia, locanturque decentiori in cuna. O felix Virgo, quæ quoniam in cælo fulgida degis in gloria, sic veneraris in terrena aula! O vere felix Virguncula, cui Sponsus ille cælestis arridens locutus est in Salomonis epithalamio: Veni, soror mea, in hortum meum, ut comedas fructum pomorum meorum, sponsa mea, columba mea, immaculata mea, veni de Libano, veni coronaberis. O felix, inquam, Virgo, quæ Sponso vocanti reciproca voce cum virginum choris adplaudens, respondere meruisti: Curremus post te in odore unguentorum tuorum, idest, in fragrantia tuarum virtutum.

[8] [munera Sanctæ oblata:] Igitur duo militares viri, qui aderant, sollemnia peragunt munuscula. Nam hi summopere efflagitaverant, ut eis concederetur mutationi adesse, sanctaque ossa propriis conspicere oculis. Alter igitur eorum, nomine Godefridus, senior, pallium decentissimum sanctæ Virgini contulit in munus; alter vero, nomine Rotbertus, cognomento Anguillula, seipsum ob devotionem per cervinam corrigiam g servum obtulit, atque in exhibitione servitutis hortum jure prædii tradidit in villa, quæ Marceia fertur. Fratres autem non terrena, sed divina persolvunt officia, & venerationi, ut decebat, satis idonea. Clauso igitur tandem cum diligentia solertiaque honorabili ergasterio h, cum cereis & thuribulis & crucibus de crypta erumpunt lætis adprime mentibus, byssinis poderibus, idest albis, palliatis monachis, more patrum feretrum bajulantibus.

[9] [sacrum corpus, ingruente populo, extra ecclesiam deportatur,] Verum quia basilicæ capacitas non ad hoc erat sufficiens, ut confluentis vulgi multitudinem recipere posset, in tantum quippe copiosa utriusque sexus exstabat ecclesia referta confluentia, utpote præstolante, pro quo venerat, sanctitatis dona, quod nec gestantes devotionis pignera valebant egredi, per quæ fuerant ingressi, ostiola. Qua de re consilio inter se habito, per ostium ejusdem cryptæ in latere dispositum, quod est pervium euntibus ad capellam sancti Nicolai episcopi, miræ sanctitatis confessoris, per claustrellum efferunt venerationis loculum; sicque per quamdam posterulam ejusdem claustrelli, in maceria factam, ejectum per pomerium atque cimiterium fratrum, ad alium identidem aditum ignorante populo perducunt. Sed rursus atrio, quod est pro foribus ecclesiæ, gente rusticana redundante, vix cum ingenti luctamine per portam secus capellam sancti archangeli Michaëlis sitam extrahunt. Tandemque impenso multo & grandi labore, jamque defessi in campum cultum, prope xenodochium monachorum jacentem, deferunt: quo in loco quadam providentia mensa lignea extensa, sanctum thesaurum in eum deponere atque locare festinant, cum reverentia tamen ut dignum erat, quatinus ab omni exspectantium, sed & desiderantium multitudine adiri & venerari absque gravedine potuisset. Siquidem tanta pullularat frequens populatio, quod nec totius villæ capacitas ad capiendum sufficiens erat, sed circumquaque populi per agros vagabantur incerti, quo pacto vel ingenio, quave ex parte templum adire quirent.

[10] Cum ergo dies jam inclinata esset ad vesperum, sole a meridiano fervore tepente, [relatumque vesperi, pyramidi retro altare imponitur.] rursus patres cum fratribus resumtis ceroferariis & crucibus, induti vestimentis albis, sicut prius, gloriosum revisere satagunt loculum. Nam in principio reversi fuerant necessitate cogente, perpaucis inibi relictis, qui feretrum observarent, & eulogias atque oblationes susciperent, utpote populo plurimum gravedinis simulque molestiæ inferente. Sumto igitur cum diligentia pretioso gestatorio, etiam tum vulgo in vota grassante, cum honore digno & hymnidica pompa, non modica turba eos comitante, sanctas reliquias referentes in sanctam Dei ecclesiam inthronizant, ac in sacro peribolo retro altare sanctæ virginis Hunegundis intra pyramidem, quod nos oraculum dicimus, digno cum obsequio componunt, ad honorem Domini nostri Jesu Christi, qui cum coæterno Patre & sancto Flamine vivit & regnat Deus per omnia sæcula sæculorum.

ANNOTATA.

a Henrico, filio Roberti regis, a quo in regni societatem adlectum anno 1027, probat Pagius ad annum 1028 num. 4 & seq. Regnavit deinde post patrem usque ad annum 1060, quo eum obiisse vult laudatus Pagius ad annum 1059 num. 17: cum antea Philippum filium regni fecisset consortem.

b Macario. Multa præstitit Humolariensi monasterio suo commoda abbas Macarius, quæ ex ejusdem loci chartario alias Deo dante publicabimus, inquit ad hunc locum Mabillonius. Qui tom. 4 Annalium Bened. pag. 528 eum Bernardo successisse scribit, sed annum non indicat. Omnino autem prætermissus est apud Sammarthanos in Catalogo abbatum Humolariensium.

c Anaglifario, id est, sculptorio

d Episcopus impeditus translationi non adfuit.

e De reliquis hæc notat Mabillonius: Abbas Insulanus est S. Quintini de Insula ad muros quondam, nunc intra muros Augustæ Veromanduorum. Abbatia S. Præjecti prope urbem; abbatia de monte S. Quintini prope Peronam.

f Forfactis, id est criminibus. Forefactum enim, forfactum, Gallis forfait, crimen significat.

g Cervinam corrigiam collo suo imponendo in signum servitutis: uti factum alias invenies apud Cangium, ad vocem Corrigia.

h Ergasterio, id est, theca.

* curant, opinor.

DE S. GREGORIO CONFESSORE ULTRAJECTINÆ ECCLESIÆ RECTORE,
ULTRAJECTI IN BELGIO,

Anno DCCLXXVI.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Gregorius Ultrajectinæ ecclesiæ rector, Ultrajecti in Belgio (S.)

AUCTORE J. S.

§ I. Sancti cultus; Acta, stirps, patria; an monachus?

Sanctum Gregorium Trajectensis ad Rhenum ecclesiæ moderatorem, natalium splendore illustrem, [S. Gregorii cultus:] virtutibus ac meritis illustriorem varii Sanctorum Fasti memorant ad diem XXV Augusti. Nec modo natalis, seu mortis dies, sed etiam corporis translatio, Martyrologiis inscripta legitur ad diem III Junii, sicut observarunt majores nostri in prætermissis ad dictum diem. Verum, cum de legitimo Sancti cultu nullum suboriri possit dubium, annuntiationes varias ex Martyrologiis hic non accumulabo. Prætermitto itaque additamenta ad Usuardum varia, alia occasione partim deinde adducenda, in quibus sex locis diversis ejus recurrit memoria, ut videre est in Usuardo nostro per Sollerium edito ad diem memoratum: atque unum profero Martyrologium Romanum, in quo breviter Sancti natalis sic annuntiatur: Trajecti S. Gregorii episcopi.

[2] Vitæ scriptorem nactus est S. Gregorius doctum, sanctum, [scriptor Actorum,] contemporaneum, atque in multis testem oculatum, sanctum videlicet Lugderum seu Liudgerum, Mimigardefordensem (Monasteriensem nunc vocant) in Westphalia episcopum, discipulum olim suum. Docet id Alifridus Monasteriensis itidem episcopus in Vita S. Ludgeri per majores nostros edita tom. III Martii pag. 649 his verbis: Erat S Liudgerus in Scripturis sacris non mediocriter eruditus: sicut in libro ab eo composito de Vita venerabilium ejus doctorum, Gregorii scilicet & Albrici, aperte probatur: sed & primordia S. Bonifacii adventus atque ordinationis, quæ fuerant in alio Opusculo prætermissa, pulchro sermone ipse conscripsit. Molanus item ad diem XXV Augusti in Usuardo aucto de Gregorio ita habet: Qui fuit instructor sancti Ludgeri episcopi Monasteriensis (subdens) primi, qui ejusdem Gregorii Vitam conscripsit. Manifestum id facit ipse Ludgerus in Vita, quam daturi sumus, in qua sæpe Gregorium præceptorem suum vocat, & tandem num. 28 se Vitæ scriptorem his verbis indicat: Et mihi modico Ludgero (Gregorius) librum S. Augustini tradidit, quem Enchiridion, id est Manuale, ipse nuncupavit.

[3] Vitam hanc ex manuscripto ecclesiæ Fuldensis primus edidit Christophorus Browerus Societatis nostræ, [quæ jam edita; sed rursus edenda ex Mss.] notisque illustravit: ex quo illam denuo typis subjecere Surius ad XXV Augusti, & Mabillonius in Actis Sanctorum Ordinis S. Benedicti seculo 3 Benedictino, part. 2, a pag. 319, edidit & partem primam ad S. Bonifacium maxime pertinentem Henschenius in Actis S. Bonifacii ad diem V Junii; ita ut fere superfluum videri possit eam hic recudere, nisi id Operis nostri institutum omnino exigeret, & quædam aliunde adjungenda occurrerent, ad Sancti memoriam illustrandam conducentia. Dabimus itaque illam pro more nostro in capita divisam, additionibusque marginalibus, & observationibus illustratam, ex eodem Ms. nobis communicato, atque collato cum alio Ms. exemplari pergameno cœnobii Bodecensis Ordinis Regularium S. Augustini diœcesis Paderbornensis, quod exemplar initio quidem mutilum est, & in contextu sæpe contractum, interdum tamen auctius & non raro concinnius, quam Fuldense.

[4] Aliam S. Gregorii Vitam habemus in duobus codicibus Mss., [Acta alia non edenda.] belle inter se consentientibus, quæ ex priori, per S. Ludgerum scripta, videtur contracta; nam pleraque continet, quæ prior, sed brevius, nec quidquam fere superaddit. Quapropter inutile existimavi illam edere, siquid tamen priore Vita clarius enuntiet, in notis poterit id indicari. De S. Gregorio agunt præterea auctores varii, quorum non pauci in Commentario hoc erunt citandi. Quibus prænotatis, ad illustranda quædam ad Sanctum pertinentia, quæ Vitæ auctor vel prætermisit, vel obscurius indicavit, accedimus.

[5] Stirpe natus est S. Gregorius regia Francorum, ut variis locis a majoribus nostris probatum est. [Genus Sancti regium,] Henschenius tom. 1 Februarii pag. 231 in Actis S. Sigeberti Francorum Austrasiorum regis, qui Dagoberti primi filius, pater vero erat Dagoberti secundi, eam ab eodem S. Sigeberto usque ad Gregorium deducit hoc modo. S. Sigebertus filium habuit Dagobertum secundum. Hic, præter reliquam prolem, filias habuit S. Irminam virginem, monasterii Horrei apud Treviros primam abbatissam, & Adelam seu Addulam S. Gregorii aviam, quæ post obitum mariti Palatiolo monasterio, de quo in Vita, Abatissa præfuit. Addula autem hæc antea Albericum peperit filium; qui S. Vastradæ matrimonio junctus, Sanctum, de quo agimus, genuit Gregorium, aliosque plures, ut ex Vita patebit inferius. Porro horum unus aliquis procreasse videtur Albericum Gregorii in sede Ultrajectina successorem; hic enim in Vita S. Ludgeri nepos Gregorii vocatur ab Altfrido. De sancta Vastrada Gregorii matre actum tom. V Julii pag. 180. Reliqua ab Henschenio probata videri possunt loco supra assignato, vel in Diatriba de tribus Dagobertis lib. 2, § 14, item in Exegesi præliminari ante tom. III Martii cap. 4, pag. 20. Eamdem genealogiam tradunt Cointius tom. 5 Annalium Francorum pag. 517, & Mabillonius in notis ad Vitam Gregorii pag. 321. Hæc itaque pluribus firmare supersedeo, ne actum agam. Ceterum Joannes Georgius ab Eckhart tom. 1 de Rebus Franciæ Orientalis lib. 15, num. 11 scribit, Gregorium primum Albericum nominatum fuisse, idque colligi ex ejus Vita per S. Ludgerum scripta; at ego in Vita Gregorii nihil hujusmodi me invenire fateor.

[6] Patria Germanum fuisse S. Gregorium scribunt alii, [& patria.] Francum alii: neutrum a vero aberrare videtur, modo recte intelligatur. In Vita Ms. paullo ante indicata hæc leguntur ad propositum nostrum: Quæsitus est lector (dum Bonifacius in monasterio Palatiolo mensæ accumbebat) & juxta Dei providentiam inventus est electus puer Gregorius, alto ejusdem patriæ sanguine procreatus. Quæ præ oculis habuisse videtur Joannes Gerbrandus a Leidis, dum lib. 4 Chronici Belgici cap. 1 hæc scripsit: Quæsito lectore, inventus est puer egregius quindecim annorum, alto ejusdem patriæ sanguine procreatus, nomine Gregorius. Hinc cap. 2 dicit: Beatus ergo Gregorius, Almanus genere, diœcesis Trevirensis. Wilhelmus Heda in Historia episcoporum Ultrajectensium in Gregorio pag. 38 hæc habet: Gregorius successit natione Francus, gente Trevir, alto procreatus sanguine. Hæc me dubitare vix sinunt, quin vel Treviris, vel certe in illis partibus natus fuerit Gregorius, maxime cum & Adela avia, hujusque soror S. Irmina in eodem tractu fruerint abbatissæ. Porro Trevirim olim ad Galliam Belgicam pertinuisse norunt eruditi; tempore autem, quo natus Gregorius, regni Francorum Austrasiorum pars erat, nunc vero Germaniæ adjuncta est. Si itaque pro illorum temporum usu loquamur. Francum in Gallia Belgica natum dicere necesse est; sin prout modo distributæ sunt provinciæ, Allemannus seu Germanus dici potest. Ex dictis facile perspicias errorem illorum, qui eum ex Anglia vocatum putavere a Bonifacio, quod & Baronius existimavit ad annum Christi 725 num. 11. Hæc autem opinio etiam confutatur ex Vita tertia S. Bonifacii per Henschenium edita tom. 1 Junii, in qua pag. 482, num. 4 inter socios Bonifacii ex variis provinciis collectos numeratur beatus Gregorius ex nobili prosapia Francorum. Hæc de Sancti patria dicta sufficiant.

[7] [Monachum fuisse probare conatur Mabillonius;] Nunc & de Vitæ instituto dubium quoddam venit examinandum, priusquam rerum gestarum contexamus chronologiam. Mabillonius supra laudatus in observationibus ad Acta S. Gregorii præviis num. 2 probare conatur, S. Gregorium monachum fuisse, Ordinique suo adscribendum. Præclaro Ordini virum sanctissimum non invideo, neque nego rationes esse, quæ id suadeant; cum tamen alii dissentiant, pro instituto nostro examinandum est, an id omnino persuadeant. Quod dum ago, ipsius Mabillonii sequar vestigia: Gregorium, inquit, monachum ac monachorum patrem seu abbatem fuisse argumenta non pauca persuadent, tametsi in subjectis ipsius Actis nulla monasticæ professionis mentio fiat. Id sane argumentum non leve est contra Mabillonium, cum monasticam professionem silere non soleant biographi. Verum ille opinionem suam sic probat: Quippe is adolescens rudis & litterarum expers S. Bonifacio adhæsit, institutusque videtur in monasticis rebus, sive in comitatu Bonifacii, & sociorum monachorum, sive in cœnobio Ordorfensi, quod primum S. Bonifacius ædificasse dicitur; sive in Fritislariensi. Nam in monasteriis ab ipso conditis pueros fuisse educatos, patet ex epistola 17, in qua jubet, ut post mortem Wigberti abbatis Fritislariensis Wigbertus presbyter & Megingordus diaconus magistri sint infantium. Hoc primum Mabillonii argumentum, ad quod tantisper subsistam.

[8] [cujus primo argumento respondetur:] Adolescentem adhæsisse Bonifacio Gregorium patet ex Vita cap. 1. At eo non videtur animo Bonifacium secutus, ut ab eo sejunctus cœnobio includeretur; nam Addula abbatissa, Gregorii avia, dedit illi pueros & equos, & dimisit eum ire cum sancto magistro in opus, quod compleverunt simul, usque ad sanctum martyrium ejus. Quid opus erat pueris & equis, si tirocinio includendus erat Gregorius? In comitatu Bonifacii institutum fuisse Gregorium, certum est, ad virtutes scilicet Euangelii præconi necessarias. Non æque certum est, ad vitam institutum fuisse monasticam: nullum enim illius institutionis in Vita apparet vestigium; ut non dicam inusitatum esse per labores apostolicos ad vitam monasticam quemquam erudire. Quod forte in cœnobio institutus dicitur, non tantum fundamento caret in Vita, sed plane videtur Vitæ contrarium; nam ubique exhibetur in opere apostolico Bonifacii adjutor, ubique comes, in ipso etiam itinere Romano. Hæc igitur monachatum Gregorii mihi non videntur evincere. Verum audiamus sequentia.

[9] Certe, inquit, Gregorius in ecclesia Trajectensi abbas, [argumentum aliud Mabillonii,] & pater fuit monachorum, quos ipse instituebat, informabatque. Sic enim auctor libri de Vita S. Liudgeri apud Browerum cap. 6: Gregorius Liudgerum paterna in monachorum monasterio sollicitudine erudiisse fertur. Fallitur Mabillonius, nam ibidem ita Ludgerum erudiisse dicitur Alcuinus, non Gregorius. Ad Gregorium vero pertinet quod subdit ex Altfrido in Vita S. Ludgeri in Actis nostris tom. III Martii pag. 644, cap. 2: Illi (parentes scilicet Liudgeri) commendaverunt eum viro venerabili Gregorio, discipulo & successori S. Bonifacii martyris, Domino nutriendum: qui libenter eum suscepit; & comperta sagacitate pueri, studiose illum erudiebat. Crevit itaque Ludgerus proficiens in timore Domini, & deposito seculari habitu (notanda, inquit, hæc verba) in Trajecto monasterio totum se contulit ad studium artis spiritalis. Ut intelligamus quale monasterium illud, subjungo sequentia: Erant, ait auctor, in illa schola Gregorii & alli condiscipuli nobiles & prudentes. Monachine Benedictini condiscipuli vocabantur eo tempore? Illorumne monasterium schola? Plura occurrunt hujusmodi, sed nolim hic esse prolixior. Subdit Mabillonius: Unde patri Gregorio & ceteris tanto dignior & acceptior, quanto fuit & monasticis eruditionibus illustrior. Advertendum est, hæc post adducta mox Altfridi verba non legi subjuncta in Vita Ludgeri: sed dici de Ludgero ab Alcuini institutione ex Anglia reverso. Audi Vitam memoratam num. 10: Tunc Alchuinus necessitate compulsus direxit Ludgerum … Directus itaque Ludgerus prospero cursu pervenit ad patriam suam, bene instructus, habens secum copiam librorum: eratque patri Gregorio & ceteris tanto tunc dignior & acceptior, quanto fuit & in monasticis eruditionibus illustrior. Vellem suo quæque loco dedisset Mabillonius, & quæ ad Alcuinum referenda erant, ad Gregorium non detorsisset. Sic enim non intulisset in cœnobio Trajectensi hæc Ludgerum didicisse; verum sub Alcuini disciplina. Una igitur hic manet ratio, quod abbas vocetur Gregorius, quod schola ipsius monasterium: altera, quod Ludgerus sub ejus disciplina habitum deposuerit secularem, de quibus mox agam.

[10] Postremum Mabillonii argumentum est, quod in diplomatis Pippini & Caroli magni, [& tertium;] quibus ecclesiæ Trajectensis privilegia confirmantur, Monachorum æque ac Canonicorum fiat mentio; quod verum omnino est, sed Gregorii monachatum non probat; neque evincit monasterium Trajectense cœnobium fuisse Benedictinum. Erant in ecclesia Trajectensi monachi Benedictini ad conversionem Frisonum destinati, erant & clerici & canonici non pauci ad idem opus accincti: præerat omnibus Gregorius ecclesiæ administrator, erudiebat omnes, singulos ad opera apostolica, ut magis ad Dei gloriam judicabat expedire, huc illuc destinabat: totum hoc facile admisero: verum ex eo satis certo inferre non possum, Gregorium Ordini S. Benedicti fuisse adscriptum.

[11] [quibus monachum fuisse] Abbas quidem vocatur Gregorius, & monasterio præfuit Ultrajectino: neque ex eo tamen certum fit, monachum fuisse, seu Benedictinum. Quippe canonicorum præpositi eo tempore etiam abbates vocabantur, & monasteria vocabantur, ubi in communi vivebant canonici. Quod, ne sim longior, uno tantum exemplo ostendo, quamvis plura non desint. Concilii Turonensis III (tomo 2 editionis Sirmondi pag. 300) canon XXIV hoc notatur titulo: De CANONICIS, qui sub ABBATE vivunt in MONASTERIIS. Ita autem habet: Simili modo & ABBATES MONASTERIORUM, in quibus canonica vita antiquitus fuit, vel nunc videtur esse, sollicite suis provideant CANONICIS &c. Celebratum est hoc concilium sub imperio Caroli magni anno Christi DCCCXIII, ut notat Sirmondus. Quod igitur monasterio abbas præfuit Gregorius, monachum fuisse non evincit.

[12] [non satis ostenditur.] Simile mihi fuisse videtur monasterium Ultrajectinum Mimigardefordensi, de quo Monachus anonymus Werthinensis apud Bollandum tom. III Martii pag. 625 ita cecinit: Et (S. Ludgerus) episcopium, dictum monasterium, clericis fundavit Vado Mimigardis. Monasterium hoc clericorum erat non monachorum: fundavit id S. Gregorii discipulus Ludgerus: cur igitur monasterium, cui præfuit Gregorius abbas, monachorum fuisse concludere necesse est? Quod autem Ludgerus deposuerit secularem habitum sub Gregorio, nullum est argumentum: nam & clerici quilibet habitum deponunt secularem. Cum itaque, fatente Mabillonio, in Actis Gregorii nulla monasticæ professionis fiat mentio; cum uno, eodemque æquali cum ceteris vestimento, & victu semper contentus esset, ut in Vita legitur num. 24, monachum fuisse Gregorium ex allatis rationibus deducere non possum; nec aliæ, quibus id probem, ad manum sunt. Colant interim religiosi viri Gregorium, ut Bonifacii sui discipulum; ut suum etiam, si velint, non refragabor. Quin & certam esse professionem Sancti monasticam lubens admisero, ubi certis documentis probatam videro.

§ II. Utrum S. Bonifacius 13 annis in Frisia prædicaverit, antequam nactus est discipulum Gregorium? Ubi etiam examinatur quo anno Bonifacium secutus Gregorius; & hujus ætas.

In Vita S. Gregorii num. 3 ita scribitur: Cum ipse electus Dei Bonifacius martyr post tredecim annos peractæ in Fresonia prædicationis, quibus in Australi parte laci Almari, [S. Bonifacius tredecim annis in Frisia prædicasse scribitur,] pauper euangelicus, & propemodum solitarius sanctam sessionem suam tribus in locis peregisset, quorum vocabula locorum sunt hæc. Primus vocatur Wyrda, in ripa fluvii Rheni, ubi septem annis habitavit. Secundus vocatur Attingohem juxta amnem Fehta, ubi habitavit annis tribus: quo in loco primum cœpit habere discipulum nomine Gembertum. Tertius locus appellatur Felisa, qui propior erat gentilibus & paganis, ubi tribus similiter annis mansit. Post hos inquam tredecim annos, dum admonitus a Deo ad Hassos & Thuringeos Orientales regiones Francorum iter agere cœpisset &c. Subdit his verbis conversionem Gregorii in Palatiolo monasterio prope Trevirim.

[14] Torsit hic locus eruditos non paucos, quod eum cum scripta a Willibaldo & Othlono Bonifacii Vita conciliari non posse existiment. [quod multi putant cum ejus Actis pugnare:] Difficultatem perspexit Nicolaus Serarius noster in Moguntiacis lib. 3, notatione 54, quam tamen erudite conatus est submovere, ac tredecim hos Frisicæ prædicationis annos S. Bonifacio asserere. Fecit id brevius Aubertus Miræus in Fastis Belgicis ad diem V Junii, & Alfordus in Annalibus Anglo-saxonicis ad annum 697 num. 11. At Carolus le Cointe tom. 4 Annalium Francorum ad annum 715, a num. 64 operosa disputatione Serarium refutare, atque hos tredecim prædicationis Bonifacianæ in Frisia annos evertere conatur, eo denique rem deducens, ut totum hunc locum ab interpolatore quodam corruptum, atque amputandum judicet, pro tredecim vero tres annos restituendos. Pagius ad annum 716 num. 16 Serarium solide a Cointio refutatum pronuntiat. Mabillonius in Actis S. Bonifacii sec. 3 Benedictino part. 2, pag. 14 idem notat. Licet hic aliis locis dubius hæserit. Henschenius etiam tom. 1 Junii in Chronologia vitæ Bonifacii pag. 454 hos tredecim annos non admittit. Magni quidem facio tantorum virorum judicium; non tamen induci potui, ut sine examine diligenti illorum sententiæ subscriberem, atque pro tredecim, tres annos substituendos continuo pronuntiarem, quamquam Pagius confidenter dicat: Quæ emendatio videtur certa, quia Liudgerus auctor cævus vix hac in re errare potuit. Veniam itaque dabit lector, si paullo fuerim prolixior; namque de re agitur, quam præterire non licet, utrum scilicet Acta, quæ editurus sum, interpolata sint, an sincera.

[15] Priusquam Cointii rationibus respondeam, ea colligam, [ad rem examinandam quædam prænotanda.] quæ persuadere videntur, tredecim hos annos sine scrupulo admittendos: pauca tamen velim prænotata, quo res clarius elucidetur. Primo Willibaldum Vitæ S. Bonifacii scriptorem, sive episcopus is fuerit Eistatensis, ut vult Cointius, sive presbyter Moguntiæ sub Lullo archiepiscopo, ut Henschenius, Vitam S. Bonifacii scripsisse, sicut discipulis ejus, secum diu commorantibus, vel illis ipsis, ad quos scribebat, referentibus, compererat, ut testatur in prologo; quibus similia sæpe per decursum commemorat, ut patet ex Commentario Henschenii ad Acta S. Bonifacii die V Junii. Secundo non videri umquam in Frisia fuisse Willibaldum, ut de Willibaldo episcopo perspicies ex ejus Actis tom. 11 Julii a pag. 485, adeoque circa primam præsertim Bonifacii in Frisia prædicationem minus instructum, eam perstrinxisse potius, quam enarrasse. Tertio S. Ludgerum Trajecti diu commoratum, nihil ignorare potuisse eorum, quæ illis partibus a Bonifacio fuere gesta, ut facile admittent adversarii. Hinc colligo, si vel a Willibaldo recendendum sit, vel a Ludgero, in rebus ad Frisiam spectantibus adhærendum potius Ludgero, quam Willibaldo; præsertim cum memoriæ lapsus duos in Willibaldo notet Henschenius. Quarto Frisiam, in qua eo tempore Trajectum, ubi ad Radbodum accessit Bonifacius, omnino distinguendam a Francia. His præmissis, hanc tredecim annorum prædicationem probare aggredior, Serarium secutus.

[16] [Hi tredecim anni clare ab auctoribus asserti,] Hosce tredecim annos tam distincte asserit Ludgerus supra adductus, ut non invenerit Cointius, quid reponeret, nisi totum hoc ab audaci interpolatore fuisse Ludgero adjectum; neque vero aliud reponi potest: nam testis est omni exceptione major, nec mendum irrepsisse potuit, ut patet textum inspicienti. At vero hæc omnia opusculo Ludgeri, atque in diversis quidem exemplaribus, adjecta esse, non fit verisimile: quis enim in Germania, unde Ms. Vita producta est, simile quid in Vitam Gregorii gratis intrudat, ut moram Bonifacii in Frisia fingat longiorem? Hoc, inquam, credibile non est, etiamsi omnia alia deessent argumenta. Multo minus corruptio illa verisimilis apparet, cum hi tredecim anni asserantur quoque in Vita Bonifacii, tertio loco ab Henschenio ex tribus codicibus Mss. edita tom. 1 Junii a pag. 481. An tres quoque hosce codices corruptos dicemus, quia num. 2, narrato Bonifacii ad Willibrordum ex Anglia adventu, hæc in iis leguntur verba: Cujus (Willibrordi) salubri consilio ac paternæ jam admonitionis præcepto sanctus vir confestim devotus obtemperat, secumque TREDECIM ANNOS IMPRÆTERMISSE Tricht (Trajecti) ecclesiæ sibi commissæ moderamina gubernans, idolorum spurcitias ubicumque potuit extirpat. Pseudo-Marcellinum in Vita S. Swiberti, Joannem de Beka, & Wilhelmum Heda, tredecim itidem annos asserentes, non allego; hos, quia recentiores sunt; illum, quia supposititius.

[17] [consentium cum secunda Bonifacii Vita;] Ab his auctoribus non dissentit Vita Bonifacii secundo loco per Henschenium data a pag. 477. Conscripta ea est per presbyterum Ultrajectinum non diu post Bonifacii tempora, ut in prologo num. 4 ait: At vero non multo ante nostra tempora missus est a Deo quidam sapientissimus architectus, & reipsa & nomine Bonifacius. Cap. autem 1, num. 7 primos Bonifacii in Frisia labores his verbis enarrat: Cum ergo tantis bonorum divitiis abundasset; cœpit agere secum, ut exiret de terra nativitatis suæ, & properaret ad locum, in quo immolari Domino potuisset. Et tandem occasionem nactus, mare transfretavit, Frisonum insulis advectus est, Trajecto oppido applicuit; ubi evangelizavit gentibus regnum Dei, multosque idololatriæ deditos convertit ad Christum. Sed cum plerique procaciter repugnassent, sentiens athleta Dei nondum sibi tempus passionis adesse, reversus est in patriam suam, ut curam interea suorum gereret, donec eidem Spiritus sanctus revelaret, ubi & quando martyrii coronam percepturus esset a Domino. Tredecim quidem anni non exprimuntur hoc loco; at tempus insinuatur multo longius, quam vult Cointius, qui sequenti mox anno rediisse in patriam; ac Pagius, qui eodem, quo venerat anno, reversum esse contendit. Neque enim verisimile est tantillo tempore multos convertisse; neque stationem suam tanto ambitu petitam, in qua fructuose laboraverat, mox deserturum fuisse.

[18] Audiamus nunc ipsum Willibaldum, cujus auctoritate maxime nituntur adversarii. [nec negati a Willibaldo sed prætermissi,] Ille apud Henschenium pag. 463, cap. 2, num. 17, ita scribit: Prospero ventorum flatu pervenit ad Dorstat (tunc temporis Frisiæ annumeratum) ibique aliquamdiu commoratus, debitum Domino Deo exsolvit diu noctuque præconium. Sed quoniam gravi ingruente paganorum impetu, hostilis exorta dissensio, inter Karolum principem gloriosumque ducem Francorum, & Radbodum regem Fresorum, populos ex utraque parte perturbabat; maximaque pars ecclesiarum Christi, quæ Francorum prius in Fresia subjectæ erant imperio, Radbodi incumbente persecutione, ac servorum Dei facta expulsione, vastata erat ac destructa; idolorum quoque cultura, extructis delubrorum fanis, lugubriter renovata; tunc vir Dei perspecta perversitatis nequitia pervenit ad Trecht (Trajectum,) ibique aliquantis expectatis diebus, advenientem regem Radbodum allocutus est, ut multis illarum circumvallatis ac conspectis terrarum partibus, utrum sibi in futurum prædicationis uspiam patesceret locus, perquireret. Post pauca sic reditum in Angliam enarrat: Sanctus vir, dum sterilem aliquamdiu Fresorum terram inhabitaret, & æstatis autumnique aliquantulum tempus præteriret; jam arida cælestis rore fœcunditatis reliquerat arva; & ad natale … solum migravit: ac monasterii sui secreta petens, etiam ibidem, secundi anni hyemem, tripudiantium fratrum amore susceptus, hiemando transegit.

[19] Hæc, fateor, Willibaldi relatio tredecim annorum moræ parum videtur consona: [quod gesta in Frisia minus haberet comperta:] sed meminisse oportet, quod ante monui, Willibaldum hæc leviter potius perstringere voluisse, quam enarrare. Quod itaque prætermisit Willibaldus, ex relatis modo auctoribus supplendum est; namque non hoc tantum, sed & multa alia Bonifacii gesta a Willibaldo silentio involuta esse, facile perspiciet, qui Acta Bonifacii omnia ab Henschenio data evolverit. Porro adversarii in rem suam in primis assumunt hæc verba: Sed quoniam gravi ingruente paganorum impetu &c. Nam Pagius loco assignato contendit, continuo post Bonifacii in Frisiam adventum hoc bellum persecutionemque fuisse exortam; ex quo deducit, non nisi anno Christi 716 in Frisiam venisse Bonifacium, quod ipsi etiam Willibaldo est contrarium, cum sic non expleverit Bonifacius 40 peregrinationis annos, quos habet Willibaldus, anno scilicet 754 vel. 755 defunctus. Cointius, ut 40 hos annos inveniat, in Frisiam appulisse contendit anno 715, & consequenter inter adventum & persecutionem exortam annum saltem incompletum interponere debet. Verum non perspicio, cur æque plures anni interponi non possint, cum aliorum auctorum id exigat relatio. Totum itaque locum sic exponendum existimo. Adventum Bonifacii memorat Willibaldus, eumque deducit Dorestadium, locum eo tempore satis celebrem, de quo in notis. Quid egerit in Frisia, quantoque ibidem tempore substiterit, cum non satis haberet compertum, omnino transilit. Denique occasionem reditus, ipsumque reditum, quæ ex ipso Bonifacio, vel ejus discipulis discere potuit, exacte describit. Morem hunc Historiographorum transiliendi quædam minus comperta norunt eruditi omnes. Si autem ita intelligimus Willibaldum; ab aliis non dissentit: quod si dissentiret, aliis potius quam Willibaldo hac in re standum esse, ante probavimus. Nunc ex ætate Bonifacii sententiam nostram probare conabimur, aut certe ætatem ejus nobis non adversari ostendemus.

[20] [congruunt item cum ætate Bonifacii.] Anno 722, post resumptos cum S. Willibrordo in convertenda Frisia labores, cum ab eodem Willibrordo ad episcopatum postularetur Bonifacius, non longe aberat ab anno ætatis quinquagesimo, si hunc non inchoaverat, ut colligo ex Willibaldo, cap. 2, num. 26 sic scribente: Qui (Bonifacius) etiam humiliter respuens, minime se dignum esse episcopatus gradu referebat; & ne sibi tantæ dignitatis fastigium, adolescentiæ adhuc in annis constituto, imponeret, deprecatus est: & quoniam quinquagesimi anni, juxta canonicæ rectitudinis normam, necdum PLENE reciperet ætatem, testatus est, ut omni se penitus excusationis tergiversatione ab hujus gradus celsitudine declinaret. Adolescentiam vocat omnem ætatem ante annos quinquaginta, ut sensus exigit: nam adolescentem non fuisse fatetur in notis Mabillonius, qui annos ei hoc tempore tribuit 42, quod ego cum his verbis componere non possum. Cur enim dicit necdum plene quinquagesimi anni ætatem se recipere, & non potius se multum ab ætate memorata distare? Cur, inquam, illud plene, nisi post breve tempus quinquagesimum annum esset ingressurus, aut jam tunc esset ingressus? Confirmat id Serarius ex eo, quod anno mox sequenti a Gregorio 11 Romano Pontifice ordinatus episcopus, nullam ætatis excusationem protulisse legatur, quinquagesimo scilicet tunc anno impleto, aut certe inchoato. Si itaque anno 704 in Frisiam venerit, peregrinationem suam inchoaverit circa annum ætatis 31 vel 32, anno uno alterove postquam presbyter fuerat ordinatus. His quidem obstare videtur legatio quædam ad Berctwaldum Cantuariensem archiepiscopum, quam a Bonifacio obitam narrat Willibaldus cap. 2. Verum respondeo, legationem hanc, quam ex aliorum relatione, ut fatetur, narrat Willibaldus, cum rebus in Anglia gestis, rectius collocandam post reditum e Frisia in Angliam: minus namque verisimile est vixdum presbytero rem tantam fuisse impositam, quam impositam fuisse, ubi industriam suam in Euangelio prædicando jam probaverat. Ex quo responso corruit argumentum, quod Mabillonius in notis pag. 10 contra nostram sententiam intorquet, ex eo quod Berwaldus, hujus legationis Bonifacio demandandæ cum aliis auctor, abbas Glastoniensis tantum factus sit anno 705. Recte itaque cum ætate Bonifacii sententia nostra congruit; non ita adversariorum, cum inepte dixisset, se necdum plene quinquagesimum annum attigisse, si tantum, quantum illi volunt, ab ea ætate abfuisset.

[21] [Vixit Gregorius] Ultimum argumentum, quod me coëgit hanc rem penitius examinare, desumitur ab anno, quo Gregorius secutus est Bonifacium, eo accuratius proponendum, quanto ad chronologiam vitæ S. Gregorii stabiliendam magis est necessarium. Vixit Gregorius annos 73, sed incompletos. Repugnant quidem varii recentiores, at res mihi videtur minime dubia. Accipe verba S. Ludgeri ex Vita num. 28: Talibus, inquit, successibus, & vitæ meritis beatus abbas meus, & præceptor Gregorius, dum semper in melius crescendo proficeret, & prope jam septuaginta annorum ætatem … perveniret, adfuit dies in qua militem suum Dominus adhuc meliorando subvehere vellet ad sublimiora; per morbum videlicet triennalem, quem continuo subjungit. Mabillonius ad hunc locum in notis intellexit primo, septuagesimo ætatis anno morbo correptum fuisse, uti & Bollandus in Actis S. Ludgeri tom. III Martii pag. 631. Resiluit tamen Mabillonius in additionibus ad sec. 4 part. 2, pag. 599 & septuagenarium obiisse putavit.

[22] At septuagesimo ætatis anno fuisse morbo correptum, [annos 73;] ac tribus aliis supervixisse dubitare non sinit Vita alia, quam in duobus codicibus Mss. habeo; dum rem ita enarrat: Talibus successibus & vitæ meritis beatus Gregorius dum semper in melius crescendo proficeret, & jam ad LXX annorum venisset ætatem, tamque carus Deo quam cunctis justis hominibus haberetur in omnibus; venit dies in qua militem suum Dominus subvehere vellet ad sublimia remunerationis præmia, quæ meritis ejus debebantur. Tactus ergo molestia corporis, quam paralysim medici vocant &c. Tam clare hæc significant, septuagesimo ætatis anno paralysi tactum fuisse, ut nulla indigeant explicatione, sublata particula prope, quæ apud Ludgerum addita, rem utcumque dubiam relinquebat. Post pauca vero additur: Tribus ergo annis ante obitum suum tentus est illa infirmitate. Obiit itaque anno ætatis septuagesimo tertio. Neque aliter intelligendus Wilhelmus Heda in Historia episcoporum Ultrajectensium in Gregorio hæc scribens: Tandem LXX ætatis suæ anno gravatus paralysi, & continuo triennio per summam patientiam illa exhaustus, instante jam resolutione sua, per triduum mortem suam ante prædixit, & ad altare ductus sumpta Eucharistia statim expiravit VIII Kalend. Septembris. Hæc Gregorii ætas aliunde etiam firmabitur in sequentibus.

[23] Jam vero mortuum esse Gregorium anno 776 probabimus § 4, [secutus est Bonifacium anno Christi 719,] & admittunt adversarii. Ex quo deducimus, natum fuisse anno 704; nam obiisse septuagesimo tertio inchoato tantum, non autem completo, evincit illud prope, apud Ludgerum additum, ex quo patet alium biographum de 70 annis inchoatis intelligendum esse, dum dicit paralysi triennali correptum, cum jam ad LXX annorum venisset ætatem. Gregorius autem adhærere cœpit Bonifacio anno ætatis decimo quinto, ut iterum clarius exponit Vita memorata in codice Ms. Ultrajectino, his verbis: Qui per idem tempus nuper a schola & palatio reversus, laïcali adhuc habitu quasi quintum decimum ætatis suæ annum agens, Dei instinctu venit &c. Atque in hunc ætatis tempore conversionis annum consentiunt eruditi. Hinc itaque deduco, Gregorium Bonifacio adhæsisse anno Christi 719, eodem plane ratiocinio, quo illi anno 722 adjunctum volunt, qui Gregorium anno ætatis septuagesimo defunctum putaverunt. Quapropter quidquid aliunde adferri potest, quo probetur hoc anno adhæsisse Bonifacio, id etiam ætatem 73 annorum confirmat.

[24] Nunc ex Vita Gregorii ostendo, eum S. Bonifacii discipulum factum anno Christi 719. [dum prima vice Thuringiam adivit;] Num. 3 ita habet S. Ludgerus: Post hos inquam tredecim annos (prædicationis in Frisia ante relatos) dum admonitus a Deo ad Hassos & Thuringeos Orientales regiones Francorum iter agere cœpisset lucrandorum Deo populorum causa, pervenit ad Palatiolum monasterium virginum prope Treviris civitatem, ubi discipulum acquisivit Gregorium, ut ibidem refertur. Non memorat auctor, unde venerit Bonifacius, utpote cujus Vitam non scribit: id ergo aliunde colligere debemus. Tempus autem designat, dum ad Hassos & Thuringeos … iter agere COEPISSET: quibus verbis non obscure primum ad illas provincias iter insinuat. Quod confirmatur ex num. 6: Tunc, inquit, electi Dei iter desideratum peragentes venerunt Thuringiam. Porro ad augmentum boni sui, & ad comprobandam mentis eorum constantiam & longanimitatem, in tanta paupertate INVENERUNT populum illum, ut vix ibi ullus haberet unde viveret. Ex voce invenerunt satis colligas, Bonifacium adhuc ibidem fuisse peregrinum: nam si ante ibidem prædicasset, jam aliqua haud dubie habuisset subsidia, notos aliquos, uti revera habuisse constat in itinere secundo anni 722, cum paullo post Amanaburgi monasterium extruxerit, ut narrat Willibaldus in ejus Vita cap. 3: omnino ergo admittendum videtur in primo ad Thuringos itinere Gregorium sub disciplinam Bonifacii se tradidisse.

[25] [neque idcirco multum a via deflectere debuit.] Atqui primum Bonifacii in Thuringiam iter contigisse anno 719 ex Bonifacii Vita constat, atque admittunt passim omnes: illo etenim anno a Gregorio II mense Maio Roma missus in Germaniam, per Longobardiam, Alpium juga, incognitosque (ut loquitur Willibaldus cap. 2) Bajoariorum, & confines Germaniæ terminos … in Thuringiam progressus est. Telum ex his verbis, sed obtusum, intorquet Cointius num. 79, ubi ex viarum ratione probare nititur de secundo ad Hassos itinere locum intelligendum: A civitate, inquit, Treverica monasterioque Palatiolensi longissime absunt Roma, Longobardia, Alpes, Bajoaria. Sic est; at non longe adeo ab Hassia & Thuringia Hassiæ proxima, eoque tempore multo latius quam hodiedum extensa, abest Treviris, dictumque monasterium, ut eo venire non potuerit priusquam in Hassiam Thuringiamque perveniret. Nam transitis Bavariæ finibus ad Rhenum deflectere potuit, per eumque descendere Spiram usque aut Moguntiam; indeque ad dictum sui Ordinis monasterium excurrere, aut per Alsatiam & Lotharingiam hodiernam eo devenire; imo id eum fecisse suadet itineris commoditas. Deinde in secundo ad Thuringos itinere ex Frisia suscepto, non minus a via deflectere debuisset: nam cap. 3 id iter ita describit Willibaldus: Qui statim proficiscens, pervenit ad locum, cui nomen inscribitur Amanaburch. Si itaque, ut vult Cointius, tunc excurrisset ad Palatiolense monasterium, non minus a recto itinere deflectendum erat, quam in præcedenti. Nihil itaque hoc argumento pro utravis sententia concluditur. Præterea num. 31 probabimus, Gregorium anno 723 cum Bonifacio Romam profectum, ibique gessisse quædam, quæ cum ætate non conveniunt 16 annorum, quot annos natus tum erat, si 722 Bonifacio se addidit comitem. Ex quibus omnibus concludo anno 719 Gregorium Bonifacii factum discipulum. Hac igitur epocha stabilita, manifestum fit pro tredecim prædicationis in Frisia annis, non esse tres illos, quibus secunda vice in Frisia prædicavit, substituendos, sed addendos omnino, cum hi ab illis sint distincti.

[26] [Primum in Franciam venit Bonifacius sub Carolo Martello,] Nunc ad argumenta Cointii reliqua respondendum: nam quædam in præcedentibus jam sunt dissoluta. Non lubet tamen omnia ipsius verba huc transferre, ne in immensum crescat disputatio; vim eorum non declinabo, uti decet veritatis studiosum. Num. 82 argumentum desumit ex ipsa Gregorii Vita, quod adeo placuit Pagio ad annum Christi 716 num. 16, ut hoc uno prolato certum videri asserat, pro annis tredecim, tres esse substituendos. Est autem ejusmodi. Num. 2 in Vita Gregorii ait Ludgerus de Bonifacio: Qui in diebus nobilissimi principis Francorum regis Karli (Martelli) de Britannia & gente Anglorum clarissimum quoddam sidus Franciam veniens &c. Ergo, inquiunt, non venit in Frisiam anno 704, quo Carolus Martellus puer erat. Hic Ludgeri locus, judice Cointio, litem omnem dirimit. At, me judice, nihil facit ad rem, qua de agitur. Non enim in Frisiam citius venisse negat, verum id aperte num. 3 asserit Ludgerus, cum jam tredecim annis in Frisia laborasse affirmat.

[27] Frisia igitur distinguenda a Gallia, utpote extra fines Gallorum posita, [citius tamen venit in Frisiam, quæ a Francia distinguenda.] ac dominanti tunc ibidem Rodbodo Francorum inimico subjecta. Siquem moveat, quod de Britannia venisse dicatur, verum id est: nam post reditum in Angliam, ea rursum egressus est, dum Carolus principatum obtinebat in Gallia; at ne hoc quidem significare voluit Ludgerus. Quid ille igitur his verbis, inquies, voluit? Unum illud profecto, Bonifacium gente Britannum, tempore Caroli principis venisse Trevirim in Galliam, ibi Gregorium ei adhæsisse discipulum, atque ab eo tempore Bonifacium Francis innotuisse Plura ad hunc paralogismum non repono, quamvis non desint; nam, quod mirere, mox num. 84 Cointius ipse se refutat his verbis: Beatus Ludgerus, ubi Wintridum (mutato deinde nomine, Bonifacium) in Franciam venisse scribit in diebus Caroli, manifestissime testatur loqui se de posteriori adventu. Hic igitur locus litem omnem de primo adventu in Frisiam non dirimit, ut supra volebat Cointius; neque ex hoc loco de correctione facienda trium annorum pro tredecim certam notitiam haurire potuit Pagius, ut existimavit ad annum 716 num. 16; sed nihil facit ad propositum nostrum. Quod objicit præterea citatus Cointius num. 78: Altum apud auctores silentium esse de rebus, tredecim his annis a Bonifacio gestis, falsum esse, patet ex prolatis supra ex 2, & 3 apud Henschenium Bonifacii Vita. Ex Vita 3, Idolorum spurcitias ubicumque potuit extirpat. Ex Vita 2, multos idololatriæ deditos convertit ad Christum.

[28] Validius pro sua sententia argumentum, unumque sententiæ nostræ non satis commodum, [Argumentum, quod sumunt adversarii ex 40 annis peregrinationis,] proponit num. 66 ex Willibaldo & Othlono, Vitæ Bonifacianæ scriptoribus. Ad unum respondebo Willibaldum, quem Othlonus longo post tempore fideliter secutus est, ita ut ad auctoritatem ipsius nihil adjiciat ponderis. Narrat Willibaldus Bonifacium martyrio coronatum esse anno 755 quadragesimo ejus peregrinationis anno revoluto, inde deducit peregrinari cœpisse anno 715. Consequentia est legitima, non inficior, modo antecedens non sit erroneum, eoque modo, quo vult Cointius, necessario sit intelligendum. Respondeo itaque calculos Willibaldi esse erroneos tam peregrinationis Bonifacianæ, quam episcopatus. De episcopatu id ita ostendo. Scribit Willibaldus apud nos tom. 1 Junii pag. 472, cap. 4, num. 59: Sedit .. in episcopatu annos XXXVI, menses sex, & dies sex; obiit autem die V Junii, anno 754, vel 755, ut Willibaldus multique alii volunt, de quo non lubet disputare, cum maxime sit ambiguum, variantibus auctorum etiam antiquorum sententiis. Episcopus creatur, ex Willibaldo apud nos cap. 3, num. 32, die XXX Novembris, anno autem 723, ut omnibus in comperto est; ergo in episcopatu sedit præter menses & dies recte a Willibaldo assignatos, annos 31, vel, si obiit anno 754, annos tantum 30.

[29] [corrupto nititur calculo: nam & anni episcop atus] Viderunt eruditi adversarii episcopatum Bonifacii breviorem fuisse quam Willibaldi calculus describit. At vero ut eum ab errore excusarent, alio confugerunt. Unum pro omnibus audire lubet Pagium ad annum 719, num. 3, ita scribentem de hoc Willibaldi & Othloni calculo: Uterque episcopatum pro concionandi munere improprie usurpant, eumque episcopum dicunt, quem Gregorius II præconem fidei, legatumque Sedis apostolicæ per Germaniam creavit, quia Euangelii prædicatio est inter præcipua episcopi munia, & quandoque apostolatus vocatur. Subtilis sane interpretatio, modo Willibaldo conformis sit, & vera. At ego in primis non intelligo, cur dicat sedit in episcopatu, si legationem apostolicam significare velit; hic certe loquendi modus non est proprius, aut a quoquam, quod scio, usitatus. Deinde cur peregrinationis annos distinguit ab annis episcopatus, si a prima in Germaniam missione episcopatus enumeret annos? Dicunt quidem adversarii ad annos peregrinationis pertinere primum iter in Frisiam; at non videtur eo respexisse Willibaldus, maxime in Pagii sententia, qui illud iter paucis mensibus circumscribit, cum inde reversus sit ad monasterium suum Bonifacius, ibique anno circiter cum dimidio permanserit. Quid, quod ne sic quidem 40 peregrinationis annos evolutos inventurus sit Pagius ab anno 716, quo eum vult discessisse, usque ad 755, quo obiisse, ut patet. Tertio Willibaldus cap. 3, num. 32 episcopum consecratum refert pridie Kalendarum Decembrium: ergo dubium non videtur, quin ab eo tempore episcopatus annos numerare velit, præsertim cum menses & dies ab ultima Novembris usque ad V Junii recte enumeret; hæc sola ratio ad mentem auctoris perspiciendam sufficere potest. Quid enim clarius? In decursu Vitæ describit initium peregrinationis, initium describit episcopatus, sub finem enumerat annos peregrinationis, enumerat & annos episcopatus; quo igitur respiciemus nisi ad episcopatum ante descriptum, cum ait, sedit in episcopatu; sicuti ad peregrinationem ante indicatam respicimus, cum dicit, Quadragesimo peregrinationis ejus anno revoluto? Adde quod apostolatus desumi non possit ab anno 718, XXX Novembris; nam literæ, quibus Bonifacio potestatem prædicandi per Germaniam tribuit Gregorius II, notantur anno 719 mense Maio: quod autem dicit Pagius viva voce datam Bonifacio potestatem XXX Novembris 718, plane est fictitium. Aberrat igitur episcopatus calculus annis 5 aut 6, uti etiam in notis observat Henschenius.

[30] [Bonifacii non recte numerantur a Willibaldo.] Peregrinationis anni etiam non recte subducti sunt, ut jam diximus. Dubium tamen esse potest, quam peregrinationem intelligat Willibaldus. Mihi, ut breviter dixi, videtur postremam illam, quæ Romæ inchoata est, in Germaniam peregrinationem intelligere, tum quod alia fuerit interrupta, tum quod error chronologicus in peregrinationis annis subducendis commissus, idem sic fere sit qui in annos episcopatus irrepsit. Nam peregrinatio hæc quatuor annis præcessit episcopatum, quatuor item annis statuitur longior, si tamen menses exacte subducas, uno anno minus in peregrinatione, quam in episcopatu fuerit erratum. Ut ut est, erratum fuisse non dubito, ex erroneo autem computu tanta auctoritas, quantam pro tredecim prædicationis Bonifacianæ annis protulimus, convelli non potest. Ex quo deducimus, nihil obstare, quo minus concludamus, tredecim hos annos Bonifacio Frisiæ æque ac Germaniæ apostolo omnino adjudicandos. Porro Willibaldum in annis Bonifacii numerandis in errores quosdam incidisse chronologicos, mirum videri non debet, quamvis hi errores postea etiam potuerint irrepere per audacem quemdam interpolatorem, cum numquam per decursum Vitæ, quid quolibet anno gestum sit, Willibaldus meminerit, res ipsas sine temporis nota retulisse contentus. Similem lapsum chronologicum notat Henschenius ad cap. 2 num. 27, ubi Bonifacium de Gregorio II tamquam defuncto loquentem inducit, qui multis postea annis supervixit. Hæc paullo longius deduximus, tam ut ostenderemus non esse corrigenda Acta Gregorii, quam ut chronologiæ S. Gregorii fundamentum poneremus, atque etiam ut S. Bonifacio vindicaremus gloriosum 13 annorum laborem, perperam a multis expunctum. Nobis autem in omnibus præivit Operis nostri parens Bollandus, in Commentario ad Acta S. Ludgeri tom. III Martii pag. 631, sed ille rem breviter tantum indicavit. Ceterum juvat monere, hunc Commentarium non recte a Pagio aliisque citari nomine Henschenii.

§ III. Chronologia vitæ S. Gregorii usque ad episcopatus administrationem.

[Natus 704, conversus 719, a quo tempore in laboribus Apostolicis] Hujus chronologiæ fundamenta quædam memoravimus § præcedenti. Probavimus vixisse annos 73 sed incompletos, mortuum anno 776 hic ulterius probabimus. Natus itaque est anno, ut videtur, 704; S. Bonifacium secutus 719, natus annos fere 15, quos in domo paterna partim, ut verisimile est, partim in palatio, ut habet Vita, transegit. Eodem anno 719 cum Bonifacio in Thuringiam profectus, gravem ibidem paupertatem, ac labores pertulit plurimos, vitæ sic apostolicæ jaciens fundamenta. Anno 720 Bonifacius Willibrordo suppetias laturus in Frisiam, audita Radbodi morte, tetendit comite Gregorio, ut suadet Vita, quæ ubique magistro adhærentem exhibet, initio scilicet conversionis. Præterea in Vita num. 13 dicitur: Beatus Gregorius Trajectum, antiquam civitatem, & vicum famosum Dorstad, cum illa irradiavit parte Fresoniæ, quæ tunc temporis christianitatis nomine censebatur; quod quidem postea factum, attamen verisimile facit, nunc eo cum Bonifacio profectum. Anno 722 sub finem, vel initio 723 cum magistro reversus est in Thuringiam, tribus in Frisia peractis annis, quos incompletos puto propter multa & magna, quæ in Thuringia perfecisse dicitur Bonifacius, antequam Romam sit profectus.

[32] Anno 723 magistrum Bonifacium, episcopum ordinandum, [fit comes Bonifacii, etiam in itinere Romano anno 723:] Romam comitatus est Gregorius annum ætatis agens 19. Clare id habet Ludgerus in Vita num. 7: Et in illo quoque itinere, dum S. Martyr Bonifacius Romæ, sicut superius dictum est (consecrationem Bonifacii narraverat num. 16) sacro gradu sublimatus est, B. Gregorius præceptor meus, electo magistro infatigabilis comes permansit; intrans & egrediens & pergens ad imperium ejus, sicut semper solebat in omni opere bono. Quid Romæ egerit Gregorius, supra ætatem maturus, ita commemorat idem auctor: Et non solum in hoc eodem itinere, meritum humilitatis & obedientiæ suæ peregit, ut dignum est juniores subdi senioribus, & majoribus suis in omnibus; sed etiam plura volumina sanctarum Scripturarum, largiente Domino, illic acquisivit; & secum inde ad profectum proprium discipulorumque suorum, non modico labore, advexit domum. Sed & pueros duos cum consensu magistri, in discipulatum suum, Marchelmum videlicet & Marcuvinum de gente Anglorum secum inde adduxit. Mabillonius in Annalibus Benedictinis tom. 2 pag. 173 hæc ad tertiam Bonifacii in Urbem profectionem referenda existimat, non ad hanc secundam: Quo tempore, inquit, Gregorius nondum annorum quindecim, discipulos habere non porerat. At, pace tanti viri dixerim, sibi in eodem numero repugnat: nam paullo ante dixerat, Gregorium anno 722 conversum, quindecim fere annorum adolescentem. Quomodo igitur sub finem anni 723, cum ordinatus est, teste etiam Mabillonio, Bonifacius, nondum quindecim erat annorum? Dein falso nititur principio, quod nempe non citius adhæserit Bonifacio Gregorius; & aperte cum Ludgero supra citato pugnat, ut patet ex verbis ipsis: nam in tertio Romam accessu non est sacro sublimatus gradu Bonifacius, sed in secundo. Ex hoc itaque tam claro Ludgeri testimonio, quo Gregorium juniorem adhuc Romam cum Bonifacio profectum significat, firmatur epocha nostra de conversione Gregorii anno 719 stabilita: etenim qui anno ætatis 15 comitari potuit Bonifacium in arduo apostolici laboris itinere, potuit post quadriennium, jam juniores quosdam habere discipulos, secumque condiscipulos Bonifacii.

[33] [Roma reversus multis annis operatur in Germania:] Sub finem ejusdem anni 723, vel initium sequentis, reversus cum Bonifacio, litteris Pontificis commendatitiis ad Carolum Martellum Francorum principem, variosque Germaniæ populos instructo, eumdem cum magistro principem accessit; cujus impetrata protectione labores apostolicos in Hassia & Thuringia repetiit Bonifacius, comite & adjutore Gregorio. Namque ad hoc circiter tempus referendum putem, quod dicit Ludgerus in Vita num. 7: Cœpit quoque & electus adolescens Gregorius in discipulatu ejus proficere, ætate & sapientia: & in tantum amabilis fieri magistro, ut quasi unicum filium eum diligeret: jam adjutorem fidelem illum habens in omni opere bono. Tenuerunt hi labores Gregorium annos plures, usque ad obitum saltem Caroli Martelli, quem ex communi auctorum calculo anno 741 contigisse dicit Pagius ad eumdem annum. Interea temporis presbyterum a Bonifacio consecratum esse Gregorium omnino existimo. Quo autem id factum anno, non memorat Ludgerus; non est tamen inverisimile, consecratum circa annum ætatis 30, Christi 734. Quo referendum puto, quod ait Ludgerus num. 7 in fine: Similiter & fidelis discipulus ejus Gregorius adjutor infatigabilis in opere Dei cum magistro permansit in custodia & educatione gregis Christi, factus secundus pastor: cui maxime gregis sui curam commisisse videtur Bonifacius, quando tertio Roman profectus est anno 738.

[34] Post continuatos plurimis annis in Germania labores, [Deinde Ultrajectum missus citeriorem Frisiam excolit:] excolenda Gregorio data est Frisia citerior, occasione, ut videtur, obitus S. Willibrordi, egregii istius gentis apostoli, ac primi episcopi Trajectensis. De cujus anno emortuali, inter eruditos controverso, hic non lubet disputare, ne abducar longius: examinabitur ille suo loco. Prædicationem Gregorii in illis partibus ita enarrat Ludgerus num. 13: Ad hæc autem universa, non modice adjutus est (Bonifacius) ab electis discipulis suis, post magistrum clarissimis prædicatoribus, & columnis Ecclesiæ Dei: quorum unusquisque civitatem, & regionem suam, sicut lucifer mane oriens, illuminavit exemplis & doctrina sua. B. Gregorius Trajectum, antiquam civitatem, & vicum famosum Dorstad, cum illa irradiavit parte Fresoniæ, quæ tunc temporis Christianitatis nomine censebatur. Id est (alii idem) usque in ripam Occidentalem fluminis, quod dicitur Lagbeke, ubi confinium erat Christianorum Fresonum ac Paganorum, cunctis diebus Pippini regis. Tempus, quo missus in Frisiam, seu Bataviam Gregorius, utcumque insinuatur ultimis verbis, cunctis diebus Pipini. Verum necesse non est, rem usque ad coronationem anno 752 factam differre, cum jam ante Pippinus a multis rex vocaretur, uti pater ejus Carolus Martellus. Videtur enim missus in Frisiam non diu postquam Carolomannus ecclesiam illam Bonifacii curæ, ad constituendum episcopum commendaverat, circa tempus, quo idem Carolomannus, monasticam vitam ducturus, principatum reliquit; cum nominet Pippinum hic solum, & num. 11 principatum Carolomanni & Pippini agnoscat, sub quo sæpius cum Bonifacio aulam a Gregorio frequentatam memorat. Secessum Carolomanni anno 747 illigat Pagius: quapropter circa eumdem annum 747 missionem hanc Gregorii ad ecclesiam Ultrajectinam contigisse existimo, aut uno fortasse aut altero anno citius, quod definiri exacte non potest. Verum alia hic oritur difficultas examinanda.

[35] Bonifacius in epistola 97 ad Stephanum Pontificem sic scribit: [An episcopus a Bonifacio designatus;] Princeps autem Francorum Carolomannus commendavit mihi sedem illam (Ultrajectinam) ad constituendum & ordinandum episcopum, quod & feci. Quis fuerit ille, quem Bonifacius a se constitutum dicit episcopum Ultrajectensem, non explicat. Adulphum, quem XVII Julii dedit Papebrochius cum Botulpho, ordinatum a Bonifacio suspicatus est Henschenius, quia in Vita tom. III Julii pag. 402 Trajectensis ecclesiæ episcopus intronizatus dicitur: at mihi hoc minus est verisimile, tum quia nulla hujus Adulphi inter episcopos Trajectenses est mentio, tum quia quisquis ille fuerit, nisi fuerit ipse Gregorius, non videtur unquam pacificam possessionem adeptus; contradicente nimirum episcopo Coloniensi, sibique ecclesiam Ultrajectensem subjectam esse contendente, ut narrat in memorata epistola Bonifacius. Existimo igitur ipsum Gregorium a S. Bonifacio designatum episcopum Ultrajectensem, additumque ei S. Eobanum ad munia episcopalia exercenda, quia a consecratione Gregorii abstinendum sibi putabat, ob litem cum episcopo Coloniensi, qui consentire in consecrationem episcopi Ultrajectensis renuebat, quod Ultrajectum & Frisiam ad sedem suam pertinere contenderet. Omnia hæc intelliges ex epistola Bonifacii ad Stephanum Papam mox assignata, ex qua etiam deducemus successionem primorum episcoporum Ultrajectensium. Bonifacius itaque post verba modo relata sic pergit:

[36] [cui se Coloniensis episcopus opposuit,] Nunc autem Coloniensis episcopus illam sedem præfati episcopi Clementis (Willibrordi ante, uti & nunc sæpius, nominati, quem Trajecti ad Rhenum sedem episcopalem constituisse initio epistolæ dixerat) a Sergio Papa ordinati sibi usurpat, & ad se pertinere dicit, propter fundamenta cujusdam destructæ a paganis ecclesiolæ: quam Willibrordus dirutam usque ad solum in castello Trajecto reperit, & eam proprio labore a fundamento construxit, & in honore S. Martini consecravit. Et refert, quia ab antiquo rege Francorum Dagobertho castellum Trajectum cum destructa ecclesia ad Coloniensem parochiam donatum in ea conditione fuisset, ut episcopus Coloniensis gentem Fresorum ad fidem Christi converteret, & eorum prædicator esset: quod & ipse non fecit. Non prædicavit, non convertit Freseos ad fidem Christi, sed pagana mansit gens Fresorum, usque quo venerandus Pontifex Romanæ sedis Sergius supradictum servum Dei Willibrordum episcopum ad prædicandum supradictæ genti transmisit. Qui illam gentem, ut præfatus sum, ad fidem Christi convertit. Et modo vult Coloniensis episcopus sedem supradicti Willibrordi prædicatoris sibi contrahere, ut non sit episcopalis sedes subjecta Romano Pontifici, prædicans gentem Fresorum. Cui respondebam, ut credidi, quod majus & potius fieri debeat præceptum apostolicæ Sedis, & ordinatio Sergii Papæ, & legatio venerandi prædicatoris Willibrordi, ut & fiat sedes episcopalis subjecta Romano Pontifici, prædicans gentem Fresorum, quia magna pars illorum adhuc pagana est, quam destructæ ecclesiolæ fundamenta diruta, & a paganis conculcata, & per negligentiam episcoporum derelicta. Sed ipse non consentit. Sed modo paternitatis vestræ judicio mihi intimare dignemini: & si hoc justum sit responsum, & vobis placeat, quod illi Coloniensi episcopo reddidi, vestra auctoritate roborare, ut præceptum Sergii Papæ, & sedes illa stabilis permaneat. Sic enim potestis nos, si vobis placet, adjuvare, si de scrinio ecclesiæ vestræ exemplare jubetis, & mihi transmittere quidquid præfato episcopo Willibrordo ordinato sanctus Sergius præciperet & conscriberet, ut ex auctoritate sanctitatis vestræ contradicentes convincere, & superare valeam. Si autem aliter justius sanctitati vestræ videatur, consilium paternitatis vestræ mihi insinuare dignamini, ut sequar. Hæc Bonifacius circa annum 753 aut 754, cum scribat ad Stephanum anno 752 creatum Pontificem.

[37] Ex recitata epistola, collatis aliunde subsidiis, [& de quo Bonifacius Stephanum] implexa episcoporum Trajectensium successio evolvenda est. Hinc enim primo manifestum est, post Willibrordi obitum curam illius ecclesiæ commissam Bonifacio, utpote legato Apostolico, non ut ipse eam perpetuo ut episcopus regeret, sed ut episcopum ibi constitueret & ordinaret. Rem ille aggressus est, (quo præcise anno non liquet) episcopum designavit, sed injecto mox obice per episcopum Coloniensem, ab eodem ordinando abstinens, donec lis terminaretur: ipse interim ut legatus Apostolicus administrare perrexit ecclesiam, tum per se, tum per Gregorium, quem episcopum fuisse designatum probabimus aliunde, Vicarium suum, eidemque adjunctum S. Eobanum ad functiones episcopales exercendas consecratum. Secundo clarum videtur ex epistola, S. Bonifacium nunquam proprie fuisse episcopum Ultrajectinum, quamvis ita nominatus fuerit a multis, sed auctoritate legati Apostolici eam ecclesiam administrasse. Quippe clare dicit in epistola, episcopum a se constitutum; eum jure statutum putabat, de illius confirmatione interpellabat Sedem apostolicam: quomodo ergo illam ecclesiam tamquam propriam sibi usurpasset, non exspectato Pontificis responso? Responsum autem Pontificis venit post mortem Bonifacii, vel quod litteræ Bonifacii serius perlatæ sint ad Pontificem, qui anno 753 in Galliam profectus legitur, vel quod Pontifex antequam responderet, audire voluerit episcopum Coloniensem, vel quacumque alia de causa.

[38] Venisse post mortem Bonifacii responsum Stephani, [Ponificem, consuduit?] colligitur ex Vita Gregorii num. 20, ubi ita scribit Ludgerus: Sed & hoc silentio minime tegendum est, quod Marchelmo venerabili viro narrante, didici … quod post martyrium sancti magistri … ipse quoque B. Gregorius a Stephano apostolicæ Sedis præsule, & ab illustri & religioso rege Pippino suscepit auctoritatem seminandi verbum Dei in Fresonia; videlicet dum ad epistolam Bonifacii respondens Stephanus, eatenus saltem Bonifacio assensus est, quod Gregorium confirmaverit in episcopatu Ultrajectino, relicto forte adhuc dubio, an a Coloniensi ordinari deberet, eique subesse, quod demum evicit Coloniensis; nam Albericus Gregorii successor ab episcopo Coloniensi consecratus est. Pagius ad annum 755 num. 10 successionem episcoporum Ultrajectensium ita ordinat. Post Willibrordum sedem vacasse vult usque ad annum 753, quia S. Bonifacius, ut ait num. 11 post Willebrordi mortem alium ei episcopum ob gentis ferocitatem subrogare non potuit, quæ ratio aperte falsa est, quia Gregorius Trajecti & in vicinis regionibus toto fere illo tempore fidem promulgavit. Quod idem auctor scribit, Bonifacium factum episcopum Ultrajectinum anno 753, refutatum est. Jam vero probandum est, ut me probaturum dixi, Gregorium fuisse, quem Bonifacius statuere volebat episcopum Ultrajectinum.

[39] In Actis S. Bonifacii, tom. I Junii per Henschenium editis id clare dicitur in Vita 3 pag. 482. num. 6: [Gregorium fuisse designatum probatur ex variis auctoribus,] Sanctus vero Bonifacius, ut prudens dispensator, quem constituit Dominus super familiam suam, procurans gregis commissi providentiam; ne nullo pastore protegente, post ejus discessum, lupi rapaces invaderent ovile Dominicum, beatum Gregorium .. ejusdem Trajectensis ecclesiæ sedi præfecit pastorem. Othlonus apud Mabillonium seculo 3 Benedictino part. 2 pag. 52 clarius, & ad tempus accommodatius, rem explicat: Tunc Gregorium ad Triech episcopali ordine consecratum direxit. Quod dicit consecratum ordine episcopali, corrigetur postea. In supplemento ad Vitam S. Bonifacii a presbytero Moguntino exarato, apud Henschenium pag. 476, cap 3 ita scribitur: Statimque in ipso tempore, ut sanctus vir (Bonifacius) pro Domino carne occubuit, Trajectensis ecclesiæ clerici cum suo episcopo (Gregorio, ut recte notat Henschenius) rapuerunt sanctum corpus, & voluerunt illud omnino apud se retinere. Non video, quomodo id recte intelligam, nisi jam episcopus designatus esset ante mortem Bonifacii. In Vita S. Gregorii Ms. hæc lego: Cum sanctus Bonifacius diem sibi præscivisset imminere extremum, beatum Gregorium Trajectensi ecclesiæ præfecit episcopum. Tot testibus fides videtur adhibenda. His adjungo, quod supra ex Ludgero retulimus, ubi civitas commissa Gregorio Trajectum dicitur, sicuti Lullo Moguntia. Sicut igitur Lullum Moguntinum creavit episcopum vivus adhuc, & ætate quidem Gregorio minorem, sic & Gregorium statuere voluit episcopum; sed injecto obice, post mortem ejus tantum est confirmatus.

[40] Rem abunde jam probatam, quia multorum persuasioni contraria est, [uti etiam ex epistola S. Lulli ad Gregorium:] lubet ulterius verisimilem facere ex epistola S. Lulli Moguntini dein archiepiscopi ad Gregorium, quam patet vivente adhuc Bonifacio esse scriptam. Eam, quod lectu dignissima sit, & laude Gregorii plena, totam juvabit inserere. Edita illa habetur inter Bonifacianas 45, hac inscriptione præfixa: Claræ Christi Ecclesiæ lampadi luciferæ, meoque in doctrina divinæ legis devotissimo adjutori, Gregorio duplici presbyteratus abbatisque honore cum præcedente propriorum meritorum suffragio decorato Lullus extremus orthodoxæ matris videlicet Ecclesiæ alumnus immarcessibilis charitatis, in angulari Lapide utriusque Testamenti, salutiferam salutem. Ex hac inscriptione colligo 10, Lullum fuisse presbyterum, dum hæc scriberet, alioquin enim solet scribere Lullus antistes, ut in 47 & 62 videre est. Hinc certum est ante mortem Bonifacii exaratam esse. 20, titulum abbatis & presbyteri Gregorio tribui, qualis ei post mortem Bonifacii tributus est, dum ecclesiam Ultrajectinam regebat; unde probari videtur, eam jam vivente Bonifacio rexisse, auctoritate tamen Bonifacii legati Apostolici, & curatoris illius ecclesiæ. Ipsam nunc audiamus epistolam, ex qua id ipsum fiet manifestius:

[41] [in qua gratiis actis de muneribus a Gregorio missis,] Fido gestante gerulo munera largitatis tuæ ad me usque delata pervenerunt: sed & suavissimæ benevolæ caritatis tuæ salutationes omne munus vincentes more solito pariter comitabantur, quibus auditis & perceptis, uberes Deo piissimo primitus egi gratias, ut decuit; & deinde fraternitati tuæ debitas reddidi grates, quia te in minore potestate fidelem sciebam, in majore citius fideliorem comprobavi. Comperto igitur prosperitatis tuæ successu, æger animus utrumque egit: gaudebat de ascensione cari sodalis, sed contristabatur de divisione, quia hoc intolerabile apud homines videtur, dum is, qui præ cæteris plus diligitur, repente subtrahitur, quamvis pro certo sciam, quod nulla terrarum spatia illos dividere possunt, quos verus Christi amor indisrupto germanitatis vinculo nectit. Teste Deo, ne videar adulando fallere, quia te, pater, quantum mentis possibilitas attribuit, interni affectus amore diligo. Hoc autem subnixa prece humiliter obsecro, ut nunquam semel in Christo cœptam caritatem desidia torporis in nostro pectore frigescere sinamus, velut parvam scintillam tenuis ignis furva cinerum favilla suffocatam, ne in derisum veniamus a prætereuntibus, cœptum ædificium considerantibus turris. Dicit scriptura: Qui perseveraverit usque in finem, hic salvus erit, nec quilibet artifex de cœpto opere laudatur, sed de perfecto. Hoc autem meam mediocritatem quamlibet ætate juniorem, (Hinc mirari non possumus Gregorium a vivente Bonifacio designatum ecclesiæ Ultrajectinæ episcopum, cum Lullus ab eodem subrogatus sit Moguntinæ) merito graduque minorem, (itaque adhuc presbyter hæc scribens Lullus) scientia inferiorem, absque ullo dubitationis scrupulo & servasse, & servaturam esse scito. De tua vero vitæ gravitate, mentisque stabilitate nihil dubito.

[42] Muniamus nos spiritali armatura juxta Apostoli præceptum, [eum hortatatur] orantes pro invicem ut salvemur, quia multum deprecatio justi assidua, Jacobo attestante, apud Deum valet; & eo diligentius huic insistamus, quo vehementius nos variis tentationum telis impugnari non ignoramus. Dextera scilicet fortior lævam infirmiorem adjuvare non cessat; & læva dexteræ, sicut ancilla dominæ, deservire non desinet: id est, meam instabilitatem bonæ vitæ tuæ exemplis castigando, corrigendo, admonendo, quamvis absentem corpore, spiritu tamen præsentem, sicut tibi moris est, ad melioris vitæ perfectionem deducere non desinas, & ego tibi humili devotione quantum vires suppeditant, fidelem famulatum in omnibus præbebo. Exhorratoria mediocritatis meæ verba, quamvis fatua & superflua videantur, obsecro, ut non moleste a tuæ caritatis collegio (a te collega) recipiantur, quæ sola caritas exigebat scribens sine dictandi materia, quæ omnia vincit, sicut scriptum est: Amor omnia vincit, & nos cedamus amori, ablata omni tumoris superbia. Quæ sequuntur aperte indicant, scribi hæc ad episcopum designatum, & ecclesiæ rectorem: namque per terrenam potestatem, non aliam intelligi quam episcopalem, patebit inferius.

[43] Hæc sunt suasoria verba, quæ sine meo periculo dicere non possum, [ad contemptum temporalium bonorum, & virtutes varias,] ut in hac temporali potestate (administrandi episcopatus bona) & terrestri ditione, qua auctore Deo, jam nunc uteris, Dominicæ sententiæ semper memor sis sonantis: Regnum meum non est de hoc mundo. Et illud Apostoli: Nolite diligere mundum, neque ea, quæ in mundo sunt. Quibus verbis quid aliud innuitur, nisi aperte dixisse illum intelligimus: In illum nolite oculum mentis vestræ figere, quem quotidie ipsa ruina sua cernitis cadere; sed in illum tota mentis intentione aspicite, illumque totis viribus diligite, qui ante omnia secula est, & per omnia secula immutabilis manet, qui futuro & præterito tempore caret, sed esse sibi semper essentialiter est. Quid est enim hujus mundi fugitiva felicitas, & caduca prosperitas, nisi vapor & fumus? Inter temporalem prosperitatem, & æternam felicitatem multum distare quis peritorum ignorat? Discamus igitur hac temporali potestate frui præter æternam felicitatem, & in cujus comparatione nobis omnia vilescant. Vestimenta pretiosa, caballos farre pastos, accipitres, falconesque cum curvis unguibus, latrantes canes, scurrarum bacchationes, cibi potusque exquisitæ dulcedinis sapores, argenti aurique rutilantis pondera spernamus, ne sit mollis culcitræ pausatio, molliaque cervicalia a viris potius exhibeantur, quam a flammeis puellis. Ante omnia, incauta familiaritas extranearum fæminarum abscindatur, quia sæpe seducimur incauta securitate peius quam aperta tentatione. Tumultuosam ministrorum multitudinem clandestina divinarum Scripturarum eloquia expellant, quia illa fovea omni custodia cavenda est, per quam plurimos miserabili ruina conspicimus corruisse. Nam sæpe robustus miles infestissima telorum jaculatione eo fortius impugnatur, quo invictus videtur. Utinam episcopi omnes tam liberos haberent monitores, tamque fideliter monita sequerentur! quæ Gregorio minus necessaria, sed ad cautelam data, ipse exactissime secutus est, ut ex tota Vita est manifestum. Pergat interim Lullus:

[44] [variis locis insinuan, se ad rectorem ecclesiæ scribere,] Quamvis hoc iniisse te negotium (administrandi episcopatum) liquido noverim occasione lucrandarum animarum, & pro studio multiplicius serviendi Deo: tamen memento, quia mollem manum durus capulus ex sperat. Quapropter, care collega jam dudum, & nunc pie præceptor, (clarum hinc iterum, ante Lullum, Gregorium curam suæ ecclesiæ suscepisse.) in omnibus operibus tuis memorare novissima tua, & in æternum non peccabis. Festinatio autem ad te veniendi, propter multiplicem tribulationem, quam jugiter, Deo gratias, sustinemus, mihi undique denegata est. Hujus muneris magnitudinem noli intendere, sed devotam mentem dirigentis intuere. Antiquæ familiaritatis fiducia fretus libet mihi hac epistiuncula quamdam sententiam frequenter apud nos habitam, quando limpida dicta Dei communiter rimabamur, breviter tangere; nequaquam tamen ad tuæ puræ religionis personam pertinentem, cujus bene recordaris dum legitur, sed ad quemdam schismaticum nefandissimum pertinebat, qui semper jurare solebat, nihil se terreni accepturum: cum subito ex improviso, velut novum phantasma, episcopus apparuit, hoc jam maxima ex parte futurum esse formidabo. (videtur tacite dehortari a consecratione episcopali suscipienda, nec omnino approbare regimen ecclesiæ a Gregorio assumptum, forte quia sæpe invicem declaraverant, quantum ab episcopali fastigio abhorrerent. Verum ut Gregorius, ita & ipse Lullus onus hoc in se suscipere tandem debuit. Porro quod hic episcopum fieri, insinuet esse aliquid terreni accipere; declarat se per terrestrem ditionem supra significasse ditionem episcopalem.) Longioris sermonis prolixitas legenti fastidium ne gignat, (nam sapiens paucis utitur verbis, stultus autem multis fatigatur, sicut & ego) obsecro istius epistolæ rubiginem emendando absterge, meique erroris indulgentia detur. Deus tibi quod ad salutem tuam pertineat, clementer inspirare dignetur: & cum grege tibi commisso (aperte hic gregis pastorem, seu episcopatus rectorem constitutum dicit) incolumem Pastor pastorum te custodiat. Propria manu scripsi hæc. Observa quæ præcipiuntur, & salvus eris. Hactenus S. Lullus pie juxta ac libere.

[45] [ex quo deducitur, Gregorium a Bonifacio designatum fuisse episcopum.] Ex longiori hoc monumento nunc demonstro, episcopum illum, quem a se in sede Ultrajectina statutum scribit Bonifacius, non alium esse a S. Gregorio. S. Lullus designatus est archiepiscopus Moguntinus ante obitum Bonifacii, ut omnes consentiunt, anno, ut videtur, 753. Cum autem scripsit hanc epistolam, nondum erat designatus episcopus: ergo illam scripsit saltem non serius, quam anno 753: potuit autem scripsisse aliquot annis citius. Atqui ex tota epistola patet, gregem Ultrajectinum, illiusque ecclesiæ regimen ab aliquo jam tempore commissum fuisse Gregorio, dum hæc scriberet Lullus. Ergo Bonifacius, qui anno 753 vel 754 scripsit ad Stephanum, Ultrajecti episcopum a se statutum, de alio id scribere non potuit, quam de Gregorio, cui & temporalium bonorum administrationem, & gregis curam commiserat: quamvis pacificam episcopatus possessionem tantum adeptus sit Gregorius post mortem Bonifacii, auctoritate Stephani Pontificis in sede confirmatus; atque ideo nomine Bonifacii, qui ut legatus Pontificius ecclesiæ curam gerebat, eam hoc tempore videatur administrasse, ut jam diximus. Hæc paullo prolixius deducere oportuit, quia a nemine hactenus, quod sciam, fuere explicata. Ceterum quo anno designatus fuerit a Bonifacio Gregorius, est incertum. Videtur id factum ante annum 753, quo Lullus constitutus est archiepiscopus Moguntinus ex memorata Lulli epistola: neque tamen multo citius contigisse videtur, quod auctores alii insinuent id factum non esse multis annis ante mortem Bonifacii.

§ IV. Gesta in munere episcopali, tempus obitus.

[Mortuo Bonifacio, confirmatus in episcopatu,] Sanctus Bonifacius, glorioso coronatus martyrio, transivit ad Dominum anno 755, si ejus Vitæ scriptore standum est; licet alii graves itidem scriptores id anno 754 contigisse affirment, de quo, cum ambiguum admodum sit, nec res certo definiri possit, disputare pluribus supersedeo. Mortuo autem Bonifacio confirmatus demum in episcopali jurisdictione est Gregorius; uti habemus ex Vita num. 20: Sed & hoc silentio minime tegendum est … quod post martyrium sancti magistri, a quo per gratiam Christi, & meritum sanctitatis ejus, omnes confines nationes illuminatæ sunt, ipse quoque B. Gregorius a Stephano apostolicæ Sedis Præsule, & ab illustri & religioso rege Pippino suscepit auctoritatem seminandi verbum Dei in Fresonia: in qua, primus S. Willibrordus cognomento archiepiscopus in conversione gentis illius initiavit rudimenta christianæ fidei cum discipulis suis: deinde senescente illo in opere Dei, & stabilito episcopatu in loco, qui nuncupatur Trajectum, & alio nomine Wiltaburg, & migrante ad Dominum de hac luce, successit S. Bonifacius, idem archiepiscopus & martyr …, (ecclesiæ nempe Trajectensis ut legatus apostolicus curam gerens:) cui & successit (Gregorius) pius hæres ejusdem gentis Fresonum pastor & prædicator ordinatus a Domino, & a principibus supradictis ecclesiæ Dei. Eademque charitate, sicut & fidei firmitate, qua prædecessores sui sanctus videlicet Willibrordus archiepiscopus & confessor, & Bonifacius martyr atque archiepiscopus, larga & melliflua eruditione, populum irradiavit simul cum chorepiscopo & adjutore suo Aluberto. De Aluberto agemus in notis.

[47] Ex his patet Gregorium vere fuisse Ultrajectinum episcopum munere scilicet & jurisdictione episcopali; [jurisdictione & munere fuit episcopus, non consecratione:] alioquin chorepiscopum ad munera episcopalia exercenda assumere sibi non potuisset. Numquam tamen episcopus vocatur a Ludgero, quia a consecratione episcopali abstinuit. Abstinuisse a consecratione suscipienda Gregorium docet Altfridus in Vita S. Ludgeri cap. 2 his verbis: Non enim fuerat idem Gregorius ad gradum episcopalem ordinatus, sed presbyterii perseveravit in gradu. Et in Vita S. Lebuini Ms. dicitur: Beatus Lebuinus Gregorium sacerdotem adiit; qui tunc temporis Trajectum castrum … episcopi vice presbyter rexit. Idem fere in alia Ms. Lebuini Vita asseritur. Plura non congero, cum res clara sit ex ipso Ludgero, qui idcirco numquam vocat episcopum. Ratio, cur numquam consecrari voluerit, videtur fuisse lis memorata cum episcopo Coloniensi, cui tempore Willibrordi ecclesia Ultrajectina non fuerat subjecta, quique eam sibi subjectam esse debere contendebat, ut ante enarravimus.

[48] [S. Lebuinum & Marchelmum] Quam præclare S. Gregorius, in jurisdictione episcopali post mortem Bonifacii confirmatus, munus suum exercuerit tum per se, tum per discipulos & adjutores suos, ad ulteriorem Frisonum conversionem laborans strenue, traditur in Vita. Provincia in primis Frisonum trans Isalam, quæ nunc Transisalania, vulgo Overysel, dicitur, ac Daventriam habet metropolim, sub Gregorii pontificatu luce Euangelii illustrata est per S. Lebuinum seu Liafwinum, & Marchelmum, alio nomine Marcellinum, istuc a Gregorio missos. Res tota narratur in Vita S. Lebuini Ms., quam accepimus ex bibliotheca monasterii Canonicorum Regularium S. Augustini prope oppidum Segeberge, quam etiam Hucbaldus narrat in Vita ejusdem Sancti. Quæ ad S. Lebuinum attinent, perstringam breviter, in Actis ejus latius exponenda. Dicitur hic, triplici visione a Deo monitus, Trajectum ad S. Gregorium venisse, ab eoque cum gaudio exceptus, revelatione itidem prævia; atque ad illas gentes dimissus. At spectantia ad Gregorium latius ab auctore Vitæ audiamus: Venit igitur (Lebuinus) prospero cursu ad Trajectensem civitatem, adventum ejus præcedenti nocte hoc modo S. Gregorio, qui pro tunc sede vacante Trajectensi ecclesiæ vicarius præsidebat (ita loquitur, quia non erat consecratus Gregorius, quamvis sedes proprie non vacaret, ut ante diximus) Domino revelante: visum est enim B. Gregorio, quo quidam vir ætatis grandævæ habitu decorus, & placidus vultu beato Marcellino discipulo quondam S. Willibrordi, viro utique non contemnendæ auctoritatis, onus quoddam grave bajulandum imponeret, ac juberet cum tanta mole procedere: quod cum Marcellinus facere tentavisset, cespitantibus sub onere hinc inde vestigiis, ad lapsum parabatur. Vidit ergo Gregorius juvenem quemdam forma pulcherrimum festinato cursu accedere, oneri terga præbere, ac ne tantus vir sub mole laberetur, satagere; quo factum est, ut impositam molem unitis viribus quocumque liberet deveherent, sub qua paulo ante beati Marcellini virtus succumbere properabat.

[49] [mittit ad fidem prædicandam in Transisalaniam,] Suam visionem cum altera die S. Gregorius B. Marcellino narraret, ambigerentque uterque, quidnam hujusmodi visio novi insinuaret, beatus Lebuinus vir utique adhuc juvenis, forma procerus, venustus aspectu, eloquentia illustris, & admodum gratus introiit. Et cum sanctis illis & apostolicis viris causam ordinemque suæ legationis intimasset; B. Gregorius præ mentis lætitia totus resolutus in lacrymas, proruit in amplexus ejus, & madidos oculos in Marcellinum intorquens; Hic, inquit, est formosus juvenis ille, qui te sub onere convertendæ gentis Saxonicæ lapsurum erexit! Hic est, qui id, quod tu tuis viribus fretus nequiveris, sua sanctitate, eloquentia, probitate valebit! Hic est, qui suis exemplis pervium præbebit iter exulibus, qui paradisi patria spoliatum populum æternis castris felix revehet. Et osculans S. Lebuinum; Benedictus sit, inquit, per æva Deus, qui per tot terrarum mariumque vastissima spatia te ad plebis suæ salutem destinavit. Et sic, S. Marcellino sibi in sodalem adjutoremque præstito, ad locum destinatum transmisit, adhortatus eum ut fortiter ageret, nec paganicæ gentis audaciam formidaret, quin potius, anchora spei suæ in Deum translata, ab ipso se adjuvandum fore confideret, præmiumque laboris expectaret in æternum.

[50] Hanc Gregorii visionem apud alios auctores non legi, [qui id egregie præstiterunt.] & oratorem utcumque redolere videtur, ex quo quidem minus certa videri potest, falsam tamen esse non recte concludes. Gens porro, ad quam missus Marcellino comite Lebuinus, vocatur Saxonica; nam Westphali, pars Saxonum, etiam nunc Transisalanis contermini, eam tunc provinciam videntur inhabitasse. Quam egregie in sua se missione gesserit Lebuinus, quoque modo ecclesiam Daventriæ ædificaverit, combustamque reædificarit, dicetur latius in ejus Actis ad diem XII Novembris, ac refertur breviter in Vita S. Ludgeri, Lebuini in illa missione successoris, tom. III Martii pag. 645. Bollandus ad Acta S. Ludgeri memorata pag. 631, num. 15 hanc Lebuini missionem contigisse putat circa annum 765, cui non repugno. Alios insuper habuit adjutores Gregorius sanctitate illustres, quales fuere S. Willibadus, postea primus episcopus Bremensis, qui, quo Gregorius Trajectensi ecclesiæ præerat tempore, in Frisia prædicasse legitur; S. Ludgerus ejus discipulus, S. Albericus discipulus & in episcopatu successor, aliique, de quibus suis locis actum, vel agendum.

[51] Quot annis ecclesiam Ultrajectinam rexerit Gregorius, [Rexit ecclesiam Ultrajectinam annis 22,] non explicat in Vita S. Ludgerus. Wilhelmus Heda in Historia episcoporum Ultrajectensium in Gregorio, eidem tribuit annos 22; quos completos fuisse necesse est, si obitus Bonifacii contigerit anno 754, sin anno 755 mortuum statuamus Bonifacium, incompletos, ut ex obitus Gregorii tempore colligimus, de quo nunc agendum.

[52] Mortem S. Gregorii anno 776 innexuit Bollandus in Actis S. Ludgeri sæpe memoratis pag. 631, [mortuus anno 776.] quam in tota hujus Vitæ chronologia ducem secuti sumus, ceteris, ut existimamus, tutiorem. Bollandum (quem Henschenium putarunt) secuti sunt in hac parte Cointius ad dictum annum num. 30, & Mabillonius in notis ad Acta S. Ludgeri sec. 4 Benedict. part. 1, pag. 23, quamvis hi primo aliam ingressi fuissent viam. Pagius ad eumdem annum num. 13 hæret dubius inter annum 776 & 777. Verum, (ut taceam illationem prorsus inversam, nam si 22 anni completi sumantur, infert obiisse anno 776; si incompleti, 777, cum contrarium inferri debeat) fundamentum pro anno 777 leve est; nam contendit diem obitus esse incertam, cum prorsus verisimile sit, obiisse XXV Augusti, quia ejus memoria illo die celebratur. At diem obitus incertum esse ponamus: unde evincet Pagius ante mensis Junii diem V, Bonifacii emortualem, quo episcopatus Gregorii statuitur inchoatus, mortuum esse Gregorium, quod necessario erat probandum, ut pro anno 777 aliquod haberetur fundamentum. At ne hoc quidem rem faceret certam, cum dubium sit an anno 754, an 755 Bonifacius sit martyrio coronatus. Laudatus supra Cointius duas affert rationes, cur anno 776 mors Gregorii videatur affigenda, quibusque inductus priorem mutavit sententiam. Prima sumitur ex privilegio Caroli magni, dato ecclesiæ Ultrajectinæ VII Idus Junii, anno regni sui nono, id est Christi 777, in qua dicitur: Ubi venerabilis vir Albricus presbyter atque electus rector præesse videtur: ergo ab anno præcedenti obiisse videtur Gregorius, cum jam in locum illius successisset Albericus, quod certum est, si XXV Augusti obierit. Altera ratio est, quæ & Mabillonium movit, quod S. Ludgerus septem fere annis in Ostergoa Frisiæ parte laborasse scribatur. Terminantur hi anno 784, ut in ejus Actis tradit Bollandus pag. 632; neque eo profectus videtur nisi anno post mortem Gregorii uno, cum prius Daventriam profectus, ecclesiam ibi reædificaverit, aliaque confecerit, quæ brevi tempore non poterant confici, Hæc fere Cointius recte quidem, non ita tamen ut satisfaciat Pagio.

[53] [ut contra dubitantem Pagium] Quapropter ex ipsius Pagii principiis rem deduco. Ad annum 784 num. 6 ita scribit: Hic est annus septimus, ex quo Ludgerus in Ostergoam ab Albrico directus est. Recte. Ad annum 777 num. 2 admittit consequenter per autumnum ejusdem anni Ludgerum consecratum presbyterum Coloniæ, & in Ostergoam missum. Eodem num. 2 ex Vita Ludgeri scribit, eum adhuc diaconum missum esse Daventriam ab Alberico Gregorii successore. Nunc audiamus quanta fecerit Ludgerus ante ordinationem suam anno 777, juxta ipsum etiam Pagium factam. Altfridus in Vita S. Ludgeri tom. III Martii pag. 645, cap. 2, a num. 16 hæc tradit: Sed & abbas Gregorius migravit ad Dominum, & suscepit curam pastoralem Albricus nepos ejus, qui venerabilem Liudgerum cum magno diligebat affectu atque eum ita allocutus est, dicens: Nunc, quia frater meus dilectissimus es, peto ut desiderium meum impleas: locus enim, in quo S. Liafwinus presbyter, quem nosti, in opere Domini usque ad mortem persistendo laboravit, ubi sacrum ejus corpus sepultura tegitur, in solitudinem est redactus. Quam ob rem peto ut eum restaurare studeas, & super corpus Sancti ecclesiam reædifices.

[54] [ex principiis ab eo admissis ostenditur.] Dei igitur famulus Liudgerus, magistri jussis obtemperans, quæsivit in loco prænominato corpus sancti, & non invenit: sed tamen intra spatium loci, quo putavit illud esse, cœpit construere ecclesiam. Cumque posuisset bases, & parietes conaretur erigere, apparuit ei sacerdos Domini Liafwinus in somnis, dicens: Frater dilectissime Liudgere, bene fecisti restaurando Dei templum jam dudum deletum a gentilibus. Sed & corpus meum, quod quæsisti, sub Australi, quem erexisti, pariete humatum. Liudgerus igitur mane, Domini laudibus expletis, invenit corpus Sancti in loco sibi in visione prædicto: & collecta multitudine fecit transvehi bases ejusdem ædificii in partem Australem; & ita infra ecclesiam collegit sepulcrum viri Dei: perfecta est itaque ipsa ecclesia & consecrata. Post pauca, hæc sequuntur cap. 3: Post hæc misit Albricus Liudgerum, & cum eo alios servos Dei, ut destruerent fana deorum, & varias culturas idolorum in gente Fresonum. At illi jussa complentes, attulerunt ei thesaurum magnum, quem in delubris invenerant: ex quo imperator Carolus duas partes acceperat, tertiam vero partem præcepit Albricum ad usus recipere suos. Hæc peracta ante ordinationem Ludgeri, quæ statim ibidem subjungitur, admittit Pagius. Nec credibilia igitur, nec principiis suis consona scribit ad annum 776 num. XIII, dum dicit: Cum Gregorium usque ad initium mensis Junii sequentis Christi anni (777) vixisse, eique eodem mense Albricum successisse sit verosimilius &c. Sic enim omnia, quæ memoravimus, a mense Junio usque ad autumnum ejusdem anni peracta oportuit, quod fieri non potuisse, patebit legenti. Si quis dicat, ut probabiliter dici potest, ordinationem Ludgeri peragi potuisse mense Decembri, vel etiam initio anni sequentis, cum septem anni, quibus in Ostergoa fuit Ludgerus, non fuerint completi; ne sic quidem verisimile fiet, hæc omnia tempore intermedio fuisse peracta. Quapropter non est cur a stabilita ab eruditis chronologia recedamus, mortemque Gregorii removeamus ab anno 776, diemque emortualem alium quæramus, quam XXV Augusti. Vixisse autem annos 73 saltem incompletos probavimus § 2.

§ V. Corpus Sancti utrum translatum Ultrajecto in Susterense cœnobium: reliquiæ locis aliis: apparitio post mortem.

[Corpus sacrum aliqui translatum volunt ad cœnobium virginum Susterense;] Ludgerus num. 30 scribit, Gregorium ad ecclesiam S. Salvatoris sub finem vitæ portatum, ibique diem obiisse. Sepultum in eadem ecclesia scribit Joannes de Beka jam memoratus; consentit Wilhelmus Heda in Gregorio; at subdit: In Annalibus tamen Leodiensis ecclesiæ habetur, quod sepultus sit in ecclesia Susterensi, ejusdem diœceseos sacris virginibus dedicata: ubi & S. Wastradis mater ejusdem Gregorii requiescit. Bartholomæus Fisen in Floribus ecclesiæ Leodiensis ad XXV Augusti, hæc de Gregorii corpore memorat: Sacrum corpus in Susterenensem parthenonem avectum est. Eum locum, quamquam in Leodiensi diœcesi, cum viveret, amaverat, ibique frequens fuerat, ob eximiam sanctimoniæ dignitatem in illo cœnobio jam tum emicantem. Idem auctor in Historia ecclesiæ Leodiensis lib. 6 ad annum 900: In eadem, inquit, æde Zusteriensi terræ conditi coluntur sancti præsules Ultrajectini Gregorius & Albricus .. & multa miracula perpetrant. Id etiam affirmat Arnoldus Hertswormius § 4 in Ms. Opere aliquoties in Actis nostris laudato, quod de reliquiis ibidem servatis composuit. Neque aliter fere loquuntur in epistolis suis Susterenses ac Ruræmundenses quidam, a nostris majoribus ea de re consulti, qui pro certo habere videntur S. Gregorii corpus servari in dicto monasterio, loculumque etiam ostendunt, in quo putant depositum. Addunt, illius brachium ad templum nostrum Ruræmundense fuisse translatum: Sanctum autem colunt ut patronum Officio singulari XXV Augusti, atque iterum cum S. Alberico XXII Septembris. Accipe, quæ ea de re scripsit P. Cornelius de Moor Societatis nostræ, tunc habitans Ruræmundæ, a qua Sustera oppidum modicum quatuor tantum leucis Belgicis distat: Quod ad reliquias SS. Gregorii & Alberici; & hujus & illius integrum habemus os sive tibiam, e crure aut fœmore distinguere non possim. Accepimus olim e cœnobio Susteriensi nobilium virginum, ubi aliquando mihi in parvo tabulato retro summum altare in choro, ostensæ fuere capsæ ligneæ duæ, rudes & inornatæ, quales communes fandapilæ mortuales, in quibus Sanctorum illorum reliquiæ servantur.

[56] Sacra tamen Gregorii ossa sibi vendicant Ultrajectini, cum in Batavia sacra, tum in Fœderato Belgio, sive unus utriusque auctor sit, sive diversus, idem certe de Gregorii reliquis uterque tradit. Auctor Fœderati Belgii pag. 5 in Gregorio, [Ultrajecti ejus Ossa servari scribunt alii:] asserit ejus ossa condita in templo S. Salvatoris, aliquando etiam S. Mariæ, & communius S. Bonifacii nuncupato, vulgo Oud-munster, ut ait pag. 58. His autem rationibus rem confirmat: Elevata Ultrajecti D. Gregorii ossa anno MCDXXI, & in capsula lignea reposita honorifice. Lustrata anno MDXCVII, IV Junii a Folcardo Montzima ecclesiæ decano; sic enim habet ecclesiæ ejusdem memoriale. Quod ex ipso subjicio: Anno MCDXXI, mensis Aprilis die XVII, hora completorii inventæ & extractæ fuerunt per venerabiles dominos Houberg decanum, Laurentium, Wilhelmum, Andream Veer, Gerardum Zelinghen, canonicos ecclesiæ S. Salvatoris Traject. reliquiæ sive ossa S. patris Gregorii episcopi Trajectensis a S. Willebrordo tertii, de & ex tumba lapidea subter gradus septentrionales chori ipsius ecclesiæ, & deinde mensis Junii die quarto, qui fuit pro festo S. Bonifacii, hora vesperarum, fuerunt per reverendum patrem D. Matthiam Biduanensem episcopum in capsa lignea decenter reposita, præsentibus DD. Henrico decano, Laurentio, Andrea, & Gerardo prædictis, Henrico de Compostelle, & Waltero Grauwert, canonicis ecclesiæ supradictæ. Qui quidem reverendus pater D. Matthias episcopus pro majori dictarum reliquiarum reverentia, omnibus vere pœnitentibus, confessis & contritis, eas cum tribus Pater noster, & totidem Ave Maria venerantibus, totiens quotiens, XL dies indulgentiarum, de injunctis pœnitentiis misericorditer in Domino relaxavit. Eadem habentur in Batavia sacra pag. 90.

[57] [videtur utroque loco servari pars corporis.] Hæc quidem cum præcedentibus pugnare videntur. Attamen non video cur Ultrajectinos, vel Susterenses mendacii accusem, aut etiam deceptos putem. Non enim dicunt Ultrajectini totum Gregorii corpus ibidem servari, sed eodem modo de ossibus S. Gregorii loquitur auctor, quo ante locutus fuerat de reliquiis S. Bonifacii pag. 58. At constat corpus S. Bonifacii Fuldam esse translatum, ibique honorifice depositum, ita ut Ultrajectini non nisi ossa quædam, minorem certe corporis partem, possidere possint. Sic itaque & S. Gregorii sacra quædam ossa habere possunt, præcipua venerandi corporis parte ad memoratum virginum cœnobium translata. Suadet id singularis Gregorii in illo cœnobio cultus, qui non aliunde ortus videtur, quam ex reliquiis eo translatis. Certiora tamen dare non possum documenta, quod illa, dominante in illis partibus hæresi, fuere deperdita. Quapropter rem in ambiguo relinquendam existimo. Piazza in Hemerologio Romæ Christianæ ad XXV Augusti scribit, maxillam S. Gregorii exponi publicæ venerationi in sacello Paulino ecclesiæ S. Mariæ majoris. Gelenius de Coloniæ Agrip. magnit. pag. 616 in thesauro sacro sacelli SS. Willibrordi & Bonifacii, recenset reliquias de brachio S. Gregorii episcopi Ultrajectini. Miraculis itidem coruscare Gregorium scribunt locis assignatis Heda, & Fisen; at nullius in particulari faciunt mentionem; neque ulla ad meam pervenere notitiam.

[58] [Apparet post obitum S. Ludgero Gregorius.] Subnecto denique apparitionem Gregorii in Vita S. Ludgeri relatam cap. 3, num. 15 his verbis: Liudgerus igitur in ordine vicis suæ (dum scilicet curam per vices habebat monasterii Ultrajectini) nocturnis temporibus post psalmodiam, & orationes speciales, quas semper amaverat, in solario ecclesiæ sancti Salvatoris, quam S. Willibrordus construxerat, membra quieti dare solebat: ubi ei nocte quadam venerabilis abbas Gregorius per visionem apparuit, dicens: Frater Liudgere, sequere me. Quem dum sequeretur, ascendit ipse in locum eminentiorem; jactavitque coram eo particulatim quasi membranæ & vestimentorum partes, & dixit: Collige ex eis acervos. Cumque congregasset ex eis tres cumulos, dixit ei: Distribue ista bene in opere Domini, & ego tibi satis dabo. Et signavit eum signaculo crucis, & abscessit. Cumque mane facto somnium retulisset præposito monasterii, Haddoni nomine, & ecclesiæ custodi sanctitate prædicto Marchelmo… Confestim ad hæc Marchelmus, ea, quæ postea rei probavit eventus, exorsus est, dicens: Tres cumuli, quos congregasti, trium sunt gubernacula plebium, quibus adhuc pastorali te oportet præesse regimine. At ille dixit: Utinam in loco mihi credito aliquem Domino fructum faciam. Quo hæc apparitio anno contigerit determinate dici non potest, contigit tamen post presbyteratum a Ludgero susceptum, quem ea dignitate auctum diximus sub finem anni 777, vel initium sequentis.

VITA
auctore S. Ludgero episcopo.
Ex Ms. Fuldensi & editione Broweri collata cum Ms. Bodecensi.

Gregorius Ultrajectinæ ecclesiæ rector, Ultrajecti in Belgio (S.)

BHL Number: 3680

auct. S. Ludgero episcopo.

PROLOGUS.

[Spirituales patres honorandi.] Sacrarum Scripturarum præceptis monemur, ut diligamus Dominum ex toto corde, diligamus & proximum tamquam nos ipsos, & ut illos proximos nostros veraciter arbitremur, qui spiritalibus magis intenti sunt, quam carnalibus, atque ad eorum se promissa, usque in diem novissimum, piis operibus præparare non cessant. Quos non carnalis generatio extollit inaniter sed spiritalis regeneratio fructificare facit & proficere. Caritas ista, quamvis omnibus domesticis Catholicæ fidei, quæ per dilectionem operatur, maxime tamen sanctis patribus & præpositis nostris exhibenda est, sicut sanctus Apostolus adhortatur dicens: Rogo vos fratres ut noveritis eos, qui laborant inter vos, & præsunt vobis in Domino & monent vos, ut habeatis illos abundantius in caritate propter opus illorum; pacem habete cum eis. Quæ est ista notitia, qua præpositos nostros plus cæteris nosse præcipimur, nisi ut eis & viventibus debitum honorem, & obsequium sincera intentione impendamus; & eorum pia & profutura exempla post obitum illorum non solum a memoria nostra numquam recedant, sed ea etiam ad aliorum ædificationem indesinenter sermonibus repetere & dilatare non cessemus? Quatenus id veraciter fieri valeat, quod idem Apostolus alio loco de ipsis spiritalibus patribus nostris hortatur & dicit: Quorum intuentes exitum conversationis, imitamini fidem; ut qui in præsenti mortalitate vestigia illorum & exempla & mente retinemus & actu, in futura immortalitate, secundum Euangelii dictum, gaudium Domini nostri simul cum eis mereamur intrare. Ad illud pervenientes, dum largiente gratuita gratia Christi intraverimus felicitatem perennem, nemo tollet a nobis in sempiternum: quoniam ad illud in initio, pio Conditoris proposito conditi sumus, & post lapsum primi hominis in mortem, Redemptoris nostri misericordi visitatione ad idem revocati, ad quod perventuri in die novissimæ necessitatis, si certissima spe in diebus mortalitatis hujus, & hortamenta sequimur spiritualium patrum, & semper nobis maxima gaudendi causa sit ipse Deus. Igitur quoniam, ut dixi, clare testimoniis sanctæ Scripturæ, spiritalibus patribus honorem merito impendendum, & post præcepta Dominica eorum jussis nihil præferendum, paucis jam aperire curabo, ob cujus reverentiam & dignam memoriam, hanc præfatiunculam præmiserim, pauca de innumeris benefactis ejus, donante gratia Christi, & meritis ipsius suffragantibus, scribere incipiens.

CAPUT I.
Gregorii conversio; labores Apostolici cum S. Bonifacio in Thuringia & Hassia.

[Gregorius Bonifacio] Est enim mihi sermo iste de domno Gregorio abbate, & præceptore meo ab infantia: qui de nobili stirpe a Francorum progenitus, nobilitate morum & sapientiæ documentis nobilitatem seculi ornavit b in omnibus ac superavit. Quam utique spiritualem nobilitatem & prudentiam assecutus est a S. martyre Bonifacio archiepiscopo & magistro suo; qui in diebus nobilissimi principis Francorum regis c Karli de Britannia & gente Anglorum clarissimum quoddam sidus Franciam veniens, sub regibus Karlmanno d & Pippino ejusdem regis Karli gloriosissimis filiis, quasi sol rutilans in sanctitate e, expandit radios virtutis suæ & prædicationis, omniaque prope regna, vivens in corpore, largissimis dapibus doctrinæ suæ reficiens, & fide melioravit & vita. Atque post transitum suum de hoc mundo per sanctum martyrium, eadem Francorum regna per electa grana discipulorum suorum, in exemplum Dominici seminis fructificare fecit, & proficere usque in hodiernum diem. Inter quos B. Gregorius columna Ecclesiæ Dei inventus est: qui in diebus religiosissimi Francorum f regis Pippini succedens magistro, genti Fresonum g missus est prædicator; cui magistro, & Bonifacio martyri B. Gregorius hoc modo adhærere cœpit & discipulatum h ejus subire.

[3] [post prædicationem in Frisia ad monasterium] Cum ipse electus Dei Bonifacius martyr post tredecim annos i peractæ in Fresonia prædicationis, quibus in Australi parte Laci Almari k, pauper Euangelicus, & propemodum solitarius sanctam sessionem suam tribus in locis peregisset, quorum vocabula locorum sunt hæc. Primus vocatur Wyrda l, in ripa fluvii Rheni, ubi septem annis habitavit. Secundus vocatur Attingohem juxta amnem Fehta m, ubi habitavit annis tribus: quo in loco primum cœpit habere discipulum nomine Gembertum. Tertius locus appellatur Felisa n, qui propior erat gentilibus & paganis, ubi tribus similiter annis mansit. Post hos inquam tredecim annos, dum admonitus a Deo o ad Hassos p & Thuringeos Orientales regiones Francorum iter agere cœpisset lucrandorum Deo populorum causa, pervenit ad Palatiolum q monasterium virginum prope Treveris civitatem, in ripa fluminis Mosellæ, cui tunc præerat abbatissa nomine Addula religiosa valde & timens Deum. Quæ, cum vidisset athletam Dei peregrinum & egentem, gratulabunda suscepit eum in hospitium suum, implens Dominicam adhortationem: Hospes eram & collegistis me. Cumque ille sacer sanctus viator Bonifacius secundum solitum morem suum Missarum mysteria peregisset, ut propemodum omni die agere consuevit, sederunt ad mensam ipse scilicet & ancilla Dei Addula abbatissa cum familia sua. Cœperunt autem ad ipsum sanctum convivium plus quam epulas, solatium sanctæ Scripturæ expetere, quo fieret fides audientium accensa, spesque & charitas renovata in Deum, qui vult omnes homines salvos fieri & ad agnitionem veritatis venire.

[4] Tunc quæsitus est lector: & juxta Dei voluntatem r, [Palatiolum venienti super mensam prælegens,] inventus est electus puer Gregorius, qui per idem tempus nuper a schola & palatio reversus, sub laico adhuc habitu, quasi quartum decimum, aut decimum quintum agens ætatis annum, Dei instinctu venit ad aviam suam, id est, ad matrem patris sui Albrici s supradictam abbatissam Deum timentem Addulam; datusque est ei liber, qui accepta benedictione cœpit legere, & juxta modum ætatis suæ bene perlegere. Intelligens vero magister sagacem mentem pueri bonamque indolem, cœpit eum consummata lectione, his verbis moderate laudare & dicere: Bene legis, fili, si intelligis quæ legis. Ipse autem adhuc temporis sapiens ut parvulus, & loquens ut parvulus, se scire professus est, quæ legebat. Dic mihi, inquit, quomodo intelligis quæ legis? Ipse vero repetebat ab exordio lectionem suam, volens legere sicut prius. Præceptor autem sanctus distulit eum paululum; & dixit: Non ita, fili: quæro ut dicas mihi lectionem tuam, sed secundum proprietatem linguæ tuæ, & secundum naturalem parentum tuorum loquelam, edissere mihi, quæ legis. Hac ille ratione convictus, confessus est, quia non posset facere. Sanctus vero ait Bonifacius: Vis, fili, ut ego tibi dicam? Volo, inquit. Tunc B. Bonifacius, Repete, ait, ab exordio lectionem tuam; & discrete lege. Quod dum faceret, exorsus est sanctus magister, & clara voce cœpit prædicare, & matri & omni familiæ. Quæ prædicatio ex quo fonte processerit, claret in conversione Gregorii ingeniosi pueri & sagacis, quia non ab humana facundia, quæ frequenter ad tempus deludit, sed ex Spiritus sancti gratia, secundum promissum Euangelii in modum fluminis aquæ vivæ de ventre fluxit doctoris: & cor prudens ac docile pueri Gregorii tanta virtute & velocitate penetravit, ut ad unam incogniti eatenus magistri exhortationem & prædicationem, oblivisceretur & parentum & patriæ, ipsaque hora, dum complesset magister sanctus prædicationem suam, nolens ab eo ultra disjungi, ivit ad aviam suam prædictam abbatissam venerabilem Addulam, dicens; se velle cum homine pergere, & ad discendos divinos libros discipulatum ejus subire. At ipsa, carnali affectu constricta, ilico repulit eum, & omnimodis hoc fieri posse renuit; quia utique non nosset hominem, neque quo iret. Sed sicut scriptum est: Aquæ multæ non potuerunt extinguere caritatem; puer Gregorius in proposito suo permansit & dixit ad Addulam aviam suam: Si non vis mihi dare equum, ut equitare possim cum eo, pedibus ambulando absque dubio vadam cum illo. Sic ergo altercando de ignoto itinere diutius disceptabant ad invicem: sed tandem prævaluit caritas electi pueri Gregorii, &, ut dignum erat, carnalem amorem vicit dilectio spiritalis. Videns ergo famula Dei Addula, quia prudens erat fæmina, animum inflexibilem pueri, debit illi pueros & equos, & dimisit eum ire cum sancto magistro in opus, quod compleverunt simul t, usque ad sanctum martyrium ejus.

[5] [ejusdem fit discipulus:] Intelligis, lector pius & prudens, quem secutus sit electus puer Gregorius in hoc facto, ut inconsultis parentibus, omnibusque propinquis, & ipsa, quæ præsens erat, resistente avia, tam subito mutaretur. Idem enim spiritus videtur mihi in hoc tunc operari puero, qui Apostolos Christi, & dispensatores mysteriorum Dei ad illud inflammavit, ut ad unam vocem Domini, relictis retibus & patre sequerentur Redemptorem. Contemptis igitur parentibus & patria, omnibusque retro relictis, quæ carnaliter blandiri poterant menti adolescentis, secundum Psalmistæ dictum B. puer Gregorius propter verba labiorum Dei secutus est vias duras. Durum namque erat, & valde asperum, ut qui in patris domo multum divitis in jocis & deliciis erat nutritus, unum peregrinum & pauperem hominem sequeretur, nesciens quo iret; & in tantum ei obediret, ut omnes alios homines & potentes sæculi, & proprios parentes tamquam surdus non audiret, dummodo illius præceptis obsecundaretur in omnibus. Quanta enim auctoritas lucebat jam tunc in futuro martyre Bonifacio, æstimare quis poterit, quæ cor pueri tam subita immutatione incitavit? Aut quis ardor caritatis ad obediendum ignoto magistro mentem juvenis inflammavit, ut subito oblitus sui, secutus sit Christi pauperem, omnis mundanæ substantiæ inopem? Non hoc fecit amor auri & argenti, non cupido prædiorum & superba jactantia, quorum nihil erat in causa, sed hoc fecit artifex summus, unus atque idem Spiritus Dei, qui omnia operatur in omnibus dividens singulis prout vult.

[6] [labores utriusque] Tunc electi Dei iter desideratum peragentes venerunt Thuringiam. Porro ad augmentum boni sui, & ad comprobandam mentis eorum constantiam & longanimitatem, in tanta paupertate invenerunt populum illum, ut vix ibi ullus haberet, unde viveret, nisi de longinquo parum quid colligeret, ut ad modicum tempus sustentaret penuriam suam. Nam tota illa regio, in confinio paganorum rebellium posita, illo tempore incensa erat, & hostili manu vastata; quæ tamen penuria nequaquam terrere poterat ministros Christi, ut ob id subterfugerent, quo minus annuntiarent eis omne consilium Dei: sed juxta exemplum apostolicum, cœperunt laborare manibus suis, quæ opus erant sibi, & eis, qui cum illis erant; atque cum illo populo in tentationibus suis firmiter permanere; & circumquaque prædicando invitare ad cælestia regna. In his ergo studiis perseverantes secundum formam primitivæ Ecclesiæ, erat eis cor unum & anima una; & augebat Deus quotidie multiplici numero, qui salvi fierent in idipsum.

[7] Tunc fama sancti magistri & futuri martyris Bonifacii cœpit dilatari, per omnia Orientalia regna Francorum. Cœpit quoque & electus adolescens Gregorius in discipulatu ejus proficere ætate & sapientia; [Apostolici in Thuringia,] & in tantum amabilis fieri magistro, ut quasi unicum filium eum diligeret, jam adjutorem fidelem illum habens in omni opere bono. Hic autem tantus profectus electorum Dei non est initiatus per opulentiam & mundanas delicias; neque per securitatem & prosperitatem vitæ mortalis; sed in fame & nuditate, & laboribus multis. In quibus omnibus & opere manuum vivere cogebantur; & nonnumquam vicinam paganorum persecutionem ob metum mortis cum populo simul in civitatem fugere; ibique u in atro pane & angustiis, per dies plures habitare, donec collecta multitudine sua, cives manu validiore eos iterum effugarent. Hoc ergo certamen, quoniam per innumeros vicos inter Paganos & Christianos gerebatur, idcirco hinc & inde magna pars regionum illarum redacta erat in solitudinem.

[8] In tam forti autem, & periculosa in diebus illis decertatione, [atque in iis constantia:] in tanta pugna, & perturbatione dimicantium x populorum, electus pastor Bonifacius numquam cessare potuit a custodia, & instructione gregis sui: verum tanto fuit constantior & paratior pro ovibus suis animam suam ponere, quanto rabiem luporum frequentius vidit & atrocius imminere. Similiter & fidelis discipulus ejus Gregorius adjutor infatigabilis in opere Dei cum magistro permansit in custodia & educatione gregis Christi, factus secundus pastor. Eo usque autem hæc ita gerebantur, donec per gratiam Christi triumpharet Christiana manus; & pax plena Dei ecclesiis redderetur. Et erant magis ac magis crescentes ac proficientes in opere Domini, sicut in præsentiarum cernitur considerantibus regiones illas. Sed quid nos miseri, pigri & inertes in pace Ecclesiæ Dei dicturi sumus, qui non gregis lucra, sed commoda nostra semper quærentes, vix umquam in custodia ovium contra rabiem luporum vel unum latratum minimi sermonis emittimus? qui, sicut dixi, in pace Ecclesiæ pigri sumus, & somnolenti in custodia gregis, in lucris vero carnalibus nimium strenui & pervigiles? Isti autem, de quibus loquimur, in tanta perturbatione, & bellorum certamine, non solum in sui intima & casta custodia mundis cordibus permanserunt, sed etiam in lucro gregis & discipulorum documentis tanta benedictione Dei dilatati sunt, & propria vigilantia per Dei adjutorium multiplicati.

[9] Tunc priores & prudentiores Francorum, qui electum Dei martyrem Bonifacium, [vocati ad Carolum Martellum, ejusque favore usi,] ejusque discipulos venerabilem Gregorium & socios ejus, in tanta virtute operum, & fortitudine constantiæ, nosse & intelligere potuerunt, cœperunt eis & sua offerre diligentius de die in diem, & laudem tantæ beatitudinis & unitatis, apud regem Francorum seniorem y videlicet Karlum, non celare. Cœpitque & ipse rex virum Dei Bonifacium velle videre; jussitque eum venire ad se. Qui cum venisset, non statim in initio honore sibi condigno receptus est a rege, sed sic competenter dilatus; quia fuerant quidam pseudo doctores & adulatores, qui famam sancti viri, & discipulorum ejus obfuscare, & impedire conati sunt apud regem. Verumtamen ex illo die crevit amor & honor hominis Dei z, & discipulorum ejus, apud omnes qui fidem illorum & vitam scire, & investigare interius desiderabant: &, juxta dictum Euangelii, Justificata est sapientia a filiis suis aa.

[10] [redeunt ad labores in Thuringiam & Hassiam magno cum fructu.] Redierunt electi Dei iterum ad sua, & in cœpto opere sine ulla hæsitatione permanentes in Thuringis & in Hassis, ubi tunc temporis maxime opus erat doctrina illorum, ob vicinitatem paganorum & indoctam plebem. Ibique cœperunt offerentibus, propter amorem Dei & salutem animarum suarum, modica loca territoriaque suscipere, & in eis ecclesias construere, & in hoc quoque opere, sicut & in prædicatione sua, cum benedictione Dei multum proficere. De quibus locis est unus in Thuringia, nomine Erpesford bb, & alius in Hassis Frideshlar cum cæteris nonnullis, quos initiaverunt electi Dei, & excoluere cultu divino. Tunc creverunt loca divitiis, crevitque numerus discipulorum, ac virtute operum proficiebat. Crevit etiam beatus adolescens Gregorius cum suo magistro in omni operum virtute, & decore sapientiæ divinæ; secundum formam magistri, a quo didicerat. Et sic in his omnibus secundum Psalmistæ dictum, qui electis Dei legem dedit in virtute operum, dedit & benedictionem in multiplicatione & profectu discipulorum; & sic ibant de virtute in virtutem cotidie in melius proficientes, & crescentes in omni opere bono.

ANNOTATA.

a Stirpem dedimus § 1 Commentarii num. 4.

b In omnibus, quod omissum erat in impressis, additur in Ms. Fuldensi.

c Carolus hic intelligitur Martellus, qui licet rex non fuerit, sed major domus, rex tamen & hic & sæpe alibi vocatur, quia regnum auctoritate quasi regia gubernavit.

d Carolomannus & Pippinus Martelli filii post mortem patris regnum administrarunt, donec Carolomannus post multa præclara facinora nuntium seculo remisit: Pippinus vero deinde ad regnum elevatus est.

e Ms. Fuldense in virtute.

f Francorum habet Ms. dictum, quod rursus in editis omissum.

g Quibus Frisiæ gentibus prædicaverit Gregorius, & quomodo Bonifacio successerit, dictum in Commentario § 3, & 4.

h An ita Bonifacii discipulus factus sit, ut & Ordinem Benedictinum ingressus sit, discussimus § 1 Commentarii.

i De his tredecim annis fuse egimus in Commentario, toto § 2: qui inchoandi videntur ab anno 704 usque ad finem fere 716, ita ut sint incompleti. Sicui autem rationes nostræ non satisfaciant, potest aliquot annis serius inchoare prædicationem in Frisia, & 13 hos annos quærere ex temporibus variis, quibus in Frisia prædicavit Bonifacius: sed hoc menti auctoris minus videtur conforme.

k Lacus Almari in Vita Bonifacii cap. 4 a Willibaldo vocatur Elmere, quasi mare nobile, ut notat Henschenius. Sinus est maris Germanici inter Hollandiam maxime borealem, quæ alio nomine Frisia occidentalis nuncupatur, & Frisiam hodiernam: ab austro vero habet provinciam Ultrajectinam, in qua aut ejus vicinia his tredecim annis laboravit Bonifacius.

l Wyrda, nunc Wurda aut Woerda vulgo Woerden, duabus circiter leucis infra Ultrajectum sita ad Rhenum veterem, angusto nunc alveo ibi fluentem, quod aquæ Rheni per Vahalim, Isalam, & Leccam maxime in mare decurrant. Mabillonius Werdam putavit designari inter Coloniam & Wesaliam, sed hæc extra Frisiam sita est, ut recte notat Henschenius: quin & longiori intervallo a lacu memorato dissita.

m Attingohem, ait Henschenius, fuit in parte Hollandiæ, quæ jam vulgo Goedelandia dicitur, ubi oppidum Wesopum Fihta seu Vecta (vulgo Vecht) fluvio in duas partes secatur, qui fluvius dein ad Mudam influit in mare Australe. Mabillonius vero: Fehta amnis non procul Vollenhovio oppido influit in Flevum lacum, qui Frisios a Batavis dirimit. At Vollenhovium oppidum & Fehta amnis ille sunt in illa Transisalaniæ parte, quæ Frisiæ modernæ est proxima: quousque illo tempore necdum videtur penetrasse Bonifacius. Adde quod ad partem potius Orientalem dicti lacus hæc sita sint.

n Felisa nonnemini videtur Wilsen esse in hodierna Transisalania: malim ego intelligere Velsen prope Harlemum, ait Henschenius. Nomen fortasse excidit.

o Diximus § 2 hæc contigisse anno 719. Auctor Vitæ secundæ apud Henschenium cap. 2 num. 7 ita habet: Post aliquantum temporis, a reditu scilicet in Angliam, angelica, ut creditur, visione præmonitus, Romam perrexit. Indeque, ut subdit, in Germaniam, postea ad Willibrordum in Frisiam. Vide dicta § 2, ubi probavimus hæc contigisse, cum Roma in Thuringiam profectus est.

p Hassia provincia Germaniæ est satis nota. Thuringia vero multo latius olim extensa fuit, quam hodiedum; regesque habuit, qui primis Francorum regibus non parum negotii facessivere. Fuerat religio Christiana jam iis in provinciis promulgata; sed multi in hæresim lapsi, vel in idololatriam fuerant relapsi.

q Palatiolum, locus amænus, ab urbe Trevirorum passuum circiter tria millia in Septemtrionem, olim virginum Benedictinarum cœnobium, nunc oppidum & collegium canonicorum sæcularium, quos Poppo archiepiscopus eo induxit circiter annum MXXXVII, testante Browero. Ita Mabillonius sec. 3 Benedict. part. 1 pag. 531; ubi plura de pia hac abbatissa videri possunt.

r Ms. providentiam.

s De Alberico & stirpe regia Gregorii consule commentarium § 1.

t Non ita hoc intelligendum, ac si semper fuissent conjuncti; nam Ultrajectum missus est postea Gregorius, non manente ibidem Bonifacio; & hic in Frisiam hodiernam sine Gregorio profectus, ibidem Martyrio coronatus est, ut omittam cetera. Vult itaque conjuncto animo ad conversionem infidelium laborasse, etsi loco quandoque separati. Initio tamen conversionis semper Bonifacio adhæsisse videtur Gregorius.

u Ms. Bodecense, ibique in arcto loco aliquo per dies plures habitare compellerentur.

x Ms. Fuldense, dimicatione pugnantium.

y Videlicet omissum erat in editis, sed legitur in Ms. Carolus porro hic est Martellus, a multis, ut diximus, rex nominatus.

z Ms. Bodecense hic interponit sequentia: In curia regis, quia plures ibidem erant, qui fidem illorum &c. Facta autem hæc sunt postquam anno 723 Bonifacius Romæ ordinatus est episcopus: sed non omnia ordine temporis retulit Ludgerus.

aa Rursum Ms. Bodecense interponit: Postquam igitur notificati sunt in conspectu regis, redierunt.

bb Cœnobium tunc Ordinis S. Benedicti condidit Ordorpense, quod structum scribit Willibaldus cap. 3 in loco qui dicitur Ordorp. Ad quod ita Mabillonius in notis: Ordorpense, seu Ordorffense monasterium Ordinis S. Benedicti in Turingia ad Oraham seu Oram fluvium, haud longe ab Erfurt (quod hic vocatur Erpesford) oppido, qua occasione in S. Michaëlis honorem a S. Bonifacio dedicatum fuerit, discimus ex Othloni lib. 1 cap. 23. Nempe propter Michaëlis archangeli apparitionem factam Bonifacio; ut ibidem refertur. Hoc cœnobium structum anno 724 in Annal. Benedictinis Mabillonii narratur. Fritislariæ item in Hassia ejusdem Ordinis cœnobium condidit, quod ad annum 732 refert Mabillonius in dictis Annalibus; alia alibi, sed jam Acta Bonifacii non illustramus: de his itaque satis.

CAPUT II.
Bonifacii archiepiscopatus: labores illius & Gregorii aliorumque ejus discipulorum: ordinatio Bonifacii Romæ, quo eum comitatus Gregorius.

[Gratiosus apud Francorum principes Bonifacius,] Interea, dum hæc ita geruntur ab electis Dei Bonifacio, & discipulis ejus, successerunt in regno patri Karlo religiosi filii Carlmannus & Pippinus a patre debitum universæ carnis persolvente, & transeunte de hoc mundo. Tunc pii filii patri succedentes in regnum, quia eis undique per gratiam Christi major quies erat largita bellorum, quam fuisset patri, cœperunt in regno suo, inspirante Deo, religionis officia intentius quærere, & meliorare. Cœpit & hoc audire B. Bonifacius futurus martyr & discipuli ejus; cœperuntque frequentius approximare palatio quam fecissent, & loqui cum regibus, & prædicare secundum datam sibi a Deo gratiam b populum Dei in ipso palatio. Et in tantam gratiam venerunt apud reges supradictos, & omnem populum Francorum, ut omnes una voce dicerent, & concordarent B. Bonifacium dignissimum esse episcopatu c & omni honore, exceptis illis pseudo-doctoribus & adulatoribus, quos superius dixi; qui & eum interficere aliquando moliti sunt; sed non dimisit eum Dominus protector ejus venire in malevolas manus eorum, donec annuntiaret, secundum dictum Psalmistæ, brachium & potentiam Dei generationi, quæ ventura erat.

[12] [nequidquam obsistentibus æmulis, designatur archiepiscopus:] Igitur ipsi soli cœperunt contradicere, & eum blasphemare, quantum potuerunt: atque affirmare, non esse eum dignum episcopatu, quod d peregrinus erat. In tantum erant tunc sanioris consilii laici, quam clerici, videntes sapientiam Dei & gratiam esse in homine illo, ut quo amplius perversissimi illi, non dico episcopi, quibus nomen illud datum est immerito, eum vituperare conati sunt, tanto amplius diligeretur ab omnibus, & laudibus efferretur, quoadusque in certamen venirent coram regibus, & coram universo senatu populi Francorum. Sed quid opus est dicere de illa disceptatione, quam habuerunt tunc ad invicem, illi scilicet perveisissimi, quos nominare nolo, ex una parte, & sanctus Bonifacius ex altera, cum discipulis suis Gregorio, & sociis ejus; dum confusi, & refutati ab omni senatu, & ab ipsis regibus, inde discederent adversarii; & S. Bonifacius futurus martyr ad hoc perveniret, ut absque ullius contradictione, una omnium voce eligeretur in episcopatus sublimissimum gradum, & Maguntiæ sedes e metropolitana ecclesia ei daretur a regibus providenda & regenda. Ex eo die, quantum claruerit sapientia ipsius omni regno Francorum, quantasque synodos cum religiosis regibus ad correctionem populi postea instituisset, non in isto Opusculo modo dicendum est, dum in modum solis effulserit in templo Dei; ac prædicatione sua, & exemplis, omnes nebulas effugarit infidelitatis & hæreticæ pravitatis, quoniam & ista omnia in libello de passione ipsius scripto, plene & lucide manifestantur.

[13] Ad hæc autem universa, non modice adjutus est ab electis discipulis suis, [labores Gregorii in Frisia, & aliorum] post magistrum clarissimis prædicatoribus, & columnis Ecclesiæ Dei: quorum unusquisque civitatem & regionem suam, sicut lucifer mane oriens, illuminavit exemplis, & doctrina sua. B. Gregorius Trajectum, antiquam civitatem, & vicum famosum Dorstad f, cum illa inradiavit parte Fresoniæ, quæ tunc temporis Christianitatis nomine censebatur; g id est usque in ripam Occidentalem fluminis, quod dicitur Lagbeki h, ubi confinium erat Christianorum Fresonum ac Paganorum, cunctis diebus Pippini regis. Lullus i Maguntiam metropolitanam civitatem cum maxima parte Orientalium Francorum qui in parochia urbis illius constiterunt, incoluit. Megingodus k venerabilis pater & pastor gregis sibi commissi civitatem Wirzeburg cum suis adjacentiis in sua sorte sale sapientiæ doctrinæ suæ condivit & custodivit. Willibaldus l electus Dei antistes episcopatum, quod nuncupatur in Hehstedi in parte proxima nobis Baguariorum; Id est m in Nordgoe simili modo, ut pius pater a fundamentis illud erigens melioravit & custodivit. Nec non & germanus prædicti Willibaldi nomine Winnibaldus n presbyter, magistro meo B. Gregorio valde carus, & ipse locum & regionem suam sancte & feliciter illustravit qui post obitum suum, quid vivens fecerit, magis miraculis ostendit.

[14] Sturmi o vero venerabilis abbas, unus ex numero illo electorum Dei, [Bonifacii discipulorum variis locis:] quantum profecerit in eremo sua post martyrium S. Magistri, Bocanna p silva in testimonio est: quæ prius omnimodis inculta erat ac desertum q, nunc autem ab Oriente usque ad Occidentem, a septentrione usque ad Meridiem, ecclesiis Dei & electis palmitibus monachorum repleta est. Qui etiam Sturmi abbas hoc meruit privilegium a Deo & S. magistro præ condiscipulis suis, ut ipsum locum, quem magister sanctus elegit ad sepulturam corpori suo, possidere mereretur, & initiare; & sanctum corpus ejus martyrizatum in eodem suscipere: & in tantum provehere & glorificare eundem locum, ut ante obitum suum de hoc mundo quadringentorum circiter monachorum, exceptis pulsantibus & aliis minoribus personis, quorum numerus multiplex erat valde in ipso monasterio, posito juxta fluvium Fulda, pater extiterit & præceptor. Duo autem ex illis electi r Dei, Wigbertus s, & Burghardus, ante magistrum migrarunt a seculo. Sed non sunt illi absque palma electionis suæ, dum ad regna cælestia magistrum præcedere meruerunt, & in regionibus suis, pro sanctis Dei habentur, & coluntur ab omnibus, qui vitam illorum & virtutem cum Deo nosse potuerunt. Cernis, o lector intelligens & diligens, quanta charismata in uno homine fuerint; & quid pauper ille, qui solitarius dudum in Fresoniæ partibus fuerat, per tempus ostensionis suæ fecerit ad fructum Ecclesiæ Dei. Non autem ipse hæc per se potuit sed secundum Apostolum, gratia Dei cum eo fecit hæc universa, & stabilivit. Igitur, quia paululum, propter communem laudem discipulorum S. magistri Bonifacii, a proposito itinere narrationis elapsus sum, nunc iterum ad id redeam, unde digressus sum.

[15] [Bonifacius Romæ ordinatur archiepiscopus,] Tunc B. Bonifacius martyr futurus t, lubentibus religiosis regibus, cum consensu omnis senatus & u populi Francorum, missus est Romam ordinandus in episcopatus gradum ad Gregorium Papam tertium x a primo; ibique ei nomen suum modo omnibus notum & divulgatum, simul cum benedictione & gradu episcopatus, ob facundiam linguæ, & gratiam labiorum, a Deo sibi donatam, inditum est ab apostolico Pontifice Bonifacius, qui antea Winfridi y vocabulo censebatur. Sicque sanctus vir, & gradu decoratus, & nomine, coram omni clero & familia beati Petri principis apostolorum, & coram ipso Gregorio Papa prostravit se, & oravit, ut propter Deum, & amorem S. Petri ibidem ilico in ipsa ecclesia, cum supplici devotione pro se flecteret genua omnis clerus, qui præsens aderat, & unanimiter omnes orarent Dominum, beatumque Petrum intercessorem invitarent & auxiliatorem orationis suæ, ut bono fine & Deo placabili terminare mereretur & concludere dies suos. Qui etiam omnes, inspirante Deo, unanimiter cum summa devotione, inclinantes se coram reliquiis B. Petri principis apostolorum, compleverunt petitionem ejus, sacra oratione & pastoris & gregis fusa ad Deum. Quæ oratio cum sanctis meritis ipsius conveniens, quantum valuerit apud Deum omnipotentem, testatur sanctum martyrium ejus, peractum in diebus senectutis, etiam tunc nimiæ imbecillitatis corporis sui, dum in decrepita ætate positus, vivere in hoc mundo non valeret diutius.

[16] [cujus omnis spes in Deo, & Sanctorum intercessione:] Ecce quomodo sapiens architectus & electus Dei pontifex Bonifacius, non super fluidam arenam humani consilii, & superbæ contumaciæ, sed super tutissimam petram divini consilii & apostolicæ humilitatis, ædificavit domum suam. Et idcirco, dum venirent flumina humanæ adversitatis, ac perturbationis, flarentque venti diabolicæ tentationis, & calliditatis; & impingerent in domum ejus, non potuerunt eam movere; quia, secundum Domini dictum, fundata erat super firmam petram, quæ petra erat Christus. Noster modo intercessor, & certissimus patronus apud Deum, consideravit perpendens, in quanto periculo & miseria, humana constituta sit infirmitas, non in semetipso posuit fiduciam suam, juxta morem superborum partis adversæ, sed ad humilitatem apostolicam, & filiorum Dei recurrit in largitate z divinæ misericordiæ, & devota supplicatione ecclesiæ Dei, solidavit spem suam. Sic enim & Apostoli Christi eorumque successores & cohæredes in regno Dei, in omni labore, & tribulatione sua, oratione ecclesiæ Dei sine intermissione adjuti, omnia potuerunt implere, quæ eis præcepta erant a Domino. Eia, præsules & prædicatores populi Dei, eodem honore, & pari gradu in hoc seculo decorati, aspicite, & intelligite, & adsumite exemplum justi hujus aa hominis; ut, cum vocati a Deo, & electi ab Ecclesia Dei, non muneribus obcæcati, ad gradum episcopatus, & ad regimen sanctum accesseritis, juxta formam ejus vos instituere, fructumque adferre valeatis permansurum in vitam æternam.

[17] Et in illo quoque itinere; dum S. martyr Bonifacius Romæ, [comes ejus Gregorius aliquos sibi aggregat Romæ discipulos.] sicut superius dictum est, sacro gradu sublimatus est, B. Gregorius præceptor meus, electo magistro infatigabilis bb comes permansit; intrans, & egrediens, & pergens ad imperium ejus, sicut semper solebat in omni opere bono. Et non solum in hoc eodem itinere meritum humilitatis, & obedientiæ suæ peregit, ut dignum est juniores subdi senioribus, & majoribus suis in omnibus; sed etiam plura volumina sanctarum Scripturarum, largiente Domino, illic acquisivit; & secum inde ad profectum proprium, discipulorumque suorum, non modico labore advexit domum. Sed & pueros duos, cum consensu magistri, in discipulatum suum Marchelmum cc videlicet & Marcuvinum germanos dd de gente Anglorum, secum ee inde adduxit. De quorum seniore Marchelmo religiosissimo & sancto viro, ut dignum est, donante Deo, suo loco aliquid plenius dicam. Tunc felix comitatus, magister videlicet sanctus, & discipuli ejus electi, & propriis meritis intercessione omnis cleri ac familiæ S. Petri commendati Deo, & sanctis ejus, reversi sunt domum, crescentes, & proficientes ex illo die, in omni opere bono; docentes & instruentes in via Dei, qua ipsi ibant, non solum populum & proceres Francorum, sed etiam ipsos reges religiosos sale sapientiæ divinæ non mediocriter condierunt. Et sic in consensu, & unanimitate regum, & cuncti populi, per omne regnum Francorum ff cœperunt quotidie magis magisque detrimenta fieri diabolo, & incrementa Ecclesiæ Dei; hæreticæ pravitates non apparere, & Catholica fides in omnibus rutilare, ac religio munda & immaculata longe lateque clarescere.

ANNOTATA.

a Mortuo Carolo, anno 741 successerunt in majoratum domus Carolomannus & Pippinus, hic postea rex, ille monachus.

b Ms. sapientiam.

c Jam ab anno 723 episcopus erat, sed agitur de certa sede ei assignanda.

d Ms. qui.

e In Ms. nostro, & Maguntiæ metropolitana sedes &c. Factum id anno 745. Accipe breviter, quibus gradibus ad metropolim Moguntinam promotus sit Bonifacius. Anno 719 presbyter missus in Germaniam a Gregorio II, ab eodem anno 723 consecratur episcopus nulli sedi affixus, archiepiscopus dein incertæ sedis per Gregorium III, demum anno 745 ad Moguntinam sedem, metropolim constitutam, electus a Franciæ principibus, atque a Zacharia Pontifice confirmatus. Disputat de his fuse Serarius in Moguntiacis notatione 25, 26, & 33.

f Qua auctoritate tum in Bataviam missus Gregorius, diximus in Commentario prævio § 3. Dorstad, olim, ut quidam volunt, Batavodurum, nunc vulgo Wyck te Duerstede, celebre erat Gregorii tempore, postea vero a Nortmannis sæpe vastatum fuit & eversum. Modicum nunc oppidumest ad Leccam, situm in provincia Ultrajectina, quatuor circiter leucarum spatio Ultrajecto distans. De eo agit Adrianus Valesius in Notitia Galliarum pag. 76: at in eo corrigendus, quod oppidum hoc cum castello Batenburg confundat; cum Batenburg castellum sit in Geldria ad Mosam sex fere leucis inde dissitum.

g id est, in editis legebatur idem, sed minus recte.

h Lagbeki. Putant interpretes omnes, hic Leccam designari. At mihi, qui illas partes sæpius perlustravi, hoc probari non potest. Non enim ripam Occidentalem habet Lecca, ab Oriente fluens in Occidentem; nec Lecca Christianos Frisones separabat a paganis. Adde, quod nomen rivi, Belgice Beeck, Leccæ minime conveniat, flumini utique satis spatioso & magnarum navium patienti. Quærendum itaque ad Orientalem partem ditionis Ultrajectinæ hoc flumen: occurrit autem fluvius modicus, etiamnum de lange beeck, id est, rivus longus, vulgo nominatus, quem corrupto, ut in aliis solet, paululumnomine ab auctore designari non dubito. Oritur ille ex variis fontibus, conjunctisque aquis non longe a pago Scharpezeel, atque a Meridie in Boream decurrit versus Amersfordiam Ultrajectinæ ditionis oppidum, quam eo tempore sub ditione paganorum fuisse existimo, quod nulla illius fiat mentio.

i Hic locus hactenus corrupte videtur fuisse editus, omnes enim habebant: Cum maxima parte Christianorum Fresonum. Quis autem credat Christianos Frisones pro maxima parte migrasse Moguntiam? Restitui igitur, prout inveni in Ms. nostro Fuldensi, Orientalium Francorum. Ms. vero Bodecense alium habet sensum: Lullus maximam partem Orientalium Francorum prædicando convertit. Quæ lectio forte ceteris est præferenda. Porro Lullus hic, cujus § 3 litteras recitavimus, S. Bonifacii fuit in archiepiscopatu Moguntino successor. De eo agit Mabillonius sec. 3 Bened. part. 2, a pag. 392, & nos agemus suo loco.

k Megingodus, in Ms. Bodecensi Megingotlus. Illum S. Burchardo in episcopatu Wirceburgensi successisse, scribit Eckhartus ante laudatus in Commentariis de rebus Franciæ Orientalistom. 1 a pag. 220, ac Megingaudum vocat; ubi plura de eo inveniet curiosus lector. Huic una & Lullo Vitam S. Bonifacii inscripsit Willibaldus, sed Megingozum vocat.

l Hujus Acta dedit Sollerius ad diem 7 Julii, quo colitur. Civitas, cujus episcopus fuit, hic vocatur Hehstedi. Alias Eystadium, Eystetum, Eystettum, Eichstadium, vel Aichstadium. Sita est hæc urbs in Franconiæ circulo ad Alemannum fluvium, episcopalis sub archiepiscopo Moguntino; teste Baudrando. Itaque Bajoarii, seu Bavari (qui hic Baguarii) latius sumuntur; Bavariæ tamen est proxima.

m id est, ita Ms. nostrum, alii legerunt idem, non recte; explicat enim anteriora dicta. In parte Bavariæ nobis proxima, id est, in provincia Nortgovia (Nordgoe). Audi Baudrandum: Nortgovia, Northgoew, Germaniæ provincia, inter Bohemiam, Franconiam, & Danubium fluvium extensa, in qua nunc Palatinatus superior seu Bavariæ, comitatus Cambensis, & pars Franconiæ ad ortum, trans Rednitium fluvium, ubi pars burgraviatus Nuremburgensis, quamquam nunc ejus veri limites perierint.

n Winnebaldus, aliis Wunebaldus, abbas fuit Heydenheimensis in diœcesi Eystadiensi: cujus Acta dedit Mabillonius sec. 3 Bened. part. 2 a pag. 176; nos dabimus ad 18 Decembris, quo ejus celebratur memoria.

o Sturmi alias Sturmius, abbas Fuldensis, de quo laudatus Mabillonius tomo assignato a pag. 267; nos de eodem agemus ad 17 Decembris, cultui ejus sacrum.

p Ms. Bodecense, Buchonia rectius: ita enim vocatur silva illa, in qua ad ripam fluminis Fuldæ conditum Fuldense cœnobium.

q Ms. Bodecense deserta.

r electi, ita Ms. In editis habetur electis.

s S. Wigbertus, abbas aliquando Fritislariensis, dein Ordorfensis, privatus obiit. Vide Acta illustrata per Sollerium tom. 3 Augusti a pag. 132. Hujus uti & S. Burchardi episcopi Herbipolensis seu Wirceburgensis, cui Megingodum successisse diximus, Acta dat etiam Mabillonius sec. 3, part. 1. Colitur S. Burchardus die 14 Octobris, ad quem ejus Acta apud nos dilata sunt.

t Ms. Bodecense jubentibus.

u Senatus & populi habet Ms. nostrum Fuldense, & tamen omittitur in editionibus, quas habemus.

x Lapsus memoria est auctor; nam a Gregorio II ordinatus est Bonifacius.

y Mendosum hoc putat in notis Mabillonius; quia jam ante Bonifacius vocatus legitur; nempe in litteris Pontificiis anno 719 ei datis, & inscriptis Bonifacio religioso presbytero. Ita laudatus auctor in Annalibus Benedict. ad annum 719, ubi ab illo anno nomen Winfridi mutatum putat. Confirmatur hoc ex inscriptione epistolæ inter Bonifacianas 35, ubi legitur: Venerando Dei famulo … Bonifacio sive Wimfredo .. presbytero. Jam itaque a prima in Germaniam missione nomen ei datum Bonifacii. Dici tamen potest, jussisse hoc tempore Pontificem, ut solo Bonifacii nomine passim uteretur, idque ab auctore significatum Res non magni est momenti.

z In largitate … & supplicatione. Ita Ms., editiones habent in largitatem &c.

aa Hujus ab aliis omissum, habet Ms. nostrum.

bb Bailletus ad 25 Augusti in Gregorio num. 3 scribit, Gregorium bis cum Bonifacio Romam profectum esse, & quæ hic facta subjunguntur, aditer secundum refert. Quo auctore non indicat, neque divinare possum, cum biographi veteres nihil ea de re habeant. Conjecturam, opinor, secutus est, quod junior in primo itinere videretur Gregorius, quam ut discipulos sibi aggregare posset. At manifeste significat Ludgerus, In eodem hoc itinere omnia facta esse, dum .. Bonifacius Romæ … sacro gradu sublimatus est, id est, episcopus consecratus anno 723 die 30 Novembris. Ostendimus etiam in Commentario jam ultra quatuor annos sub disciplina Bonifacii fuisse Gregorium, dum hæc facta sunt. Vellem itaque duplex hoc iter Romanum, ut conjecturam in sua de ætate Gregorii sententia non improbabilem proposuisset; non ut rem certam sine antiquorum auctoritate enarrasset.

cc Marchelmum. Alio nomine Marcellinus dicitur, eique apocrypha S. Swiberti Vita supposita est. Egit de eo Sollerius tom. 3 Julii a pag. 702. Idem ille est, quem cum S. Lebuino in hodiernam Transisalaniam missum narravimus § 4, idque circa annum 765, aut paullo forte serius, perperam ab eodem distinctus in prætermissis seculi 3 Benedictini part. 2 apud Mabillonium.Laudatus Sollerius, Bollandum in Actis S. Swiberti tom. 1 Martii secutus, putavit Marchelmum anno 738, cum tertia vice Romam profectus est S. Bonifacius, S. Gregorii discipulum factum, & Ludgerum duo S. Bonifacii itinera confudisse; favet illi sententiæ quod Gregorius III hic nominetur Pontifex; neque tamen sequendam puto. Rem explicabo paucis. In Vita S. Ludgeri sæpe memorata cap. 2, num. 11, dicitur: Misit (Gregorius) etiam cum eo (Lebuino) & Marchelmum servum Dei, de genere ortum Anglorum, & a S. episcopo Willibrordo a pueritia sanctis instructum moribus, ut eum præponeret populo. Hinc Willibrordi discipulum fuisse, utrimque dicimus. At Bollandus in Actis S. Swiberti memoratis pag. 70, num. 12 opinatur, instructum a S. Willibrordo Ultrajecti usque ad annum circiter 15 ætatis, dein Romam missum, ibidem Gregorio anno 738 adhæsisse. Ego vero existimo ex Anglia Romam venisse, ibique Gregorio adjunctum anno 723, ab eodem ad Ultrajectinam scholam missum, ubi a S. Willibrordo ab anno circiter 724bonis moribus sit institutus a pueritia, id est, anno ætatis 15, aut 16: mortuo autem S. Willibrordo ibidem sub Gregorii disciplina mansisse, laboribusque apostolicis ab eodem adhibitum, non est dubium. Rationes, cur ita sentiam, sunt variæ, quas breviter explicabo. Primo, sic recte intelligitur, cur potius a Willibrordo institutus dicatur, quam a Gregorio, quod ab hoc statim ad Willibrordum sit missus. Deinde non videtur S. Willibrordus adolescentem, seu puerum, ut vocatur, Romam missurus fuisse, quem, ut supra dicitur, instituebat, ut eum proponeret populo. Tertio, sic omnia inter se, & cum dictis Ludgeri belle consentiunt, nec necesse est dicere Ludgerum duo Bonifacii itinera confudisse. Quarto, ætas Marchelmi hoc ipsum exigere videtur. Etenim, ut diximus § 4, circa annum 765 Marchelmus a Gregorio missus est trans Isalam; atqui ibi num. 47 insinuatur, Marcellinum tunc fuisse grandævæ ætatis: non fuisset autem grandævæ ætatis anno 765, aut paucis annis etiam posterius, si anno 738 puer circiter 15 annorum Gregorio adhæsisset; namque adhuc multum abfuisset ab anno quinquagesimo ætatis, ut patetnumeros subducenti. Si vero dicamus Gregorii discipulum factum anno 723, decimo quinto ætatis anno: jam anno 765, si non serius trans Isalam fuit missus, annum agebat quinquagesimum septimum, de qua ætate dici potest, esse grandævam. Habes rationes, cur putem Marchelmum anno 723 Gregorio adhæsisse, posteaque Willibrordi discipulum factum. Quibus addi potest, quod episcopus tot curis & laboribus distentus, qualis fuit Willibrordus, per se non videatur eum instituturus fuisse ante annum ætatis 14, aut 15, cum ante illam ætatem vix solida virtutis poni possint fundamenta.

dd Germanos, ita Ms.: omissum hoc erat ab editoribus.

ee Ms. Bodecense, Et eos secum ibidem assumpsit.

ff In Ms. Bodecensi adjungitur Prædicantibus illis.

CAPUT III.
Insignis Gregorii in condonandis injuriis lenitas: episcopatus Ultrajectensis ei datus: varii ejus discipuli: eorum egregia institutio: virtutes aliæ.

[Fratres Gregorii: ex quibus uterini duo occisi a latronibus,] Sed quia adhuc usque communiter & mixtim nunc de S. magistro & martyre Bonifacio, nunc de B. Gregorio electo discipulo ejus, modica, quæ potui, ex magnis, de sancta eorum conversatione, ob utilitatem audientium, & exemplum futurorum literis commendare curavi, deinceps specialiter B. Gregorii facta, & virtutes, & salutiferæ prædicationis documenta, quibus erudiri, licet indignus, & interesse merui ab infantia, paucis aperire non negligam. Et primo dignum & memorabile opus, ab eo euangelice peractum, intimandum existimo, quod de remissione & indulgentia inimicorum a, mirabili caritate, & posteris profuturo exemplo, implevit. Fuerunt ei fratres nobiles, & eximii de patre generati, & de matre ejus nati alii fratres, & tempore & viribus secundum sæculi dignitatem minores; quibus necesse erat in obsequio esse majorum. Factum est autem, ut aliqui ex majoribus fratribus honorati a rege, mitterentur in longinquiora regna Galliarum; illuc & subsequi, & inhærere necesse erat junioribus. Dum vero post spatium temporis peracti, & parentes visitare placeret & patriam, accepta licentia a senioribus suis, duo uterini fratres præceptoris mei Gregorii cœperunt ire, & propositam carpere viam, ut ad Franciam, id est, naturale solum pervenire potuissent. Qui dum irent in via, juvenili audacia amplius securi, quam oporteret, in quadam silva latronum crudeli manu circumdati, & occisi sunt. Quod statim tam lugubre nuntium dominos eorum celari non potuit, qui in illis diebus principatum non modicum ipsis in locis habuerunt.

[19] Quod ut audierunt, miserunt circumquaque satellites suos, [quos captos, suæque voluntati traditos, dimittit incolumes:] qui eosdem latrones & carnifices exquirerent & comprehenderent. Qui & inventi, & comprehensi, & ligati statim adducti sunt: & licet digni haberentur omni pœna, & crudelissima mox b morte interfici; tamen ob reverentiam & amorem fratris eorum domni Gregorii, cogitabant, ut eum aliquid in hoc consolarentur, post mortem carorum, si ipsos homicidas & interfectores eorum ad ejus dominium & præsentiam pervenire facerent, ut ad satisfactionem & mitigationem doloris sui, quali vellet morte ipse eos interfici juberet. Quod & fecerunt; duos ex illis c ei præsentari jubentes, carnaliter dumtaxat cogitantes secundum stultam sapientiam sæculi hujus, quæ inimicis pie parcere non novit. Ipse vero, ut erat vir spiritalis, doctus a Domino Jesu Christo, & sancto Euangelio ejus; in quo didicerat scriptum: Diligite inimicos vestros; bene facite his, qui oderunt vos; ut sitis filii Patris vestri, qui in cælis est, spiritaliter eos & gratanter suscepit; cogitans utrimque, & de sua salute sempiterna, & de fratrum interfectorum absolutione d, exemploque posteris profuturo: & jussit eos absolvi, & balneari, vestibus indui mundis, atque cibis refici. Tunc ad se ductis præcepit dicens: Ite in pace; & cavete, ut non ulterius tale malum perpetretis, ne deterius vobis aliquid contingat. Et jussit in pace deduci, admonens paterna caritate, ut a cæteris propinquis suis caute se custodirent. Quid nos modici & infirmi ad hæc dicturi sumus, qui nec minimi verbi læsionem absque ultione, ubi facultas suppetit, ferre valemus? Dum de perfectis talia cognoscimus, pensemus, ubi nostra infirmitas prostrata jaceat, quæ numquam tale aliquid vel mente concepit: ut flere magis libeat, quam aliquid dicere. Forsitan obtinebunt nobis veniam lacrymæ apud pium judicem Deum, qui in meritis fiduciam habere non possumus.

[20] [designatur episcopus Ultrajectinus;] Sed & hoc silentio minime tegendum est, quod, Marchelmo venerabili viro narrante, didici, cujus superius memoriam feci. Quia post martyrium sancti magistri, a quo per gratiam Christi, & meritum sanctitatis ejus, omnes confines nationes illuminatæ sunt, ipse quoque B. Gregorius a Stephano apostolicæ Sedis Præsule, & ab illustri & religioso rege Pippino suscepit auctoritatem seminandi verbum Dei in Fresonia: in qua primus S. Willibrordus, cognomento archiepiscopus e, in conversione gentis illius initiavit rudimenta Christianæ fidei cum discipulis suis; deinde, senescente eo in opere Dei, & stabilito episcopatu in loco, qui nuncupatur Trajectum, & alio nomine Wiltaburg f, & migrante ad Dominum de hac luce, successit S. Bonifacius g idem archiepiscopus & martyr, quem oculis meis ipse vidi candidum canitie & decrepitum senectute, plenum virtutibus & vitæ meritis. Quo tempore in ejus discipulatu, sicut superius memoravi, B. Gregorius præceptor meus ab ineunte ætate fuerat enutritus, cui & successit pius hæres ejusdem gentis Fresonum pastor & prædicator ordinatus a Domino, & a principibus supradictis Ecclesiæ Dei. Eademque charitate, sicut & fidei firmitate, qua prædecessores sui sanctus videlicet Willibrordus archiepiscopus h & confessor, & Bonifacius martyr atque archiepiscopus, larga & melliflua eruditione populum irradiavit simul cum chorepiscopo & adjutore suo Aluberto i, qui de Britannia & gente Anglorum veniebat magnis vitæ meritis pollens, & eadem benevolentia juxta vires Domino studuit animarum lucra acquirere.

[21] [varii Gregorii discipuli,] Quod etiam & in discipulorum multiplici benedictione ditatus est B. Gregorius, nemo dubitat a Deo ei datum fuisse, qui ejusdem electi Viri & vitæ meritum pensare voluerit, & pretiosissimum sapientiæ ejus thesaurum investigare. Propterea & hoc dignum esse memoria videtur, qualiter discipulos suos simul cum eis communi vita conversando, ut pater filios educarit, & dilexerit; singulisque tanto charitatis glutino jungeretur; ut apostolicum illud sanctum & præclarum testimonium, non tantum ex ore proferret ad ædificationem audientium, sed opere & veritate ad imitandum cunctis ostenderet; quod de vocatione, & electione omnium gentium a B. Petro apostolo dictum constat, Quomodo in omni gente, qui timet Deum, & operatur justitiam, acceptus est illi. Non enim ex una qualibet gente ejus erant discipuli congregati; sed ex omnium vicinarum nationum floribus adunati; & tanta familiaritate & mansuetudine lætitiaque spiritali illuminati sunt, ut luce clarius daretur agnosci, quia de uno patre spiritali, & de matre omnium charitate k generati sunt & coadunati. Quidam enim eorum erant de nobili stirpe Francorum; quidam & de religiosa gente Anglorum; quidam vero & de novella Dei plantatione diebus nostris inchoata, Fresonum & Saxonum; quidam autem & de Baguariis, & Suevis l, vel de quacumque natione & gente misisset eos Deus; quorum minimus ego sum modicus & infirmus alumnus.

[22] Quibus omnibus undecumque, quasi ad unum ovile collectis, [ejusque de his cura:] pius pater & pastor Gregorius & spiritalia nutrimenta doctrinarum & eloquiorum Dei, & corporalia alimenta eadem devotione procuravit & donavit: & ita, inspiratus a Deo, exarsit in amore & institutione discipulorum, ut nullus pene præteriret dies, quo non primo mane paterna solicitudine consedens singulis quibusque venientibus, prout quisque quæsivit, poculum vitæ propinaret & irrigaret eloquio Dei. Ipsorum quoque discipulorum ejus plurimi tam nobiles erant, tantoque præditi ingenio & doctrina Dei, ut ad arcem episcopatus & merito vocarentur, & venirent; plurimi vero eorum, æqualiter edocti & disciplinati, & si non tanto gradu sublimati sunt, meritis tamen non erant exigui; sed scientia & charitate Dei eximii. Operæ pretium & dignum esse videtur, ut quoquo modo valeam, singulorum testimonia, suis in locis, & signa charitatis m non abscondam. Interim tamen de B. Gregorio, quæ cœperam pauca de multis, ad profectum audientium, proferre conabor; quoniam peccati reus esse pertimesco, si de cognitis tanti viri n, & tam profuturis bonis, vel extrema quædam narrare non incipiam.

[23] Erat enim vir ille venerabilis secundum Sapientiæ dictum, [divitiarum contemptus, cura pauperum,] Qui post aurum non abiit, nec speravit in thesauris pecuniæ. Ideo stabilita sunt bona illius in Deo, & eleemosynas ejus divulgat ecclesia sanctorum. Noverat utique scriptum; & opere noverat, & veritate, non sermone casso; Quia radix est omnium malorum cupiditas: & idcirco eam quasi immane præcipitium, & inferni foveam exhorruit; & præcavebat in omnibus. Sicut enim cupidi pecuniarum, & avari, qui animam suam venalem habent, timent ne prodant, & perdant lucra terrena; sic metuit Vir ille sanctus, ne forte abscondendo ea, & custodiendo perderet cælestia. Et idcirco, quotiescumque auri vel o argenti in potestatem ejus aliquid devenerat, statim expendere curavit, & pauperibus distribuere; ut Vir euangelicus, secundum Euangelii mandatum faceret; & thesaurizaret sibi thesauros in cælo, ubi nec erugo nec tinea demolitur, & fures non effodiunt nec furantur. Et quoniam totam spem suam tam firmiter & expedite collocavit in cælestibus, nihil eum nocere potuit nec inretire, quod de terrenis & caducis delectabile esse videbatur in mundo. O virum venerabilem & electum, mansuetum & pium, cælestibus semper intentum, & de caducis & terrenis minus curantem quod & habitu monstrabat & actu.

[24] Nullum in eo locum invenit superfluitas vestium p & ciborum; [vestis, sermonis, & potus temperantia:] non jactantia, & detractio, non otiositas sermonum; sed uno, eodemque æquali cum cæteris vestimento, & victu, semper contentus erat: & ex hac linguæ, & vitæ munditia foris innotuit, quantæ puritatis dilectione cor ejus interius plenum erat. Ex simplici vero vestimentorum usu, atque ciborum, monstravit exemplo auditoribus suis, quod sermone docuit ex præceptis Dei, & Sanctorum ejus. Nam legerat scriptum, B. Petro apostolo admonente, Non in veste pretiosa: & coapostolo ejus Paulo adhortante didicerat, quoniam Esca & potus non est regnum Dei; sed justitia, pax, gaudiumque in Spiritu sancto. De potu vero ejus quid dicam? in quo ei tantum erat temperamentum, ut vix umquam, secundum Apostoli dictum, modico vino uteretur, quod non esset aqua mixtum. Et non tantum in semetipso hoc adimplevit apostolicum dictum; sed & omnes sibi subjectos vehementer semper admonuit, ut numquam ebrietatis malum incurrerent; sed velut inferni foveam præcaverent atque vitarent.

[25] [quædem ejus monita.] Et de vitiorum omnium destructione, virtutumque ædificatione, in sua prædicatione propheticum illud frequenter proferre solebat: Posui te, ut evellas & destruas & disperdas & dissipes, & ædifices & plantes; volens auditores suos omnes dictum hoc intelligere, quia numquam virtutum decor & bonorum operum ædificium surgit, nisi vitiorum labes & immunditia destruatur. Sed & apostolicum illud gloriosum, & omni laude dignum testimonium, propter incitamentum charitatis Dei & proximi, atque desiderium regni cælestis, frequentissime in conclusione prædicationis suæ solebat aptare: Quod oculus non vidit nec auris audivit neque in cor hominis ascendit, quæ præparavit Deus diligentibus se. Sciens igitur prædicator pius, his duobus testimoniis, prophetico scilicet & apostolico, intentis auditoribus multum conferri, per charisma absconditum Spiritus sancti, quod & Prophetam implevit & Apostolum, & idcirco tam sedulo in cælesti prædicatione sua hoc usus est oraculo, & hortamento virtutum.

ANNOTATA.

a Ms. Bodecense adjungit suorum.

b Mox in Ms.; omissum ab aliis.

c Ei in Ms., non in editis.

d Absolutione ex pœnis scilicet purgatoriis per heroicum charitatis actum, ad ipsorum refrigeriumDomino offerendum.

e In Ms. Bodecensi: Cognomento Clemens archiepiscopus; quod videtur præferendum.

f Wiltaburg, quasi civitas Wiltorum. Ita nominatum prius fuisse Ultrajectum testantur auctores varii.

g De successione primorum episcoporum Ultrajectensium egimus § 3 Commentarii; qui hic non exprimuntur, ut Dadanus, Eobanus, & forte Adulphus, tantum fuere coëpiscopi, seu episcoporum adjutores.

h Archiepiscopus. Eodem sensu, inquit in notis Henschenius, quo Bonifacius, necdum ulli sedi affixus, ab ipsomet Pontifice, ut vidimus, vocatur archiepiscopus, quia ad gentium conversionem ordinatus, nullique alteri subjectus. Bonifacius ita etiam vocatur, quia archiepiscopus Moguntinus. Nam sedes Ultrajectina ab initio archiepiscopalis non fuit, ad illum honorem tandem elevata a Paulo IV per bullam datam anno Domini 1559, 4 Idus Maii. Sed breve fuit gaudium. Utinam qui illam ecclesiam nunc infestant, præclara Willibrordi, Bonifacii, Gregoriique exempla respiciant, illorumque erga Romanam Ecclesiam imitentur reverentiam & obedientiam.

i Aluberto. Ms. Bodecense Adalberto : sed Alubertus etiam vocatur in Vita S. Ludgeri, in qua cap. 2, num. 9 hæc de eo traduntur: Venit interea vir quidam venerabilis de terra Anglorum, Alubrecht nomine, ad abbatem Gregorium, cupiens Domino cooperante plebi partis illius in doctrina prodesse; erant enim rudes in fide. Quem abbas Gregorius libenter suscepit; & comperto quod esset vir bonus & doctus, suasit sibi coëpiscopus fieri: non enim fuerat idem Gregorius ad gradum episcopalem ordinatus, sed presbyterii perseveravit in gradu. Vir igitur prudens Alubertus ad hæc: Ut scias, inquit, me cum licentia & consilio episcopi mei huc transmeare, mitte mecum fratres fideles … ad episcopum meum, ut ab eo ordiner ego & illi: tali enim modo consensum præbeo. Quod abbas Gregorius libenter audiens direxit eum, & cum eo Liudgerum, aliumque fratrem fortiorem ætate, Sigebodum nomine, ad episcopum, de quo Alubertus dixerat. Qui eumdem Alubertum ordinavit episcopum, Sigebodum presbyterum, Liudgerum diaconum; & manserunt illic anno uno.. Post anni vero circulum revertentes, qui missi erant, Domino gubernante, pervenerunt ad abbatem Gregorium; qui benigne suscepit eos, gavisus valde in adventu eorum; & mansit cum eo Alubertus collaborans in opere Domini.

k Ms. Bodecense omnium virtutum charitate.

l Ex Suevia scilicet provincia Bavariæ proxima & satis nota.

m Ms. nostrum Claritatis.

n Tanti viri legitur in Ms. Bodecensi, non item in aliis.

o Vel in Ms.: alii habent &.

p Dedi hunc locum ex Ms. Bodecensi, cujus sensus concinnior est & amplior. Alii cum Ms. Fuldensi habent superstititio vestium, & omittunt, non otiositas sermonum.

CAPUT IV.
Aliæ virtutes: triennalis paralysis; futura prædicta: obitus.

[Eximia Sancti erga obtrectatores lenitas:] Et quoniam superius, uno operis testimonio, quod tam religiose vir Dei Gregorius, secundum Dominicam orationem de remissione implevit, multa bonorum operum insignia demonstrantur, libet & illud referre, qualiter fecit in quotidiana conversatione sua de omnibus obtrectatoribus suis, qui ei aliquando derogabant propriis vitus instigati; qualiter eos non quasi pro detractoribus exhorruit, & odivit, sed quasi amicos & adjutores semper amavit, & adiit; & secundum Psalmistæ dictum, Tamquam surdus eos non audiens, & quasi mutus non aperiens os suum, benigne cum eisdem conversatus est; nihilque eis negavit, quæ amicis impendere debuit. Unde hoc ei, nisi gratia superna largiente, præ munditia mentis egregiæ venire potuit, quod tamquam parvulus tam obliviosus injuriarum, tam tenax virtutum fieri valuit? Sagitta enim sermonis Domini non tantum ejus corporis aures tetigit, sed etiam cordis aures veraciter penetravit, & illuminavit: ubi in Euangelio, parvulo ad se vocato, adhuc rudes Apostolos suos, & cum ipsis simul omne hominum genus, viam regni cælorum qualiter intrare debeant admonuit, dicens: Amen dico vobis nisi conversi fueritis & efficiamini sicut parvuli, non intrabitis in regnum cælorum. Hoc ergo, & cum familiaribus, & cum extraneis non semel exercuit; sed assidue, nisi ubi districtio disciplinæ, & correctionis inter subjectos aliud exigebat. Sed dum Vir iste tam humilis & patiens, pro amore divino tam contemptibilia, & suæ personæ indigna, & ferre voluit æquanimiter & potuit, evenit hoc, quod in diebus ejus pene omnibus, qui eum noverant, incognitum non erat, quia pene omnes hi, qui tanto viro honorem debitum impendere noluerunt, ultione divina percussi sunt, & ad cognitionem a sui, licet coacti & inviti, reducti: ut palam daretur intelligi scire volentibus, quia sub divina custodia fortiter intus protegebatur, quamvis interdum ante oculos hominum superborum ferre videretur indigna opprobria. Sed, qui hoc attendere voluerit, & imitari, non mediocriter ei proficiet ad introitum regni cælestis; dum omnes, qui eamdem viam præcesserunt, talia paterentur, secundum dictum & formam Apostolorum, qui ibant flagellati a conspectu concilii gaudentes & dicentes, quia per multas tribulationes oportet nos intrare in regnum Dei b.

[27] [eleemosynæ:] Verum, quia inter virtutes maximas, opus eleemosynarum ab ipso Domino & redemptore nostro est ordinatum, & omnes Scripturæ sanctæ novi Testamenti & veteris, hoc opus salutiferum laudant, & glorificant, de largiflua eleemosynarum datione B. Gregorii ad memoriam posteritatis & imitationis exemplum, pauca sunt proferenda c. Floruit enim Vir ille virtutibus aliis multis, sed maxime in eleemosynarum sacra purificatione fuit semper intentus, in tantum, ut nihil sibi auri, nihil argenti præter ecclesiæ necessaria ministeria umquam reservari voluisset. Sed & de alia substantia sua, eadem benignitate largus habebatur & dilatatus; pauperibusque Christi semper proficuus, & pius: nihilque sibi ex ea, excepto victu quotidiano, & vestitu simplici, voluit reservare, ponens spem suam totam magis in tremendi examinatione judicii, quam in præsenti locupletatione thesaurorum & divitiarum mundi. Ideoque tam facile pro amore Christi omnia largiri potuit, quæ habebat, ex cujus ore & exemplo eadem didicerat, quæ faciebat. Ait namque d: Quod superest vobis date eleemosynam; &, ecce, omnia munda sunt vobis. Consideravit eadem fide & charitate sanctos Patres in veteri Testamento a Deo donatos, eadem spe remunerationis sempiternæ, de eleemosynarum operibus fructuosis semper fuisse sollicitos: unde & in Psalmo S. Propheta pro beatitudinis testimonio hujus operis devotionem posuit, dicens: Beatus, qui intelligit super egenum & pauperem: in die mala liberabit eum Dominus. Sed & alius Propheta de eodem opere sancto laudabiliter canit & dicit: Sicut aqua extinguit ignem, ita eleemosyna extinguit peccatum. Dominus quoque ipse pro hoc opere in die tremendo, Sanctos suos gratia sua & benedictione sempiterna effert & extollit, dicens: Venite benedicti Patris mei, percipite regnum, quod vobis paratum est ab origine mundi: quia esurivi, & dedistis mihi manducare; sitivi, & dedistis mihi bibere; nudus fui, & operuistis me &c. Talia B. Gregorius de utroque Testamento, in quibus doctissimus erat, intelligendo & penetrando præcepta, divinam Scripturam legens e vertit in opera: & non auditor obliviosus factus, sed factor operis, in lege Dei semper erat. Eia milites Christi, audite & intelligite, & assumite exempla Patris hujus rectissima & præclara, ut nobis f etiam adhuc in corpore viventibus, & intuentibus ac diligentibus ea, inde crescat gratia Dei, largiens vulnerum nostrorum remedia, unde illi creverunt tantarum virtutum ornamenta.

[28] Talibus successibus & vitæ meritis beatus abbas meus & præceptor Gregorius, [prope septuagenarius paralysi corripitur;] dum semper in melius crescendo proficeret, & prope jam ad septuaginta annorum g ætatem tam carus Deo, quam cunctis hominibus perveniret, adfuit dies, in qua militem suum Dominus adhuc meliorando subvehere vellet ad sublimiora, & remunerationis ei præmia largiri, quæ meritis ejus debebantur, & operibus fructuosis. Tactus itaque est ea molestia corporali in sinistro latere, quam paralysin medici h vocant; & crescente eadem molestia & ingravescente per dies singulos, secundum Scripturæ testimonium, flagellavit Deus filium suum in hac peregrinatione, quem e vicino erat recepturus ad patriam cælestium mansionum: tribus enim annis ante obitum suum, arreptus est illa infirmitate. Sed erat languor talis, ut in primis i ambulare posset, vel manu deduci ad profectum proprium & subditorum suorum; & loqui, quæ ad ædificationem pertinebant. Quod utique agere non est oblitus; sed sicut semper solebat, tradere non destitit auditoribus suis libros divinæ legis, & monita salutis æternæ. Nam & condiscipulis, melioribusque meis in eadem molestia plures tradidit libros; & mihi modico Ludgero k librum S. Augustini tradidit, quem Enchiridion, id est Manuale, ipse nuncupavit.

[29] Hæc ita agendo B. homo Gregorius, & a profectu spiritualium successionum in ipsa ægritudine sua numquam desinendo, [membra ægroti albent: reditus Alberici prædictus,] auxit per singulos dies sanæ mentis sapientia, licet imbecilli corpore, quod sibi suisque ad ingressum regni cælestis & gaudium proficeret sempiternum. Tertio tandem anno inchoatæ ægritudinis, quasi auri more, quod per ignem transiit, corporis fatigatione purgatus, ad id pervenit, ut ubicumque opus erat, inter discipulorum manus portare necesse esset. Et nec tunc quidem Vir venerabilis ab opere Dei umquam cessavit, sed aut divinos libros legere coram se, aut pro eadem mentis suæ exercitatione, ad cælestia psalmos cantare assidue fecit: sicque ad extrema perducto imbecilla membra corporis, quæ jam tunc lecto semper sustentare necesse erat, candida facta sunt, ac nitida, ad instar lactis vel lanæ albæ, ut innotesceret videntibus in quanta munditia spiritus intus haberetur coram oculis Dei. Tunc cœperunt conqueri & contristari, qui ibidem adfuerunt utriusque sexus necessarii amici, tam de ejus transitu citius imminente, quam de tardatione electi filii ejus Albrici l, in quo totius m domus spes magna incubuit; qui tunc temporis in Italia erat regali servitio occupatus, & nemini notum quando esset venturus. Hæc audiens pater, Deo dilectus Gregorius, cœpit condolere mœrentibus de seipso securus, & de filio solicitus, & consolatus eos, cœpit sicut frequenter sanus corpore ante solebat, inter communia colloquia, propheticum n aliquid proferre ac dicere: Nolite timere, non transibo, inquit, antequam ipse veniat. Quod quam veraciter spiritu prænosceret, rei probavit eventus. Nam triduo vel quatriduo ante transitum ejus, venit diu optatus & electus filius ejus Albricus inopinate, cunctis nescientibus, excepto Patre spiritali, qui ejus adventum longe ante prædixit.

[30] [pius obitus, suscepto ante Corpore Domini.] Tunc continuos illos tres dies aut quatuor, in communi utilitate, & totius familiæ o salubri negotio, dum ducerent, sano sensu quæcumque desiderabant invicem conferentes; venit ei dies extremus mortalitatis hujus, ad ingressum regni & perpetuæ saluti prædestinatus. Circumsteterunteum discipuli ejus, desiderantes adhuc quamvis infirmum Patrem diutius secum habere, & de eo optando dicere ad invicem: Non moritur hodie; non moritur hodie. Ipse vero, viribus adsumptis, quibus valuit: Hodie, inquit, volo licentiam habere. Et his dictis, jussit se ante oratorium sancti Salvatoris a discipulis portari, & ostium aperiri, ibique oratione facta, & communione sacri Corporis & Sanguinis Domini accepta, aspiciens ad altare, mente cælestibus intentus, ad Dominum perrexit; cui tanto tempore sincera mente servivit: præstante eodem Domino nostro Jesu Christo, qui cum Patre & Spiritu sancto vivit & regnat Deus, per omnia sæcula sæculorum. Amen.

ANNOTATA.

a Ms. Bodecense venerationem ipsius.

b Dei ita Ms. Cælorum legitur in editis.

c Adjungit Ms. Bodecense, et memoriæ fideliter commendanda.

d Ms. dictum sententiæ Christi præponit: Ait namque, quod deest in aliis.

e Ms. Fuldense legens, ut posui. Alii ediderunt, legem vertit in opera. Et etiam omittitur in utroque Ms.

f Nobis in Ms. Vobis alii habent, non recte; ut patet ex nostrorum, quod paullo post sequitur.

g Inchoato scilicet, sed nondum impleto anno septuagesimo, ut probavimus in Commentario prævio § 2.

h In Ms. Bodecensi Physici.

i Ambulare Ms. Fuldense, Bodecense deambulare, utrumque sine &, quod ab aliis adjunctum.

k Ms. Bodecense: Mihi omnium minimo Luitgero. Aliud Ms. Liudgero. Hoc loco auctor se manifestum facit.

l Albericus hic nepos Gregorii, non recte a quibusdam Scotiæ aut Angliæ adscriptus, successor Gregorii fuit in episcopatu Ultrajectino administrando, Coloniæ consecratus episcopus. Cultum habere dicitur die 14 Novembris, ubi de eo pluribus agendum.

m Domus. Nempe stirpis ac generis sui, inquit in notis Mabillonius. At ego domum seu monasterium Ultrajectinum intelligo, omnesque Gregorii discipulos sperasse, Albericum in regimine recto ecclesiæ Ultrajectinæ Gregorio successurum, uti revera successit.

n Aliquid, ut habet Ms. Fuldense, editores hactenus posuerunt illud, minus congrue. Adjungitur in Ms. Bodecensi: Spiritu sancto revelante: ex quo colligas, sæpius futura prædixisse Gregorium.

o Familiam intellige Ultrajecti in Domino congregatam: nam de carnali familia minor cura tunc fuit Sancto.

DE S. EBBA MART. ET ABBATISSA CUM MULTIS EJUSDEM MARTYRII SOCIABUS
IN COLUDENSI SCOTIÆ MONASTERIO,

Anno DCCCLXIX aut DCCCLXX.

SYLLOGE HISTORICA.

Ebba abbatissa M. in Coludensi Scotiæ monasterio (S.)
Multæ ejusdem sociæ MM. in Coludensi Scotiæ monasterio (SS.)

AUCTORE G. C.

§ I. Distinctio hujus sanctæ Martyris ab alia synonyma ejusdem cœnobii abbatissa, tempus & modus martyrii.

Arnoldus Wionus hanc sanctam Martyrem cum altera ejusdem nominis abbatissa & virgine perperam confundit, dum lib. 4 Ligni vitæ cap. 28, [Hæc sancta Martyr, quam Wiomus] apud nos parte secunda istius Operis pag. 516 sic scribit: Sancta Ebba Ethelfridi Northumbriæ regis filia, patre occiso, monasticæ regulæ in cœnobio Coldingensi, quod est in finibus Scotiæ, colla submittens, in eo ita se gessit, ut tandem in abbatissam eligi, & ob sanctitatis suæ opinionem, anno circiter DCXXX a Romana Sede inter Sanctos referii, pluraque illa in insula templa sibi dicari meruerit. Hæc ne in Danorum infidelium libidinem incurreret, nasum & superius labrum sibi cultro præscindit; quod ejus exemplum reliquæ moniales pro casta religione tuenda fortiter sequuntur. Tandem omnes monasterio inclusas ignis ab hoste injectus, tamquam immaculatas hostias absumit.

[2] Wionus in hoc perturbato elogio committit multos errores, [cum alia virgine synonyma turpiter confudit,] qui inter se conciliari vel excusari non possunt: nam primo præter alios hujus elogii testes ibidem citat Bedam in Historia ecclesiastica gentis Anglorum lib. 4, cap. 19, ubi sanctus ille scriptor meminit de S. Ebba seniore, cujus Acta superius illustravimus. Quomodo autem venerabilis Beda mentionem facere potuisset de hac S. Ebba juniore & martyre, quæ plus quam centum annis post obitum Bedæ palmam martyrii consecuta est? Præterea allegat Matthæum Westmonasteriensem, qui martyrium hujus S. Ebbæ junioris anno Christi 870 affigit, ut infra videbimus. Quomodo igitur hic annus 870 sanctæ Ebbæ seniori convenire potest? Quomodo denique Wionus asserit, S. Ebbam seniorem anno 630 propter publicam sanctitatis famam ab Apostolica Sede inter Cælites relatam fuisse, cum tunc temporis adhuc juvenis esset, & usque ad annum Christi 683 vitam protraxerit, ut in Commentario prævio ad ejus Acta superius ostendimus.

[3] David Camerarius in Opere de Fortitudine aliisque virtutibus Scotorum melius utramque hanc Sanctam distinguit, [& quam Camerarius Scotus] dum ibi lib. 3 ad diem secundam Aprilis, apud nos pag. 122, prius de hodierna Martyre ejusque sociabus ita scribit: Sancta Ebba virgo & martyr, abbatissa, dono castitatis & martyrii in Scotia celeberrima; quippe quæ incredibili animi magnitudine, & erga castitatem affectu non impari, Danorum infidelium ut effugeret intemperantiam, sibi ipsi arrepta novacula nasum labrumque præscidit; idque suo exemplo ceteræ virgines omnes constanti fecere animo: quo facinore duplici laureola virginitatis & martyrii a cælesti Sponso donatæ sunt. Rem totam narrat Matthæus Westmonasteriensis in historia Angliæ, cujus verba nos postmodum referemus.

[4] [ab altera melius distinxit,] Deinde Camerarius ibidem pag. 124 & 125 de S. Ebba seniore hæc subjungit: Fuit, scio, alia Ebba virgo & abbatissa Northumbria orta, Oswaldi & Oswi regum soror, quæ apud Scotos, relicta idololatria, fidem Catholicam edocta fuit sub annum DCXXIV, de qua Boëthius: “Ebba unica Elfredi filia capta raptorem divina evadens ope, scapha arrepta, in mare absque humana ope evecta est, ac tandem in Forthææ ostiis ad promontorium, quod ab ea Ebbæ nomen ad nos tulit, in terram exposita, sacro ab antistite loci accepto velo, inter sanctimoniales ibidem degentes est numerata. Mater tandem ac antistita sanctarum virginum effecta, sese virtutum exemplar omnibus imitandum præstans, probatis moribus ac sancto vivendi instituto ad vitæ exitum feliciter perseveravit”. Ebbæ autem virginis illius & martyris fit etiam commemoratio ad XXV Augusti diem. Etiam Ferrarius, Menardus, Bucelinus aliique Menologi duas hasce Sanctas homonymas passim distinguunt, ac diversis diebus annuntiant, ita ut hic manifestus Wioni error ulteriori refutatione non indigeat.

[5] [ab aliquibus perperam collocatur seculo undecimo:] At Bucelinus in crassum parachronismum prolapsus est, dum die XXIX Augusti elogium S. Ebbæ senioris concludit, eamque ab hodierna sancta Martyre sic distinguit: Migravit ad Sponsum quarto ante obitum sancti Cuthberti anno, Christi nimirum DCLXXXIV sive LXXXV; cujus historiam nonnulli confundunt cum gestis sanctæ Ebbæ II, ejusdem cœnobii abbatissæ & martyris, quæ claruit anno Christi MLXX; de qua superius egimus IX Calendas Septembris. Sed dum nono Calendas Septembris aut die XXIV Augusti legimus elogium S. Ebbæ junioris & martyris, ad quod Bucelinus nos remittit, ibidem bis eumdem annum Christi 1070 diserte expressum invenimus. Utrum hic repetitus parachronismus typographo an auctori imputandus sit, hactenus ignoramus. At cujuscumque sit error ille chronologicus, errantem typographum vel Bucelinum incaute secutus est Antonius de Heredia Benedictinus Hispanus, qui non solum numeris Arabicis hunc eumdem annum 1070 in margine expressit, sed etiam vocibus Hispanicis ad longum positis hoc martyrium S. Ebbæ & sociarum anno Christi millesimo septuagesimo * affixit. Verum iste chronologicus aut typographicus ducentorum annorum error ultro mox in oculos incurret ex iis, quæ jam de probabiliore martyrii illius anno referemus.

[6] Michaël Alfordus noster in Annalibus ecclesiæ Anglicanæ ad annum Christi 869 num. 1 tempus hujus martyrii sensim investigat hoc modo: [nam anno Christi 869,] Auctores plerique confuse narrant, & in unum annum multa miscent, quæ rerum circumstantiis accurate perpensis, melius distinguuntur. Dicturus sum modo de illustrissimo plurimorum martyrio, monachorum præsertim & sanctimonialium; qui pro orthodoxa fide, & instituti sui professione a paganis occisi, omni merito in classes suas & ordinem dividuntur. Ut hoc distinctus fiat, exploranda sunt Danorum vestigia; ubi anno octingentesimo sexagesimo nono, ubi sequenti pedem vel sedem fixerint. Hoc illi non videntur observasse, qui in sequentem annum multa retulerunt, quæ cum rebus hoc anno gestis stare non possunt. Ita peccare videntur Wigorniensis & Westmonasteriensis, qui annum DCCCLXIX paucis transeuntes, in annum DCCCLXX omnium fere martyria retulerunt.

[7] Deinde numero sequente rem suam prosequitur his verbis: [vel 870 cum sociabus subiit martyrium,] Sed quoniam illi fatentur, quod est verissimum, Danos, relicto Nottingamiensi agro in Northumbriam hoc anno perrexisse, ibique hiemasse, & anno integro mansisse; bene inde possumus eorum crudelitatis argumenta accipere: nam otiosos ibi non mansisse, nec absque provincialium injuria, quæ mox dicentur, satis ostendent. Danus itaque superiore anno ex arce Nottingamiensi pulsus, Eboracensem provinciam ingreditur, & anno sequenti, qui est octingentesimus sexagesimus nonus, ibidem mansit, donec navigandi tempus illum ad prædam alio invitavit. Tum præter alios antiquos Angliæ scriptores opinioni suæ faventes, ad hanc chronologiam probandam allegat verba Rogeri Hovedeni, qui in editione Francofurtensi apud nos pag. 416 de Danis hæc narrat: Anno DCCCLXIX exercitus prædictus rursus ad gentem Northimbrorum profectus est, ibique anno integro permansit debacchans & insaniens, occidens & perdens plurimos viros ac mulieres. Ex his denique postea concludit, istud monialium Coldinghamensium martyrium probabilius anno Christi 869 alligandum esse. Tamen alii eamdem sanctimonialium cædem usque ad annum sequentem differunt. At nos propter exiguum unius anni discrimen de hac chronotaxi diutius disputare nolumus, & ideo superius ad marginem in principio hujus sylloges utrumque hunc annum notavimus.

[8] Porro Matthæus Westmonasteriensis in Floribus historiarum, [cujus occasionem & modum] anno 1601 Francofurti impressis, pag. 161 occasionem & modum hujus cædis ita exponit: Anno gratiæ DCCCLXX applicuerunt in Scotia Danorum innumera multitudo, quorum duces fuerunt Hinguar & Hubba diræ perversitatis homines & fortitudinis inauditæ; qui totius fines Angliæ in exterminium adducere conantes, pueros & senes quosque sibi obvios jugulabant, matronasque sanctimoniales seu virgines ludibrio tradendas mandabant. Cumque per omnes regnorum fines tanta tyrannorum immanitas disseminata fuisset, Ebba sancta Collinghanmensis cœnobii abbatissa metuens, ne & ipsa, cui solicitudo regiminis & cura pastoralis commissa fuerat, cum sibi subjectis virginibus ludibrio traderetur paganorum, ut pudicitiam amitteret virginalem, convocatis sororibus in capitulum universis, in hanc vocem prorupit dicens: Advenerunt nuper (inquit) ad partes nostras pagani nequissimi, & totius humanitatis ignari, qui loca regionis hujus singula perlustrantes, nec sexui muliebri nec parvulorum quidem parcentes ætati, ecclesias & personas ecclesiasticas destruunt, feminas sanctimoniales, & obvia sibi quæque consumunt. Itaque si consiliis meis acquiescere decreveritis, spem certam de clementia divina concipio, quod & barbarorum rabiem effugere valebimus, & perpetuæ virginitatis pudicitiam custodire.

[9] [Matthæus Westmonasteriensis exponit.] Cui cum universa virginum congregatio certis promissionibus spopondisset, sese maternis velle in omnibus obtemperare præceptis, illa admirandæ animositatis Abbatissa palam cunctis sororibus exemplum castitatis præbens, non solum sanctimonialibus illis proficuum, verum etiam omnibus succedentibus & successuris virginibus æternaliter amplectendum, arrepta novacula nasum proprium cum labro superiori ad dentes usque præcidens, horrendum de se spectaculum adstantibus præbuit universis. Quod factum memorabile cum congregatio tota videns admiraretur, simili de se opere a singulis perpetrato, materna sunt vestigia insecutæ. Et his ita gestis, cum mane crastinum illuxisset, supervenerunt tyranni nequissimi, ut feminas sanctas & Deo devotas ludibrio traderent, simul & ipsum monasterium spoliatum ignibus concremarent. Sed conspicientes Abbatissam illam & sorores singulas tam enormiter mutilatas, & in suo sanguine a planta pedis usque ad verticem tabefactas, cum festinatione recesserunt de loco illo, dum nimis longum sibi videretur vel ibidem etiam per breve temporis spatium demorari. Sed inde recedentes duces prædicti, præceperunt satellitibus suis nefandis, ut injecto igne monasterium cum omnibus officinis & ipsis sanctimonialibus concremarent. Sicque exsecutione completa a ministris iniquitatis, sancta Abbatissa & omnes cum illa Virgines sanctissimæ ad martyrii gloriam pervenerunt. Huc usque Matthæus Westmonasteriensis, ex cujus testimonio colligimus immemorabilem harum Martyrum venerationem vel publicam sanctitatis famam, quam tamen paragrapho sequente confirmabimus.

[Annotata]

* Hispanise mil y setenta

§ II. Vindicata harum Martyrum sanctitas, incertus earum numerus, & controversa natio.

[Sanctis adscribuntur hæ Virgines,] Witfordus in Martyrologio Sarisburiensis ecclesiæ, quod anno 1526 Londini editum est, martyrium harum monialium die XXV Augusti Anglice annuntiat, easque titulo sanctarum exornat. Hunc Ferrarius, Wilsonus, aliique recentiores Martyrologi passim sequuntur. His adde Nicolaum Harpsfeldium archidiaconum Cantuariensem & invictum fidei Catholicæ defensorem, qui seculo IX Historiæ ecclesiasticæ Anglicanæ cap. 14 duas synonymas ejusdem monasterii abbatissas recte distinguit, & hujus posterioris stratagema ad conservandam virginitatem sic obiter indicat: De commemorati Collingamensis cœnobii præside Ebba jam ante diximus; cui jam & altera valde memorabilis Ebba præfuit, quæ cum aliis sanctis virginibus totoque cœnobio, igne a Dacis * submisso, conflagrarunt: de quibus quidam stratagema quoddam magna admiratione dignum tradunt, quod ab illis petendum relinquo. Tunc in margine assignat Flores historiarum Matthæi Westmonasteriensis, ex quo nos hanc historiam supra retulimus. Præcipue in hac brevi narratione observamus, illas moniales (haud dubie ex veteri historicorum testimonio vel traditione majorum) appellari sanctas ab hoc intrepido Catholicæ fidei defensore, qui sub duro Catholicis Elisabethæ regno post vigesimum captivitatis annum Londini in carcere mortuus est, ut apud Joannem Pitseum in Opere de illustribus Angliæ scriptoribus pag. 781 licet videre.

[11] Quinimo sanctitas illarum Virginum apud Scotos & Anglos adeo pervulgata est, [quæ virginitatis suæ conservandæ causa] ut postea ipsi heterodoxi istarum regionum scriptores hoc egregium facinus suspexerint, & ex pia majorum suorum consuetudine Abbatissam hujus facti ducem nomine sanctæ appellaverint, quemadmodum Richardus Smitheus episcopus Calchedonensis in Floribus historiæ ecclesiasticæ gentis Anglorum lib. 3, cap. 5 sect. 2 sub Ethelredo rege pag. 180 testatur his verbis: Hujus etiam regis tempore accidit illud memorabile facinus sanctæ Ebbæ abbatissæ Coldingamiæ, quæ sororibus suis & verbo & facto persuasit, ut ad servandam pudicitiam suam a Danis, & nasum & labia sibi præciderent, ob quod a Danis una cum monasterio flammis absumptæ sunt, quas Baronius anno DCCCLXX asserit fuisse Christianæ fortitudinis exemplum incomparabile, & esse inter martyres receptas & cultu martyrum ab Ecclesia celebratas… Hoc sanctæ Ebbæ facinus refert ex Protestantibus Bakerus in Ethelredo, & Stous anno DCCCLXX, qui eam vocat SANCTAM.

[12] Insuper ex heterodoxis Guilielmus Camdenus hoc heroïcum sanctimonialium facinus videtur laudare, [se ipsas mutilarunt,] dum in descriptione Britanniæ pag. 686 de illo sic obiter mentionem facit: Inde Coldingham cernitur, Bedæ urbs Coldana & Coludi urbs, Ptolomæo fortasse Colania, multa ante secula virginibus velatis sacra, quarum pudicitia litterarum monumentis consignatur, quod cum Ebba, quæ præfuit, sibi nasos & labra præciderint, dum pudicitiæ potius quam formæ consulerent contra Danos, qui tamen ipsas cum monasterio iisdem flammis involverunt. At alius auctor hæreticus in Historia Britannicæ ecclesiæ, quæ anno 1605 Hanoviæ recusa est, apud nos pag. 71 de cura servandæ virginitatis altum silet, & ibi tamen eamdem Danorum crudelitatem exponit his verbis: Eodem anno Danorum injuria monasterium de Coldingham in australibus finibus Scotiæ situm, sex mille passibus a Berwico versus boream distans, spoliatum. Hoc feminæ incolebant, quæ omnes cum Ebba ejus loci abbatissa Danorum præcepto incendio traditæ sunt. Forsan hic scriptor hæreticus illam memorabilem Virginum fortitudinem prætermisit, eo quod pudicitiæ virginalis inimicus esset, aut istud monialium facinus improbaret. At quæcumque fuerit causa silendi huic hæretico, cujus auctoritatem nihili facimus, potius audiamus, quid doctores Catholici de factis hujusmodi sentiant.

[13] Cum Gothi victores Romam invasissent, & varia libidinis flagitia perpetrassent in direptione hujus urbis, [etiamsi sanctus Augustinus] ea occasione sanctus Augustinus Hipponensis libors de civitate Dei conscripsit, & libro primo istius Operis per aliquot capita disputat, an feminis aut virginibus Romanis licuerit se ipsas occidere, ut hostium libidinem evitarent ac impedirent. Primo sanctus doctor videtur hærere dubius, & cap. 16 libri primi tamquam angustiis quibusdam coarctatus, ut ibidem loquitur, ita disserit: Sed quia non solum quod ad dolorem, verum etiam quod ad libidinem pertinet, in corpore alieno perpetrari potest, quidquid tale perpetratum fuerit, etsi retentam constantissimo animo pudicitiam non excutit, pudorem tamen incutit; ne credatur factum cum mentis etiam voluntate, quod fieri fortasse sine carnis aliqua voluptate non potuit. Ac per hoc & quæ se occiderunt, ne quidquam hujusmodi paterentur, quis humanus affectus eis nolit ignosci? Et quæ se occidere noluerunt, ne suo facinore alienum flagitium devitarent, quisquis eis hoc crimini dederit, ipse crimine insipientiæ non carebit.

[14] [variis argumentis ostendat,] Deinde sanctus præsul variis argumentis probat, etiam violato per stuprum corpore, castitatem mentis illæsam servari posse, & ideo mulieres Christianas in direptione Romana vim passas, quæ exemplum Lucretiæ gentilis imitari noluerunt, cap. 19 ejusdem libri primi laudat his verbis: Non hoc feminæ Christianæ fecerunt, quæ passæ similia vivunt. Tamen nec in se ultæ sunt crimen alienum, ne aliorum sceleribus adderent sua, si quoniam hostes in eis concupiscendo stupra commiserant, illæ in se ipsis homicidia erubescendo committerent. Habent quippe intus gloriam castitatis, testimonium conscientiæ; habent autem coram oculis Dei sui, nec requirunt amplius, ubi quid recte faciant, non amplius habent, ne devient ab auctoritate legis divinæ, cum male devitant offensionem suspicionis humanæ.

[15] [occisionem vel mutilationem sui ipsius] Denique ex sequentibus capitibus concludit, occisionem sui ipsius ad evitandum quodvis corporis damnum prorsus illicitam esse, & cuidam speciosæ objectioni eorum, qui in periculo consentiendi peccatis alienis illam licitam putant, tandem cap. 25 sic subtiliter respondet: Quis ergo tam malus error obrepit, ut homo se occidat, vel quia in eum peccavit, vel ne in eum peccet inimicus, cum vel peccatorem vel peccaturum ipsum occidere non audeat inimicum? At enim timendum est & cavendum, ne libidini hostili subditum corpus illecebrosissima voluptate animum alliciat consentire peccato. Proinde, inquiunt, non jam propter alienum, sed propter suum peccatum, antequam hoc quisque committat, se debet occidere. Nullo modo quidem hoc faciet animus, ut consentiat libidini carnis suæ, aliena libidine concitatæ *, qui Deo potius ejusque sapientiæ, quam corporis conscupiscentiæ subjectus est.

[16] [prorsus illicitam esse,] Verumtamen si detestabile facinus & damnabile scelus est, etiam se ipsum hominem occidere, sicut veritas manifesta proclamat, quis ita desipiat, ut dicat: Jam nunc peccemus, ne forte postea peccemus; jam nunc perpetremus homicidium, ne forte postea incidamus in adulterium? Nonne si tantum dominatur iniquitas, ut non innocentia, sed potius peccata eligantur, satius est incertum de futuro adulterium, quam certum de præsenti homicidium? Nonne satius est, flagitium committere, quod pœnitendo sanetur, quam tale facinus, ubi locus salubris pœnitentiæ non relinquitur? Hæc dixi propter eos vel eas, quæ non alieni, sed proprii peccati devitandi causa, ne sub alterius libidine etiam excitatæ suæ forte consentiant, vim sibi, qua moriantur, inferendam putant. Ceterum absit a mente Christiana, quæ in Deo suo fidit, in eoque spe posita, ejus adjutorio nititur; absit, inquam, ut mens talis quibuslibet carnis voluptatibus ad consensum turpitudinis cedat. Quod si illa concupiscentialis inobedientia, quæ adhuc in membris moribundis habitat; præter nostræ voluntatis legem quasi lege sua movertur, quanto magis absque culpa est in corpore non consentientis, si absque culpa est in corpore dormientis? Vides, hic ab Hipponensi præsule directos sui ipsius infectores aut interfectrices de gravi peccato condemnari, & iis omne excusationis effugium præcludi.

[17] Attamen S. Augustinus ibidem cap. 26 sibi unicum casum objicit, [nisi fiat instinctu sancti Spiritus,] eoque posito, exceptionem a generali præcepto admittit in hunc modum: Sed quædam, inquiunt, sanctæ feminæ tempore persecutionis, ut insectatores suæ pudicitiæ devitarent, in rapturum atque necaturum se flumen projecerunt, eoque modo defunctæ sunt, earumque martyria in Catholica Ecclesia veneratione celeberrima frequentantur. De his nihil temere audeo judicare: utrum enim Ecclesiæ aliquibus fide dignis testificationibus, ut earum memoriam sic honoret, divina persuaserit auctoritas, nescio; & fieri potest, ut ita sit. Quid si enim hoc fecerunt non humanitus deceptæ, sed divinitus jussæ; nec errantes, sed obedientes, sicut de Sampsone aliud nobis fas non est credere? Cum autem Deus jubet, seque jubere sine ullis ambagibus intimat, quis obedientiam in crimen vocet? Quis obsequium pietatis accuset? Sed non ideo sine scelere facit, quisquis Deo immolare filium decreverit, quia hoc Abraham etiam laudabiliter fecit. Nam & miles cum obediens potestati, sub qua legitime constitutus est, hominem occidit, nulla civitatis suæ lege reus est homicidii; imo nisi fecerit, reus est imperii deserti atque contempti. Quod si sua sponte atque auctoritate fecisset, in crimen effusi humani sanguinis incidisset. Itaque unde punitur, si fecerit injussus, inde punietur, nisi fecerit jussus. Quod si ita est, jubente imperatore, quanto magis, jubente Creatore? In illo casu excepto versantur hodiernæ Martyres nostræ, sicut ex infra dicendis apparebit.

[18] Cum nemo magis membrorum suorum quam vitæ suæ sit dominus, [quem Raderus noster,] eodem præcepto prohibetur mutilatio sui ipsius, nisi hæc ad conservationem totius corporis necessaria fuerit. Unde Raderus noster in Viridario Sanctorum part. 2, cap. 5 sive pag. 166 licitam sui ipsius mutilationem ab illicita distinguens, illud ipsum sanctarum Virginum nostrarum exemplum profert, & hac de re sic disserit: Damnatum ergo Origenis factum, quamvis se ob castitatis amorem viro privarit, & aliorum, qui vel Origenem præcesserunt vel secuti sunt; & consentiunt sacrarum Litterarum interpretes cum juris divini & humani consultis, illos gravissime peccare, qui se quacumque corporis parte seu oculis, seu manibus, seu aliis membris truncant, nisi id Spiritus sancti impulsu factum constet, penes quem potestas est vitæ & necis, non unius tantum membri, sed corporis totius. Sed illud singulare est & extra communis legis sortem, ut is, qui ligatus præmorsam sibi linguam in faciem exspuit effrontis meretricis; uti & illud, quod narrat Joannes Eviratus de virgine Alexandrina, quæ sibi oculos exsculpsit, & Jacobus de Vitriaco de virgine idem facinus ausa: uti & Eufemia quædam fuit, & aliæ complures, quæ os sibi denasarunt, aut ut beata Ebba, quæ cum virginibus præter nasum etiam labra sibi præscidit. Quæ omnia in communem legem non cadunt, nec passim imitanda proponuntur, quamquam magnum est inter has & illos discrimen, quos nulla vis externa premebat; has præsens periculum urgebat; illos error aut etiam hæresis impellebat; has Spiritus sanctus trahebat firmabatque, ut quid supra sexum tentarent.

[19] [& eminentissimus Baronius hisce Martyribus tribuunt.] Eminentissimus Baronius in Annalibus ecclesiasticis ad annum Christi 870 martyrium S. Ebbæ sodaliumque refert ex Matthæo Westmonasteriensi, & postmodum num. 41 sanctas illas Virgines defendit hac apologia: Erit fortasse audaculus quispiam, qui sanctas Virgines Christianæ fortitudinis exemplum incomparabile inter martyres receptas, & cultu martyrum ab Ecclesia celebratas audeat sugillare, quod cum nemo sit dominus membrorum suorum, ipsæ de illis adeo prodigæ fuerint. Cui modo fat illud, dijudicari ab Ecclesia, quando quid divini fit impetu Spiritus, vel humana tantum audacia; quæ non has tantum recensuit inter martyres, quæ membris suis, virginitatis salvandæ causa non pepercere, sed alias, quæ sive præcipitio, sive aquarum vorticibus, sive etiam ignibus dedere corpus pudicitiæ servandæ gratia, quas uno consensu tam occidentalis quam orientalis ecclesia colit martyres, & sanctissimi utriusque orbis Patres defendunt & prædicant. Vox illa apud sanctum Ambrosium adhuc clamans auditur sanctæ Pelagiæ virginis Antiochenæ eadem necessitate constrictæ, ut virginitatis dispendium pateretur: Moriamur scilicet, vel si nolunt licere, moriamur. Deus remedio non offenditur, & facinus fides abluit. Fecit illa quod dixit, & sorores id ipsum facere persuasit. Prætermittimus relegere singulas in diversis totius orbis ecclesiis, quæ simili animi fortitudine similique facto conciliaverunt sibi coronam martyrii. Sed cum vix paucas spicas ex diversis colligere liceat, ex fertili tamen agro martyrum, ipsa nobili fœcunda martyribus ecclesia Anglicana amplam messem in tanto examine es nactus sanctarum Virginum, quæ tunc instar apum monasterii alveari contentæ, jam cælo cum sponso duplici insignitæ corona lætantur. Ex hoc eminentissimi doctissimique Cardinalis ratiocinio concludimus, has Moniales Coldinghamenses ab Ecclesia ante tempus immemorabile pro veris Martyribus haberi ac celebrari.

[20] [Ignoratur harum Martyrum numerus,] Ex narratione Matthæ Westmonasteriensis aliorumque quidem eruimus, omnes Moniales illas Coldinghamenses exemplum S. Ebbæ abbatissæ suæ fortiter imitatas fuisse; sed inde necdum scimus, utrum tunc temporis numerus earum magnus an exiguus fuerit. Attamen David Camerarius lib. 3 de Pietate Scotorum in elogio S. Ebbæ pag. 123 contendit, istam sanctimonialium congregationem tunc numerosam fuisse, & hanc opinionem suam probare nititur hac ratione: Porro quæ fuerit harum Virginum & Martyrum multitudo, inquit, ex eo videre est, quod hæc Coldingamiæ abbatia (quæ ab urbe Scotiæ antiquissima Coldingam, Ptolomæo Colonia nomen accepit) ut erat a multis retro seculis virginibus velatis sacra, omnium totius Scotiæ fuit una ex amplissimis ambituque maximis, quam Edgarus Scotorum rex ordine LXXXIX anno regni sui septimo, licet jam satis amplam, regie auxit extenditque. Non video, quid hic ad probandam Monialium istarum diu præcedentium multitudinem faciat Edgarus octogesimus nonus Scotorum rex, qui seculo undecimo monasterium istud amplificavit: hinc enim non sequitur, illam monialium congregationem seculo nono, quo Virgines nostræ martyrium subierunt, valde numerosam fuisse. Præterea seculo septimo idem monasterium divina vindicta deflagravit, discedentibus inde ob desolationem plurimis incolarum, sicut venerabilis Beda lib. 4 Historiæ ecclesiasticæ gentis Anglorum cap. 25 testatur, & nos in Vita alterius S. Ebbæ senioris supra retulimus. Igitur ingenue fatemur, numerum harum Martyrum hodiernarum nobis ignotum esse.

[21] Nunc alia minoris momenti quæstio movetur, utrum scilicet hæ Martyres Scotis an Anglis accenseri debeant. [& disputatur, utrum sanctis Anglis,] Alfordus noster Anglus in Annalibus ecclesiæ Anglicanæ ad annum Christi 869 num. 4 situm cœnobii Coldinghamensis assignat, & has sanctas Virgines nostras popularibus suis ita vindicat: Dixi supra, cœnobium illud ad Coludi urbem positum (ita Beda locum vocat) illustri sacrarum virginum collegio floruisse. Est autem in Northumbriæ regni extremis, & Merchiæ provinciæ, spectabatque hoc omni tempore ad Northumbriæ principes; jam Scotiæ annumeratur. Unde qui recentius scripserunt, volunt, Danos in Scotiam etiam profectos esse; sed intelligi debent, eo profectos, quod tunc Northumbriæ regno accensebatur (nemo enim antiquorum dixit, Danos hoc anno ultra progressos) nunc autem ad Scotos pertinet. Quod ideo adverti cupio, ut selectissima lilia, quæ mox Danorum manu cadent, non aliunde, quam ex Anglicanæ ecclesiæ horto in cælum hoc anno missa cognoscantur: sicut enim supra ad annum sexcentesimum octogesimum tertium Ebbam Ethelfridi Northumbrorum regis filiam, Coldingamensis monasterii abbatissam, & plurimas ibi Deo sacras Virgines Saxonum flores fuisse, sine controversia diximus; sic eodem jure Anglorum juris erit Ebba altera, quæ hoc anno, ut virginem castam exhiberet Christo, obliteravit crudeli pietate pulcritudinem suam.

[22] [an Scotis adscribendæ sint.] Verum laudatus Camerarius easdem Martyres Scotis suis adscribit, & post contractam Baronii apologiam, quam nos supra recitavimus, lib. 3 de Pietate Scotorum pag. 124 eminentissimum illum scriptorem refellit his verbis: Unum addo, Baronium deceptum dubia de his Virginibus Westmonasteriensis narratione, qui ut lectori persuadeat, has Virgines Anglas fuisse, Danos illos applicuisse quidem in Scotiam scribit, sed Scotia veluti prætermissa, Angliam aggressos, Angliæque monasteria solo æquasse. Sed fallitur, cum constet, Constantinum II Scotorum regem etiam secundo cum hisce Danis Hengar & Stubba * manus conseruisse, & ab iisdem martyrio coronatum, Coldingamiæ etiam abbatiam (in qua Virgines fuere) in Mercia Scotiæ provincia fuisse semper, & adhuc ejusdem ibidem superesse vestigia. Nobis videtur hæc esse quæstio de tempore ac nomine, quam operosius indagare non lubet: si enim cœnobium Coldinghamense semper Scotiæ annumeratum fuerit, ut vult Camerarius, hæ Martyres Scotis adscribendæ erunt; sin vero provincia Merchiæ tunc ad Angliam pertinuerit, ut contendit Alfordus, eædem Virgines Sanctis Anglis accenseri poterunt. Sive igitur eas Anglas sive Scotas appellaveris, non refragabimur. Utinam tota Scotorum Anglorumque natio has sanctas Virgines & Martyres (sive Anglæ sive Scotæ fuerit) antiquo & pio majorum suorum more veneraretur, earumque patrocinium imploraret! Cum de sacris harum Martyrum reliquiis, aliisque ad posthumam illarum gloriam spectantibus nihil amplius sciamus, huic syllogæ jam sinem finem imponimus.

[Annotata]

* id est Danis

* al. concitante

* al. Hubba

DE S. MARTIANO ABBATE
APTÆ JULIÆ IN PROVINCIA GALLIÆ,

Anno circiter MX.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Cultus, ætas, tempus mortis, Vita unde eruta.

Martianus abbas Aptæ Juliæ in Provincia Galliæ (S.)

J. P.

Apta Julia, vulgo Apt, antiqua urbs Galliæ Narbonensis, & episcopalis sub hodierna Aquensi metropoli in Provincia, [Præmissa loci notitia,] ad Calvonem fluvium, vulgo le Coulon, sita est, & leucarum aliquot intervallo vicinas habet Aquas-Sextias, Avenionem, ac Cavellionem. Hæc pauca sufficienter indicant situm loci, in cujus territorio S. Martianus abbatialem suam præfecturam virtutibus ac meritis exornavit. Siquis autem plura nosse desiderat de ista civitate; adeat Notitiam Galliarum Hadriani Valesii, & tomum primum novæ editionis Galliæ Christianæ pag. 349. Lectore itaque breviter instructo de loci hujus situ, proxime agendum nobis videtur de publico S. Martiani cultu, quo in ipsa Aptensi civitate, ac in territorio ejusdem solenni ritu honoratur.

[2] Ut nihil dicam de annuntiationibus quorumdam recentiorum Martyrologorum, [probatur solennis cultus, quo in ecclesia ac diœcesi Aptensi] Saussayi videlicet in Supplemento pag. 1161, Ferrarii in Novo catalogo Sanctorum, ac Castellani in Supplemento pag. 703; publica hujus Sancti veneratio probatur apud Mabillonium in Actis Sanctorum Ordinis S. Benedicti seculo sexto, parte prima, pag. 94, ubi hæc leguntur: Beati Martiani reliquiæ etiamnum in ecclesia cathedrali Aptensis urbis religiose asservantur; ubi, sicut & in tota diœcesi, festivitas ejus sollemniter celebratur die XXV Augusti. Unde mirum est, sicut ibidem additur ac merito, nomen ejus non solum in Martyrologio Romano, sed neque in ullo Benedictino recenseri. Typis editum Breviarum Aptense anni, ut manu adscribitur, 1532, sancti Abbatis nostri festum recitandum præscribit ritu duplicis minoris, cum Octava: ac subjungit ejusdem Officium. Inter Officia autem propria cathedralis ecclesiæ, nec non diœcesis Aptensis, anno 1664 impressa Aquis-Sextiis, festum S. Martiani abbatis evectum legitur ad ritum duplicem primæ classis cum Octava: unde sequentia delibare visum est in rem nostram.

[3] Hymnus ad primas Vesperas sic habet:

Ex sterili conjugio, [Sanctus hic]
Multisque fusis precibus
Mirandus infans oritur
In oppido Provinciæ.
      Hic Martianus solidæ
Perfectionis cupidus,
Dat luculenta prædia,
Et vana spernit gaudia.
      Intentus exercitio
Humilitatis providæ
E morte natum viduæ
Signo crucis exsuscitat.
      Patri perennis gloria &c.

Ad Magnificat Antiph. Sanctitatem servi sui Martiani multis Deus testari voluit prodigiis. Oratio. Majestatem tuam, Domine, suppliciter exoramus, ut sicut beatus Martianus abbas, tua adjuvante potentia, mortuum ad vitam excitavit; ita in nobis, tua vivificante gratia, spiritalem resurrectionem efficiat. Per Dominum nostrum.

[4] [quotannis celebratur.] Ad Matutinum Hymnus.

      Defecit Abbas viribus,
Dum peteret cœnobium,
Et quod erat incognitum,
Hoc indicat prodigium.
      Ubi jacet demortuus
Sub rupe stratus concava,
Ejus ibi formosior
Videtur oris dignitas.
      Clerus eo progreditur,
Multo sequente populo,
Pignus sacrati corporis
Ut portet in basilicam.
      Virtus, honor, laus &c.

Lectiones quarti nocturni in ipso festo, pro die infra Octavam non impedita Officio novem lectionum, ac in die Octava, indicantur desumptæ ex monumentis Aptensis ecclesiæ, continentque historiam vitæ ejus ac miracula.

[5] [Inquiritur,] Etiamsi de ætate S. Martiani non satis determinate nobis constet ex Vita ejus: aliunde tamen notas quasdam chronologicas eruere conabimur, quarum subsidio statui præterpropter possit de tempore, quo vixit. In nova editione Galliæ Christianæ tomo primo, columna 376 & sequentibus tractatur de abbatia S. Eusebii, ac de serie abbatum, qui eidem præfuerunt. Primus vero isti monasterio abbas assignatur ibidem S. Marcianus noster: cujus tempus eruere utcumque licet e tempore fundationis abbatiæ ejusdem; de qua sic disseritur in laudata editione: De hujusmodi monasterii exordiis nihil certi nobis suppetit. Vir nobilis & eruditus D. de Remerville a S. Quintino, ejus primordia putat referenda saltem ad finem seculi VIII. Quippe nomen sancti Marciani, primi ejusdem loci abbatis, inscribitur pervetusto Martyrologio, in quo nullus Sanctorum seculi noni, aut posterioris continetur. Vero propius tamen est, hoc monasterium non diu postea stetisse, sed in Saracenorum procella, quæ tot aliis sacris locis excidium attulit, destructum fuisse, & in manus laicorum devenisse. Admittitur ergo ibi tacite vel supponitur, hoc monasterium tunc temporis saltem stetisse. Sed Mabillonius Annalium Benedictinorum tomo 4, ad annum Christi 1004, num. 61 ad Remervillii argumentum, ac confirmationem ejusdem, quam ibi affert, ita respondet: Verum etsi hæc probabilia sint, non tamen tanti videntur, ut S. Eusebii monasterium ejus esse antiquitatis evincant. Quapropter vulgatam sequimur opinionem, dum certiora nobis argumenta suppetant.

[6] In Actis vero Sanctorum Ordinis S. Benedicti, quæ supra indicavimus, [qua ætate vixerit,] a pag. 93 has suæ opinionis profert rationes: In Vita licet tempus diserte non exprimatur, quo beatus iste Vir ad Superos abiit, ipsum tamen seculi .. undecimi initio e vita excessisse, præter Aptensis ecclesiæ traditionem, probant quoque vetera instrumenta monasterii sancti Eusebii, cujus conditor ac primus abbas fuisse memoratur. Certe ipsam LOCI DONATIONEM anno MIV factam fuisse, indicat vetus fragmentum, quod Sammarthani in Gallia Christiana ex chartario ejusdem monasterii vulgarunt. Illud mox subjungit Mabillonius; in nova autem editione Galliæ Christianæ idem etiam habetur col. 377. Hanc donationem (ita pergit Mabillonius) Martiano adhuc vivente factam fuisse conjicimus, quod donatores LOCI FUNDATORES dicantur, ii, si bene judico, præcipui inter illos, quos laudat Vitæ auctor, FIDELES, quorum ADJUTOS OPE Vir sanctus COEPIT CONSTRUERE MONASTERIUM &c. Hæ sunt conjecturæ, quibus obscuræ S. Martiani ætati vir eruditus conatur aliquid lucis afferre: deinde vero superaddit sequentes de tempore mortis.

[7] Haud tamen diu postea vixit Martianus, cum Durandus, [& quo circiter anno mortuus fuerit.] qui primus post ipsum abbas fuit, anno MXV episcopus Venciensis electus sit. Quare Martiani obitum circa annum MX contigisse putamus. Durandi quippe regiminis tempus annis circiter quinque concludimus: brevem enim fuisse ejus administrationem inde conjicimus, quod ad annum usque saltem MLVI ecclesiæ venciensi præfuerit. Si quidem ipse idem sit, qui eo nomine concilio apud sanctum Ægidium pro confirmanda treuga & pace, interfuerit cum aliis viginti & uno diversarum provinciarum antistibus Gallicanis. Jacobus Longueval tomo septimo Historiæ ecclesiæ Gallicanæ, lib. 19, inter alia plura, quæ sine dubio quia ad annum determinatum accommodare non potuit, accidisse scribit anno circiter 1010, ponit pag. 149 monasterium S. Eusebii Aptensis restauratum fuisse per dominos quosdam populares; quod, sicut subjungit, conditum fuerat a S. Martiano, primo ejusdem abbate: sed sciri haud posse, quo determinate tempore hic sanctus Abbas vixerit. Debuit vixisse, inquit, ante ultimas Saracenorum grassationes, sub finem seculi noni. Ex his perspicuum fit, tempus determinatum vitæ ac mortis S. Martiani tam obscuris obsoletæ oblivionis tenebris involutum esse, ut si modicum aliquid lucis adhibere eisdem tentaveris, solis conjecturis agenda res sit. Hinc accidit, ut, quandoquidem certiora documenta non habemus, sancti nostri Abbatis obitum supra affixerimus anno circiter millesimo decimo, cum Mabillonio.

[8] Vitam Sancti edidit Mabillonius e Gonono, ac notationibus aliquot elucidavit. [Vita ejus unde eruta.] Eam vero se accepisse ex antiquo Breviario ecclesiæ Aptensis, indicat idem Gononus lib. 4 de Vitis Patrum occidentis, ubi illam profert. Porro auctorem istius vitæ synchronum non fuisse Sancto, non obscure ipsemet indicat infra apud nos num. 5, dum dicit, in loco qui etiam nunc Petra sancti Martiani dicitur. Cum vero præter ea, quæ modo diximus, & quæ dicentur in Annotatis, nihil occurrat singulare, quo lectorem detineamus; reliquum est ut illam producamus.

VITA
Ex Breviario Aptensi apud Benedictum Gononum edita lib. 4 de Vitis Patrum occidentis, & apud Mabillonium recusa in Actis Sanctorum Ordinis S. Benedicti, seculo VI, parte 1, a pag. 94.

Martianus abbas Aptæ Juliæ in Provincia Galliæ (S.)

BHL Number: 5261

[Sancti pueritia, ac parentes:] Martianus, religiosus Benedictinus, vir eximiæ fuit sanctitatis, qui ortus ex castro Sanione, diœcesis Aptensis, regni Arelatensis, ex parentibus plurimis opibus, sed amplioribus virtutibus abundantibus fuisse dicitur. Est enim Sanio a castrum olim fortissimum & inexpugnabile, & ab Apta circiter duobus distans stadiis b. Parentes igitur sancti Martiani sine liberis degentes, virtutibus pollentes, & temporalibus bonis competenter locupletati, continuis precibus prolem potius virtutis, spiritualiumque bonorum quam temporalium heredem futurum a Domino crebris orationibus, eleemosynis, gemitibus & lacrymis poposcerunt. Et non sunt fraudati a desiderio eorum. Nam tandem Martianum nomine, diu optatum, talem qualem decebat, sanctitas & opera eorum merebantur, genuerunt. Erat autem infans Martianus facie rutilans, aspectu hilaris & jucundus, sermone & moribus ornatus. Decebat enim, ut eum, quem divina perfuderat gratia, interius exteriusque relucere faceret. Tanta denique præventus erat gratia, tantisque ornatus gratiis, ut ab omnibus singulariter amaretur.

[2] [pia ejus opera, & secessus in eremum.] Transactis igitur ablactationis suæ, atque puerilibus annis innocenter decursis, totum spiritum suum transtulit in Deum suum. Nemo tempore suo in visitandis liminibus ecclesiarum & sacrorum locorum attentior, nemo in oratione ferventior & devotior. Scholis adhibitus non solum condiscipulis, sed etiam magistris propter egregium ingenium & sapientiam superantem ætatem, stuporem inferebat. Liberalibus igitur disciplinis sufficienter edoctus, cogitavit ex talento duplici sibi credito, videlicet naturæ & gratiæ, duplicatum illud Domino suo referre. Considerans autem se Domino, sicut desiderabat, non ita perfecte posse adhærere in sæculo, captus amore vitæ solitariæ, clam relictis parentibus, deserta loca petivit & incoluit, pauperem & nudum Christum pauper ipse & nudus sequi cœpit. Non est hujus loci edicere quantos in illis desertis æstus frigoris, famis, & sitis, dæmonumque illusiones & molestias sustulerit; eas meditandas relinquimus iis, qui non ignorant & experti sunt, quanto odio prosequitur diabolus solitarios, hominum consortia fugientes, & quodam modo in terris vitam angelicam exercentes.

[3] [Construit monasterium:] Postquam Vir Dei per multorum annorum curricula solus in eremo habitasset incognitus, tandem divinitus inspiratus, considerans quod sibi ipsi solummodo prodesset, fidelium adjutus ope cœpit construere monasterium c. Portabat ipse lapides, aquam & alia necessaria latomis ministrabat. Cum ergo sex monachos religione & sanctitate conspicuos secum assumsisset, secundum sancti patris Benedicti instituta eos vivere docuit. Ipse vero duriorem & austeriorem vitæ modum sectabatur. Asperrimo enim cilicio semper utebatur, super nudam jacebat humum, pernoctabat in orationibus, & denique solitudinem & silentium, aliasque austeritates & pœnitentias, quas in eremo exercuerat, in monasterio non intermisit. Licet monasterii pater esset, nihilo minus pro victu fratrum cum magno labore sarcinulam gestans, eleemosynam petebat, aliaque vilia & abjecta officia exercere non dedignabatur.

[4] Quadam die cum Aptam proficisceretur, contigit eum in domo cujusdam optimæ viduæ hospitari d, [mortuo vitam reddit:] quæ elegantem puerum & hunc unicum habebat. Quem cum vir sanctus vidisset optime morigeratum, petiit matri quatenus permitteret ut eum monachi veste indueret. Illa, quæ unicum hunc tantum habebat filium, tam elegantem & bonis moribus ornatum, quemque valde diligebat, baculumque senectutis fore exspectabat, honeste recusavit. Paucis mensibus transactis, dum pro quibusdam negotiis ad dictam civitatem se contulisset, contigit puerum infirmari & mori. Mater lacrymabunda & gemens per vicos filii mortem lamentabatur. Verum cum rescivisset beatum Martianum esse in urbe, non ignorans viri Dei sanctitatem, fide plena, mortuum puerum in platea posuit, & cum diu Virum Dei quæsiisset, tandem eum inveniens, multis lacrymis & precibus coactum, ad locum, ubi puer mortuus jacebat, adduxit. At ille dixit ei: Si quando petieram tibi, dedisses mihi filium tuum, modo non fuisset mortuus. Tunc miseratione motus, præmissa oratione cum lacrymis, mortuum vitæ restituit, & matri tradidit. Tunc omnes admirari, tunc Deum benedicere & laudare cœperunt, qui tantum miraculum per servum suum operatus fuerat. Statimque mater, quæ antea Viro Dei postulanti filium recusarat, nunc suppliciter rogat, ut eum accipiat, & monachorum ei habitum tradat. Quem benigne suscipiens Vir Dei, eum secum in monasterium duxit, & tonsurato capite monachum fecit.

[5] Beatus interea Martianus cum multos collegisset monachos, [obitus, ac depositio corporis.] & jam senex esset, ei vires corporis deficere cœperunt. Quadam die cum reverteretur a civitate Aptensi, simplici baculo, sua onustus sarcina ad victum fratrum ordinata, circiter circa mediam viam constitutus, deficere cœpit, & brevi interpolatione facta, in loco, qui etiam nunc Petra sancti Martiani e dicitur, feliciter exspiravit. Qui licet humano solatio destitutus esset, angelorum tamen comitatus est choris. Nam & campanæ circiter per tria milliaria sine humano adminiculo, sed potius divina actæ potentia personuerunt. Concurrunt fratres, scire cupientes quidnam esset: venientesque ad locum, patrem mortuum deferre ad monasterium voluerunt. Tunc superveniunt & Aptenses cives, sed corpus a nullo potuit moveri, donec & Aptensis f antistes advenit, qui una cum clero in basilica sanctorum Auspicii & Castoris g, ejusdem civitatis quondam episcoporum & martyrum, sacrum corpus deposuit. Nec defuere plurima miracula. Nam febricitantes, aliique variis languoribus vexati, ad sancti Confessoris corpus concurrentes, curati sunt, & plene liberati. Ejus festivitatem h ecclesia Aptensis celebrat vigesima-quinta Augusti cum octavis & Officio proprio. Hic Vir sanctus semper virginitatis lilium illibatum custodivit.

ANNOTATA.

a Sanionis castrum ecclesiæ Aptensi assertum est variis diplomatibus, quæ in catalogo pontificum Aptensium a Sammarthanis laudantur, ut observat Mabillonius.

b Dictionarium Gallico-Latinum, quod anno 1704 Trevoltii editum signatur, tomo 3 in voce stade habet varia, quorum hic meminisse, non abs re fuerit. Observat itaque stadium esse mensuram Græcam, quæ contineat passus 125 geometricos in longitudine, vel 625 pedes: opus esse octo ad conficiendum milliare Italicum. Deindeduos nominat auctores, quorum unus computat, stadia 20 conficere unam leucam Gallicam; alter vero computavit stadium continere 600 pedes Athenienses, qui paulo plus conficiant quam pedes 566 regios mensuræ Gallicæ, atque adeo stadium non contenturum nisi passus geometricos 113. Denique hisce superaddit, fuisse stadia diversarum mensurarum pro ratione loci ac temporis.

c Sub titulo vel patrocinio S. Eusebii, & in territorio Sanionis castri. Vide Commentarium prævium.

d Locus, in quo hoc miraculum accidit, nominatur in lectione quinta diei octavæ Officii proprii S. Martiani, de quo mentio facta in Commentario prævio, videlicet in suburbio sanctæ Marthæ.

e In Officii proprii proxime indicati lectione sexta dicitur: Impræsentiarum extat sacellum in ea territorii regione, ubi ipse mortem obierat.

f An Stephanus, vir sanctus, qui anno MX hanc sedem iniit, aut certe decessor ejus Theodoricus, qui canonicos duodecim communem vitam agentes in ecclesia Aptensi instituit. Nota est Mabillonii. De utroque hoc præsule agitur in nova editione Galliæ Christianæ tomo 1, columna 355. Stephanum cum titulo beati signat Castellanus ad diem 6 Novembris.

g Auspicium gentis suæ apostolum & primum episcopum agnoscunt Aptenses, cui post Quintinum successisse dicitur Castor initio seculi IV. Eorum reliquiæ hodieque in ecclesia cathedrali asservantur, prout hic notat Mabillonius. Consuli potest nova Galliæ Christianæ editio mox allegata, columna 349: uti etiam quæ de S. Auspicio dicta sunt apud nos tomo 1 Augusti, die 2, a pag. 155. S. Castor habetur apud Castellanum die 21 Septembris.

h De ea egimus in Comm. præv.

DE S. GURLOESIO ABBATE, ORDINIS SANCTI BENEDICTI,
IN KEMPERLEGIENSI MONASTERIO BRITANNIÆ MINORIS,

Anno MLVII.

SYLLOGE.
Notitia loci, Sancti præfectura, tempus, ac cultus.

Gurloësius abbas, Ordinis S. Benedicti, in Kimperlegiensi monasterio Britanniæ minoris (S.)

AUCTORE J. P.

Sammarthani tomo 4 Galliæ Christianæ pag. 551 monasterii hujus locum ita describunt: [Notitia hujus monasterii,] Armoricæ inferioris civitas Kemperlegium (vulgo Kemperle,) inter duos amnes, Elegium scilicet, & Idol, constructa.., in qua monasterium Ordinis S. Benedicti diœcesis Corisopitensis. Mabillonius in Actis Sanctorum ejusdem Ordinis seculo VI, parte 2, pag. 107 & sequentibus varia de hoc sancto Abbate collegit, eademque occasione tractat de memorati monasterii initiis, ac restauratione: Monasterium, inquit, sanctæ Crucis Kemperlegiensis, quod a multis retro seculis exstitisse volunt, hoc undecimo seculo ineunte reparatum ac de novo ædificatum fuisse, nemo non agnoscit. De prima ejus fundatione, quæ ad seculum sextum revocari solet, nihil certi constat, nisi quod Guthiernus, seu Gurchiernus, qui eidem loco primus præfuisse dicitur, inter Sanctos etiamnum loci patronos recensetur: sed ejus Acta prorsus ignota sunt, aut certe talia, quæ non merentur, ut lucem aspiciant. Ecclesiam sub ejus nomine anno MLXXXIX a Benedicto Corisopitensi episcopo dedicatam fuisse, discimus ex Chronico Kemperlegiensi, quod a V. C. Stephano Baluzio editum est tomo 1 Miscellaneorum pag. 520. Circa idem tempus inventæ dicuntur reliquiæ ejusdem Sancti “cum parte capitis sancti Guemnoloei, & reliquiis Paulennani, & Symphoriani, & Tenenani, & Guediani, & Guenhaëli, & Idinaëli, & aliorum”. Qui Sancti fere omnes ignoti sunt. Hæc Mabillonius.

[2] Scribit deinde de monasterii Kemperlegiensis reparatione seculo XI facta, [restauratio, etymon; Sancti in eo præfectura;] ejusque auctore Alano. Cur vero inditum monasterio fuerit nomen sanctæ Crucis, inde accidisse memorat, quod Alanus ille a gravissimo morbo, quo afflictatus fuerat, virtute sanctæ crucis, cujus speciem per somnium viderat, liberatus fuisset. Et mox producit idem auctor instrumentum, ex Gurherdeni monachi Kemperlegiensis brevi historia laudati monasterii, quæ sibi videtur conscripta seculo XII; ubi etiam memorantur donaria, quæ eidem cœnobio concessa sunt. Primus itaque in eo præfecturam gessit Sanctus noster, sicut e dicto instrumento narrat Mabillonius his verbis: Ad præsidendum igitur huic monasterio, vir summæ honestatis & disciplinæ sanctus Gurloësius electus est de cœnobio sancti Salvatoris, abbate Cantuvallono ipsius loci & fratribus assentientibus, & in ejus ordinatione alacriter exsistentibus. Quem oblatum cum ineffabili prædictus Consul (Alanus) exsultatione suscipiens, præsente Orscando episcopo fratre suo, & optimatibus Cornugalliæ, dedit ei, sicut mente conceperat, totam insulam Guedel &c.

[3] [ejusdem initium,] Quo anno acciderit ordinatio S. Gurloësii perhibet Chronicon Kemperlegiense apud Baluzium supra citatum pag. 521. Hæc enim habet ad annum 1029: Cœnobium sanctæ Crucis Kemperlegii ab Alano Cornugalliæ comite ædificatur, atque inibi Guorloësius abbas ab Orscando pontifice benedicitur. Huic Chronico, sicut testatur Mabillonius pag. 109, consentit Gurherdenus in data, quam donationibus ab Alano factis subjungit. Quamquam in hoc graviter lapsus fuit, quod hunc annum, sicut & Indictionem XII, atque Roberti regnum cum Leonis IX pontificatu conjunxerit. Orscandus seu Auriscandus consecratus episcopus Corisopitensis anno 1022, mortuus anno 1074, dicitur apud Albertum de Morlaix in Opere de Sanctis Britanniæ Armoricæ, seu in Catalogo, qui eidem Operi attextus est, præsulum Corisopitensium pag. 172; sed in Gallia Christiana tomo 2, fol. 551 scribitur consecrasse .. ecclesiam sancti Gutthierni circiter MLXIV, quo anno ab humanis migravit. Uter annus sit verus, an neuter; examinandum relinquimus auctoribus novæ editionis Galliæ Christianæ. De cœnobio sancti Salvatoris, seu Rothanensi, vulgo Redon, vel Rhedon, in diœcesi Venetensi, ac abbate ejus, quorum superius injecta fuit mentio, consuli possunt Sammarthani in Gallia Christiana tomo 4, a pag. 798, & Annales Benedictini tomo 4 pag. 510, & tomo 2, pag. 543.

[4] [ac finis:] Porro, ut ad S. Gurloësium revertamur, Mabillonius in Actis, quæ supra designavimus, pag. 109 fatetur incompertum sibi esse, quid egerit, exceptis vitæ sanctitate ac miraculis, quibus fulsit. Utrumque probatur primo ac breviter e Chronico Kemperlegiensi, quod antea est citatum, pag. 522: MLVII. Transitus sancti Guorloësii abbatis monasterii sanctæ Crucis Kemperlegiensis. Secundo ex Gurherdeno, quem sic de eo scribentem recitat ibidem Mabillonius: Sanctus igitur Gurloësius, sanctæ Crucis ecclesiæ primus abbas exsistens, eam annis viginti quinque in quiete & pace bona gubernavit, per quem in vita Deus multa ostendit miracula, nunc quoque in morte usu quotidiano plura declarantur. De hujus autem Viri gestis plura sibi non licuisse rescire, affirmat idem Actorum conditor, quam sequentia, quæ refert ex Gurherdeno, quem agentem de societate inita, ut præmittit idem Annalista, inter Rotonenses & Kemperlegienses, quam Herveus Rotonensis abbas seculo sequenti violare tentavit, sic recitat: Sciendum est autem, quod Catuvallonus abbas sancti Salvatoris coadjutor fundationis ecclesiæ sanctæ Crucis exstiterit. Ipse enim Priorem suum sanctum Gurloësium Comiti ad abbatem transmisit. Qui etiam fraternitatem, quam ab abbate & fratribus in vita & in morte recepit, atque eis quoque donavit: quod pactum usque hodie scriptum inter utrosque reservatur.

[5] Annum emortualem sancti Abbatis modo signavimus e laudato Chronico Kemperlegiensi. [annus emortualis:] At difficultas aliqua se obtulit Mabillonio circa annos præfecturæ ejus, quam sic proponit ac solvit: Tamen viginti & quinque annos regiminis solummodo concedit Gurloësio Gurhedenus. At inter annum XXIII (immo XXIX,) quo Gurloësius abbas institutus dicitur, & annum MLVII, viginti & octo anni intercedunt. Sed hæc difficultas nullum facesset negotium, si Gurloësius dicatur tribus ante obitum annis monasterii regimen abdicasse, ut liberius Deo vacaret: quod ab ipso fuisse præstitum ex eo conjicimus, quod Johannes, & nonnulli ejus proximi successores idem fecerint, uti ex laudato Chronico facile colligitur.

[6] Superest, ut publicum Viri cultum ab immemorabili tempore ante decretum Urbani PP. VIII probemus. [veneratio] Primo, sacrum ejus corpus elevatum fuit anno 1083, ut perhibet Chronicon, quod toties jam allegavimus, quodque ad istum annum sic habet pag. 523: Beati Guorloësii corpus de tumulo erigitur. Adde ex Mabillonio, rem accidisse eo tempore, quo Benedictus, Hoëlis comitis frater ex monacho Landevenecensi abbas Kemperlegiensis simul, & Namnetensium episcopus erat. Huic sollemnitati interfuisse dicitur ipse Hoël comes cum duobus ejus filiis, Alano & Mathia. Secundo, de Gurloësio in Cælitum numerum referendo actum quidem fuit; sed an, & quid in hac re peractum sit, latet, teste Mabillonio: Quin & sollemnem, ait, a Romano Pontifice sancti Gurloësii canonizationem efflagitasse Benedictum, discimus ex Urbani II ad eum datæ epistolæ fragmento, in quo Pontifex, se id præstare non posse respondet, nisi adsint testes idonei, qui de vita & miraculis Sancti, cujus canonizatio petitur, testimonium ferant. “Porro, inquit Pontifex, quod de beati Gurloësii celebratione ab auctoritate nostra judicium expetisti, non eadem potuit facilitate concedi. Non enim Sanctorum quisque debet canonibus admisceri, nisi testes adsint, qui ejus visa miracula suis oculis attestentur, & plenariæ synodi communi firmetur assensu”. Quid de hac re factum fuerit, nobis incompertum est. Hæc ille. Observare hic juvat, Sanctum nostrum, causa solennis canonizationis ejus necdum inchoata, a laudato Pontifice nominari cum titulo beati.

[7] [publica.] Tertio, beati Gurloësii cultus, ut affirmat Mabillonius, apud Britannos, & potissimum in monasterio Kemperlegiensi intermissus non est, hodieque celebris perseverat. Ejus tumulus a terra eminens in sacello peculiari cernitur, cum ejus effigie, quæ illum sacerdotalibus vestimentis ornatum repræsentat. Sacra vero beati Abbatis ossa simul cum aliis loci patronorum reliquiis, in thecis reposita, maximo fidelium concursu celebratur, maxime die XXX Augusti, quo sollemnis ejus est festivitas. Merito itaque Castellanus in Supplemento ad suum Martyrologium universale, hac die, pag. 703 annuntiat S. Garloësium, vulgo S. Urloux, uti Latine & Gallice ipsum vocat.

DE SANCTO LUDOVICO CONFESSORE FRANCORUM REGE
PROPE TUNETUM IN AFRICA.

Anno MCCLXX.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Ludovicus Francorum rex, prope Tunetum in Africa (S.)

BHL Number: 0978, 4204, 5034, 5038, 5040

AUCTORE J. S.

§ I. Notitia primorum trium Vitæ auctorum.

Sancti Ludovici, Regis vere Christianissimi juxta ac maximi, res præclare gestas illustraturus; [Primus Vitam S. Ludovici composuit Gaufridus ejus confessarius,] scriptaque de iis, partim jam edita, partim omnino inedita, vel Gallico tantum idiomate antiquo vulgata, Latino sermone editurus, lectorem præmonendum censui de Actorum scriptoribus; ut quantum singuli mereantur fidei, in ipso operis limine intelligat. Primus Vitam S. Ludovici scribere aggressus est frater Gaufridus de Bello-loco, quo nullus id præstare potuit, circa ea certe, quæ commemoravit, aut fidelius, aut rectius: nam ad annos circiter viginti conscientiæ ejus moderator, arcanorum omnium conscius, utriusque peregrinationis transmarinæ comes, atque in supremo agone adjutor, nihil ignorare potuit, quod ad egregias sancti Regis virtutes, sanctaque ejus opera attineret. Vir item fuit vitæ sanctæ, sicuti testatur Guilielmus Carnotensis apud Chesnium tom. 5 Scriptorum Historiæ Gallicæ pag. 466, qui & præcedentia, ex ipso Gaufrido nota, partim confirmat his verbis: Licet autem ad honorem & gloriam Conditoris, ad ipsius commendationem gloriosi Regis, & ejusdem testimonium sanctitatis, satis sufficere videtur odor sanctissimæ famæ ejus ubique per orbem diffusus; ac ea, quæ sanctæ memoriæ pater noster, totius religionis speculum, frater Gaufridus de Bello-loco, Ordinis Prædicatorum, ejus confessor, & conscius secretorum circa finem vitæ suæ ad mandatum domini Papæ Gregorii, sicut patuit, propria manu subscripsit, & scripta reliquit ipsi domino Pontifici destinanda &c. Jacobus Echardus in Scriptoribus Ordinis Prædicatorum tom. 1, pag. 70: Virum certe, inquit, magnarum partium probat sancti Regis Ludovici IX judicium, qui suæ eum voluit arbitrum, moderatoremque conscientiæ.

[2] Verendum itaque non est, ne fabulas nobis obtrudere voluerit Gaufridus: [mandante Gregorio X, ut id faceret sine exaggeratione,] sed nec exaggerare quidem voluisse præclara sancti Ludovici facinora eruitur ex litteris Gregorii X Pontificis summi, scribendi provinciam eidem demandantis. Litteras has recitat Odoricus Raynaldus ad annum Christi MCCLXXII, num. 59 in hunc modum: Gregorius electus Episcopus servus servorum Dei, dilecto filio fratri Gaufrido de Bello-loco salutem &c. Claræ memoriæ Ludovici Regis Francorum præcelsa merita recolentes, de beatitudine vitæ suæ, quæ cæteris principibus orthodoxis beate vivendi præbebat exemplum, tanto majoris adhuc percipimus suavitatis odorem, quanto ipsum, quem vivum pura mente dileximus, revocatum ad patriam recentiori memoria retinemus. Verum licet de vitæ modo, quem sui Redemptoris beneplacita prosequendo servabat, habuerimus in parte notitiam; cupientes tamen, quod modus hujusmodi nobis plenius innotescat, in iis potissime, quæ secretius agebantur, devotionem tuam rogamus, & hortamur attente, per Apostolica tibi scripta mandantes, quatenus satisfaciens devota solicitudine votis nostris, prædictum vivendi modum in omnibus & singulis actibus, & observantiis suis, nil ultra quam fuerit addito, sed veritatis puræ servata substantia, seriatim nobis, & secreto sub tuo sigillo, quam citius poteris, per certum nuncium scribere non postponas. Volumus autem, quod apud te verbum remaneat nemini referendum. Dat. Viterbii IV Non. Martii suscepti a nobis Apostolatus officii anno 1. Satisfecit mandato Pontificis vir pius Vitam conscribendo, neque dubitare possumus quin etiam ipsius voluntati obtemperaverit, singula enarrando, Nil ultra quam fuerit addito, sed veritatis puræ servata substantia. Hæc ad auctoritatem hujus Vitæ demonstrandam abunde sufficiunt: qui plura de Gaufrido scire desiderat, adeat Echardum loco supra assignato. Nos interim videamus, quando scripserit, quibusque maxime scribendis intenderit hic biographus.

[3] [virtutes enarrans, atque opera pia. Omissa ex his quædam] Recitata Pontificis epistola, ut vidimus, scripta est mense Martio, anno primo ejus Pontificatus, id est anno Christi 1272; neque dubium videtur quin Gaufridus manum operi mox admoverit. Eodem igitur anno 1272 inchoata videtur Vita, sequenti fortasse absoluta, quod pluribus prosequi nihil attinet. De materia vero ab hoc auctore tractata Guilielmus Nangius, de quo mox agemus, apud Chesnium tom. 5 pag. 326 in proœmio ad gesta S. Ludovici ita habet: Frater Gaufridus de Bello-loco Ordinis Prædicatorum ea, quæ ad mores pertinebant, Vitam ipsius Regis sanctissimam, absque gestis præliorum & negotiorum secularium, prudenter ac religiose scribere procuravit. Patet id Vitam perlegenti; licet enim breviter quandoque attingat ex illis aliqua, iis tamen non inhæret, ac ne perstringit quidem nisi pauca admodum. Sed ne præclara quidem virtutum exercitia ita exacte recensuit, ut nihil aliis fecerit reliquum. Testatur id citatus num. 1 Guilielmus Carnotensis, qui relatis ibi verbis hæc subjungit: Quia tamen de quibusdam aliis dignis memoria, quæ gessit in vita, tam in prosperitate regiminis, quam in adversitate carceris, & in angustia suæ mortis, aliqua sunt vel dimissa penitus, vel omissa; ac de miraculis, quæ circa ejus sepulcrum, & alias ad divinæ laudis, & meritorum ipsius Regis declarationem accidisse noscuntur; de iis pauca recolligere studui, & præsumpsi adjicere stylo brevi.

[4] Hæc verba sponte me deducunt ad alterum S. Ludovici biographum, [supplevit Guilielmus Carnotensis, Regis sacellanus,] eumque proximum, ut videtur, a Gaufrido, ex iis certe, quorum scripta ad nos pervenerunt. Quippe eum scripsisse non multo post mortem Gaufridi existimo, mortuum autem esse Gaufridum ante Gregorium Pontificem patet ex citatis num. 1 Guilielmi verbis, ubi de Gaufrido uti defuncto, de Pontifice vero ut etiam tum vivo loquitur: ex quibus ulterius deduco, eum scribere aggressum esse ante mortem Gregorii, anno 1276 ineunte defuncti, secundum Raynaldum ibidem, aut certe antequam mortem ipsius cognovisset; sed hoc satis de tempore. De Guilielmo modo audiamus Echardum in Opere memorato pag. 381: Frater, inquit, Guilielmus Carnutensis Gallus, e Carnutibus civitate episcopali clarissima ortus, priores vitæ annos in aulæ regiæ Gallicæ sequela consumpsit, fuitque Ludovico IX sancto illi Regi a sacris, &, ut aiunt, capellanus. Unde in priori ejusdem Regis expeditione sacra, in ipso carcere ei fuit comes individuus, & cum uno ex nostris Arabice perito officia divina coram eo, seu etiam cum eo persolvebat. E Terra sancta cum Rege reversus ab eadem thesaurariam pinguiorem in quadam ecclesia obtinuit, quam ei concedens Rex, ceu per jocum, dixit: Iste D. Guilielmus ludet modo de ista sua thesauraria per quinque vel sex annos, & post religionem intrabit. Sed jocus verum fuit vaticinium. Nam eo beneficio quinque annos & dimidium potitus, licet dictum Regis non animo tum obversaretur, seculo nuncium remittens Ordinem Prædicatorum amplexus est, nec nisi post plures a votis Deo nuncupatis annos verborum Regis est recordatus. Narrat hæc ipse Guilielmus num. 14. Cæterum nec sic sanctum Regem reliquit: nam nostri Gaufridi de Bello-loco socius adscitus, cum eodem Rege semper secutus est. In expeditione Tunetana morienti individuus astitit ac ministravit, & ad ejus ossa sacra a Tuneto toto per Italiam & Galliam itinere ad S. Dionysium usque, donec sepulturæ data fuere, cum fratre Gaufrido indefesse orans vigilavit. Ex his, quæ ex ipso Guilielmi deducta sunt Opusculo, facile intelligas, non pauca de sancto Rege scire potuisse Guilielmum, quæ vel Gaufridum latebant, vel ejus memoriæ exciderant: adeoque & summam fidem mereri quæ per hunc auctorem litteris sunt consignata. Fallitur tamen Echardus, dum dicit Guilielmum cum Gaufrido in itinere per Italiam & Galliam ad ossa sacra vigilasse: nam constat, utrumque in Galliam fuisse missum a Philippo rege, priusquam rex ipse cum ossibus paternis ex Africa discederet. Vide num. 1122.

[5] Utriusque auctoris memorati Opusculum primus in lucem publicam emisit typis Parisiensibus anno 1615 vir clarissimus Claudius Menardus cum aliis scriptis ad sanctum Ludovicum spectantibus: [quorum Opuscula edentur cum appendice miraculorum.] utrumque deinde tomo 5 Historiæ Gallicæ Scriptorum inseruit Chesnius a pag. 444: ex quorum editione denuo utrumque exhibebimus, atque in capita, numerosque divisum annotationibus illustrabimus. Cum autem Guilielmus Carnotensis Sancti Vitam scribendam non susceperit, sed ea tantum enarranda, quæ noverat a Gaufrido prætermissa, vel non satis exposita; ejus lucubratiunculam non ut Vitam alteram, verum ut appendicem ad Vitam primam, prælo dabimus. Porro laudati Menardus & Chesnius, post horum Opuscula, ediderunt relationem quorumdam miraculorum sub hoc titulo: Miracula facta in domo fratrum Prædicatorum Ebroïcensium præsidio B. Ludovici confessoris: quæ fuit prima ecclesia in regno Franciæ dedicata in nomine sancti Regis, anno Domini MCCXCIX. De hac autem ita loquitur Echardus tom. 1 dicti Operis pag. 381: An appendix .. illa Guillelmi lucubratio sit, me latet, & vix credam ad eum annum usque pervenisse: unde Ebroïcensium nostrorum diligentiæ videtur potius ascribenda. Hæc Echardi conjectura verisimilis mihi apparet: præsertim quia Guilielmus Carnotensis non recensetur inter testes pro canonizatione S. Ludovici interrogatos, quos recenset Vita secundo loco edenda a num. 17: ex quo suspicio mihi est, mortem obiisse ante annum 1282, quo inquisitio ad canonizationem facta. Invenitur quidem Guilielmus aliquis Carnotensis inter sacelli ministros Philippi IV, qui per errorem III scribitur apud Martenium tom. 1 Anecdotorum Col. at, cum nomen illud satis esset commune, alius hic esse potest a nostro. Quidquid sit, miracula illa edam, nomine auctoris incerti, pro appendice altera ad Vitam primam.

[6] [Guilielmus Nangius, auctor item synchronus,] Non multo tempore post prædictos auctores uberius de præclaris S. Ludovici rebus gestis scripsit Guilielmus de Nangiaco, seu de Nangis, uti se vocat in proœmio, nos Nangium vocabimus. Monachus hic erat Benedictinus celeberrimæ abbatiæ S. Dionysii in Francia, contemporaneus item S. Ludovico, ætate tamen ipso minor, nisi ad senectam omnino decrepitam pervenerit. Evincitur id ex mortis ipsius tempore: nam Michaël Felibien in Historia Gallica abbatia S. Dionysii pag. 260 eum obiisse existimat circa initium anni 1301, deducta ex eo conjectura, quod Chronicum suum finierit anno 1300: quæ quidem conjectura est minus certa; at certum hinc ducitur argumentum, ante prædictum annum non esse defunctum, quod satis est ad dicta nostra confirmanda: ab anno enim natali Ludovici usque ad 1301 anni numerantur 86 vel 87, adeoque vel illos explevit Nangius, vel junior fuit Ludovico, etiamsi certum esset anno 1301 diem obiisse. Annum, quo S. Ludovici gesta conscribere cœpit memoratus auctor, exacte determinare non possumus: opus certe absolvit, antequam anno 1297 Ludovicus Sanctorum catalogo fuit adscriptus, cum a titulo Sancti abstineat, quo utitur in Chronico post hanc Historiam absoluto. Quin illud jam absolvisse videtur ante annum 1282, quo examen de virtutibus & miraculis S. Ludovici institui cœptum, ut ipse eodem anno in Chronico memorat tom. XI Spicilegii Archeriani pag. 571 his verbis: Solemnis inquisitio fit de vita & miraculis sancti regis Franciæ Ludovici: neque enim illam inquisitionem tacuisset in Historia, si jam fuisset facta. Existimare igitur licet, circa annum Christi 1280 gesta S. Ludovici per Nangium litteris fuisse consignata, aut forte etiam citius.

[7] Nunc ex ipso auctore audiamus, qua de causa, [uberius scripsit gesta S. Ludovici,] quibusque adjumentis Historiam suam conscripserit. Apud Chesnium tom. 5 pag. 326 hunc in modum præfatur: Regum & principum gesta recordatione dignissima, qui antiquis temporibus regnaverunt, ne ab humana memoria viderentur excidere, & edaci vetustate ea contingeret aboleri, labor & diligentia historiographorum studuit litterarum traditionibus tradere ad exemplum. Cum enim modernorum regum ac principum talia recitantur auribus, quid aliud agitur, nisi brevis quædam & tacita exhortatio, ut ipsi per actus consimiles efficiantur magnanimi, & ipsis moribus & vita se conforment. Ideo ego frater Guillelmus de Nangis ecclesiæ sancti Dionysii in Francia indignus monachus, prædictorum historiographorum vestigia sequi desiderans, quia tamen scholasticus non eram, imo pauper & modicus in scientia litterarum, ad instar illius recolendæ mulieris Ruth ad agros cucurri scripturarum, spicas inde recolligens metentium doctorum, quas nobis post tergum suum de industria reliquerunt. Congregato igitur, quod collegi, placuit mihi unius libelli manipulum de gestis sanctæ recordationis, & bonæ memoriæ Ludovici Regis Franciæ gloriosi, cujus inclita vita extat in Ecclesia bonorum operum forma, in exemplum mihi & posteris præparata (componere.)

[8] Dominus enim Gilo de Remis commonachus noster principia gestorum ejus inchoans, [ex monumentis diligenter conquisitis, & fide optima,] quia morte præventus est, terminare non potuit. Frater vero Gaufridus de Bello-loco Ordinis Prædicatorum ea, quæ ad mores pertinebant, Vitam ipsius Regis sanctissimam, absque gestis præliorum & negotiorum secularium, prudenter ac religiose scribere procuravit. Et quia de prædicto Rege nonnulli alia aliqua scripserunt, quæ ad multorum notitiam non venere, ego omnium ac prædictorum, quorum potui, fragmenta in unum studui colligere, ne perirent. Auctores autem, quibus præcipue usus est hic auctor, fuere Gaufridus jam laudatus, & Vincentius Bellovacensis, S. Ludovico item familiaris, ut dicemus: quidquid enim illi de sancto Rege scripsere, Nangius iisdem plerumque verbis Historiæ suæ intexuit. Præterea epistolas non paucas habuisse videtur, de gestis Sancti in expeditionibus transmarinis exaratas: nam illis litteris, quas nobis Gallorum diligentia servavit, ejus Historia ubique reperitur satis consona, ut appareat, ex iis fuisse compositam. Ex his lector colliget, non defuisse Nangio instrumenta idonea, ad Historiam S. Ludovici recte conscribendam. Sincerum quoque fuisse, ac fidelem in factis referendis, ex consensu ejus Historiæ cum instrumentis, quæ supersunt, authenticis fit manifestum.

[9] Voluit insuper hic historicus facta pleraque suis consignare temporibus: [sed chronologia minus exacta: cujus Opere utemur in commentario.] at in chronologia recte ordinanda non æque felix fuit, quam in gestis vere enarrandis: patebit enim ex decursu hujus commentarii, aberrasse frequenter anno uno alterove a recta chronologia. Hinc factum, ut historici non pauci ejus auctoritate in errores chronologicos abducti sint. Edita primum est Nangii Historia Francofurti anno 1595 ex bibliotheca Petri Pithœi: deinde a Chesnio inter Historiæ Francorum scriptores tom. 5 a pag. 326. Quapropter ab ea integre recudenda abstinebo: attamen plurimum utar hac Historia, cum ad referendum ea, quæ in auctoribus edendis desiderantur, tum ad confirmandum elucidandumve, quæ confirmatione indigeant aut elucidatione. Idem auctor scripsit Chronicon de rebus per orbem gestis, quod subinde etiam adducemus. Ceterum habetur memorata Nangii Historia antiquo etiam Gallorum idiomate expressa, eaque Ms. servatur in Bibliotheca regia Parisiensi. Monuit nos ea de re vir orbi litterario notus R. P. Stephanus Souciet, qui illam cum Nangii Historia contulit, ac describendam curasset, si ab hac fuisset alia. Hæc de Nangii scriptis sufficiant: ad alia progrediamur.

§ II. Notitia Vitæ Ms., secundo loco edendæ: item Historiæ a Joinvillio conscriptæ, quæ huic subjungetur pro Vita tertia.

[Vita alia, scripta a confessario reginæ Margaritæ] Miratus sum vehementer, cum magna sit Gallorum in antiquis monumentis eruderandis diligentia, publici juris hactenus factam non esse Vitam S. Ludovici, quam constat a confessario reginæ Margaritæ fuisse conscriptam. Ea dudum usi sunt historici varii, ut opinor, quod facta quædam referant, quæ ex illa videntur desumpta. Præ ceteris tamen hac Vita usus est dominus de la Chaize ad Historiam S. Ludovici componendam. Jacobus le Long in Bibliotheca historica Franciæ pag. 358, num. 7138 assignat Vitam Ms. in bibliotheca Colbertina, quæ hodiedum regtæ conjuncta est, quam hanc ipsam esse suspicatur; recte, opinor: eam enim in bibliotheca regia conservari, nos docuit ante laudatus P. Souciet, qui eamdem nobis jam aliunde curaverat describendam. Auctor hujus Vitæ nomine quidem ignotus est: at aliunde ita innotescit, ut dubia esse non possit ejus in scribendo fides. Fuisse ex Ordine Minorum, omnino persuadent varia: nam in fronte Opusculi Ms., ex quo apographum nostrum desumptum dicetur inferius, habitu depictus est Franciscano, & in præfatione narrat, se monumenta, quibus ad Vitam componendam usus est, apud Minores Parisienses deposuisse. Confessarius fuit reginæ Margaritæ octodecim annis: ac deinde Blanchæ, Ludovici & Margaritæ filiæ, quæ cum matre sua regina Margarita apud Clarissas in suburbio sancti Marcelli sibi elegerat domicilium.

[11] [brevi post canonizationem S. Ludovici] Electus itaque videtur ad confessiones reginæ viduæ excipiendas circa annum 1277, septennio fere post mortem S. Ludovici, defunctaque anno 1295 Margarita, idem munus habuisse apud Blancham, a qua ad hanc Vitam exarandam impulsus fuit; ut refert in præfatione. Hinc tempus, quo scripsit, utcumque eruitur: nam Acta canonizationis ex quibus Opusculum suum composuit, accipere potuit anno 1297, vel sequenti: nec dubium videtur, quin Blancha, Actis Roma transmissis, continuo hortata sit confessarium suum, ut Vitam inde conscriberet. Conjicere igitur possumus eam inchoatam fuisse circa annum 1298. At parum interest annum exactius cognoscere, cum hujusce Vitæ auctoritas ex monumentis maxime, modoque, quo iis usus est scriptor, sit petenda.

[12] [ex ipsis canonizationis Actis,] Quibus autem ad Vitam enarrandam usus sit instrumentis, quamque illa fuerint certa, auctor ipse abunde declarat. Narrat enim num. 4 Acta omnia examinis instituti de virtutibus & miraculis Sancti, a multis in curia Romana, atque ipso etiam Bonifacio VIII, examinata sæpius ac probata, partim Parisiis se accepisse, partim Roma fuisse transmissa. Quin & nomina testium juratorum num. 7 producit, quos inter duo reges, episcopi multi & abbates, aliique fide dignissimi, Regisque olim domestici ac familiares, quos lector loco citato videre poterit. Ex quibus facile perspicias humana industria haberi non posse monumenta certiora, quam ea fuerunt, ex quibus hæc S. Ludovici Vita fuit composita: utpote quæ ex testimoniis juratis virorum præstantissimorum, testiumque oculatorum fuere conflata. Restat ut videamus, an recte monumentis tam authenticis scriptor fuerit usus.

[13] Quam in scribendo secutus sit regulam num. 5 ipse exponit his verbis: [quæ fideliter secutus est auctor.] In descriptione autem rerum, quas omnipotens Dominus noster per venerabilem sanctum Ludovicum operari dignatus est, non visum est mihi opus esse ut coner elaborata uti ac compta scribendi methodo; quin etiam (prout intelligi cupio) ut quid adjiciam aut subtraham: verum ut ea, quæ reperi, fideliter scribam, quemadmodum inquisita sunt, descripta, probata; examinataque a curia Romana, & approbata; quo certiorem apud probos omnes fidem obtineant. Hanc secutum esse scribendi methodum ex ipsis scriptis elucescit, maxime ubi describuntur miracula, in quorum relatione ubique agnoscas inquisitorum interrogationes, eorum, qui examinabantur, testimonia, adductas probationes, quæ objici poterant soluta: quin illa etiam, quæ miraculi evidentiam videbantur minuere: ita ut existimem ea, quæ in examine miraculorum a libellionibus fuerant Latine exarata, ab auctore solum Gallico idiomate reddita fuisse, eodem quo examinata fuerant ordine; ordinem enim in scribendis miraculis se secutum docet in prologo ad miracula num. 166 his verbis: Quorum miraculorum ordo fideliter hic descriptus est, & subjectus; non alius utique ordo quam examinis, ut miracula perlegenti erit manifestum. Itaque ipsa canonizationis Acta, ipsa eorum, qui interrogati fuerunt, jurata testimonia fideliter ab auctore expressa in hac Vita existimo, nec quidquam extra præfationes de suo addidisse, nisi ordinem qualemcumque in virtutibus enarrandis. Ex his summa hujus Vitæ auctoritas abunde mihi videtur probata.

[14] Unde hujus Vitæ ecgraphum acceperimus, docet, [Acceptum Vitæ hujus ecgraphum,] qui id anno 1737 transmisit, R. P. Stephanus Souciet, adjectis sermone Gallico notationibus, quas partim hic Latine reddo: Hæc Vita S. Ludovici Franciæ Regis transcripta est ex manuscripto pulcherrimo, quod pertinet ad D. de Senicourt causidicum in supremo senatu Parisiensi. Hic illud perquam humaniter commodavit P. Stephano Souciet Societatis Jesu, eique illud reliquit quamdiu voluit ad ipsum examinandum, describique curandum. Manuscriptum hoc est in 40. in membrana pergamena, nitidissime exaratum characteribus Gothicis, qui videntur esse temporis ipsius auctoris. Fronti operis scite appictum est topiarium emblema; majusculæ per quam elegantes coloribus auroque distinctæ capitum initia exornant, ita ut vix dubitem quin illud ipsum sit exemplar, quod oblatum fuit principi, cujus mandato Vita hæc fuit composita. In emblemate fronti appicto delineatus est auctor habitu Franciscano genibus nixus, offerens librum suum Pontifici, qui in solio considet thiara capiti imposita. Hactenus laudatus Soucietus, vir in hisce versatissimus, cujus humanitate & industria multum adjuti sumus.

[15] [ex idiomate Gallorum antiquo] Porro conscripsit hanc Vitam auctor idiomate Gallorum antiquo, suoque tempore usitato. Dictio ejus non multum recedit a phrasi, qua conscriptam a Joinvillio Historiam habemus, editoribus Menardo & Cangio: at orthographia est longe corruptior. Contuli quoque hujus Vitæ idioma cum Historia Villehardouini per Cangium edita, scriptaque sub initium seculi XIII, a cujus barbarie cum phrasi tum orthographia multum recedit. Ex quibus colligo Gallorum idioma jam eo seculo non minus mutatum fuisse, quam postremis hisce seculis mutatum cernimus: nec inutile erit id observasse ad discussionem styli Joinvilliani, quam mox aggrediemur. Stylus autem hujusce Vitæ simplicissimus est, ita ut vere dixerit auctor, se magis laborasse, ut omnia in Actis inventa exprimeret, nihilque de suo adjiceret; quam ut singula eleganti sermone exprimeret: unde factum est, ut ipsius lucubratio minus leporis habeat; at plus fidei mereatur.

[16] [Latine redditum, edemus.] Vitam igitur hanc Latine redditurus, mox perspexi id fieri non posse, quin immiscerentur quædam, quæ Latinas aures quandoque offenderent, nisi recedere vellem a simplici auctoris relatione, ejusque phrasim mutarem frequenter. Hoc mihi putavi illicitum, præsertim quod Gallicam auctoris lucubrationem non edamus, ne lector frequenter dubitaret, an sensus auctoris fideliter sit Latine expressus. Itaque delicatas nimis aures offendere subinde malui, atque elegantiæ jacturam facere, quam simplicitatis & fidei; ratus id prudentes non offensurum, neque præclara S. Ludovici gesta minus splendoris habitura, si stylo efferantur simplici, quali usus est auctor Gallus, quam si comptiori aut elegantiori. Hoc ipsum de versione Latina Joinvillii, de quo mox agam, lectorem hic præmoneo. Ceterum hæc Vita, quam secundam S. Ludovici Vitam vocabo, quod edenda sit loco secundo, præcipue virtutes Sancti continet & miracula; verum res ejus præclare gestas ordine non enarrat, quamvis historica non pauca hinc inde recenseat.

[17] [Historia S. Ludovici a Joanne Joinvillio summa fide composita:] Circa idem tempus, sub initium videlicet seculi XIV Historiam de gestis S. Ludovici composuit Joannes Jovisvillæ dominus, Regi, dum viveret, admodum familiaris, ac primæ expeditionis transmarinæ comes. Non lubet hic enarrare egregii istius viri gesta, quia id ad Vitam S. Ludovici minus pertinet: siquis genealogiam ejus, ac gesta nosse desideret, adeat Cangium, qui ea præmittit observationibus in Historiam S. Ludovici a Joinvillio conscriptam. Ea tamen, quæ ostendunt, quanta ejus Historiæ sit fides adhibenda, non judicavi prætermittenda. Vita secunda, de qua jamjam egimus, inter testes examinatos de Vita S. Ludovici profert Joinvillium; atque ipse Joinvillius num. 265 narrat, se ab inquisitoribus Dionysiopolim vocatum, ibique de Vita sancti Regis biduo interrogatum: ex quo intelligimus non latuisse inquisitores, de S. Ludovico multa Joinvillio fuisse cognita. Memorata Vita secunda num. 140 Joinvillii testimonium recitatura, de ejus cum Rege familiaritate ita loquitur: Qui cum beato Rege fuit per annos triginta quatuor * & ultra satis familiariter, ejusque familiæ adscriptus: quod ex tota Joinvillii historia fiet manifestum. Jam vero quanta cum cautione scripserit, ipse sæpe insinuat. Num. 258, De via, inquit, quam tenuit Tunetum profecturus, nihil scribam; quia illi non adfui: neque ponere volo aut scribere in hoc libro quidquam, de quo certus non sum. Non quod nihil scribere voluerit, nisi quod præsens vidisset: patet enim frequenter contrarium: sed quod scribere non voluerit nisi ea, quæ vel ipse viderat, vel ex aliorum relatione, quam putabat veram, acceperat. Hinc lectores monet sub finem Operis his verbis: Et notum facio omnibus exigui hujus libelli lectoribus ea, quæ dico me vidisse, atque ex eo (Ludovico) cognovisse, vera esse, eisque firmiter credenda. Et alia, quæ non nisi ex auditu testor, bono ea sensu excipite, si placeat. Ita vir candidus, de cujus in scribendo fide dubitare non possumus: quamvis in primis Sancti gestis minus sit accuratus, quæ ipse non viderat, & senex enarrabat.

[18] At non desunt, qui dubitant, an hodiedum habeamus Historiam Joinvillii, [cujus stylum mutatum putant aliqui cum Cangio;] qualis ab ipso fuerat composita. Existimant enim exstare nunc stylo elegantiori, quam illius congruat ætati. Quia hac opinione auctoritas Historiæ Joinvillianæ non parum labefactatur; operæ pretium videtur, ut res accurato examine discutiatur. Edidit primus hanc Historiam Petrus Antonius de Rieux, qui in epistola ad Franciscum I Galliæ regem, citata apud supra memoratum Jacobum le Long pag. 358, fatetur, se ordinem Historiæ mutasse, & stylum. Menardus anno 1617 eamdem Historiam ex manuscripto edidit, atque eo quidem stylo, uti existimavit, quo a Joinvillio fuerat composita. Cangius anno 1668 Menardi editionem prælo Parisiensi subjecit denuo, atque observationibus uberioribus, quam Menardus facerat, ac dissertationibus etiam illustravit: verum in præfatione ad lectorem monet, se animum inducere non posse, ut credat hanc Historiam a Joinvillio fuisse conscriptam idiomate, pro tempore, quo vivebat auctor, tam polito, idque propter rationes, quas in elogio Joinvillii part. 2 Operis pag. 19 & 20 assignarat. Seu auctoritas, seu rationes Cangii induxerunt auctorem Diarii eruditorum, ut ad XXIII Januarii anni 1668, agens de hac Cangii editione pronuntiaret, certum esse Historiam memoratam a Joinvillio non fuisse compositam eo statu, quo eam hodiedum habemus. His assentitur Bailletus tom. 2 in tabula critica Auctorum ad XXV Augusti, Jacobus le Long loco assignato, aliique multi. At vero, expensis Cangii rationibus, quibus nihil inveni additum, eorum opinioni nequeo acquiescere.

[19] Primum ait Cangius, id inferri posse ex eo, [at prima ratio nihil probat:] quod dominus de la Croix du Maine in Bibliotheca scriptorum Francorum asserat, sibi esse hanc Historiam antiquo idiomate scriptam. Verum, id argumentum nihil prorsus evincit contra editionem Menardi. Etenim, Bibliotheca illa domini de la Croixdu Maine Parisiis impressa est anno 1584, id est, annis 33 ante editionem Menardi, factam anno 1617. Cur igitur dicere non potuit, visa editione Pictaviensi, in qua stylus erat mutatus, sibi esse Historiam Joinvillii veteri idiomate conscriptam, etiamsi vel ipsum Menardi manuscriptum habuisset? Certe Menardus dicit in ipso libri titulo se Historiam illam tradere secundum antiquum auctoris originale, suivant l'original ancien de l' Autheur. Cur igitur idem Francisci Grude de suo manuscripto simili non potuit esse judicium?

[20] Aliud argumentum mox subdit Cangius, quo rem plane confici existimat, assentiente jam memorato Diarii eruditorum auctore. [altera ratio, ad quam] Vis argumenti hæc est. Scripsit anno 1215 Joinvillius ad Ludovicum Hutinum Franciæ regem epistolam, quam profert: atqui illa epistola alio scripta est stylo, atque idiomate magis antiquo quam Historia S. Ludovici: hæc igitur a Joinvillio stylo atque idiomate tam polito, quam nunc extat, non fuit composita. Fateor eam ratiocinationem non esse contemnendam. Experiamur tamen, an nodus sit omnino insolubilis. Rem paullo altius repeto. Claudius Fleury in discursu ante tomum XVII Historiæ ecclesiasticæ pag. IV, agens de studio grammaticali seculi XII & XIII, docet studium grammaticale eo tempore adeo fuisse neglectum pro sermone vernaculo, ut voces nunc hoc, nunc alio modo scriberentur etiam ab eodem auctore; uti videre est in Historia Villehardouini de Constantinopoli capta. Idem observavi in Vita S. Ludovici per reginæ confessarium scripta: id etiam lector mecum perspicere poterit ex variis instrumentis in notis Menardi ad Vitam S. Ludovici citatis. Unum lubet adducere exemplum. Pag. 356 profert documenta per S. Ludovicum filiæ data. Consideremus quam diversis modis vox maxime obvia, Deus, Gallice sit exarata. Primum Diu, tum Dieu, iterum Dieu, demum Diex. Eadem vox in epistola Joinvillii a Cangio objecta scribitur Dex, ut & frequenter alibi. Hanc scribendi differentiam in multis aliis vocibus facile est observare. Neque id usitatum erat eo dumtaxat tempore: sed etiamnum, in litteris præsertim, tum idiomate Belgico, tum Gallico scriptis, frequenter deprehendas magnam in vocibus quibusdam scribendis varietatem, seu ex orthographiæ ignorantia vel neglectu, seu quia voces quædam diversa litterarum conjunctione solent exprimi. Hoc primo prænotatum oportuit.

[21] [penitus diluendam] Alterum, quod observari velim, affirmat idem dominus Fleury loco assignato: videlicet tantam iis temporibus fuisse litterarum ignorantiam in viris secularibus etiam nobilibus, ut pro majori parte nec legere nossent, nec scribere: eaque de causa, cum epistola quædam scribenda esset, id fecisse per virum quemdam ecclesiasticum, qui eorum nomine scribebat. Probat id ex epistolis Petri Blesensis, in quibus non paucæ occurrunt principum virorum ac mulierum nomine conscriptæ. Ex quo dubium mihi non videtur, quin illi, qui plusculum litterarum cognoverant, neque tamen orthographiæ satis erant periti, cum quid scribere vellent, quod eruditorum subire debebat oculos, ecclesiastico quodam, vel alio, siquis esset, præ ceteris orthographiæ perito, usi fuerint ad defectus orthographicos, quam possent rectissime, corrigendos: quod & hodiedum fieri a viris etiam eruditis nemo, ut opinor, negaverit.

[22] [observantur varia] Tertio adverto, Historiam Villehardouini, cui aliqui videntur Historiam Joinvillii similem velle, toto circiter seculo ante hanc esse scriptam, eoque tempore magnam accidisse mutationem in idiomate Gallico scribendo. Siquis conferre voluerit phrasim Villehardouini cum phrasi auctoris, qui Guilielmum Tyrium Gallice reddidit, & prosecutus est usque ad annum MCCLXXV, videbit quanta inter utrumque auctorem sit differentia. Edidit hujus anonymi Opus Edmundus Martene tom. 5 Collectionis veterum scriptorum a col. 583. Porro anonymus hic, quem inter annum 1275 & 1295 Opus suum absolvisse probat Martenius, uti multum distat a barbarie Villehardouini, sic antiquiori utitur orthographia quam Joinvillius. Medius tum tempore, quo scripsit, tum orthographia, qua utitur, est confessarius reginæ in Vita S. Ludovici ante memorata. Qui has idiomatis Gallici mutationes breviter utcumque cupit cognoscere, inspiciat codicem diplomaticum Leibnitii, anno 1693 Hannoveræ editum: discet ex instrumentis ibi collectis præter mutationem idiomatis, in litteris ac diplomatis eodem fere tempore scriptis magnam styli varietatem; quin & deprehendet non pauca ibidem reperiri circa idem tempus scripta, quo Opus suum absolvit Joinvillius, quæ magis fortasse, quam Joinvillii Historia ad hodiernum scribendi & loquendi modum videantur accedere.

[23] Accipe speciminis causa partem instrumenti XXXVII, [de stylo] quod primum profert anni 1215, quo Historiam suam regi obtulit Joinvillius. Pag. 69 ita inchoatur fœdus trium populorum: Au nom de Dieu, Amen. Comme il soit, que la memoire de l'homme soit debile & transitoire, de sorte que facilement l'on oublie les choses, qui doibvent long temps durer, estant utile & necessaire, que ce qui est pour la paix & tranquillitè, & pour l'honneur & proffict des peuples soit redigè par escript; à cette cause Nous les Paysans d'Ury, de Schuitz, & d'Underwalden faisons à sçavoir à tout ceux, qui liront & oirront ces presentes, que considerans & prevoians les occurrences du temps, & pour mieux demeurer en paix & union, aussi pour tant mieux asseurer, & deffendre nos personnes, & nos biens: nous nous avons perpetuellement & inviolablement par notre bonne foy & serment ensemble conjoincts & asseurez, promis & jurez de nous assister, favoriser & ayder les uns les autres avec corps & biens à nos despens dedans & dehors nos pais contre tous ceux, qui usent de force ou voudroient user à l'endroit des personnes & biens de nous ou des nostres; & si aucun dommage advenoit à aucun de nous à son corps, & à son bien, nous luy assisterons tant, que faire pourrons, à ce que cela luy soit recompensè amiablement ou par justice. Quæ sequuntur ejusdem sunt styli, ejusdemque orthographiæ. Fallor tamen vehementer, nisi hæc æque, aut magis etiam accedant ad modum scribendi Gallorum hodiedum usitatum, quam scripta Joinvillii, qualia nunc extant.

[24] Lubet ex editis ab ipso Cangio specimen apponere. [ejus ætate usitato,] Dedit hic post Historiam, aliaque ad S. Ludovicum spectantia, a pag. 169 Vitam Elisabethæ S. Ludovici sororis, scriptam ab Agnete de Harcourt, idque, ut opinor, antequam Historiam suam exaraverit Joinvillius, ut ex verbis adducendis probabili saltem conjectura inferri potest. Audiamus itaque an abbatissæ illius idioma magis sit barbarum quam Joinvillii. Hoc modo orditur: Nous avons proposè d'ecrire la vie de nostre saincte & benoiste dame & mere madame Isabeau de France, à la requeste de monsieur le roy de Sicile son frere germain, selon ce que Dieu nous donnera sa grace à l'honneur de nostre seigneur Jesus Christ, & de cette benoiste sainte, & à l'edification de la saincte eglise. Premierement nous dirons qui elle fut, & de quelles iens extraicte. Nostre saincte mere & dame madame Isabeau fust exstraicte de royale lignée, & fust fille de tres-noble Roy Louis de France, qui fust fils du roy Philippes, & fust fille de la tres noble reine de France, madame la reine Blanche, qui fust fille du roy d'Espagne. Le pere & la mere n'avoient plus de filles, & merveilleusement l'aimoient, & avoient chere, & la tenoit l'on à la plus noble dame, qui fust en terre. Conferamus nunc cum phrasi horum auctorum initium Historiæ, de cujus stylo disputamus, nec difficulter deinde solvemus argumentum Cangii.

[25] [a quo ejus phrasis non abhorret;] His verbis ille Historiæ suæ præfatur apud Menardum: On nom de la tressainte & tressouveraine Trinitè, le Pere, le Filz, & le saint Esperit, Amen. Je Jehan de Jonville grant senneschal de Champaigne, foys escripre, & rediger en memoire la vie & tressaints faitz, & ditz de tresdigne & tressainte memoire monseigneur saint Loys roy de France, ce que i'en vys & ouy le temps & espace de six ans entiers, moy estant en sa compaignie ou saint veage & pelerinage d'outremer, & depuis apres que fusmes revenus. Lequel livret est divisè en deux parties. La premiere partie parle, & enseigne comment ledit seigneur Roy saint Loys soy regit & gouverna selon Dieu, & nostre mere sainte Eglise, & au prouffit & utilitè de son royaume. La seconde partie parle de ses grans chevalleries & faiz d'armes, affin de trouver l'un apres l'autre, & pour esclercir & eslever l'entendement de ceulx, qui le liront & oyrront. Par lesquelles choses on pourra veoir & congnoistre clerement, que jamés nul homme de son temps vivant dés le commencement de son regne & jusques à la fin n'a vesqu si saintement, & justement qu'il fist. Oculos nunc lector consulat & aures, utrum præcedentium auctorum phrasis durior, orthographia deterior, idioma denique magis antiquitatem redolens, quam quæ ex Joinvillio adduximus: id certe mihi non apparet. Unde consequi videtur, non defuisse quosdam ætate Joinvillii, qui noverant phrasi non magis dura, orthographia non magis corrupta, idiomate non magis jam barbaro, historiam conscribere. Quibus præmissis ad rationem Cangii facilis est responsio.

[26] [& Cangii rationi respondetur,] Stylus epistolæ objectæ non differt a stylo historiæ nisi sola orthographia; easdem enim utrobique reperias voces, eosdem se exprimendi modos, ita ut major similitudo styli epistolaris cum historiali desiderare non debeamus. At differt orthographia, eaque deterior est in epistola quam in Historia. Quid itaque hinc concludemus? Id unum, mea quidem sententia, Joinvillium, minus orthographiæ peritum, non habuisse curam, ut vitia orthographica corrigerentur in epistola, qua regi, ejus litteris acceptis, mox eadem die se respondisse dicit: diligentem vero curam adhibuisse ut orthographia Historiæ suæ, quæ multorum oculos subire debebat, esset quam fieri posset exactissima, operaque correctoris cujusdam ad id usum fuisse: neque enim defuisse eo tempore, qui id facere possent, jam ostendimus. Hæc responsio sufficit, siquis existimet dictam Historiam a Joinvillio manu propria fuisse exaratam. Verum longe mihi verisimilius videtur, eam ab alio quopiam, eo dictante, conscriptam, quod breviter nunc ostendam.

[27] [quæ altero responso plane concidit,] Joinvillius in epistola ad regem Ludovicum X, apud Menardum Historiæ præmissa, pag. 2 dicit, se rogatum a regina, ut curaret componendum, scribendumque libellum de factis, dictisque dignissimis ac sanctissimis sancti Ludovici: Quod humillime, inquit, facturum me, ac pro viribus meis impleturum promisi. Deinde in præfatione Historiæ id se facere asserit his verbis: Ego Joannes Jovisvillæ dominus, magnus Campaniæ senescallus scribi curo, atque memoriæ commendari Vitam, factaque, dictaque sanctissima domini sancti Ludovici. Viden', lector, Joinvillium aliena manu scripsisse? Mirari igitur non debemus, aliena itidem usum esse orthographia in Historia conscribenda. Scripserit itaque epistolam illam ad regem honoris causa manu propria, aut certe libellione usus fuerit alio, eoque minus perito, quam quo usus fuit ad Historiam conscribendam, jam argumentum Cangii plane corruit. Præterea ne verisimile quidem esse, stylum Joinvillii esse mutatum brevi ratiocinio ostendam.

[28] Tota Joinvillii lucubratio, qualis nunc habetur, [ulterius probatur Joinvillii stylum non videri mutatum.] eodem conscripta est stylo, eadem orthographia: siquis igitur stylum mutaverit, vel etiam orthographiam tantum emendaverit; necesse est, id factum sit studio magno, magnaque industria ab homine non imperito. Jam vero id factum fuisset vel eodem, quo Joinvillius scripsit, seculo XIV, vel seculo XV, vel serius. At nihil horum mihi fit verisimile, aut credibile. Neque enim seculo XIV aures habebant tam delicatas, ut vir quispiam eruditus laborem tantum sumpsisset corrigendi librum non diu ante scriptum. Si quis suspicetur idem seculo XV, aut serius factum: neque hoc erit credibile. Si enim id eo tempore factum esset a viro quopiam erudito, non tot relicta essent orthographiæ vitia, quæ seculo XV non facile in eruditorum Operibus invenias. Ceterum objici quidem potest, in Joinvillii Historia non inveniri particulas quasdam, eo tempore usitatas; & voces quasdam antiquas, quæ in instrumentis istius temporis occurrunt, ab illa exulare. Verum respondeo, & in aliis quibusdam ejusdem temporis monumentis eas non inveniri: adeoque id orthographiæ aut dialectorum varietati adscribendum. Cum igitur non probetur, in editione Menardi stylum Joinvillii mutatum; idque ne verisimile quidem appareat: habenda est Historia ejus labore edita, ut vera & genuina Joinvillii lucubratio, qualem Menardus eam existimavit, qui illam ex Ms. edidit, ut editioni Pictaviensi interpolatæ ac depravatæ opponeret. Menda tamen hinc inde aliqua in hanc etiam editionem irrepsisse, probabimus suis locis. Nunc tempus conscriptæ hujus Historiæ examinemus.

[29] Cangius in memorato Joinvillii elogio pag. 21 ostendit, [Tempus conscriptæ hujus Historiæ, tertio loco edendæ.] Historiam S. Ludovici ab eo conscriptam sub regno Philippi pulchri, ex verbis ipsius num. 12: Post hæc bonus Rex (S. Ludovicus) vocabat .. Philippum (III) regnantis nunc regis (utique Philippi IV cognomento pulchri) patrem. Ulterius probat laudatus Cangius, perfectam certe fuisse Historiam post annum 1305, quod meminerit mortis Guidonis de Dampierre eodem illo anno 1305 defuncti. Hæc satis certa. Annum autem, quo absolvit Historiam, non eadem quidem certitudine determinare possumus, probabiliter tamen assignabimus. Apud Menardum Historiæ præmittitur epistola dedicatoria, Ludovico regi Franciæ & Navarræ inscripta, quem filium vocat S. Ludovici. Non potest hic alius esse quam Ludovicus Hutinus, seu decimus, modo vera sit inscriptio: veram autem videri probabimus in notis ad epistolam, infra cum Historia Joinvillii dandam, ubi & objecta diluemus. Cum itaque Ludovicus Hutinus regnum adeptus sit sub finem anni 1314, potuit Joinvillius Historiam suam novo regi offerre circa initium anni 1315, ut ex ea disceret abavi potius sui, quam patris gesta imitari. Hæc breviter: nam ad fidem Historiæ conciliandam parum faciet, sive aliquot annis citius scripta sit, sive serius. Ceterum Historiam Joinvillii, uti tertiam sancti Ludovici Vitam, duabus præcedentibus subjiciemus, ita Latine redditam ut facile animadversurus sit lector, nos curam majorem habuisse omnia Joinvillii dicta exprimendi, quam stylum expoliendi.

[Annotata]

* de annis vide notata ibidem in Vita.

§ III. Aliæ quædam Vitæ posterius scriptæ: auctores alii, qui gesta ejusdem Sancti memoriæ prodiderunt.

[Vitæ S. Ludovici posterius scriptæ,] Præter Vitas modo assignatas, alia insuper edita est apud Chesnium tom. 5, a pag. 395. Auctor illius est anonymus sancti Dionysii monachus: tempus, quo Vita hæc scripta est, ignotum; at non diu post canonizationem conscriptam esse conjicio: auctor certe videtur parum a S. Ludovico abesse, si modum scribendi consulas. Ceterum gesta Sancti pauca complectitur, quorum partem Commentario inseremus: nam auctor est fide dignus, at vix aliquid habet, quod in Vita secunda non legatur expositum. Habemus & aliam Vitam Ms. auctoris anonymi, cura R. P. Stephani Souciet nobis transmissam, de qua Jacobus le Long in memorata jam aliquoties Bibliotheca pag. 359, num. 7147 sic habet: Sancta Vita & præclara gesta domini sancti Ludovici, Galliæ regis. Hic Vitæ titulus, quam impressam docet Parisiis in octavo anno 1666. Notat deinde in hac Vita multas reperiri circumstantias, quæ alibi non reperiuntur: idioma, inquit, illius antiquum fuit servatum. Non notat hic auctor, quo circiter tempore hæc Vita fuerit conscripta; neque id ego determinare possum. Attamen ex idiomate satis colligitur, hunc auctorem S. Ludovico non fuisse coævum, nam & stylus & orthographia multo magis accedit ad hodiernum scribendi modum, quam stylus & orthographia Joinvillii, ita ut integro seculo videri possit posterior. Porro, ut singularia quædam continet, quæ in aliis non reperiuntur, ita & quædam non satis certa, quin & contraria auctoribus magis probatis. Quapropter hac Vita dumtaxat utar in commentario, vel annotatis, ubi id expedire videbitur; cum autem impressam habere non possim, citabo eam ex Ms. sub nomine Vitæ Ms. auctoris anonymi. Laudatus le Long pag. 359 recenset etiam biographos S. Ludovici varios, qui seculo XVI & XVII illius Vitam exararunt, inter quos unum subinde adducam Ludovicum Lassere, qui Vitam S. Ludovici Gallice conscriptam cum Vita S. Hieronymi conjunxit, quæ simul Parisiis impressæ sunt anno 1541, ac rursum anno 1588, quam editionem citabo. Reliquos curiosus lector ibidem inveniet, nam ad eos mihi recurrendum non puto, ubi non desunt coævi.

[32] Seculo demum præcedente Historiam seu Vitam S. Ludovici composuerunt præ reliquis omnibus diligentius, [postremi duo biographi.] ac nitore Gallico perpoliverunt D. Filleau de la Chaize, & D. Franciscus Timoleon de Choisy, quorum lucubrationes in Gallia satis notæ sunt. Primus usus est monumentis a Tillemontio diligentissime conquisitis, ex quibus Historiam regis Ludovici IX diligenter conscripsit, immixtis non paucis, quæ in variis mundi partibus circa eadem tempora contigerunt: verum virtutes Sancti, quæ spectant ad Vitam privatam, aliis enarrandas reliquit. Edidit hanc Historiam Parisiis anno 1688 duobus voluminibus in quarto, at nomen suum non præfixit. Alter anno 1690 Vitam S. Ludovici typis item Parisiensibus emisit in publicum. Brevior hæc est præcedenti, & minus exacta in referendis Sancti gestis: nam virtutes, etiam vitæ privatæ, præcipue describere voluit hic auctor, eamque ob causam se animum ad scribendam hanc Vitam appulisse, monet in præfatione, quod hanc historiæ partem Chaizius ipse fateretur prætermissam. Horum opera utar in hoc commentario, maxime prioris: at eorum sententiam cæce non sequar. Hactenus de biographis. Nunc & breviter examinabimus, quam auctoritatem habere debeant historici quidam coævi, quorum scripta frequentius adducemus per decursum.

[33] Godefridus Guilielmus Leibnitius Hannoveræ (non Lipsiæ ut perperam notat le Long) anno 1698 edidit Chronicon, [Alii scriptores coævi: auctor Chronici sub nomine Alberici,] sub nomine Alberici monachi trium Fontium ab Adamo usque ad annum Christi 1241 perductum. Hujus Chronici auctorem non fuisse monachum Ordinis Cistertiensis in monasterio trium Fontium contendit a pag. 355 memoratus le Long, eumque canonicum regularem fuisse Hoii ad Mosam in diœcesi Leodiensi variis rationibus probare nititur, quibus sane difficulter potest resisti. Idem fere jam fuerat judicium editoris Leibnitii, qui in præfatione Chronico præmissa ita disserit: Ejus Opus in codice bibliothecæ Augustæ inscribitur: Alberici monachi trium fontium dioecesis Leodiensis Chronicon; ex conjectura opinor viri docti. At codex Claræmontanus apud Parisios habet: Dioecesis Catalaunensis, forte ex Bibliotheca Cistertiensi Caroli de Visch. In Leodiensi tamen diœcesi vixisse judico, & mecum judicabit credo quisquis librum leget: usque adeo multa habet & minuta circa res Leodienses, Hoienses, & vicinas. Quidquid sit de loco, quo hic auctor scripsit, coævus certe fuisse videtur S. Ludovico. Id colligitur utcumque ex eo, quod anno 1241 scribendi finem faciat. Sed quia Operi potuisset esse immortuus, certius id probatur ex eo, quod ab anno 1223 nullum amplius auctorem citet, cum antea citasset varios, atque alia fere Chronica compilasset, ut asserit memoratus le Long. Si enim vixisset serius, non defuissent auctores, quos citasset post dictum annum 1223. Unde concludo, in rebus ad S. Ludovicum spectantibus, eam ipsi fidem deberi, quæ debetur auctori coævo; licet in rebus anterioribus non eamdem ei auctoritatem omnes tribuant. Ceterum citabo illud Chronicon sub vulgari jam nomine Alberici.

[34] Prætereundus hoc loco non est Vincentius Bellovacensis, [Vincentius Bellovacensis S. Ludovico familiaris;] historicus ex sacra Prædicatorum familia, S. Ludovico item contemporaneus, familiaris insuper & charus, uti sufficienter eruitur ex epistola, quam ad Regem dedit, consolatoria de morte filii Ludovici, quodque Rex ejus studia promovere ipse sategerit, ut dicetur suis locis. Defunctum hunc esse anno 1264 conjicit Echardus tom. 1 de Scriptoribus Ordinis Prædicatorum pag. 214, quod exactius investigare nostra non interest. Quamvis igitur Bellovacensis auctoritatem in rebus, ætatem suam diu præcedentibus, non magnam habeat apud eruditos; in rebus ad S. Ludovicum spectantibus eam obtinere debet fidem, quam adhibere solemus auctori synchrono, pio, & sincero: quod notasse oportuit, quia Nangium multa ex eo hausisse jam diximus. Qui plura de eo desiderat, adeat Echardum citatum.

[35] [Matthæus Parisius, cujus Historia] Floruit item S. Ludovici tempore Matthæus Paris Anglus, monachus Benedictinus, & non pauca de gestis Regis sancti Historiæ suæ inseruit. Verum notare hic juvat mirabilem hujus viri in scribendo varietatem, & inconstantiam paucis observare, ne ipsius maledicentia lectorem incautum decipiat. Laudat frequenter S. Ludovicum, tum a justitia, tum a pietate, tum ab eximia sanctitate: idem tamen, si incorrupta ad nos pervenerit ejus Historia, verbis subinde in eumdem invehitur acerbissimis. Audiamus eum pag. 383: Eodemque, inquit, tempore, Rex Francorum usus odientium regnum Angliæ consilio, dedit comitatum Pictaviæ Amphulso fratri suo … qui ad regem Angliæ, vel ad fratrem ejus ex dono ipsius, de jure spectare dignoscitur … parvi pendens, imo potius vilipendens comitis Richardi, qui Deo fideliter in Terra sancta militavit, & Francos captivos liberavit, jus vel vendicationem. Unde multi non satis potuerunt admirari de Francorum nobilitate hoc permittentium & consulentium, qui mala pro bonis tam ingratanter & impudenter reddiderunt. Hæc, similiaque Parisius de Rege, quem meritis sæpe laudibus exornat, cujusque præclara facta dictaque crebro commemorat. Rufutabuntur illa suis locis, nec desunt auctores Galli, qui illa jam confutarunt, non magni ponderis in hisce auctoritatem Parisii existimantes; & merito quidem, utpote qui tam diversa de eodem Rege enarrat, ut si ejus tantum scripta legas, modo injustum putes, modo justissimum.

[36] [nimis maledica, & forsan corrupta:] Quemadmodum in Regem sanctissimum non satis æquus subinde Parisius, ita & in summos Pontifices, eorumque administros frequenter bilem exonerat; nec raro hac de causa vapulat apud Baronium, aliosque scriptores Catholicos. Verum non satis constat, utrum hæc omnia ipsi Parisio imputanda sint; an ejus Historiæ a malevolo quopiam deinde fuerint inserta. Certe Joannes Pitseus de Illustrib. Angl. scriptoribus ad annum 1259, quo ejus ponit obitum, pag. 338 dubium suum hac de re ita declarat: Hæc tamen & similia utrum ab ipso sic scripta, an ab aliis illi falso adscripta fuerint, nihil ausim certo affirmare, maxime cum quorumdam sit opinio, multa ejus scripta recentius edita, incorrepta, imo corrupta, & nonnihil depravata in lucem prodiisse. Jam vero ne quis existimet, Parisium solummodo maledicæ calumniandi licentiæ accusari ab amantibus Romanorum Pontificum scriptoribus, lubet de ejus hoc vitio loquentem audire heterodoxum, quem nullus de nimia in Romanam Ecclesiam indulgentia suspectum habere potest. Casimirus Oudinus tom. 3 de Scriptoribus ecclesiasticis col. 209 de eo sic habet: Omnes enim secat, universos pungit, ac si nulli omnino mortalium aut parcere aut condonare, rigidissime sibi proposuisset: non episcopis scilicet, non magnatibus, non regibus, non imperatoribus, imo nec ipsi Papæ, nec abbati proprio. At tanquam furiosus quispiam in quadrivio, ex quacumque plaga viator supervenerit, Tros, Rutulusve ferat *, hospes an hostis: si illi non placuerit, flagris misellum adoritur, lorisque male mulctatum, procul arcet & abigit. Porro, inquit post pauca, excusare hominem, ac dealbare quem putant æthiopem, nititur Willielmus Vuats Anglus presbyter. Cujus productis verbis ita respondent inter alia: Unum dicam, unde vix a quoquam excusari umquam possit, Matthæum Parisiensem fuisse ingratissimum, ac superbum monachum. Quod probat deinde ex infami plagio, quo Chronicon Rogeri de Wendover pro suo descripserat. Hæc ille & plura hujusmodi. Hinc colliget lector, non omnia pro certis habenda, quæ in Historia Parisii de S. Ludovico reperiuntur scripta, præsertim ubi de controversiis agitur Gallos inter & Anglos; aut de modo agendi cum summo Pontifice.

[37] Ceterum quæ de sancto Rege Historiæ suæ inseruit bile vacuus, ac partium studio; quamvis non ea simplicitate verborum scripta sint, [qua ideo caute utemur:] qua reliqui fere auctores, quos enumeravimus hactenus, res gestas S. Ludovici referunt, non tamen videntur omnino rejicienda; cum auctor sit coævus, nec suspicari possimus, illa fuisse a quopiam deinde adjecta. Verumtamen ne hæc quidem omnia proferemus sine delectu aliquo, cum longas quandoque referat personarum sermocinationes tanta fiducia, ac si rei gestæ ipse affuisset, verbaque omnia præsens litteris consignasset; quamvis in iis non a vero tantum, sed a verisimilitudine quoque subinde aberret. Magna igitur cautela opus est, ut recte utamur Historia Parisii, ne insulsas ejus meditationes pro veris historiis incauto lectori obtrudamus. Qua prævia, utemur editione Operis Parisiensi anni 1644; cui subjecta sunt ejusdem auctoris additamenta, seu instrumenta, quibus etiam subinde utemur.

[38] Inter auctores S. Ludovico synchronos, qui ejus præclaras virtutes, [Philippus Mouskes, Guilielmus Guiart poëtæ Galli:] gestaque heroica posteritatis memoriæ commendarunt, numerandi etiam sunt poëtæ duo Galli, Philippus Mouskes, & Guilielmus Guiart, qui Historiæ suæ metro alligatæ non pauca de sancto Ludovico inseruerunt. Extat historia Philippi Mouskes in bibliotheca regia, uti ex Labbeo habet le Long pag. 356; inchoatur a raptu Helenæ, deduciturque usque ad annum 1242: partem illius edidit Cangius post Historiam Villehardouini de capta Constantinopoli, apud quem plura de hoc auctore in præfatione pag. 211 lector inveniet. Laudatus modo Cangius item edidit post Historiam S. Ludovici per Joinvillium scriptam, totam illam partem Historiæ Guilielmi Gujart, quæ spectat ad S. Ludovicum. Usui itaque nobis esse poterit etiam hæc Historia; quamvis enim metro alligata sit, sancti Regis virtutes, resque præclare gestas historice prosequitur ab initio regni ad mortem usque. Docet in præfatione ad lectorem initio tomi memoratus Cangius, auctorem finem Operi suo imposuisse æd annum 1307, quo, inquit, vivebat: annis videlicet 37 post mortem S. Ludovici, ita ut cum eodem Sancto vixisse ad aliquot certe annos censendus sit. Quod si Guilielmus forte non ea erat ætate, ut Sancti gesta spectare ipse potuerit, supererant certe non pauci eo tempore, qui viderant, ex quibus ea poterat discere: licet etiam præ oculis habuisse videatur Vitam ex Actis canonizationis conscriptam, cui in virtutibus Regis sancti referendis præ ceteris consentit. Hanc itaque metricam seu Vitam, seu Historiam fide omnino dignam existimamus.

[39] [aliique multi, quibus accedunt instrumenta.] Præter auctores huc usque memoratos, non desunt adhuc alii S. Ludovico coævi, aut suppares: adsunt præterea instrumenta quam plurima eaque maxime authentica; veluti bulla canonizationis Vitæ compendium complexa, litteræque multæ iis temporibus scriptæ, tum per ipsum Ludovicum, tum per alios: verum hæc omnia hic enumerare prætermitto, quod singula suis locis sim indicaturus. Ex his itaque ordine chronologico supplebimus in hoc commentario ea Sancti gesta, quæ in Vitis edendis minus accurate sunt exposita, vel omnino prætermissa: ex his controversias hinc inde occurrentes tractabimus; ac denique Acta S. Ludovici, quantum poterimus elucidabimus, quod jam aggredimur.

[Annotata]

* fuat

§ IV. S. Ludovici parentes, fratres, & sorores: an precibus S. Dominici, recitatoque rosario obtentus?

Gloriosissimus sanctus Ludovicus, quondam Galliæ Rex, [Pater S. Ludovici Ludovicus VIII, rex pius;] inquit Vita secunda num. 10, patrem habuit christiana religione præstantissimum, ac Galliæ regem nomine Ludovicum, ejusdem videlicet nominis vulgo octavum, quamvis septimus perperam dicatur in Vita Ms. anonymi; & revera undecimum fuisse probet Spondanus ad annum Christi 1223 num. 6 hoc modo: Fuit autem (Ludovicus, de quo agitur,) sui nominis rex octavus vulgo dictus; initio numeri sumpto a Ludovico pio rege & imperatore, filio Caroli magni: cum tamen revera dicendus sit undecimus, quod qui prima regum stirpe Merovingia tres Clodovei regnarunt, iidem sint & Ludovici, sive HLudovici, aut HLudovei, vel etiam Luduini priscis auctoribus nuncupati. Gaufridus num. 4 eum vocat, Christianissimum atque sanctissimum. Auctor incertus apud Chesnium tom. 5 pag. 288 ejus continentiam conjugalem laudat his verbis: Vir utique catholicus, & miræ sanctitatis, omnibus diebus vitæ se non maculavit, præterquam cum unica uxore sua, sibi legitimo matrimonio copulata. Eadem tradit Bellovacensis lib. 30 cap. 129. Hæc sufficiant ad pietatem Ludovici VIII commendandam, quæ maxime posterioribus vitæ annis in expeditionibus contra Albigenses susceptis apparuit. Qui plura de patre S. Ludovici desiderat, ea inveniet apud auctores Gallos, nos obitum ejus paucis referemus suo loco.

[41] [mater Blancha, mulier præstantissima;] Matrem, ut num. 10 habet Vita secunda, nactus est beatus Rex reginam Blancham, filiam honoratam regis Hispaniæ, nimirum Alphonsi X Castellæ regis. Hæc Ludovico jam nupta fuerat ab anno 1200, ut tradit Chronicon Alberici ad eumdem annum pag. 418 his verbis: Anno MCC… Ludovicus filius regis Franciæ duxit Blancham filiam Alphonsi regis Castellæ, neptem ex sorore regum Angliæ Richardi & Joannis. Miris laudibus hanc reginam exornant auctores passim, Quæ, inquit Gausridus num. 5, vere extitit dilecta Domini, & amabilis Deo, & hominibus utilis & accepta. Nangius apud Chesnium tom. 5, pag. 329 prudentiam ipsius his verbis commendat: Hæc fuit omnium mulierum sui temporis prudentissima, veneruntque omnia bona regno Franciæ pariter cum illa. Plura de præstantissima hac S. Ludovici matre hic non addo, frequenter enim de illa sermo recurret, atque ad annum piissimæ ipsius mortis non dimittemus omnino illaudatam. Hisce parentibus natus est sanctus Ludovicus.

[42] Fratres ipsius & sorores breviter item investigemus. Fragmentum Vitæ Ludovici VIII, [fratres] ex veteri codice Ms. editum a Chesnio tom. 5 pag. 289, enumerat sequentes hoc modo: Hujus Ludovici fuit uxor nomine Blancha, filia regis Castellæ, ex qua genuit plures filios, Philippum scilicet primogenitum, qui in pueritia est defunctus, sanctum postea Ludovicum, Robertum Atrebatensem comitem, Alphonsum comitem Pictavensium, & Johannem qui puer obiit, & Carolum Provinciæ comitem, postea Siciliæ regem, & filiam Elizabeth. Scripsit hujus fragmenti auctor saltem post canonizationem S. Ludovici, nam sanctum vocat: adeoque mirari non debemus, si prætermiserit aliquos in pueritia defunctos. Memorati auctoris vestigia sequitur Gerardus du Bois in Historia ecclesiæ Parisiensis tom. 2 pag. 309, sic scribens: Plures liberos ex Blancha regina suscepit; Philippum, qui in pueritia decessit; Ludovicum, qui postea regnavit…; Robertum, qui Atrebatensis comes fuit; Alphonsum, qui Pictavensis comes extitit; Joannem, qui puer morte defunctus; Carolum, qui primum comes Provinciæ (immo Andegavensis, deinde & Provinciæ) deinde Siciliæ regnum adeptus est; & Elizabetham filiam. Unus certe in hac enumeratione est prætermissus, quem Albericus Dagobertum vocat, alibi Philippus Dagobertus est nominatus.

[43] Audi itaque Albericum in chronico ad annum 1226 pag. 522 fratres S. Ludovici, [habuisse dicitur] qui vivebant, dum ille corona regia insignitus est, suo ordine enumerantem: Fratrum ejus, inquit, hæc erant nomina, Robertus, Joannes, Alphonsus, Dagobertus, Carolus, & soror Isabella. Philippus omnium natu maximus, de quo idem meminit ad annum 1214 pag. 485, jam obierat ante patrem, ac sepultus erat in ecclesia beatæ Mariæ Parisiensi, ut patet ex litteris Ludovici VIII a memorato domino du Bois recitatis loco citato, in quibus ita loquitur idem Ludovicus: Noverint universi præsentes & futuri, quod nos pro salute animæ nostræ, & Blanchæ reginæ uxoris, & Philippi primogeniti nostri, instituimus unam capellaniam in ecclesia beatæ Mariæ Parisiensis, in qua sepultum est corpus ejusdem filii nostri Philippi. Duos alios mors immatura abstulit anno 1232, ut ibidem pag. 542 memorat laudatum Alberici Chronicon hunc in modum: Duo de fratribus regis Ludovici Franciæ, Joannes scilicet & Dagobertus moriuntur.

[44] Hos item S. Ludovici fratres numerat Chaizius in Historia S. Ludovici pag. 51. [octo, sorores duas. Non fuit] At plures enumerant alii: nam filiam anno 1205 natam, & filium Stephanum nomine adjungunt præcedentibus fratres Scævola & Ludovicus Sammarthani in Historia domus Francicæ tom. 1 a pag. 505. Labbeus autem noster, quem & alii sequuntur, in Tabulis genealogicis domus regiæ Franciæ a pag. 54, undecim omnino enumerat Ludovici VIII ex Blancha liberos, filios novem hoc ordine. Philippum, Ludovicum, Robertum, Philippum & Joannem gemellos, Alphonsum, Carolum, Stephanum, Philippum cognomine Dagobertum: & filias duas, natu maximam ignoti nominis, & Isabellam. Ceterum de tribus, qui ad ætatem virilem pervenerunt, Roberto nempe, Alphonso, & Carolo suis locis dicentur plura: uti & de B. Elizabetha, seu Isabella sanctissima femina, quæ & in Opere nostro locum habebit ad XXX Augusti. Scriptores quidam ex Ordine Prædicatorum, aliique multi, quos citat Arturus a Monasterio in Martyrologio Franciscano pag. 390, quibus & alii deinde accessere, volunt S. Ludovicum precibus S. Dominici, recitatoque a Blancha matre rosario impetratum fuisse, quod, ut Vitæ scriptoribus prorsus ignotum est, ita facile ex dictis corruet. Collega meus Cuperus in commentario prævio ad Acta S. Dominici tom. 1 Augusti pag. 404 post Echardum Dominicanum ostendit, id cum gestis S. Dominici connecti non posse, atque ex Alano de Rupe, auctore fabuloso, incaute a recentioribus desumptum, quod satis erat ad fabulam confutandam.

[45] [ex improli matre precibus obtentus.] Neque vero hæc minus pugnat cum Actis S. Ludovici. Audiamus breviter aliqua ex Thoma Malvenda, qui in Annalibus Prædicatorum ad annum Christi 1245 cap. 24, pag. 136 plura de his narrat: Erat, inquit, Blancha in matrimonio Ludovici annis jam ultra duodecim sine prole, quod anno 1212 vel 1213 affigit. At vero prole non caruisse Blancham eo tempore, clarum est auctoritate scriptorum synchronorum: Albericus enim in Chronico pag. 485 refert Philippum Ludovici VIII primogenitum, & fratrem S. Ludovici natu maximum, anno 1214 filiæ comitis Nivernensis desponsatum fuisse, quod fieri certe non potuit, si prole tunc destituta fuisset Blancha, & intra breve tempus natus fuisset Ludovicus, ut inferius habet Malvenda. Plura non addo; nam imperitus hujus fabellæ auctor, qui Malvendam, aliosque fefellit incautos, occasionem illius confingendi hausit ex ignorantia: quod putaret S. Ludovicum filium fuisse natu maximum, ejusque parentes diu prole caruisse: quæ cum falsa sint, structura hoc fundamento nixa per se concidit. Hinc tamen piissimam rosarium recitandi consuetudinem non improbamus; nec negamus S. Ludovicum dono Dei singulari Franciæ concessum.

§ V. Annus Sancti natalis veterum auctoritate stabilitus.

[Dissensio veterum de anno natali,] Dies S. Ludovici natalis certus est, communique historicorum consensu receptus: natum enim Sanctum die S. Marci Euangelistæ, seu XXV Aprilis, tradunt auctores cum antiqui tum neoterici. De anno tamen, quo illustre hoc Sidus Franciæ exortum, non eumdem reperio consensum. Quamvis enim scriptores, qui postremis hisce temporibus floruerunt, in unam fere abierint sententiam; credantque hodiedum eruditi plerique, natum esse S. Ludovicum anno 1215: id tamen non inveni satis firmatum, idoneisque rationibus stabilitum. Quapropter ignoscant mihi velim eruditi Galli, quod sententiam illam nuper receptam ad novum examen revocem, statuamque ex antiquorum auctoritate, quis videatur sanctissimo Regi annus fuisse natalis: ab hoc enim totius Vitæ dependet chronologia.

[47] [nam alii 1215, alii 1214 statuunt.] Duo tantum anni videlicet 1215, & 1214 in disceptationem veniunt, aliis auctoribus hunc, aliis illum S. Ludovico natalem statuentibus: nam licet quidam, etiam antiqui, annum 1213 designare videantur, illorum sententia satis ex dicendis refutabitur. Jam vero pauci sunt ex antiquis, qui de ipso natalium anno loquuntur; plures vero illum insinuant, dicendo qua esset ætate, dum regnum est adeptus, regiaque corona redimitus. Diligenter igitur notandum, coronatum esse anno 1226, ut apud omnes nunc in confesso est, Dominica prima Adventus: itaque illi omnes, qui plusquam duodecim ætatis annos tribuunt Ludovico, dum coronabatur; adversantur anno 1215; qui eo tempore duodecim necdum annos implevisse affirmant, eidem anno patrocinantur: qui vero duodecim annos tribuunt simpliciter, neutri admodum favent sententiæ, cum incertum sit, an illos completos velint, an incompletos. His prænotatis proferam, quæ pro utraque opinione inveni, veterum testimonia, non solo tamen testium numero rem acturus, sed vel maxime consideraturus, qui quibus, etiam inter antiquos, hac in re sint præferendi.

[48] Nangius in Vita S. Ludovici apud Chesnium tom. 5, [Nangius in Vita favet anno 1215; in Chronico adversatur:] pag. 327 patrocinatur anno 1215 his verbis: Ludovicus ejus filius, qui nondum ætatis suæ annum duodecimum attigerat, regni Francorum fastigium est adeptus, idque anno 1226, ut mox addit: huic consona in eadem Vita inveniet lector variis locis, ubi de ætate Regis loquitur. Ponderis aliquid haberet Nangii sententia, nisi ipse deinde scripsisset contraria. Audi quid scribat in Chronico posterius exarato: nam in eo Ludovicum Sancti titulo condecorat, quod non facit in Vita. In Spicilegio Acheriano editionis novæ, quam in decursu semper allegabo, pag. 31, relato ad annum 1226 Ludovici VIII obitu, hoc modo prosequitur: Cui successit in regnum Ludovicus filius ejus, & per industriam & prudentiam venerabilis matris suæ Blanchæ… coronatur, anno ætatis suæ quarto decimo non impleto. Nangius igitur, qui in proœmio ad Vitam asserit, se spicas metentium doctorum collegisse, sive ex aliorum scriptis suam composuisse Historiam, in alios incidit doctores, quando gesta S. Ludovici colligebat, in alios dum scriberet Chronicon suum; atque hos posterius visos in ætate novi Regis designanda demum prætulit illis, quos in Vita Sancti componenda fuerat secutus. Quamvis itaque secunda scriptoris sententia priori, quam deseruit, sit præferenda; adeoque Nangius adversari magis videatur recentiorum opinioni, quam prodesse: non nitar tamen auctoritate hujus scriptoris, cujus chronologiam sæpe aberrantem inveniemus. Hæc de Nangio, cujus prior opinio multos forsan movit ad annum 1215 S. Ludovico natalem statuendum, quod non legissent ipsius Chronicon diu post Historiam editum, lapsusque ejus chronologicos non satis haberent perspectos.

[49] Sententiam recentiorum historicorum clarissime tradit Chronicon breve S. Dionysii, [anonymus in Chronico S. Dionysii designat annum 1215,] scriptum ab anonymo monacho Benedictino ejusdem abbatiæ, atque editum ab Acherio tom. 2 Spicilegii a pag. 495, in qua pag. 496 ad annum MCCXV hæc leguntur: Hoc anno natus est Ludovicus Rex filii (filius voluit dicere) Ludovici regis, in festo sancti Marci Euangelistæ. Nihil hoc testimonio clarius, modo auctor talis sit, ut ejus testimonio tuto stare possimus: hoc itaque investigandum. Produxit anonymus ille Chronicon suum breve admodum usque ad annum 1292, ex quo conjectura fieri potest, circa illud tempus scripsisse, sub finem videlicet seculi XIII, postquam Nangius Gesta S. Ludovici conscripserat, aut eodem fere tempore. Hic ergo auctor Nangium sequi potuit; vel si eum secutus non est, tam propinquus non erat anno natali, ut aberrare in eo non potuerit.

[50] [alter ejusdem abbatiæ anonymus annum 1214:] Potuit certe hic anonymus inter fratres S. Ludovici prætermittere Philippum natu maximum, aliosque, quos omnino ignorasse videtur, cum aliorum nativitatem memoret, horum vero omittat. Cum igitur hic auctor non satis idoneus sit, cujus testimonio hanc rem definiamus, illius testimonio opponimus testimonium alterius ejusdem abbatiæ monachi, item anonymi, cujus Opusculum de gestis S. Ludovici edidit Chesnius tom. 5 a pag. 395, ubi sic exorditur in proœmio: Sanctus iste Ludovicus nonus, filius Ludovici supra dicti ex Blancha regina, filia regis Hispaniæ, XIII ætatis suæ anno patri successit in regno. Et mox finito proœmio: Sanctus igitur iste Ludovicus, XIII annorum juvenis patre suo Christianissimo orbatus. Vides, opinor, lector, quam parum de natali anno S. Ludovici concordent monachi abbatiæ S. Dionysii: ex quo colligo illorum auctoritatem ab hac controversia amandandam, aliosque quærendos auctores, qui magis de hac re fuere instructi.

[51] [anno 1215 consentit Guilielmus Gujart:] Guilielmus Gujart apud Cangium pag. 133 asserit, S. Ludovicum necdum habuisse annos duodecim, quando coronatus est: favet itaque hic auctor anno 1215, seu recentiorum sententiæ. Verum, cum scripserit tantum initio seculi XIV, per se cognoscere non potuit annum natalem S. Ludovici, sed illum accipere debuit ex aliis; neque improbabile est priorem Nangii sententiam hac de re fuisse secutum. Deinde erravit Guilielmus Gujart in enumerandis filiis Ludovico VIII superstitibus; nam mox initio Poëmatis scribit, quatuor filios a defuncto Ludovico VIII relictos, S. Ludovicum, Robertum, Alfonsum, Carolum: at vivebant etiam tum Joannes, & Philippus cognomine Dagobertus: securi ergo esse non possumus, non item erravisse in anno natali S. Ludovici designando. Præsertim quod non paucos errores chronologicos in hoc auctore ostendere possemus, si operæ pretium videretur. Huic igitur testimonio opponam auctores alios, qui facile tantum adversabuntur recentiorum sententiæ, quantum prodest poëta memoratus.

[52] [sed eidem adversantur Nicolaus Trivettus, Guilielmus de Podio,] Nicolaus Trivettus Ordinis Prædicatorum Chronicon suum produxit usque ad annum 1307, quo usque Gujartum Poëma suum produxisse ex Cangio diximus num. 37: obiisse Trivettum circa annum 1328, natum annos circiter septuaginta, putat Echardus tom. 1 de Script. Prædicat. pag. 561; ita ut ætas utriusque fere fuerit æqualis, ac æqualis saltem Chronographi cum Poëta debeat esse auctoritas. Is autem tom. 3 Spicilegii pag. 189 ad annum 1226 ita scribit: Moritur Ludovicus Francorum rex, & successit eidem filius ejus S. Ludovicus, coronatus in Regem cum esset annorum quatuordecim. Accipe & contemporaneos S. Ludovico. Guilielmus de Podio Laurentii, qui Chronicon suum produxit usque ad annum 1271, quod edidit Catellus post Historiam de comitibus Tolosanis, pag. 85 relata Ludovici VIII morte, sic pergit: Cui Ludovicus primogenitus suus successit in regnum. Erat autem ætatis quatuordecim annorum, quando cœpit regere. Consentit huic fere incerti auctoris Chronicom, præcedenti subjectum, his verbis: Cui Ludovicus filius primogenitus, ætatis fere annorum quatuordecim, successit in regno. Finem hic auctor imponit Chronico ad annum 1312.

[53] Antiquior utroque Vincentius Bellovacensis, & S. Ludovico familiaris, [Vincentius Bellovacensis, & anonymus Vitæ scriptor.] de quo egimus num. 34, lib. 30 Speculi historialis cap. 129 de morte Ludovici VIII, & ætate succedentis in regnum S. Ludovici, ex qua annus ejus natalis eruitur, ita scribit: Anno Domini MCCXXVII migrat ibidem ad Christum (Ludovicus VIII.) Hoc erroris convincemus suo loco. Post pauca de filio adjungit: Ludovicus itaque primogenitus ejus … coronatur in Regem, qui XIV annum ætatis suæ completurus erat in festo sancti Marci euangelistæ proximo sequenti. Vincentio plane consentit biographus anonymus Gallus, de quo egi num. 32. Errat uterque hic auctor in tempore coronati Regis, attamen natum censent anno 1214, ut ex calculorum subductione patet, neque certo sequitur ex hoc errore, quod item in anno natali erraverint. Præcedentes, Trivettus scilicet, & Guilielmus natales Regis sancti deducunt ad annum 1213, quod contrarium est auctoribus multis, qui duodecim annos simpliciter dicunt, adeoque & illi errasse censendi, ut postea magis patebit, sed uno potius anno, quam duobus. Hi itaque auctores præponderant facile unius Gujarti testimonio: sed neque horum tanta videtur hac in re auctoritas, ut tuto rem determinare possimus; nec plures hujusmodi chronographos lubet adducere, cum solo auctorum numero non sit dirimenda controversia: hoa autem adducere placuit, ut pateret, quam facile errare potuerint, qui pro anno 1215 sunt producti, cum erraverint etiam illi, qui rei gestæ, seu natalibus S. Ludovici magis fuere propinqui.

[54] Hactenus æqualibus fere utrimque momentis librata controversia. [Tres auctores maxime probati statuunt annum 1214:] Nunc cum plures mihi ad manum non sint auctores alicujus ponderis, qui pro natalibus S. Ludovici anno 1215 affigendis testimonium dicere possunt; producam testes, quibus fidem negare vix possumus, quique voce consona testantur, sanctum Regem anno 1214 mundo fuisse natum. Edmundus Martene tom. 5 Collectionis amplissimæ veterum scriptorum a col. 917 ex Ms. codice bibliothecæ regiæ edidit Chronicon Turonense auctoris quidem anonymi, sed ut editor observat ibidem, Canonici cujusdam Turonensis ecclesiæ S. Martini, qui ab ipsa mundi creatione incœptum ad annum MCCXXVI, quo vivebat, protraxit, inquit Martenius: sed pro anno MCCXXVI legendum MCCXXVII, quo usque protractum legitur. Auctor vero in præfatione col. 919, postquam exposuit, quos in rebus antiquioribus secutus sit auctores, ita subjungit: Ceterum ea, quæ subjunximus, partim alibi digesta reperimus, alia quædam a nobis visa sunt, & alia certa relatione comperta. Cum itaque paullo ante asserat idem auctor, se ad sua usque tempora temporum seriem texere studuisse, eaque, quæ de S. Ludovici coronatione, secutaque mox anno 1227 regni turbatione memoriæ mandavit, postrema sint, quæ exaravit; facile intelligimus ea, quæ de ætate & coronatione S. Ludovici retulit, inter visa, aut relatione certa comperta computari. Hunc igitur auctorem præferendum reliquis omnibus, quos citavimus hactenus, in anno natali S. Ludovici designando, clarius ex dictis est, quam ut pluribus probari debeat.

[55] Audiamus itaque quid hic statuat, & tuto sequamur. Col. relato ad annum 1226 Ludovici VIII obitu, sic pergit: Quo sepulto, Ludovicum puerum, [auctor Chronici Turonensis,] filium ejus primogenitum (ex viventibus,) anno ætatis XIII in vigilia S. Andreæ Apostoli, per manus Jacobi Suessionensis episcopi, vacante sede Remensi, ad regnum Franciæ solemniter coronarunt. Plures coronationis circumstantias, quas hic auctor exactius prosequitur, quam ullus alius, dabimus suo loco. Cum itaque natus sit S. Ludovicus XXV Aprilis, natus item est anno 1214, ut patet numeros subducenti a XXV Aprilis anni 1214, usque ad XXIX Novembris anni 1226. Hic ergo testis sit primus: cujus verba ex Chronico Turonensi in Chronicon Britannicum translata lector inveniet tom. 2, col. 359 Historiæ Britanniæ domini Lobineau.

[56] [auctor Vitæ secundæ] Alterum testimonium, idque irrefragabile, dicet Margaritæ reginæ confessarius, adeoque S. Ludovico synchronus: quamvis hujus testimonium irrefragabile non putem ab ætate sola auctoris, sed vel maxime quia ea secutus est monumenta, quibus hac in re fidem negare non possumus: diximus enim § 2 hunc auctorem Vitam scripsisse ex Actis canonizationis secundum jurata virorum præstantissimorum testimonia, nihilque de suo addidisse præter ordinem, ut ipse testatur ibidem. Quis autem credat, de ætate Sancti aliquid Actis canonizationis insertum fuisse, nisi certum omnino, & minime dubium? Quis dubitet, quin consulta fuerint ipsa instrumenta authentica, in quibus dies & annus natalis erat annotatus, priusquam in Actis canonizationis aliquid de ætate Sancti scriberetur, juratoque testimonio confirmaretur? Nescit profecto quanta cum cautione hac in re procedatur, qui vel leviter de eo dubitandum existimat. Hic igitur auctor quid dicat de ætate S. Ludovici, dum pater ejus anno 1226 mortem oppetiit, audiamus: Rege, inquit, Galliæ patre venerabilis sancti Ludovici modo, quo diximus, defuncto, solus hic mansit beatus Rex, annos natus paullo plusquam duodecim, sub tutela … matris suæ. Consentire hunc auctori præcedenti, seu mortem Ludovici VIII contigisse, dum S. Ludovicus annum agebat ætatis decimum tertium, clarum est & manifestum. Itaque ad tertium progredior testem.

[57] [& Bernardus Guidonis, qui exactum dedit compendium vitæ chronologicum;] Edmundus Martene tom. 6 Collectionis amplissimæ varia edidit Opuscula illustrissimi Bernardi Guidonis, episcopi Lodevensis, ex Ordine Prædicatorum, viri pro tempore suo doctissimi, quem Jacobus Echardus tom. 1 de Scriptor. Prædicat. a pag. 576 jam floruisse ostendit sub finem seculi XIII, quamvis anno tantum 1331 supremum diem septuagenarius circiter obierit. Post memorata Opuscula Bernardi a col. 539 Martenius edidit ex Ms. bibliothecæ regiæ Numerum monasteriorum monialium Ordinis fratrum Prædicatorum, ab ipso etiam Bernardo scriptum, sed auctum deinde ab anonymo, ut docet R. P. Matthæus Texte in Dissertatione erudita de loco natali S. Ludovici pag. 9: eadem jam ediderat Echardus ante Opus memoratum pag. VI ex Ms. Bernardi, sine augmento dein addito: Sed cum ibi occurrant menda quædam typographica, Martenii potius editionem citabo. Itaque col. 541 agens de monasterio Pisciacensi, in honorem S. Ludovici fundato, brevem dat chronologiam præcipuorum Sancti gestorum, quam totam huic loco inseram, ut videat lector, quam exacte omnia sint chronologice deducta, ac simul habeat chronologicum compendium, quod secuturi sumus suisque locis confirmaturi. Monasterium, inquit, de Pyssiaco prope Parisius, quod incœpit fundari in honore gloriosissimi confessoris B. Ludovici Regis, piissimi quondam Regis Francorum, a domino rege Philippo, tam insigniter quam regaliter & potenter, anno Domini MCCXCVII audita canonizatione S. Ludovici piissimi Regis Francorum quondam avi sui, qui apud Pyssiacum natus est in hoc mundo, & sacrum baptisma suscepit. Natus est vero in festo B. Marci Euangelistæ anno Domini MCCXIV. Coronatus autem fuit in Regem Dominica prima Adventus, anno Domini MCCXXVI, ætatis vero suæ anno XIII, quem completurus erat in sequenti festo S. Marci Euangelistæ. Crucem autem assumpsit pro primo passagio * transmarino anno Domini MCCXLIV, ætatis vero suæ anno trigesimo jam completo. Transfretavit autem prima vice anno Domini MCCXLVIII, cum jam XXXIV annum attigisset ætatis. Rediit autem inde exacto jam septennio inter moras anno Domini MCCLIV. Transfretavit autem secunda vice anno Domini MCCLXX, ubi & pertransiit mare præsentis seculi in exercitu Domini, in castris apud Tunicium VIII Calendas Septembris, anno Domini prætaxato, ætatis vero suæ anno LVII. Fuit autem canonizatus, & sanctorum Confessorum catalogo annotatus per Bonifacium Papam VIII III Idus Augusti, dicto die, in Urbe-veteri, Pontificatus sui anno secundo, anno Domini MCCXCVII.

[58] [quos omnino putamus sequendos.] Vides, opinor, lector hoc compendium chronologicum studiose esse compositum, omniaque aptissime sibi invicem esse connexa: ita ut vel has notas chronologicas alibi descriptas invenire debuerit, vel impigro studio in singulas inquirere. Si autem singula suo tempore invenerit notata, nullum fuit errandi periculum: sin ipse investigaverit singula, quod videret Vitæ S. Ludovici rectam deesse chronologiam, ne sic quidem suspicari possumus, virum doctum, ætati S. Ludovici tam propinquum, atque in id unice intentum, ut exactam daret chronologiam, in gestis unius hominis ordinandis fuisse deceptum. Habemus igitur tres testes, omni exceptione majores, quibus tuto credimus S. Ludovicum mundo natum fuisse anno 1214: uti jam dudum scripsit Ludovicus Lassere in Vita ejusdem Sancti, Vitæ S. Hieronymi adjuncta, pag. 168. Quod autem eruditi Galli, aliique contrarium scripserint, factum existimo, quia hos auctores, nuper e tenebris erutos, non viderant, aut certe maluerant trita jam vita incedere, quam operosa disputatione in verum inquirere. At vero mihi ita agere non licuit, ac ne paucis quidem rem absolvere, ne sine sufficienti ratione a doctissimorum virorum sententia viderer recessisse.

[Annotata]

* id est, expeditione

§ VI. Locus Natalis Pisciacum, contra paucos hodiernos, ex veterum testimonio firmatus.

[Notitia brevis Pisciaci, loci natalis S. Ludovici,] Alteram hic ingredimur disceptationem, præcedenti non absimilem, de loco videlicet natali. Nullus de eo dubitare videbatur ante hæc nostra tempora, asserentibus passim eruditis, S. Ludovicum mundo datum esse Pisciaci, quod olim non nisi castrum fuisse regium, ubi reginæ pariebant, ac regii educabantur infantes, scribit Chesnius in Antiquitatibus urbium Galliæ pagina 218. Verum excrevit deinde in oppidum modicum, quod Baudrandus in Geographia ad vocem Pisciacum, ita breviter describit: Pisciacum, Poissy, oppidum Galliæ, in provincia insulæ Franciæ, cum ponte lapideo ad Sequanam fluvium, sex leucis distans a Parisiis in ortum æstivum Rothomagum versus, … estque una leuca infra confluentes Oesiæ fluvii in Sequanam. Ac ne tempore quidem S. Ludovici Pisciacum fuisse, quale describitur a Chesnio, satis colligitur ex Helgaldo in Vita Roberti regis apud Chesnium tom. 4, pag. 65, ubi memoratus auctor sic loquitur: Sedes regalis Pisciacus dicta, supra Sequanam posita, Francorum regibus satis est opportuna. In ea monasteria tria ab antiquis viris didicimus facta: unum in honorem sanctæ Mariæ, aliud sancti Joannis, tertium sancti Martini confessoris. E quibus unum in honore sanctæ Mariæ Matris Domini rex bonus (Robertus) assumens, & a novo ædificans, illud in ornamentis & clericis, auro & argento satis honorabile reddidit. Hæc circa initium seculi XI, quo regnavit Robertus, itaque etiamsi a Gaufrido & Nangio castrum, alibi villa vocetur, pro usu temporis, quo oppida modica his nominibus appellabantur, videtur jam tum Pisciacum fuisse oppidum ea fere amplitudine, qua nunc cernitur, dictaque Chesnii de tempore longe anteriori sunt intelligenda. Porro oppidum Pisciacum spectabat ad diœcesim Carnotensem, atque etiamnum spectat, quod in dubium vocari non posse ait pag. 7 epistolæ suæ mox Laudandus Textius, atque infra juvabit meminisse. Qui plura cupit de hoc oppido, adire potest Mabillonium lib. 5 de Re diplomatica cap. 115, & Adrianum Valesium in Notitia Galliarum ad vocem Pinciacum, sic enim potius nominari contendit; at nos recepto magis hodiedum vocabulo Pisciacum nominabimus.

[60] [qui nuper in dubium vocari cœpit.] Nullus, ut dixi, dubitare videbatur, quin memoratum oppidum natalibus S. Ludovici esset nobilitatum: at nostro hoc demum seculo res in dubium vocari cœpta est: quidam enim eruditi existimarunt, se locum Sancti natalem invenisse in diœcesi, atque agro Bellovacensi, ubi natum volunt in pago quodam comitatus Claromontii, quem Neuville, seu Neofville-en Hez Gallice dictum, Novam-villam vocitabo. Ratio recedendi a recepta dudum sententia explicatur a Montfauconio tom. 2 Monumentorum monarchiæ Francicæ pag. 121, ubi fatetur posteriores scriptores Pisciaci statuisse natales S. Ludovici: verum Dominum Maillart causidicum Parisiensem in dissertatione Ms. ostendere asserit, Nullum auctorem synchronum dicere, eum Pisciaci esse natum. Hæc prima ratio. Altera eorum ratio petitur ex tribus veteribus chartis, ingenti tamen temporum intervallo ab ætate S. Ludovici remotis, per quas incolis loci memorati immunitas conceditur a vectigalibus in gratiam nati apud ipsos S. Ludovici, qua item immunitate gavisi dicuntur majores eorum, quibus id privilegium conceditur, Quod nullum, inquit Montfauconius, relinquere videtur dubium. Tale fuit viri illius judicium, cum fundamenta sententiæ communis nondum noverat. Porro judicium viri tam eruditi, quod natum erat & alios in eam opinionem pertrahere, movit R. P. Matthæum Texte virum eruditum ex Ordine Prædicatorum, ut Epistolam, seu Dissertationem Gallicam scriberet, qua natales S. Ludovici assereret Pisciaco. Data est hæc epistola XV Octobris anni 1735, qua fundamenta adversæ partis prorsus enervantur. Verum cum quidam ex adversariis, minus forsan decorum rati, tam facile manus dare, aliqua reponerent; alteram dedit Epistolam ad litteras Domini Maillart responsoriam, VIII Septembris anni 1736; ac tertiam 1 Junii anni 1737, qua respondet ad objectiones quasdam domini le Beuf: hisce & aliæ postea accesserunt, quas in Mercurio historico curiosus lector inveniet. Qui itaque rem fuse pertractatam videre desiderat, memoratas consulere potest Epistolas, ex quibus ea nos mutuabimus, quæ sufficere videbuntur ad natales sancti Regis Pisciaco asserendum, quanta poterimus claritate & brevitate.

[61] Baptizatum esse S. Ludovicum Pisciaci in ecclesia S. Mariæ biographi asserunt varii, [Ostenditur S. Ludovicum Pisciaci natum] iique coævi: at negant adversarii inde consequens esse, ut & ibidem sit natus, quod fatemur hinc omnino certum non esse. Experiamur tamen an ex modo, quo illud referunt Gaufridus de Bello-loco, Regis conscientiæ arbiter, atque ex eo Nangius, probabili certe conjectura illud non possit deduci. Gaufridus num. 53 laudat pietatem Regis, quod diceret præcipuum honorem sibi contigisse Pisciaci ex sacro baptismate ibi suscepto, & mox subdit verba sequentia: Unde etiam cum secretas litteras alicui familiari mittebat, & ex causa aliqua volebat supprimere nomen Regis, Ludovicum de Poissiaco, sive dominum Poissiaci se vocabat: potius eligens a loco baptismatis denominari, quam ab aliqua sua civitate famosa. Plus hisce verbis insinuat auctor, quam clare edicit. Clare dicit, nomen Ludovicus de Poissiaco Regi fuisse usitatum quandoque, & gratum propter baptisma Pisciaci susceptum, Eligens a loco baptismatis denominari. Insinuat vero eumdem Ludovico fuisse baptismatis & nativitatis locum: namque a baptismatis loco Pisciacensem se usitato vocabulo dicere non poterat, nisi idem esset locus nativitatis. Quis enim, obsecro, Parisiensem se dicat, quia Parisiis salutaribus undis ablutus, si Romæ fuerit natus? Itaque nec S. Ludovicus se Pisciacensem propter solum baptisma dixisset, si natus fuisset in agro Bellovacensi. Cur igitur, inquies, Gaufridus hanc solam istius nominis rationem allegat? Quia scilicet hæc sola conducebat ad pietatem Regis ostendendam, quam hoc exemplo commendabat; deinde quia sola fortasse hæc ratio impellebat Sanctum ad utendum eo nomine. Nam etiamsi id nomen ei conveniret ob nativitatem, non ob baptisma; fieri poterat ut gratia baptismatis sola Regem impelleret ad eo utendum, a quo alias abstinere potuisset. Sicui hæc subtiliora appareant, videat clariora, quæ mox sequentur, argumenta. Nunc ex eodem baptismate argumentum desumo contra adversarios.

[62] Fatentur illi baptisma Pisciaci susceptum, natum interim volunt in Nova-villa agri Bellovacensis, [& non in pago Nova-villa] quindecim leucis Pisciaco distante, ut ait Textius laudatus in Epistola prima pag. 17: at quam parum hæc probabiliter dicantur, etsi deesse finxerimus probationes alias, paucis accipe. Vel natum esse S. Ludovicum circa id tempus, quo passim infantes nasci solent; vel citius eo, aut serius, dicamus necesse est. Si consueto fere tempore, aut eo serius, in lucem editus est: quis credat Blancham, matrem piissimam, tanto intervallo abfuisse a loco, ubi filium suum baptizari volebat: parere voluisse, loco potius ignobili, quam destinato sibi ad pariendam oppido, & palatio: domi alienæ potius, quam suæ? Nam locus, ubi natum volunt Ludovicum, in comitatu erat Claromontii, nondum coronæ annexo, ut ostendit Textius pag. 16. Hæc itaque sunt incredibilia. Si fingas natum esse S. Ludovicum multo citius, quam reliqui passim nascantur infantes, atque hanc esse causam, cur Blancha domo abfuerit: ne vel sic quidem res fiet credibilis. Quis enim credat adeo salutis filii sui negligentem fuisse Blancham, ut natum ante consuetum tempus filium, adeoque majori moriendi periculo obnoxium, ad quindecim leucas transferendum curaret, ibi demum salutaribus undis abluendum, cujus baptismum accelerandum suasisset partus præmaturus? Adeone sui dissimilem fuisse prudentissimam principem credi potest, ut quæ deinde mortuum maluit filium, quam mortifero peccato in salutis discrimen adductum, modo salutis discrimen negligat, ipsaque discrimini objiciat eumdem filium? Hæc sane incredibilia sunt; adeoque & incredibile, natum fuisse in comitatu Claromontii S. Ludovicum, baptizatum vero Pisciaci. Plures hujusmodi rationes in laudatis Textii epistolis lector inveniet, nos ad alia argumenta progredimur.

[63] [variis rationibus:] Guilielmus Carnotensis, num. 25 refert, sanctum Regem jejunare solitum omnibus Apostolorum vigiliis, etiamsi in diœcesi Parisiensi, aliave, ubi degebat, non esset jejunium: cumque quidam interrogarent, cur id faceret, quod præceptum jejunandi in quibusdam vigiliis ibidem non esset, Regem ait reposuisse: Quod de Carnotensi diœcesi oriundus existebat, in qua hujusmodi vigiliæ jejunantur. Hoc auctor ille ex ipso procul dubio audivit Rege: itaque clarum est, S. Ludovicum non esse natum in Nova-villa diœcesis Bellovacensis, sed in diœcesi Carnotensi, in qua erat Pisciacum: nam vocem oriundus, hic idem significare cum voce natus, seu ortus, facile advertet lector, & jam ostendit Textius Epist. 2, pag. 4, & Epist. 3, pag. 8, quem potest consulere: ne, dum ad objectiunculas quaslibet respondemus, tædium pariat disputatio, & in molem nimiam excrescat.

[64] [& testimonio Philippi IV,] Memoratus Textius Epist. 1, pag. 10 aliud producit testimonium ex litteris Philippi IV cognomento pulchri, datis Nealphæ mense Julio, anno Domini MCCCIV, quibus in honorem S. Ludovici avi sui fundat monasterium regium Pisciacense, quarum autographum se vidisse testatur, atque ex quibus hæc citat verba: Hinc est, quod nos ad memoriam revocantes eximiæ dilectionis affectum, & intimæ affectionis zelum, quem egregius confessor beatus Ludovicus, olim Rex Francorum avus noster, ad ecclesiam beatæ Mariæ villæ Pissiaci, in qua renatus fonte baptismatis, Christianæ fidei & salutis nostræ primordia suscepisse dignoscitur, & villam ipsam ORIGINIS SUÆ locum, dum præsentis vitæ commodis fungeretur, habebat &c. Amabat S. Ludovicus, teste nepote ipsius, Pisciacensem ecclesiam, … in qua renatus fonte baptismatis: amabat & oppidum, seu Villam ipsam originis suæ locum. Hæc clariora sunt, quam ut locum S. Ludovici natalem relinquant dubium. Scio quidem huic laudati Textii argumento quædam ab adversariis esse opposita circa vocem originis, quædam etiam circa versionem Gallicam non omnino exactam; sed versio Gallica ad nos non spectat, cum verba Latina satis clara sint: nec objecta circa vocem Originis tanti sunt ponderis, ut hic commemorari debeant. Similia fere verba ex alia Philippi Pulchri epistola refert Textius Epist. 3, pag. 10, qui & litteras hasce humanissime ad nos transmisit.

[65] Præterea ad controversiam dirimendam vel sola sufficere debent verba Bernardi Guidonis num. 57 data: [ac Bernardi Guidonis.] Qui apud Pyssiacum natus est in hoc mundo, & sacrum baptisma suscepit. Hoc de S. Ludovico auctor pius, doctus, & coævus, de quo satis diximus § præced. Tali viro fidem abrogare non possumus de re, in qua non facile errant auctores synchroni. Accedit ad hanc veritatem confirmandam monasterium ipsum in honorem S. Ludovici fundatum, non in agro Bellovacensi, sed Pisciaci in diœcesi Carnotensi. Quæ mihi sufficere videntur ad natales S. Ludovici sine ullo dubio Pisciaco asserendos, nec plura necesse est addere; plura tamen lector inveniet in laudatis Textii epistolis. Restat ut breviter respondeamus ad argumenta adversariorum.

[66] Tria proferuntur diplomata, quorum primum est anni 1468, [Respondetur argumento adversariorum.] alterum 1475, tertium 1601, quibus pro tempore aliquo a vecligalibus eximuntur incolæ Novæ-villæ in gratiam S. Ludovici ibidem nati; additur & majores illorum eadem immunitate fuisse gavisos. Duo prima diplomata sunt Ludovici XI, tertium Henrici IV. Quam, obsecro, vim habere possunt hæc instrumenta adversus probationes jam adductas, receptamque communi consensu sententiam? Etenim primum duobus seculis cum dimidio natalibus S. Ludovici est posterius; deinde memorata diplomata solum narrant, quam rationem allegaverint incolæ ad exemptionem hanc impetrandam: quæ autem solum narrantur hoc modo in principum diplomatis, factum aliunde improbabile probabile non reddunt. Unde ex diplomatis tantum consequitur, id jactitatum fuisse eo tempore ab incolis Novæ-villæ, qui, quod nimis cupiebant, facile videntur credidisse. Quis enim nescit quæ sibi somnia ex levissima sæpe occasione non fingat amor patriæ immoderatus? Si itaque Ludovicus XI exemptionem concessit incolis memoratis, si eam gratiam præstitit Henricus IV, magis eorum inopiæ consuluisse videntur, quam fidem eorum relationi, certe omnimodam, habuisse: quod ipsi citatis apud Textium verbis satis innuunt, dum solum dicunt, rem sibi ita fuisse relatam; non autem probatam. Accipe factum simile ex Joinvillio num. 155: Fuit, inquit, pauper quidam piscator, qui comitis Pictaviensis uxori dictum venit, se comitem Pictaviensem liberasse Saracenorum manibus, atque illa tradi ei jussit viginti libras Parisienses. An credent adversarii persuasum fuisse piæ principi, maritum suum Saracenorum manibus ab hoc paupere fuisse ereptum? Non opinor id credituros. Sic itaque nec ego existimo, persuasum omnino fuisse regibus memoratis, S. Ludovicum in Nova-villa comitatus Claromontii natum fuisse; sed potius allegatum, bona fortasse fide, titulum non repudiasse, ut incolarum paupertati pie succurrerent. Quod si omnino contendant adversarii, id persuasum fuisse Ludovico XI, & Henrico IV; probare ulterius debebunt, ipsos hac in re errori non magis fuisse obnoxios, quam fuerint auctores a nobis allegati; quod numquam efficere poterunt.

§ VII. Pia Sancti pueritia, & adolescentia: præclara educatio, & institutio.

[Sancta Ludovici pueritia:] De pueritia S. Ludovici pauca occurrunt in Vitæ scriptoribus, aliisque illius temporis auctoribus, ex quibus tamen abunde intelligemus, sanctam eam fuisse, reliquæque vitæ conformem. Bonifacius VIII in Bulla canonizationis de ea sic breviter loquitur: Ab ineuntis ætatis primordiis Dei Filium tenera mentis affectione dilexit. Vitæ scriptores, infra edendi, omnes commendant sanctam Ludovici pueritiam, sed illorum verba huc non transferam: nam ex uno Joinvillio satis colligere possumus, quantum jam profecisset in scientia Sanctorum anno ætatis suæ decimo tertio, quando corona regia fuit insignitus. Narrat num. 27 maximam Regi fuisse de Dei ope fiduciam, quando in sacrosancto Missæ Sacrificio hæc audiebat verba: Ad te levavi animam meam, Deus meus, in te confido. Cum, inquit, de semet ipse hæc diceret propter ingens onus, quod suscipiebat. Si verba Latina, breviter prælecta, adeo ad Deum rapiebant Puerum, quod ex ipsius ore audivisse videtur Joinvillius, necesse est jam doctus esset a Domino ascensiones in corde suo disponere, solicite cum Deo suo ambulare, conversationemque suam in cælo habere. Quod etiam ex sequentibus Joinvillii verbis fit manifestum: Maxima, inquit, ipsi fuit in Deo spes ab infantia. Spem enim maximam non invenies sine fide viva, sine amore flagranti, sine humilitate, aliisque virtutibus.

[68] [diligens piæ matris eum præclare instituendi cura,] Eximias hasce virtutes Ludovici ætate pueri, sed moribus jam senis, primum quidem divinæ benignitati, atque eximiæ in eum liberalitati acceptas referre oportet, deinde & institutioni præclaræ ac sanctæ prudentissimæ matris, uti agnoscunt biographi: quibus & alii auctores consentiunt. Innocentius IV summus Pontifex in epistola ad Blancam reginam apud Chesnium pag. 412 sic loquitur de cura ipsius filios præclare instituendi: Propter quod omnium fidelium linguæ ipsorum (filiorum tuorum) laudem cum exultatione loquuntur, tuæ pariter bonitatis resonantes præconium, cum sic eos ab infantia in timore Domini erudieris, & amore, quod semper recta & salutaria diligentes in ipsius fuerint beneplacitis continue delectati. Hæc communis & vera fidelium vox de institutione omnium Blanchæ filiorum. Attamen pia mater Ludovicum præ ceteris diligenter instituit, erudiendumque curavit, quod ei ob administrationem regni aliquando futuram, magis necessaria esset tum humana, tum divina sapientia. Habet id Vita secunda numero 13: cui anonymus S. Dionysii monachus consentit pag. 396 his verbis: Hæc igitur attendens prudens domina Blancha regina, mater istius gloriosi regis Ludovici, ipsum, qui tanti regni regimini præesse debebat, quemque etiam præ cæteris suis filiis ardentius diligebat, fecit ante & post obitum patris attentius nutriri, diligentius custodiri, in omni bono magis sollicite informari. Ipsamet namque eum per exempla ac bona documenta informabat in iis, quæ Deo placere credebat, & per quæ bonus princeps in suo regimine placere debeat, & ejus voluntati contraria evitare. Ipsum etiam informandum in prædictis committebat illis, quos ad præmissa esse sufficientes & idoneos æstimabat.

[69] Insignes hujusce institutionis fructus subnectit auctor, [quæ uberes laboris sui] mores sancti Adolescentis describens usque ad vigesimum circiter vitæ annum, quos & mihi hic prosequendos esse censui, ne regni negotia harum rerum narratione deinde essent interrumpenda. Sic itaque pergit: Bonæ autem indolis adolescens Ludovicus, Spiritus sancti jam edoctus magisterio, sciens bonum esse homini cum ab adolescentia sua portaverit jugum Dei, se virtutum studio totum dedit, in tantum proficiens, ut licet esset juvenis in regni administratione, nihil tamen juvenile gessit in opere, quin potius cum adolescens esset, & ætatis jubentis adhuc sentiret ardores, spolians juvenem, senem induit, relinquens quod erat, assumens quod non erat. Cepit namque in primis adolescentiæ annis & litterarum notitia sub cura magistri humiliter proficere, & in morum honestate gratiosus omnium oculis apparere. Libenter etiam frequentans ecclesiam, devote Dei servitio sedulus assistens, omni die Missam, & Horas canonicas cum cantu audiens, quas & ipse etiam dicebat cum capellano, ad hoc sibi tam clerico deputato, cantilenas mundanas nec dicens, nec audire volens, vitabat ludos illicitos, & ab omnibus inhonestatibus & turpitudinibus abstinebat, nulli verbis vel factis injuriatus, nullum vituperans, eos, qui eum offendere videbantur, dulciter reprehendens, loquens cuilibet in plurali, quod apud Gallos observantiæ est indicium, nihil per juramentum asserens, humano sermone communiter utebatur. Demum ita concludit auctor: Longum munus esset exponere hujus sancti Regis sancta primordia, qui sic in operibus sanctitatis incepit, sicque consummare meruit, ut nullatenus dimittens legem matris suæ, sibi pluries ingerentis, se plus velle eum mortem incurrere temporalem, quam ipsum suum per mortale peccatum offendere Creatorem, perhibeatur in omni vita sua criminis letalis contagio caruisse. Hactenus auctor ille anonymus quidem, sed sincerus.

[70] Nangius apud Chesnium pag. 327 sancta Ludovici primordia hoc modo enarrat: [fructus tulit:] Qui summæ ingenuitatis puer, velut surculus ex dulciflua abscissus arbore, in primævo flore radicem figens, cœpit odoriferos gratissimæ pueritiæ flores emittere, & sub disciplina egregiæ, & venerabilis matris suæ Blanchæ, quæ eum sub protectione curatoria prudenter & diligenter educabat, liberalem animum ad sapientiam informare. Ab illicitis vero pectoris sui motus nobili reprimens continentia, spretis imbecillis ætatulæ discursibus, sapientum tractatibus corde ultroneo inhærebat. Si quid vero probitatis vel prudentiæ aure captabat, prout tempus dictabat, sagaci memoriæ protinus committebat. Unde ab initio regni sui sapientia a Deo sibi divinitus inspirata, consiliarios & assessores tam clericos, quam laicos electissimos, tam fidelitate quam vita & sapientia habere voluit, & undecumque poterat, eligi faciebat. Audierat quidem de quodam imperatore, qui fertur dixisse, minus fore malum, imperatorem seu regem habere malum, quam consiliarios malos: quia de facili plures unum attrahunt, non plures unus. His addit Vita secunda singularem erga matrem observantiam; honestamque subinde animi relaxationem, in qua tantopere ab omni levitate abhorrebat, ut armigero cuidam vetaret profana canere, eumque jusserit hymnos quosdam de beata Virgine perdiscere, quos & ille coram Rege caneret, quosque & Rex ipse quandoque cum eo concineret: quæ ibidem cap. 1 a num. 13 latius exposita lector inveniet.

[71] [præceptor S. Ludovici, & insignis Regis erga eum observantia:] Quibus magistris Blancha demandaverit curam educandi, litterisque instituendi S. Ludovicum, auctores coævi non explicant. Circa annum ætatis decimum quartum præceptorem habuit sibi uni deputatum, qui adolescentis Regis lateri ubique adhærebat, quemque ipse reverebatur ut discipulus magistrum. Habemus id ex Bulla Canonizationis citata pag. 487, in qua sic loquitur Pontifex: Cumque per incrementa temporum, idem Rex ætatis annum quartum decimum attigisset: prædicta regina (Blancha) sibi magistrum proprium deputavit, qui eum scientia litterarum imbueret, ac bonis moribus informaret. Ipseque Rex sub ejusdem magistri ferula positus, sic ei obediens & reverens existebat, sicque illius humiliter recipiebat disciplinam, quod superna præventus gratia profecit laudabiliter in utrisque.

[72] [magistri alii.] Quamvis ante annum circiter ætatis decimum quartum præceptorem habuisse non videatur sibi uni deputatum: hinc tamen inferre non debemus, eo tantum tempore scientia litterarum imbui cœptum. Quippe jam anno ætatis decimo tertio, dum coronatus est Rex, non ignarus fuisse videtur linguæ Latinæ, quod verba Missæ Latina, citata num. 67, mentem ejus ad Deum elevarent, quodque jam hoc tempore Horas canonicas recitaret. Habuisse igitur videtur ante hoc tempus magistros cum fratribus suis communes, qui pueros regios tum liberalibus artibus, tum scientia litterarum imbuerent; at ætatis suæ anno decimo quarto proprium accepisse, qui ad institutionem adolescentis Regis unice incumberet. Ceterum Waddingus in Annalibus Minorum nuper recusis tom. 2 pag. 162, cum multis aliis recentioribus, magistros S. Ludovico attribuit Prædicatores & Minores, quod antiquorum auctoritate confirmare non possum, quamvis non ignorem Blanchæ reginæ charos fuisse Prædicatores & Minores, nec minori deinde in pretio fuisse apud S. Ludovicum.

§ VIII. Mors Ludovici VIII: ejus ante mortem cura de successione filii: testamentum: S. Ludovici coronatio.

[Ludovicus VIII, rediens ab expeditione] Baudrandus in Geographia ad vocem Monpenserium ita scribit: Monpenserium (Monpensier) castrum fuit Galliæ in Alvernia inferiori, prope Aquas Sparsas, in quo obiit Ludovicus VIII rex Franciæ anno MCCXXVI die VII Novembris; nunc omnino dirutum jacet in colle, ubi tantum ejus visuntur vestigia, ducali tamen titulo etiamnum insignitur. Matthæus Parisius ad annum 1226, pag. 230 locum, ubi obiit Ludovicus VIII Abbatiam dicit, Muntpansier appellatam; quæ non multum ab obsidione (Avenionis) distabat. Sed fallitur manifeste in eo, quod Monpenserium prope Avenionem collocet, cum omnes etiam coævi scriptores dicant fuisse in Alvernia. Hæc de loco, quo obiit Ludovicus S. Ludovici pater. Nunc breviter postremam ejus in Albigenses expeditionem, & mortem audiamus ex scriptoribus coævis. Chronicon Alberici ad annum Christi 1226, pag. 520 rem ita refert: Cardinalis Franciæ Romanus, sedis scilicet Apostolicæ legatus, cruce signavit regem Ludovicum cum exercitu valido pro via Albigensium. Rex Ludovicus cruce signatus super Albigenses cum exercitibus suis abiit, civitatem Avenionem obsedit, ac post multam de suis amissionem, & multa pericula, civitatem ipsam potenter obtinuit, de ea & habitatoribus ejus, sicut voluit, triumphavit. Tota provincia circa Tolozam subjugata fuit & subjecta, duos etiam episcopos dominus Rex, unum in Avenione, & unum in Carcassona renovavit.

[74] Deinde, cum reverteretur in Franciam, obsidione Tolosæ dilata, [contra Albigenses suscepta, ex morbo occumbit,] Relicto, ut narrat Guilielmus de Podio Laurentii cap. 36, custode terræ domino Imberto de Bello-ioco viro bellicoso, & labori disposito cum manu maxima bellatorum: venerunt rex & legatus per Alverniam viam suam. Præventus autem rex ægritudine, quam, ut postea dictum fuit, gestabat occultam, apud Montem Pancerium præsentis vitæ cursum complevit, Domino sic volente, tempore autumnali, videlicet septimo Idus Novembris die Sabbati, ut habet pag. 522 Albericus. Veneno regem potatum ope comitis Campaniæ, scribit loco citato Parisius, ut fama refert, licet alii asserant, ipsum non veneno, sed morbo dysenterico expirasse. Contendit & ante captam urbem jam mortem oppetiisse: verum in tota hac narratione tot seu errores seu mendacia miscuit Parisius, ut omnem sibi fidem detrahat: eum refutatum videbit lector apud Catellum in Historia comitum Tolosanorum a pag. 327. Hæc paucis commemoranda duxi, tum quia illorum in Actis fit mentio, tum ut perspiciat lector, quo in statu filio suo S. Ludovico reliquerit bellum contra Albigenses diu gestum, sed necdum ad finem perductum, Ludovicus VIII, Cujus, inquit laudatus Guilielmus de Podio, erat propositum reverti ad terras istas vere, si viveret, subsequenti. Addit idem auctor factum pio rege dignum, quo Ludovici continentia conjugalis egregie commendatur, hunc in modum:

[75] Erat autem quod relevari posset, ut dicebatur, usu fæminæ [relicto sub finem vitæ egregio continentiæ exemplo:] ægritudo; quod, sicut audivi a viro fide digno, referri sentiens vir nobilis Arcambaldus de Borbonio, qui in ejus erat societate, posse juvari regem amplexu fæminæ, quæsitam virginem speciosam ac generosam, atque edoctam, qualiter regi se offerret, ac loqueretur, quod non libidinis desiderio, sed auditæ infirmitatis auxilio advenisset, dormiente rege a cubiculariis ejus de die fecit in thalamum introduci, quam rex evigilans cum vidisset aspirantem, quæsivit quæ esset, & qualiter introisset; quæ, sicut edocta erat, ad quid advenerat reseravit; cui gratiatus rex ait: Non ita erit, puella, non enim peccarem mortaliter ullo modo; & convocato dicto viro domino Arcambaldo mandavit eam honorifice maritari. Rex autem iste, & re, & nomine dignus alios regere, qui tanta virtute se regebat, qui si possibile esset mortem corporalem per peccatum noluit evitare. Irrisit prudenter rex sapiens insanam stulti lenonis prudentiam, qui certa animæ pernicie spem vitæ offerebat incertam: cum vel millies sit corporis vita offerenda, ut mors animæ arceatur. Nunc videamus, quo pacto Ludovicus filio suo & successori ante mortem consuluerit.

[76] [Ludovicus ante mortem juramento obstringit proceres,] Non ignorabat quosdam ex præcipuis regni proceribus fœdere nuper junctos esse in regni perniciem: hac de causa paucis ante obitum diebus juramentum exegit ab omnibus, qui ægrotanti aderant, proceribus: quod quale fuerit, & a quibus præstitum, docent ejusdem regis litteræ apud Cangium in observationibus ad Historiam S. Ludovici pag. 53, quas huc transfero: Ludovicus D. G. rex Francorum, universis amicis & fidelibus suis, ad quos litteræ præsentes pervenerint, salutem & dilectionem. Noverit universitas vestra, quod dum nos apud Monpencier gravi valetudine corporis laborare contigisset, timentes de periculo regni post decessum nostrum, provida deliberatione, & præhabito salubri consilio, mandavimus dilectos & fideles nostros prælatos & barones, Bituricensem & Senonensem archiepiscopos, Belvacensem, Noviomensem, & Carnotensem episcopos, comitem Boloniæ, comitem Montisfortis, comitem de Sacro-cæsare, & Joannem de Nigella, eosque rogavimus adjurantes, ut jurarent coram nobis, se quam citius posset, si de nobis humanitus contingeret, Ludovico majori filio nostro fidelitatem & homagium tamquam domino & regi bona fide facturos, & quod procurarent, quod ipse, quam citius fieri posset, coronaretur in regem, &c. Actum apud Monpancier anno MCCXXVI, mense Novemb. Hæc prudenter ad securitatem filii sui moribundus Ludovicus.

[77] [qui testamentum jam ante condiderat,] Testamentum jam condiderat anno præcedenti 1225, quod memoratus sæpe Chesnius inseruit tom. 5 Scriptorum Franciæ a pag. 324, ex quo illa describam solum, quæ ad S. Ludovicum, ejusque fratres spectant: Primum, inquit, volumus & præcipimus quod filius noster, qui nobis succedet in regnum, habeat totam terram, quam charissimus genitor noster Philippus piæ recordationis tenuit, & sicut eam tenuit & nos tenemus in feodis, & domaniis, exceptis illis terris, & feodis, & domaniis, quæ per præsentem paginam excipimus. Hæc S. Ludovici hereditas: post quam subdit portionem trium filiorum, Ludovico ætate proximorum, in hunc modum: Volumus siquidem & ordinamus quod filius noster secundus natu habeat totam terram Attrebatesii in feodis & domaniis, & totam aliam terram, quam ex parte matris nostræ Elisabeth possidemus, salvo dotalitio matris suæ, si superviveret. Quod si idem, qui Attrebatesium tenebit, sine hærede decederet, volumus quod tota terra Attrebatesii, & alia terra, quam teneret, ad filium nostrum regni nostri successorem libere & integre redeat. Obtinuit hanc portionem suam Robertus, ac filio suo reliquit moriens, atque hinc ortus Artesiæ comitatus, ut probabilius putat David Lindanus lib. 1, cap. 6 de Teneramunda, licet jam a Philippo Augusto hunc comitatum erectum, aut etiam citius, velint alii.

[78] [ex quo recitantur aliqua.] Tertio filio legavit sequentia: Item volumus & ordinamus quod tertius filius noster habeat totum comitatum Andegaviæ, & Cænomanniæ in feodis & domaniis cum pertinentiis suis. Erat hic Joannes, quem hac dote desponsatum videbimus suo loco. Aberrat itaque Dominus de Choisy in Vita S. Ludovici pag. 3, qui, quod fratres S. Ludovici non omnes novisset, hæc Carolo legata scribit. Obtinuit quidem hunc comitatum Carolus post mortem Joannis, sed liberalitate S. Ludovici, non testamento patris. Alphonso, quarto tum filio, hæc legavit Ludovicus: Item volumus & ordinamus quod quartus filius noster habeat comitatum Pictaviæ, & totam Alverniam in feodis, & domaniis cum pertinentiis suis. Obtinuit hunc comitatum Alphonsus, sed mortuo illo sine prole, ad coronam mox rediit. Audiamus quid de aliis filiis statuerit Ludovicus: Item volumus, inquit, & præcipimus quod quintus filius noster sit clericus (erat hic Philippus cognomine Dagobertus, defunctus in pueritia) & omnes alii, qui post ipsum nascentur. Natus est autem post quintum, factumque testamentum, solus Carolus anno 1226 in exitu Martii, ut habet Chronicon S. Dionysii apud Acherium tom. 2 Spicilegii pag. 496. Verum non placuit fortasse Carolo clericalis vita; quapropter pia S. Ludovici liberalitas devolutam ad se defuncti Joannis portionem Carolo concessit, ut videbimus suo loco. Qui reliqua hujus testamenti legata videre desiderat, illud adire potest loco assignato.

[79] Non caverat in testamento suo Ludovicus VIII, [Blancha, regnum administrare jussa, convocat magnates ad coronationem Filii:] cui post obitum suum regni administratio deberet incumbere, donec ea ætate esset filius suus, ut illud per se administrare posset: verum ante obitum suum coram archiepiscopo Senonensi, episcopis Bellovacensi, & Carnotensi declaravit, velle se ut regina Blancha regnum pro filio suo minorenni administraret, quod illi litteris suis testati sunt, ut ex antiquis monumentis scribit P. Gabriel Daniel in Historia Franciæ tom. 2, col. 2. Blancha, virili animo mulier, luctu ex mariti morte contracto non præpedita, mox regni proceres convocari jubet Remos, ut coronationi Ludovici filii sui Dominica prima Adventus assisterent. Verum non iisdem animis reginæ mandatum excepere proceres, Sed, ut scribit coævus auctor Chronici Turonensis apud Edmundum Martene tom. 5. Collectionis amplissimæ veterum scriptorum col. 1070, Campaniæ & Britanniæ comites, comes Marchiæ, & alii Pictavienses ad coronamentum regium evocati, nec venerunt, nec nisi verborum contumeliis excusaverunt. Immo cum nuntiis regis Angliæ de die in diem conventicula faciebant, & ad destruendum Regem & regnum Franciæ, & submittendum auxilium, suumque consilium, regi Angliæ promittebant.

[80] Matthæus Parisius ad hunc annum 1226 pag. 231 rationes recenset, [at multi eorum adesse renuunt,] ob quas optimates plerique adesse coronationi recusarent, & plures abfuisse refert. Verba ejus subdo: Defuncto itaque Francorum rege Lodovico, regina ejus Blancha fecit convocare generaliter archiepiscopos, episcopos, & alios ecclesiarum prælatos cum magnatibus ad coronam spectantibus; ut venirent ad coronationem Lodovici filii sui & regis defuncti Parisios pridie Calendas (imo Remos tertio Kalendas) Decembris. Sed pars maxima optimatum, ante diem præfixum, petierunt de consuetudine Gallicana omnes incarceratos, & præcipue comites, Flandrensem Ferrandum, & Bononiensem Reginaldum, a carceribus liberari; qui in subversionem libertatum regni jam per annos XII sub arctiori custodia in vinculis tenebantur. Petierunt insuper quidam eorum terras suas sibi restitui; quas pater ejus Lodovicus, & avus illius Philippus, multo jam tempore injuste detinuerant occupatas. Adjiciunt etiam, quod nullus de regno Francorum debuit ab aliquo jure suo spoliari, nisi per judicium duodecim parium; nec aliquis bello premi, nisi prius denunciaretur per annum, & præmuniretur. Et cum hæc omnia sibi fuerint emendata, tunc primum ad coronationem venire non tardabunt. Regina vero, de consilio legati, metuens ne mora periculum pareret, convocato regni clero, & paucis ex proceribus, quos habere poterat, fecit Filium suum, puerum scilicet vix decennem, in Regem die S. Andreæ Apostoli coronari. Subtraxerunt se quidem ab hac coronatione, dux Burgundiæ, comes Campaniæ, comes de Bar, comes de S. Paulo, comes Britanniæ, & fere omnes, ut breviter dicatur, nobiles ad coronam spectantes: qui sese potius præparaverunt ad pugnam, quam ad pacis & concordiæ unitatem. Hactenus ille.

[81] [adsunt tamen non pauci.] Vincentius Bellovacensis lib. 30 Speculi Hist. cap. 129 brevius declarat procerum majorem partem abfuisse his verbis: Plures majorum baronum Franciæ ad coronationem vocat (regina,) sed venire recusant. Præ dolore enim patris, & desolatione regni non vacant ibi gaudio, sed magis ibi intendunt lacrymis & mœrori. Hic scilicet erat speciosus prætextus eorum, qui modestius agebant: nam alios tantum non classicum cecinisse, patet ex præcedentibus dictis. Vides hic, lector, initia turbarum, quæ latius explicabimus § seq. Verumtamen non obstante hac quorumdam principum absentia, aulicorum numerosam satis turbam inaugurationi S. Ludovici interfuisse contendit Chaizius lib. 2, num. 1: & num. 2 inter proceres, qui adfuerunt, recenset Joannem de Brienne regem Hierosolymitanum, patriarcham Hierosolymitanum, cardinalem legatum Pontificis, comitem Bononiensem patruum novi Regis, comitem Drocensem, comitem Blesensem, tres fratres dominos de Couci, comitissam Flandriæ & Campaniæ Regis consanguineas: quin & ducem Burgundiæ, ac comitem Barrensem, quos adesse noluisse scribit Parisius. Addit ex Philippo Mouskes, comitem Campaniæ jam in via fuisse, ut adesset; sed mandato Regis, & reginæ, præsentiumque principum consilio recedere coactum, quod odio omnibus esset ob recessum ab obsidione Avenionis, sublatique ab eo Ludovici VIII suspicionem. Hæc quidem non consonant omnino citatis ante auctoribus, at res est minoris momenti, neque facile determinari potest, veriorane sint dicta Philippi Mouskes, an Matthæi Parisii. Unum pro certo haberi debet, multos ex præcipuis abfuisse.

[82] [Ludovicus, Suessione militiæ cingulo donatus,] Hæc procerum absentia, turbarum in regno oriturarum prænuntia, non morabatur reginam, quo minus inaugurationem statuto tempore peragendam curaret. Præmittenda tamen erat alia cæremonia, eo tempore a viris principibus non negligi solita: quippe Ludovicus ob ætatem immaturam militiæ cingulo nondum erat donatus. Factum id in urbe Suessionensi ante coronationem, habemus ex Chronico Andrensi apud Acherium tom. 2 Spicilegii pag. 866: Ludovicus, inquit, adhuc duodennis dicti Ludovici filius Suessionis promotus in militem, Remis a domino Jacobo Suessionum episcopo, quia sedes Remensis vacabat, in regem solemniter consecratur. De cæremoniis, quibus viri nobiles creabantur milites, seu equites, multa habet Cangius in Glossario vocum Latino-barbararum ad vocem Miles, quædam etiam in dissertatione 22 ad Joinvillium: ex quibus intelligimus non easdem semper fuisse observatas. In memorato Glossario tom. 4, col. 743 hæc habet circa personas, quæ creabant militem: In hisce sacris cæremoniis cingulum militare conferebatur novo militi ab aliquo principe aut magnate, data, ut solemne erat, alapa militari, sacra faciente episcopo, aut sacerdote, ensemque benedicente… Interdum militiæ cingulum ab episcopis & abbatibus ipsis conferebatur in ipsa ecclesia sacris vestibus indutis… Neque tamen semper in hisce occasionibus gladius ab ipsis pontificibus militi accingebatur; sed ipsemet interdum miles de altari acceptum lateri suo aptabat, siquidem majoris dignitatis esset princeps. Cum itaque non exprimatur, a quo S. Ludovicus militiæ gladium acceperit, verisimile est, vel ab episcopo Suessionensi traditum esse, vel ab ipso Rege de altari fuisse acceptum.

[83] Militiæ cingulo donatus Ludovicus, Remos inungendus se contulit. [Remis ungitur & coronatur ab episcopo Suessionensi,] Sacram ampullam, cujus chrismate inunguntur reges Franciæ, ab abbatia S. Remigii usque ad ecclesiam beatæ Virginis trecenti stiparunt equites armati, cum ad securitatem, tum ad magnificentiam ait Chaizius pag. 59: sed cum eam ibidem ab abbate traditam ait in manus archiepiscopi Senonensis, id errori Philippi Mouskes attribuendum videtur, qui putavit S. Ludovicum unctum fuisse & coronatum ab archiepiscopo Senonensi, cum constet, id præstitisse Jacobum de Basoches Suessionensem episcopum, suffraganeum archiepiscopi Remensis, ut hodiedum omnes admittunt. Cæremonias sacræ unctionis & coronationis late describit Ludovicus Lassere a fol. 169, ubi eas curiosus lector inveniet. Unum hic observo cum Joinvillio num. 27, pium Regem, non ignarum, quantum onus humeris suis imponeretur, quantaque ad regnum recte administrandum indigeret sapientia, omnem in Domino collocasse fiduciam, atque animo in Deum fixo repetisse verba Missæ ex Psalmis desumpta: Ad te levavi animam meam, Deus meus in te confido. Et sane, sicut nullus speravit in Domino, & confusus est. Eccli. 2, ita nec sua Ludovicum spes fefellit, uti ex dicendis fiet manifestum.

[84] Annus, quo coronatus S. Ludovicus, certus est, [Dominica prima adventus, 29 Novembris anni 1226, anno ætatis decimo tertio.] quamvis in eo designando erraverint auctores aliqui, etiam synchroni. Recte Nangius pag. 327: Infra mensem post patris obitum Remis prima Dominica Adventus per manum venerabilis patris domini Jacobi Suessionensis episcopi, vacante sede Remensi, coronatus & inunctus fuit, anno videlicet ab Incarnatione Domini millesimo ducentesimo vigesimo sexto. Cui consonant quoad omnia Albericus pag. 522, & Chronicum Turonense loco jam assignato, aliique plurimi antiqui. Præterea, qui annum 1227 assignant morti Ludovici VIII, & coronationi S. Ludovici, ut Bellovacensis lib. 30, cap. 129, & Chronicon Andrense loco num. 82 citato, cum quibusdam paullo posterioribus, refutantur ex epistolis ad S. Ludovicum, & Blancham anno 1227 scriptis, multisque instrumentis & gestis, ad illum annum referendis, ita ut ea de re nullum debeat esse dubium. Dies æque certa est: nam cum fuerit Dominica prima Adventus, ut Joinvillius, aliique asserunt, illaque eo anno inciderit in XXIX Novembris, seu pervigilium S. Andreæ Apostoli; necesse est coronatum esse in pervigilio S. Andreæ Apostoli XXIX Novembris, ut cum Chronico Turonensi assertum invenio in Chronicis variis. Corrigendi itaque recentiores quidam, qui primam Decembris designarunt. Neque obstare debet nummus, quem Jacobus de Bie exhibet in Francia metallica fol. 24 hunc in modum. Etenim tot auctoribus coævis cedere debet auctoritas nummi, de cujus ætate non constat: nisi quis credere malit, sacram unctionem biduo post coronationem, seu 1 Decembris, sicut in nummo notatur, peractam esse, quod eruditis Gallis discutiendum relinquo. Ceterum ætas Regis hoc tempore deducitur ex disputatis § 5 de anno natali, quam uti & cetera, citatus num. 57 Bernardus Guidonis recte exprimit his verbis: Coronatus autem fuit in Regem Dominica prima Adventus, anno Domini MCCXXVI, ætatis vero suæ anno XIII, quem completurus erat in sequenti festo S. Marci Euangelistæ.

§ IX. Potentes S. Ludovici adversarii initio regni: origo turbarum, & conspiratio principum adversus Regem.

[Multos S. Ludovicus cum regno nactus est hostes:] Gesta S. Ludovici in regno descripturi, ingentes mox turbas, dissensiones, bella, majoraque his omnibus Regis pericula referemus. Quapropter paucis lectorem ad singula minus attentum præmonere oportet, hæc Ludovici culpa non fuisse exorta, adeoque nec ejus laudi obesse; quin potius ad summam Regis gloriam magnopere conducere, quod regnum adeptus externorum hostium bellis agitatum, subditorum & clientium principum conspirationibus scissum, illud ita demum pacaverit, ut nec hostes externi nec interni quidquam ultra movere ausi sint, eamque reduxerit concordiam non suo, sed hostium suorum impendio. Verumtamen, quod spectat ad primos regni annos, tumultibus hisce magis agitatos, fatemur gloriam conservati Ludovico imperii Blanchæ reginæ majori ex parte attribuendam esse, cujus mandato gerebantur omnia: ita tamen ut nec adolescentem Regem omni laude oporteat spoliare; hunc enim videbimus ubique cum matre agentem, ubique præsentem, ubique strenue & prudenter suas partes exsequentem. Hisce præmonitis, breviter item referendum est, quos simul cum regno hostes nactus sit S. Ludovicus.

[86] [præcipui erant rex Angliæ,] Præcipuus Franciæ hostis erat multo jam tempore Anglus, intentus in omnem occasionem recipiendi amissas in Gallia provincias. Quippe cum Normanniam, multasque trans Ligerim provincias possedisset rex Angliæ, iis fere omnibus per Philippum Augustum S. Ludovici avum privatus erat Joannes, Henrici III hoc tempore in Anglia regnantis pater. Angli eas injuste ereptas contendebant; Galli vero asserebant jure occupatas, quod Joannes Angliæ rex Galliæ regis pro dictis provinciis vassallus, duodecim Franciæ magnatum, quos pares vocant, judicio damnatus, iisque mulctatus esset. Bellum quidem ex hac contentione ortum, induciis quandoque fuerat interruptum; sed pax necdum coaluerat; nec desinebant Angli quaslibet arripere occasiones recuperandi provincias olim suas. Hæc breviter ad lucem sequentium hoc loco deducta, plenius enarrata inveniri possunt in historicis variis, qui illa pertractant tempora; uti & ea, quæ dicentur de aliis principibus.

[87] Secundus S. Ludovici hoc tempore hostis erat Petrus Britanniæ Armoricæ comes, [comes Britanniæ Armoricæ;] cognomento Mauclerc seu malus clericus, frater comitis Drocensis, ac regia Ludovici VI stirpe natus, qui comitatum Britanniæ conjugio comitissæ Adeleidis obtinuerat tempore Philippi Augusti. Vir erat, ut eum depingit pluribus Lobineau in Historia Britanniæ tom. 1, pag. 207, ad arma natus, ingenio summo, sed ad malum sæpius quam ad bonum proclivi; parum sincerus in verbis, in fœderibus inconstans, juris sui atque auctoritatis studiosus, ac submissus tantum, ubi id exigebat necessitas. Possidebat præter Britanniam civitates quasdam vicinas, ita ut & fortitudine, & ingenio vafro, & opibus, & commerciis cum rege Angliæ esset metuendus. Ceterum Rex ipse agnovit apud Joinvillium num. 31, nullum sibi fuisse magis inimicum Petro Britanniæ comite: rationes autem, cur in regnum cum aliis conspiraverit, mox explicabuntur.

[88] Tertius erat Theobaldus Campaniæ comes, ac deinde Navarræ rex, [comes Campaniæ,] Regis item consanguineus, opibus ac provincia lata potens. Hunc principem atris passim coloribus depingunt historici: quin & jactitatum fuit eo tempore, Ludovicum VIII ejus opera veneno sublatum, ut vidimus. Verum præcipui auctores coævi id non habent, neque ullam hujus suspicionis mentionem inveni apud scriptores antiquos, præterquam apud Matthæum Parisium, rumores quoslibet malignos Historiæ suæ inserere consuetum, & Philippum Mouskes poëtam. Crediderim itaque hanc famam ab inimicis ipsius sparsam fuisse, quando ab eorum recessit fœdere, atque apud paucos fidem invenisse. Rex certe reginaque ea videntur suspicione caruisse, quod susceperint eum postea contra confœderatos principes defendendum. Ceterum, quamvis Theobaldus comitatum Campaniæ obtinuisset favore Philippi Augusti, ac protectione Ludovici VIII, ut ait Chaizius pag. 46, retinuisset contra patruelem suam, quæ cum ad se pertinere contendebat, de quo plura dicenda sunt inferius; tamen iteratis jam vicibus se minus obsequentem præbuerat Ludovico VIII, ita ut occasionem quærere videretur eximendi se prorsus ab ejus imperio.

[89] Ad hos accedebat Hugo de Lusignam Marchiæ comes, [comes Marchiæ, comes Barri, nobiles Pictones, & comes Tolosanus cum Albigensibus.] qui viduam Angliæ regis Joannis, eamdemque matrem Henrici III in Anglia tunc regnantis, duxerat uxorem, amplamque trans Ligerim, tum ex parte sua, tum ex parte uxoris, habebat ditionem: videlicet præter comitatum Marchiæ, provinciam Santonensem, & Engolismensem, cum parte provinciæ Pictaviensis. His accessit, ut infra patebit, Barri comes, uti & magnates Pictones. Præterea bellum etiam tum vigebat contra comitem Tolosanum, & Albigenses, qui sæpe quidem victi, magnaque ditionum suarum parte spoliati erant; at penitus superari a tot tamque numerosis exercitibus necdum potuerant. Principes hi omnes classicum canebant contra Ludovicum, nec prætermittebant sollicitare alios; qui si necdum plane in partes eorum transierant, certe jam vacillabant, cumque iis se demum conjuncturi erant, quorum fœdus sibi existimabant utilius. Cum horum principum potentia si conferantur vires Regis, quales eo tempore erant in Francia, manifeste apparebit vera dixisse Joinvillium num. 28 cum aliis biographis, cum affirmarunt omnino necessariam adolescenti Regi fuisse singularem Dei protectionem & opem, ut tot, tamque potentibus hostibus non succumberet. Nunc examinemus quando hæc conspiratio fuerit primum exorta, quaque de causa principes contra dominum suum, & Regem videantur insurrexisse.

[90] [Comes Britanniæ studet procurare divortium inter comitem & comitissam Flandriæ,] Prima ac præcipua ratio conspirationis non alia fuisse videtur, quam ut auctoritatem, potentiamque Regis, quæ mirifice aucta erat sub Philippo Augusto, S. Ludovici avo, imminue rent, illiusque depressione suam augerent potentiam. Hinc terras sibi quasdam, injuste, ut jactabant, ablatas volebant restitui, regnique jura læsa esse a præcedentibus regibus conquerebantur; uti habet Parisius num. 80 citatus. Præter hanc tamen & alia ratio invenitur ex ambitione comitis Britanniæ, quam tradit scriptum eodem tempore Chronicon Turonense; sed res paullo altius repetenda. Chronicon Alberici pag. 468 ita habet: Anno MCCXIII comitatum Flandriæ sortitur Ferdinandus de Hispania regis Portugalliæ filius, cui data est prima filiarum comitis & imperatoris Balduini, Joanna nomine, in uxorem, ad petitionem & instantiam veteris comitissæ Flandrensis (Mathildis) amitæ istius Fernandi. Prædictus autem Ferdinandus, Fernandus, seu Ferrandus, ut vocant alii, obtenta per uxorem Flandria, cum Ottone IV imperatore, aliisque principibus confœderatus, bellum gessit adversus Philippum Augustum Francorum regem, a quo anno 1214 celebri prælio cum principibus confœderatis victus; captusque cum Bononiæ comite & carceri mancipatus fuit, ut ad eumdem annum 1214 narrat Albericus, aliique plurimi. Noluit hos comites carcere liberare Philippus Augustus, noluit aliquamdiu Ludovicus VIII ejus filius, donec carcer comitis Flandriæ occasionem dedit comiti Britanniæ Petro comitatum Flandriæ ambiendi. Solebant eo tempore matrimonia, quæ bona fide fuerant dudum contracta & consummata, non raro solvi propter impedimentum aliquod, quod latuerat, deinde detectum. Porro simile quoddam impedimentum, quo invalidum esset conjugium Flandriæ comitis Ferrandi cum comitissa Joanna, aut invenisse se putabat, aut certe fingebat Petrus Britanniæ comes: obtinuerat enim litteras a Pontifice Honorio III, non quidem, ut infra probabo, quibus matrimonium jam solveretur, sed ut examen institueretur de illius valore: accusabat matrimonium, ut invalidum, & comitissam Joannam sibi consentientem ducere uxorem meditabatur, comitatum Flandriæ hoc conjugio adepturus.

[91] Innotuit totum hoc negotium Ludovico VIII, qui, ut molimina hæc disturbaret, agere cœpit de comite Flandriæ e carcere dimittendo: at intercedente regis morte, post obitum Ludovici VIII dimissum videbimus. [ut comitissam ducat uxorem, obtentis a Pontifice litteris] Hanc conspirationis horum principum causam assignat auctor citati Chronici Turonensis. Audi itaque quo ipse pacto rem enarret apud Martenium tom. 5, Collectionis amplissimæ, Col. ubi ait exspectandam fuisse Avenionensibus urbis suæ ruinam, Ludovico VIII muros eorum assiduis assultibus oppugnante; nisi a baronibus Franciæ, qui contra regem occulte conspiraverant, turbaretur negotium… Nam cum Petrus comes Britanniæ ab Honorio Papa litteras impetrasset super divortio inter Ferrandum comitem & Johannam comitissam Flandriæ celebrando, & etiam matrimonium accusaret, eamque consentientem sibi desponsandam præordinasset; rex iratus hoc audiens, nec operi nefando consentiens, Ferrandum comitem XL millibus librarum Parisiensium redemit, eumque in sequenti nativitate Domini, receptis ab eo & baronibus Flandriæ munitionibus & obsidibus, a carcere liberavit (Blancha pactum illius exsequente, ut dicemus:) ob hoc Petrus comes Britanniæ cum Campaniæ & Marchiæ comitibus, multisque aliis baronibus, contra omnes, rege non excepto, conspiraverant, sicuti dicebatur, Avenionenses & comitem Tholosanum in tantum fovens & adjuvans, quod ad eos suos nuntios cum muneribus transmittebat, eorumque munera, nuntiosque recipiens, sese suspectum regi & omnibus exhibebat.

[92] Chaizius pag. 65 hanc conspirationis causam non amplectitur, [ad valorem matrimonii examinandum: impedito per regem divortio,] quam in recentioribus solum auctoribus legerat, admissurus, ut opinor, si hoc Chronicon considerasset. Cur enim non credamus auctori synchrono & sincero, in re præsertim, quæ nec ab usu illius temporis, nec a vafro comitis Britanniæ abhorret ingenio? Etenim, ut alia prætermittam exempla, Alphonsus rex Legionensis a duabus uxoribus Tharasia primum, deinde & Berengaria Castellana S. Ludovici amita, non ita pridem pontificio mandato fuerat separatus. Porro assentiri non possum opinioni Lobineau, qui in Historia Britanniæ pag. 219 verba citata, Cum .. literas impetrasset super divortio … celebrando, ita accepit, acsi Pontifex matrimonium jam declarasset irritum. Cum enim addat auctor hæc verba: Et etiam matrimonium accusaret, matrimonium necdum erat examinatum, necdum a Pontifice mandatum divortium: alioqui accusatione matrimonii opus non fuisset Britanniæ comiti. Idem rei exitus declarat, cum juncti permanserint. Itaque mea quidem sententia nihil impetraverat comes Britanniæ, nisi ut matrimonium examinaretur, ac procederetur ad divortium, si post legitimum examen repertum fuisset invalidum. Ceterum qua de causa matrimonium dictum Britanniæ comes invalidum esse contenderit, auctor non exprimit.

[93] Litteras hujusce fœderis, signatas anno 1226 Gallice dat memoratus Lobineau loco assignato, [cum aliis principibus contra regem conspirat:] quas asserit eodem tempore fuisse exaratas. Priores sunt comitis Britanniæ, quibus se comiti Campaniæ jurejurando obligatum docet, ad opem ei ferendam contra quemlibet, qui vivere potest & mori. Alteræ comitis Marchiæ, quibus se similiter obligat contra quemlibet, comite Britanniæ excepto. Hi itaque tres comites, totius factionis duces, jam conspiraverant vivente Ludovico VIII, vel in ipsa obsidione Avenionensi, vel antea: accesserunt, mortuo Ludovico, magnates Pictonum, & comes Barrensis. Audi memoratum Chronicum Turonense Col. Regno, inquit, Franciæ sic in manu mulieris & pueri derelicto, Savaricus de Malo-Lione & alii, consilio, sicuti dicebatur, magnatum Pictaviæ, nulli ordini, sexui, vel ætati parcentes, quemcumque terra & mari capere poterant, rapiebant; in tantum se regi Angliæ submittentes, quod Richardum fratrem ejus ad Rupellam, aliamque terram regis Franciæ destruendam, in auxilium vocaverunt, eumque factis homagiis in suis oppidis receperunt. Et inferius: Theobaldus comes Campaniæ, & Henricus Barrensis comes, qui contra regem conspiraverant, & in conductu Regis ad parlamentum venerunt, ibique cum Richardo fratre regis Angliæ, & aliis ejusdem regni nuntiis, baronibusque Pictaviæ multa nefanda, & acerba consilia contra regem Franciæ tractaverunt.

[94] [agunt item cum Anglit de fœdere: molimina regis Angliæ.] Hæc cum Richardo, qui jam ante fuerat in ducatu Aquitaniæ ad Anglos spectante, tractabantur quidem, & pars utraque fœdus cupiebat contra Regem; at non tam cito de conditionibus fœderis Richardum inter & principes convenire potuit, quod illi jam intercedebat cum Pictonibus. Interea Rex Angliæ Henricus, hac procerum rebellione audita, occasionem arripuit tentandi magnates provinciarum, quas suas esse contendebat. Rem narrat Parisius ad annum 1226 pag. 231 hoc modo: Rex autem Anglorum, audiens dissidium procerum prædictorum, misit ad partes transmarinas archiepiscopum Eboracensem Walterum, & Philippum de Albineto militem, cum aliis solemnibus legatis, ad optimates Normanniæ, Andegaviæ, Britanniæ, & Pictaviæ, qui sibi subjici de jure tenebantur: postulans cum magnis pollicitationibus, quatenus ad eos ipsum venire cupientem, fideliter admittere dignarentur. Hæc Anglus hoc tempore moliebatur, ut amissa recuperaret. Et sane ingens regno malum imminere videbatur: sed Dominus, qui dissipat consilia gentium, dilectum sibi Ludovicum a ruina servavit, totaque hæc tempestas brevi evanuit, ut jam narrare aggredimur.

§ X. Protectio summi Pontificis a Rege postulata & obtenta: comes Flandriæ vinculis exemptus: principum conspiratio dissipata: Anglorum conatus elusi: induciæ cum iisdem.

[Protectionem summi Pontificis Rex petit, & obtinet:] Rex ac regina pari pietate, prudentia, ac fortitudine præditi, visa procella capiti suo imminente, nihil prætermiserunt, quod prudentia, ac fortitudo suggerere poterant ad periculum amovendum. In primis protectionem petierunt Sedis apostolicæ, cujus favor quantum eo tempore prodesset apud Christianos, non erant ignari. Annuit postulatis non sine laude regum Francorum Gregorius IX summus Pontifex, data ad Regem, reginamque epistola, quæ apud Martenium tom. 1 Collectionis amplissimæ, col. 1210 ita sonat: Gregorius episcopus servus servorum Dei carissimis in Christo filiis Ludovico illustri Regi Francorum ac B. matri & fratribus suis salutem & Apostolicam benedictionem. A memoria nostra non poterit, sicut nec debet, excidere fidei & devotionis sinceritas, quam reges & regnum Franciæ ad Deum & sacro-sanctam Ecclesiam noscuntur hactenus habuisse: quorum sinceritatem Sedes apostolica favorabiliter prosecuta, reges ipsos & regnum studuit semper multipliciter honorare. Vos quoque, propter commune debitum, quod debet prospicere viduis & pupillis, affectu tenemur prosequi speciali, ex eo quod tu, fili Rex, devotione sicut sanguine tuorum successor & hæres, negotium fidei prosequi diceris … contra Albigenses hæreticos… Hujusmodi ergo consideratione inducti, supplicationibus vestris clementer annuimus, & personas vestras cum ipso regno, familiis, & omnibus bonis vestris sub beati Petri & nostra protectione suscipimus & præsentis scripti patrocinio communimus &c. Datum Lateranis VI Idus Maii Pontificatus nostri anno primo, Christi 1227. Aliam eodem die epistolam dedit Pontifex ad Romanum sancti Angeli Cardinalem, legatum in Gallia Pontificium, qua idem negotium ejus curæ committit: quamque ibidem Col. lector inveniet. Porro legatum Pontificium egregie partes suas implevisse, etiam ante acceptam hanc epistolam, Regisque lateri ubique adhæsisse, in decursu patebit. Credibile est non parum valuisse ejus auctoritatem, tum ad reducendos rebelles, tum ad animos nutantium in fide confirmandos.

[96] Aliud contra seditiosos præsidium sibi prudens regina paravit, [comitem Flandriæ e carcere dimittit] dimittendo e carcere comitem Flandriæ: de cujus liberatione Meyerus in Annalibus Flandriæ ad annum 1226 ita scribit: Hic (S. Ludovicus) interventu præcipue Blanchæ matris Ferdinandum comitem sobrinum suum vinculis solvit, post annos duodecim ac quinque menses quam fuerat captus. Dimissus autem est ad Epiphaniam Domini, ideoque qui morem servant Romanum, conferunt ejus redemptionem in annum vigesimum septimum. Sunt qui Alphonsi fratris, qui regnum ea tempestate in Lusitania obtinebat, simul Joannæ principis auro liberatum putant. Alii (quod propius vero sit) Blanchæ reginæ tantummodo precibus, quæ ejus erat matertera regisque mater, condonatum memorant, postquam ipse, uxorque in leges pacis, cujus supra meminimus, religiose jurassent. Auro redemptum habet Chronicon Turonense citatum num. 90. Neque hoc dubium videtur, cum fateatur Joanna comitissa in charta sua, edita lapud Martenium Collectionis amplissimæ tom. 1 Col. se adjutam fuisse in redimendo marito suo auro abbatis & conventus S. Vedasti.

[97] Conditiones autem, quibus eum Ludovicus VIII dimittere statuerat, [conditionibus hic memoratis:] has memorat ad annum præcedentem Meyerus: Ut si rursus Ferdinandus a rege defecisset, ipse motus per Pontificem Romanum piorum communione regno expelleretur, Flandriæ per episcopos Laudunensem & Sylvanectensem sacrificiis interdiceretur, Duacum oppidum aliquot adhuc annos remaneret in manu Regis, omnis nobilitas præfecturæque Flandriæ (jurarent,) si in posterum comites hanc pacem violassent, se comites deserturos, regisque tutaturos partes, donec per XII megistanes Galliæ pax foret composita. Quod si quispiam forte nobilis hunc in modum se obligare detrectasset, comes illum Flandria pelleret, bona ejus omnia in fiscum cogeret, neque eum umquam reduceret nisi per gratiam ac voluntatem Regis. Adhæc comitibus Flandriæ opida sua cis Scaldim restituere aut novas alicubi munitiones educere, nisi assensu ac voluntate regum numquam liceret. Addit has conditiones factas mense Aprili, sed comitem in carcere mansisse usque ad tempus supradictum, quia Flandri in has conditiones jurare recusarunt, quod ne postea quidem facere voluerunt. Verum sufficiebat Ludovico comitem ejusque uxorem jurasse, ut eum hisce pactis firmiter sibi adversus hostes conjungeret: neque comes in secutis deinde turbis spem ejus fefellit. Ceterum instrumentum comitis, factum Insulis mense Januario, in quo hæc omnia fusius leguntur, invenies apud Leibnitium in Codice juris gentium pag. XI.

[98] [collecto exercitu progreditur ad partes Pictaviæ;] Nunc exponamus quanta celeritate, prudentiaque Rex ac regina totam conspirationem procerum ante dictorum dissiparint, motusque excitatos sedarint. Nangius apud Chesnium pag. 327 ita rem narrare aggreditur: Eodem anno (1226 more Gallorum veterum) quo coronatus fuit Ludovicus Rex, Hugo comes Marchiæ, & Theobaldus comes Campaniæ, nec non & Petrus comes Britanniæ, contra ipsum Regem & dominum suum conspirantes, fœdus ad invicem inierunt. Unde comes Britanniæ ex consensu comitis Campaniæ; qui absque licentia imo contra voluntatem & præceptum regis jam defuncti Ludovici de terra Albigensium redierat, castellum (in Normannia) quod sanctum Jacobum de Beveron nominant, quod una cum alio (in Pertico,) quod Belesmum dicitur, sibi rex defunctus Ludovicus diu ante in custodia tradiderat, prout melius poterat firmabat, & victualibus muniebat. Sed confœderationem & in regnum suum eorum machinationem pessimam novus Rex adhuc juvenis peragnoscens, asseruit jurans in brachio fortitudinis suæ, quod defenderet se de omnibus: habitoque cum suis consilio, contra illos incredibilis multitudins ducens exercitum, usque ad Quarerriam de Curcetio * quantocius properavit. Rex siquidem Romanum Cardinalem sedis Apostolicæ tunc legatum in Francia, comitemque Boloniæ avunculum * suum, nec non Robertum comitem Drocensem fratrem comitis Britanniæ in suo habebat comitatu. Cum autem vidisset comes Campaniæ exercitum Regis mirabilem, dominumque suum naturaliter pertimescens, adhærensque Regi Franciæ a comitum Marchiæ & Britanniæ consortio celeriter resiluit. Quem Rex benignissimus ad amicitias pristinas hilari vultu recepit.

[99] [ubi ei reconciliatur comes Campaniæ cum Barri comite,] Primus ad obedientiam regressus comes Campaniæ cum Barrensi tamen comite, ut mox videbimus, quamvis de eo non meminerit Nangius, auctores varios in errorem deduxit. Chaizius pag. 67 aliique recentiores putarunt, Regem cum exercitu primo in Campaniam profectum; hinc terrorem comiti injectum, armaque ab eo deposita. Verum nec in Campaniam Rex movisse legitur apud auctores illius temporis, nec Regi adhuc reconciliatus erat Campaniæ comes, cum jam ille circa Martium procul a Campania cum exercitu degeret trans Ligerim in Pictaviensi provincia, ut dicendum sit, hoc iter in Campaniam ex fallaci conjectura fuisse confictum. Choisy pag. 12 amoribus comitis hanc reconciliationem attribuit, ac si, visa regina Blancha, ejus pulchritudine attonitus, arma mox de manibus projecisset. At vero neque hoc antiquis auctoribus notum, neque credibile: etenim fingamus comitem, insano hoc amore flagrasse, similem erga se, hominem conjugatum, in Blancha regina integerrima sperare non poterat affectionem. Veram igitur hujus reconciliationis rationem ex auctore, cujus fere sub oculis res gesta est, mox assignabimus, ubi cum eodem Regis progressum exposuero exactius, quam supra describitur a Nangio.

[100] Auctor Chronici Turonensis, qui eidem hoc anno finem imponit, [qui ab Anglis dissentiebant.] motum Regis reginæque cum exercitu sic exponit: Anno MCCXXVII, X Cal. Martii, scilicet die Sabbati, venit Turonis Rex Franciæ Ludovicus cum Blancha matre sua & infinito armatorum exercitu. Nihil hic moratus, ad partes Pictaviæ, ubi quidam ex rebellibus degebant, movit exercitum: In crastino autem, inquit auctor, apud Cainonem * profectus, & deinde apud Lodunium * (in Pictaviensi provincia) cum Britanniæ & Marchiæ comitibus, eorumque fautoribus, apud Charreiam Curcaii (quod Nangius supra Quarerriam de Curcetio nominat, neque longe Loduno abest) fere per XX dies intervenientibus nuntiis tenuit parlamentum. Hoc loco haud dubie ad se invitavit omnes confœderatos principes, sed Britanniæ & Marchiæ comites adesse recusarunt, ac per nuntios cum Rege egerunt. Venerunt autem ad Regem Campaniæ & Barri comites, quos ibidem ad concordiam revocavit. Narrat hæc idem auctor, qui ita prosequitur: Theobaldus enim comes Campaniæ, & Henricus Barrensis comes, qui contra regem conspiraverant, & in conductu Regis (seu obtenta securi acceßus promissione) ad parlamentum venerunt, ibique cum Richardo fratre regis Angliæ, & aliis ejusdem regni nunciis, baronibusque Pictaviæ multa nefanda & acerba consilia contra Regem Franciæ tractaverunt. Sed Dominus cujuslibet eorum mentem ita mutavit, & divisit ab alio, quod singuli pro se, aliis inconsultis, infecto negotio (fœderis) desolati apud Thoartium (in Pictavia) remanserunt. Interea Richardus frater regis Angliæ, & Savaricus de Malo-leone (e præcipuis Pictonum magnatibus,) qui diu expectaverant, comitem Campaniæ & comitem Barrensem, qui extra muros Thoartii morabantur, capere tentaverunt; sed compertis eorum insidiis, clam a Thoartio fugientes, se in omnibus homagiis Regi Franciæ submiserunt. Hæc illorum perfidia nutantes impulit, imo coëgit se Regi conciliare: non immerito enim sibi metuebant, quod hinc perfidiam, inde florentissimum Regis exercitum ante se positum cernerent.

[101] Hoc vulnere Regis celeritate, qui tantum hiemali tempore tam cito & collegit & duxit exercitum, [Comites Britanniæ & Marchiæ bis a Rege citati, moras nectunt,] rebellium fœderi inflicto, expeditior erat ad alios subigendos via. Sed maluit id sine sanguinis effusione Rex facere, quam vi & armis. Audiamus itaque quo pacto id consecutus fuerit. Nangius, post relatam reconciliationem jam expositam, hoc modo prosequitur: Deinde duos prædictos comites, videlicet Marchiæ & Britanniæ, fecit regali edicto ad suum parlamentum convocari, adhuc agens in partibus Pictaviæ, ut patebit ex sequentibus. Quid illi? Moras nectunt, regiumque exercitum longius amovere cupiunt: Sed, inquit auctor, qui jam adversus eum & reginam matrem ejus confœderati fuerunt, Regis mandatum vilipendentes, & ad ejus parlamentum venire penitus contemnentes, (nempe quamdiu ibi cum exercitu subsisteret) mandaverunt ei quod apud Chinonium in Turonensi Provincia, si suæ placeret voluntati, adventarent; ut eo scilicet reduceret exercitum. Fecit id Rex, relictis tamen præsidiis, ad limites circa provinciam Pictaviensem tutandos, ut habet Chronicon Turonense: Sed hoc incassum, inquit Nangius, nam ad diem præfixam nec personaliter accesserunt, nec per se ipsos sufficienter mittere voluerunt. Unde secundo citati, & a suis affinibus persuasi, quod ad Regis domini sui parlamentum accederent, mandaverunt ei quod Turonis coram ipso libenti animo comparerent, sed mandatum de die in diem adimplere differentes, quod nimirum sincere non agerent, sed exercitum magis cuperent amovere.

[102] [tertio citati, eum accedunt Vindocini, ac reconciliantur] Non poterant id non perspicere Rex, ejusque consiliarii, voluit tamen omnem juris formam servare. Sic enim pergit Nangius: Rex nobilis iratus vehementer, communicato cum suis baronibus consilio, ne aliquid contra jura agere videretur, tertio jussit eos suo parlamento interesse. Et tunc primo stultam suam superbiam, & domini sui Regis clementiam perpendentes, mandaverunt ei humiliter & devote, quod apud Vindocinum *, si vellet, in suam præsentiam comparerent, & de omnibus, quæ ipsi forefecerant *, emendarent. Quod ut ore promiserunt, opere compleverunt. Rex vero prout erat innatæ mansuetudinis, nolens malum pro malo reddere: ipsis pœnam conspirationis & inobedientiæ misericorditer relaxavit. Chronicon vero Turonense post relatam comitum Campaniæ & Barri submissionem, sic pergit: Quo facto Rex Vindocinum rediit, itinere jam dicto, citationibusque præmissis, munitionesque muniens, ad defensionem terræ ducentos milites, (qui singuli habebant aliquot servientes, ut vocabant, id est gregarios milites,) reliquit. Dumque sic Rex rediret, Britanniæ & Marchiæ comites videntes, quod universi & singuli eos unanimiter dereliquerant, loquebantur labiis & movebant caput, in conductu Regis (seu salvo conductu Regis muniti) XVII Calendas Aprilis Vindocinum pervenerunt, ibique coram legato, factis homagiis, in hunc modum pacis devenerunt.

[103] [conditionibus hic memoratis.] Rex Franciæ Ludovicus Johannem fratrem suum puerum octennem Yolendi filiæ Petri comitis Britanniæ desponsandum promisit, eique Andegaviæ comitatum concessit, dictoque comiti Britanniæ urbem Andegavensem, Bougeium * & Bellum-fortem *, & Cenomanicum * post mortem reginæ Berengariæ cum pertinentiis, exceptis homagiis, usque ad XII annos prædicto puero dereliquit, & insuper sanctum Jacobum de Bevronio *, & Lapidariam *, & Belisma * castrum cum eorum appendiciis eidem comiti & hæredibus suis donavit in perpetuum & quittavit *. Quæ Comiti hoc pacto concessit Rex, servanda fratri suo Joanni, donec is ea esset ætate, qua per se regere posset, pars erant hereditatis Joanni relictæ testamento patris Ludovici, recitato num. 78: alias urbes ad ejus hereditatem spectantes Rex ipse servare voluit. Comes vero ex parte sua quædam itidem oppida filiæ suæ se daturum promisit, uti ex monumentis antiquis docet dominus Lobineau in Historia Britanniæ tom. 1, pag. 221. Porro matrimonium illud impeditum fuit morte Joannis haud multo post secuta. Reliquas hujus pacti conditiones, vide apud laudatum Lobineau loco assignato. Comiti vero Marchiæ, ait citatum Chronicon Turonense, dotalitium uxoris suæ reginæ quondam Angliæ, nec non & pactiones regis Franciæ Ludovici patris sui, remittenti penitus & quittanti, infinitam pecuniam erogavit, & sic eos schismaticos, pœna remissa, recepit in gratiam & absolvit. Martenius tom. 1 Collectionis amplissimæ, a Col. edidit conditiones, quibus pax cum comite Marchiæ sancita, quæ initio sic habent: Ludovicus … nos de assensu & voluntate carissimæ matris nostræ B. reginæ Francorum dilecto & fideli nostro Hugoni de Lesignano comiti Marchiæ concessimus, quod carissimus frater noster Alphonsus comes Pictavensis Elizabeth filiam dicti comitis Marchiæ, si Romana Ecclesia concesserit, habeat in uxorem, & Hugo primogenitus ipsius comitis ducat in uxorem Elizabeth carissimam sororem nostram. Verum conjugia numquam coaluerunt; quod ante ætatem nubilem horum puerorum aliæ exortæ sint discordiæ. Reliquas pacis conditiones lector ibidem potest consulere. Pacta item cum comitissa Marchiæ de ejus dotalitio habes ibidem Col. quæ facta signantur mense Martio anni 1227. Col. autem 1209 litteræ extant quorumdam nobilium, qui eodem tempore Vindocini jussu Marchiæ comitis Regi clientelam juraverunt. Ex quibus intelligimus quanta celeritate tota hæc conspiratio sit sopita; namque X Kalendas Martii Rex primum cum exercitu Turones venit; ante finem vero Martii quatuor potentes comites Campaniæ nempe, Barri, Britanniæ, & Marchiæ, non modo ab Anglorum fœdere, de quo tractabant, avulsi, sed & Regi Ludovico jurata clientela obstricti, & cum Anglis tractare erant prohibiti. Ita tempestas hæc, quæ regno ruinam minabatur, brevissimo tempore sopita, Deo dilectum sibi Regem protegente.

[104] Restat ut enarremus, quem Anglorum molimina hoc anno habuerint exitum. [Henricus Angliæ rex nihil ex his regni turbis lucratus;] Speraverant illi ex hac regni Gallici perturbatione ingens sibi lucrum. Vidimus enim num. 94 missos ab Henrico Angliæ rege legatos ad solicitandas provincias, quas sui juris esse contendebat. Quid hi effectum dederint, narrat Parisius ad annum 1227 pag. 232 his verbis: Per idem tempus instante solemnitate paschali, archiepiscopus Eboracensis, & episcopus Karleolensis, cum Philippo de Albeneio milite, nuncii regis, reversi sunt in Angliam de partibus transmarinis. Missi quidem erant ad magnates illarum regionum, qui de jure antiquo ad regem Angliæ spectare tenebantur. Quibus propositum fuerat ex parte regis, ut blandis exhortationibus cum promissionibus magnis eos inducerent, quatenus dictum regem ad illos venire cupientem reciperent, & recognoscerent ut dominum naturalem. Sed ne diu & inaniter verba protrahamus, antequam nuncii regis ad partes illas pervenissent, Francorum Rex, matre ejus partes suas interponente, cum baronibus illis pacem fecerat, & eorum homagia susceperat; distribuens ipsis affluenter terras, & castella, ad jus Regis pertinentia, faciens sibi de mammona iniquitatis amicos. Comes vero Britanniæ, cujus filiam nuncii petebant regi per matrimonium copulandam, nunciis regis dedit in responsis, quod ipse cum Rege Francorum pacis fœdus composuerat, quod nullo modo potuit violare. Ex quibus facile intelligas, necesse fuisse Ludovico, ut ne severe nimis cum Britanniæ & Marchiæ comitibus ageret, ad melius eludendos regis Angliæ conatus.

[105] Quid tandem Richardus, regis Angliæ frater cum Pictonibus consecutus est? Albericus in Chronico ad annum 1227 pag. 523 hæc commemorat: [& Richardus post pactas inducias in Angliam est reversus.] Frater regis Angliæ comes Richardus, qui ante biennium Reolam (Riolam *) & partes circa Burdegalam contra regem Franciæ saissiverat *, per cognatos Regis Humbertum Bellijoci dominum, & Britanniæ comitem Petrum victus est in bello, & sic in Angliam revertitur. Videtur Britanniæ comes post pacem cum Rege initam mox fidem suam hoc modo probare voluisse, ita ut hæc mense Aprili contigisse videantur. Crediderim tamen non nisi velitationes quasdam fuisse, cum de hac victoria taceat Chronicon Turonense, solum referens inducias cum Richardo & Pictonum magnatibus pactas, easque mox subjiciens paci cum comitibus a Rege sancitæ, his verbis: Quo facto Rex per nuncios cum Richardo fratre regis Angliæ, & Savarico de Malo-Leone usque ad festum sancti Johannis, & cum Hugone Thoartii vicecomite, usque ad quindenam ejusdem festi, treugam, datis hinc inde sacramentis, firmavit. Verum Hugo Thoartii vicecomes non modo inducias cum Rege pepigit, sed & ei se omnino subjecit, ut patet ex clientela, seu homagio ligio, ut vocant, quam Regi juravit mense Aprili anni 1227, apud Martenium tom. 1 Collectionis amplissimæ col. 1210. Fieri tamen potest, ut primo inducias, deinde & pacem iniverit, auctorque, qui hic scribendi finem fecit, nihil adhuc de pace intellexisset. Et post, inquit, in Franciam remeans, milites, quos ad tuendam terram reliquerat, revocavit. Itaque postquam Richardus velitationibus quibusdam, ut videtur, inferiorem se advertebat, inducias cum Rege pactus est, ac deinde in Angliam reversus, de cujus reditu Parisius loco mox citato hæc habet: Eodem tempore, mense Maio Richardus frater regis venit in Angliam. Ita non Henrici modo regis, sed & Richardi spes hoc anno elusa. Ludovicus vero, pacatis omnibus, cum matre sua Parisios est reversus, vi aperta hostium suorum repulsa, at occultis eorum insidiis necdum liberatus.

[Annotata]

* la Charriere de Curcei

* id est patruum

* Chinon

* Loudun

* Vandome

* id est, deliquerant

* Bauge

* Beaufort

* le Mans

* S. James de Beuvron

* la Perriere

* Belesme

* i. e. abdicavit

* la Reole

* i. e. occupaverat

§ XI. Gesta contra Albigenses; decimæ Regi concessæ: fœdus cum Frederico imperatore: abbatia Regalis-montis fundata: nova procerum in Regem conspiratio, occultaque ad eum capiendum machinatio.

[Comes Tolosanus intercipit castrum Altæ ripæ;] Anno, in quo versamur, 1227 gestum etiam fuit bellum contra Albigenses hæreticos, sed remissius propter alia regni negotia. Memoratus ante Guilielmus de Podio Laurentii pag. 85 de gestis hujus anni in eo bello scribit sequentia: Anno eodem, quo supra (id est 1226 more Gallorum, qui annum tunc inchoabant a Paschate, more autem Romano & hodierno sub initium anni 1227) sequenti hyeme, munitio, quæ erat in castro Altæ ripæ * invaditur a comite Tolosano, & antequam venisset succursus reddidit se eidem comiti, salva vita, & ibi mortuus est ictu quadrelli * Stephanus Ferreoli, homo nobilis diœcesis Agennensis de parte comitis supradicti. Imbertus de Bello-joco, qui a Ludovico VIII ibi relictus fuerat, videtur eo tempore abfuisse, cum parte forsan copiarum militarium; siquidem vidimus hunc circa mensem Aprilem occupatum fuisse contra Richardum Anglum, quem ab eo victum retulimus num. 105. At vir bellicosus, post inducias cum Richardo pactas eo reversus, mox damnum reparavit.

[107] Sic enim pergit dictus auctor: Ipso quoque tempore tuebatur * castrum, [Imbertus vero dux Regis Bessedam.] quod dicitur Besseda *, quod dominus Imbertus in æstate sequenti obsedit, cum jam computaretur annus Domini MCCXXVII, in quo comes Tolosanus posuerat munitionem viros strenuos, Pontium de Villanova, & Oliverium de Terminis, & alios bellatores multos. Erantque in exercitu dominus archiepiscopus Narbonæ, & episcopus Tolosanus, quem quadam die transeuntem cum pluribus circa villam illi de intus clamantes, Diabolorum episcopum infideliter vocitabant. Et qui cum eo erant; Auditis, inquiunt, quod vos appellant, Diabolorum episcopum? Utique, respondit ipse, & verum dicunt: ipsi enim sunt diaboli, & ego sum episcopus ipsorum. Quod (castrum) cum machinis expugnatum fortiter capitur, & militibus & peditibus nocte fugientibus non paucis, ceteri, qui inventi sunt, partim gladio, partim sudibus ceciderunt. Parvulis autem & mulieribus pius episcopus dabat operam eruendis. Hæretici vero Geraldus de Mota diaconus eorum, & alii ejus socii, flammis ignium sunt combusti. Hæc posteriora & quæ deinde de bello Albigensium referemus ex Guilielmo, habet etiam Bernardus Guidonis in Vita Gregorii IX tom. 3 Scriptorum Italiæ pag. 571. Et liber Præclara Francorum facinora inscriptus, apud Chesnium tom. 5, pag. 775. Reliqua anno sequenti.

[108] Porro occasione hujus belli orta est in regno Galliæ non exigua obmurmuratio contra reginam, [Ecclesiastici Galli, decimas ne solvant, appellant Pontificem;] legatumque Pontificium. Rem narrat ex litteris Pontificiis Odericus Raynaldus ad annum 1227 a num. 56, quam summatim accipe. Decretæ erant in concilio Bituricensi decimæ, Ludovico VIII persolvendæ ab ecclesiasticis ad bellum contra Albigenses promovendum: hasce ad eumdem usum S. Ludovico exigebat Cardinalis legatus, atque auctoritate sua compellebat ecclesiasticos ad earumdem solutionem. Quidam id ægre ferentes, appellarunt ad Pontificem, ad quem & litteras dederunt, querelis acerbissimis refertas. Emollitus hisce lamentis cleri Gallicani Gregorius IX, legatum, gravibus verbis objurgatum, desistere jussit a cœptis. Verum re deinde maturius considerata, auditisque legati rationibus, mutavit sententiam, decimasque S. Ludovico in usum belli, contra Albigenses gerendi, concessit, datis ad eum litteris, quas ad confirmationem dictorum ex Raynaldo num. 61 huc transfero:

[109] Illustri Regi Franciæ. Cum dilectus filius noster Romanus S. Angeli diaconus Cardinalis, [verum hic eas jubet Regi persolvi.] tunc A. S. L. in concilio Bituris * pro negotio pacis & fidei convocato, consilium accepisset, quod si claræ memoriæ rex Franciæ pater tuus negotium ipsum sibi assumeret, decimam omnium ecclesiasticorum proventuum suæ legationis usque ad quinquennium, si tantum duraret negotium, offerret eidem; & rex ipse divinitus inspiratus assumpsisset negotium supradictum, idem legatus ei obtulit & promisit usque ad prædictum tempus, si negotium tantum duraret, decimam memoratam expendendam pro voluntate sua, quamdiu per se, vel per suos, sicut negotium exigeret, illud curaret prosequi bona fide. Cum autem hujusmodi facto legati quædam capitula trium provinciarum Rhemense videlicet, Turonense, & Rhotomagense se opposuerint, & ne compellerentur dictam decimam solvere, ad Sedem Apostolicam pro se, & sibi adhærentibus duxerint appellandum: nos auditis super hoc quibusdam capitulorum procuratoribus, & Cardinale prædicto; considerato etenim quod pro tam evidenti necessitate, & tam utili negotio Ecclesiæ Dei, dictus legatus tum jure legationis statuere vel ordinare potuit, quod expedire videbat; tum etiam ex eo, quod specialem potestatem ab Ecclesia Romana receperat ordinandi & statuendi, quæcumque secundum datam sibi a Deo prudentiam videret negotio expedire, ordinationem ipsius ex ordine legitimam, & sanctam ex causa, nec non & promissionem factam regi de consilio pene totins Bituricensis concilii, de fratrum nostrorum consilio duximus approbandam, & non solum firmam, sed ratam, & gratam habemus eamdem; volentes & statuentes auctoritate præsentium, ut tibi secundum dictam promissionem a memorato legato eidem patri tuo factam, decima integre persolvatur. Dat. Later. Id. Novemb an. 1, id est Christi 1227. Pontificem recte utilitatem Ecclesiæ prætulisse exaggeratis quorumdam lamentis, exitus belli suo loco referendus abunde docuit.

[110] [Ludovicus fœdus init cum Frederico imperatore:] Hoc item anno S. Ludovicus, curante matre prudentissima, fœdus cum Frederico imperatore a patre initum, renovavit mense Junio, cumque ejus filio Henrico Romanorum rege mense Augusto; hoc autem statuebantur quædam utrique parti utilia, cavebaturque ne imperator se cum Anglis contra Ludovicum conjungeret; uti tradit tom. 2, pag. 179 du Tillet in Collectione tractatuum. Utile id erat ad tranquillitatem regni, aliunde satis perturbati hoc tempore; velim tamen advertat lector, rem peractam fuisse, priusquam Fredericus anathemate percuteretur a Gregorio Pontifice, quod eodem quidem anno factum tradit Raynaldus ibidem num. 29, sed festo S. Michaëlis. Notare id volui, ne quis putet S. Ludovicum cum homine, fidelium communione privato, fœdera iniisse: idem observari poterit ad annum 1232, quando hæc fœdera renovata.

[111] [fundat abbatiam Regalis-montis,] Ad hunc annum 1227 revocanda quoque videtur fundatio abbatiæ Regalis-montis, Regis adolescentis illustre pietatis monumentum; quamvis de tempore auctores non omnino consentiant. Angelus Manrique in Annalibus Cisterciensibus eam hoc anno refert tom. 3, pag. 346, ubi sic loquitur: In Chronologia quatuor abbatiæ, hunc annum concernentes, memorantur sequenti ordine. Tum hæc citat verba: Anno MCCXXVII sexto Kalendas Martii fundata est abbatia Regalis-Montis. Annum non inchoari hic more Gallico a Paschate, indicant sequentes fundationes, quæ dicuntur eodem anno factæ mense Maio & Junio. Unde non satis perspicio, cur Chaizius pag. 78 fundationem narraverii anno 1228; nisi id in aliis monumentis invenerit. Nangius mox citandus exstructionem abbatiæ refert ad annum Christi 1230. Quæ ita inter se conciliare conatur laudatus Manrique: Forte ædificia hoc anno construi cœpta, per triennium adulta, etsi nondum omnino consummata, tunc primum monachos accipere potuerunt. Hæc de tempore. Nunc etiam discutiendum suone, an patris ære hæc fecerit Sanctus.

[112] Ludovicus VIII apud Chesnium pag. 325, [non ex bonis paterno testamento ad id deputatis,] in testamento suo hæc statuit: Præterea volumus ut omnes lapides nostri pretiosi, qui sunt in coronis nostris, vel extra coronas, vendantur, & de pretio eorum construatur nova abbatia de Ordine sancti Victoris in honore beatæ Mariæ Virginis, & omne aurum, quod est in coronis, vel annulis, vel aliis jocalibus, similiter vendatur ad opus prædictæ abbatiæ. Huic ultimæ patris suæ voluntati satisfecisse S. Ludovicum fundando abbatiam Regalis-montis, scribunt cum fratribus Sammarthanis tom. 4 Galliæ Christianæ pag. 776, Chaizius pag. 78, & Choisy pag. 18: quod si verum est, Ludovico VIII potius, quam S. Ludovico, fundatio referetur accepta. Verum dubitat Gerardus du Bois, hanccine, an aliam abbatiam vi paterni testamenti condiderit S. Ludovicus: quippe in Historia Parisiensi tom. 2, pag. 299 ita loquitur post verba testamenti citata: Illa porro (abbatia) exstructa est a Ludovico IX ejus filio in diœcesi Bellovacensi anno MCCXXX, Regalisque mons dicta est; aut, ut alii existimant, in Briegio pago prope Liciniacum. Locus dicebatur Ivernetum, seu Hibernale, unde nomen sumpsit abbatia. Hæc Gallice vocatur Iverneaux, de qua brevis mentio fit in Gallia Christiana mox citata pag. 514 his verbis: De Hibernali, Ordinis sancti Augustini, diœcesis Parisiensis. Utrum hæc abbatia ex testamento Ludovici VIII fundata sit, investigandum ulterius relinquo editoribus Galliæ Christianæ hodiernis, cum mihi ad id probandum monumenta non suppetant. Abbatiam vero Regalis-montis munificentiæ regiæ S. Ludovici potius deberi, quam testamento paterno, hæ rationes persuadent.

[113] Credibile non est, S. Ludovicum usurum fuisse bonis paterno testamento relictis ad condendam abbatiam Ordinis Cisterciensis, [sed munificentia propria,] cum ille condi ex illis voluerit abbatiam Ordinis S. Victoris; præsertim cum abbas S. Victoris inter exsecutores testamenti fuerit statutus. Deinde auctores coævi gloriam fundatæ abbatiæ Regalis-montis S. Ludovico tribuunt, imo & ipse Ludovicus in Charta inferius citanda sibi uni fundationem attribuit, nulla paterni testamenti mentione facta. Quid? quod Gaufridus de Bello-loco relicta præfato testamento bona ab hujus abbatiæ fundatione excludat? Verba ejus accipe num. 29: Præterea, ab ineunte ætate domus & monasteria religiosorum cœpit ædificare quamplura: inter quæ specialiter illud præclarum beatæ Mariæ Regalis Montis Cisterciensis Ordinis monasterium, & ecclesiam admirandæ pulcritudinis de proprio suo construxit, & copiosos redditus assignavit. Quis dicat S. Ludovicum de proprio suo construxisse abbatiam, si patris sui monilibus, quæ sua non erant, ad id usus est? Denique Cistercienses fundatorem Regalis-montis S. Ludovicum solum agnoscunt, uti videre licet in Menologio Cisterciensi Claudii Chalemot pag. 280; neque alium ego agnoscendum existimo, licet fundator præcipuus dicendus esset Ludovicus VIII, si ex testamento ipsius abbatia esset fundata. Hæc de auctore fundationis, quæ ex sequentibus etiam confirmantur: nunc modum fundationis accipe.

[114] Nangius pag. 330 de ea sic loquitur: Anno Domini MCCXXX, regni sui quarto, Ludovicus Rex Franciæ, [atque ingentibus expensis;] juvenili ardens casto amore, utpote cujus anima, sicut cervus ad fontes aquarum, desiderabat ad Dominum, construxit sumptuosam & admirandi operis abbatiam in episcopatu Belvacensi prope Bellimontem, in loco qui Cuimont dicebatur, quæ modo a Regis nomine nominatur Monsregalis. In qua ab initio novitatis suæ abbatem cum XX monachis de Ordine Cisterciensi ad serviendum Domino ibidem instituit, & ecclesiam intrinsecus constructam ornamentis ecclesiasticis mirifice decoravit. Et ut divinis laudibus monachi Dei cultores, in eadem assidue commorantes, per inconvulsa tempora liberius devotiusque vacarent, eidem loco plurima & ingentia prædia, unde possent sustentari, misericorditer erogavit. De sumptibus huic abbatiæ condendæ impensis hæc tradit Vita secunda num. 48: In qua abbatia tantum est operis, ut credatur fieri non potuisse per quemcumque alterum illarum partium, nisi per Regem; credunturque sumptus & expensa solorum ædificiorum excessisse centum millia librarum Parisiensium: quæ ingens erat eo tempore summa.

[115] [auget frequenter reditus abbatiæ,] Reditus annuos ejusdem abbatiæ auxit deinde S. Ludovicus eo usque, ut sexaginta saltem monachi iis sustentari possent. Litteras hujusce augmenti, & ipsius fundationis testes, accipe ex Martenio tom. 1 Collectionis amplissimæ col. 1267: Ludovicus &c. Notum facimus quod cum nos ob remedium animæ claræ memoriæ Ludovici genitoris nostri, & ob remedium animæ nostræ, illustris reginæ Blanchæ matris nostræ, & etiam antecessorum nostrorum, monasterium Regalis-montis Cisterciensis Ordinis fundari fecimus, & ædificia pro majori parte construximus, reditibus eidem monasterio assignatis addimus quingentas libras Parisienses singulis annis apud templum Parisius * in tribus compotis persolvendas, videlicet in festo Omnium Sanctorum tertiam partem, in Candelis (id est in festo Virginis purificatæ, in quo solemni ritu candelæ benedicuntur, ut notat editor) tertiam partem, & in Ascensione Domini tertiam partem; donec assignaverimus eidem monasterio dictas quingentas libras in reditibus, vel in terra ad æstimationem virorum bonorum, quos ad hoc instituemus. Subtrahetur autem tantum de solutione prædictarum D librarum, quantum eis in reditibus vel in terra fuerit assignatum. Intelligimus siquidem quod de prædictis quingentis libris, & aliis reditibus jam a nobis dicto monasterio assignatis, sexaginta monachi ad minus sustententur, qui resideant in monasterio prædicto… Actum Parisius anno Domini MCCXXXV mense Octobri.

[116] [etiam dum esset trans mare: atque in ea præclara virtutis dat exempla.] Tanto hanc abbatiam amore prosecutus est Ludovicus, ut ne in expeditione quidem trans marina ejus fuerit oblitus: nam & anno 1249 in castris prope Damiatam ejus reditus auget, prædia quædam abbatiæ donando; & anno 1250 Accone pro eadem abbatia ad matrem scribit litteras; utrumque instrumentum edidit laudatus Martenius, hoc Col. illud Col. ex quo item lector intelliget sæpius a sancto Rege reditus abbatiæ auctos fuisse. Ceterum in laudata abbatia, quam frequentissime adibat Sanctus, illustria edidit charitatis, humilitatis, omniumque virtutum specimina, uti in Actis edendis, præsertim in Vita secunda, refertur locis variis. Leges ibidem Ludovicum, majestate regia tantisper seposita, monachis ad mensam non raro ministrantem, ægris servientem etiam flexis humi genibus, cum fratribus lapides calcemque gestantem, lectionibus sacris, concionibus, officiis divinis die noctuque assistentem; omnia denique Religionis exercitia pari pietate ac modestia obeuntem: hisce enim exercitiis pro venatione ac ludo ad animum relaxandum Rex sanctus utebatur. Hæc de fundatione hujus abbatiæ, qua pietas ac liberalitas S. Ludovici in ipsis regni turbis enituit, dixisse sufficiat: nam ad novam procerum conspirationem etiam hoc anno revocamur.

[117] Regi sanguine proximus erat Philippus Bononiæ maririmæ comes, [Philippus Bononiæ comes cum aliis proceribus conspirat in Regem,] utpote filius Philippi Augusti & S. Ludovici patruus: obtinuerat ille comitatum Bononiæ nuptiis Mathildis filiæ Reginaldi seu Raynaldi comitis, qui cum Flandriæ comite captus fuerat, eoque dimisso in carcere retentus, quamvis, ut Albericus affirmat in Chronico anno 1227, multi pro eo liberando laborarent. Factum id videtur in gratiam Philippi comitis, ne Reginaldus e carcere dimissus comitatum repeteret. Noverat ipse haud dubie Philippus, quam facili negotio ditione sua spoliari posset vivo Reginaldo, nec quidquam movisse videtur contra Regem aut reginam, quamdiu ille viveret. At Reginaldus, teste Alberico citato, Circa sequens Pascha (post dimissum Flandriæ comitem, id est anni 1227) voluntaria, ut dicitur, vitam morte finivit. Quo fræno jam liberatus Philippus, mox in partes rebellium concessit, fœderis dux factus, ut ait Joinvillius num. 28. Ratio hujusce conspirationis non alia videtur fuisse, quam ut Blancham reginam ab administratione regni deturbarent: quippe satis perspexerant conatus suos ejus prudentia atque constantia semper eludendos, quamdiu illa cum filio regnum administraret. Scribunt quidem auctores aliqui, regnum ipsum comiti Bononiæ promisisse proceres, alii etiam illud oblatum fuisse volunt Engelramo Cociaci * domino, Regis consanguineo, comitumque Britanniæ & Drocensis avunculo: verum credibile non est, id sincere ab iis actum fuisse, cum coævi auctores ea de re sileant. Si itaque talia quandoque ab uno alterove forsan jactata fuerint, id principum consilium fuisse existimare non possumus.

[118] Proceres congregati sunt Corbolii, ut scribit memoratus Joinvillius. [quem tentant capere: sed, detectis insidiis, Parisios reducitur.] Verum cum adverterent ex præcedenti conspiratione, vim apertam minus sibi profuturam; occultis insidiis utendum rati, Regem tentaverunt capere, facile videlicet extorsuri quidquid vellent, si eum haberent in potestate. Excurrerat, ut habet Vita Ms. anonymi, Ludovicus comitatu non magno Aureliam versus, cum insidias sibi strui monetur ab aliquo cura, ut videtur, comitis Campaniæ, nam in eum omnes deinde maxime fuere exacerbati, Quod, inquit Nangius, eorum nefandissima consilia Regi denudasset. Monitus hac de re Ludovicus, festinus regreditur; progressus vero usque ad Montem-Letherici *, misit Parisios, ut sibi matrique suæ suppetias venirent Parisienses. Illi, audito Regis periculo, mox armati ingenti multitudine Regem, reginamque non sine faustis acclamationibus reduxerunt Parisios, uti fere narrat Joinvillius num. 28. Audi & Nangium pag. 328: Invidebant, inquit, (principes) quod regina Blancha mater Regis tutelam regni & Filii videbatur habere. Unde quadam die cum Rex esset apud Castra * sub Monte-Leterici, sciens fere omnes barones Franciæ in malum suum machinari, cum paucis militibus, quos secum duxerat, noluit remeare. Sed congregans undecumque exercitum, vallatus multitudine armatorum, cum armis & bellico apparatu Parisius honorabiliter repedavit. Tanta fuit Parisiensium lætitia, Rege recepto, ut illam cuso nummo testari voluerint, illiusque memoriam conservare. Nummum hunc ex Jacobo de Bie fol. 26 huc transfero. Porro nummum, licet in eo nullum tempus signetur, ad hunc Regis reditum, non autem ad reditum ab expeditione transmarina, referendum esse, colligitur ex duobus. Primum quia, teste Jacobo de Bie, pag 95 nummum interpretante, ab altera parte habetur effigies Blanchæ reginæ, regnique administratricis, quæ defuncta erat redeunte ab Oriente Ludovico. Deinde Lutetia, quæ figura mulieris magno metu defunctæ Regis pedibus advolvitur, insinuat factum modo relatum, in quo Parisienses, Regis periculum edocti, illum reduxerunt incolumes. Quid principes deinde moliti sint, suo loco exponemus: nam hic finem huic anno imponimus, quo duplici periculo Rex sanctus divino favore feliciter est ereptus, quod perperam confudit du Pleix ad annum 1227, ratus has insidias Regi structas ante pacem cum Marchiæ & Britanniæ comitibus initam.

[Annotata]

* Hauterive

* i. e. telo balistarum

* i. e. muniebat

* la Bessede

* Bourges

* i. e. Parisiis

* de Couci

* Montlhery

* Chatres

§ XII. Gesta anni MCCXXVIII; nimirum induciæ annuæ cum Anglis: gesta contra Albigenses: pax cum comite Tolosano composita.

[Donationes piæ: statuta contra Judæos] Anno 1228 quibusdam donationibus liberalitatem suam S. Ludovicus ostendit. In primis abbatiæ Ordinis Præmonstratensis, quam Latini Gaudiumvallis, Galli Joyenval nominaverunt, fundatæ ab aliquot annis a Bartholomæo de Roya Franciæ camerario (ut notat Martenius, & fuse probant Sammarthani tom. 4 Galliæ Christianæ a pag. 457) haud procül ab oppido S. Germani in Laya, concessit locum ad molendinum construendum: uti invenies ex Charta hac de re data apud Martenium tom. 1 Collectionis amplissimæ Col. Deinde suis & monachorum hospitibus in oppido S. Germani in Laya debitum subministrandi culcitras & cuissinos, ut vocat, remisit. Vide Chartam ejus ibidem Col. Præterea statuta Ludovici VIII patris sui contra usuras Judæorum confirmavit & auxit, adjungens quibus terminis Christiani debita Judæis deberent persolvere. Litteras ejus hac de re habes apud citatum Martenium a col. 1224. Quæ de his notasse sufficiat, cum ad alia sit progrediendum.

[120] Exspiraverant induciæ anno præcedenti cum Anglis pactæ. [induciæ cum Anglis in annum renovatæ:] Verum hæ ut renovarentur, petiit a S. Ludovico Henricus Angliæ rex, litteris apud Martenium editis tom. 1 Collectionis amplissimæ, Col. in quibus ait id sibi a Gregorio IX Pontifice mandatum. Eas a Ludovico, rogante item Pontifice, concessas in annum, docent litteræ ibidem Col. & 1224 editæ, quæ datæ signantur mense Junio anni 1228. Hujusmodi inducias item factas reperio cum Guilielmo archiepiscopo Parteniaci domino, cliente comitis Marchiæ, ex litteris Col. editis: unde intelligimus magnates Pictonum Anglis adhuc adhæsisse Porro negotia non defuerunt S. Ludovico etiam hoc, & sequentibus annis: nam tribus deinde regni partibus bellum gerendum fuit, quo Adolescentis sancti constantiam exercuit divina providentia. Auctores vero qui hasce turbas referunt, adeo inter se discrepant, ut quamvis a pluribus hæc enarrata sint, vix aut ne vix quidem duos invenias, qui sibi in omnibus consentiant. Neque id magnopere mirandum, cum eadem ab auctoribus antiquis minus exacto temporis ac rerum gestarum ordine sint enarrata. Præ ceteris Joinvillium huic confusioni occasionem dedisse ostendemus ad annum sequentem, ad quem spectare bellum in Campania, bellumque contra Britanniæ comitem & Anglos gestum, ibidem ostendemus. Nunc prosequemur bellum pro fide Catholica contra Albigenses promotum, felicemque pariter ac gloriosum ipsius exitum subjungemus.

[121] Pax domestica, post elusas procerum insidias parta, [bellum contra Albigenses, hortante Pontifice, promotum:] occasionem dedit Ludovico hoc bellum ad exitum perducendi. Nam pacem hoc anno fuisse cum proceribus, licet infida illa esset, ac brevi in bellum gravissimum eruptura, suo loco probabimus. Gregorius Pontifex etiam hortabatur sanctum Regem ut in id bellum incumberet, & Cardinalem S. Angeli legatum suum ad Regis postulationem in Galliam remittebat. Intelliges id ex litteris Pontificis apud Raynaldum ad annum 1228 num. 20, quibus sic Regem alloquitur: Negotium, quod agitur adversus Albigenses hæreticos, negotium est pacis, & fidei orthodoxæ, pro qua semper stetit regnum Francorum tamquam in ipsius soliditate fundatum; & progenitores tui personas posuerunt & bona, causam ad honorem Dei, ac regni prædicti gloriam prosequentes, ita quod ejus devotio universo mundo specialiter existere nunciatur. Hujusmodi autem devotionis fervore succensus, recordationis inclytæ pater tuus, tamquam verus Israëlita, prosecutus est negotium memoratum, & illud feliciter prosequendo, de terrenis ad superna migravit. Tu quoque imitator devotionis ejusdem, primitias tuas eidem negotio dicare cœpisti, charitatis zelo submittens viriliter humeros, ut posses perficere, quod a patre tuo laudabiliter extitit inchoatum. Super quo omnipotentem Dominum collaudamus, qui tibi tam pium inspiravit affectum, & suppliciter deprecamur, ut felicem exitum per suam misericordiam largiatur. Et quidem cum principes terrarum purgare debeant malis omnibus terras suas, magnificentiam * decuit, ut cor, & manum apponeres ad profligandam de partibus Albigensium hæreticam pravitatem, quæ cum sint intra terminos regni tui, famæ tuæ ac honori expedit, ut tam potenter, quam celeriter pestem exstirpes eamdem, ne si diutius differas, fides ibi omnino depereat, & terra, quam tenent Catholici, amittatur, ac pestis hujusmodi ad loca magis proxima se transfundat. Denique Nabuchodonosor rex legitur decrevisse, ut periret quicumque blasphemaret Deum Sidrac, Misac, & Abdenago, & domus ejus interiret. Si ergo rex alienigena, ne Deus Israël blasphemaretur, desævit, tu princeps Christiane, & Christianissimorum progenitorum successor, & hæres, cui forte Dominus alto & secreto suo judicio consummationem negotii reservavit, contra blasphemos ipsius devoti principis officium non implebis? Addit se remittere petitum a Rege S. Angeli Cardinalem, latiori quam ante potestate. Hisce currentem sua sponte Ludovicum stimulis excitabat Pontifex.

[122] [oppida duo a comite Tolosano capta:] At vero comes Tolosanus nihil interim prætermittebat, quo rem suam, suorumque Albigensium restitueret. Damna utrimque illata narrat memoratus ante Guilielmus de Podio Laurentii cap. 37 hoc modo: In sequenti vero hyeme (id est circa initium anni 1228) castrum sancti Pauli redditur comiti Tolosano. Itemque circa tempus paschale succedens, comes recuperavit castrum Saracenum * obsessa & conclusa munitione in capite castri, & licet festinatus fuisset succursus per terrarios, & alios, qui cominus haberi poterant (nam dominus Guido de Monte-forti saucius sagitta apud Varellas * interierat paulo ante) ad obsessos pertingere nequiverunt. Exterius vero eos comes Tolosanus palo grandi concluserat, cum propugnaculis faciem defensionis habentibus ad utrosque venientes extrinsecus & inclusos; quo etiam Narbonæ archiepiscopus, & Tolosanus, & Carcassonæ episcopi convenerunt: reversusque est dominus Imbertus de Bello-joco, qui post captionem Bessedæ cesserat in terram suam: ad tempus accurrit etiam archiepiscopus Bituricensis collecta manu armatorum, qui venerat suam provinciam visitatum. Verumtamen obsidionem solvere non potuerunt. Quin & Matthæus Parisius ad hunc annum pag. 240 missos ad solvendam obsidionem a S. Ludovico Gallos a comite cæsos scribit, idque ter eadem hac æstate: sed fidem non meretur Parisius in iis, quæ refert de bello contra Albigenses gesto; nam ubique se Gallis iniquum, hæreticis vero faventem exhibet, multaque narrat aliis prorsus ignota, ita ut hæc videri possint ejus Historiæ ab hæreticis postea intrusa.

[123] [aliud contra a Gallis expugnatum:] Quo porro se Galli verterint, ubi viderunt obsidionem dicti oppidi se solvere non posse, paullo inferius sic memorat Guilielmus: Inciditque consilium prælatis & baronibus, ut, ex quo inclusis suis non poterant subvenire, ibidem castrum vicinum Montegium * obsiderent, quod obsessum, cum diebus aliquot expugnassent *, in deditionem ceperunt: fuitque nobilis vir Otho de Cauda, cum Othone de Linaris, & aliis militibus ibi captus. Ceteri autem, qui erant in capite castri Saraceni inclusi, cum nihil prorsus, quod comederent, superesset, tradentes se salva vita, castrum hostibus resignarunt. Eratque consilium quod deberent castrum sancti Pauli protinus obsidere, & propter illud venerunt apud Vaurum. Hactenus auctor: ad quorum intelligentiam notandum per castra hic oppida munita significari, per capita castri, loca oppidi munitiora, quæ proprie castra dicimus. Vaurum autem Gallice Lavaur, quo cruce-signatos ait venisse, oppidum est quinque leucis Tolosa dissitum, postea episcopali dignitate ornatum.

[124] Postquam eo venerunt cruce-signati, mutato consilio, [ratio temporis,] Tolosam ipsam aggredi statuerunt, non quidem quod urbem ipsam protinus voluerint oppugnare, quam ab ipsis expugnatam fuisse perperam scripserunt aliqui. Verum illius incolas continua agrorum vastatione defatigare aggressi sunt, ut vexatio daret intellectum, quod & feliciter sunt consecuti. Vastationem hanc factam esse anno 1228 tempore æstivo, clarum est ex iis, quæ præmisit auctor: nam cap. 37 Bessedam dicit expugnatam a Gallis tempore æstatis anni 1227; sequenti vero hieme Castrum S. Pauli, deinde post Pascha Castrum Saracenum comiti Tolosano redditum. Quo facto circa Tolosam agros vastare cœperunt cruce-signati. Hoc notandum fuit, quia auctor ambigue locutus, in errorem induxit aliquos, cum circa tempus hujus vastationis, tum circa pacem secutam, quam factam initio anni 1229 probabimus inferius. Nunc rem ipsam ex auctore memorato audiamus.

[125] Verum, inquit cap. 38, quod magis urgebat, [quo omnia circa Tolosam,] anno Domini MCCXXVII qui disposuerant talare (id est scindendo vastare) vineas Tolosæ civitatis a primo proposito recesserunt. Annus assignatus, nisi mendum irrepserit, non debet intelligi de vastatione, quam refert, ne sibi auctor contradicat, sed de consilio seu dispositione vineas vastandi, ut omnia sibi cohæreant: Et convocatis, inquit, viribus, undecumque advenientibus prælatis de Vasconia, archiepiscopo * Auxitano, & Burdegalensi, nec non & quibusdam episcopis, atque baronibus, cum plebibus suis cruce-signatis circa festum Nativitatis sancti Joannis versus Tolosam dirigunt iter suum, & castrametati sunt in loco versus Orientem, qui dicitur Podius Aymerici, & inchoarunt a parte superiori vineas demoliri. Quibus a primo latere demolitis, ad locum, qui dicitur Mons Audrani, transferunt castra sua, & triplici labore & damno adversarios infestabant; habebant enim viros plurimos, qui segetes defalcabant, item alios, qui turribus & muris fortiarum (seu munitionum extra urbem sitarum) destruendis picas ferreas applicabant. Item & plures alios, qui terendis vineis insistebant.

[126] Quibus hæc erat quotidie disciplina. In aurora, [vastarunt cruce-signati.] audita celebratione Missarum, sobrie prandebant, & præmissis balistariis, ac subsequentibus præparatis in prælium & militiam aciebus, ad propinquiores civitatis vineas accedebant, vix adhuc e somno excitatis civibus, & inchoantibus * inde, versa ad castra facie conterendo vineas remeabant, quos paulatim sequebantur acies militares, & hoc ordine quotidie procedebant, donec fere trium mensium completo tempore ex omni pene latere fuit consummatum. Memini quod dicebat pius episcopus, dum talando quasi fugientes redirent, miro modo fugiendo nostros adversarios superamus: ad conversionem enim invitabantur, & humilitatem, quibus subtrahebatur propter quod consueverant superbire; sicut salubriter subtrahitur ægrotanti, quod nimietate poterat nocuisse. Hoc affectu pius pater in filios agebat, qui tamquam imitator Dei non mortem, sed conversionem affectabat, ut viverent peccatores. Et hoc quidem, quod factum erat, multum ad propositum episcopi, virorumque similium pertinebat, ut ista vexatio adversæ partis daret auditui intellectum, quod & de facto sequutum est.

[227] [Dein invadunt ditionem comitis Fuxiensis.] His contra Tolosanos peractis, Galli arma sua verterunt contra comitem Fuxiensem, fœdere junctum comiti Tolosano, abscedentibus tamen cruce-signatis, qui ex Vasconia se copiis S. Ludovici adjunxerant. Quod ita refert idem auctor cap. 39: Peracto igitur talæ (seu vastationis) hujus negotio, prælati, barones, milites, & plebes Vasconiæ ad propria redierunt, rendui autem manu forti versus Apamiam * ascenderunt, terram usque ad passum Barræ Fuxensis comitis invadentes, & juxta locum, qui dicitur sancti Joannis de Virginibus in illa planitie figentes tentoria sua multis noctibus jacuerunt, & positis munitionibus, ubi erat expediens, revertuntur. Porro Passus Barræ locus est angustus intra montes, quem defendere facili negotio poterat comes, uti ait Chaizius pag. 99. Hinc factum ut non processerint ulterius. Quo autem pacto comitem Fuxiensem post pacem cum comite Tolosano factam, ad concordiam adegerint, infra breviter dicetur. Nunc vero narrabimus, quo modo pax sit composita, qua jugulata hæresis Albigensium, summa adolescentis Ludovici gloria, quamvis hæc peracta non sint ante annum 1229.

[128] [Pax Tolosanis oblata: illius conditiones Meldis inchoatæ,] Reversus Roma hoc anno 1228, ut ibidem affirmat Albericus, Romanus S. Angeli Cardinalis, misit abbatem Grandis-silvæ, consentiente procul dubio Rege, ad pacem Tolosanis offerendam, quam illi avide sunt amplexi. Rem narrat laudatus Guilielmus de Podio cap. 39 his verbis: Interea venerabilis abbas Grandis-sylvæ, dominus Helias Guarini venit de Francia, auctoritate legati pacem offerens Tolosanis, qui quassati multis vexationibus prælibatis paci consentiunt faciendæ, & sumptis treugis * miscentur colloquia circa Vasegiam *, & quod sit in Franciam ordinatur eundum, & locus ad conveniendum primo fuit Meldis in Bria, civitate comitis Campaniæ assignatus, affueruntque tam jussi quam spontanei archiepiscopus, ejusque suffraganei provinciæ Narbonensis, veneruntque illic comes Tolosanus, & alii viri, & cives Tolosæ, qui in forma pacis, seu aliis instrumentis inde formatis nominantur; eratque ibi legatus, pluresque alii prælati, qui fuerant evocati, ubi tractando pacis modum diebus pluribus est moratum. Adfuit etiam comes Campaniæ tamquam arbiter pacis conciliandæ, sicuti patet ex Charta abbatis Grandis-silvæ de pactis inter Regem & comitem, quam edidit Martenius tom. 1 Anecdotorum a col. 943, ubi res peracta dicitur cum consilio comitis Campaniæ. Instrumentum autem notatur factum mense Januario anni 1228 more videlicet Gallico, id est anni 1229, si annum a prima Januarii inchoemus.

[129] [perfectæque Parisiis per Petrum de Collemedio.] Verum pacta Meldis non videntur Regi satisfecisse, multaque iis adjecta esse Parisiis, quæ ad hæresim exstirpandam visa sunt efficaciora. Quippe instrumentum a Martenio editum pauciora continet, quam quod factum est Parisiis mense Aprili sequenti, quodque infra ex Catello subjiciemus. Præterea instrumentum Martenii non memorat omnia, quæ Guilielmus de Podio, & Albericus ad annum 1229 conditionibus pacis inserta fuisse assirmant, quæ tamen [Col. 304A] exacte leguntur in instrumento Parisiis facto. Existimo etiam pacta Parisiensia non per abbatem Grandis-silvæ, sed per Petrum de Collemedio fuisse composita; id enim scribit Albericus in Chronico ad annum 1229, pag. 528 his verbis: Hæc est forma pacis, quæ fuit pertractata per magistrum Petrum de Collemedio, & disposita inter Regem, & comitem Tholozæ. Post quæ præcipuas pacis conditiones subnectit, quas integras dabimus. Pacta autem Parisiis absoluta tradit citatus Guilielmus de Podio hunc in modum: Deinde profecti sunt Parisius, ut in præsentia Regis deberent omnia consummari, omnibusque ad calcem dictis & sigillatis, reconciliatus fuit comes in die Parasceves. Porro Petrum de Collemedio, cujus maxime opera perfectas fuisse pacis conditiones diximus, Virum venerabilem, & magnæ litteraturæ vocat Joannes Iperius in Chronico S. Bertini apud Martenium tom. 3 Anecdotorum col. 710, ubi & archiepiscopatum Turonensem, aliasque cathedras ab eo recusatas fuisse asserit, & Apostolica auctoritate ad Albigenses occupatum fuisse in partibus Tolosanis scribit, ita ut ei cum ob doctrinam, tum ob rerum notitiam hoc negotium commissum fuisse videatur. Natione Italus erat ex oppido de Collemedio, factusque deinde est archiepiscopus Rotomagensis, ac Cardinalis creatus ab Innocentio IV, uti scribunt Sammarthani fratres tom. 1 Galliæ Christianæ pag. 586.

[Annotata]

* regiam

* Chasteau-Sarrasin

* Vareilles

* Montech

* i. e. oppugnassent

* legebatur: Archiepiscopus Auxitanus & Burdegalensis: quod ex sensu; & Chronico vulgo Monfortio, correxi.

* inchoantes

* Pamiers

* i. e. induciis

* Basiege

§ XIII. Pacta inter Regem & comitem Tolosanum.

[Hæretici investigandi, iisque ditio comitis expurganda;] Pacta hæc edidit Guilielmus Catellus in Historia comitum Tolosanorum a pag. 332, quæ deinde tom. XI Conciliorum inseruit Labbeus a pag. 415: ea & nos hoc loco recudemus, ut intelligat lector, quanta severitate cum hæreticis, eorumque fautoribus agendum judicaverit S. Ludovicus. Sunt autem hujusmodi: In nomine sanctæ & individuæ Trinitatis. Ludovicus Dei gratia Francorum Rex. Noverint universi, præsentes pariter & futuri, quod cum Raimundus filius Raimundi quondam comitis Tolosani, diu in excommunicatione persistens Ecclesiæ & Dei, volens esse longo tempore contumax & rebellis, ad cor tamen rediens, Domino faciente, ad mandatum Ecclesiæ, & charissimi amici nostri Romani sancti Angeli diaconi Cardinalis, apostolicæ Sedis legati, & nimium venit humiliter & devote absolutionem suam petens, gratiam & misericordiam Ecclesiæ & nostram, & non judicium postulando. Promisit autem dicto legato nomine Ecclesiæ Romanæ, & nobis, quod Ecclesiæ, & nobis, & hæredibus nostris de cætero erit devotus, & usque ad mortem fideliter adhærebit, & quod hæreticos, & eorum credentes, fautores, & receptatores in terra, quam ipse, & sui tenent & tenebunt, semper totis viribus expugnabit, non parcens in hoc proximis, vassallis, consanguineis, nec amicis, & terram tandem purgabit ab hæreticis, & hæretica fœditate, & juvabit etiam purgare & deffendere terram, quam nos tenebimus; & promisit quod justitiam debitam faciet sine mora de hæreticis manifestis, & fieri faciet per Bailivos suos viriliter & potenter. Inquiret etiam diligenter, & inquiri faciet de inveniendis hæreticis, credentibus, fautoribus, & receptatoribus eorumdem secundum ordinationem, quam super hoc faciet dictus legatus: & ut facilius & melius hæretici valeant inveniri, promisit quod solvet usque ad biennium duas marchas argenti, & exinde in perpetuum unam, & * qui hæreticum ceperit, & per episcopum loci vel alium, qui potestatem habeat, ille qui captus erit, fuerit de hæresi condemnatus, ita quod si plures ceperit pro singulis dabit, vel dari faciet tantumdem. De aliis non manifestis, & credentibus, & receptatoribus, & fautoribus hæreticorum servabit, & servari faciet secundum quod dictus legatus, vel Romana Ecclesia ordinabunt.

[131] [ruptarii expellendi jura Ecclesiæ defendenda:] Item servabit, & servari faciet pacem in terra, quam ipse, & sui tenebunt, & juvabit servari in terra, quam nos in manu nostra tenebimus, & Ruptarios * expellet, & puniet animadversione condigna & debita, & receptarios eorum: ecclesias & viros ecclesiasticos deffendet & deffendi faciet a suis, & jura, libertates, & immunitates, quas habent, conservabit eisdem, & faciet firmiter, conservari: & ne de cætero in terra ista claves Ecclesiæ contemnantur, sententias excommunicationis servabit, & a suis servari faciet, & per suos. Excommunicatos vitabit, vel vitari faciet, sicut in sacris constitutionibus continetur.

[132] [excommunicati ad satisfactionem cogendi: prætores catholici statuendi:] Et si aliqui in excommunicationem per annum contumaciter permanserint, ex tum idem Raimundus ad mandatum Ecclesiæ ipsos ad sinum matris Ecclesiæ redire compellet, occupando omnia bona sua mobilia & immobilia, & tenebit ea, donec ad plenum satisfaciant de causa, pro qua fuerunt excommunicationis vinculo innodati, & de damnis datis occasione excommunicationis prædictæ faciet omnes Bailivos suos institutos, & instituendos in ipsa institutione jurare, quod omnia supradicta fideliter observabunt, ita quod, si negligentes in his reperti fuerint, pro modo delicti punientur, & si culpabiles extiterint omnium, puniantur amissione bonorum. Instituet etiam Bailivos non Judæos, sed Catholicos in terra, & nullius hæresis suspicione notatos, & tales prohibiti non possunt admitti ad emendum reditus civitatum, & villarum, vel castrorum, vel pedagiorum *, & si forte talis ignoranter institutus fuerit, expellet eum, & puniet, dum super hoc fuerit certificatus.

[133] [bona & jura ecclesiastica restituenda: decimæ solvendæ:] Item promisit idem Raimundus, quod omnia bona immobilia & jura ecclesiarum & ecclesiasticarum personarum ad præsens restituet, & restitui faciet ad plenum a suis in tota terra, quam ipse, & sui tenebant; illa videlicet, quæ ecclesiæ vel personæ ecclesiasticæ tenebant ante primum adventum cruce-signatorum, vel de quibus constabit eos spoliatos. De aliis autem stabit juri coram ordinariis, vel coram dicto legato, vel a Sede apostolica delegatis. Promisit etiam quod ipse solvet imposterum integre decimas, & solvi faciet integre a suis bona fide, & quod milites & alii laici non habeant decimas in terra, quam ipse & sui tenent & tenebunt, nec permittet eos habere, sed ad ecclesias juxta dispositionem ipsius legati, vel Ecclesiæ Romanæ integre revertentur.

[134] [pro damnis Ecclesiæ illatis in rebus mobilibus] Pro damnis vero illatis a se, vel a suis, ecclesiis, vel viris ecclesiasticis super rebus mobilibus vel destructione castrorum, vel villarum, vel aliarum rerum, exceptis immobilibus, de quibus fieri debet restitutio, sicut superius dictum est, solvet decem millia marcharum argenti assignanda bonis personis, idoneis, & fidelibus, quos ipse legatus eliget, vel Ecclesia Romana, quæ quantitatem prædictam de bonorum virorum consilio proportionaliter, & fideliter divident, juxta quantitatem damnorum, nec poterunt ipse, vel ipsi pro damnis mobilium, vel destructione domorum, vel villarum, sicut expressum est superius, ultra summam illam amplius conveniri.

[135] Item solvet abbatiæ Cisterciensi duo millia marcharum argenti, [restitutio facienda:] ut emantur inde reditus pro refectione abbatum & fratrum in capitulo generali. Abbatiæ Clarevallis quingentas marchas ad emendos reditus pro refectione abbatum & fratrum, qui conveniunt in festo Nativitatis B. Virginis: abbatiæ Grandis-silvæ mille marchas: abbatiæ Bellæ-perticæ trecentas machas, abbatiæ Candeli ducentas marchas, ad dicta monasteria construenda, tam pro damnis eisdem illatis in rebus mobilibus, quam pro salute animæ suæ.

[136] Item sex millia marcharum solvet, quæ retinebuntur ad muniendum, [item pecunia danda ad custodienda oppida, doctoresque alendos:] infortiandum *, & custodiendum castrum Narbonense, & alia castra, quæ nos pro Ecclesiæ, & nostra securitate tenebimus usque ad decennium, prout inferius continetur, & sicut visum fuerit expedire: supradicta vero viginti millia marcharum solvet hinc ad quatuor annos. Item quatuor millia marcharum deputabuntur ab ipso Raimundo duobus magistris Theologiæ, duobus Decretistis, sex magistris liberalium artium, & duobus magistris grammaticis, regentibus Tolosæ, quæ dividentur hoc modo. Singuli magistrorum Theologiæ habebunt singulis annis quinquaginta marchas usque ad decennium scilicet, annuatim uterque magistrorum decretorum habebunt triginta marchas usque ad decennium, singuli magistri artium habebunt viginti marchas usque ad decennium. Observare lubet hoc loco, universitatem Tolosanam ex his legibus ortam esse, confirmatamque anno 1245 ab Innocentio IV summo Pontifice, ut habet Bulæus in Historia universitatis Parisiensis tom. 3, pag. 194. Hinc nummum cuderunt Galli, cujus alterum latus Blancham reginam regni moderatricem, alterum Tolosam docentem exhibet. Hoc Jacobus de Bie in Francia metallica fol. 26 repræsentat hoc modo.

[137] Redeamus ad pacta: Item, statim post absolutionem suam assumet pro penitentia crucem de manu Domini legati contra Sarracenos, [militandum quinquennio in Terra sancta:] & ibit ultra mare infra biennium, ibidem per quinquennium integre continuum moraturus. Illos autem, qui adhæserunt Ecclesiæ, nobis, patri nostro, comitibus Montisfortis, & adhærentibus eis, occasione hujusmodi, quod adhæserunt Ecclesiæ, nobis, patri nostro, comitibus Montisfortis, & adhærentibus eis, non gravabit, sed benigne tractabit idem Raimundus eos tamquam amicos, ac si ei contrarii non fuissent, exceptis hæreticis, & credentibus ipsorum: & Ecclesia & nos humiliter faciemus illud idem de illis, qui ipsi Raimundo, contra nos, & Ecclesiam adhæserunt, exceptis illis, qui ad pacem Ecclesiæ, & nostram non veniunt cum eodem Raimundo.

[138] [filia comitis cum fratre Regis matrimonio jungenda:] Nos autem attendentes humilitatem ejusdem Raimundi, & sperantes quod in devotione Ecclesiæ, & fidelitate nostra perseveret fideliter, volentes sibi facere gratiam, filiam suam, quam nobis tradet, trademus in uxorem uni de fratribus nostris per dispensationem Ecclesiæ, & dimittemus eidem Raimundo totum episcopatum Tolosanum, excepta terra Marescalli *, quam Marescallus tenebit a nobis: post mortem autem ejusdem Raimundi, Tolosa & episcopatus Tolosanus erit fratris nostri, qui habebit filiam suam in uxorem, & filiorum susceptorum ex ipsis duobus: si autem frater noster, quod absit, moreretur sine filiis ex ipsa, Tolosa & episcopatus Tolosanus revertentur ad nos, & hæredes nostros, & filia, vel alii filii, vel filiæ, vel hæredes ipsius Raimundi nihil juris in ipsis poterunt reclamare: etsi ipsa filia sine filiis ex fratre nostro moreretur, Tolosa similiter, & episcopatus Tolosanus ad nos, & hæredes nostros revertentur: ita quod omni casu contingente, ad nos & hæredes nostros Tolosa, & episcopatus Tolosanus revertentur, & nulli poterunt ibi jus aliquod reclamare, nisi filii, aut filiæ descendentes ex fratre nostro & filia ejus, sicut est supradictum.

[139] [ditionis pars comiti relinquenda ad vitam:] Item dimittimus eidem Raimundo Agennensem, & Caturcensem episcopatus: de episcopatu Albiensi, dimittimus eidem Raimundo quicquid est de episcopatu Albiensi citra fluvium de Tarn *, videlicet ex parte de Gaillac *: & civitas Albiensis remanebit ex parte nostra, & quicquid est ultra fluvium illum versus Carcassonam in eodem episcopatu Albiensi, & nos habebimus ripam & aquam ex parte usque ad medium flumen, & idem Raimundus similiter habeat ripam & aquam ad medium flumen ex parte sua, salvis juribus & hæreditatibus aliorum, dummodo de iis, qui ex parte Raimundi, faciant quod debebunt, & similiter ex nostra. Episcopatum Caturcensem dimittimus eidem Raimundo excepta civitate Caturcensi *, & feudis, & aliis, quæ habuit in eodum episcopatu rex Philippus avus noster tempore mortis suæ: & si dictus Raimundus sine filiis de legitimo matrimonio procreatis decesserit, tota terra remanebit filiæ suæ, quam habebit frater noster in uxorem, & hæredibus susceptis ab ea, ita quod dictus Raimundus ut verus Dominus habeat plenum jus, & liberum Dominium in supradicta terra, quæ dimittitur ei, salvis conditionibus supradictis tam de civitate Tolosæ, & episcopatu Tolosano, quam de terra alia superius nominata, ut in morte pias eleemosynas facere possit, secundum usum, & consuetudines aliorum baronum regni Franciæ: supradicta omnia dimittimus ei, salvo jure Ecclesiæ & ecclesiasticorum virorum, sicut superius est expressum.

[140] [alia Regi, alia Ecclesiæ cedenda:] Unde Viridifolium * cum pertinentiis suis & villam de Lasbordes cum pertinentiis suis dimittimus, secundum ordinationem bonæ memoriæ patris nostri Ludovici regis, & comitis Montisfortis, episcopo Tolosano, & filio O. de Luers, ita tamen quod episcopus Tolosanus pro Viridifolio faciat Raimundo, quod debebat facere comiti Montisfortis, & filius ejusdem faciat, quod debebat facere bonæ memoriæ regi Ludovico patri nostro. Donationes aliæ a nobis, vel a patre nostro, vel a comitibus Montisfortis factæ non teneantur, nec idem Raimundus vel sui ad eas teneantur in terra, quæ ipsi Raimundo dimittitur. De omnibus supradictis dictus Raimundus faciet nobis homagium ligium, & fidelitatem secundum consuetudinem baronum regni Franciæ. Totam aliam terram, quæ est citra Rhodanum in regno Francorum, & omne jus, si quid ipsi Raimundo competit, vel competere posset in ea, precise & absolute quitavit nobis, & hæredibus nostris in perpetuum. Terram autem, quæ est in imperio ultra Rhodanum, & omne jus, si quod ipsi Raimundo competit, vel competere posset in ea, precise & absolute quitavit dicto legato nomine Ecclesiæ in perpetuum.

[141] Item, omnes indigenæ, qui fayditi * fuerunt de terra illa pro Ecclesia, [exsules causa Ecclesiæ vel Regis restituendi: rebelles bello persequendi:] pro patre nostro, & comitibus Montisfortis, & adhærentibus eis, vel propria voluntate recesserunt ab eadem terra, nisi inveniantur hæretici ab Ecclesia condemnati, integre restituantur in statum pristinum, quoad hæreditates, & possessiones, propter illa, si qua ex causa donationis a patre nostro, vel a nobis, vel a comitibus Montisfortis habuerunt. Si vero aliqui hominum, qui remanebunt in terra, quæ dimittitur Raimundo, noluerint redire ad mandatum Ecclesiæ, & nostrum, specialiter comes Fuxensis, & alii, idem Raimundus faciet eis vivam guerram, nec pacem cum ipsis faciet, vel treugas, sine assensu Ecclesiæ & nostro, & si terræ eorum occupabuntur, remanebunt eidem Raimundo, destructis tamen prius omnibus munitionibus, & fortalitiis, muris, & fossatis *, nisi vel pro securitate Ecclesiæ, & nostra voluerimus ea retinere usque ad decennium post acquisitionem, & tunc cum reditibus & proventibus ipsorum castrorum retinebimus ipsa.

[142] Item idem Raimundus faciet dirui muros civitatis Tolosæ omnino, [muri Tolosæ, & triginta castrorum diruendi:] & fossata impleri juxta mandatum, voluntatem, & ordinationem legati. Item diruentur funditus, & replebuntur fossata triginta villarum, & castrorum per ipsum Raimundum: videlicet de Fano Jovis *, de Castronovo *, de la Besseda, de Avinioneto *, de Podio Laurentii *, de Sancto Paulo, de Vauro, de Rabastentiis *, de Gaillaco, de Monte-acuto *, de Podio-celsis *, de Verduno *, de Castro-Sarraceno, de Moyssaco *, de Monte-Albano *, de Monte-acuto, de Agenno *, de Condomio *, de Saverduno *, de Alta-Ripa, de Cassanolio *, de Pugeolis, de Alta-villar, de Villa Petrutii, de Layrac, & de quinque aliis ad voluntatem ipsius legati, nec poterunt reædificari sine voluntate Ecclesiæ, & nostra, nec alibi fient novæ fortiæ *. Villas tamen non infortiatas bene poterit facere idem Raimundus, si voluerit, in terra, quæ dimittitur ei: si vero aliqua villarum, vel castrorum, quæ debent dirui, ut dictum est, essent hominum * suorum, & nollent quod diruerentur, idem Raimundus faciet eis vivam guerram, nec pacem vel treugas sine assensu Ecclesiæ, & nostro cum eis faciet, donec diruantur muri, & impleantur fossata omnia supradicta.

[143] Promisit & juravit nobis, & dicto legato præfatus Raimundus, [nisi pacta servantur subditi comitis juramento absoluti;] se firmiter & perpetuo servaturum bona fide, & sine fraude, & malo ingenio; & quod faciet bona fide ab hominibus, & vasallis, & fidelibus suis firmiter observari: faciet etiam illud idem jurare omnes cives Tolosanos, & alios homines terræ, quæ dimittitur ei, & addet juramento illorum, quod ipsi dabunt operam efficacem, quod ipse Raimundus servet ea: & si idem Raimundus venit contra prædicta, vel aliquod prædictorum, ipso facto de voluntate ejus sunt absoluti, & ex nunc ipse eos absolvit a fidelitate, & hommagio, & omni alia obligatione, quibus ipsi tenentur ei, & adhærebunt Ecclesiæ, & nobis contra ipsum, nisi infra quadraginta dies, postquam fuerit monitus, hoc emendaverit, vel juri steterit coram Ecclesia de iis, quæ ad Ecclesiam pertinent, & jure coram Rege de his, quæ ad Regem pertinent.

[144] [& terra ejus in commissum cadet:] Et tota terra ipsa, quæ dimittitur ei, incidet in commissum Regis, & erit idem Raimundus in eo statu, in quo nunc est, quoad Regem, & quoad excommunicationem, & omnia alia, quæ fuerunt statuta contra ipsum, & patrem suum in concilio generali vel postea. Addetur etiam in juramento ipsorum, quod juvabunt Ecclesiam contra hæreticos, credentes, fautores, & receptatores eorum, & contra omnes alios, qui occasione hæresis, vel contemptus excommunicationis Ecclesiæ, contrarii existerent in terra, quæ dimittitur eis, & in terris aliis supradictis, & Regem juvabunt contra omnes, & eis facient vivam guerram donec ad mandatum Ecclesiæ revertantur, & Regis; renovabuntur autem prædicta juramenta de quinquennio ad quinquennium ad mandatum Regis.

[145] [oppida & castra Regi ad decennium tradenda,] Ut autem omnia supradicta adimpleantur, & Ecclesiæ, & nobis plenius & melius observentur, tradet pro securitate Ecclesiæ, & nostra, in manibus nostris castrum Narbonense, quod tenebimus usque ad decennium, muniemus, & infortiabimus, si visum fuerit expedire. Item, tradet nobis pro securitate Ecclesiæ, & nostra, manibus nostris caput castri Vauri, castrum de Monte-acuto, Penam * de Agenesio, Rupeperusii, castrum de Cordis *, castrum de Verduno, castrum de Villo Muri *: & usque ad decennium tenebimus ea, ita quod primis quinque annis solvet idem Raimundus nobis pro expensis custodiæ, quolibet anno mille quingentas libras Turonenses, non computatis in iis sex millibus marcharum supradictis: in aliis quinque annis, si voluerimus tenere, faciemus expensis propriis custodiri.

[146] [quorum quatuor Rex potest diruere, si velit:] Nos tamen poterimus, si placuerit Ecclesiæ, & nobis, diruere quatuor castra de prædictis, videlicet castrum Vauri, caput Castri novi, de Villo muro, & Verdunum, & propter hoc non diminuetur prædicta summa mille, & quingentarum librarum Turonensium reditus, & proventus castrorum; & omnia quæ jure dominii percipiuntur, erunt Raimundo, & nos ad sumptus nostros tenebimus capita ipsorum castrorum, & Corduam, & dictus Raimundus habebit ibi Bailivos suos non suspectos Ecclesiæ, & nobis, qu faciant justitiam hominibus, & recipiant reditus, & proventus prædictos. Post decennium autem restituemus dicta capita castrorum, & Corduam dicto Raimundo libere, salvis conditionibus supradictis, & si prædicta omnia quantum ad Ecclesiam, & nos fuerint observata. Penam autem de Albigesio * tradet nobis infra Kalendas Augusti proximas cum aliis castris detinendam a nobis usque ad decennium.

[147] Si vero illam non poterit habere usque ad terminum illum, [aliud castrum Regi] tunc obsideri faciet, & vivam guerram fieri tamdiu, quousque eam habeat, nec pacem, nec treugam cum ipso faciet, qui tenet eam, vel tenebit, donec ipsam habeat; non tamen propter hoc retardetur a peregrinatione transmarina, de qua superius est ordinatum: & si usque ad annum integrum post ipsas Kalendas Augusti tradiderit nobis prædictam Penam de Albigesio, erit in conditione supradictorum castrorum, scilicet quod reddemus ei, quando reddemus alia castra: si vero post annum prædictum ipsam Penam de Albigesio non poterit assignare, ex tunc eam tradet Templariis vel Hospitalariis, sive aliis religiosis in eleemosynam perpetuo, salvis hæreditatibus eorum, qui se tenent ex parte nostra, possidendam ad voluntatem legati, vel Ecclesiæ Romanæ: tali conditione, quod ipsi non alienent ipsam de manu sua, nec de ea faciant guerram dicto Raimundo, nisi de mandato Ecclesiæ.

[148] Et, si non poterunt aliqui religiosi inveniri, qui velint eam habere, [aut Templariis Hospitalariisve tradendum, aut diruendum.] diruatur omnino, nec possit reædificari sine voluntate Ecclesiæ Romanæ, & nostra, & ipsius Raimundi. Item donec dictam Penam de Albigesio tradat nobis, vel Templariis, vel Hospitalariis, vel aliis religiosis, sicut dictum est: tenebimus propter hoc obligatam Penam de Agenesio, & castrum Narbonense. Et si etiam infra duennium * det Penam de Albigesio Templariis, vel Hospitalariis, vel aliis religiosis, ut dictum est: tanto tempore post decennium sumptibus nostris tenebimus, si voluerimus, illa duo castra prænominata, quanto tempore distulerit tradere Penam. Et si post decennium Pena de Albigesio non esset acquisita, tamdiu post tempus memoratum tenebimus post decennium illa duo castra, quousque ipsa esset restituta, & esset assignata, sicut superius est expressum.

[149] Et nos absolvimus, quantum ad nos pertinet, cives Tolosanos, [Rex subditos comitis solvit juramentis sibi factis.] & alios homines terræ, quam ipsi Raimundo dimittimus, a juramento, & aliis obligationibus factis nobis, & patri nostro, & comitibus Montisfortis, vel aliis pro eis, a pœna, & incursibus, quibus nobis, vel patri nostro, vel episcopo Tolosano, vel aliis prælatis, vel comitibus Montisfortis, se obligaverant, si umquam in dominium ipsius Raimundi vel patris ejus reverterentur: salvis in omnibus & per omnia conditionibus supradictis. Ut autem prædicta omnia rata maneant, præsentem paginam sigilli nostri auctoritate & Regii nominis charactere inferius annotato fecimus communiri. Actum Parisiis anno Domini MCCXXVIII, mense Aprilis, regni vero nostri anno III, astantibus in palatio nostro, quorum nomina supposita sunt, & signa. Dapifero nullo. Signum Roberti buticularii, signum Bartholomæi camerarii, signum Matthæi constabularii. Datum vacante cancellaria, explicit. Hactenus pacta, in quibus hærere diutius nolui explicandis urbibus & castris ibidem memoratis: nam omnia sita esse in Occitania lector facile intelliget, licet eorum aliqua difficulter inveniri possint, quod voces quædam luxatæ sint, & fortasse quædam vel nomen mutaverint, vel omnino interierint.

[150] Annum tamen, quo hæc peracta sunt, breviter accipe; quia varii in eo designando hallucinati sunt. [quo anno hæc sint peracta.] Actum Parisiis, inquit, anno Domini MCCXXVIII mense Aprilis, regni vero nostri anno tertio. Ex tertio regni anno, qui tantum inchoatus est mense Novembri anni 1228, clarum fit, annum 1228 hic signari more Gallis tunc usitato, qui annum a Paschate exordiebantur, atque errasse cum aliis post Bernardum Guidonis, quem citat, Odericum Raynaldum, dum ad annum 1228 num. 25 hæc scripsit: Reconciliatus fuit Raymundus … in die parasceves sancta in fine præcedentis anni Domini prætaxati MCCXXVII, inchoante vero anno Domini MCCXXVIII, ab incarnati enim Verbi divini die annos auspicatur auctor. Neque id solum evincitur ex annis regni, sed etiam aliunde manifestum est. Cum enim, ut num. 128 ex Alberico diximus, Cardinalis S. Angeli anno tantum 1228 Roma in Galliam sit reversus, quomodo fieri potuerunt tres ad pacem congressus, Basegiæ nimirum, Meldis, & Parisiis ante mensem Aprilem ejusdem anni? Quomodo congressui Meldensi interesse potuit dictus legatus ante annum 1228, aut certe circa ejus initium, cum pacta Meldensia mense Januario sint signata? Hic igitur annus clarior est & certior, quam ut pluribus probari debeat. Error autem natus videtur ex loco Guilielmi de Podio male intellecto, quem num. 125 exposuimus, quamvis alioquin clare hunc annum designet cap. 40 his utens verbis: Post pacem autem Parisius celebratam in fine anni, (utique Gallici paucis diebus ante Pascha) in sequenti anno Domini MCCXXIX mense Julii, per magistrum Petrum de Collemedio, gerentem vices legati, fuit reconciliata civitas Tolosana, comite nondum reverso de Francia. Itaque dubium non est, quin hæc pacta, reconciliatio comitis, secutumque Tolosæ concilium, peracta sint anno Domini 1229, si annum a mense Januario exordiamur.

[Annotata]

* ei

* i. e. prædones ex rusticis collectos

* i. e. vectigalium

* i. e. muniendum

* Guidonis de Levis

* Tarnim

* Galliaci, oppidi ad Tarnim

* Cahors

* Verfeil

* id est, proscripti

* i. e. fossis

* Fan-jaux

* Castelnau

* Avignonet

* Puy-Laurent

* Rabasteins

* Montagut

* Pechcelsis

* Verdun

* Moissac

* Montauban

* Agen

* Condom

* Sabardun

* Chasseneuil

* i. e. munimenta

* i. e. Vassallorum

* Penne en Agennois

* Cordes

* Villemur

* Penne en Albigeois

* forte, decennium

§ XIV. Comes Tolosanus Ecclesiæ cum suis reconciliatus: comitis Fuxiensis submissio: leges ad exstirpationem hæresis, & pro libertate Ecclesiæ per S. Ludovicum latæ.

[Raimundus comes Tolosanus ritu solemni absolutus,] Conditionibus supradictis utrimque sirmatis, comes Tolosanus cum suis ritu solemni excommunicationis vinculo solutus, atque Ecclesiæ reconciliatus fuit ipso die Veneris hebdomadæ sanctæ. De quo ita sæpe laudatus Guilielmus de Podio Laurentii cap. 39: Deinde profecti sunt Parisius, ut in præsentia Regis deberent omnia consummari, omnibusque ad calcem dictis *, & sigillatis, reconciliatus fuit comes in die Parasceves, & qui cum eo erant excommunicationis sententia innodati. Eratque pietas (seu res commiseratione digna) virum tantum videre, qui tanto tempore, & tot nationibus poterat restitisse, duci nudum in camisia * & braccis, & nudis pedibus ad altare. Erant præsentes ad hæc duo Romanæ Ecclesiæ Cardinales, unus legatus noster in regno Franciæ, & alius in regno Angliæ episcopus Portuensis. Porro comes Raimundus, hoc modo Ecclesiæ restitutus, se ultro obtulit servandum in turre Luparæ Parisiis, donec præcipua pactorum capita essent exsecutioni mandata, ut memoratus auctor habet cap. 40. Docent id etiam litteræ Regis apud Catellum pag. 338; verum cum hæ apud Catellum in nominibus obsidum mutilatæ sint, easdem ex Annalibus Cisterciensibus Manrici tom. 3, pag. 352 subjungo:

[152] Ludovicus &c. Noverit universitas vestra quod Raymundus, [custodiendum se cum aliis obsidibus Regi tradit,] filius Raymundi quondam comitis Tolosani remansit in prisione * nostra Parisiis apud Luparam ad petitionem suam, & de propria ipsius voluntate pro pleniori Ecclesiæ securitate, & nostra, donec idem Raymundus filiam suam in potestate nostra apud Carcassonam nunciis nostris tradiderit, & decem castra, videlicet castrum Narbonense, Pennam in Agen *, Rupem &c … nostris similiter nunciis assignaverit, ita quod cum filiam suam, & dicta castra, sicut præmissum est, tradiderit, & de hoc nobis, & Romano sancti Angeli diacono Cardinali, apostolicæ Sedis legato constiterit, idem Raymundus libere revertetur. Eo autem revertente, Guido de Cavellione, Raymundus de Castro novo, Bertrandus de Montibus, Hugo de Rois, Hugolinus de Ponte, Ernaldus de Calquino, Pontius Ortolanus, Ernandus Burranus, Raymandus Isanus, Bernardus de Miromonte, Raymundus de Ponte, Hispanus Garini, Bertrandus de Ganingues, Petrus de Cociano, Petrus de Montibus, Bernardus de Villa nova, Petrus de Tolosa Moranensi, Raymundus, filius senescalli Hugonis de Alfairo, & filius Hugonis Joannis, qui ad majorem securitatem Ecclesiæ, & nostram remanserant obsides cum eodem penes Nos, in hostagio remanebunt donec nobis, & eidem legato constiterit, quod de muris Tolosanis dirutum sit usque ad quingentas taysias * … in parte illa videlicet, quæ circuit castrum Narbonense. Ita quod ad ipsum castrum liber pateat accessus, & repleta sint ibidem ad plenum fossata. Quod cum factum fuerit, & de hoc nobis, (&) dicto legato constiterit, iidem obsides libere revertentur. In cujus rei testimonium sigillum nostrum præsentibus litteris duximus apponendum. Actum Parisius anno Domini MCCXXVIII mense Aprilis. Eodem videlicet tempore, quo pacis conditiones firmatæ sunt, hæ sunt adjectæ, ut illæ implerentur certius. Ex his porro intelligimus comitem ipsum obsidem fuisse; neque ei liberum fuisse post assumptam hanc conditionem discedere Parisiis, priusquam filia ipsius, & castra, Regis nuntiis essent tradita.

[153] Addit ibidem laudatus Catellus, servari in tabulario Carcassonensi litteras Raimundi comitis, [ejus homagium Rex sub conditione suscipit;] quibus declarat viginti cives Tolosanos a se datos fuisse Regi obsides, donec memorata pars murorum Tolosanorum dejecta esset, fossæque impletæ; eosque obsides jurasse, se, simulac Tolosam reversi essent, curaturos ut reliqua pars murorum dejiceretur, fossæque implerentur: Quod jam factum est, inquit pag. 529 Albericus. Subjungit deinde Catellus alias Regis litteras eodem tempore datas, quibus declarat se juratam comitis clientelam suscepisse sub conditione, ut servet conditiones pacis præscriptas: Si autem, inquit, prædictus Raimundus dicta omnia quantum ad Nos, & Ecclesiam non servaret, vel in aliquo contraveniret, Nos ipsum ex tunc de voluntate sua in eo statu reponimus, in quo fuit, antequam homagium reciperemus ipsius, & ipso facto ex tunc in eo statu omnimodo erit quoad Nos & regnum nostrum, in quo tunc fuit, ita quod pro nullo habeatur homagium præstitum, & Nos & nostri facere possemus currere contra eum, & occupare terram, quam per pacem dimisimus ei. Addit se castra, per comitem sibi tradenda, omnino servaturum ad Ecclesiæ & regni sui securitatem. Hæc Parisiis statuta, factaque.

[134] [comes cum Tolosanis pacta se servaturum jurat in concilio Tolosano.] Porro Guilielmus de Podio cap. 40 refert, quid deinde Tolosæ peractum: Post pacem, inquit, Parisius celebratam in fine anni, in sequenti anno Domini MCCXXIX mense Julii, per magistrum Petrum de Collomedio, gerentem vices legati, fuit reconciliata civitas Tolosana, comite nondum reverso de Francia, qui de voluntate propria remansit in prisione Regis Parisius, donec muri Tolosæ corruissent, & castra & villæ, prout in pace fuerat ordinatum, & esset tradita filia ejus Joanna, novem annos habens, Regiis nunciis Carcassonæ, quam postea duxit Alphonsus, frater Regis, comes Pictaviæ in uxorem. Factus ergo miles idem comes a domino Rege in festo Pentecostes, mox impletis, quæ pacta fuerant, ad propria est reversus, quem non post multos dies legatus sequitur, præmissis ad terras pro diruendis castris cruce signatis cum indulgentia infinitis, qui venturi erant cum armis nisi pax intervenisset. Idemque legatus ibidem Tolosæ post æstatem concilium celebravit, cui interfuerunt Narbonensis, Burdigalensis, Auxitanensis archiepiscopi, & episcopi multi, & alii prælati. Item adfuerunt comes Tolosanus, & alii comites præter Fuxensem, barones & seneschallus Carcassonæ, & consules Tolosani duo, unus de civitate, & alius de burgo, qui statuta pacis in totius universitatis animam juraverunt, & tam comes, quam ceteri illud approbaverunt & fecerunt, & idem fecit postea tota terra. Statuta in hoc concilio pro exstirpatione hæresis, & libertate Ecclesiæ, mense Novembri facta, vide apud Labbeum tom. XI Conciliorum a col. 426. Acta vero Tolosæ a legato contra suspectos de hæresi invenies breviter apud citatum Guilielmum de Podio enarrata.

[155] [Proceditur contra Albigenses & comitem Fuxiensem;] Juratis a comite Tolosano ejusque subditis pacis conditionibus, supererat, ut reciperentur loca ab hæreticis occupata, ac comes Fuxiensis domaretur, ne qua in parte tutum esset hæreticis receptaculum. Rex, ut hoc facilius posset perficere, comiti Tolosano donavit omnia, quæ comiti Fuxiensi jam erepta erant anno 1228, donec ille Regi esset reconciliatus. Narrat id Guilielmus de Podio cap. 40 hoc modo: Ad hoc adjicio, quod comes Fuxi, qui olim per se cum patre ipsius Regis pacem exquisierat sine domino suo comite Tolosano, nec invenerat, ut volebat, remansit in guerra, tradente Rege beneficio pacis terram, quæ olim usque ad Passum Barræ fuerat acquisita, comiti Tolosano, quam quidem comes tenuit, & posuit ibi bajulos suos, donec processu temporis, postquam comes Fuxi cum Rege composuerat, datis sibi a Rege mille libris terræ in Carcassesio, idem comes Tolosanus dictam terram a Passu Barræ inferius eidem comiti Fuxensi tenendam tradidit ex commenda, reddendam ei quandocumque requireret sine mora, & eam in vita sua tenuit usque modo.

[156] Brevi tempore subsidio Tolosanorum subjectos fuisse Albigenses, comitemque Fuxiensem * ad pacem coactum, intelligimus ex Chronico Alberici ad hunc annum pag. 530: Dehinc, inquit, in ista æstate profecti sunt exercitus cruce signatorum contra Albigenses, [illi jubjiciuntur, hic se misericordiæ Regis committit:] & omnes viri equites & bellatores de Tholoza, recepto episcopo Fulcone, nostris adjuncti sunt, & licet per aliquas difficultates, & assultus, & gravamina, quæ sustinuerunt ante castrum de Tabara, tota tamen terra Deo dante recuperata est. Comes quoque Fuexensis, qui erat fortissimus adversarius, videns se non posse evadere manus Tholozanorum, qui sciebant omnia latibula ejus, & ipse tandem paci consensit, & ad consilium principum catholicorum se habuit. Quin imo se suaque misericordiæ Regis commisit, ut discimus ex charta S. Ludovici de pace cum comite Fuxiensi facta, quam edidit Martenius tom. 1 Collectionis amplissimæ, a Col. cujus hoc est exordium: Ludovicus Dei gratia &c. Notum facimus, quod cum Rogerius Bernardi comes Fuxensis, tractatu habito cum dilectis nostris magistro de Collemedio, & Matthæo de Malliaco, supposuisset se, & suos, & sua, & suorum, quæ tenet & habet nunc, & tenuit ipse & pater suus, bonæ miserationi nostræ, secundum tenorem litterarum suarum super hoc confectarum, & jurasset se mandatum nostrum super hoc per omnia servaturum: nost &c. Hæc de comitis subjectione.

[157] Quas autem leges S. Ludovicus comiti Rogerio dederit, [conditiones pacis Fuxiensi comiti a Rege datæ.] mox subjungitur: sufficiet eas compendio hic tradere: Nos, inquit, misericordiam talem de consilio nostro pro se, & suis ei fecimus ad præsens … videlicet quod ei & heredibus suis dedimus in perpetuum pro hereditagio mille libras Turonenses annuatim, … & ipse propter hoc homagium ligium nobis fecit, & tenetur facere heredibus nostris, & heredes ejus similiter. Deinde comes tradere debebat duo castra, scilicet Montem Garnerii * & Lordatum *, quæ Rex retinere poterat quamdiu expedire sibi videbatur, sed cum vellet reddere, reddere debebat in eo statu, in quo comes tradiderat: castrum etiam Fuxi ad quinquennium, sed eodem modo restituendum, eoque quinquennio annuatim comiti concedit Ludovicus quingentas libras Turonenses. Præterea non licebat comiti munitiones novas erigere, nec veteres restaurare, nec inimicos Ecclesiæ vel Regis recipere. Notantur autem hæc acta apud Melodunum anno Domini MCCXXIX mense Septembri. Hæ sane conditiones multo mitiores sunt, quam quæ comiti Tolosano impositæ. Porro eodem tempore ad Regis misericordiam confugit Atto Ernaudus de castro Verdunensi, quod Ludovico traditum erat vi tractatus Parisiensis supra memorati; huic quinquaginta libras in annos singulos concessit per chartam apud Martenium citatum Col. similiter Guidoni de Gornaio, ab Albigensibus excæcato, pensionem annuam assignavit Col. quæ liberalitatis Regiæ munera breviter hic putavi insinuanda.

[158] Neque prætermittenda videntur, quæ Guilielmus de Podio Laurentii prudenter observat circa finem bello impositum, [Animadversio ad pacta cum Tolosano,] pacemque cum Tolosano comite factam, agnoscens singularem Dei, protegentis regnum S. Ludovici, in his providentiam: In primis enim, inquit, ipsius regni auspiciis de tam prolixa guerra ipsius comitis, sic Deus ejus pueritiam honoravit, quod de pluribus conditionibus in prædicta pace contentis & obtentis, unaquæque per se sola sufficeret quasi ad redemptionis pretium, si Rex eumdem comitem invenisset adversum se in campestri prælio, & cepisset: ut est quod Tolosam, & episcopatum Tolosanum sibi in vita concessum tantum, nulli posset hæredi suo relinquere, nullusque ejus hæres, vel filiæ suæ ullum posset ibi jus reclamare, nisi soli ex ipsa filia, & fratre ejusdem Regis tantummodo descendentes. Item sufficeret ad pœnam, eum esse quinquennio ultra mare. Item quod se ad solvendum viginti septem mille marcas argenti obligavit. Item quod totam aliam terram ultra episcopatum Tolosanum versus Orientem, infra Rhodanum & ultra Regi quitavit, & Ecclesiæ dimisit. Taceoque de cæteris, quorum se supposuit gravitatibus, quibus, si captus esset, multatus plurimum videretur, ut, quod factum est, seu fuit, factum credatur non per hominem, sed per Deum. Ita ille, & recte. Tanti sane momenti hæc pax non immerito visa est Gallis, ut ejus memoriam conservare voluerint cuso numismate, cujus pars una exhibet Blanchæ effigiem, quod illa esset regni moderatrix: alterum latus pacem ipsam repræsentat hoc modo apud Jacobum de Bie fol. 26.

[159] [& jura per Regem acquisita cedente Montfortio:] Chaizius pag. 104 aliquid dubitationis temere insinuat de jure per Regem hac occasione acquisito: verum cum fateatur Pontifices, episcopos, conciliaque rei justitiam agnovisse, non existimo plura de his Chaizio fuisse cognita. Adjudicaverat olim concilium Lateranense comitatum Tolosanum Simoni Montis-fortis comiti, exauctorato Raimundo seniore: in patris jura successerat Amalricus Montis-fortis comes, qui cum jura sua per se defendere non posset defectu virium, ea transtulit in Ludovicum patrem S. Ludovici, uti scribit sæpe laudatus Guilielmus de Podio cap. 34: quod & ipsum declaravit eodem mense Aprili litteris a Martenio editis tom. 1 Collectionis amplissimæ Col. quæ sic habent: Amalricus comes Montis-fortis &c. Noverit universitas vestra, quod nos libere & absolute quittavimus claræ memoriæ domino nostro Ludovico Francorum regi illustri, & heredibus ejus in perpetuum, quidquid nobis juris competebat, vel competere poterat in comitatu Tholosano, vicecomitatu Biterrensi, & in tota conquesta * de Albigesio: promittentes quod in rebus sæpedictis nihil juris nos, vel heredes nostri de cetero poterimus reclamare, nec etiam pro pace, quam dominus noster Ludovicus Rex Francorum illustris filius supradicti domini nostri regis fecit cum R. comite Tholosæ, vel facturus sit in posterum cum aliis de terra, nec ipse dominus Rex nobis propter hoc tenetur in aliquo, nisi ipse prædictam quittationem & fidele servitium nostrum respiciens de gratia & liberalitate sua nobis velit aliquid elargiri. Ita Amalricus. Hinc intelligimus, cur Raimundus in tractatu pacis numquam nominetur Comes Tolosanus, sed Filius Raimundi quondam comitis Tolosani, quodque Rex per pacta cum comite nihil juris acquisiverit novi, sed jus, quod habebat in comitatum Tolosanum, majori ex parte Raimundo cesserit ad vitam ipsius, ejusque filiæ, indeque descendentibus heredibus in perpetuum, si prolem illa habuisset. Addit Chaizius pag. 105, Regem ex ditione, cujus pacificam possessionem hisce pactis consequebatur, nihil sibi retinuisse præter urbem Albiensem, cetera dedisse Philippo Monfortio Amalrici probabilius patrueli, indeque enatum comitatum Castrensem.

[160] Catellus sæpe jam memoratus ad hunc annum 1229, [nova discordiæ semina præcisa.] pag. 342 scribit ex tabulario Carcassonensi, controversiam quamdam ortam esse Regem inter & comitem Tolosanum circa exsecutionem pactorum, sed compositam illam fuisse arbitrio legati Pontificii, & comitis Campaniæ mense Junio ejusdem anni, adjudicata Regi urbe Cadurcensi cum feudis inde dependentibus, ac Fano S. Antonini *, remissis vero comiti mille quingentis libris, quas ad quinquennium Regi pendere tenebatur. Præterea Amilhanum * Ruthenensis provinciæ oppidum comiti a Rege restitutum refert, ex ejusdem comitis declaratione in dicto tabulario inventa. Addit & alias quasdam controversias inter Regem & episcopum Biterrensem ejusdem legati arbitrio finitas. Obortæ sunt etiam difficultates nonnullæ in exstirpatione hæreticorum, ac postquam inde legatus discesserat ab hæreticorum fautoribus interfecti fuere aliqui, Pro quibus & consimilibus, inquit Guilielmus de Podio hæc narrans cap. 40, quæ in illis diebus commissa fuere per ministros diaboli credentes hæreticorum, comes Tolosanus de crassa negligentia, & apud Sedem apostolicam, & Regem Franciæ fuit multipliciter diffamatus, & etiam redargutus … hæc enim committebant qui vellent redire ad guerræ vomitum, & malorum præteritorum reducere recidivum, quo pace turbata ipsi possent rapinas solitas exercere, & hæreticis favere. Verum nihil magnopere profecerunt malevoli illi: nam quamvis non semper æque diligentem se præberet comes in hæreticis persequendis, integrum tamen ei non erat, nec tutum ad bellum redire, quamdiu præcipua ejus castra occupabat præsidium Regium.

[161] Hoc igitur modo S. Ludovicus pari nominis sui gloria ac operæ pretio, [Bello hoc finito efficacius hæretici exstirpari cœpti:] finem imposuit huic bello: quo ad finem perducto, felicius majorique cum emolumento promoveri potuit bellum aliud contra hæreticos principum favore jam destitutos. Cœptum id fuerat initio hujus seculi: In provincia Narbonensi, & Albiensi, Ruthenensi, Caturcensi, Agennensi diœcesibus, & quibusdam terris ultra Rhodanum domini comitis Tolosani, ut ait in prologo Guilielmus: verum ut adjungit, Vix intra 70 annorum spatium finem dignoscitur habuisse. Tanta vis erat mali, cujus causam cum peccatis populi, tum prælatorum ac principum negligentiæ attribuens dictus auctor, illud hoc modo describit ibidem:

[162] Dormientibus enim olim, qui vigilare debuerant, [qui quorum culpa, ac quantum invaluissent,] latenter hostis antiquus in terras illas miseras, homines perditionis filios introduxit, habentes quidem speciem pietatis, virtutem autem ejus abnegantes, quorum sermo, ut cancer serpens, infecit plurimos & seduxit, sicque nemine opponente se in murum pro fide ascendentibus ex adverso, adeo profecerunt in peius ipsi hæretici, quod per villas, & oppida habere sibi hospitia, agros, & vineas inceperunt, domos latissimas, in quibus hæreses publice prædicarent suis credentibus venditantes. Erantque quidam Arriani, quidam Manichæi, quidam etiam Waldenses, sive Lugdunenses, qui licet inter se dissides *, omnes tamen in animarum perniciem contra fidem Catholicam conspirabant, & illi quidem Waldenses contra alios acutissime disputabant. Unde in eorum odium alii admittebantur a sacerdotibus idiotis: propter quod terra, tamquam reproba & maledictioni proxima, pauca præter spinas & tribulos germinabat, raptores & ruptarios, fures, homicidas, adulteros, & usurarios manifestos.

[163] [quamque contemnerent ecclesiasticos.] Capellani autem tanto contemptui habebantur a laicis, quod eorum nomen, ac si Judæi essent, in juramentum a pluribus sumebatur. Unde sicut dicitur; Mallem esse Judæus, sic dicebatur: Mallem esse capellanus, quam hoc vel illud facere. Clerici quoque, si prodirent in publicum, coronas modicas prope frontem pilis occipitis occultabant. Milites enim raro suos liberos clericatui offerebant: sed ad ecclesias, quarum tunc ipsi decimas percipiebant, hominum suorum filios præsentabant. Et episcopi, quales pro tempore poterant, clericabant *. Ipsi quoque milites, dominationem contemnentes, prout libebat, nemine prohibente, his aut illis hæreticis adhærebant, & hæretici in tanta reverentia habebantur, quod habebant cimeteria, in quibus, quos hæreticaverant *, publice tumulabant, a quibus lectos integros, & vestes recipiebant, quibus & largius quam personis ecclesiasticis legabantur: ipsi nec ad excubias, nec ad talias * cogebantur. Siquis etiam homo de guerra gradiens cum eis inveniretur, ab hostibus tutus erat; sic pro magna parte diabolus per illos terram in pace sua, velut suum atrium possidebat: erant enim positæ tenebræ, & facta erat nox ignorantiæ, & in illa bestiæ sylvæ diaboli pertransibant. Hactenus auctor; quæ vidit atque audivit commemorans.

[164] [Leges S. Ludovici contra prædicta mala:] Hæc mala ut efficaci remedio exstinguerentur, exscinderetur hæresis, libertas ecclesiastica, miserum in modum a laicis oppressa, in splendorem pristinum vindicaretur, atque excommunicationes non contemnerentur, ut solebat tunc fieri, præclaras leges condidit S. Ludovicus. Hic tamen notandum, has leges ecclesiasticis non esse datas, quod sui fori non esse putabat S. Ludovicus, ut suo loco videbimus: sed impositas esse laicis, & eorum magistratibus, ne ecclesiasticorum jura opprimerent vel opprimi paterentur. Id manifestum est tum ex iis, quæ præmittuntur apud Catellum & sequuntur, tum ex inscriptione, tum ex legibus ipsis, in quibus jurant barones, & vassalli, & bonæ villæ, se has leges servaturos: nullibi jurare debent ecclesiastici, quos ne quidem in his legibus Rex umquam alloquitur. Quomodo autem ecclesiastici se gerere deberent in exstirpandis hæreticis, apostolicæ Sedis legatus ordinavit cum concilio Tolosano, uti invenies apud Labbeum tom. XI Conciliorum a col. 425. Porro hæc S. Ludovici statuta missa sunt ad eos, quibus propter hæresim Albigensium erant necessaria. Cossartius cum Labbeo editor de iis notat sequentia: Hæ Ludovici Regis litteræ datæ sunt non ad Narbonenses tantum, sed etiam a paribus ad Cadurcenses, Rutenenses, Aginnenses, Arelatenses, ut ex variis exemplaribus agnovisse se docet Catellus: addo ego, & ad Nemausenses, ut intelligo ex Sirmondi nostri manuscripto. Imo, & ad alias civitates S. Ludovico subjectas, quas Albigensium hæresis infecerat, missas esse existimo, sola in singulis exemplaribus inscriptione mutata.

[165] Catellus pag. 340 ipsis statutis præmittit declarationem juramenti a Narbonensibus præstiti, [quas se observaturos jurare debebant magistratus aliique laici,] his verbis conceptam: Quoniam ea, quæ spectant ad solidationem fidei, & ad salutis æternæ præmium promerendum, diligentissime promovenda sunt & procuranda, ut possint consequi salutarem effectum, quilibet fidelis debet ad hoc studiosius laborare. Hinc est quod cum dominus Ludovicus illustris Rex Francorum contra hæreticam pravitatem extirpandam in partibus Albigesii, & pro reformanda fide, & pace tenenda, pro libertate & immunitate sanctæ Ecclesiæ Catholicæ firmiter & integre observanda; de solita clementia majestatis suæ litteras universis civibus Narbonensibus, & aliis fidelibus per Narbonensem diocesim constitutis destinasset secundum formam infra scriptam; domino P. de Collomedio gerente vices domini Romani tunc apostolicæ Sedis legati præsente & requirente: Dominus Aimericus vice-comes Narbonæ, & consules, & alii cives, & milites Narbonensis patriæ infrascripti, in præsentia domini P. Dei gratia Narbonensis archiepiscopi, & capituli sui corporali juramento præstito, se omnia & singula, quæ infrascriptis litteris continentur, promiserunt firmiter & fideliter, & inviolabiliter ad honorem Dei, & Ecclesiæ perpetuo observare.

[166] Tum recitatis Regis statutis, subditur juramentum in hunc modum: [uti jurasse Narbonenses cum vice-comite suo hic refertur.] Nos itaque Aimericus Dei gratia vice-comes Narbonæ per nos & successores nostros, terram nostram de voluntate, & expresso mandato & auctoritate D. Matthæi de Rachino tenentis vices domini Regis Francorum in partibus Albigesii, qui ex parte domini Regis mandavit omnia prædicta jurari, & firmiter observari, hæc omnia prædicta & singula, sicut in prædictis litteris D. Ludovici illustris Regis Francorum continentur; visis etiam & perlectis, atque plenarie intellectis iisdem litteris, in manu domini Petri de Collo-medio gerentis vices domini Romani apostolicæ Sedis legati, præsente etiam domino Petro Dei gratia archiepiscopo Narbonæ & capitulo suo, promittimus bona fide nos observaturos in perpetuum & nullatenus umquam contraventuros, tactis sacrosanctis Euangeliis, gratis & bona fide juramus, & nos consules, & milites, & probi homines civitatis & burgi Narbonæ, pro nobis & universitate nostra, & milites Narbonenses de mandato & voluntate eorumdem supradictorum, hæc omnia prædicta & singula, sicut in prædictis litteris domini Regis Francorum continentur, visis etiam iisdem litteris & perlectis, atque plenarie intellectis, nos observaturos in perpetuum, & nullatenus umquam contraventuros, tactis corporaliter sacrosanctis Euangeliis juramus teneri, sicut nonnulli consules, milites, & probi homines prædicti qui juraverunt, Bernardus de Latis &c. Hoc modo & juratum esse in aliis civitatibus, ad quæ Regis statuta fuere missa, ambigere non possumus. Accipe nunc ipsam S. Ludovici constitutionem laudatissimam, prout eam ex variis inter se collatis exemplaribus edididerunt Labbeus & Cossartius tom. XI Conciliorum a col. 423:

[167] Ludovicus Dei gratia Francorum Rex, universis civibus Narbonensibus, [Ut libertatibus & immunitatibus fruantur ecclesiastici;] & aliis fidelibus suis per Narbonensem diœcesim constitutis, salutem & dilectionem. Cupientes in primis ætatis & regni nostri primordiis illi servire, a quo regnum recognoscimus, & id quod sumus, desideramus ad honorem ipsius, qui nobis culmen dedit honoris, quod Ecclesia Dei, quæ in partibus vestris longo tempore fuit afflicta, & tribulationibus innumeris conquassata, in nostro dominio honoretur, & feliciter gubernetur. Unde de magnorum & prudentium consilio statuimus, quod ecclesiæ, & viri ecclesiastici in terris constituti prædictis, libertatibus, & immunitatibus utantur, quibus utitur ecclesia Gallicana, & eis plene gaudeant secundum consuetudinem ecclesiæ memoratæ.

[168] [hæretici, per potestatem ecclesiasticam damnati, puniantur;] Et quia hæretici longo tempore virus suum in vestris partibus effuderunt, Ecclesiam matrem nostram multipliciter maculantes: ad ipsorum extirpationem statuimus, quod hæretici, qui a fide Catholica deviant, quocumque nomine censeantur, postquam fuerint de hæresi per episcopum loci, vel per aliam ecclesiasticam personam, quæ potestatem habeat, condemnati, indilate animadversione debita puniantur.

[169] [eos nemo recipiat vel defendat, bonis omnibus priventur;] Ordinantes etiam, & firmiter decernentes, ne quis hæreticos receptare, vel defensare quomodolibet, aut ipsis favere, aut credere quoque modo præsumat. Et si aliquis contra prædicta facere præsumpserit, nec ad testimonium, nec ad honorem aliquem de cætero admittatur; nec possit facere testamentum, nec successionem alicujus hæreditatis habere. Omnia bona ipsius mobilia & immobilia, quæ sint ipso facto publicata, decernimus ad ipsum, vel ad posteritatem ipsius, nullatenus reversura.

[170] [magistratus laici hæreticos quærant, & ecclesiasticis sistant;] Statuimus etiam & mandamus, ut barones terræ, & bailivi nostri, & alii subditi nostri, præsentes & futuri, soliciti sint, & intenti terram purgare hæreticis, & hæretica fœditate. Et præcipientes, quod prædicti diligenter ipsos investigare studeant, & fideliter invenire; & cum eos invenerint, præsentent sine moræ dispendio personis ecclesiasticis superius memoratis; ut eis præsentibus de errore & hæresi condemnatis, omni odio, prece, precio, timore, gratia, & amore postpositis, de ipsis festinate faciant, quod debebunt.

[171] [capienti hæreticum pecunia solvatur;] Verum quia honorandi sunt, & muneribus provocandi, qui ad inveniendum & capiendum hæreticos solicite diligentiam suam exercent: statuimus, & volumus, & mandamus, ut bailivi nostri, in quorum bailiviis capti fuerint hæretici, pro quolibet hæretico, postquam fuerit de hæresi condemnatus, usque ad biennium solvant duas marchas integre capienti, post biennium autem unam.

[172] [ruptarii expellantur:] Sane quia ruptarii solent devastare, ac demoliri terram prædictam, & quietem Ecclesiæ, & ecclesiasticorum virorum turbare: statuimus, ut omnino ruptariis illis expulsis, pax perpetuo servetur in terra: ad quam servandam dent omnes operam efficacem.

[173] [excommunicati vitentur, & compellantur absolutionem petere] Ad hæc, quia claves Ecclesiæ consueverunt in terra illa contemni, statuimus, ut excommunicati vitentur, secundum canonicas sanctiones: & si aliqui per annum contumaciter in excommunicatione perstiterint, ex tunc temporaliter compellantur redire ad ecclesiasticam unitatem: ut quos a malo non retrahit timor Dei, saltem pœna temporalis compellat.

[174] Unde præcipimus, quod bailivi nostri omnia bona talium excommunicatorum mobilia & immobilia post annum capiant: [occupatione bonorum:] nec eis aliquo modo restituant, donec prædicti absoluti fuerint, & Ecclesiæ satisfecerint: nec tunc etiam, nisi de nostro speciali mandato.

[175] Decimæ sane, quibus fuit Ecclesia longo tempore per malitiam inhabitantium defraudata, [laici decimas non habeant:] statuimus & ordinamus, quod restituantur ecclesiis: & amplius laïci decimas non detineant, sed Ecclesiæ eas libere habere permittant.

[176] Hæc statuta inviolabiliter servari jubemus: mandentes quod barones, [hæc ab omnibus magistratibus jurentur.] & vassalli, & bonæ villæ, jurent ista servare, bailivis nostris ad hoc executoribus deputatis: qui infra mensem, postquam fuerint in bailiviis constituti, publice, & in loco publico, & die solenni, jurent quod hæc servabunt, & facient ab omnibus bona fide servari. Quod si non fecerint, pœnam bonorum omnium, & corporis, poterunt formidare. Noveritis etiam, quod ista statuta sic volumus observari, quod etiam quando frater noster terram ipsam tenebit, jurabit hoc servare, & quod faciet a suis fidelibus observari. Ut autem hæc statuta firma & inconcussa permaneant, ea sigilli nostri munimine fecimus communiri. Actum Parisius anno gratiæ MCCXXVIII mense Aprili. Id est, more nostro anno MCCXXIX.

[177] Hanc S. Ludovici constitutionem citat concilium Valentinum, [Laudatus ob hæc statuta S. Ludovicus.] anno 1248 celebratum, can. XIII his verbis: De contemptoribus excommunicationum, quantum ad eos, qui sunt in regno Franciæ, observetur illa constitutio, Cupientes. Eumdem articulum urget Innocentius IV in epistola ad Blancham reginam, edita a Baluzio in appendice ad Concilia Galliæ Narbonensis tit. XIX, a quo hac de causa S. Ludovicus vocatur, verus Ecclesiæ zelator honoris, & fidei conservator. Sane in omnibus his gestis, statutisque contra Albigenses mirifice elucet sancti Regis ardor ad fidem Catholicam conservandam, restituendamque libertatem Ecclesiæ, per laicos magistratus in illis partibus misere tunc vexatam. Unde Gaufridus de Bello-loco, qui Ludovicum in multis similem exhibet Josiæ regi, hinc comparationem suam non incongrue confirmasset: nam sicut adolescens etiam tum Josias idola, atque idololatras exterminavit; ita & adolescens Ludovicus hæresim, atque hæreticos exstirpare aggressus est, feliciterque exstirpavit, ut & de eo dici possint verba Eccl. 49 de Josia prolata: Et tulit abominationes impietatis. Utinam florentissimum Galliæ regnum, uti multos hactenus habuit, atque etiamnum habet, ita semper habere pergat hac in re seu Josiæ seu S. Ludovici successores.

[Annotata]

* l. ductis

* i. e. indusio

* i. e. carcere

* Agennesi

* mensura est sex pedum.

* de Foix

* Mongrenier

* Lordat

* i. e. terra bello acquisita

* S. Antonin

* Milhaud

* i. e. dissidentes

* i. e. clericos consecrabant

* i. e. in hæresim induxerant

* i. e. vectigalia

§ XV. Anno MCCXXIX constructa domus & ecclesia S. Catharinæ Vallis-scholarium: alia quædam: dissensio universitatis Parisiensis, quæ deinde exstincta.

[Templum Vallis-scholarium ab aliis inchoatum,] Gerardus du Bois in Historia ecclesiæ Parisiensis lib. 15, cap. 2, num. 5 ita scribit: Anno MCCXXIX exstructa est ecclesia sanctæ Catharinæ Vallis-scholarium. Tum, commemorato hujus Ordinis initio, num. 7 docet, ecclesiam memoratam liberalitate & sumptibus S. Ludovici maxime constructam esse, quamvis alii, voto ad id obstricti, suam etiam operam contulerint. Occasionem voti faciendi repetit a pugna Bovinensi, & Philippi Augusti in ea periculo: Forte, inquit, quidam viri ad custodiam regis ex officio addicti, quos usitato his temporibus vocabulo servientes regis vocitabant, dum Philippum Augustum regem in Bovinensi pugna comitabantur, ad custodiam pontis Bovinensis positi intellexerunt regis periculum, qui in acie vitæ discrimen adierat; & voverunt, si salvus & victor evaderet, exstructuros se ecclesiam Deo sub nomine sanctæ Catharinæ. Paulo post, rege incolumi & victore, voti rei facti sunt. Neque tamen his fidem liberare adeo promptum fuit, seu voti persolvendi immemores fuerint, seu fidei exsolvendæ facultas non suppeteret; certe res ad tempora Ludovici IX protracta est. Aiunt enim, quod milites adierunt Regem, qui eis potestatem exstruendæ ecclesiæ sub nomine sanctæ Catharinæ fecerit, & ipsis locum indicaverit & canonicos Vallis-scholarium, quibus ministerium illius ecclesiæ committerent.

[178] [S. Ludovici liberalitate promotum,] Deinde productis litteris Guilielmi Parisiensis episcopi, quibus concedit facultatem ecclesiam construendi, eam Regis potissimum liberalitate constructam esse, ex verbis Necrologii sequentibus, ostendit: Imprimis orare debemus pro animabus illustrissimorum regum Philippi, & Ludovici; pro gaudio & victoria, quam habuerunt de inimicis regni in conflictu ad pontem Bovinarum anno MCCXIV. Ludovicus, filius prædicti Ludovici, Rex sanctissimus, qui primus in Francia refulsit sanctitate, gratia simul & virtute, voluit & ordinavit anno MCCXXIX, quod pro animabus regum prædictorum construeretur ecclesia nostra. Hisce auctor subjungit sequentia: In memoriam hujus fundationis ad portam ecclesiæ visuntur duo lapides, in quorum altera parte insculpta est imago sancti Ludovici hinc & inde duobus satellitibus, qui clavas gerunt, stipati; & in altera cernitur canonicus regularis cappa indutus; hinc & inde cataphracti milites, quibus haud dubium est designatos esse hos servientes, quos supra memoravimus. In hac porro domo canonicorum de Valle-scholarium constitutum est velut publicum totius Ordinis musæum. Solebant enim mitti in eam juvenes canonici duodecim numero ex pluribus locis, qui communibus domorum sumptibus alerentur. Ii vero Parisios ventitabant, illicque ad litteras sacras addiscendas commorabantur, iique ad gradus & honores academiæ admittebantur. Ita de pia hac fundatione dictus auctor.

[179] Hippolytus Helyot in Historia Ordinum Monasticorum, [non tamen ex voto Philippi Augusti, qui id pridem impleverat:] Religiosorum & Militarium tom. 2, pag. 393 scribit prioratum ipsum S. Catharinæ Vallis-scholarium hoc anno fundatum fuisse a S. Ludovico in gratiarum actionem de victoria memorata, adjungens voto per Philippum regem emisso satisfactum jam fuisse a Ludovico VIII fundatione abbatiæ in honorem beatæ Mariæ Virginis prope Silvanectum erectæ, quam Victoriam nominavit. Verum, si voto satisfactum fuit memorata abbatia constructa, votum jam pridem expleverat ipse Philippus abbatiam dictam condendo, ut ex citata Gallia Christiana patet pag. 923, ubi instrumentum Ludovici VIII citatur, quo expressis verbis dicitur, abbatiam Victoriæ per Philippum fundatam. Hinc corrigenda videntur dicta Historici Parisiensis de voto usque ad tempora S. Ludovici non impleto, nisi ea proferri possint instrumenta, quibus tuto credamus votum duplex fuisse factum, a rege Philippo alterum, alterum ab ejus militibus. Porro quod attinet ad fundationem prioratus, Helyoto adstipulatur Vita Gallica anonymi, qui inter fundationes S. Ludovici numerat Ecclesiam & prioratum sanctæ Catharinæ Vallis-scholarium.

[180] Adstipulantur etiam utcumque litteræ episcopi Parisiensis supra memoratæ, [simul cum templo domus constructa:] apud laudatum du Bois his verbis: Universitati vestræ notum fieri volumus, quod nos dilectorum in Domino fratrum & filiorum de Ordine Vallis-scholarium piis & devotis petitionibus annuentes divinæ pietatis intuitu, domum construendi, & ecclesiam ædificandi in parochia S. Pauli, plenam & liberam concessimus potestatem, præcipue cum pium sit & salubre pro defunctis exorare, & pro eorum salute pias eleemosynas erogare; & hoc facimus ad petitionem servientium domini Regis Ludovici, arma ferentium, qui saluti animæ Philippi nobilis regis & præcipue filii ejus Ludovici defunctorum providentes, unam pro eorum redemptione fabricaverunt ecclesiam ad opus dictorum fratrum; ut in eadem Domino famulantes nobiliorum regum jam dictorum orationibus & divinis officiis animabus teneantur subvenire, per hoc unum exhibentes argumentum, quod sicut in vita sua eos fideliter dilexerunt, ita & post mortem ab eorum amore non sunt separati. Ex his colligo una cum ecclesia domum novam constructam fuisse dictis canonicis; adeoque ad utriusque constructionem Regis munificentiam concurrisse. Deinde ne ecclesiæ quidem fundationem uni Ludovico attribuendam esse. Existimo igitur fundationem cum prioratus, tum ecclesiæ ab aliis cœptam, S. Ludovici liberalitate promptius fuisse perfectam, indeque factum esse, ut auctores coævi de hac fundatione non meminerint, quod nec ab eo inchoata sit, nec ab ipso solo ad exitum perducta. Dominus Choisy pag. 22 ex Ms. Vallis-scholarium refert, Regem fuisse rogatum, ut primum templi lapidem poneret, quæ occasio fuisse videtur liberalitate sua fundationem promovendi.

[181] Hoc item anno S. Ludovicus Theobaldo de Blazon quasdam nundinas concessit apud Mirabellum, [alia quædam ejusdem anni gesta.] in provincia Pictaviensi oppidum, ad usus & consuetudines nundinarum Andegavensium, annis singulis per dies octo duraturas. Confirmavit compositionem cujusdam controversiæ inter Guilielmum de Calviniaco, & burgenses Castri-Radulphi ejus subditos: est autem Castrum Radulphi, Casteau-Raoul, in Biturigibus, ac vulgo nunc vocatur Castrum-Rufum seu Chasteau-Roux. Præterea novas præbendas, in ecclesia Senonensi auctoritate Pontificis erectas, ex reditibus parochiarum quarumdam augeri permisit. Donationem etiam Simonis Montfortii dudum defuncti, factam monialibus Cisterciensibus S. Pontii in diœcesi Massiliensi, confirmavit. Juramentum fidelitatis viduæ memorati mox Theobaldi de Blazon pro castris, quæ obitus tempore vir ejus tenuerat, suscepit. Quæ breviter enarrata, chartis confirmata invenies apud Martenium tom. 1 Collectionis amplissimæ a Col. usque ad Col.

[182] [Dissensio gravissima in universitate Parisiensi,] Nata est hoc anno gravissima dissensio in universitate Parisiensi, quam perperam ad annum sequentem retulit Nangius. Narrat illam fuse Cæsar Engassius Bulæus in Historia universitatis Parisiensis tom. 3, a pag. 132: nos eam paullo brevius referemus, & quamquam ad aliquot annos protracta sit, totam hic usque ad finem enarrabimus. Albericus in Chronico ad hunc annum pag. 530: Bellum, inquit, pessimum nimis & crudele ortum est Parisiis intrante Quadragesima inter clericos & laicos satis pro nihilo, & qui tenebantur illud extinguere & reprimere, ferocius illud instigatione sua in odium clericorum incitaverunt, & inde culpantur ipsa regina & dominus Cardinalis (S. Angeli, legatus Apostolicus:) sed quot sunt capita, tot sunt sententiæ. Hæc postrema verba indicant, culpam non ab omnibus in reginam & legatum, quibus episcopum Parisiensem addit Parisius, conjectam fuisse. Sed pergamus cum Alberico: Post multos tractatus, cum non possent in integrum ad pacem reformari, paucis remanentibus in civitate, exierunt omnes alii, maxime eminentiores magistri, quibusdam ad patriam suam reversis, quibusdam in itinere Romano mortuis, tandem infra triennium reversi sunt quicumque voluerunt, omnibus dissentientibus pacificatis. Hæc breviter auctor synchronus: at notandum, clericorum nomine intelligendos esse academicos, uti & in sequentibus patebit.

[183] [ex levi occasione nata,] Matthæus Parisius causam dissensionis narrat distinctius, omniaque fusius prosequitur; sed cavendum lectori, ne aculeata ejus dicta in reginam & legatum Pontificium pro oraculo habeat: nam perpetuum est Parisii vitium, ubi quid minus recte factum existimat a principibus viris, id verbis in immensum augere, jactataque a malevolis quibusdam conscribere, ac si communi fere omnium voce probata essent. Hac igitur cautione præmissa, accipe quæ hac de re narrat ad hunc annum a pag. 243: Eodem anno, inquit, feria secunda & tertia ante Cineres, quibus solent diebus clerici scholares ludis vacare, exierunt quidam clerici ab urbe Parisiacensi versus sanctum Marcellum, propter aëris commoditatem, ut ludis ibi intenderent consuetis. Quo cum pervenissent, & in ludis componendis aliquamdiu se recreassent, invenerunt ibi casu vinum optimum in taberna quadam, & ad bibendum suave. Ubi inter clericos potantes & caupones de pretio vini contentione suborta, cœperunt ad invicem alapas dare, & capillos laniare, quousque homines villæ accurrentes, caupones liberaverunt de manibus clericorum; sed & vulnera repugnantibus clericis infligentes, bene fustigatos & egregie, eos in fugam compulerunt. Hactenus ambiguum, utra pars majori injuria fuerit affecta: nam cum academici hospites suos invaderent, ægre ferre non debuerunt subsidium illis a vicinis fuisse allatum:

[184] Illi autem lacerati in civitatem revertentes, commoverunt sodales in ultionem suam. [quod seditionem ortam per satellites compescere juberet regina;] Qui in crastino cum gladiis & fustibus ad sanctum Marcellum venientes, & domum cujusdam cauponis violenter ingredientes; vasa omnia vinalia confringentes, vinum per domus pavimentum diffundunt. Et procedentes per plateas, quoscumque invenerunt viros aut mulieres acriter invadunt; & plagis impositis semivivos relinquunt. Prior vero sancti Marcelli, cum tantam hominibus injuriam cognovisset illatam, quos defendere tenebatur; querimoniam coram Romano legato & episcopo Parisiacensi deposuit, qui simul ad reginam, cui tunc regni dispositio commissa fuerat, properantes, rogabant eam, ut talem injuriam præciperet vindicari. Non licebat quidem reginæ hic segniter agere: attamen egisse non crediderim, prout eam egisse describit Parisius, utpote quæ mulier erat non prudens minus quam fortis: At illa, inquit, muliebri procacitate simul & impetu mentis agitata, præpositis civitatis & quibusdam ruptariis suis dedit illico in mandatis; ut sub omni celeritate armati ab urbe exeuntes, hujus violentiæ auctores, nulli parcentes punirent. Imo mandatum crediderim, ut turbas sedarent, & seditiosos caperent, non vero punirent indicta causa.

[185] Verum illi ultra progressi sunt, dum innocentes etiam invadunt, [indeque innocentes aliqui essent occisi.] vulnerant, occidunt. Audi Parisium: Illi autem, qui proni erant ad omnem crudelitatem exequendam, portas civitatis cum armis egressi, invenerunt extra urbis mœnia clericos multos ludis intendentes, qui in violentia præfata nullam penitus culpam habuerunt. Qui enim seminarium tumultuosi certaminis moverunt, erant de partibus conterminis Flandriæ, quos vulgariter Picardos nominamus. Sed hoc non obstante, lictores in eos irruentes, quos inermes viderant & innocentes; alios occiderunt, alios vulneraverunt, atque alios plagis impositis spoliantes, immisericorditer tractaverunt. Quidam vero ex eis per fugam evadentes, in vineis & cavernis latitabant. Inventi sunt autem inter vulneratos, duo clerici divites, & magnæ auctoritatis interfecti; quorum unus erat genere Flandrensis, & alius natione Normannus. Credibile est id factum esse, quod eos capere tentarent satellites, illique resisterent. Porro hanc cædem quorumdam academicorum perpetratam fuisse præcipue ab incolis S. Marcelli, qui se satellitibus regiis videntur conjunxisse, intelligimus ex litteris Gregorii IX ad canonicos S. Marcelli, apud Bulæum editis pag. 144, in quibus sic loquitur Pontifex: Cum intersit reipublicæ ne crimina maneant impunita, eo quod facilitas veniæ incentivum tribuit delinquendi, immane flagitium, quod decanus, & alii quidam de villa S. Marcelli Parisius in occisione scholarium perpetrasse dicuntur, nolentes relinquere indiscussum, discretioni vestræ per Apostolica scripta mandamus, ut inquiratis super hoc solicite veritatem, quam si inveneritis, nobis per vestras litteras fideliter intimetis, ut ex vestra relatione sufficienter instructi, procedamus exinde, prout secundum Deum viderimus procedendum.

[186] Quid vero doctores, rectoresque universitatis egerint, [Conquesti doctores, Parisiis abeunt,] his perpetratis, sic narrare pergit Parisius: Hujus autem transgressionis enormitas, cum ad aures magistrorum universitatis pervenisset, convenerunt omnes in præsentia reginæ & legati, suspensis prius lectionibus & disputationibus universaliter, instanter postulantes de tali injuria sibi justitiam exhiberi. Indignum enim sibi videbatur, quod tam levi nacta occasione, quorumdam contemptibilium clericulorum transgressio, in præjudicium totius redundaret universitatis; sed pœnam daret in ultione, qui culpam perpetravit in transgressione. Sed cum tandem omnimoda eis justitia denegata fuisset, facta est universalis discessio magistrorum, & scholarum dispersio; cessant doctorum doctrina, & discipulorum disciplina; ita quod nec unus famosus in civitate remanserit. Non explicat hic auctor, quid petierint magistri, quidque eis denegatum fuerit a regina: verum id eruere utcumque possumus ex litteris Pontificis ad episcopos Cenomanensem ac Silvanectensem & archidiaconum Catalaunensem, quos controversiæ hujus arbitros dabat Gregorius, in quibus apud Raynaldum ad annum 1229, num. 55 hæc eos curare jubet: Ut magistris, & scholaribus antedictis, de datis damnis, & irrogatis injuriis congrue satisfiat, restituta ipsis solita libertate, ac a claræ memoriæ Philippo rege Francorum concessa. Concesserat Philippus Augustus occasione similium turbarum privilegia universitati, quibus soro laicorum eximebantur academici, atque ipsorum securitati egregie consulebatur; (videsis Bulæum a pag. 2.) Hæc revocata fuisse videntur in pœnam tumultus ab academicis excitati, cum ea restitui cupiat Pontifex, cumque conquererentur apud Parisium mox citatum doctores; Indignum esse … quod … quorumdam .. transgressio in præjudicium totius redundaret universitatis. Cum vero impetrare non possent, ut hæc renovarentur, communi consilio discesserunt, facto etiam juramento non redeundi Parisios, nisi satisfactione obtenta. De quo juramento Pontifex in citata mox epistola: Studium Parisius revocetur, non obstante alicujus vinculo juramenti, cujus ex tribus comitibus, quos debet habere, duo videntur deesse, justitia videlicet, & judicium, e quibus videtur minime processisse præstare hujusmodi juramentum. Ita Pontifex.

[187] [ad provincias varias.] Tunc recesserunt, inquit Parisius, famosi Anglici, magister Alanus de Becoles, magister Nicolaus de Frenham, magister Joannes Blundus, magister Radulphus de Maidenston, magister Willielmus de Dunelino, & multi, quos longum esset numerare. Ex his de aliis nationibus fieri potest conjectura. Quo autem recesserint breviter accipe: Quorum tamen maxima pars civitatem Andegavensium metropolitanam ad doctrinam elegit universalem, ait Parisius. Alii alias urbes & regiones adjungunt. Audi Bernardum Guidonis, prout nuper editus est inter Scriptores Italiæ tom. 3, pag. 573: Alii quidem Remis, alii Andegavis, alii vero in Angliam, alii vero Italiam, vel Hispaniam, sive in alias mundi provincias causa studii sunt profecti. Multi quoque magistri, & scholares Tholosam venerunt & rexerunt ibidem. Habes, lector, dispersionem florentissimæ universitatis: quæ cujus culpa contigerit, non adeo clarum est, nec meum est definire: acria utrique contendentium parti placuere consilia, cum moderata magis profuissent. Nullus certe S. Ludovicum hac in parte accusavit antiquorum; multi vero reginam, legatum, & episcopum Parisiensem, ipsi fortasse non minori reprehensione digni.

[188] Nunc breviter referamus, quomodo dissensio hæc sublata sit, studiaque Lutetiam revocata, quamquam anno tantum 1231 res fuerit peracta, [Gregorius IX urget restitutionem universitatis;] ut auctores consentiunt, & patet ex litteris Pontificis hac de re scriptis. Matthæus Parisius hæc solum memorat: Tandem procurantibus discretis personis, elaboratum est, ut factis quibusdam pro tempore exigentibus utrobique culpis, pax est clero & civibus reformata; & scholarium universitas revocata. Laudem restitutæ universitatis præcipuam S. Ludovico tribuunt quidam scriptores ejus Vitæ: at negari non potest, partem non minimam hujusce gloriæ Gregorio IX Pontifici tribuendam esse. Etenim Pontifex, audito academicorum discessu, varias mox scripsit epistolas ad studia restituenda: Regem & reginam ad id hortatus est, arbitros componendæ controversiæ dedit, episcopum Parisiensem graviter redarguit, Quod, inquit Bulæus pag. 136, discordias aleret & foveret, occasionemque alio transferendæ academiæ injecisset. Sed parum initio profecit. Causam hanc assignat Bulæus citatus: Episcopus, cancellarius, & capitulum Parisiense iniquo ferentes animo suam in multis capitibus ab academia jurisdictionem, & licentiam limitatam fuisse, malebant eam alio transferri, quam sibi ab ea imperari. Itaque revocationi & restitutioni in integrum moram diu soli attulerunt. Ita quidem Bulæus. At vero, si, ut æquum est, tantorum virorum mentem mitius interpretari volumus & rectius: censebant illi severitate potius ad reditum cogendos, quam benignitate attrahendos: hinc moram Regis clementiæ injecerunt, censuras, aliaque adhibuerunt, quæ invenies apud Bulæum loco assignato, sed incassum illa omnia. Quo autem modo res demum confecta sit, audiamus.

[189] Bulæus pag. 140 hæc memorat: Anno MCCXXXI cœperunt musæ Parisienses reflorescere post bienne exilium, [illique leges præscribit;] & disciplina revocari. Non ante tamen redire voluerunt magistri, & pristino labori incumbere, quam sibi satisfieret de injuriis illatis. Et quia episcopum & cancellarium Parisiensem præcipuos dissidii authores esse credebant, eorum potestatem certis finibus coërceri a summo Pontifice petierunt. Simul quoque reformata est universitas, & multæ constitutiones circa licentias omnium facultatum, lectiones, disputationes, hospitia, bona scholarium, turbatores academiæ, & aliæ ejusmodi ab eodem Pontifice Gregorio conditæ sunt, quæ deinceps legum vices obtinuerunt. Id saltem boni ex malo illo profluxit. Leges istas subdit Bulæus, ex quibus facile est perspicere, aliquid utriusque partis querelis datum a Pontifice. Exemplum accipe: Præcipimus aurem, inquit, ut Parisiensis episcopus sic castiget excessus, quod scholarium servetur honestas, & maleficia non remaneant impunita: sed occasione delinquentium non capiantur ullatenus innocentes. Imo si contra quemquam suspicio fuerit orta probabilis, honeste detentus, idonea cautione præstita, cessantibus carcerariorum exactionibus dimittatur. Quod si forte tale crimen commisit, quod incarceratione sit opus, episcopus culpabilem in carcere detinebit: cancellario habere proprium carcerem penitus interdicto. Patet id datum esse querelis doctorum. Neque minus est manifestum ad querelas alterius partis mandata esse, quæ post pauca sequuntur: Inhibemus autem expressius, ut scholares per civitatem armati non incedant, & turbatores pacis & studii universitas non defendat. Et illi, qui simulant se scholares, nec tamen scholas frequentant, nec magistrum aliquem profitentur, nequaquam scholarium gaudeant libertate. Ita Pontifex, qui arbitrum agere maluit quam judicem, ut ipse præmonuerat ibidem his verbis: Unde cum super dissensione ibi diabolo instigante suborta, studium enormiter disturbante, quæstiones ad nos delatas audiremus, diligenter eas potius provisionis moderamine, quam judiciali sententia de fratrum nostrorum sententia duximus sopiendas.

[190] [Regem hortatur, ut faveat academicis, eorumque privilegia renovet;] Varias præterea epistolas scripsit Pontifex, ut academicorum quieti consuleret, quas apud Bulæum citatum invenies. Accipe tamen, quid Regem præstare voluerit ad sopiendam discordiam: Serenitatem tuam rogamus, monemus, & exhortamur in Domino, quatinus progenitorum tuorum secutus exemplar, exhibeas te scholaribus favorabilem & benignum, privilegium claræ memoriæ Philippi regis avi tui eis innoves & observes, & facias ab aliis observari. Hospitiorum quoque taxationem per duos magistros & duos burgenses ad hoc de consensu magistrorum electos juramento præstito fideliter faciendam: sive, si burgenses non curaverint interesse, per duos magistros, sicut fieri consuevit, eis sine difficultate concedas, cum alias nimis cara hospitia conducere cogerentur. Et quia honor regis est, ut justitiam diligens, injuriis adverseris, emendam, quæ pro injuriis illatis scholaribus dicitur ordinata, facias adimpleri; preces & monita taliter impleturus, quod propitiationem divinam exinde uberius merearis, & nos mansuetudinem tuam possimus merito commendare. Acquievit recte monenti Pontifici Rex sanctus, mutatoque non sine magna modestiæ laude consilio, quod magnorum virorum auctoritate secutus initio fuerat, florentissimam universitatem, quam præceps aliorum iracundia dissipaverat, mansuetudine sua, & clementia restauravit. Hoc autem quo modo exsecutus sit audiamus.

[191] [quibus a Ludovico benigne præstitis, pax restituta.] Nangius apud Chesnium pag. 330 hæc in rem nostram memorat: Videns autem Rex Franciæ Ludovicus, quod studium litterarum & philosophiæ, per quod thesaurus scientiæ, qui cunctis aliis præeminet & prævalet, acquiritur, recessisset Parisius … graviter cœpit dolere: metuensque Rex piissimus ne tantus ac talis thesaurus a regno suo elongaretur … supra dictos jam clericos mandans redire, redeuntes clementissime recepit, & ab ipsis Burgensibus quidquid ante clericis forefecerant, fecit ipsis celeriter emendari. Ita fere & alii. Privilegia etiam a Philippo Augusto universitati concessa renovavit, & confirmavit. Audi ejus verba apud Bulæum pag. 131: Noverint universi præsentes pariter & futuri, Nos chartam inclytæ recordationis Philippi avi nostri quondam Franciæ regis illustris inspexisse in hæc verba. Tum recitato Philippi diplomate, quod tradit Bulæus a pag. 2, subjungit Ludovicus: Nos autem prædicta omnia approbamus & volumus, & sigilli nostri auctoritate & regii nominis charactere inferius annotato præcipimus confirmari. Verum occurrit hic notandus error in anno, quo Ludovici diploma datum ponitur: Actum, inquit, apud Fontem-Bleaudum anno Dominicæ Incarnationis MCCXXVIII mense Augusti, regni vero nostri an. 3. Hinc putavit Bulæus privilegia dicta a S. Ludovico confirmata fuisse anno 1228. At in primis annus tertius regni tantum inchoatus fuit mense Novembri anni 1228: itaque non concurrit cum mense Augusto ejusdem anni. Deinde non intelligo, cur Pontifex; qui in variis epistolis mentionem facit horum privilegiorum, numquam significet ea confirmata fuisse a S. Ludovico, si id ipse jam fecerat anno 1228; præsertim cum id non parum conduxisset ad Ludovicum inducendum, ut confirmata semel privilegia renovaret. Existimo igitur errorem irrepsisse in subscriptionem diplomatis, atque hoc demum anno 1231 privilegia dicta a S. Ludovico renovata fuisse & confirmata, quæ in pœnam excitatarum ab academicis turbarum videntur fuisse abrogata. Ceterum de ordinato pretio hospitiorum nihil quidem invenio apud veteres, existimo tamen hac etiam in parte morem gestum fuisse Pontifici.

§ XVI. Utrum anno MCCXXVIII Rex bellum habuerit cum Britanniæ comite? bellum Campanicum anno MCCXXIX inchoatum, factisque induciis interruptum.

[Bellum anno 1228 contra comitem Britanniæ gestum memorant historici hodierni,] Bellum a magnatibus Galliæ aperte quidem contra Theobaldum Campaniæ comitem, occulte vero contra Regem, gestum enarraturus: deinde & bella prosecuturus, quibus Petrus Britanniæ comes, Anglorum opibus adjutus, S. Ludovicum impetiit, diligenter examinandum existimavi cum tempus, quo hæc fuere gesta, tum etiam quoties hæc bella resumpta. Etenim, ut breviter, quod sentio, eloquar, videntur hac in re auctores recentiores non parum ab antiquis dissidere, bellaque plura, quam revera gesta sint, describere. Narravimus num. 118 occultas procerum insidias ad Regem in via capiendum, quas detectas diximus a comite Campaniæ, atque a Rege elusas. Non quievere hic proceres, qui reginam Blancham omnino ab administratione regni volebant amotam, sed vim fraudi miscere statuerunt, ut Regem sibi subjicerent. Accipe verba Joinvillii, hæc describentis num. 29: Accidit, inquit, ut barones Franciæ in unum coirent Corbolii, communique consensu inter se id efficere machinarentur, ut comes Britanniæ in Regem insurgeret: atque ut bonum Regem insigniter proderent, promiserunt ipsi, se ad Regis mandatum ituros, sique illos contra hunc Britanniæ comitem ad bellum vellet mittere, singulos se secum non ducturos, nisi duos equites, ut comes facilius Regem, ejusque matrem .. superare posset. Quemadmodum promiserunt memorato Britanniæ comiti barones illi, ita etiam præstiterunt. Et audivi a multis, quod comes subvertisset, & subjugasset Regem, ejusque matrem, nisi adfuisset divinum auxilium, quod eum numquam destituit. Quippe divina quasi permissione, in magna boni Regis necessitate, grandique ejus angustia, comes Campaniæ Theobaldus motus est ad invisendum Regem: & revera profectus est cum trecentis omnino equitibus corpore prævalidis, & venerunt in tempore, Deo sit gratia. Nam hujus Campaniæ comitis suppetiis, comitem Britanniæ oportuit se Regi dedere, ejusque inclamare misericordiam. Rex bonus, qui vindictam minime appetebat, considerabat victoriam, quam fuerat consecutus, opus esse Dei potentiæ favorisque, qui fortem Campaniæ comitem permoverat ut ipsum inviseret, comitemque Britanniæ recepit in gratiam. Et tunc Rex tuto incedebat per regionem suam. Ita auctor pie magis quam dilucide.

[193] [verum id ostenditur] Nihil præter hæc Joinvillius memorat de bellis cum comite Britanniæ gestis, quæ auctores recentiores, mea quidem sententia, in errorem induxerunt. Notandum itaque diligenter, puerum fuisse Joinvillium aut infantem, dum hæc gesta sunt: deinde eum scripsisse, quæ audierat vel viderat, nullibi, ut videtur, quæ ab aliis scripta perlegerat, cum neminem citet, ipseque profiteatur in prologo se scribere, quæ de S. Ludovico viderat vel audierat. Hinc mirari non debemus, quod de bello, cum Britanniæ comite ad annos aliquot gesto, nihil memoria retinuisset senex, quam superatum fuisse a Rege ope maxime comitis Campaniæ, veniaque tandem donatum, quod Campanus ipse sæpe in Campania procul dubio referri audiverat. Itaque errasse omnes illos existimo, qui ex his Joinvillii verbis bellum confinxerunt anno 1228 gestum, brevique finitum, quod comes se imparem viribus cerneret. Neque enim verisimilia narrat Joinvillius hoc sensu intellectus: si enim Regem certo superasset comes Britanniæ, nisi suppetias venisset cum trecentis equitibus comes Campaniæ, quomodo credibile est hoc comitis Campaniæ subsidio ad tantas angustias redactum fuisse Britanniæ comitem, ut se cum exercitu ne recipere quidem potuerit ad loca tutiora? Quomodo tot proditores, qui erant in castris regiis, adventum Campanorum ei non significarunt in tempore?

[194] [ex intellecto male Joinvillio confictum.] Sed frustra hæc quærimus: nam Joinvillium loqui de bello, quod contra comitem Britanniæ Rex gessit ab anno 1229, annoque 1230 maxime viguit, persuadet ipse Joinvillius: nam alioqui nihil de bello hoc narrasset, quod verisimile non est: deinde finito bello addit: Tunc Rex tuto incedebat per regionem suam, quod verum est post bellum in Britannia finitum, cui pax aliquot annorum successit; non item post bellum, quod anno 1228 gestum fingitur: tunc enim magis quam ullo alio tempore a proditoribus Regi metuendum erat, bellaque nata sunt sequenti mox anno gemina. Demum ex Chronico Alberici, in quo ne verbum quidem de fictitio hoc bello anni 1228, omnino evincitur, idem hic bellum referri a Joinvillio, quod ipse refert ad annum 1230 pag. 535 contra regem Angliæ & comitem Britanniæ gestum, addens hæc verba: Nullus autem fideliter juvit Regem Franciæ, sicut comes Campaniæ, ut dicitur. Itaque annus 1228 a bellis domesticis vacavit S. Ludovico: nam bellum Campaniæ, cui successit rebellio comitis Britanniæ, tantum inchoatum est anno 1229, ut mox probabimus.

[195] [Bellum Campanicum cœptum anno 1229] Albericus, qui hoc tempore floruit, aliisque exactior fuit in temporibus designandis, primam in Campaniam principum expeditionem collocat anno 1229 post quindenam S. Joannis. Parisius ait anno 1230 viguisse illam principum discordiam, jam ante nimirum cœptam. Chronicon Andrense, cujus auctor his gestis item coævus fuit, anno etiam 1229 memorat comitem Flandriæ invasisse ditionem comitis Bononiensis, qui Campaniam devastabat. Itaque Nangius, qui id bellum alligat anno 1228, hic lapsus est in chronologia, ut sæpe alibi: nam quæ narravimus de pace cum Albigensibus, sub finem anni 1228 Trecis, præsente comite Campaniæ, fieri cœpta, etiam persuadent, Campaniæ comitem eo tempore necdum bello fuisse implicitum. Hæc de tempore, quæ mihi certa satis videntur, nec pluribus probanda, etiamsi auctores aliqui paullo remotiores circa id tempus non conveniant: confirmabuntur etiam ex serie rerum gestarum deducenda. Attamen jam anno 1228 præparabant se ad bellum principes: nam comes Bononiæ, qui factionis erat antesignanus, Calasium * burgum maritimum castro munitissimo munivit, & muro firmissimo circumcingere cœpit, uti memorat anno 1228 Chronicon Andrense tom. 2 Spicilegii Acheriani pag. 867: sic & alios se muniisse verisimile est. Accipe nunc auctores hujusce belli.

[196] Joannes Iperius in Chronico S. Bertini apud Martenium tom. 3 Anecdotorum pag. 708 Robertenses, [cujus causa & auctores ex coævis] seu posteros Roberti Druidum comitis hujus tumulius auctores vocat, qui Philippum, inquit, Regis avunculum * Boloniæ comitem ad se traxerunt, promittentes sibi regnum Francorum: qui verbis eorum frivolis minus prudens assensit, & simul in comitem Campaniæ Theobaldum insurgunt. Causam auctor ille subjungit, prætextumque, quo utebantur, his verbis: Imaginabantur enim illo devicto, se regnum faciliter posse obtinere, quia ipse potentior erat totius regni, qui non consenserat eis, & imponentes ei mortem Ludovici regis nuper defuncti, in eum & in terram ejus irruunt, ferro & igne cuncta vastantes. Guilielmus de Podio cap. 39 hoc bellum item vocat, motum Robertensium, consentientium Philippo. Verum nullus accuratius explicat, quinam e proceribus in comitem Campaniæ steterint, quinam vero pro eo, quam Albericus ad hunc annum pag. 532, cujus verba subjungo: Siquidem hoc eodem tempore quibusdam occasionibus adinventis comes Boloniæ Philippus, & comes Robertus prædictus (de Brana, ut eum vocarat, seu Drocensis) & frater (seu fratres ejus, inter quos comes Britanniæ, ab Iperio etiam recensitus), & cognatio eorum Ingelranmus de Cocy, & Thomas frater ejus, comes Hugo de sancto Paulo, & omnis illa cognatio, comes etiam Nivernensis, & omnes fere barones & magnates de Francia, comiti Campaniæ adversabantur, & quoniam dux Burgundiæ filiam accepit prædicti comitis, factus est de illorum sorte. His annumerat paullo ante Barri comitem.

[197] Matthæus Parisius eos hoc modo enumerat ad annum 1230 pag. 251: [scriptoribus recensentur.] Habebant quoque hoc tempore guerram ad invicem omnes fere magnates Galliæ, sicut dux Burgundiæ, comes Bononiæ, comes de Drius *, comes de Mascu *, comes sancti Pauli, comes de Bar, Engeramus de Curcy *, Robertus de Curtenei & multi alii, qui jurati & confœderati erant, ut dicebatur, regi Angliæ, & comiti Britanniæ Henrico (Petrum vocare oportuit) bellum induxerunt comitibus Campaniensi & Flandrensi. An Marchiæ comes fuerit inter fœderatos, ambiguum mihi videtur: eum quidem nominat citatus Joannes Iperius, sed prætermittunt Parisius & Albericus. Jam vero quinam comitem Campaniæ adjuverint tradit Albericus loco assignato: Comes tamen Campaniæ habebat in sua parte Fernandum comitem Flandriæ, qui detrimenta inferebat comiti Boloniæ; Regem & reginam Franciæ. Ante dixerat pag. 531: Insuper dux Lotharingiæ Matthæus, cum haberet discordias contra comitem Barri avunculum suum, alligatus est comiti Campaniæ per homagium, & Conrardus de Rista alligatus est duci in comitis Barri præjudicium. Hisce satis consentit Joinvillius, qui hæc narrat a num. 32. Verum erravit in belli causa assignanda, cum allegat nuptias comitis Campaniæ cum filia comitis Britanniæ a Rege impeditas, quod factum est postea, ut suo loco probabimus.

[198] [Fœderati principes vastant Campaniam,] Fœdere utrimque sic conflato, quid hoc actum sit anno, breviter perstringit Albericus his verbis: Post quindenam itaque sancti Johannis, id est initio mensis Julii, hinc inde congregati sunt principes cum sua parte, apud Tornodorum * resederunt, & circa sanctum Florentinum * concurrerunt * ex parte videlicet Burgundiæ Campaniam ingressi. Comes vero suum exercitum congregavit in civitate Trecensi, ubi ad eum Rex & regina mater sua venerunt, & licet utraque pars multa expenderit, mediantibus tamen abbatibus & religiosis personis, & ipso Rege & regina matre ejus, & insuper orationibus, non omnia mala, quæ facere intendebant, perfecerunt, & sic de die in diem inducias dando & accipiendo motus suos cohibere videntur ad tempus. Sed plura memorat ad annum sequentem, quo motus hic gravius erupit. Contigisse tamen hoc anno videntur, quæ narrat de hoc bello Nangius, quamvis vastationem & oppidorum conflagrationem, quæ majora fuere anno sequenti, amplificare videatur, quod ea facta fuisse intelligeret, ignoraret vero bellum deinde recruduisse. Rem narrat pag. 328 hoc modo: Quidam barones Franciæ, dolentes quod comes Campaniæ contra comitum Marchiæ & Britanniæ voluntatem, ac fœdus, quod cum ipsis inierat, Regi Ludovico adhæsisset, & eorum nefandissima consilia Regi denudasset, infinitum exercitum collegerunt, & intrantes terram comitis Campaniæ in fortitudine gravi, castella, villas, vicos, & municipia igne conflagrantes vastaverunt. Et ita terram illam debacchando destruentes usque Chaursiam *, quæ sita est inter Barrensem villam super Sequanam *, & urbem Trecensem, imo Barrum inter & Tornodorum magis) perrexerunt, & cœperunt eam obsidentes fortiter impugnare. Hic finis expeditionis hujus anni in Campaniam, ex quo colligo ea, quæ narrat de hoc bello Joinvillius, quamquam multorum annorum res gestas in unam confuderit narrationem, ad hunc annum non pertinere, sed anno sequenti facta esse, ut ibidem ostendemus.

[199] [sed Rege cum exercitu appropinquante,] Causa, cur recesserint ex Campania fœderati principes, præter intercessionem quorumdam, duplex assignatur: Regis cum exercitu properantis mandatum, cui aperte necdum audebant resistere, & vastatio ditionis comitis Bononiensis per comitem Flandriæ. Utramque ex antiquis auctoribus ad clariorem rerum notitiam subjicio: Videns autem comes Campaniæ, inquit Nangius, baronum tyrannidem increvisse, nuntios ad Regem Ludovicum dominum suum tempestive mittere procuravit, significans ei mala, quæ sibi barones Franciæ inferebant, & rogans eum, ut dominum suum Regem, quatenus se ipsum & terram suam, quam in ejus dedecus vastantes intraverant, defendere dignaretur. Unde Rex cogitans quod eadem fidelitate, qua subditus ad dominum, & dominus ad subditum teneretur, auxilium ei de jure non valuit denegare. Qua de causa ad barones transmisit nuntios, mandans eis per suas litteras patentes, ne ultra aliquo modo comitem Campaniæ præsumerent infestare. Sed quasi semiapertis auribus & semiclausis oculis Regias litteras videntes & audientes, ab obsidione prædictæ villæ recedere noluerunt. Quod ut audivit Rex, animo audaci, sicut decuit, collecta multitudine militum armigerorum ac satellitum armatorum, iter arripiens, cœpit adversus dictos barones in manu forti & brachio extento cum indignatione animi properare. Cujus adventum agnoscentes, sed ipsum minime exspectantes, a sede * quantocius recesserunt. Quod Rex ut veraciter comperit, Parisius remeavit. Consonat Nangio Joannes Iperius citatus, quædam tamen addens non prætermittenda. Accipe ejus verba col. 709: Tandem Theobaldus Campaniæ comes contra tantam inimicorum potentiam resistere non valens, ad Regem, & ejus matrem confugit, sicut vasallus ad dominum, petens eorum auxilio defensari. Confestim in civitate Trecensi cum Rege regina mater advenit, mandans omnibus & singulis, qui contra comitem Campaniæ guerrabant, ut a guerris desisterent, & si quis eorum contra Theobaldum Campaniæ comitem vellet deponere querelas, ipsum Theobaldum paratum per omnia stare judicio; Rex quoque se paratum offerebat facere de suo vassallo justitiæ complementum.

[200] Alteram, quam dixi, rationem ibidem tradit Iperius: [& comite Flandriæ ditionem Bononiensem populante,] sed juvat eam describere ex Chronico Andrensi, cujus auctor omnino coævus, & relatio paullo uberior, quamvis alioquin quoad rem sibi consentiant. Spicilegii tom. 2, pag. 868 ita habet ad annum 1229: Eodem tempore Fernandus comes Flandriæ & Hainoniæ, collecta multitudine equitum & peditum, curruum & quadrigarum, ante Augustum per Greveningam * transitum faciens, terram comitis Boloniensis nimis hostiliter intravit. Nam castrum de Merch cum tota villa subjacente incendit, curtem de Capella sitam in Oya conflagravit, in pastum equorum consumens segetes solo tenus, ubicumque exercitus fecit transitum, domos incendio, homines & eorum bona direptioni, fruges vastationi fideliter exposuit: totum castrum de Calais cum recenti munitione incendio consumsisset, & in odium comitis & suorum solotenus prostrasset, nisi mediantibus quibusdam viris pacificis & discretis, pretio mille quingentarum librarum & viginti doliorum vini ejus ferocitas mitigata fuisset. Abbatia quoque de Capella pro bonis ibidem allatis enormiter læsa fuit, & illos tamen, quibus fuerat præsidio, ingratos invenit. Denique transito amne de Newena, terram comitis Gisnensis … intrare & demoliri disposuit; sed deficientibus sibi nobilibus & potentibus, qui erant in exercitu, comitis Gisnensis propinquis, mutato consilio, exercitum reducens ad propria remeavit, acceptis prius a burgo de Withsand quadringentis libris ne combureretur a Flandrensibus… Hæc autem omnia, sicut dicitur, Blantia * Franciæ regina ejus compatriota, in odium Boloniensis & Gisnensis comitum machinata fuit, pro eo quod super terram comitis Campaniensis, ea invita, aciem comes Boloniensis direxit. Subdit mox similem expeditionem comitis Flandriæ in ditionem comitis S. Pauli, verum minus felicem, quod dum nimis libere prædarentur Flandri, non pauci fuerint ab incolis intercepti & occisi. Hæc ille: ad Iperium redeo.

[201] Philippus Boloniæ comes, inquit loco assignato col. 709, [factis induciis, Campaniam deserunt.] videns quod si contra Regis justitiam & mandatum plus guerram duceret, non esset ei bene tutum, nec esset ei bene honestum contra dominum suum Regem, cujus etiam erat avunculus, calcitrare. Videns etiam terram suam jam per Ferrandum Flandriæ comitem valde læsam, percipiensque se a Robertensibus circumventum atque deceptum, pœnituit, & a Rege veniam petens in gratiam est receptus; reliqui vero Robertenses dispersi quilibet in sua redierunt. Hactenus Iperius, tempora non satis distinguens: nam post primam hanc expeditionem pax nondum secuta est cum comite Campaniæ, sed bellum sequenti anno recruduit. Itaque induciæ hoc anno solum factæ sunt cum Theobaldo Campaniæ comite, ut supra dicit Albericus, causaque illius ad Regium tribunal rejecta. Non item cum Rege induciæ factæ: nam arma in eum aperte non sumpserant. Mox itaque videbimus dictos principes conjunctis copiis Regi militantes, sed animo plane diverso, cum quidam serio Ludovici causam agerent, quidam comitarentur solum ad ejus mandatum, ne aperte viderentur rebelles. Ceterum litteras Pontificis de hisce turbis, datas 3 Kalendas Decembris, invenies apud Raynaldum ad annum 1229, num. 56, quibus confirmari potest ratio temporis a nobis data.

[Annotata]

* Calais

* i. e. patruum

* Drocensis, de Dreux.

* Matisconensis

* Couci

* Tonnerre

* S. Florentin

* i. e. se conjunxerunt

* Chaourse

* Bar sur-Seine

* id est obsidione

* Grevelingen, Gallis, Gravelines

* Blancha

§ XVII. Bellum contra comitem Britanniæ, Anglis fœderatum, sub finem anni MCCXXIX excitatum, anno MCCXXX geri cœptum.

[Comes Britanniæ Anglis junctus apertum molitur bellum:] Dum turbæ modo relatæ ad tempus intermittuntur in Campania, bellumque, quod aperte contra comitem, occulte tamen in Regis perniciem gerebatur, quiescit, apertum jam parabatur Ludovico bellum, præcedenti non minus grave, nec minus periculosum. Moliebatur id Petrus Britanniæ comes, principibus, qui Campaniam vastaverant, fœdere conjunctus, quamvis memoratæ Campaniæ vastationi probabilius non adfuerit, quod ita videatur inter fœderatos principes convenisse, ut dum illi Campaniam vastarent aut subigerent, Petrus Anglorum subsidio suffultus, ditionem invaderet Regiam. Finitæ erant induciæ, quas mense Junio anni 1228 a S. Ludovico in annum pactas cum Henrico Angliæ rege narravimus num. 119: neque recte scripsit Chaizius pag. 89, tempore dictarum induciarum opem ab Anglis comiti Britanniæ fuisse præstitam: verum in errorem lapsus est cum ex chronologia Nangii, primis S. Ludovici annis ubique fere erronea, tum ex confusa rerum narratione apud Joinvillium, qui omnes fere auctores Gallos in varios deduxit errores circa prima S. Ludovici tempora, ut patebit locis variis, ubi ex irrefragabili aliorum scriptorum auctoritate disjungentur, quæ Joinvillius ex confusa rerum memoria male conjunxit. Porro comitem Britanniæ nec adjutum ab Anglis fuisse, nec Regi bellum intulisse ante annum 1229, probatur ex ipso, qui errandi occasionem dedit, Nangio, cum dicat bellum a comite Britanniæ illatum fuisse post motum Campanicum eodem tamen anno, quem ipse 1228 dicit, cum sequentem dicere debuisset, ut de bello Campanico demonstratum est supra, & fatetur Chaizius. Ceterum id bellum induciis tantum interruptum fuisse, non autem pace facta abruptum, patebit ex rerum narrandarum decursu, indeque manifestum fiet, errare illos cum Chaizio, qui tres, quatuorve comitis Britanniæ rebelliones fingunt, cum non nisi unicum bellum, sed diuturnum, induciisque intermissum, cum S. Ludovico gesserit, post primam videlicet conspirationem, quæ ad sanguinis effusionem non pervenit, ut vidimus § 10. Nunc rem ipsam narrare aggrediamur.

[203] Henricus Angliæ rex, conspirationem Gallorum procerum edoctus, [apparatus Anglorum ad invadendam Galliam;] rursus in spem inductus est recuperandi provincias in Gallia amissas. Fœdere itaque junctus cum Petro Britanniæ comite, uti & fortasse cum aliis fœderatis; (nam id varii scribunt, etiamsi minus certum sit, an fœdus solenne juramentoque firmatum, quod pactum cum Britanno, cum aliis item pepigerit) ad bellum Ludovico inferendum se paravit anno 1229. Apparatum ingentem describit Matthæus Parisius ad dictum annum pag. 249 hoc modo: Sub eisdem diebus, instante festo S. Michaëlis, rex Anglorum Henricus congregavit apud Portesmue * totam nobilitatem regni Angliæ: comites videlicet, barones, & milites, cum tanta equitum ac peditum turba, quantam nullus antecessorum suorum aliquo creditur tempore congregasse. Ubi etiam venerunt ad eum de regionibus Hyberniæ, Scotiæ, Walliæ, & Galæ Walliæ tanta militum & armatorum multitudo, quod admirationi omnibus habebantur. Proposuit namque rex cum tanta armatorum copia transfretata, ut terras, quas pater amiserat, in suum dominium revocaret. Demum cum principes & mareschalli militiæ regis ad naves venissent, ut victualia ingererent & arma, adeo paucas invenerunt naves, ut non sufficerent ad medietatem exercitus transferendum. Quod cum ad regis notitiam pervenisset, iratus est vehementer; & crimen totum in Hubertum de Burgo justitiarium refudit. Et audientibus cunctis, vocavit eum VETEREM PRODITOREM; improperans ei quod hunc, sicut prius, procuravit defectum, pro quinque millibus marcis, quas a regina Francorum acceperat, ut suum propositum impediret: & gladium, quasi furia invectus, rex educens, voluit justitiarium interficere. Sed comes Cestrensis Ranulphus, & alii, qui aderant, sese interponentes, ipsum a mortis discrimine servarunt. At ille a regis se præsentia subtraxit, donec ira regis deposita animum mitigaret. Accusatur idem Hubertus de Burgo a variis, quod pecunia reginæ Blanchæ corruptus, conatus regis Angliæ impediverit, quod dixisse sufficiat: nam id examinandum non suscepi. Redeamus ad Parisium, qui ita prosequitur:

[204] Applicuit interea in portu illo comes Britanniæ Henricus, [cui mora injicitur, Britannus, Anglo clientelam jurat:] (ita Petrum perpetuo errore vocat hic auctor) vir quidam animo seditionem parturiens, VII Idus Octobris, qui regem conducere debuit in terram sub salvo conductu, sicut condictum fuerat inter eos, & sacramento firmatum. Sed idem comes cum aliis de exercitu dederunt regi consilium, ut negotium differret usque ad sequens Pascha, quia periculosum erat tempore hyemali iter tam arduum expedire. Quo audito, rex licentiam dedit omnibus ad propria revertendi. Et justitiarius cum rege pacificatus est. Comes autem Britanniæ regi fecit homagium contra omnes homines de Britannia: & rex reddidit ei totum jus suum in Anglia. Et datis ei quinque millibus marcarum, ad custodiam terræ suæ, remisit eum in regionem suam. Vides ex hoc apparatu, quantum Ludovico bellum pararetur: ex tempore autem, quo comitem Britanniæ in Angliam venisse dixit Parisius, collegi supra, eum bello Campaniæ probabilius non interfuisse, quamvis id aliquo modo fieri potuerit, si, factis induciis, citato cursu in Britanniam, indeque in Angliam se contulerit. Porro, quidquid ea de re sit, redux ex Anglia, & pecunia accepta, & transfretaturo Angliæ rege ferocior redditus, ad bellum se paravit; imo si Nangio credimus, licet ex dicendis id minus sit verisimile, ditionem Regis prior infestare cœpit, at non impune, uti ex sequentibus fiet manifestum.

[205] [hinc citatur a Ludovico, & mulctatur:] Non latebat Regem audax comitis facinus, neque id inultum sivit: sed illum citari jussit Melodunum, ut ibidem rationem factorum redderet coram judicibus a Rege assignatis Dominica post Natalem Domini. Misit ad judices congregatos Petrus, qui significarent terminum, ad comparendum assignatum, nimis brevem esse; quique pro consuetudine regni Gallicani quadraginta dierum terminum postularent; videlicet ut tempus sic produceret. Addidit tamen scriptum, quo explicabat querelas suas, injuriasque, ut vocat, sibi a Rege reginaque illatas. Verum neque exspectarunt judices, neque regina scriptum comitis ostendere voluit proceribus Franciæ, si vera comes loquitur in litteris post describendis. Et vero necessarium id non erat ad ferendum judicium adversus comitem, quale in hisce comitiis fuit latum. Etenim cum constaret, comitem cum rege Angliæ fœdus inivisse, quod ei non licebat per tractatum Vindocini cum Rege factum, ut diximus num. 103: satis erat manifestum, eum excidisse jure per dictum fœdus acquisito, Regique licitum esse occupare omnia, quæ memorato tractatu comiti erant concessa. Itaque cum nihil statutum sit in hoc judicio contra comitem, nisi eum excidisse omnibus, quæ in Andegavia dicto fœdere a Rege acceperat, non erat cur postea conquereretur sibi terminum comparendi non fuisse prorogatum, querelasque suas principibus, quibuscum adversus Regem conspirabat, non fuisse exhibitas. Hæc firmabuntur ex litteris comitis suo loco inserendis.

[206] [decerniturque obsidio Bellismi;] Cum itaque judicatum esset, comitem spoliari posse omnibus, quæ a Rege acceperat in provincia Andegavensi, imo omnibus, quæ fœdere Vindocinensi consecutus fuerat, interque hæc esset oppidum munitum & non ignobile in Pertico, quod Belesinum, Belesmum, alias etiam Bellismum, vel Bellissimum vocant auctores, Gallice Bellesme, illius obsidio decreta est: quamvis aliqui recentiores id jam captum anno præcedenti per errorem scripserint. Audiamus nunc Nangium, cujus præposterum narrandi modum ex dictis facile corrigemus. Pag. 328 apud Chesnium ita rem enarrat: Evoluto siquidem postea (id est post motus procerum in Campania modo relatos) non longo dierum ejusdem anni curriculo, Petrus comes Britanniæ fretus auxilio & consilio baronum Franciæ ad tantam devenit superbiam, quod contra dominum suum Regem Ludovicum iterum insurgens, Henricum regem Angliæ in auxilium suum cum maxima multitudine Anglicorum adversus Regem Franciæ pugnaturus, mare fecit transmeare. Et tunc juxta vires suas exercitum colligentes, terram Christianissimi Regis Francorum Ludovici hostiliter intraverunt. Hæc illi jam statuerant facere, sed exsequi tantum potuerunt post ea, quæ subjicit de capto Bellismo, ut ex rei serie patebit:

[207] Sed ad tantæ præsumptionis execrandæ vindictam Rex æstuans zelo justitiæ, [quod brevi expugnatur:] & fervore animatus, primo comitem Britanniæ, qui illius malitiæ caput esse videbatur, disponens debellare, bellicosorum militum Franciæ phalanges robustissimas ad se regali edicto ocius convocavit. Quibus circumseptus & vallatus, adversus prædictum comitem, ut ejus repelleret tyrannidem, usque ad castrum, quod Belesinum dicitur, properavit. Illud autem castrum a Rege Ludovico defuncto, ut dictum est, idem comes acceperat in custodia, sed reddere non volebat, affirmans illud ad suam jurisdictionem pertinere. Imo ad comitem revera pertinebat per fœdus Vindocinense, si hoc ille non violasset. Rex ilico castrum celeri obsidione cingens, erectis petrariis * grossos lapides jacientibus, ipsum cœpit fortiter expugnare. Unde paucis diebus revolutis, factum est, ut ii, qui intus ad defendendum castrum prius erant promptissimi, Regis exercitus fortitudinem admirantes, videntesque quod diu ejus non possent resistere potestati, & quod nulla evadendi facultas eis ex aliqua parte poterat subvenire, rogantes ea quæ pacis sunt, prædictum castrum in brevi tempore necessitate coacti Regiæ excellentiæ reddiderunt. Jam enim castrum ictibus tormentorum concussum in aliqua sui parte ruinam imminentem minabatur, & ideo obsessi pavitantes & formidolosi reddebantur … Sic igitur castrum contra spem plurimorum, eo quod inexpugnabile videbatur, tum propter situm naturalem, tum propter murorum & turrium fortitudinem, tum propter defendentium probitatem, paucis diebus Rex Ludovicus sibi regia fortitudine subjugavit. Quidquid vero castri defensores in regiam majestatem deliquerant, Rex benignitate sua inclyta eisdem misericorditer condonavit. Hoc etenim totum factum fuit tempore hyemali, quo adeo vehemens algor frigoris increverat, quod ex præcepto reginæ Blanchæ matris domini Regis, mulieris admodum callidæ & ingenii perspicacis, quæ ibi erat, ignis in circuitu equorum fuit accensus non modicus, ne præ multitudine frigoris interirent. Ita Nangius, sed erravit, dum de rege Angliæ hæc interposuit: Et tunc rex Angliæ cum pudore & ignominia versus Angliam cum suis Anglicis, Regem Franciæ pertimescens, velociter transfretavit. Hoc etenim tempore nondum mare transmiserat.

[208] Capto Bellismo, processisse videntur Galli, ut occuparent reliqua omnia, [Andegavum aliaque per Regem occupata.] quibus per sententiam prædictam mulctatus erat Britanniæ comes, nisi illa eodem jam tempore per alias copias militares occupata essent. Certe Andegavum eodem fere tempore Regi restitutum cum tota, opinor, provincia Andegavensi. Urbem enim Andegavensem anno 1230 per Regem occupatam, testatur Chronicon Andrense num. 213 citandum. Deinde Matthæus Parisius num. 211 ita referet expeditionem Regis, æstate proxima secutam, ut videatur innuere Andegavum jam tunc Ludovico fuisse subjectum. Tilletius quoque in Collectione tractatuum pag. 174 scribit Andegavum, Bellismum, aliaque oppida hiemali tempore per Ludovicum intercepta. Demum Chaizius pag. 126 Andegavum cum aliis oppidis hac hieme occupatum refert, quamvis Bellismi occupationem male retulisset ad annum præcedentem. Hæc autem, quæ de occupatione Andegavi & Bellismi sunt dicta, confirmantur ex numismate de his cuso, quod apud Jacobum de Bie fol. 24 captas has urbes sic exhibet. Altera filiarum, quibus urbes significantur, notatur nudato humero, quia Bellismum per machinas Regis munitionibus magna ex parte erat denudatum: altera integre vestita, quia Andegavum sine pugna aut murorum ruina Regi traditum. Annus notatur 1229, quod res peracta sit ante Pascha anni 1230, quo usque 1229 currebat Gallis. Nunc prætermissis chaizii aliorumque in his erroribus, videamus quid egerit interim Britanniæ comes.

[209] [comes Britanniæ Regi bellum indicit.] Ille quasi injuria affectus, Anglorumque fœdere ferocior, litteras ad Regem misit, quibus ab ejus clientela recedit, ac bellum indicit. Edidit has litteras Cangius in notis ad Joinvillium pag. 44, quas ad præcedentium etiam confirmationem huc transfero: Universis præsentes litteras inspecturis P. dux Britanniæ, comes Richemond. sal. Notamus hic breviter Ducis titulum sumi a Petro, cum Rex comitem vocasset. Non ignoro hunc ducis titulum ejus temporis Britanniæ principibus a quibusdam tribui: verum cum plerumque ab illius temporis historicis comitem nominari inveniam, & ducis titulus multo post tempore a Philippo Pulchro Britanniæ principi sit concessus, hoc eum nomine vocavi hactenus, & deinceps vocabo. Nunc litteras ipsas audiamus: Noveritis quod nos mittimus Regi Franciæ per T. Templarium latorem præsentium has præsentes litteras. Rex adjornaverat * comitem Britanniæ ad Dominicam post Natale apud Melodunum, cui diei ipse dominus Rex noluit interesse. Comes illuc misit, & Regi mandavit, quod terminus, quem ei posuerat, non erat competens, quia non erat de quadraginta diebus, & propter hoc requisivit alium terminum competentem ab illis, qui erant loco Regis ibidem ad faciendum quod debent, & propter hoc comes fecit scribi omnes querimonias suas & injurias, quas Rex & mater sua & sui ei fecerant, & scriptum illud super querimoniis traditum fuit illis, qui erant loco Regis. Quod scriptum, sicut factum fuit intelligi comiti, noluit regina quod ostenderetur baronibus & probis hominibus Franciæ, imo aliter eis fecit intelligi voluntatem suam. Comes numquam potuit habere emendationem de injuriis, & malis sibi factis per Regem & suos: nisi hoc quod ipse Rex fecit desaisiri * eumdem comitem de eo, quod ab ipso tenebat in Andeqauia, unde erat homo suus, & castrum suum de Belismo, quod similiter ab ipso tenebat, obsedit, & terram suam fecit destrui, & homines suos fecit interfici. Hæc mala cum aliis malis fecit ei Rex sine defectu juris, quem comes fecisset, & sine eo quod numquam fuisset adjornatus per Regem, nec ante, nec post, nisi ad dictum diem. Propter has injurias, & propter alias, de quibus comes non potuit habere emendationem, mandat ipse comes Regi, quod se non tenet plus pro homine *, suo, imo ab homagio suo recedit, & in hoc recessu intelligit comes diffidationem, (id est bellum indicit.) Actum anno gratiæ MCCXXIX die Dominica in octavis B. Hilarii. Vides, opinor, lector, arrogantiam hominis, qua primus e proceribus bellum aperte indicit: tanta erat fiducia Anglorum, procerumque occulte conspirantium in Regem. Et vero periculosissimum hoc fuisse S. Ludovico bellum, facile intelligimus, si consideremus nullum fere ipsi a principibus sperandum fuisse subsidium, cum fideles Regi Campaniæ & Flandriæ comites satis haberent negotii ad se defendendum. Videamus itaque quid post hæc ab utrisque gestum.

[Annotata]

* Portsmouth

* i. e. machinis

* i. e. citaverat

* i. e. spoliari

* i. e. vassallo

§ XVIII. Prosecutio belli Britannici anno MCCXXX: judicium contra comitem Britanniæ.

[Angliæ rex cum exercitu transfretat] Bello indicto, utrimque magnis animis opibusque se præpararunt ad id strenue gerendum. Qui quibus essent adversarii ex præcedentibus notum est. Breviter hic tantum moneo, inter adversarios S. Ludovici numerandos non esse, quos Raynaldus ad annum 1230 num. 30 nominat ex Bernardo Guidonis, comites nempe Tolosanum & Campanum, ac ne Marchiæ quidem comitem, qui mense Maio fœdus cum Rege renovavit, ut videbimus; quamvis hic magis intentus fuisse videatur ut potentiam suam augeret, quam ut sinceram Regi opem præstaret, uti & alii erant plurimi. Matthæus Parisius ad annum 1230, pag. 251 regis Angliæ res gestas ita describit: Rex Anglorum Henricus in solemnitate Paschali, apud Radingum * congregavit exercitum copiosum valde, omnium videlicet nobilium regni, qui sibi debebant servitium militare, & aliorum innumerabilium ex regionibus diversis. Qui inde castra movens, ad portum de Portesmue pridie Cal. Maii, cum universa multitudine sua naves ascendit. Lubet hic interponere verba Walsinghami in Ypodigmate Neustriæ ad hunc annum: Anno, inquit, MCCXXX Henricus Anglorum rex transfretavit in Britanniam, suadente Petro duce Britanniæ, ut a Rege Francorum terras per patrem ejus & avum sibi & progenitoribus suis injuste ablatas repeteret. Qui die, quo naves ascensurus erat, pauperes & infirmos humiliter visitans, leprososque exosculans, largas eis eleemosynas erogavit. Hæc omittere nolui, ut intelligat lector non minori pietate quam potentia ad hanc expeditionem se paravisse Henricum; indeque non dubitet similia item facta fuisse a S. Ludovico, cujus tota vita hisce pietatis officiis conspersa est, quique pietate non minus quam gloria bellica Henricum longe superavit. Verum ab hoc non injucundo diverticulo ad Parisii narrationem regredior:

[211] Rex autem, inquit, procurantibus nautis suis, [in Britanniam, ubi a comite excipitur: his se opponit] in Britannia applicuit apud sanctum Machutum (ita Maclovium, vulgo saint Malo vocat auctor) quinto Nonas Maii. Multi quoque de exercitu, regem sequi non valentes, diveisis applicuerunt in locis: sed Deo id procurante, absque læsione, ac rerum diminutione, omnes ad regem in Britannia pervenerunt. Comes autem Britanniæ regem reverenter & cum honore suscipiens, tradidit ei municipia regionis illius, & castella: nobilesque Britanniæ multi, ad eum venientes, homagia fecerunt, & fidelitatem ei juraverunt. Andreas tamen de Viteri, & alii viri nobiles pauci, ad fidelitatem regis venire contemnentes, munierunt castra sua alimentis, & ad pugnam viriliter sese præparabant. Rex autem Francorum, cum de adventu regis Anglorum certitudinem didicisset, congregavit exercitum valde copiosum: atque micantibus undique scutis & vexillis, ad Andegavensem pervenit civitatem. Ubi castra metatus, ibi moram protraxit non modicam, ut progressum regis Anglorum in Pictaviam præpediret. Rex vero Anglorum, dum apud urbem Nannetensem majorem expectabat adhuc numerum ex diversis partibus armatorum, Rex Francorum cum exercitu suo quoddam debile municipium Hodum appellatum obsedit, quod ab urbe Nannetis quatuor leucis vix distabat, atque levi conatu illud cœpit & subvertit, & ad Andegavensem rediit civitatem. Ita auctor Anglus, extenuans res ibidem a Ludovico gestas.

[212] [cum exercitu Ludovicus, ac rem bene gerit.] Accipe itaque quæ in hac expeditione brevi tempore Rex gessit. Convocatis ad arma regni proceribus, iis etiam, qui occulte favebant comiti, sed Regis imperio non audebant resistere, inter quos præcipuam Regi opem tulit comes Campaniæ, ut habet Albericus pag. 535, suam videlicet fortunam a Regis fortuna dependere existimans; convocatis, inquam, proceribus, exercituque florentissimo congregato, ad partes Britanniæ accedit, vel antequam eo pervenerat rex Angliæ, vel certe eodem fere tempore: nam mense Maio apud Clichionem * castrum in finibus Pictonum (quod Britanniæ attribuitur, teste Valesio in Notitia Galliarum pag. 147) cum Hugone Marchiæ comite fœdus renovavit, prout illud descriptum invenies apud Martenium tom. 1 Collectionis amplissimæ a Col. Deinde castrum Oudon, quod Hodum supra vocat Parisius, expugnat; uti & Castrum-celsum, vulgo Chasteauceaux, a situ ita dictum, quod in monte positum sit, in diœcesi Namnetensi ad flumen Ligerim, ait Valesius citatus pag. 134, addens celebre olim fuisse. Hæc Ludovicus in conspectu fere Henrici, qui apud Nannetes otiosus desidebat cum exercitu. Præterea judicium contra comitem Britanniæ institui curat, quo jure & tutela comitatus exuitur: ac regem Angliæ simul & comitem Britanniæ observat, ne quid cum tanto exercitu, quantum iis fuisse audivimus, moliri audeant. Verum hæc compendio dicta ex coævis auctoribus nunc veniunt deducenda.

[213] [Capta a S. Ludovico oppida,] Chronicon Andrensis monasterii apud Acherium tom. 2 Spicilegii pag. 868 ad annum 1230 ita habet: Eodem anno, soluto satana, & in regno Franciæ debacchante, principes regni & optimates Regi Ludovico adhuc juveni, & matris consilio potius quam eorum monitis adhærenti, fœdus debitum & fidelitatem subtrahunt, cum rege Anglorum Henrico fœdus ineunt, & cum copioso exercitu in Britanniam adducunt. E contra Rex Ludovicus aciem copiosam de omnibus finibus sui regni colligens viriliter instruit, & thesaurum a patre & avo collectum militibus & aliis stipendiariis exponit. Urbem Andegavensem cum quibusdam castris invadit, & comiti Britannico ea auferens pro eo quod totius proditionis dicebatur exequutor, licet Regis Francorum esset propinquus, Anglorum exercitui, ne fines Britanniæ transiret, potenter resistit. Verum hic auctor ea, quæ tempore hiemali gesta erant, miscet cum aliis in æstate factis. Quænam autem castra æstivo tempore sint capta, memorat Nangius pag. 329 his verbis: Rex … magno exercitu congregato … usque ad castrum, cui Adou * vocabulum est, ire citius cum apparatu regio festinavit. Quod obsidens circumquaque, in brevi tempore per fortitudinem suam expugnavit. Quo capto, ad aliud, quod Castiauciaus * nominatur, duxit exercitum. Sed qui illud paulo ante defendere conabantur, videntes Regis Franciæ exercitum fortem, nimis timuerunt: unde claves castri afferentes, seipsos cum castro Regis benevolentiæ tradiderunt. Quos statim recipiens, quidquid in se deliquerant, eisdem, ut pius & misericors condonavit: sed castrum muniens sua gente, longo postea tempore custodivit. Lobineau in Historia Britanniæ tom. 1, pag. 228 inter capta hoc tempore oppida etiam numerat Ancenisium * Britanniæ oppidum ad Ligerim, novem leucis, si Baudrando credimus, Andegavo dissitum versus Nannetas, citatque ad marginem Nangium. Verum cum neque apud Nangium, neque apud ullum auctorem antiquum id inveniam, affirmare non ausim: quin potius existimo Ancenisii dominum cum aliis Britanniæ proceribus Ludovico adhæsisse, ut ipse Lobineau refert, & nos suo loco referemus.

[214] Judicium, quod supra diximus contra Britanniæ comitem institutum, [judicium contra Britanniæ comitem prolatum,] edidit Martenius sæpe memoratus tom. 1 Collectionis amplissimæ Col. ex Ms. Colbertino, sub hoc titulo: Judicium factum in castris juxta Ancenisum contra comitem Britanniæ anno Domini MCCXXX mense Junio. Atque ita sonat: Galterus Dei gratia Senonensis archiepiscopus, Galterus eadem gratia Carnotensis, & Guilielmus Parisiensis episcopi, F. * comes Flandriæ, Th. * comes Campaniæ, comes Nivernensis, comes Blesensis, comes Carnotensis, comes Montisfortis, comes Vindocinensis, comes * Rout. Matthæus de Monte-Morenciaco Franciæ constabularius, Johannes de Suessione, Stephanus de Sacro-Cæsare, vice-comes Belli montis, & alii barones & milites, quorum præsenti scripto supposita sunt sigilla, universis tam præsentibus quam futuris, ad quos pervenerit præsens scriptum, salutem in perpetuum. Notum facimus, quod nos coram carissimo domino nostro Ludovico rege Francorum illustri judicavimus unanimiter, quod Petrus quondam comes Britanniæ, propter ea, quæ eidem domino Regi forifecerat, quæ pro majori parte coram omnibus nobis ibi dicta fuerunt, ballum Britanniæ per justitiam amisit, & quod barones Britanniæ & alii, qui eidem fecerant homagium vel fidelitatem ratione illius balli, sunt penitus absoluti & quitti ab illa fidelitate & illo hominagio, nec tenentur ei obedire vel aliquid pro eo facere, quod pertineat ad rationem illius balli. In cujus rei testimonium præsens scriptum fecimus consignari nostris impressionibus sigillorum. Actum in castris juxta Ancenisum anno MCCXXX mense Junio. Ballum idem hic est quod tutela, qua eum excidisse pronuntiant judices, quia jure uxoris comitatum possidebat, in quem filius ei debebat succedere.

[215] [fœdera cum proceribus Britanniæ contra comitem inita.] Prolato hoc judicio, mox quidam e magnatibus Britanniæ partes comitis deseruerunt, Regique clientelam ac fidelitatem juraverunt, salvo tamen jure Joannis, filii exauctorati nunc Petri, qui, simul ac ætatem debitam attigisset, Britanniam comes administraret. Argentræus in Historia Britanniæ lib. 4, cap. 12 hos enumerat toparchas, Andream Vitriaci *, Radulphum Filgeriarum *, Gaufridum Castri Brientii *, Henricum de Avaugour, Gilduinum Dolæ, Gaufridum Ancenisii, Richardum Mareschallum, Oliverium de Coetquent seu Coiquen, quibus adjungit Lobineau loco mox assignato Guidemarum Leonensem *, & cum Joanne Dolensi, ejusdem urbis episcopum. Verumtamen non omnes illi eodem tempore Ludovico clientelam & fidelitatem juraverunt, sed citius alii, alii serius; quidam hoc anno, alii sequenti. Homagium Andreæ Vitriaci domini dat Martenius statim pot memoratum contra comitem judicium, factumque est in castris apud Ancenisium eodem mense Junio; homagium vero Radulphi Filgeriarum domini, quod ibidem habetur Col. anno sequenti mense Martio; Guidemari Leonensis, & Henrici de Avaugour mense Maio ejusdem anni 1231 factum est, uti ibidem invenies a Col. quibus & juramentum fidelitatis mense Junio factum a nobili quodam, Tinger nomine, mox subjicitur. Litteras quoque Oliverii de Quoquen, terram suam Regi subjicientis die Veneris ante Purificationem beatæ Mariæ Virginis, invenies apud Lobineau tom. 2 Historiæ Britanniæ col. 402. Hæc simul hoc loco commemorare visum est, licet quædam posterius, ut dixi, peracta sint. Ceterum laudatus Argentræus scribit, Regem usum esse opera Guilielmi episcopi Parisiensis ad dictos nobiles sibi conjungendos, quod non negaverim; sed missum ad eos episcopum non existimo, priusquam judicium contra comitem esset prolatum: quænam autem cum singulis pacta fuerint, videri potest locis assignatis.

[216] [Dum Ludovicus a proceribus desertus abscedit] Hæc summa celeritate, parique fortitudine, prudentia, ac felicitate intra spatium duorum mensium ab adolescente sexdecim annorum Ludovico gesta sunt. Quin & plura effecturus videbatur, nisi eum e medio rerum bene gerendarum cursu retraxisset perfidia plerorumque principum, qui ad pompam potius comitabantur, quam ut sincerum Regi præstarent auxilium. Verum hæc postmodum enarrabimus latius, nunc dixisse sufficiat, Regem coactum fuisse inde cum exercitu recedere, quia post quadraginta dierum servitium a vassallis suis deserebatur, iique novum in Campaniam moliebantur bellum, quod Britannico magis hoc tempore erat metuendum. Itaque mense Junio inde videtur recessisse, relicto ad fines tuendos præsidio, eodemque mense in castris apud Pontem de Say * pensionem annuam assignavit Raymundo vicecomiti Thoarcensi, donec ille castrum Marolii recuperasset, quod vel a Pictonibus vel ab Anglis erat interceptum: chartam hujus donationis edidit Martenius Col. Nunc Regem abeuntem ad tempus relinquemus, ut videamus quid Angli, quibus, recedente Ludovico, commodior jam oblata videbatur proficiendi occasio, tanto suo apparatu effectum dederint.

[217] Matthæus Parisius, relato Regis Ludovici abitu, [Henricus invitatur Normanniam, quod negligit:] pag. 252 occasionem invadendi Normanniam Henrico Angliæ regi oblatam, ab eoque neglectam narrat hoc modo: Eodem tempore Fulco Paganellus * de Normannia vir nobilis, & Willielmus frater ejus, relictis castellis suis ac terris, venerunt ad regem Anglorum in Britanniam, fidelitates ei & homagia facientes. Venerunt etiam cum eis sexaginta milites viri strenui & potentes, qui omnes persuaserunt regi, ut hostiliter Normanniam intraret, sub spe certa terram subjugandi. Quorum rex consiliis libenter adquievisset, sed Hubertus de Burgo id fieri non permisit, dicens, periculosum fore hoc modis omnibus attentare. Quod audientes milites prædicti, postulaverunt regem propensius, ut assignaret eis ducentos milites de exercitu suo, cum quibus Normanniam intrarent; certissimis ei assertionibus promittentes, quod omne genus Francorum de Normannia exturbarent. Nec etiam id fieri permisit Hubertus justitiarius, asserens regi non expedire, ut traderet milites suos ad mortem ultronea voluntate. Sicque nobiles illi miserabiliter illusi fuere, quia Rex Francorum in continenti exhæredavit eos, castella, & omnia, quæ illorum erant, potenter in sua jura convertens. Sane non videbatur hæc occasio negligenda, cum Ludovicus eo tempore fuisse videatur in Campania. Porro cum castella Fulconis Paganelli occupata fuisse dicat Parisius, videtur hoc loco collocandum, quod paulo citius inter incidentia ponit Nangius pag. 329 his verbis: Eodem tempore, quo Rex Franciæ Belesinum castrum expugnavit, Joannes de Vineis homo fidelissimus, & in armis strenuissimus, colligens exercitum in Normannia, & ducens a la Haye Paenel, eam infra paucos dies domino suo Regi Franciæ Ludovico potenter subjugavit. Ceterum videtur Fulco Paganellus, cujus id castrum fuisse puto, brevi in gratiam Ludovici rediisse, cum anno 1231, mense Martio apud Martenium Col. prædem se Regi præstiterit pro Radulpho Filgeriarum domino; idem de fratre ejus Guilielmo, seu Willielmo affirmat Chaizius pag. 135.

[218] His ita gestis, inquit Parisius, rex Anglorum, per consilium Huberti de Burgo, [Mirabellum occupat, dein redit in Angliam:] cum exercitu suo ex Britannia per Andegaviam in Pictaviam transiens, profectus est in Gasconiam, provinciam videlicet suam. Ubi acceptis homagiis, & regione sub securitate disposita, rediit in Pictaviam, ubi multorum homagia suscepit. In hac quoque equitatione obsedit rex Mirebelli castrum, & cepit laudabili virtute Anglorum, qui assultus audacissimos iterantes, violenter inclusos subegerunt, & recedentes, omnes in vinculis abduxerunt. Mirabellum, * quod unicum in tota hac expeditione oppidum cepit Henricus, in Pictaviensi provincia situm est. Post hæc Parisius, Henrici cum tanto exercitu, absente etiam Ludovico, nihil agentis desidia acriter perstricta, ejus reditum ita describit: Tandem rex Anglorum mense Octobri, dispositis rebus necessariis ad custodiam terræ illius, dimisit ibi milites quingentos, & mille servientes stipendiarios, super quos principes constituit comitem Cestriæ Ranulphum Willielmum, & Willielmum Albemarliæ comitem, cum quibusdam aliis viris bellatoribus, & in opere martio præelectis. Sicque rex naves conscendens, post plurima maris pericula, apud Portesmue applicuit VII Cal. Novembris; consumpta pecunia infinita, & nobilibus innumerabilibus vel morti datis, vel infirmitate & fame attenuatis, vel ad extremam redactis paupertatem. Consonat Chronicon Andrense in miseriis Anglorum describendis apud Acherium tom. 2. Spicilegii pag. 869: Sicque Angli in angulo Britanniæ coangustati, calore æstatis arctati, & tam cibis quam potibus dissuetis expositi, morbis multiplicibus variisque eventibus pœnas dederunt, & ad propria ulterius non redierunt; mortuis prius equis innumeris, & victualibus omnino consumptis, thesauris etiam, quos de Anglia attulerant, frustra erogatis; tandem rex Anglorum, qui cum multis advenerat, cum paucis ad propria revertitur. Ita Dominus pro Ludovico pugnavit, cum ipse adesse non posset, concordiamque inter suos stabilire studeret.

[219] [relicti ab Henrico duces populabundi excurrunt.] Restat ad res gestas hoc anno in bello memorato absolvendas, ut referamus quid a præfectis Henrici post ejus discessum fuerit factum. Narrat id citatus Parisius hunc in modum: Post recessum regis Anglorum ex partibus transmarinis, comes Cestriæ & alii principes militiæ regis, cum toto ejus exercitu fecerunt equitationem per Andegaviam, & per dies quindecim moram fecerunt in ea: & ceperunt castellum Gunner, & complanaverunt illud & villam combusserunt. Deinde ceperunt novum super Sartam, & illud subvertentes, villam incendio tradiderunt. Sicque cum impreciabilibus spoliis, & prædis in Britanniam sunt reversi. Nec multo post Normanniam hostiliter ingressi, ceperunt ibi castellum Pontursum, & eo complanato, villam combusserunt, & absque rerum dispendio in Britanniam redierunt. Hactenus Matthæus Parisius, quocum hoc anno finem imponimus bello Britannico, quod anno sequenti resumptum narrabimus. Et redimus ad S. Ludovicum, ut quem bis hoc anno jam vidimus urbes hostium expugnantem, modo in tertia expeditione, hostes auctoritate sua comprimentem intueamur.

[Annotata]

* Reading

* Clisson

* Oudon

* Castrumcelsum

* Ancenis

* Fernandus

* Theobaldus forte

* Rauciacensis

* Vitre

* Fougeres

* Chasteau Briant

* Leon

* le Pont de Se

* Painel

* Mirebeau

§ XIX. Prosecutio belli in Campania; gesta Regis ibidem: concordia demum secuta in comitiis principum, ubi & quædam contra Judæos statuta.

[Discordiæ principum & dilionum vastationes:] Narravimus § XVI gesta contra comitem Campaniæ a principibus fœderatis, dam naque his illata a comite Flandriæ, post quæ secutas diximus, procurante Ludovico, inducias; sed breves illæ fuerunt, animis adhuc ira æstuantibus, & spirantibus vindictam. Recruduit itaque bellum hoc anno 1230, uti ex Alberico, aliisque auctoribus coævis manifestum est. Accipe breviter ex memorato Alberico ad hunc annum, quæ utrimque damna fuerint illata: Comes Barri, inquit pag. 535, (adversus) nepotem suum (ducem nimirum Lotharingiæ, Campaniæ comiti fœdere, ut diximus, junctum) statim post Natale Domini combussit villas septuaginta, ut dicitur, ultra. Dux vero cum comite Campaniæ, & Simone de Jovevilla (pater is erat Joannis Joinvillii, cujus dabimus Historiam) & multis aliis vel tantum mali vel amplius operati sunt super comitem Barri, & quoddam castrum in villa, quæ dicitur monasterium super Sauz, contra eum firmaverunt, quod comes Barri eodem anno penitus abrasit. Item Metenses duci Matthæo confœderati pontem de Maidieres contra comitem Barri confregerunt; comes autem Campaniæ & comes Flandriæ comitem sancti Pauli damnificaverunt in multis. Hæc facta ante bellum in Britannia a Ludovico gestum, seu eo fere tempore, quo Bellismum a Rege expugnatum: ex quo dubium videtur, an Ludovicus vassallos suos vocaverit ad illam expeditionem tempore hiemis susceptam: certe illi non videntur adfuisse.

[221] At vero cum cognovisset Ludovicus regem Angliæ transfretaturum, [fœderati, deserto rege,] tanta principes omnes auctoritate ad arma vocarat, ut resistere Regis imperio non sint ausi. Secuti itaque sunt in Andegaviam, sepositis tantisper inimicitiis, ne ut rebelles puniri possent: verum evoluto quadraginta dierum intervallo, quo tantum Regi militare tenebantur vassalli, Ludovicum deseruerunt primo illi omnes, qui occulte cum Britanniæ comite conspiraverant. Porro illos jam decessisse mense Junio, colligi videtur ex eo, quod nullus ex iis, quos decessisse a Rege scribit Matthæus Parisius, judicio contra Petrum Britannum lato subscripserit, nisi quis existimare maluerit, eos subscribere recusasse. Post horum recessum, latumque contra Petrum judicium, comites Flandriæ & Campaniæ, ditioni suæ metuentes, veniam redeundi ad sua petierunt a Rege, & impetrarunt, quos Rex ipse, dispositis prius omnibus, cum exercitu secutus est circa finem, ut videtur, mensis Junii. Hæc ita exposita coævorum scriptorum auctoritate nunc sunt confirmanda. Matthæus Parisius pag. 251. rem hoc modo describit: Habebant quoque hoc tempore guerram ad invicem omnes fere magnates Galliæ, sicut dux Burgundiæ, comes Bononiæ, comes de Drius, comes de Mascu, comes sancti Pauli, comes de Bar, Engeramus de Curci, Robertus de Curtenei, & multi alii, qui jurati & confœderati erant, ut dicebatur, regi Angliæ, & comiti Britanniæ, .. bellum induxerunt comitibus Campaniensi & Flandrensi. Qui omnes impetrata licentia a Rege Francorum, completis in obsidione Andegaviæ quadraginta dierum excubiis, reversi sunt in patriam suam. Quos Rex cum illos retinere non potuit, secutus est, ut, si possibile esset, eos discordes ad concordiam revocaret.

[222] Auctor Chronici S. Medardi Suessionensis, qui item est synchronus, [Campaniam duabus ex partibus invadunt,] apud Acherium tom. 2 Spicilegii a pag. 490 hæc & præcedentia quædam confirmat his verbis: MCCXXX Henricus rex Angliæ cum magno exercitu Anglorum in Britanniam minorem contra Regem Francorum Ludovicum puerum, Petro dicto Mauclerc hoc faciente, transfretavit, sed nihil profecit: multis siquidem ex suis amissis diversis generibus morborum, in Angliam reversus est, febre quartana laborans. Philippus comes Boloniæ, avunculus Regis Ludovici pueri, cum Roberto comite Drocarum, & aliis baronibus Francorum fere cunctis, Rege Ludovico puero in terram Britanniæ minoris contra regem Angliæ, & comitem Britanniæ, & cæteros inimicos illius, cum exercitu quorumdam Francorum prædicto Regi adhærentium, tamquam crudeles & impii, derelicto, contra comitem Campaniæ Theobaldum, qui Regi adhærebat, arma moverunt, & quasdam munitiones suas captas destruxerunt. Dameriacum vero, Cergiacum, Faverias, & quasdam villas & domos ecclesiæ beati Medardi Suessionensis, ferro & igne vastaverunt, villis & domibus, & munitionibus militum intactis permanentibus & integris cum rebus universis. Hæc ille auctor, intentus præcipue, ut describat damna ecclesiasticis illata; sed gesta in hoc bello ex aliis magis dilucide prosequemur.

[223] [urbesque varias populantur, & incendunt:] Joinvillius, cujus dicta de hoc bello, ad hunc annum commemoranda dixi, num. 32 ita inter principes convenisse ait, ut plerique per Franciam invaderent Briam & Campaniam, dux vero Burgundiæ partem Burgundiæ suæ oppositam ingrederetur, ut, vastatis oppidis plerisque, Trecas convenirent, illamque Campaniæ metropolim conjunctis viribus oppugnarent. De iis, qui ex parte Franciæ, ut loquitur Joinvillius, seu Picardiæ potius, per tractum Retelianum Campaniam invaserunt, hæc leguntur in Chronico Fiscanensi ad hunc annum apud Labbeum tom. 1 Bibliothecæ pag. 327: Eodem anno facta est discordia inter comitem Campaniæ, & Philippum comitem Boloniæ, & comitem Robertum (Druidum,) & alios nobiles Franciæ, qui transierunt Matronam *, & combusserunt totas villas de Sparnaco *, de Virtutibus *, de Sesanna *, & fugarunt comitem Campaniæ, & in reditu obsederunt castra de … & de Fimes, & ceperunt ea, & succensa est turris de Fimes. His consonat Albericus pag. 535, dicens: Cæteri autem principes cum comite Barri adunati, quorum caput erat comes Boloniensis Philippus, incenderunt Sparnacum, Sezanniam, & Virtutum & quasdam villas in Campania, & turrim de Fimiis * obsederunt, & in multis locis terram Campaniæ vastaverunt prædando & spolia abducendo: sed & ipse comes Campaniæ villas suas timore eorum, antequam illi advenirent, incendebat. De urbibus ab ipso comite incensis consentit Joinvillius num. 32, qui & tria supra memorata oppida, videlicet Sparnacum in Campania ad Matronam, Vertusium in eadem provincia ad Briæ confinia, & Sesanam in Bria, ab eodem igni tradita affirmat, sed malim ea in re aliis auctoribus credere, qui ea referunt ab hostibus combusta.

[224] [comitem Theobaldum fugant;] Hæc ab iis peracta sunt, priusquam Rex cum exercitu Campaniam ingredi posset, non tamen antequam ibidem esset comes ipse Theobaldus, cui animus ad sua defendenda non defuit, sed vires contra tot hostes defuerunt. Audi Matthæum Parisium pag. 251, post recitata ex eo superius, sic prosequentem: Sed cum idem Rex nobiles ad pacem reducere nullatenus potuisset, ingressi sunt cum equis & armis hostiliter comites terram comitis Campaniæ, atque illam igne & ferro depopulari cœperunt. Comes vero Campaniæ, in ingenti armatorum copia hostibus occurrens, prælium campestre commisit. At comites tam sibi quam suis agminibus viriliter resistentes, ex militibus illius ducentos sub captione concluserunt, & tresdecim peremerunt. Quod cum comes Campaniensis cognovisset, campum per fugam deseruit, omni commilitonum suffragio destitutus. Quem fugientem hostes acriter insequentes, & quoscumque attingebant in ore gladii prosternentes, non cessabant donec ipsum comitem infra portas Parisiacæ civitatis cursu rapido intruserunt. Tunc nolentes ulterius insequi illum, reversi in Campaniam, spoliaverunt eam totam, castra & municipia complanantes, vites & pomeria succidentes, extra ecclesias intactum nihil reliquerunt. Porro prælium hic a Parisio narratum, etiamsi fuga comitis Theobaldi, hostiumque in persequendo pertinacia nonnihil videatur exaggerata, confirmatur ex verbis Chronici Fiscanensis supra adductis: Et fugarunt comitem Campaniæ. Deinde tanta hostium in urbibus evertendis licentia verisimile facit, Comitem campo fuisse pulsum. Ceterum, quæ de causa odii in comitem subnectit Parisius, alibi refutata sunt.

[225] Pervastata omni fere Campania, ad urbem Trecensem accesserunt fœderati principes: [Trecas oppugnant: quo Rex properat cum exercitu.] verum Trecenses, adventu eorum cognito, opem petierunt a Simone Jovisvillæ domino, ut narrat num. 32 ejus filius Joannes Joinvillius. Adfuit ille in tempore cum suis, urbemque defendit tam fortiter, ut principes oppugnatam nequidquam civitatem coacti sint præterire, castraque conjungere in pratis cum castris ducis Burgundiæ, qui vastatis item, qua transibat, omnibus, eo ex Burgundia accesserat. Hæc compendio ex relatione Joinvillii. Ludovicus interim ex Andibus in Pictaviam transierat, ubi circa mensem Julium, ut pag. 133 habet Chaizius ex instrumento antiquo, apud Fanum S. Maxentii * privilegia confirmavit incolis Niorti *, ejusdem provinciæ oppidi, ab Anglis antea concessa, auditaque vastatione Campaniæ properabat cum exercitu opem laturus. In Campaniam autem pervenit, dum fœderati principes circa Trecas haberent castra, & postquam … novit eos ibidem esse, inquit Joinvillius num. 33, cum suis recta ad eos tetendit, ut prælio cum ipsis decerneret. Proceres, hoc perspicientes, ipsum prece & supplici libello rogarunt, ut dignaretur se recipere post agmen suum, se paratos pugnam inire contra Campaniæ comitem & ducem Lotharingiæ, omnesque eorum milites, trecentis equitibus numero inferiores iis, quos ipse, comes, duxque haberent. Respondit iis Rex, neutiquam eos cum suis dimicaturos, se non præsente. Quod ut perceperunt proceres, derepente fere confusi, ei significarunt, se libenter inducturos reginam Cypri ad pacem cum Theobaldo Campaniæ comite ineundam.

[226] Videtur hic rursum Joinvillius disjuncta tempore per errorem conjungere: [quem reveriti Campania excedunt.] nam serius finitam esse litem Theobaldi cum Cypri regina suo loco ostendemus: itaque intelligendus est de pace, quam ipsi principes cum Theobaldo inirent. Subdit auctor citatus: Ad quod bonus Rex iis reposuit, se nulla de pace auditurum, neque passurum, ut de ea audiret comes Campaniæ, donec comitatu Campaniæ excessissent. Paruerunt fœderati principes mandato Regis, ut pergit narrare Joinvillius. Qui hisce turbis subjungit pacem Theobaldi cum regina Cypri: verum cum regina Cypri hujus belli causa fuisse non videatur, pactumque Theobaldi cum Cypri regina sit posterius, pacem inter Theobaldum, principesque ejus adversarios subjungimus: namque hanc constat hoc anno factam.

[227] Circa eosdem dies, inquit pag. 252 Matthæus Parisius, mense Septembri, convenerunt ad colloquium Rex Francorum & regina mater ejus, [Pax inter principes, Rege adnitente, facta:] cum honorabilibus viris & magnatibus illius regni, qui post mortem Ludovici regis guerram habuerant ad invicem, ut est superius dictum. Ubi de pace tractantes, talem concordiam firmaverunt. Provisum est autem communiter a proceribus præfatis, ut comes Campaniensis, qui hujus discordiæ causa principalis extiterat, cruce signatus peregrinationem Terræ sanctæ subiret ad militandum ibidem cum centum militibus contra inimicos Crucifixi. Et præterea Rex Francorum & mater ejus, tactis sacrosanctis Euangeliis, juraverunt, quod singulis redderent jura sua, & quod omnes homines terræ illius secundum rectas consuetudines, & singulis debitas judicarent. Chaizius pag. 136 monumentis ex variis, quæ citat, quædam particularia explicat circa hæc regni comitia atque asserit, pacem ibi conciliatam inter comites Flandriæ Campaniæque, & Bononiæ comitem: deinde comiti Bononiæ omnia fere, quæ postulabat, concessa esse, ac nominatim magnam pecuniæ summam pro vastitate territorio ejus per comitem Flandriæ illata: ducem item Lotharingiæ & comitem Barri controversiam suam arbitrio comitum Campaniæ & Bononiæ permisisse, quibus regina Blancha erat adjuncta: Joannem comitem Cabillonensem duci Burgundiæ domino suo reconciliatum. Hæc Chaizius: atque ita bello Campanico finis fuit impositus, licet odia necdum essent ablata.

[228] [statuta contra Judæos,] Eodem hoc anno 1230, vel in iisdem his comitiis, vel in aliis, ut præplacet Chaizio pag. 140, mense Decembri Meloduni coactis, quædam rursum contra Judæos a Rege principibusque fuere statuta. Edidit hæc statuta Albericus in Chronico, factaque asserit Meloduni mense Septembri, quo memorata mox comitia fuere habita: edidit & Acherius tom. 3 Spicilegii a pag. 606, apud quem facta notantur mense Decembri: utra verior sit epocha, non satis apparet. Statuta interim ipsa ex Acherio, ubi pleniora sunt, huc transferre lubuit: Ludovicus Dei gratia Rex Francorum. Noverint universi præsentes pariter & futuri, quod nos pro salute animæ nostræ, & inclytæ recordationis regis Ludovici genitoris nostri, & antecessorum nostrorum, pensata etiam ad hoc utilitate totius regni nostri, de certa voluntate nostra, & de consilio communi baronum nostrorum statuimus, quod nos & barones nostri Judæis nulla debita de cætero contrahenda faciemus haberi: nec aliquis in toto regno nostro poterit retinere Judæum alterius dominii: & ubicumque aliquis invenerit Judæum suum, ipsum licite capere poterit tamquam proprium servum, quantamcumque moram fecerit Judæus sub alterius dominio vel alio regno. Debita vero, quæ usque nunc Judæis debentur, solventur tribus terminis, videlicet in instanti festo Omnium Sanctorum tertia pars, in sequenti festo Omnium Sanctorum tertia pars, & in alio sequenti festo Omnium Sanctorum residua tertia pars.

[229] [a Rege, consentientibus proceribus,] De Christianis vero statuimus, quod nullas usuras de debitis contrahendis eos faciemus habere nos, seu barones nostri: usuras autem intelligimus quidquid est ultra sortem. Hæc autem statuta servabimus, & faciemus servari in terra nostra, & barones nostri in terris suis. Et si aliqui barones noluerint hoc servare, ipsos ad hoc compellemus, ad quod alii barones nostri cum posse suo bona fide nos juvare tenebuntur. Et si aliqui in terris baronum invenirentur rebelles, nos & alii barones nostri juvabimus ad compellendum rebelles prædicta statuta servare. Hæc autem in perpetuum illibata volumus servari a nobis & heredibus nostris; & barones nostri similiter concesserunt, se & heredes suos hoc perpetuo servaturos. Subscripserunt omnes eadem forma, qua sequitur prima subscriptio in hunc modum: Ego Philippus comes Boloniæ ea, quæ præmissa sunt, volui, consului & juravi. Altera: Ego Hugo comes Marchiæ eadem volui, consului, & juravi. Sequuntur Hugo Dux Burgundiæ; Theobaldus comes Campaniæ; Amalricus comes Montis fortis, Franciæ constabularius, defuncto Monmorencio nuper suffectus; Robertus de Cortenaio, Franciæ buticularius; Henricus comes Barri; Hugo comes S. Pauli; Radulphus comes Augi; Joannes comes Cabilonensis; Ingerrannus de Cociaco; Guillelmus vice comes Lemovicensis; Archembaldus de Borbonio; Guillelmus de Domnopetro; Guido de Domnopetro; Joannes de Nigella; Guillelmus de Vergiaco. Hæc autem, inquiunt, voluimus, consuluimus, & juravimus pro salute animarum nostrarum, & antecessorum nostrorum.

[230] Post quæ Rex ita prosequitur: Adjunctum est insuper, [Meloduni condita.] quod omnes Judæi literas, quascumque habent de debitis suis, ostendant dominis suis infra instans festum Omnium Sanctorum, alioquin non valebunt literæ illæ, nec eis ex tunc uti poterunt Judæi ad petenda debita sua. Nos autem, ut prædicta omnia rata in perpetuum permaneant & inconcussa, in eorum perpetuam memoriam & testimonium, sigilla nostra præsentibus literis fecimus apponi. Actum apud Melodunum, anno Domini millesimo ducentesimo trigesimo, mense Decembri. Hæc contra usuras, aliasque Judæorum injurias, statuta non mediocrem insinuant Ludovici solicitudinem ad regnum suum recte administrandum, malaque omnia inde eliminanda: præsertim cum facta sint vigente adhuc bello Britannico, quod hujusmodi procul dubio erat, ut omnem Regis curam sibi uni deposcere videretur. Ceterum ad res hoc anno a Rege gestas addi potest mandatum, quo Heraclio de Monte lauro præcipit, ut pro castro de Albenaco *, & de S. Laurentio *, & de Vicello *, quæ, inquit, movent de feudo ecclesiæ Aniciensis *, homagium episcopo Aniciensi faciat, donec Alphonsus Regis frater, qui, desponsata eidem comitis Tolosani filia, in comitatum Tolosanum debebat succedere post mortem Raymundi, id per ætatem ipse præstare posset, sicuti eum facturum declarat Ludovicus. Litteras hac de re geminas S. Ludovici habes post tom. 2 Galliæ Christianæ nuper recusæ inter instrumenta ecclesiæ Aniciensis col. 233.

[Annotata]

* la Marne

* Espernay

* Vertus

* Sesane

* Fimes

* S. Maxant

* Niort.

* Aubenas

* S Laurent

* Vissaux

* Le Puy

§ XX. Prosecutio belli Britannici anno 1231: induciæ triennales: templum S. Dionysii restauratum: urbes munitio nibus auctæ: canonici S. Laudi ad aliam ecclesiam translati: nuptiæ comitis Campaniæ impeditæ: cetera anni 1232.

[Ludovicus, habiti comitiis ac induciis faciendis,] Ingredimur annum 1231, præcedentibus quidem minus turbulentum, non omnino tamen quietum S. Ludovico. Parabat se Henricus Angliæ rex ad bellum in Gallia promovendum ex actione pecuniarum ingenti, idque jam mense Januario, quemadmodum ex Matthæo Parisio disces ad hunc annum pag. 252. Ludovicus, hisce auditis, principes rursum convocavit post Pascha, ut & pacem inter principes regni sui firmaret, & eos de bello Anglo-Britannico consuleret. Tradit hæc Albericus in Chronico pag. 540 his verbis: Rex Franciæ juvenis Ludovicus consilium suum habuit Parisiis Dominica Jubilate (seu tertia post Pascha) de pace regni & principum, & de comite Britanniæ & rege Angliæ, & firmatæ sunt treugæ in triennium. Dubium esse potest, quibuscum sirmatas inducias velit Albericus, suspicor tamen eum intelligendum esse de induciis cum rege Angliæ & comite Britanniæ in triennium factis mense Julio sequente, nihilque aliud velle, quam in hisce comitiis sumptum consilium de induciis faciendis, suadentibus eas cum Drocensi comite Britanni fratre, tum aliis principibus, qui ægre videre poterant, partes comitis Britanniæ nimium labefactari, precibusque saltem, cum alias non auderent, ejus causam agebant. Huic conjecturæ consentit Chaizius pag. 150.

[232] [invadit tamen Britanniam;] Attamen certum est, inducias cum Anglo & Britanno hoc tempore factas non esse, sed posterius: quippe S. Ludovicus tempore æstivo cum ingenti agmine Britanniam legitur ingressus, in campo inducias initurus. Audi Matthæum Parisium, expeditionem Ludovici secutasque inducias describentem pag. 253: Circa eosdem dies, inquit, mense Junio, Rex Francorum promovit exercitum copiosum, ut Armoricanam Britanniam expugnaret. Sed cum ejus adventum Henricus * Britanniæ & Ranulphus Cestriæ comites, qui in finibus illis militiæ regis Anglorum præerant, cognovissent, Regi paraverunt insidias venienti. Et a tergo rhedas ejus & vehicula, quæ arma ferebant cum alimentis & machinis, invadentes, ceperunt omnia, & machinas igne concremantes, lucrati sunt ibidem equos sexaginta. Deinde Franci, cum Britanniam cognoscerent quasi inexpugnabilem, simul & debile principium suum habentes suspectum, procurantibus ex parte Regis Francorum archiepiscopo Remensi & Philippo comite Bononiensi, atque ex parte regis Anglorum comitibus Britanniæ & Cestriæ in hoc consentientibus, stastutæ sunt treugæ, & juramento firmatæ triennales, inter dictos reges III Nonas Julii. Hæc Parisius, cui consentiunt Argentræus in Histostoria Britanniæ pag. 230, & Lobineau pag. 230.

[233] Inducias in castris factas prope Fanum S. Albini * Britanniæ oppidum, [ubi inducias in triennium concedit:] ex antiquis monumentis refert laudatus Lobineau: addit in triennium conclusas esse, a festo nimirum S. Joannis Baptistæ hujus anni 1231 usque ad idem festum anni 1234: tum conditiones recitat, quibus induciæ factæ: inter quas præcipuæ sunt, quod comiti Britanniæ induciarum tempore ingredi non liceret ditionem Regis vel comitis Marchiæ, quod septem nobiles Britanniæ jurarent se obedientiam comiti negaturos, si violaret inducias, quod Fanum S. Albini traderet comes in manus comitis Bononiensis, qui illud Regi consignaret, induciis per comitem infractis. Verum mortuo deinde Bononiensi comite, comes Britanniæ ante finem induciarum possessionem hujus oppidi recuperavit. Addita sunt quædam in favorem Marchiæ comitis, quæ aliaque latius videri possunt apud memoratum Lobineau loco assignato. Ceterum induciæ hæ juramento utrimque firmatæ sunt, easque rex Angliæ ratas habuit, ac juramento firmari jussit, sicut videre licet apud Martenium tom. 1 Collectionis amplissimæ a Col. ubi litteras regis Angliæ ejusque ministrorum hac de re scriptas publici juris fecit. Sic quies aliquot annorum S. Ludovico parta.

[234] Otium itaque a rebus bellicis consecutus, majorem ad pia opera nactus est opportunitatem, [abbatem S. Dionysii ad templum restaurandum inducit,] quamvis in ipso etiam tumultu bellico hæc nequaquam prætermitteret. Non referam itinera varia, quæ ad vicina Parisiis loca, ad urbes etiam ac provincias paullo remotiores instituere solebat, in quibus eximia semper dabat cum pietatis, tum liberalitatis documenta: quia hæc in Actis infra edendis abunde descripta sunt, neque ad oertum chronologiæ ordinem reduci possunt. Verum enarranda hoc anno occurrit restauratio templi S. Dionysii ejus consilio, munificentiaque facta. Nangius in Chronico ad annum 1231, tom. 3 Spicilegii Acheriani pag. 32 hac de re memorat sequentia: Consilio Regis Franciæ Ludovici sancti, & religiosorum virorum monasterium sancti Dionysii in Francia renovatur sub abbate Odone Clementis; hoc enim antea monachi facere non audebant propter dedicationis mysterium, quod idem monasterium noscitur a Domino suscepisse. His consentit auctor anonymus, de quo egi num. 31, additque consultum a S. Ludovico hac de re fuisse Gregorium IX Pontificem maximum, qui templum, non obstante memorato dedicationis scrupulo, jusserit restaurari. Porro in modo loquendi Nangii observandum, per monasterium non intelligendam esse domum monachorum, sed eorum templum, ut ex dedicatione, quæ scrupulum movebat, satis enitescit: vocem autem monasterium non raro pro templo sumi, videre licet in Glossario Cangii ad eamdem vocem.

[235] Michaël Felibien in Historia abbatiæ S. Dionysii pag. 227 frivolum hunc scrupulum de dedicatione templi per Christum abbati excussum ait a viris prudentibus, [atque impensis juvat.] eumdemque a S. Ludovico, ejusque matre Blancha ad restaurationem aggrediendam inductum: addit dubium non esse, quin partem sumptuum præstiterit Rex sanctus, quod abbatia quantumvis dives sumptus ferre non posset operis tanti tamque magnifici, Quo, inquit, comprehendebatur pars ecclesiæ choro postica, chorus, & pars laterum. Hinc ubique fere in choro, in transversa templi cruce, imo & in suppedaneis altarium partis choro posticæ, conspici testatur Castellæ insignia Franciæ insignibus conjuncta. Demum novum hoc ædificium, per Eudonem abbatem hoc tempore inchoatum, sub Matthæo Vindocinensi ad finem perductum, duorum illius temporis auctorum testimonio confirmat.

[236] [Urbes quasdam munit, damnaque exacte compensat;] Pietas S. Ludovici juxta ac liberalitas elucet in opere modo relato, exacta vero justitia cernitur in eo, quod jam enarrabimus. Abrincas, incolis Avranches, urbem Normanniæ juxta limites Britanniæ minoris, munierat Rex sanctus; fossæ autem castri ducendæ fuerant per hortum episcopi Abrincensis, qui ut ne damnum ex hoc pateretur, Rex justissimus illud, assignata pecuniæ summa in annos singulos recipienda, mox resarcire studuit. Accipe partem litterarum, quas dedit Parisiis mense Novembri, quasque Martenius tom. 1 Collectionis amplissimæ col. 1254 inseruit: Noverint, inquit, universi, quod nos in recompensationem damni illius, quod dilectus & fidelis noster Guilielmus episcopus Abrincensis incurrit in jardino * suo apud Abrincas sito, in quo fossata castri nostri ad eamdem villam infortiandam fieri fecimus, eidem dedimus & assignavimus duodecim libratas Turonensis monetæ, percipiendas ab eodem & ejus successoribus libere & quiete singulis annis apud Abrincas, in præpositura nostra Abrincatensi, ipsa die festi S. Michaëlis, per manum præpositi nostri Abrincatensis. Hoc item anno, præter alias civitates, Andegavum, ejusque castrum novis munitionibus auctum cura S. Ludovici, narrat Chaizius pag. 155 ex monumentis Andegavenfibus, additque damna omnibus exacte restituta, nominatim duabus parochiis, quæ fuerant demoliendæ. Ex quibus conjecturam faciat lector de æquitate & justitia Ludovici in operibus id genus aliis: exemplis certe innumeris ejus Vitæ docemur, diligentissime semper cavisse, ne commoda sua in alienum cederent incommodum.

[237] [canonicos S. Laudi transfert ad locum commodiorem:] Porro degebant id temporis circa castrum memoratum canonici S. Laudi, ad quorum quietem cum locus ille non satis esset commodus, eos ad ecclesiam S. Germani, dependentem ab abbate S. Albini Andegavensis, transferendos curavit. Factum id consentiente abbate S. Albini, ejusque conventu, quorum hac de re litteras recitat laudatus Martenius Col. ex quibus huc transfero sequentia: Noveritis quod, cum decanus & capitulum ecclesiæ S. Laudi Andegavensis in ecclesia sua, quæ est infra clausuram castri Andegavensis, sine ejusdem castri periculo & divini officii detrimento, non possent commode commorari, excellentissimus dominus noster Ludovicus Dei gratia Francorum Rex illustris, utilitati totius terræ & divinis officiis volens super hoc providere, dictos canonicos ad ecclesiam nostram S. Germani transtulit, nobis consentientibus, quibus super hoc porrexerat preces suas; & nos eidem suisque successoribus de communi assensu capituli nostri concessimus easdem libertates, & eumdem patronatum præbendarum & donum, & idem posse per omnia in dicta ecclesia S. Germani, & in canonicis & in aliis personis, quæ ipse & antecessores sui in ecclesia S. Laudi hactenus habuerunt. Ceterum litteræ datæ notantur anno 1234, mense Aprili: verum migratio canonicorum jam præcesserat, quam hoc anno ponit Chaizius. Ad gesta hujus anni demum addenda duo; nimirum abbati Alciacensi in Flandria pro annua pensione, quam ei assignaverat olim Ludovicus VIII, terræ quædam in comitatu Hesdini datæ, apud citatum Martenium Col. & comes Pontivensis, factis quibusdam conventionibus, Ludovico reconciliatus, apud Chaizium pag. 147. Verum similibus non vacat immorari, ad annum itaque sequentem progredior, quo item non multa veniunt enarranda.

[238] Contigisse anno 1232 oportuit, aut certe sub finem præcedentis, [Mortua anno 1231 uxore comitis Campaniæ,] quæ Joinvillius narrat num. 31 de matrimonio comitis Campaniæ cum filia comitis Britanniæ tentato, Regisque auctoritate impedito: quamvis auctores non pauci, aberrantem Joinvillium secuti, id aliquot annis citius contigisse existimaverint, eamque dixerint causam fuisse belli Campanici, qua de re jam egimus. Error eorum manifeste ostenditur ex morte Agnetis, Theobaldi Campaniæ comitis uxoris, de qua Albericus in Chronico ad annum 1231 pag. 540 ita scribit: Obiit Agnes comitissa Campaniæ quinto Idus Julii. Sequenti autem anno 1232 de novo comitis matrimonio hæc habet pag. 541: Comes Campaniensis duxit in uxorem Margaretam filiam Erchembaldi de Borbon, & hac de causa quorumdam baronum incurrit odia. At vero dubium esse non potest, quin matrimonium, quod comes inire meditabatur cum filia comitis Britanniæ, medium fuerit inter obitum uxoris ipsius, sequensque conjugium: itaque vel sub finem anni 1231, vel anno 1232 id tentatum fuerit necesse est, adeoque causa non fuerit belli Campanici jam finiti. Chaizius pag. 153 factum collocat anno 1231: malui ego ad annum 1232 referre, quod res post mortem Agnetis vix eo deduci potuisse videatur paucis mensibus, quo eam deductam fuisse videbimus. At parum refert hoc anno contigerit an præcedenti, nec ulla temporis nota adjungitur qua id certum fieri potest. Rem ipsam itaque audiamus ex Joinvillio, cujus relationem summatim hic proferam.

[239] Proceres Galli, qui non nisi metu coacti deseruerant causam comitis Britanniæ, [ducere meditatur filiam Britanniæ comitis, quod prohibet Ludovicus:] ægrisque oculis videbant Campaniæ comitem Regis partibus adhærere, studuerunt hunc cum Britanniæ comite conjungere. Defuncta itaque Agnete Theobaldi uxore, de nuptiis agere cœperunt Theobaldi comitis cum Jolanda Petri Britanniæ comitis filia: accepta fuit conditio, dies nuptiis celebrandis statuta. Ducenda erat nobilis mulier ad abbatiam Vallis-secretæ (quamvis Valserre mendose legatur apud Joinvillium) ubi eam duceret uxorem Theobaldus: eo proficiscitur, deducente illustri consanguineorum comitatu. Res interim, quantocumque studio celata, Regi Ludovico innotuerat, qui probe intelligens, in quantam regni perniciem hæ nuptiæ pararentur, continuo misit ad Theobaldum comitem litteras majori auctoritate quam elegantia scriptas hunc in modum: Domine Theobalde Campaniæ, intellexi contraxisse te, & promisisse filiam Petri Britanniæ comitis uxorem te ducturum. Quapropter tibi mando, ut quam tibi charum est quodcumque in Galliæ regno amas, tam id ne facias. Rationem satis nostri: nunquam inveni, qui malum mihi inferre voluit, illo deteriorem. Attulit has comiti litteras Godefridus de la Chapelle, cum ille jam discessisset Castro-Theodorico nuptiis illigandus. Verum his intellectis, teste Joinvillio, Castrum-Theodoricum, unde discesserat, repetiit. Hinc lector colligat, quantam jam sibi peperisset auctoritatem juvenis Ludovicus.

[240] Disturbatis hoc modo hisce nuptiis, aliaque a comite Theobaldo uxore ducta, [hincnova in Theobaldum odia, cui lis movetur de comitatu.] nimirum Margarita, ex Alberico supra memorata; mirum non est, eum incurrisse odia procerum, qui has nuptias machinati, eum partibus Regis abducere moliebantur. Hinc revocata in memoriam jura reginæ Cypri in Campaniam, quæ jam videbantur oblivioni tradita, ipsaque in Galliam vocata, ut litem moveret Theobaldo. Originem hujusce controversiæ Theobaldum inter & Cypri reginam Adeleidem, qui patrueles erant, breviter accipe ex Joinvillio num. 30, & Chaizio a pag. 197. Henricus cognomento largus comes Campaniæ filios habuit Henricum natu majorem, & minorem natu Theobaldum patrem Theobaldi, de quo agitur. Henricus junior patri Henrico in comitatum successit, profectusque in Terram sanctam, ibidem obiit duabus relictis filiabus, quarum major natu hæc, de qua agitur, Cypri regina. Deberi huic videbatur paterna ditio, sed objectabatur natalium defectus: quippe pater ipsius Henricus uxorem duxerat Isabellam Almarici regis Hierosolymitani filiam, quæ deserto marito primo Humfrido de Thoron, nupserat Conrado Marchioni Monferratensi, eoque defuncto, sed vivente marito primo, ad tertias hasce cum Henrico Campaniæ comite nuptias transierat. Qua de causa matrimonium id habebatur illegitimum, ac post mortem Henrici comitis, præterita Adeleide ipsius filia, Theobaldus Henrici frater in comitatum Campaniæ successerat, eoque defuncto Theobaldus hic, prioris filius. Faverant hisce Galliæ reges contra prætensiones Adeleidis ejusque sororis. Verum hoc tempore, molientibus id Galliæ principibus odio Theobaldi, lis renovata est, nec nisi anno demum 1234, agente Ludovico, finita, ut ibidem narrabimus.

[241] [Reliqua anni 1232 compendio data.] Hoc item anno duos fratres defunctos, Joannem videlicet & Dagobertum luxit Ludovicus, de quibus num. 41 jam egimus: fœdus cum Friderico imperatore renovavit, de quo num. 110: Missam, horasque canonicas quotidie dicendas in sacello quodam Nogenti fundavit, apud Martenium tom. 1 Collectionis amplissimæ col. 1259: eleemosynam annuam valetudinario Parisiensi assignavit in perpetuum, apud laudatum Martenium Col. Verum pauca hæc sunt liberalitatis S. Ludovici specimina, quæ, quod legitimis habeantur consignata instrumentis, omnino prætermittere nolui, alioquin tam frequentia in Actis ejus reperiuntur hisce longe majora, ut ad commendationem munificentiæ suæ his nequaquam indigeat.

[Annotata]

* Petrus

* S. Aubin du Cormier

* horto

§ XXI. Controversia Regis cum Theobaldo archiepiscopo Rotomagensi, ejusque successore Mauritio.

[Gravis controversia exoritur] Præter bella, quibus principes Galli exercuerunt juvenem Ludovicum, aliæ ei cum episcopis fuere controversiæ, quæ pii Adolescentis animum non minori affecere molestia. Prior fuit cum archiepiscopo Rotomagensi Theobaldo, cœpta ab anno 1227, quæ cum ejus successore Mauritio deinde recruduit, atque hoc anno probabilius finem accepit. Res narratur in Chronico Rotomagensi, edito a Labbeo tom. 1. Bibliothecæ manuscriptorum, atque hoc modo exponitur ad annum 1227, a pag. 374: Hoc anno cum dominus Theobaldus Rothomagensis archiepiscopus voluisset adducere marennum (seu lignum ædificiis construendis idoneum) apud Rothomagum, quod fecerat fieri in foresta * sua de Loviers, ballivus de Valle Rodulii * marennum illud arrestavit *, cujus rei facta denunciatione episcopo loci, episcopus illum excommunicavit. Ex hac occasione seu excommunicatione dominus Rex Francorum traxit eumdem archiepiscopum in curiam coram se, dicens quod injuriatus erat ei, eo quod fecerat ballivum suum excommunicari eo inrequisito *. Item conquerebatur de eo, quod idem archiepiscopus ceperat foagium de Villeta, quæ est in parochia de Loviers, cum illud foagium ad se pertineret ratione feodi, quod de ipso tenebatur, & miles, qui illud tenebat, ipsum advocabat dominum. Hanc accusationem ut intelligat lector, quædam occurrunt notanda. Foagium, aliis focagium, census est in Normannia præcipue usitatus, qui exigitur a domino feudali pro singulis focis, seu domibus subditorum, ac tenentium suorum, inquit ad hanc vocem Cangius in Glossario, variisque exemplis probat. Villeta autem, seu villata, eidem auctori est, adunatio plurium mansionum, seu villa major. Conquerebatur itaque Rex, quod archiepiscopus exegisset censum memoratum a domino villæ cujusdam majoris in parochia de Loviers, qui census non archiepiscopo sed Regi deberetur, quod dictæ villæ dominus Regis esset vassalus. Nunc ad auctorem redeamus, qui sic prosequitur:

[243] Item dicebat dominus Rex, quod archiepiscopus non debebat facere marennum in foresta de Loviers, [inter Regem & archiepiscopum Rotomagensem,] ad usus aliorum maneriorum, nisi tantummodo ad usus manerii de Loviers. Manerium, inquit Cangius laudatus, habitatio cum certa agri portione a manendo dicta, Gallis Manoir: quomodo in consuetudinibus nostris municipalibus vulgo accipitur pro præcipua feudi domo. Itaque ratio, cur Regis minister lignum archiepiscopi detinuerit, procul dubio fuit, quod illud Rotomagum veheretur: unde non deerunt, qui existiment, consultius facturum fuisse archiepiscopum, si probasset id sibi licitum esse, priusquam ad excommunicationem processisset. Sed pergat auctor Chronici: Item conquerebatur dominus Rex de dicto archiepiscopo, eo quod excommunicaverat decanum, & quosdam canonicos de Gornaco *, qui sunt sub protectione ejus, & de patronatu ipsius. Citari fecit Rex eundem archiepiscopum, quod responderet, quare non veniebat ad scacarium responsurus, & juri pariturus de his, quæ ei objiciebantur, sicut alii episcopi, & barones faciebant in Normannia. Scacarium autem in Normanni vocabatur suprema curia, Gallice Eschiquier, quæ bis in annum considebat ad controversias dirimendas. Verum redeamus ad Chronicon: Propter istas causas fuit archiepiscopus citatus coram Rege apud Vernonem, & comparuit, & dixit quod non tenebatur respondere in curia ipsius de istis, tum quia quædam earum erant spirituales, tum quia feodale nihil tenebat de eo, pro quo teneretur respondere in curia sua: de qua responsione Rex & regina valde irati fuerunt, & recessit archiepiscopus iis non pacatis; unde Rex convocavit pluries barones suos, & consuluit eos, quid esset agendum super tali responsione Rothomagensis archiepiscopi. Item citatus fuit idem archiepiscopus, & præsentibus baronibus quæsitum fuit ab eo, si de aliqua re responderet in curia domini Regis, & responsum fuit, quod nihil audierat, de quo teneretur respondere, quia nihil tenebat nisi propriam ecclesiam, unde dominium suum tenebat. Unde iratus Rex per consilium suorum baronum confiscavit omnes archiepiscopi possessiones sæculares: unde archiepiscopus habito tractatu cum episcopis suis omnia dominia & castella, quæ Rex tunc habebat in archiepiscopatu suo interdicto conclusit, exceptis tantummodo civitatibus: & inde exulavit ad curiam Romanam profecturus, & infirmitate detentus Remis, misit ad curiam Romanam. Impetrato autem, quod legatus nomine Romanus, qui tunc veniebat ad partes Gallicanas, causam audiret, archiepiscopo prius restituto per rigorem justitiæ, per legatum archiepiscopus plenariam habuit restitutionem mobilium & immobilium, cum fructibus inde perceptis, & reportato in civitate Rothomagensi marenno per capellanum de Valle Rodolii, quod ipse arrestaverat, & archiepiscopo reddito, ita remansit archiepiscopus de omnibus istis querelis in pace ad laudem Domini nostri Jesu Christi: Hactenus dictum Chronicon.

[244] [at omnia in integrum restituit legatus Pontificis, lite indecisa:] Verumtamen controversia suspensa potius fuit, quam finita, etiamsi finitam fuisse scribat Claudius Fleury in Historia ecclesiastica ad annum 1232. § 16. Id probatur ex ipso Chronici auctore, qui ad annum 1234 refert, bona archiepiscopi, hujus successoris rursum a Rege occupata fuisse hisce iisdem de causis, quibus & novæ accesserant. Idem manifeste evincitur ex litteris Romani legati, quas edidit Martenius tom. 1 Collectionis amplissimæ col. 1226: hasce itaque totas hoc loco describam, ut pateat, quo in statu controversia fuerit relicta, sublatis hinc censuris, inde bonis archiepiscopo restitutis: Romanus miseratione divina S. Angeli diaconus Cardinalis apostolicæ Sedis legatus, omnibus præsentes inspecturis salutem in Domino. Noverit universitas vestra, quod cum Ludovicus Rex Francorum illustris bona temporalia venerabilis patris Th. Rothomagensis archiepiscopi saisiri * fecisset, occasione quarumdam causarum, quæ vertebantur inter ipsos, ad preces nostras bona prædicta, procuratoribus archiepiscopi, in præsentibus nomine ipsius archiepiscopi, in præsentia nostra recredidit: ita quod ex hac recredentia nullum jus, nec aliquod damnum vel præjudicium Regi prædicto, nec archiepiscopo vel ecclesiæ Rothomagensi generetur. Utetur autem dictus archiepiscopus rebus suis. Si vero contigerit, quod Rex vellet res memoratas rehabere, non tenebitur archiepiscopus restituere res, quibus usus fuerit, & tunc omnia tam ex parte Regis, quam ex parte ipsius archiepiscopi, quantum ad interdicti & excommunicationis sententias, erunt in eo statu, in quo erant, antequam ab archiepiscopo suspensum fuisset interdictum, & excommunicationis relaxata sententia sub spe pacis, salva in omnibus jurisdictione nostra, videlicet quod per hoc non videamur approbare vel reprobare sententias memoratas, sed si causa ventiletur coram nobis, quod justum fuerit, faciemus. In cujus rei testimonium sigillum nostrum, de consensu partium, præsentibus litteris duximus apponendum. Datum apud Melodunum anno gratiæ millesimo ducentesimo vigesimo octavo, XII Kalendas Novembris.

[245] Causa itaque non terminata, sed prudentia legati suspensa fuit, [exorta nova dissidii causa,] amotis hinc inde incommodis: quamvis ita facile mansura fuisse videatur, si novæ non intervenissent dissensiones. Interim anno 1229, ut ibidem habet memoratum Chronicon Rotomagense, Theobaldus de Ambianis Rothomagensis archiepiscopus in Festo sancti Firmini … in confinio diei & noctis, diem clausit feliciter extremum. Huic, cum duo fuissent electi, cedente altero, successit anno 1231 Mauritius episcopus Cenomanensis, quocum discordia fuit renovata, hac, ut apparet, occasione, quam tradit laudatum Chronicon ad annum 1232: Post decessum Aliciæ abbatissæ Monasterii-villaris, * celebrata fuit electio in eodem monasterio, & fuerunt duæ electæ, & repræsentata fuit electio Mauricio archiepiscopo, qui electionem examinavit, prout debuit, & comperto, quod non fuit servata forma concilii in eligendo, electionem de utraque factam cassavit, * & capitulum jure eligendi ea vice privavit, assignavitque eidem capitulo abbatissam Leciam de Vonsemoncel: sed ipsa non obtinuit abbatiam propter contradictionem Regis, & ipse archiepiscopus excommunicavit omnes moniales adhærentes Regi in hoc facto, & contradicentes prædictæ Abbatissæ. En novas discordias.

[246] Deinde anno 1233, ut prosequitur auctor, In mense Julii saisivit dominus Rex Ludovicus junior regalia domini Rothomagensis archiepiscopi propter causas, [controversia gravius recrudescit] quæ expressæ sunt superius in tempore Theobaldi archiepiscopi, & propter quasdam alias causas, propter quod dominus archiep. Roth. Mauricius supposuit totam diœcesim Rothomagensem interdicto, & incepit interdictum a vigilia S. Michaëlis, & duravit usque ad festum sanctorum martyrum Crispini & Crispiniani anno revoluto. Quia tunc ei reddita sunt bona sua cum omnibus, quæ recepta inde fuerant tempore intermedio. Sic breviter hic auctor, quæ aliunde magis sunt explicanda. In primis ex litteris Pontificis liquet, Mauritium coram Rege respondere recusasse, ut supra vidimus de Theobaldo, indeque ad occupationem bonorum ejus processum. Audi ipsum Pontificem hac de re conquerentem apud Raynaldum ad annum 1232 num. 26: Gravem siquidem venerabilis fratris nostri Rothomagensis archiepiscopi recepimus questionem, quod cum in spiritualibus & temporalibus nullum post Deum præter nos judicem habeat, de antiqua Rothomagensis ecclesiæ libertate, ac ipsius consuetudine hactenus observata, tu quorumdam ductus, & utinam non seductus, consiliis, contra prædictorum progenitorum tuorum consuetudinem, qui ecclesias & viros ecclesiasticos pio semper & prompto venerabantur affectu, ipsum ad tuam præsentiam evocans, eum inducere voluisti, ut super eo, quod in quosdam excommunicationis sententiam promulgarat, ac quibusdam aliis articulis sub tuo examine responderet. Et quia ipse non solum juri suo periculum, verum etiam subversionem metuens ecclesiasticæ libertatis, id efficere denegavit, se ac bona ipsius ecclesiæ, protectioni Sedis Apostolicæ supponendo, motus ex hoc graviter contra eum, ipsum domibus, villis, terris, redditibus & possessionibus ad ecclesiam suam spectantibus pro tuæ voluntatis arbitrio spoliasti, ea per ministros tuos faciens detineri. Hæc Pontifex aliaque, ex quibus intelligimus bona archiepiscopi occupata fuisse, quia ipse se Regis examini submittere recusabat.

[247] [cum archiepiscopo sequente:] Nunc explicemus, quibus gradibus ad generale diœcesis suæ interdictum processerit Mauritius archiepiscopus. Discimus id ex epistolis ejus hac de re scriptis, quas tom. 3. Spicilegii inseruit Acherius a pag. 614. Primum, quod Rotomagensis ecclesia beatæ Virgini esset sacra, hanc bonorum ejus occupationem in Virginis injuriam cedere contendens, omnes ipsius imagines, loco suo amotas, humiliori loco in navi ecclesiæ deponi, spinisque circumdari jussit, idem de imaginibus Domini nostri Servatoris post quindecim dies faciendum monens, nisi aliud juberet. Deinde sacris interdixit omnia Regis sacella in diœcesi Rotomagensi sita, nisi Rex ipse præsens esset vel regina: omnes insuper Regis ministros, eorumque familias. Tandem divina cessare jussit per totam diœcesim: Itaque, ait, nullum ibi divinum officium celebretur, nullum ibi ministretur eucharisticum Sacramentum, præter baptisma parvulorum, & pœnitentias morientium. In qualibet tamen parochiali ecclesia permittimus, ut sacerdotes semel in hebdomada, januis clausis, exclusis interdictis, diebus non festis, & voce submissa legant populo Introitum, Epistolam, Evangelium, & dent populo panem benedictum, & eis mandata ecclesiastica exponant. Hæc eo in statu fuere mensibus circiter tredecim, nempe a vigilia S. Michaëlis, seu XXVIII Septembris, usque ad XXV Octobris sequentis anni, ut narrat Chronicon Rotomagense.

[248] [sed, curante Gregorio IX,] Allaboravit præ ceteris diligentius Gregorius IX Pontifex maximus, ut hanc discordiam tolleret; citavimus jam primam ejus hac de re ad Regem epistolam, in qua, improbata bonorum episcopi occupatione, hortatur, ut ea restituat, hæc subnectens verba: Si quid autem juris in præmissis, & aliis adversus eumdem archiepiscopum regalis excellentia se habere proponit, faciemus ei justitiæ plenitudinem exhiberi. Significat deinde, ait ibidem Raynaldus supra citatus, a se Parisiensi, & Sylvanectensi episcopis datam provinciam, ut regios administros ad restituenda archiepiscopo, quæ occupata erant, censuris cogerent. Porro hæc Pontificis epistola notatur scripta III Kal. Decemb. anno VI Pontificatus Gregorii, id est Christi 1232. Quæ si vera sit subscriptio, ut verisimile fit ex eo, quod secunda Gregorii epistola data legatur Kalendis Septembris anni sequentis, adeo ut prima ad mensem Novembrem istius anni referri non possit, necessum est, Chronicon Rotomagense uno anno rem serius narraverit, quam gesta sit, finisque controversiæ anno 1233 fit impositus: sed minoris momenti hæc est discrepantia, quam ut pluribus eam pertractare lubeat: ad Gregorium itaque redeo pacis auctorem.

[249] [lis tandem finitur.] Hisce ad Regem litteris, acriori stylo exaratis, alias deinde addidit Pontifex mitiores, datas, ut jam diximus, Kalendis Septembris anni 1233, quibus laudata præcedentium regum in Ecclesiam pietate, ad eorum sectanda vestigia hortatur Ludovicum, hisce demum verbis concludens epistolam: Ergo ut anima nostra tibi benedictionis filio benedicere delectetur, animum tuum deputans operibus pietatis, ut quem magnum natura genuit, etiam edidisse magnificum videatur, vota nostra circa reverentiam matris Ecclesiæ devotione prosequere filiali, preces & monita, quæ pro venerabili fratre nostro archiepiscopo Rothomagensi tuæ celsitudini secura fiducia replicamus, sic efficaci promptitudine completurus, ut absque moræ dispendio sibi & ecclesiæ suæ per te restitutio fiat omnium sublatorum. Hactenus Gregorius, inquit hæc recitans Raynaldus ad annum 1233, num. 62, qui aliis literis reginam Blancam, regiosque consiliarios solicitavit, ut pium Regem ad erepta restituenda adducerent. Optatum videntur habuisse successum hæ litteræ opera maxime episcoporum Parisiensis & Silvanectensis, quibus Pontifex concordiam conciliandam delegaverat. Illustrissimus Angelus Manrique tom. 3 Annalium Cisterciensium ad annum 1233, cap. 3 binas recitat litteras, alteras episcopo Tornacensi, & abbati Pontigniacensi; alteras abbati Sabigniacensi, & priori fratrum Prædicatorum Parisiensium inscriptas, quibus Gregorius præcipit ut illi Regem inducant ad bona archiepiscopo restituenda, Si forte illi, Parisiensis & Silvanectensis episcopi, mandatum Apostolicum infra præfixum sibi terminum exequi neglexerint. Dedit has litteras Pontifex X Kalendas Novembris anni 1233: indeque laudatus Manricus existimat rem suis Cisterciensibus adscribendam. At ego probabilius opinor, triduo post scriptas hasce a Pontifice litteras, seu XXV Octobris, festo sanctorum martyrum Crispini & Crispiniani, anni 1233 concordiam initam, qua Rex bona archiepiscopo restituenda curavit, archiepiscopus vero interdictum sustulit. Ceterum quidquid in hac controversia ex parte Regis actitatum, non ei, sed ejus consiliariis, reginæque adscribendum, cum Ludovicus liberam regni administrationem necdum per ætatem esset adeptus.

[Annotata]

* i. e. silva

* Vau-de-Reüel

* i. e. detinuit

* i. e. non præmonito

* Gournay

* i. e. occupari

* Montivilliers

* i. e. irritam reddidit

§ XXII. Controversia cum Episcopo Bellovacensi de jurisdictione illius urbis civili.

[Controversia Ludovici cum episcopo Bellovacensi] Necdum finita erat discordia cum Rotomagensi archiepiscopo, quando altera cum Bellovacensi episcopo Ludovicum excepit, præcedenti nec minor, nec segnius agitata. In hanc piissimum Regem, atque ecclesiasticorum virorum cultorem eximium, induxit acre studium scelera vindicandi. Rem summatim ac breviter narrat auctor illius temporis ac loci Vincentius Bellovacensis in Speculo historiali lib. 30, cap. 137 his verbis: Anno Domini MCCXXXIII facta est dissensio inter burgenses Belvacenses, minoribus insurgentibus contra majores. Unde plures ex majoribus occisi sunt. Plurimi vero de minoribus capti, & per diversa regni loca carceri mancipati, ad ultimum vero multa pecuniæ summa redempti. Namque Milo ejusdem urbis episcopus tanquam faveret minoribus in hoc facto suspectus habebatur. Rex autem Ludovicus tanquam superior judex manum ultricem adhibuit, & ob hoc episcopatus pluribus annis sub interdicto fuit. Milo vero præfatus episcopus Romam proficiscens, in itinere obiit. Sed & ejus successor Gaufridus eidem causæ contra Regem insistens, dies paucos & malos, id est, afflictione plenos in episcopatu peregit cui succedens Robertus pacem cum Rege composuit, & sic ab interdicto diœcesim absolvit. Hæc paullo latius deducenda: verum pauca prius circa tempus inchoatæ controversiæ.

[251] [initium habuit anno 1233,] Illustrissimus Spondanus in Continuatione Annalium Baronii ad annum 1231, num 8, eodem illo anno primum concilium hac de re celebratum scribit apud S. Quintinum: quem una cum Hemeræo, idem scribente in Augusta Viromanduorum illustrata pag. 220, refutat Gabriel Cossartius noster tom. XI Conciliorum col. 445 sequentibus verbis: Quod autem anno MCCXXXI hoc concilium assignent tum Spondanus, tum Hemeræus, parum probabile videtur: cum in instrumento inquisitionis hac de re factæ anno MCCXXXV, editæ a Louvetio in Histor. Bellovac. testes omnes dicant seditionem Bellovacensem, quæ occasionem his conciliis præbuit, accidisse anno MCCXXXII. Qui conciliari ista possunt? Neutiquam certe, nisi dicamus alios secutos esse Romanam anni rationem, alios Gallicanam: in Galliis enim (ubi annorum initium ducebatur a festo Incarnationis, aut Paschæ) adhuc labebatur annus MCCXXXI tempore hujus concilii, quod celebratum esse oportuit post paulo quam Bellovacum Rex ingressus est, ut a seditiosis pœnas repeteret: quod pridie Purificationis B. Virginis factum esse, discimus ex inquisitione, cujus ante mentionem feci. Ita Cossartius recte quidem annum 1231 improbat, at annum seditionis Bellovacensis, primique ea de re concilii non recte assignat. Nam præter Nangium in Chronico anno 1233, & Vincentium Bellovacensem jam citatum, etiam Albericus in Chronico pag. 543 signat annum 1233, quorum auctorum sententia standum omnino videtur, tum quod duo posteriores hoc tempore floruerint, tum quod illorum dicta consentiant cum citato a Cossartio instrumento: etenim cum seditio contigerit ante Pascha anni 1233, adhuc labebatur in Gallia annus 1232, quem testes Galli in memorata inquisitione designant. Confirmabitur hæc temporis ratio ex epistola archiepiscopi Remensis post pauca recitanda.

[252] [non autem anno 1231:] Aliud, inquit Cossartius, mirari subit, quod in illa inquisitione, nulla sit mentio Quintinopolitani hujus concilii, in qua tamen accurata & minutissima omnium narratio fit a testibus: sed statim a Noviomensi ducatur initium. Hinc suspectum mihi haberetur primum istud hac in causa concilium, nisi Sirmondinarum schedarum ex Remensi tabulario excerptarum fide muniretur. At, quidquid sit de schedis illis, prorsus fictitium esse concilium, quod hac in causa Quintinopoli primo dicitur congregatum, evincunt litteræ mox recitandæ: in illis enim non modo omittitur illud concilium, sed satis ostenditur in Noviomensi concilio primum querelas suas contra Regem exposuisse episcopum Bellovacensem. Fuerit igitur in Fano S. Quintini concilium celebratum anno 1231, ut etiam Marlot significat in Metropoli Remensi tom. 2. pag. 515, non repugno: verum hac de controversia in eo actum esse, id solum nego. Nunc qua occasione hæc contentio orta sit audiamus.

[253] [quia Rex seditiosos Bellovacenses suo nomine punit,] Marlotus mox laudatus eam ita exponit: Interim Rege Belvacum profecto, ut pœnas sumeret de seditiosis quibusdam, qui emergente tumultu civem Crelliensem * ex invidia peremerant, quod a Rege major urbi constitutus esset, cum viginti juratis, qui ei auxilio esse debebant, Milo de Nantolio Belvacensis episcopus supplex ab eo petiit, ut pœna ab officiariis suis exigeretur, quo jus episcopale illæsum & illibatum permaneret. Rex suprema utens potestate precibus flecti nequit. Verum, quod episcopus partibus suis defuisset in detinendis seditionis auctoribus, id suo nomine fieri jussit, aliaque fecit, de quibus mox conquerentem audiemus episcopum. Quæ enim post hæc secuta sunt hoc anno 1233, narrantur in epistola Henrici archiepiscopi Remensis eodem anno scripta Dominica ante Natalem Domini, quam edidit Martenius tom. 1 Anecdotorum a col. 975, quamque huic loco majori ex parte innectam, observationibus tamen quibusdam elucidatam, quia scripta a parte Ludovico contraria, nata est sinistram generare de ejus facto suspicionem. Sic itaque habet post breve exordium:

[254] In præterita … prima septimana Quadragesimæ nobis, [episcopus Regem accusat in concilio;] totique provinciali concilio apud Noviomum * congregato, fuit ex parte episcopi & ecclesiæ Belvacensis, gravis exposita contra dominum Regem querimonia, videlicet quod cum episcopus Belvacensis, ejusque prædecessores in civitate Belvacensi *, & in singulis, & in omnibus hominibus civitatis omnem jurisdictionem habeat, prout apparet ex carta bonæ memoriæ Ludovici * quondam regis Francorum, & ea usus fuisset publice ac manifeste ipse ac prædecessores sui per se, ac per baillivos suos hactenus pacifice & quiete; dominus Rex circa festum Purificationis beatæ Virginis nuper ante præteritum, occasione cujusdam maleficii a quibusdam hominibus civitatis ibidem perpetrati, cum multis communiis ad civitatem Belvacensem accedens, licet idem episcopus paratus esset idem maleficium facere per baillivos suos juxta facinoris qualitatem puniri; post multas supplicationes & monitiones eidem domino Regi ab ipso episcopo factas, ne idem Rex episcopum & ecclesiam suam justitia & jurisdictione ad ipsum plenius pertinente, & quam hactenus pacifice possederat, spoliaret; homines civitatis mille quingentos & plures capi fecit, & alios exbannivit *, domos dirui fecit, catalla * hominum * episcopi publicavit, eumdem episcopum jurisdictione & justitia spoliando, ibique per quinque dies existens sibi expensas quinque dierum usque ad octingentas libras Parisienses ab eodem episcopo persolvi petiit. Et licet episcopus brevem diem peteret, tanquam de re gravi & penitus inaudita, ut super hoc cum suo capitulo pertractaret; idem tamen dominus Rex hoc facere denegans, eumdem episcopum civitate, reditibus, & proventibus ad ipsam ecclesiam spectantibus, exceptis paucis mobilibus, spoliavit: quare petebat idem episcopus pro se & ecclesia sua a nobis & toto concilio, quatenus super his concilium apponere curaremus.

[255] Hæ episcopi adversus Regem querelæ, acri, [Rex vero in curia hanc controversiam tractandam asserit:] ut fit in similibus, stylo exaggeratæ, non ita occupare debent lectoris animum, ut non attendat pariter ad rationes, quæ Regem impulere, ut tanta cum severitate procederet, ac nihil remitteret de jure suo. Neque enim jura episcopi se usurpasse existimavit bona procul dubio fide, & fortasse ratione non minus bona. Audi S. Ludovicum de causa sua loquentem in epistola ad decanum & capitulum Laudunensis ecclesiæ, apud Marlotum in Metropoli Remensi tom. 2, pag. 517: Quod episcopus, inquit, Belvacensis in baronia, & in feodum homagii legii de nobis teneat, quod habet apud Belvacenses, & quod par sit ex eo Franciæ, vos credimus non latere, vel paucissimos ignorare: circa factum illud siquidem Belvacense, ubi diabolica rabies in stragem hominum ita horribiliter ebullivit, & horribilius & in damnum villæ, & personarum detestabilius ac inæstimabile ebullisset, nisi providente Domino regale apposuissemus remedium, qualiter sit processum, & quomodo de facto illo, de quo si ipse episcopus inculpatus est, Deus novit, erga ipsum nos habuerimus, & qualiter in principio, & postea frequentissime in curia nostra jus obtulerimus eidem, prout debuissemus, & per quos debuissemus, sine omni subterfugio faciendum, vellemus vos universos & singulos seriatim per singula totum scire. Tria hinc colligimus: primo Regem, ut supremum Dominum, Bellovaci seditiosos compescuisse & punivisse, quod id facere, ut certe contendebat, prætermisisset episcopus. Secundo videtur tam severe episcopum tractasse in exigendis expensis, quod ipse in facto esses suspectus, adeoque gratiam non mereretur. Tertio, & maxime, Regem de facto suo respondere non detrectasse coram judicibus curiæ suæ, detrectasse coram episcopis rationem facti sui reddere, quod ageretur de temporali jurisdictione urbis Bellovacensis, de qua judicare non erat episcoporum. Hisce observatis, redeamus ad epistolam archiepiscopi Remensis, ex qua discemus, quid in concilio Noviomensi hac de re fuerit statutum:

[256] [mittuntur episcopi, qui Regem moneant:] Unde, inquit, nos tractatu habito diligenti, licet factum esset notorium, tamen tres episcopi nostri, videlicet Suessionensis, Laudunensis, & Catalaunensis episcopi, auctoritate concilii, ad dominum Regem, & civitatem Belvacensem, ut & ipsi Regi denuntiarent, quod Belvacensem urbem accedebant, ad inquirendum ex abundanti de justitia, & usu, & spoliatione episcopi Belvacensis, exposita certa die, & ibidem inquirerent de omnibus diligenter, destinati fuerunt. Qui vocatis illis, qui erant ex parte Regis in civitate, & civibus in communia tunc administrantibus, mandatum sibi injunctum fideliter adimplentes, inquisitionem nobis & concilio apud Laudunum * circa Dominicam, qua cantatur Lætare Jerusalem, congregato, sub sigillis propriis reportarunt. Habemus hic secundum hac de re concilium, tribus hebdomadis post primum, Lauduni coactum. Quid autem ibi sit actum, mox ita subdit epistola:

[257] [iterantur monitiones frustra: episcopi] Unde rei evidentiam attendentes, nihilominus episcoporum relationem considerantes, vidimus quod dominus Rex, prædictis omnibus, contra justitiam spoliaverat episcopum & ecclesiam Belvacensem: propter quod tres episcopi missi fuerunt ad dominum Regem monendum ex parte concilii, quod episcopum & ecclesiam restituere dignaretur: quod ipse monitus facere recusavit. Videlicet quod episcoporum judicio se nunquam subjecisset, nec eos hac in controversia judices agnosceret competentes. Sed prosequatur epistolæ auctor: Verum cum postmodum eidem domino Regi fuisset per nos ipsos supplicatum pluries, quod misereretur ecclesiæ memoratæ, ipsum auctoritate concilii monuimus, & moneri fecimus iterum atque iterum, quod episcopum & ecclesiam restitueret supradictam: quod cum facere noluisset, tandem in concilio apud Silvanectensem * urbem postmodum congregato (en tertium concilium) inter me archiepiscopum & consuffraganeos Remensis ecclesiæ, condictum extitit, & firmiter promissum a singulis episcopis, quod si dominus Rex infra vindemias nuper præteritas episcopum & ecclesiam non restituissent eamdem, ex tunc provincia interdiceretur. Et exinde sicut eramus ibi, ad dominum Regem accessimus, & ipsum omnes monuimus, ut eumdem episcopum & ecclesiam restituere dignaretur: & cum nec monitiones, nec supplicationes aliquas exaudiret:

[258] Tandem in concilio (quarto in hac causa) apud sanctum Quintinum * congregato, [totam provinciam sacris interdicunt:] præsentes Suessionensis, Catalaunensis, Noviomensis, Tornacensis, Attrebatensis, Belvacensis, Morinensis, (& aliis tribus, videlicet Ambianensi, Sylvanectensi, & Cameracensi litteratorie excusatis, & Laudunensi absente, qui curiam Romanam adierat pro negotiis suis procurandis) firmiter promiserunt omnes & singuli, quod nisi dominus Rex se emendaret erga ecclesiam Belvacensem post octavam Omnium-sanctorum, in provincia Remensi poneretur interdictum: dantes mihi archiepiscopo potestatem auctoritate totius concilii, dictandi formam interdicti, & secundum formam a me dictatam, ipsi ad mandatum meum in suis diœcesibus ponerent interdictum, & facerent observari, sicut ego in mea diœcesi ponerem interdictum. Et cum interim plures dies ad tractandum de pace fuissent a domino Rege & eodem episcopo recepti, tandem apud Bellum-montem * in crastino sancti Martini hyemalis interfuimus ego, & Suessionensis, Catalaunensis, Silvanectensis, & Cameracensis episcopi, ubi habito tractatu de pace utrimque, tandem non potuit provenire. Unde habito tractatu cum dictis fratribus, qui ibi aderant, quia Rex se non emendaverat erga episcopum & ecclesiam Belvacensem, ex potestate, quam auctoritate concilii habebam, interdictum in diœcesi mea ponens, auctoritate prædicta mandavi singulis suffraganeis Remensis ecclesiæ, ut interdictum ponerent. Formam interdicti ibi curiosus lector inveniet, ego, illa omissa, prosequor cum epistola:

[259] Qui omnes interdictum ponentes, excepto Noviomensi, [at repugnant interdicto aliqui,] qui voluntate propria ductus, contra promissum suum veniens, mandato sibi facto noluit obedire, ipsum interdictum ad mandatum meum, mihi auctoritate concilii ab eis concessum, auctoritate sua posuerunt, servaverunt, & præceperunt in suis diœcesibus observari. Verum quia capitula cathedralium ecclesiarum Remensis provinciæ contra interdictum, quibusdam expressis causis, Sedem Apostolicam appellarant, feci concilium convocari apud sanctum Quintinum die Dominica ante Natale Domini; (quod quintum hac in causa, ex eoque scriptæ hæ litteræ) ibique cum sperarem de capitulorum & episcopi Noviomensis animadversione tractare, quidam de coëpiscopis nostris, licet interdictum posuissent & servassent, & a suis subditis præcepissent observari, ad retractationem interdicti cœperunt instare, licet litteræ Sanctitatis vestræ ad ipsos directæ, ex quibus ad jus & justitiam ecclesiæ conservandam debuerunt unanimiter effici fortiores, exhibitæ & perlectæ fuissent ibidem, quasdam occasiones prætendentes.

[260] Quod præsentiens episcopus Belvacensis, coram nobis & concilio, [illudque tollitur, repugnante Bellovacensi.] ne interdictum pro se & ecclesia sua latum, & ab ipsis observatum, nulla sibi & ecclesiæ suæ a domino Rege satisfactione facta vel restitutione, revocaretur vel relaxaretur, Sedem Apostolicam appellavit, se & ecclesiam suam, & interdictum pro ecclesia sua latum, & statum, in quo erat negotium, sub domini Papæ protectione ponendo. Catalaunensis tamen episcopus post appellationem Belvacensis pro se, Ambianensi, Silvanectensi, & Attrebatensi episcopis, pro suæ voluntatis arbitrio coram nobis & coëpiscopis proposuit, quod interdictum relaxarent prædictum: & ne propter hoc contra ipsos procederem in aliquo, in vocem appellationis prorupit, spreta appellatione a Belvacensi episcopo ante facta: & cum nobis, inter has angustias positis, quidam alii episcopi adhærerent, eisdem nunc post multos tractatus eum * temperamento interdicti, vel alio modo possemus eos ad unitatem reducere, tandem eorum instantia devicti, dictum relaxavimus interdictum.

[261] [Rex causam suam agit,] Audivimus supra, capitula cathedralia interdictum admittere noluisse. Hinc S. Ludovicus gratias egit capitulo Laudunensi per epistolam superius recitari cœptam, in qua post verba jam citata mentem suam de hoc interdicto sic exprimit: Unde quam plurimum admiramur, quod suffraganei Remensis provinciæ, nobis a nullo jure deficientibus, tantæ contra nos malitiæ acquieverint aliquorum, quod in nostrum, & regni præjudicium, interdicti sui præcipitantes sententiam, ita contra nos, & jus nostrum perperam processerunt. Et utinam quanto zelo, quanta affectione moveantur eorum aliqui in hoc facto, bene attenderitis singuli atque omnes. In quo tamen vos, qui saniore ducti estis consilio, jura nostra opprimere non duxistis, sed juri regio favorabiles, & eorum injuriis contrarios vos gessistis, ex quo vobis & ecclesiis vestris regalem gratiam merito obtinuisse debetis. Rogamus igitur universitatem vestram, & in amore, quo nobis & regno tenemini, exhortamur, ut viam istam conservandi jura regia, qua incedere cœpistis, constanter atque viriliter teneatis … scientes quod nos pro facto isto paramus nuntios providos & discretos incunctanter per hoc ad Romanam curiam destinandos, ne procedat in tantum regni nostri detrimentum ista malitia, prout aliqui contra nos conceperunt. Actum apud Compendium anno Domini millesimo ducentesimo trigesimo tertio, mense Decembri. Hactenus Ludovicus. Ex quibus perspicias, Regem non minus conquestum fuisse jura sua lædi ab episcopis, quam illi quererentur id factum a Rege. Ratio Ludovici huc reduci potest. Jurisdictio civilis Bellovacensis res est regni feudalis: at vero lis de re feudali agitari debet apud feudi dominum: cum itaque rationem reddere non renuerim in curia regni, injurii mihi sunt episcopi, qui ea de re sibi arrogarunt judicium.

[262] [quæ desertur ad Pontificem: observantur aliqua] Porro, uti Rex nuntios suos se quam primum Romam missurum dicit, ita & episcopi causam suam Gregorio Pontifici commendant his verbis: Unde Sanctitati vestræ humiliter supplicamus, quatenus desolationi Belvacensis ecclesiæ, quæ in partibus nostris manifesta est, paterno compatientes affectu, celeri remedio salubriter dignemini providere, scientes pro certo, quod non potest oppressioni dictæ ecclesiæ, nisi per supremum Sanctitatis vestræ remedium subveniri. Actum apud sanctum Quintinum Dominica ante Natale Domini, an. Dom. MCCXXXIII. Ita archiepiscopus Remensis ad Pontificem. Porro has duas epistolas recitandas censui, quia totius controversiæ historia ex illis elucescit magis, quam ex aliis instrumentis hactenus prolatis. Verum ne qui ex epistolæ verbis quibusdam, quæ plus significare videntur, quam revera significant, in errorem ducantur, illa paullo accuratius sunt exponenda. Num. 254 dicitur episcopus omnem jurisdictionem habuisse in civitate Bellovacensi. Id verum est, & declaratum a Ludovico VII per chartam, quam edidit Antonius Loisel in Monumentis agri, urbis, &c. Bellovacensis pag. 275: verumtamen non sine restrictione aliqua. Verba regis accipe: Sancimus igitur ex regiæ majestatis excellentia, quod semper ad episcopum querimoniæ perferentur, & nemo sit tam præsumptuosus, ut de jure episcopi & ecclesiæ, scilicet de facienda justitia, se intromittat apud Belvacum, quamdiu, ut fiat, in episcopo non remanserit. Sed si forte in eo, quod absit, remanserit, tunc ipsi cives habeant licentiam suis concivibus faciendi: quia melius est tunc ab eis fieri, quam omnino non fieri. Cum itaque Rex Bellovacum accessisse dicatur ibidem, cum multis communiis, quibus incumbebat Bellovaci sontes punire, id non faciente episcopo; vix dubium relinquitur, quin illi Regis opem implorarint, quod sibi vires deesse perspicerent ad seditiosos comprimendos & puniendos.

[263] Deinde eodem num. 254 dicitur episcopus paratus fuisse ad seditiosos puniendos. [circa epistolam archiepiscopi:] Verum se tantum paratum exhibuit, cum Rex adveniret ad id ejus loco præstandum: neque Ludovicus manum admovit, priusquam, inquisitione facta, ipsius consilium declarasset episcopum partibus suis defuisse, quod sontes non jussisset apprehendi, ut refert Chaizius pag. 170. Hic itaque erat nodus controversiæ; an vere officio suo defuisset episcopus, quod Rex contendebat, ille vero negabat. Hanc autem controversiam in curia seculari examinandam dicebat Ludovicus, non in episcoporum concilio. Tertio ubi dicitur Ludovicus episcopum jurisdictione spoliasse. Non ita id intelligendum, sicut perperam intellexit Raynaldus ad annum Christi 1234, num. 12, ac si S. Ludovicus episcopum jurisdictione, urbisque dominio in perpetuum exuisset: at dumtaxat quod jurisdictionem & facultatem liberam non reliquisset ad seditionis præteritæ auctores suo nomine puniendos. Similiter verba paullo inferiora, quibus dicitur Rex episcopum civitate spoliasse, nolim accipias, sicuti accepit Raynaldus ad annum 1236, num. 37, ac si episcopum civitate ejecisset; id enim aperte falsum est: nam episcopus libere ad urbem veniebat, quoties ipsi erat lubitum. Verum intellige, urbem regio præsidio servatam fuisse ad tempus; nimirum donec venditis quibusdam minoris momenti episcopi bonis, receptisque episcopatus reditibus, soluta esset pecuniæ summa, quam pro gisto, ut vocant, seu sumptibus quinque dierum Rex exegerat, ac solvere detrectabat episcopus. Unde episcopi in monitione Regi facta, apud Harduinum tom. 7 Conciliorum col. 200, nihil ab eo exigunt, nisi ut justitiam, seu jus puniendi seditiosos illos episcopo reddat, damna restauret, in exilium missos revocet, captivos restituat, regalia item, seu summam gisti nomine exactam, refundat: non vero ut episcopum urbi, urbisve dominium episcopo restituat.

[264] Num. 258, & 259 refertur, quomodo interdictum fuerit revocatum: quam narrationem supplendam censui ex inquisitione hac de re facta anno 1235, [cur revocatum sit interdictum, exponitur.] apud memoratum Harduinum col. 198, ubi testis octavus hæc narrat: In sequenti die Lunæ vel die Martis fuerunt congregati omnes episcopi, & capitula: & surrexit M. Simon de Arceia (decanus Ambianensis) & proposuit ex parte capitulorum, ut dicebat, in pleno concilio prædictas causas, & quasdam alias: inter quas fuit, quod negotium Belvacense tempore mandati facti ab archiepiscopo de ponendo interdicto, relatum fuit ad curiam: & dicebat, quod archiepiscopus in concilium ulterius se intromittere non debebat. Hinc habemus, litem in Regis curia examinari saltem cœptam: quid autem ibidem actum fuerit, non invenio. Attamen suspicor id causæ regiæ non parum profuisse, atque episcopos plerosque hinc melius de re tota fuisse instructos: certe idem testis post pauca ita prosequitur: Item dicit, quod appellavit Simon de Arceia pro capitulis cathedralium ecclesiarum provinciæ Remensis apud S. Quintinum, ubi erat concilium provinciale congregatum die Dominica proxima ante festum Natalis Domini: ubi suffraganei archiepiscopi Remensis, exceptis archiepiscopo, episcopo Suessionensi, & Cameracensi, dixerunt, quod male posuerant interdictum in suas diœceses: & melius volebant revocare per se, quam revocaretur per superiorem. Et episcopus Catalaunensis pro se ac pro aliis dixit, quod ipsi revocarent interdictum: & ne archiepiscopus nomine suo, vel auctoritate concilii, in aliqua re contra eos procederet, appellabat pro se ac pro aliis ad Dominum Papam. Hactenus de iis, quæ anno 1233 circa hanc controversiam actitata sunt, quæ prolixius exponere visum est, tum quod ea hactenus non inveni satis accurate exposita, tum vel maxime, quod aliqui quædam hac de re scripserunt S. Ludovico parum honorifica. Nunc brevius describemus, quo tandem modo controversia fuerit finita.

[265] [Pontifex arbitrum assignat ad litem componendam] Pars utraque ad Pontisicem suos destinaverat nuntios, ut supra vidimus. Juvat itaque audire, quid Pontifex, post acceptas tam acres contra Ludovicum episcoporum litteras, Regisque nuntios auditos, hac in re agendum, Regique rescribendum censuerit: ut hinc etiam utcumque elucescat, quid Pontifex de tota hac controversia, factoque Regis judicarit. Epistolam recitat magna ex parte Odoricus Raynaldus ad annum 1234, num. 12, in qua laudata regum Franciæ pietate, Ludovicum horum non minus in devotione quam regno successorem mirificis laudibus extollit, eumque demum ad pacem cum ecclesia Bellovacensi hortatur hisce verbis: Cum omni regno desiderabilis sit tranquillitas, qua & populi proficiunt, & honor regius custoditur, ad concordiam cum Belvacensi ecclesia faciendam, animi tui mansuetudinem inclinare procures, per quod misericordia, quæ tecum coaluit, clarius, & conspectius enitescat. Nos enim dilectum filium magistrum P. * de Collemedio capellanum nostrum præpositum ecclesiæ S. Audomari * virum notæ probitatis, & circumspectionis expertæ, quem honoris tui zelatorem tibi fidelem novimus, & devotum, & de sua prudentia, & industria plenam habet notitiam celsitudo regalis, mediatorem inter te & dictam ecclesiam duximus deputandum, cujus consiliis acquiescens, januam benevolentiæ consuetæ paci clementer aperias, eam, & libertatem ecclesiasticam, quibus regni solium plus firmitatis accipit, plus splendoris, tamquam Rex Christianissimus amplectendo, ita quod in te paratum videatur ecclesiis antidotum pietatis &c. Datum Later. VIII Idus Aprilis Pontificatus nostri anno VIII, id est Christi 1234. Ita misericordiam potius Regis inclamat pro episcopo, quam jura episcopi læsa queratur, acerrimus alioquin ecclesiasticæ libertatis vindex Gregorius.

[266] Jam autem quid statutus a Pontifice pacis sequester, [quæ demum composita.] Petrus de Collemedio profecerit, non liquet. At constat pacem necdum secutam fuisse, Milonemque Bellovacensem episcopum Romam profectum, in itinere obiisse. Mortem ejus scribit cum aliis Albericus in Chronico ad annum 1234, pag. 554 his verbis: Milo Belluacensis episcopus apud Camerinam civitatem Italiæ moritur: post quem Gaufridus in episcopum eligitur. Cum Milone contentio finem non habuit, ab ejus successore renovata; sed nec hic effecit quidquam, nisi quod subditos suos sacrorum usu interdixerit. Obitum autem Gaufridi, ejusque successorem memorat Albericus ad annum 1236 hunc in modum: Mortuus est episcopus Belluacensis, post quem Robertus decanus fit episcopus. De quo Gallia Christiana Sammarthanorum fratrum in episcopis Bellovacensibus pag. 396 inter alia hæc habet: Robertus de Cressonsart … demum concordiam ac pacem iniit cum S. Ludovico, & anathema per decessores in diœcesim promulgatum revocavit, ac cum ipso Rege composuit super gistis, aliisve juribus, quæ sibi ab omni ævo vindicabat. Subdit dein diploma regium, quo Ludovicus circa jus gisti cum episcopo composuit. Ceterum ex litteris Gregorii, apud Lucam Waddingum post tom. 1 Annalium Minorum in Regesto Pontificum a pag. 32 conjicio, concordiam coaluisse anno 1237. Nam interdictum, quod, ut ait in epistola ad Regem, nimis præpropere, & ex abrupto fuerat repositum, suspendit Pontifex ad octo menses pro fine pacis & concordiæ ineundæ, inquit ex epistola ad episcopum Bellovacensem ejusque capitulum Waddingus: suspicari ergo merito possumus intra octo illos menses concordiam stabilitam. Itaque cum memoratæ Pontificis litteræ scriptæ sint mense Septembri anni 1236, ad annum sequentem pax videtur referenda, nisi sub finem anni 1236 jam fuerit sancita, quod minus est verisimile. Discordia igitur, quæ Ludovico sub tutela constituto diu viguerat, eo ad regni hanas admoto, brevi exstincta est: nec lites cum episcopis tam diuturnas dein videbimus.

[Annotata]

* Creil

* Noyon

* Beauvais

* VII

* i. e. exilio relegarit

* i. e. bona mobilia

* i. e. vassalorum

* Laon

* Senlis

* S. Quentin

* Beaumont sur Oyse

* forte cum nec

* Petrum

* S. Omer

§ XXIII. Reliqua anni 1233: anno 1234, mortuis quibusdam principibus, concordia inter Campaniæ comitem & Cypri reginam mediante Rege facta: alia quædam ad annum 1234 spectantia.

Quam jura ecclesiarum illæsa vellet & illibata S. Ludovicus, [Jura ecclesiæ Brivatensis restituit S. Ludovicus:] testantur litteræ Archembaudi Borbonii domini, ac Regis in Arvernia procuratoris, hoc ipso anno 1233 mense Junio datæ, atque editæ post tomum 2 Galliæ Christianæ nuperrime recusæ inter instrumenta a col. 137: quippe ex hisce litteris discimus servientem quemdam, ut vocabant tunc temporis, a regio procuratore prædicto in oppido Brivatensi * statutum fuisse tempore Ludovici VIII, quod Brivatenses querebantur privilegiis ecclesiæ suæ contrarium. Re discussa, veras esse Brivatensium querelas repertum est, servientemque amovere jussit Ludovicus VIII. Verum morte ejus interveniente, id facere distulit procurator regius. Recurritur igitur ad S. Ludovicum. Ipse autem Rex, inquit procurator, benignitate regia motus, & justitiæ & æquitatis debito volens mandatum patris ratum & firmum haberi, & ecclesiam Brivatensem cum suis possessionibus in ea libertate observari, in qua manserat temporibus retroactis, mihi viva voce præcepit, & etiam super hoc suas litteras patentes direxit, ut secundum inquisitionem prædictam, a villa Brivatensi præfatum servientem amoverem, & ecclesiam Brivatensem cum suis possessionibus in prædicta libertate conservarem… Actum anno MCCXXXIII, mense Junio. Sic, qui nec minis cedebat nec terroribus, ubi iniqua jurique suo contraria peti existimabat, faciles justitiæ manus dabat, rei æquitate comperta.

[268] [dolet amissum sacrum clavum,] Pietatem item, qua sacras prosequebatur reliquias, hoc anno, ut sæpe alias, egregie declaravit Rex sanctus in amissione & inventione sacri clavi, quem ut thesaurum pretiosissimum custodit ecclesia S. Dionysii in Francia. Res contigit anno 1233 ex Chronico Alberici ad eumdem annum pag. 543, licet eam more Gallico ad annum 1232 retulerit Nangius, quod ante Pascha fuerit peracta. Porro laudatus Nangius apud Chesnium pag. 330 factum enarrat hoc modo: Sequenti anno sanctissimus clavus Domini, unus de illis, ex quibus corpus Dominicum cruci affixum dicitur extitisse, qui a tempore Caroli Calvi regis Franciæ & imperatoris Romani, in eadem sancti Dionysii ecclesia dono ipsius permanebat, cecidit de vase suo, dum daretur gentibus ad osculandum; & sic perditus fuit inter multitudinem osculantium tertio Kalendas Martii, sed primo die Aprilis sequentis, multis prodentibus miraculis inventus, ad prædictam ecclesiam cum gaudio & magna exultatione in die sancto Parasceves est allatus. Hujus clavi sanctissimi amissione dolor & compassio, quæ Regi Ludovico & matri ejus reginæ, ac multis accidit, non puto omittendum. Audientes vero Rex & regina mater ejus tam pretiosissimum thesaurum in regno suo fuisse perditum, vehementer doluerunt, dicentes quod sibi nihil penitus potuisset nuntiari, unde possent, aut deberent gravius molestari. Illustrissimus autem & pius juvenis Rex Ludovicus tandem præ doloris magnitudine exclamasse dicitur, se maluisse optimam regni sui civitatem hiatu terræ funditus periisse.

[269] [eumque inventum gaudet, & veneratur:] Qui statim viros eloquentes & eruditissimos a latere suo mittit, qui dolorem & fletum abbatis & conventus sancti Dionysii, quos inconsolabiliter contristatos audierat, verbis bonis & consolatoriis levigarent. Ipse quoque in propria persona venire voluit, sed discreta suorum consideratio non permisit. Qui confestim clamari voce præconis per plateas civitatis Parisius jubet, ut si quis clavum Dominicum invenerit, cito reddat, & securus de vita, de fisco regio percipiet centum libras. Hisce quædam subdit auctor de dolore universi populi, quæ ad Ludovicum non spectant. Totam hanc historiam ex Ms. antiquo uberius narrat Michaël Felibien in Historia abbatiæ S. Dionysii a pag. 228, usque ad 232, ubi postquam exposuerat, quomodo relatus sit ad templum S. Dionysii sacer clavus, de sancto Ludovico subjungit, eum post aliquot dies venisse ad abbatiam S. Dionysii, ut gaudium suum testaretur de sacro clavo invento, eumque cum illustri comitatu suo veneraretur. Hæc sufficiunt ad eximiam Sancti erga sacras Reliquias observantiam declarandam: plures autem historiæ circumstantias apud assignatum auctorem curiosus lector inveniet.

[270] Albericus hoc anno in Chronico pag. 543 de S. Ludovico hæc scribit: [castrum Mali-leonis obtinet.] Terram de Mallione eodem anno, mortuo Savarico, obtinuit. Studuerat hic Savaricus partibus Angliæ regis, ut vidimus num. 93. De Malleone autem, seu Malo Leone hæc scribit Adrianus Valesius in notitia Galliarum pag. 314: Est in Pictonibus diœcesique Malleacensi Malus Leo castrum, a nonnullis contracto nomine Malleo appellatum, vulgo Mauleon, clarum veteri monasterio monachorum regulam S. Augustini sequentium, quibus suus est abbas. Est alterum castrum & Malus Leo vel Malleo in valle Subola apud Novem populos, Mauleon similiter nuncupatum: cujus dominus fuit, qui & ab eo castro cognominatus est, Savaricus de Malleone, quem Petrus monachus in capite LVI libri de bello Albigensi commemorat, & in capite LXVI inimicum Ecclesiæ, regis Angliæ seneschallum fuisse asserit. Ita ille, ex cujus sententia posterius hoc castrum S. Ludovicus hoc anno obtinuit. Verum id mihi probari non potest, cum Savaricus de Malo-Leone, cujus crebra mentio fit in variis antiquorum auctorum Opusculis apud Martenium tom. 5 Collectionis amplissimæ, ibidem col. 879, & rursum col. 882 Pictavinus vocetur, eumque & Pictaviæ seneschallum, & ubique inter Pictones memoratum inveniam. Unde de priori castro Albericum intelligendum existimo, ea etiam ratione, quod secundum situm sit in posterioribus Vasconiæ partibus, quam Angli hoc tempore obtinebant. Hoc item anno Ludovicus excepit homagium Galteri de Avesnin comitis Blesensis pro feudo gemino, ut habetur apud Martenium tom. 1 Anecdotorum col. 974. Hinc ad annum sequentem transeamus.

[271] Pendebat adhuc indecisa controversia de comitatu Campaniæ inter comitem Theobaldum illiusque patruelem Cypri reginam, [Comes Campaniæ pacem init cum regina Cypri] cujus initia num. 240 exposuimus. Cum natalium defectus objiceretur reginæ, res ad Pontificem fuerat delata. Pontifex autem, ut refert Raynaldus ad annum 1233, num. 62, indixit, ut primum quæstio de ipsius natalibus coram Ecclesiæ tribunali discuteretur, illamque saltem procuratorum opera Romæ se sistere jussit. Verum regina Cypri examen hujusmodi non magnopere desiderasse videtur, quod id sibi non speraret profuturum, adeo ut facile destitura fuisset, nisi obstitissent principum quorumdam in Theobaldum odia, quibus de medio sublatis, res hoc anno 1234 fuit composita. Accipe quæ hac de re scribit Albericus in Chronico ad dictum annum pag. 550, sed vitio describentium mendis conspersa: Cum esset hucusque, inquit, simultas & invidia & maxima discordia baronum Franciæ contra comitem Campaniæ, contigit in hac hyeme tres mori, videlicet archiepiscopum Lugdunensem, comitem Philippum Boloniæ patruum Regis, (qui) apud sanctum Dionysium antecessoribus suis conjunctus est, & comitem Robertum (Drocensem) fratrem archiepiscopi Remensis … (& Petri Britanniæ comitis), qui Dominica ESTO MIHI sepultus est. Qui de medio factus * obtinuit cum regina Cypri pacem facere, quæ istis instigantibus, & consilium cum auxilio ferentibus, calumniam movebat contra consobrinum suum comitem Campaniæ.

[272] [quæ, pretio mediante, cedit jure suo;] Quibus autem conditionibus concordia stabilita, ac jure quolibet in comitatum Campaniæ cesserit regina Cypri, vivente Theobaldo, ejusve posteris, mox refert his verbis laudatus Albericus: Unde quadraginta millia librarum habuit in instanti pro debitis & expensis, & duo millia quolibet anno. Hisce ad amussim consentit Joinvillius num. 33, addens duo illa millia quotannis solvenda, in terris ac censibus assignata fuisse; reliqua quadraginta millia a Rege soluta pro comite, emptis hac pecunia feudis, quæ mox ex authentico instrumento recitabuntur. Cangius in observationibus ad Joinvillium pag. 46 recitat litteras S. Ludovici, quibus pacis conditiones continentur, quas ex eo huc transfero: Excellentissimo & karissimo domino suo Ludovico Dei gratia Francorum Regi, A. * eadem gratia R. * Cypri, salutem & dilectionem sibi sinceram. Excellentiæ vestræ supplicamus, & vos requirimus, quatenus subscriptis litteris vestrum apponi faciatis sigillum. Ludovicus Dei gratia Francorum Rex: Noverint universi præsentem paginam inspecturi, quod nobilis mulier Elipdis * regina Cypri, in præsentia nostra constituta, quittavit carissimo consanguineo & fideli nostro Theobaldo Campaniæ & Briæ comiti palatino, omne jus, quod habebat, vel dicebat se habere in comitatibus Campaniæ & Briæ, & pertinentiis eorumdem, & de eodem jure se devestivit * in manu nostra. Et nos ad petitionem dictæ reginæ investivimus de eodem jure dilectum & fidelem nostrum Archembaldum de Borbonio nomine dicti comitis, salvo hoc, quod si dictus comes decederet sine hærede ab ipso linea matrimoniali descendente, supradicta non obessent dictæ reginæ, quia posset petere dictos comitatus, sicut poterat ante, nec propter suprascripta jus suum minueretur, vel augmentaretur. Promisimus etiam quod quando assisiæ * duarum millium librarum terræ erunt factæ dictæ reginæ, nos omnia sicut continentur in charta dictæ reginæ tradita, dicto comiti faciemus scribi, & sigillari, & tradi dicto comiti, & iis omnibus supradictis & sigillatis, & dicto comiti traditis, præsentes litteræ nobis reddentur. Actum anno gratiæ MCCXXXVI, mense Septembri. Ita concordiam regno suo maxime utilem conciliavit Ludovicus.

[273] [hinc Ludovicus quædam comitis feuda emit:] Jam vero feuda, quæ comes Campaniæ Ludovico tradidit propter soluta quadraginta librarum millia, non pignori solum data fuisse, quemadmodum Albericus ad annum 1236 pag. 556 scripsit ex quorumdam eo tempore opinione, sed revera vendita fuisse, ut habet Joinvillius num. 34, evincunt litteræ ipsius Theobaldi, quas præcedentibus subjecit Cangius, his verbis exaratæ: Ego Theobaldus Campaniæ & Briæ comes palatinus notum facio &c. quod ego carissimo domino meo Ludovico Regi Francorum illustri vendidi pro XL millib. librar. Turon., de quibus idem dominus Rex mihi plene satisfecit, feoda mea comitatus Carnotensis * cum pertinentiis suis, comitatus Blesensis * cum pertinentiis suis, comitatus Sacrocæsaris * cum pertinentiis suis, & vicecomitatus Castridunensis * cum pertinentiis suis, & omnia jura, quæ in prædictis habebam, tam in feodis quam in domaniis ratione prædictorum feodorum, eidem domino Regi & hæredibus suis habenda in perpetuum & tenenda, retento mihi eo, quod habeo in comitatu Particensi in feodis & domaniis, quod movet de feodo Carnotensi, & quod comes Carnotensis debet de domino Rege tenere. In cujus rei testimonium præsentes litteras sigilli mei munimine roboravi. Actum anno Incarnat. Dom. MCCXXXIV, mense Sept. Hanc venditionem etiam ratam habuit regina Cypri litteris apud Cangium recitatis loco assignato.

[274] Præter pacem jam dictam, reliquorum principum motus contra comitem Campaniæ post mortem Philippi Bononiæ comitis, [reliqui etiam adversarii comiti Campaniæ conciliati.] quem vana regni spe lactare non destiterant, plane concidit. Testatur id Guilielmus de Podio Laurentii in Chronico cap. 39 his verbis: Motus quoque Robertorum, consentientium Philippo comiti aspiranti regno, ejusdem Philippi morte extinguitur naturali. Certe Hugo Burgundiæ dux, inter potentiores comitis Campaniæ adversarios, juramento se obstrinxit ad resarcienda damna comiti illata, a Rege ad id coactus, cui & fidem iterum jurat, & prædes pro summa pecuniæ, de qua convenerat, assignat. Quæ latius relata inveniet lector in Charta præfati comitis apud Martenium tom. 1 Collectionis amplissima a col. 1262. Post mortem item Philippi Bononiæ comitis, cum Mathildis defuncti uxor de hereditate controversiam haberet cum filia sua Joanna, ipsoque Rege, ea amice per Ludovicum composita est, ut habemus ex litteris conventionis comitissæ Mathildis apud memoratum Martenium a Col. verum mendose illæ notantur anno 1230 scriptæ, cum ex ipsis clarum sit, exaratas esse post mortem Philippi comitis.

[275] Contra injurias Judæorum, qui usuris fraudibusque graves erant Christianis in Gallia, [Leges contra Judæos statuit, & alia quædam curat Ludovicus:] jam aliquot statuta tum per S. Ludovicum, tum per reges præcedentes facta erant, quibus frænum eorum injustitiæ injiceretur. Alia rursum hoc anno contra eosdem a S. Ludovico decreta profert Martenius tom. 1 Anecdotorum col. 984: quibus tertia pars debitorum remittitur Christianis: cavetur ne Christiani capiantur ob debita Judæorum, neque ob eadem hereditates suas vendere cogantur: ne Judæis pignora accipere liceat a Christianis. Demum severe prohibetur ministris regiis, ne munera accipiant ad horum exsecutionem curandam: Præceptum est etiam baillivis, quod ipsi nihil capere præsumant pro supradictis fideliter adimplendis, sicut carum habent dominum Regem, & sicut diligunt corpora sua, terras & omnia mobilia sua. Confirmavit item hoc anno S. Ludovicus fundationem monasterii B. Mariæ de Bello-visu *, quod monialibus Ordinis Cisterciensis fundavit Robertus de Curteniaco *, ejusque conjux Mathildis prope Magdunum *: sicuti habent novissimi editores Galliæ Christianæ tom. 2, col. 218. Scripserat anno præterito Gregorius Pontifex ad S. Ludovicum de injuriis abbati & monachis S. Walerici * illatis, variisque sacrilegiis ibidem a civibus perpetratis, hortatus Regem, ut curaret sacrilegia illa debito supplicio expianda. Epistolam vide apud laudatum Martenium a col. 978: ubi & col. 982 invenies latam sententiam a Gaufrido Belvacensi episcopo, & Theobaldo Ambianensi archidiacono in Majorem, scabinos, & juratos communiæ S. Walarici, ob injurias monachis illatas, & profanationes ab ipsis perpetratas, ita ut Pontificis voluntati fuerit satisfactum.

[276] [eo petente, marchionatus Provinciæ Tolosano redditus:] Odoricus Raynaldus ad hunc annum 1234, num. 15 profert S. Ludovici epistolam ad Gregorium IX Pontificem; (aliam exhibuerat num. 61 anni 1233) qua Rex sanctus Pontificem iterato rogat, ut Raymundo Tolosano comiti restituere dignaretur ditionem quondam comitis Tolosani ultra Rhodanum sitam, quam tractatu Parisiensi Raymundus in perpetuum abdicaverat. Duas autem in hac epistola præcipue allegat rationes ad movendum Pontificem. Prima erat, quod Raymundi filia unica paternæ ditionis heres cum Alphonso Regis fratre matrimonio esset copulanda. Alteram hisce exprimit verbis: Attendentes etiam quod, sicut ex prælatorum illarum partium didicimus testimonio, in hæreticis perquirendis, & perquisitis ad honorem Dei & S. Ecclesiæ puniendis vigilanter se habuit, fideliter & devote. Ex qua ratione discimus Raymundum, qui subinde tum a Pontifice, tum a Rege monitus fuerat, ut in exstirpanda hæresi diligentiorem se præberet, talem hoc tempore ea in re se præstitisse, ut Regi satisfaceret. Porro Ludovicus jam rogaverat a Gregorio ab annis aliquot eamdem Raymundo gratiam, quam hac flagitat epistola. Verum responderat anno 1232 Pontifex, se ditionem illam Raymundo non restituere, ne hæresis rursum in illis partibus invalesceret, quod metuendum multis rationibus docet, ut ex ipsis litteris lector intelliget apud Acherium tom. 3 Spicilegii a pag. 604. Pauca accipe Pontificis verba: Sec cum illius terræ conversio adeo sit adhuc recens & tenera, quod ex mutatione subita facile posset incurrere recidivum; & recidivi languores interdum esse soleant prioribus graviores; accurata est sollicitudine præcavendum, ne morbus, qui tam graviter Christi maculavit Ecclesiam, in ipsius possit refluere corruptelam. Ita ad priores S. Ludovici preces Pontifex. Posteriores vero effectu non caruisse videntur, cum anno sequenti Raymundus clientelam juraverit Frederico imperatori pro Marchia Provinciæ, quo nomine memorata ditio, in imperio sita, eo tempore intelligebatur. Scribit hoc Godefridus Monachus in Annalibus ad annum 1235.

[277] [fundatio conventus Minorum Parisiis.] Waddingus tom. 1 Annalium Minorum ad annum 1234, num. 16 sequentia hoc anno scribit in rem nostram: Ludovicus sanctus Gallorum Rex ob intimum in Franciscanos … affectum, hoc anno fundum & locum, quem inhabitabant ab illorum ingressu in urbem, … multo ære comparavit ab abbate & monachis sancti Germani, ad quos spectabat proprietas. Venditionis & emptionis litteræ regio sigillo munitæ servantur apud eosdem monachos, datæ hoc anno, mense Aprili. Et ut totum hoc venditionis, emptionis, & concessionis negotium firmius consisteret, Gregorii Pontificis judicium intercessit. Hisce idem auctor subnectit varias dicti monasterii dilatationes, atque opus templi intermissum, de quo suo loco agemus. De hac item fundatione consulere potest lector Gerardum de Bois in Historia ecclesiæ Parisiensis tom. 2 pag. 330.

[Annotata]

* Brioude

* forte, Quibus de medio factis

* Aleidis

* regina

* passim Aleidis

* i. e. exuit

* i. e. assignatio censuum

* Chartres

* Blois

* Sancerre

* Chateaudun

* Beauvoir

* Courtenay

* Mehun

* S. Valery

§ XXIV. Pia Sancti exercitia: matrimonium: discordiæ sopitæ.

Agebat hoc tempore S. Ludovicus secundum chronologiam nostram annos viginti: [Sanctus a ludis omnino abstinet,] Viginti autem annorum factus, inquit monachus S. Dionysii anonymus apud Chesnium pag. 396, dimissis omnibus jocosis, nec canibus, nec avibus ludens, dimissis apparatibus pretiosis, simplicibus utebatur. Quæret curiosus lector, quo se igitur occuparet Rex sanctus, dum a gravioribus regni negotiis quies concedebatur. Respondeo ex Vita secunda manifestum esse, magna diei noctisque parte orationibus variis, horisque canonicis recitandis occupatum fuisse: verum quia hæc abunde ibidem descripta sunt, non lubet ea hoc loco repetere. Accipe itaque ex memorato auctore anonymo, quid honestis animi relaxationibus substituisse videatur Rex sanctus: Quia vero, inquit, secundum cujusdam sapientis dictum, nihil sapientis mentem sic ab amore mundi separat, nihil sic animum contra tentationes roborat, nihil ita hominem excitat, adjuvat ad opus bonum, sicut sacrarum studium litterarum; sanctus iste Ludovicus Rex attendens, quod superius præmisimus, Regem in libro Legis juxta Domini præceptum cunctis diebus legere, sacræ lectioni studiose insistebat, habebat enim Bibliam glosatam, & originalia beati Augustini & aliorum Sanctorum, & alios sacros libros, in quibus legebat & legi coram se multociens faciebat illo medio tempore intra prandium & somnum diurnum, & multotiens per somnum usque ad vesperas, nisi graviosibus fuisset occupatus. (Brevem autem hunc somnum Ludovicus captare solebat post recitatas a prandio preces nonas, quod surgere ad Matutinas de nocte solitus, id sibi necessarium sentiret.)

[279] Prædictis etiam temporibus faciebat ad se vocari aliquos religiosos, [atque exercitiis piis studiose vacat.] vel alios honestos viros, cum quibus loquebatur de Deo, de Sanctis, & eorum actibus, & interdum de historiis sacræ Scripturæ, & de vitis Patrum: habebat etiam libenter secum in mensa prælatos, vel alios clericos, cum quibus de Deo loquebatur in mensa loco lectionis, quæ habetur in conventibus religiosorum: omni etiam die dicto Completorio a capellanis in capella, redibat ad cameram *, tuncque accendebatur una candela cerea magnæ quantitatis, & dum illa durabat, ipse legebat in Biblia, vel in alio sacro libro: siquidem erga Dei sanctum sermonem, utpote qui ex Deo erat, tantæ devotionis, tantæ reverentiæ fuit, quod multociens in capellis religiosorum sermonem, in scolis quorumdam sacræ Scripturæ lectionem humiliter sedens inferius, aliis sedentibus in scamnis & locis superioribus, audiebat. Hæc ille de piis S. Ludovici exercitationibus, quæ in Actis infra edendis confirmantur locis variis. Quin & longe plura & illustria non minus hisce adjungi possunt, cum quæ mentem pie pascunt, qualia sunt supradicta; tum etiam quæ simul corpus exercent, uti sunt impensa frequenter Religiosis, pauperibus, ægrotis, aliisque ministeria varia, ex quibus pia S. Regis humilitas, atque immensa charitas elucescit: verum hæc abunde enarrata in Actis lector studiosus inveniet.

[280] Juvat hic examinare quo pacto intelligenda sint, [An fama fuerit de incontinentia Ludovici?] quæ scribit Gaufridus de Bello-loco in Vita num. 6: Nec prætereundum, inquit, de quodam religioso, qui a falsis relatoribus audierat, quod dominus hic Rex ante matrimonium suum concubinas habebat, cum quibus quandoque peccabat, conscia vel dissimulante matre sua. Quod cum ille religiosus cum multa admiratione, quasi eam redarguendo dominæ reginæ dixisset: illa super hac falsitate se & Filium humiliter excusavit… Hoc ego ab ore ipsius domini Regis audivi. Hæc verba passim ita intellexerunt auctores, ac si fama de incontinentia Ludovici sparsa fuisset, aulamque regiam pervagata. Verum, si hoc modo prædicta verba sunt intelligenda, manifeste sibi contradicunt Vitæ scriptores illi, de quorum fide atque auctoritate dubitare non possumus. Etenim auctor Vitæ secundæ, ex Actis canonizationis fide summa conscriptæ, num 135 de castitate, integraque S. Ludovici circa illam fama, scribit sequentia: Omnis fuit in sancto Rege puritas: neque unquam tempore adolescentiæ ipsius, neque tempore juventutis, neque ullo tempore illi, qui memoratis temporibus cum eo fuerunt, diuque cum ipso fuerunt conversati, videre potuerunt aut percipere beato Regi fuisse ullam familiaritatem, aut conversationem suspectam cum ulla femina alia quam sua: nunquam dici audiverunt de incontinentia, vel verbo ejus hac in parte famam lædi. Hæc auctor, cui scripta Gaufridi, quem frequenter citat, non erant incognita. Existimo igitur nihil velle Gaufridum, nisi credulitati boni illius Religiosi quorumdam petulantia illusum fuisse, eumque majori zelo quam prudentia serio reginæ narravisse, quæ joco audierat: adeoque famam de Regis incontinentia sparsam non fuisse. Sic utrumque scriptorem facile concilies.

[281] [Uxorem ducit Margaritam,] Hisce de moribus sancti Juvenis diverticulo non injucundo enarratis, temporis ordo postulat, ut ejus nuptias referamus. Guilielmus Nangius apud Chesnium pag. 331 de iis hæc narrat: Anno Domini MCCXXXIV, regni Ludovici Regis Franciæ VIII, ætatis vero suæ XIX, cupiens idem Rex de fructu ventris sui processurum aliquem, qui post ipsum in regni ipsius solio resideret, non causa libidinis, sed prolis optandæ uxorem ducere cogitavit. Et tunc misit Galterum Senonensem archiepiscopum, & dominum Johannem de Nigella militem suum, ad comitem Provinciæ, hominem in armis strenuum, simplicem, rectum, ac timentem Deum: mandans ei, quatenus filiam suam Margaritam juvenem, quam ipse Rex volebat ducere in uxorem, sibi mittere non differret. Quibus auditis, præfatus comes lætatus est valde, & fide nuntiorum filiam suam, quam a rudimentis infantiæ secundum Euangelium erudierat, & Dominum metuere docuerat, tradidit gratulanter. Et sic accepta a parentibus licentia, regii nuntii Margaritam puellam facie pulchram, sed fide pulchriorem, Dominum timentem, bonis moribus perornatam, omnium mulierum sui temporis dapsiliorem, Ludovico Regi excellentissimo adduxerunt. Quam Rex, paucis diebus revolutis, apud Senonensem urbem in uxorem ducens legitimam, ut Francorum dominam & reginam a Galtero civitatis Senonensis archiepiscopo inungi, & regali diademate fecit solemniter coronari. Sic Nangius, cui alii auctores synchroni passim consentiunt, tum quoad tempus matrimonii, tum quoad circumstantias ab eo relatas: attamen pauca, quæ ille prætermisit, aliunde supplenda.

[282] Consanguineus Margaritæ erat S. Ludovicus in quarto gradu, [dispensatione prius a Pontifice petita] ita ut dispensatione Pontificia opus esset ad matrimonium contrahendum. Petiit hanc dispensationem Rex sanctus, petitamque concessit Gregorius Pontifex per litteras, IV Nonas Januarii hujus anni datas, quas recitat Odoricus Raynaldus ad annum 1234, num. 16. Ex his porro intelligimus, quam pia ratione motus, ad hoc matrimonium processerit Ludovicus. Licet enim eximiæ Margaritæ cum corporis tum animæ dotes etiam Regem impellere potuerint, ac procul dubio quoque impulerint, altius tamen mentem erexit, ac fidei conservationem in partibus Tolosanis præ oculis habuit. Verba Pontificis, quæ hoc doceant, accipe: Cum itaque de matrimonio contrahendo inter te, & dilectam filiam nobilem mulierem, … natam dilecti filii nobilis viri comitis Provinciæ, sit tractatum; quia dicta nobilis quarta consanguinitatis linea te contingit, non prius duxisti ad consummationem ipsius matrimonii procedendum, quam super hoc ad Romanam recurreres Ecclesiam matrem tuam, nobis per nuntios humiliter supplicans, ut cum nihil magis ad conservationem illius terræ, pro qua tantus sanguis effusus est, operetur, salubre consilium apponere dignaremur.

[283] Licet igitur nihil aliud amplius, quam necessitas dispensantem ad dispensationem inducat; [& obtenta:] attendentes tamen quod urgens necessitas, & evidens utilitas id exposcit, cum ex hoc negotium pacis & fidei, pro quo multo sudore laboratum est, & multo labore sudatum, proficeret, ac terra prædicta, quæ olim, velut deserta & invia luxit & languit, spinis eam replentibus & urticis, & nunc a suis respirasse videtur angustiis, de cujus recidivo timetur, melius valeat conservari, cum fratribus nostris deliberatione habita diligenti, de ipsorum consilio serenitati Regiæ auctoritate præsentium concedimus, disponendo, ut cum dicta nobili, si velis, contrahere valeas, impedimento hujusmodi non obstante. Terra, pro qua tantum sanguinis effusum est, non alia est, quam ditio comitis Tolosani, provinciæque illi vicinæ, in quibus grassata fuerat hæresis Albigensium, qua necdum penitus erant expurgatæ; ad quas in officio continendas multum conducere poterat, si arcto fœdere cum Provinciæ comite Rex Franciæ jungeretur. Hæc de pia S. Ludovici in nuptiis intentione, qui ardentissimo fidei conservandæ ac propagandæ studio semper æstuavit.

[284] Quod attinet ad alias matrimonii circumstantias: [tempus & locus nuptiarum, ac coronationis reginæ:] tempus designat Bellovacensis in Speculo lib. 30, cap. 137 his verbis: Anno Domini MCCXXXIV Rex Franciæ Ludovicus accepit uxorem, scilicet Margaritam comitis Provinciæ filiam, circa Dominicam Ascensionis, quæ Senonis coronata fuit, & Parisiis venit circa Octavas Ascensionis. Vigesima octava Maii coronationem peractam scribit Felibien in Historia abbatiæ S. Dionysii pag. 233, quæ erat eo anno Dominica ante Ascensionem Domini: nuptias vero die præcedenti, seu XXVII Maii celebratas habet Chaizius pag. 188. Utramque cæremoniam Senonis peractam ab archiepiscopo Senonensi Galtero, passim tradunt auctores. Inunctioni autem reginæ interfuit Odo Clementis abbas sancti Dionysii cum episcopalibus ornamentis, quemadmodum habet ejusdem abbatiæ Chronicon vetus apud Acherium tom. 2 Spicilegii pag. 496. Verum prædictis non consonant, quæ scripta legimus a fratribus Sammarthanis tom. 3 Galliæ Christianæ pag. 586 in Joanne de Montlaur episcopo Magalonensi: Ex registris, inquiunt, episcopalibus constat, ipsum (Joannem episcopum) sacris operatum in templo B. Mariæ de Tabulis, dum nuptiarum S. Ludovici solemnitas cum Margarita Raymundi Berengarii comitis Provinciæ filia Kalend. Novemb., Jacobo rege Aragonum præsente, celebrata est. Posset quis existimare, hæc intelligenda esse de matrimonio per procuratorem contracto. At ne id quidem verisimile puto, cum, præter auctorum consensum, antiquus etiam nummus doceat, matrimonium in urbe Senonensi contractum. Nummi hujus latus alterum effigiem habet Regis; alterum vero matrimonium sic repræsentat, apud Jacobum de Bie fol. 24.

[285] [virtutis opera varia in nuptiis exercita: notata quædem de cruce] Splendorem tempori congruentem, quo hæc peracta sunt, refert Chaizius pag 189, quem lector curiosus potest consulere. Addit memoratus auctor ex MSS., quosdam eo tempore militia donatos a Ludovico, quosdam strumis laborantes de more regum Galliæ ab eo contactos. Porro ad morem aliorum quorumdam regum tangendi hujusmodi infirmos aliquid addidit pietas Ludovici, quod hic ex Nangio describere abs re non fuerit: In tangendo infirmitates, quæ vulgo sodellæ * vocantur, super quibus curandis Franciæ regibus Dominus contulit gratiam singularem, pius Rex modum hunc præter reges ceteros voluit observare. Cum enim alii reges prædecessores sui tangendo solummodo locum morbi, verba ad hæc appropriata & consueta proferrent; quæ quidem verba sancta sunt atque catholica, nec facere consuevissent aliquod signum crucis: ipse super consuetudinem aliorum hoc addidit, quod dicendo verba super locum morbi sanctæ crucis signaculum imprimebat, ut sequens curatio virtuti crucis attribueretur potius quam regiæ dignitati.

[286] [in tangendis strumosis adhibita.] Ita ille apud Chesnium pag. 369: atque eadem habet Gaufridus num. 54. Guilielmus de Peyrat in Antiquitatibus sacelli regis Franciæ pag. 815 erroris accusat utrumque auctorem citatum, & probat, Robertum, & Ludovicum VI, Franciæ reges in tangendis strumosis signum crucis adhibuisse, adeoque S. Ludovicum non fuisse primum, qui eam adhibuerit. At crediderim, id reges aliquot ante S. Ludovicum omisisse, ab eoque rursus adhibitum, quod satis est ad auctores nostros excusandos: heque enim dicunt, signum crucis a nullo unquam rege ante Ludovicum in hac cæremonia fuisse usitatum. Subdit autem præcedentibus Chaizius, tantam fuisse Regis beneficentiam, ut cuidam, qui equum in densa turba amiserat, damnum resarciendum curaverit. Neque vero prætermittendum, pium Regem Tobiæ æmulum, cum regina uxore sua tribus noctibus orationi institisse, priusquam ad usum matrimonii procederet, ut narrat Vita secunda num. 134. Ex hoc tam sancto conjugio prognati posteri hactenus regnum Galliæ obtinuere, atque obtinent hodiedum opum ac provinciarum amplitudine florentissimum.

[287] Ut breviter de Margaritæ reginæ cognatione perstringam aliqua; [Margaritæ sorores, dos &c: lis] habebat eo tempore Raymundus Berengarius provinciæ comes filias quatuor, quæ totidem postea fuere reginæ. Natu maxima erat Margarita Ludovici conjux; secunda Eleonora Henrico Angliæ regi deinde nupta; tertia Sanctia, quam Richardus Henrici frater Romanorum deinde rex sibi conjugio copulavit; quarta Beatrix, quæ Carolo Ludovici fratri minimo, Siciliæ postea regnum adepto, uxor obtigit. Raymundum Berengarium pro dote filiæ promisisse viginti librarum millia scribit Chaizius pag. 180: hanc autem summam ad quadringenta fere librarum millia hodiernæ monetæ reducit. Ludovicus vero nuptiarum causa uxori concesit civitatem Cenomanensem, geminumque in Pertico castellum, sicuti ejus litteræ docent tom. 1 Anecdotorum Martenii: at hæc deinde Margaritæ amore permutavit, & auxit. Porro auspicatissimis hisce nuptiis gemina discordia, si minus exstincta, certe sopita fuit. Altera erat inter comitem Tolosanum comitemque Provinciæ, propter susceptam a Tolosano Massiliensium defensionem, quos comes Provinciæ subjicere moliebatur. Videsis hac de re Chaizium lib. 3, num. 14. Uterque controversiam permisit judicio Ludovici, ejusque matris, ex instrumentis apud laudatum Chaizium pag. 187: verumtamen concordia hæc firma non fuit: nam deinde ad bella sunt reversi.

[288] Altera erat controversia inter ipsum Ludovicum, [gemina occasione nuptiarum sopita.] & Jacobum Aragoniæ regem, quam ut componere studeret Raymundus Berengarius S. Ludovici socer, ipsum hortatur Gregorius Pontifex. Litteras Pontificis ad dictum Provinciæ comitem recitat Raynaldus ad annum Christi 1234, num. 17, e quibus rem accipe: Cum, sicut est nobis pro certo relatum, inter charissimos in Christo filios nostros Franciæ, & Arragonum reges illustres, super domino terræ Carcassonensis, & aliarum terrarum vicinarum, discordiæ materia sit exorta, & ex hoc majora emergere guerrarum pericula formidentur, nobilitatem tuam rogandam duximus attente, & monendam, per Apostolica tibi scripta mandantes, quatenus ob reverentiam Apostolicæ Sedis & nostram, personaliter ad præfatos reges accedens, ipsorum animos ad pacem reducere, & ortam inter eos discordiam, juxta datam tibi a Domino prudentiam, amicabili studeas compositione sopire. Subdit epistolæ Raynaldus: Provinciæ comitem operam feliciter in ea controversia extinguenda collocasse, rei exitus docet, cum ii motus in apertum bellum non eruperint. At litem non omnino fuisse hoc tempore exstinctam, per decursum hujus commentarii videbimus, bellum tamen fuit impeditum, & controversia ipsa post multos annos amice composita, uti suo loco narrabimus.

[Annotata]

* i. e. cubiculum

* i. e. strumæ, Gallice escroüelles

§ XXV. Bellum, finito induciarum triennio, cum Petro Britanniæ comite Anglisque renovatum: comitis subjectio post novas inducias, & pax illius cum Rege: quandonam Britanniæ comitatum cesserit filio?

[Ludovicus Britanniam aggreditur,] Induciæ, quas anno 1231 in triennium pepigerat S. Ludovicus cum rege Angliæ Henrico, ac Petro Britanniæ comite, finem habebant hoc anno ad festum S. Joannis Baptistæ: hortatus quidem fuerat Gregorius Pontifex utrumque regem, ut renovarent inducias, pacemque demum stabilirent: verum cum Petrus Britannus, homo quiescere nescius, inducias subinde violasset, populando ditiones nobilium Britannorum, qui Ludovico fœdere erant conjuncti, ut apud Chaizium pag. 191 narratur; satis perspexit Rex prudens, pacem sibi sperandam non esse stabilem, nisi debellato comite. Clientes igitur principes, aliosque ad arma convocans, ingentem conscribit exercitum, finitisque induciis Britanniam ingreditur. Quid autem ibidem effecerit, summatim refert Chronicon S. Florentii apud Martenium tom. 5 Collectionis amplissimæ Col. Ludovicus Rex, … inquit, dimicavit contra Petrum comitem Britanniæ, & cepit Castrum Brientii *, & castrum Odonis *, & redditum ei fuit Castrum-celsum a dicto comite, dum idem Rex esset in ejus obsidione, & totam terram comitis circa id locorum devastavit, & villas succendit & combussit. Hæc ibidem; sed error unius anni est in tempore, quod hæc æque ac Regis nuptiæ affigantur anno 1235, cum anno 1234 sint peracta, ut Albericus in Chronico habet pag. 551, rem breviter item perstringens his verbis: Postea prædictus Rex guerram habuit contra Petrum comitem fratrem illius Roberti (Drocensis) qui nuper decesserat, quem cum sibi subjecisset non absque detrimento aliquo, receptis obsidibus & munitionibus, & facta pacis compositione, ipsum adduxit Parisios. Hæc illi perpaucis: ex quibus tamen confirmantur utcumque, atque augentur ea, quæ scribit Matthæus Parisius, rem fusius enarrans, & distinctius, cujus contextum hisce subjungo.

[290] [amittit quædam impedimenta bellica:] Ad annum 1234, pag. 278 ita de gestis ab utraque parte loquitur dictus auctor: Eodem anno, instante Nativitate S. Johannis, quo tempore erant expiraturæ treugæ in Britannia, inter reges Francorum & Anglorum: rex Anglorum misit comiti Britanniæ milites LX, & Wallenses duo millia; qui terræ illius infirmiora communirent. Rex autem Francorum, treugis evolutis, congregavit exercitum copiosum ex omnibus viribus suis, & quoddam castellum comitis Britanniæ obsidione vallavit. Milites quidem regis Anglorum & Wallenses venientibus Francigenis occurrentes, equos quorumdam hostium suorum peremerunt, ex equitibus pedites multos facientes, clitellarios, bigas, & vehicula, quibus victualia deferebantur & arma, invadentes ceperunt, equos & spolia rapuerunt: & damna eis non modica inferentes, absque sui læsione ad propria sunt reversi. Hoc procul dubio detrimentum, quod acceptum fatetur Albericus.

[291] At Rex Francorum, ex damno sibi illato perturbatus, [Britanniam vastat, dein indicias concedit.] divisis prudentius bellicis agminibus, totum exercitum suum admodum numerosum in tres divisit legiones, ut minori trium vix videretur comes Britanniæ omnibus collatis viribus resistere. Undique Britanniam invadendo acriter insurgens more leonis, qui, cum læditur, acerbius bacchatur in rebellem, & Britannos gravi afflixit contritione. Comes autem in arcto positus, treugas usque ad festum Omnium Sanctorum sub tali forma postulans impetravit: ut sciret interim, si rex Anglorum, cui confœderatus erat, corporaliter vellet in ejus succursum venire. Pro his siquidem treugis obtinendis, sub tali forma tradidit Regi Francorum tria castella optima: quod si rex Anglorum infra terminum memoratum ad liberationem terræ suæ non veniret corporaliter, ipse tunc Regi Francorum terram Britanniæ totam, cum castellis & viribus, ex integro resignaret. Hæ induciæ factæ videntur mense Augusto: nam instrumentum comitis, de quo Lobineau in Historia Britanniæ tom. 1, pag. 233, seu lib. 7. num. CXI, eo mense notatur, quo & promittit se controversias suas cum nobilibus Britannis Regis reginæque matris judicio permissurum, & prædes assignat pro cautione servandi inducias. Pactis hisce induciis, Rex Parisios regressus est, atque eo tempore concordiam conciliavit inter Theobaldum Campaniæ comitem ejusque patruelem Cypri reginam, ut supra narravimus. Sed ad Parisium regredior:

[292] Treugis autem in hunc modum confirmatis, comes Britanniæ milites regis Angliæ & Wallenses remisit in Angliam: [Comes, cum rex Angliæ transfretare nollet,] a quibus rex præmonitus est, ne ultra thesauros regni effunderet pro defensione comitis Britanniæ, quia jam versus in arcum pravum, fœdus iniit cum Rege Francorum, ut diffugio a rege Anglorum facto, ad ejus pacem veniret, nihil expectans, nisi ut thesauros Angliæ exhausisset. Ipse siquidem comes parvo post emenso temporis spatio, in Angliam veniens, regi suggessit, quod pro treugis a Rege Francorum obtinendis, quidquid in auro habuit vel argento effuderat, petens sibi restitutionem fieri XV millium marcarum, quas consumpserat pro defensione terræ suæ, & Anglorum regis honore. Ad hæc respondit rex & dixit, quod per eum treugæ non erant obtentæ vel confirmatæ, adjiciens insuper, quod ad defensionem Britanniæ non sufficiebant Angliæ thesauri, quod jam per triennium comprobavit, nec voluit tam laboriosis expensis amplius inutiliter fatigari. Sed si comes Britanniæ hoc sufficere crederet, ipse mitteret quatuor comites Angliæ cum tot militibus & viris armatis, qui susficerent ad defensionem terræ illius contra Regem Francorum.

[293] Hæc audiens comes Britanniæ, iratus a rege recessit, [subjicit se Ludovico, & pacem impetrat;] & transiens in terram suam, continuo ad Regem Francorum confugit; Parisios videlicet, ubi fœdus pacis sancitum. Porro quæ subjicit Parisius de habitu, quo Regem accesserit comes, dictisque Regis ad comitem, auctoris potius iracundiæ imputanda videntur, quam certa fide complectenda. Subdam tamen ejus verba, ut quilibet pro arbitrio suo de iis judicet: Et ut proditionem, inquit, contra regem factam, sub qualicumque schemate palliaret, venit ad Regem Francorum laqueum in collo gerens, & proditorem se esse recognoscens, reddidit ei Britanniam totam, cum municipiis & castellis. Cui Rex Francorum dicitur respondisse: Licet, proditor nequissime, mortem promerueris turpissimam, parcam tamen tuæ nobilitati, ut vivas, & dabo Britanniam filio tuo ad vitam suam, ita ut post mortem ejus reges Francorum terræ illius hæredes existant. Sicut verba Regi affingit ab ejus mansuetudine aliena, ita manifeste hallucinatur in historia hoc loco Parisius: neque enim Petro comiti Britannia hoc tempore erepta penitus, nedum filio ejus ad vitam tantum data, ita ut Galliæ reges in eam deberent succedere, ut pluribus mox dicetur ex litteris comitis. Nunc audiamus ex Parisio, quid ei cum rege Angliæ post hæc intercesserit negotii:

[294] [verum ab Anglo spoliatur comitatu Richemundiæ:] Comes autem rebus omnibus ut proditor spoliatus, per internuncios regi Anglorum reddidit homagium suum, quod ei pridem fecerat. Et rex cepit in manu sua omnia jura comitis Britanniæ in Anglia (puta comitatum Richemundiæ) & honores ad illum spectantes. Comes vero videns mala sibi multiplicata, in se ipso tabescens præ dolore & infrendens, per mare paravit insidias mercatoribus, & aliis facientibus operationes in aquis (juxta cognomen suum, scilicet Mauclerc) rapinis injuriosis intendebat, pyrata factus execrabilis. Quod hic memorat, iratior in comitem Britanniæ Parisius, de excursionibus per mare contra Anglos susceptis, ad posteriora forsan tempora referri debet: nam id hoc tempore factum alibi non lego; factum vero deinde in alio contra Anglos bello postea referemus. Restat nunc ut breviter enarremus, quibus conditionibus pacem comiti concesserit S. Ludovicus.

[295] [conditiones, quibus pax comiti concessa.] Litteras Petri Britanniæ ducis, hunc enim in his lego titulum, edidit Gallice Lobineau in Historia Britanniæ tom. 1 pag. 233, ex quibus habemus sequentia, Jurat clientelam Regi Ludovico, ejusque matri Blanchæ contra quoscumque homines: promittit se fœdus non initurum, nec permissurum, ut ineat filius, filiave sua cum rege Angliæ, ejusque fratre Richardo, aut quocumque Regis inimico; semper vero Regi ejusque matri se adhæsurum spondet. Præterea Regi in perpetuum cedit castra varia, ab eo ante obtenta; tum etiam quidquid ab eo in Andegavensi provincia at Cenomanensi obtinuerat, ita ut neque ipse, neque heredes ipsius ea unquam possent repetere. Hæc in litteris comitis. Pro securitate autem Regis tria ei consignavit castra, quæ eadem puto cum relatis antea a Parisio, eaque servare poterat Ludovicus ad triennium post sequens Pascha, videlicet ultra tempus, quo filius Petro in comitatum succedere debebat. Addit ad hæc Guilielmus de Podio Laurentii cap. 39 conditionem aliam sequentibus verbis: Comes, tradito comitatu matrno filio ejus, ire debuit, moraturus ibi quinquennio, ultra mare. Verisimile est, vel crucem ab ipso comite assumptam, ut æquiores pacis conditiones obtineret, vel Regem ea etiam conditione pacem ei concessisse: crucem certe suscepit, iterque transmarinum post annos aliquot cum aliis Galliæ principibus aggressus est. Comitatum autem filio tradidit tamquam legitimo matris suæ heredi, neque enim Petrus alio quam uxoris suæ jure Britanniam administrabat.

[296] Ex dictis autem probatur, errasse Parisium, quod comitem Britanniæ omnibus a Rege spoliatum dixerit: [cur, & quando Petrus comitatum cesserit filio] etenim Britanniam administrare perrexit, donec filius ipsius Joannes ad legitimam pervenisset ætatem, qua eam per se administrare posset: ad eam autem ætatem pervenit anno 1237, ut patet ex ejus litteris apud Lobineau tom. 2 col. 335, quibus confirmans compositionem patris sui cum aliquot Britanniæ nobilibus, ita loquitur: Johannes dux Britanniæ, comes Richemondiæ &c. Ut hæc omnia, quæ superius exprimuntur perpetuum robur obtineant, nos in ætate legitima constituti & probata coram excellentissimo domino nostro Ludovico D.G. Francorum Rege, & ab eodem in hominem recepti, hanc compositionem concessimus… Anno Dom. MCCXXXVII, mense Novembris. Illo itaque tempore Petrus administrationem Britanniæ cum ipso etiam comitis, ducisve titulo deposuit. Verum priusquam Britanniæ administrationem deponeret, defendere se debuit coram tribunali Regio, accusantibus eum nobilibus. De quibus accusationibus, reique exitu lector consulat laudatum Lobineau in Historia Britanniæ tom. 1 pag. 234 & 235: nam mihi ad annum sequentem progrediendum.

[Annotata]

* Chasteau Briant

* O udon

§ XXVI. Anno 1235 exactiones quædam abrogatæ: nuptiæ Frederici cum sorore regis Angliæ, molitionesque ad arma contra Ludovicum jungenda: nuptiæ per Regem impeditæ: turbæ Remenses compositæ.

[Exactiones quædam prohibitæ:] Anno 1235 S. Ludovicus bona quædam permutavit cum Simone de Pisciaco, eique in feudum concessit castrum quoddam in Normannia, quod Nomervillam vocat, cum agris & reditibus aliis, ut videri potest in ejus hac de re charta apud Martenium tom. 1 Collectonis Amplissimæ, Col. Conquerebantur hoc tempore pauperes Melodunenses, aliique, reculas suas ad vendendum Melodunum portantes, gravari se a ministris regiis exactionibus quibusdam, quas illi specioso bonitatis nomine vocabant, acsi gratuito præstarentur. Re autem ad sanctum Regem delata, hoc anno eas exactiones penitus in posterum remittit, prohibetque ministris suis, ne eas exigant. Chartam Ludovici hac de re tradit laudatus Martenius Col. e qua ad testimonium exactæ Regis justitiæ, justæque misericordiæ delibo sequentia: Nos autem, ait, circa hujusmodi exactiones, quæ bonitates dicuntur, eisdem hominibus misericorditer providere volentes, pro eo, quod timebamus & dubitabamus, ne exigerentur injuste, pro salute animæ nostræ … exactiones sive servitia hujusmodi, quæ appellantur vulgariter bonitates, prædictis hominibus omnino remittimus in perpetuum & quittamus… Actum apud Hospitale Corbolii anno Domini MCCXXXV, mense Aprili. Advertere potest pius lector, chartam in hospitali datam; domos enim pauperum atque ægrorum frequenter Rex sanctus accedebat, ac beneficiis cumulabat pro immensa sua in miseros quosvis pietate ac misericordia.

[298] Hoc anno Fredericus imperator, fœdere dudum cum S. Ludovico junctus, sed nescius fœdera sua tam sancte servare, [Fredericus imperator, ducta sorore regis Angliæ,] quam ea servabat Ludovicus, uxorem duxit filiam Henrici Angliæ regis Isabellam, seu Elisabetham, armaque cum Anglo conjungere voluit contra Franciæ regnum, si credimus Matthæo Parisio hæc referenti. Etenim relatis magna verborum pompa imperatoris nuptiis, pag. 285 hæc subjungit: Misit ergo imperator regi Anglorum tres leopardos … cum aliis donariis pretiosis… Cui etiam contra Regem Francorum promptum consilium & promisit auxilium opportunum, qui jura sua detinet violenter & injuste, præcipue in perniciem regis Ludovici, & animæ damnationem. Qui moriturus manifeste confessus est, se inexpiabiliter peccasse in regem Anglorum, retinendo jura sua, & postea cum esset in Anglia, terram suam redditurum: quæ omnia dissimulat Rex Francorum nescire, plus muliebre secutus consilium, quam normam justitiæ, timorem Domini ultionum postponendo. Hæc iratus more suo Parisius. Vehementer sane mirarer, virum non omnino indoctum adeo sui oblivisci, ut quem modo sanctissimum vocat, modo justissimum, mira metamorphosi eumdem hic describat veluti injustum, ac timoris Domini oblitum, nisi scirem hujusmodi vomitus homini bilioso frequentes esse ac familiares. At missis his sordibus, quæ refutatione non indigent, ad propositum nostrum redeamus.

[299] [agit de armis cum eo contra Ludovicum jungendis:] Plura de conjunctione armorum contra Ludovicum, ab imperatore regi Anglorum oblata, ad annum sequentem memorat Parisius his verbis: Nuncii .. ab imperatore directi ad regem venientes, eidem mandata cum litteris detulerunt; ut scilicet dominus rex fratrem suum Richardum comitem Cornubiæ ad ipsum imperatorem mittere non differret; ut ipse, cujus circumspectam prudentiam fama late prædicaverat, super Regem Francorum militaret: quia dominus imperator in adjutorium illius omnes vires imperiales adhiberet; & hoc adeo abundanter, quod rex Anglorum non tantum jura sua transmarina recuperaret; sed restauratis omnibus, fines pristinos undique dilataret. Audiens autem rex simul & magnates ibi congregati, præhabita deliberatione, responderunt; quod non esset tutum neque consultum, tam tenellum ætate extra regnum mittere & dubiis casibus guerræ ac periculis exponere: cum unicus & manifestus hæres regis & regni comprobetur; & spes omnium in ejus sinu, post regem reponatur… Sed si placeret excellentiæ imperiali, alium, quem vellet eligere strenuum ac nobilem, de majoribus regni ad hoc vocare; mandatis ejus obtemperantes, rex & omnes amici & subjecti ejus, quidquid possent adjutorii effundere, non dissimularent. Nuncii autem hæc audientes, ad dominum suum redierunt, audita relaturi. Quod Angli de tenella ætate Richardi causantur, frivolum videtur: cum ipse ab annis decem in Gallia jam militasset: verum tot conatus jam inde adhibiti, atque eximia S. Ludovici prudentia & fortitudine retusi, segniores ipsos fecisse videntur, ad rem denuo tentandam; licet spem omnem nondum abjecissent, ut patebit postea. Ceterum consilia hæc effectu caruerunt, imperatore haud ita post aliis bellis implicito.

[200] [nuptiæ regis Angliæ a Ludovico impeditæ] Eodem anno 1235, quo nuptiæ imperatoris in periculum regni Gallici factæ, aliud rex Angliæ moliebatur connubium Ludovico item periculosum: sed Henrici consilia solerti prudentia discussit Rex sanctus. Habemus id ex memorato Parisio pag. 285: Eodem tempore, inquit, procurante Waltero Karleolensi * episcopo, rex Henricus III sibi filiam comitis Vigorniæ (Pontivensis *), Pontificis fidei interpositione, cum juramento sibi subarravit. Sed postea, mutato animo & consilio, propter quasdam Regis Francorum comminationes, a proposito resiluit, ne pater exhæredaretur. Rem confirmavit Odoricus Raynaldus ex litteris Pontificiis ad annum 1236, num. 49, ex quo & mendum corrigitur Vigorniæ pro Pontivensis apud Parisium substitutæ, quod alioqui manifestum est, cum nihil ad Ludovicum spectaret de comitatu Vigorniæ. Audi itaque Raynaldum: Cumque Henricus Joannam comitis Pontinensis filiam ducturum se sacramento spopondisset, postea vero duplici cognationis vinculo sibi junctam comperisset, Alienoramque comitis Provinciæ filiam accepisset, Pontifex regem, dato sacramento, cognita causa, absolvi jussit. Chaizius pag. 205, citatis his auctoribus, narrat matrimonium, procurante episcopo supra nominato, initum fuisse: attamen ex iis nihil colligi potest, nisi pactum de ineundo matrimonio, seu sponsalia fuisse conclusa. Quod attinet ad filiam comitis Provinciæ, quam, relicta Joanna, duxit Henricus anno sequenti, Ludovicus eam honorifice per Galliam curavit deducendam, uti habet idem Parisius pag. 276. Hisce enarratis, ad lites revocamur, dissidiaque ex dissidiis nata, dum principes ecclesiastici in Gallia jurisdictionem suam acriter tuentur, seculares vero contra laborant, ne jura sua imminuantur.

[301] Marlotus in Metropoli Remensi tom. 2 pag. 318, seu lib. 3, cap. 31 discordiam hanc fuse enarrat, [Excitata Remis discordia,] cujus relationem in pauciora contraham, atque aliunde illustrare conabor: Crescente, inquit, inter Regem & episcopos provinciæ Remensis discordia, de qua egi § 22, magistratus populares nacti occasionem penitus excutiendi jugum ecclesiasticæ jurisdictionis, in tantam per aliquot urbes Belgii prorupere audaciam, ut nullum lapidem non moverint, quo rem diu concupitam ad exitum perducerent. Remenses haud segniter, vel pacatiores in hoc turbido provinciæ statu se habuerunt, & ut novarum rerum cupidi, versute stabant a partibus Regis: sic Thomam de Bello-meso principis ecclesiæ præpositum turbas cientem specie tuendæ libertatis clericorum, ab urbe expellunt. Addunt veteres schedæ, gravem per id quoque tempus simultatem exarsisse scabinos Remenses inter & capitulum, quod scabini census oppignerassent a civibus accipiendos, inconsulto archiepiscopo, qui decimam partem sibi vendicabat, (ut & alii domini temporales) cujusque assisiæ, quæ fieri soleret in banno suo.

[302] Ob id non tantum archiepiscopus conquerebatur, & intercedebat inhibitione per urbis parochias ex suggestu publicata; [cives clerum cum archiepiscopo urbe pellunt:] sed & capitulum archiepiscopo veluti suppetias ferens, divulgabat cives Remenses jus communitatis non habere, forsan quod charta Willelmi hujus non meminerit. Jurgiis invalescentibus, capitulum obtenta a sancta Sede apostolica commisione, quæ scabinorum judicia rescinderet, diem illis denuntiat. Hoc rumore per urbem sparso, cives in furorem versi, domos canonicorum diruere, eosdem injuriis lacessere, omnes extra urbem pellere, quorum altera pars Pontem-fabricatum, altera & potior Culmisiacum concessit, concluditque numquam in urbem redeundum, donec de injuriis cumulate sibi satis fiat. His non contenti cives, ira enim ultra quam dici potest efferbuerat, quod clerici judices naturales communia antiquiores abolere studerent, archiepiscopum pariter expellunt, reditus temporales invadunt, castrum portæ Martis expugnant, quosdam e domesticis interimunt, pro quibus anathemate feriuntur ab archiepiscopo. His subjungit auctor epistolam Pontificis, qua memorata damna describuntur, atque excommunicatio contra cives lata promulgari jubetur per diœcesim non modo Remensem, sed per vicinas etiam diœceses.

[303] [hinc episcopi, habito concilio,] Verum ante has Pontificis litteras, episcopi provinciæ Remensis in festo S. Mariæ Magdalenæ ad concilium convenerunt Quintinopolim, atque arma sua in Regem præcipue verterunt, licet prædicta omnia non minus Regi displicuisse existimem, quam ipsis displicerent episcopis. Concilium hoc editum habemus tum apud Labbeum tom. XI, a col. 501, tum apud Harduinum tom. 7, a col. 257, in quo decreta est supplicatio Regi facienda super articulis quibusdam, quibus lædi libertatem ecclesiasticam querebantur episcopi. Ut res elucescat, accipe supplicationis partem ex Harduini editione, col. 259: Anno Domini MCCXXXV in Octavis beatæ Mariæ Magdalenæ, fuerunt apud Melodunum dominus Remensis, Suessionensis, Laudunensis, Catalaunensis, Noviomensis, Silvanectensis, & Morinensis, episcopi, cum nuntiis capitulorum cathedralium Remensis provinciæ, qui tunc adfuerunt ibidem, & supplicaverunt ex parte concilii domino Regi sub hac forma:

[304] [Regi supplicant, ut sine cognitione causæ,] Supplicat totum concilium Remensis provinciæ pro ecclesia Remensi & archiepiscopo, ut dominus Rex præstet auxilium suum in emendandis excessibus civium Remensium, qui notorii sunt, & evidentes eidem, apud Atrebatensem expressis: pro quibus & sunt excommunicati per provinciam Remensem denunciati. De excommunicatione scilicet dominus Rex debet credere archiepiscopo, cum in cives Remenses auctoritate ecclesiastica dictas sententias protulerit: nec super hoc debet dominus Rex aliquam facere inquisitionem. Circa hoc punctum hærebat controversia: neque enim Rex seditiosos cives fovebat, aut ad satisfactionem archiepiscopo præstandam cogere recusabat: sed de re cognoscere volebat, ut postmodum factum videbimus.

[305] [cives ad satisfactionem cogat:] Item supplicat concilium, quod dominus Rex non compellat respondere archiepiscopum Remensem super homicidio, vel alio crimine, tangente personam ipsius, civibus Remensibus in curia sua, cum sint justitiabiles sui ac fideles: nec etiam super aliquo alio, cum non fuerit in defectu: nec reputet eum dominus Rex in defectu, si non colligat diem coram ipso contra illos, cum in nullo fuerit defectu erga eos, & cum ipsi sint excommunicati. Item supplicat concilium, ut bannitionem factam a domino Rege de Thoma de Bellomanso canonico Remensi & subdiacono, revocet eo modo, quo facta est. Hæc duo tandem obtinuerunt episcopi: nam episcopus coactus non fuit causam dicere in curia Regis, & revocatus ab exilio videtur Thomas de Bellomanso, qui in concilio, anno 1239 Quintinopoli celebrato, apud Harduinum col. 325 vocatur Præpositus ecclesiæ Remensis, cum hic tantum dicatur canonicus, adeo ut deinde ad eam dignitatem videatur promotus; atque hinc corrigendus veniat Marlotus supra citatus, qui & præpositum jam tum vocat, & a civibus expulsum dicit, cum hic regio imperio dicatur relegatus, quod factum non existimo, nisi judicio prævio.

[306] Nunc omissis reliquis supplicationis articulis, de quibus Rex deinde monitus non fuit, [deliberantem ea de re monent,] fortasse quod de iis se statim purgaverit, subjungam quid post hanc supplicationem fuerit secutum: Facta autem supplicatione modo prædicto, dixit dominus Rex, quod super hoc haberet consilium: & habito consilio, respondit, quod inde plenius consilium volebat habere, & super hoc adsignabat diem ad crastinum quindenæ Assumptionis beatæ Mariæ apud Meledunum. Quo audito, dominus Rex & dicti episcopi, cum præfatis nunciis capitulorum, secesserunt in partem, & habito consilio, in hoc convenerunt, quod diem illam colligerent; sed super duobus articulis primis, scilicet de negotio Remensis ecclesiæ & archiepiscopi, & bannitione Thomæ de Bellomanso canonici Remensis, monerent dominum Regem. Et egressi coram domino Rege, super illis duobus ipsum ex parte concilii monuerunt, & diem præfatam ad audiendam responsionem domini Regis collegerunt. Qualis autem fuerit Regis responsio, apud antiquos auctores non invenio: at secunda monitio, præsentibus episcopis variis, facta fuit mense Septembris Apud sanctum Dionysium de negotio Remensis ecclesiæ & archiepiscopi, & de bannitione Thomæ de Bellomanso, idque de auctoritate concilii, quod Compendii habitum est mense Augusto, quodque præcedenti apud Harduinum subnectitur, una cum monitione secunda.

[307] Tertia monitio ibidem non ponitur, at factam esse, [interdicto que cogere] non est dubium. Subjunguntur vero col. 261 acta concilii Silvanectensis, quod Remensis archiepiscopus convocaverat feria tertia ante festum S. Martini, ut pœna bona & competens, sine dilatione, ordinaretur & statueretur contra dominum Regem, si non pareret monitionibus sibi factis super negotio archiepiscopi & ecclesiæ Remensis. Nulla hic amplius mentio fit ab episcopis de exilio Thomæ de Bellomanso, ita ut causa illa jam tum videatur fuisse finita, prout & alia brevi finienda erat, ita ut mirum sit, moderatius non egisse episcopos, atque exarsisse etiam in eos, qui moderatius agendum censebant, licet illi prioribus numero pares essent, aut superiores etiam, si numerentur capitula cathedralia. Decem omnino congregati erant episcopi, quinque ex iis, videlicet Laudunensis, Noviomensis, Ambianensis, Atrebatensis, & Silvanectensis cum omnibus capitulis cathedralibus, exceptis Remensi & Belvacensi, nihil statuendum censuerunt de interdicto, sed tantum ut in Cathedralibus ecclesiis, & capellis episcoporum submissa voce celebraretur.

[308] At vero archiepiscopus, cujus causa agebatur, cum reliquis quatuor episcopis severius non modo in Regem, [moliuntur:] sed in dissentientes etiam episcopos statuendum rati, ita decernunt: Nos archiepiscopus, una cum reliquis episcopis, videlicet Suessionensi, Catalaunensi, Cameracensi & Morinensi, attendentes quod dicti episcopi non faciebant, quod promiserant & debebant; ordinavimus & statuimus pœnam istam. Cum dominus Rex non paruerit monitionibus sibi factis; nos interdicimus totum dominium ejus, situm in provincia Remensi: ita tamen, quod exhibeantur ibi viaticum & baptisma. Ex nunc excommunicamus omnes episcopos, qui pœnam hanc non observaverint, & in suis diœcesibus observari fecerint, publicaverint, & publicari fecerint in crastino beati Andreæ, quod præfigimus ad dictam pœnam publicandam: alios autem omnes ex nunc excommunicamus, suspendimus, qui dictam pœnam non observaverint a dicto termino publicationis præfixo. Ex dictis corrige Claudium Fleury Historiæ ecclesiasticæ tom. 17 pag. 124, seu lib. 80, § 53, ubi perperam dicit, archiepiscopum pronuntiasse interdictum de consilio suorum suffraganeorum, ac si omnes consensissent. Ceterum non constat mihi ex monumentis, quæ vidi hactenus, an interdictum reipsa promulgatum fuerit ac servatum, an vero, seu aliorum episcoporum intercessione, seu spe pacis affulgente, ejusdem promulgatio fuerit prætermissa.

[309] [sed, causa partim cognita per Regem,] At certum est, causam post hæc brevi fuisse terminatam, atque eo quidem modo, ut neque libertas ecclesiæ quidquam videatur passa, neque auctoritas Regis, qui Remenses cogere ad satisfactionem noluerat, nisi causa cognita, ulla in re imminuta: quin imo eodem, opinor, modo, quo litem ab initio terminare Rex sanctus non recusavit. Etenim Ludovicus, audita utraque parte, jura quædam temporalia ordinavit, quorum ad ipsum, ut supremum dominum, spectabat cognitio, ac damna quædam resarcire cives jussit. Deinde cognitionem reliquorum omnium commisit duobus viris ecclesiasticis, videlicet abbati S. Dionysii, & Petro de Collemedio præposito Audomarensi, ut illi de damnis utrimque illatis inquirerent, ac restitutionem faciendam curarent: excommunicationes etiam coram ipsis examinarentur, debitaque pro juste latis fieret satisfactio, nulla pro latis injuste. Hæc omnia latius deducta inveniet lector in litteris regiis, datis mense Januario anni sequentis, (notato tamen ibidem anno 1235 pro more Gallico illius temporis) quas habemus in Gallia Christiana tom. 1 pag. 525.

[310] [partim per ecclesiasticos ab eo legatos, lis terminatur.] Confirmantur prædicta ex litteris dictorum a Rege delegatorum, in eadem Gallia Christiana editis a pag. 526, quarum initium subjungo: Omnibus præsentes litteras inspecturis, Odo Dei gratia B. Dionysii abbas, Petrus de Collemedio sancti Audomari præpositus salutem in Domino. Noverit universitas vestra, quod cum nos de mandato domini Regis Remis venerimus, pro emendis archiepiscopo faciendis, per consilium nostrum, super injuriis, excommunicationibus, & forisfactis omnibus, quæ inter cives Remenses, & archiepiscopum acciderant a tempore dissensionis inter ipsos motæ, & pro damnis apertis & occultis, cum probata essent, restituendis dicto archiepiscopo a civibus memoratis, ut vellemus cum dicto archiepiscopo juxta formam litterarum Regis procedere ordine judiciario super præmissis servato. Placuit domino archiepiscopo & civibus Remensibus supponere se altæ & bassæ ordinationi, & dispositioni nostræ, super prædictis: & singuli cives juraverunt servare, & tenere inviolabiliter, quod nos præfatis ordinaremus & disponeremus, & qui non juraverant, curabunt stare mandatis Ecclesiæ, & servare a nobis ordinata, tam in pecunia, quam in alia satisfactione; prædicto archiepiscopo similiter promittente nostram ordinationem, vel dispositionem servare inviolabiliter & tenere. Nos autem propter rancores & odia, quæ suscitari poterant inter archiepiscopum & burgenses, qui est dominus eorumdem, ex propositione injuriarum, quæ dicebantur illatæ, & excommunicationum factarum, & quod prædictorum stricta cognitio poterat mentem gravare, ipsorum consensuimus voluntati, in nos recipiendo ordinationem omnium prædictorum inter partes. Deinde hi arbitri ita rem composuerunt, ut damna archiepiscopo illata curaverint restituenda, civesque ab excommunicatione absolvendos, quorumdam satisfactione prævia, non item aliorum. Acta hæc sunt sub initium mensis Februarii anni 1236: atque ita lis illa fuit finita, in qua summa apparet Regis moderatio, qui, etiamsi jura regni fortiter tueretur, eodem tamen, post tot, tamque acres episcoporum processus, animo fuisse videtur ad jura Ecclesiæ defendenda, curandumque, ut damna illata resarcirentur.

[Annotata]

* Karleol

* Ponthieu

§ XXVII. Procerum Gallorum conspiratio contra ecclesiasticos, eorumque judicia: quid hac in re egerit S. Ludovicus.

Lites supra relatæ, quibus ecclesiastici juvenis Ludovici constantiam exercuerunt, [Procerum molimina contra ecclesiasticos:] efficere non potuerunt, ut moderatissimus Princeps eorum jura minuere conaretur, aut id molientibus consentiret: verum non eadem fuit regni procerum moderatio, unde alia exorta est controversia, auctoritasque episcoporum in discrimen adducta. Rem exponit Chaizius pag. 210 hunc fere in modum. Congregati sunt Galliarum proceres Dionysiopoli, præsente Rege, ut vult Chaizius, quod tamen ex dicendis videtur incertum. Prolixam ibidem conscripserunt epistolam ad summum Pontificem, in qua querelas suas exposuerunt contra antistites, præsertim quod nihili facerent tribunalia civilia, omniaque ad judicia ecclesiastica pertraherent. Rogarunt igitur Pontificem, ut sua, regnique jura servanda curaret, quemadmodum ipsi legitima Ecclesiæ jura servata vellent. Addebant demum, si maneret illa juris perturbatio, id nec se passuros, nec Regem. Hisce litteris sigilla nominaque sua addiderunt viginti sex e præcipuis regni proceribus, inter quos dux Burgundiæ, comites Britanniæ, Marchiæ, Campaniæque, qui Navarræ regnum jam erat adeptus. Regis tamen nec nomen nec sigillum litteris erat appositum, ex quo suspicor, id proceres fecisse sine Rege, eo fortasse dissimulante. Litteras has scriptas mense Septembri anni 1235 asserit Fleury in Historia ecclesiastica lib. 80 cap. 53. Unde effectu non caruisse videntur; nam secuta brevi concordia finisque turbis Remensibus, & Bellovacensibus fuit impositus. Finitas autem memoratas lites, hortante Gregorio Pontifice, suspicor ex verbis Odorici Raynaldi ad annum 1236 num. 37, ubi hæc scribit: Præterea episcopo & capitulo Bellovacensibus, ac Rhemensi, Suessionensi, aliisque præsulibus injunxit, salva Ecclesiæ dignitate, faciles se ad pacem cum Galliarum Rege contrahendam præberent.

[312] [quibus consensisse Ludovicum lege lata,] Hæc proceres regni sine Rege; at plus a Rege factum existimant aliqui, quod diligenter hoc loco discutiendum. Primus, quantum apparet, Odoricus Raynaldus, ex litteris Pontificis id eruisse sibi visus, legem a S. Ludovico latam scripsit, de qua ad annum 1236, num. 31 ita loquitur: Tulerat iniquiorem legem adversus præsulum auctoritatem procerum consilio, politicorumque artibus subornatus Ludovicus, qua vetuerat, ne subditi ad ecclesiasticorum tribunalia ad dicendam causam accersiti comparerent, & si ob contumaciam defigerentur censuris, eorum bona, qui eas inflixissent, vel infligi curassent, forensi satellitio, donec revocatæ ac dissolutæ essent, occuparentur. At ne dignitas ecclesiastica, atque auctoritas ea lege admodum depressa obsolesceret, tuendæ illius zelo incitatus Gregorius, gravissimis litteris Ludovico Regi Caroli magni, Theodosii, ac Valentiniani imperatorum, qui adeo episcoporum auctoritatem extulerant, nec suæ tamen majestatis obscurarant splendorem, sed auxerant, exempla proposuit; monuit editas a se ac proceribus leges cum libertate ecclesiastica pugnantes rescinderet: denique latam ab Honorio sententiam objecit, qua hujusmodi legum conditores anathematis laqueo se irretiebant. Hæc ille, subjiciens mox Gregorii litteras, quibus in eam opinionem inductus est: neque dicit, utrum lex aliquando fuerit revocata.

[313] [nec umquam revocata,] Chaizius pag. 211, citatis iisdem Pontificis litteris apud Raynaldum, eadem de lege Ludovici, conatuque Pontificis, ut ea revocaretur, narrat: ac demum pag. 212 Gallice hæc subdit verba: Non video tamen hæc omnia (Pontificis molimina) effectum habuisse; at solum post undecim annos idem decretum fuisse renovatum. Choisy pag. 45 ait: Rex eam executioni mandari jussit, quin & post aliquot annos eam renovavit. Claudius Fleury Historiæ ecclesiasticæ lib. 80 § 53, iisdem ex eodem fonte relatis, hæc Gallice subjungit: Attamen Rex sanctus non revocavit decretum suum. Ita illi auctores, in hoc sibi consoni, quod legem prædictam a S. Ludovico latam putent; at dissentientes in eo, quod Raynaldus de revocatione tantum sileat, alii vero non revocatam fuisse temere definiant. Ut breviter eloquar, quæ mea, consideratis omnibus, hac de re sit sententia; incertum puto, an lex memorata unquam lata fuerit a S. Ludovico; contra satis certum existimo, eam usu non fuisse receptam; ut vel lata non sit, vel, si lata fuit, cito fuerit revocata.

[314] [volunt aliqui ex liiteris Pontifics,] Incertum esse utrum dicta lex unquam a S. Ludovico fuerit lata, satis evicero, si ostendam id ex Gregorii litteris certo non evinci, cum aliud non sit latæ legis fundamentum. Audiamus itaque verba Pontificis, ex quibus id colligunt auctores memorati: Sed ecce, inquit num. 34, audivimus & dolemus, quod tu, fili charissime, & regni barones malorum usi consilio Ecclesiam, quæ vos ex utero sanctificationis regeneravit in filios, ac pro salute vestra immaculatum Agnum offert jugiter Deo Patri, in servitutem cupientes redigere, quasi jam non liberæ velitis vocari filii, sed ancillæ; immo Sponsam Regis æterni, qui vos a servitute perpetua liberavit, conantes miserabiliter ancillare, communi statuto, vel destitutione potius contra libertatem Ecclesiæ, SICUT DICITUR, firmavistis, ut homines vestri juris ecclesiasticis, vel ecclesiasticorum hominibus, aut aliis in foro non teneantur ecclesiastico respondere: quin imo si judex ecclesiasticus in eos ob contumaciam excommunicationis sententiam tulerit, hujusmodi sententiam rerum occupatione suarum, vel eorum, ad quorum instantiam excommunicati fuerint, in contemptum clavium Ecclesiæ, adversus quas non possunt potentiæ inferi prævalere, relaxare cogatur. Hæc sunt verba epistolæ Pontificiæ, e quibus colligunt legem fuisse latam: data autem fuit epistola Viterbii XV Kal. Martii anni 1236.

[315] Fateor me intellecturum epistolam, sicut scriptores citati eam intelligunt, [quæ id non evincunt:] si nihil aliunde obstaret. Verum, cum non modo obstet silentium antiquorum omnium, sed producturi quoque simus auctoritatem non contemnendam, qua negatur disertis verbis, legem hujusmodi a S. Ludovico umquam fuisse latam; examinandum exactius existimo, an verba Pontificis id omnino evincant; ne dubia pro certis amplectamur, idemque nobis contingat, quod contigit scriptoribus quibusdam, qui affirmarunt corpus S. Ludovici Parisios translatum, similibus Bonifacii VIII litteris in errorem abducti, prout referemus § 94. Expendamus igitur verba Pontificis: Communi, inquit, statuto, … sicut dicitur, firmavistis, ut &c. Hæc verba, sicut dicitur, declarant Pontifici de lege lata non certo constitisse: adeoque ex ejus verbis certo inferri non potest, legem fuisse decretam, nedum promulgatam. Jam vero si lex lata fuißet, si promulgata; dubitare non possumus, quin antistites Galliæ relatione minime dubia id significassent Gregorio Pontifici, ita ut ille litteris suis inserere non debuisset verba illa, sicut dicitur. Deinde, uti legem ipsam decretam fuisse non evincunt verba Gregorii, sic multo minus probant, legem illam a Ludovico decretam: potuerunt enim regni proceres, quemadmodum litteras supra relatas sine Rege scripserunt, ita hujusmodi decretum sine Rege fabricare: nam id eos fecisse anno 1247 videbimus § 44, quando eis non modo non consensit, sed etiam restitit S. Ludovicus. Verum, inquies, putavit Pontifex legem decretam, eamque decretam communi procerum ac Regis consilio. Respondeo neutrum pro certo affirmari a Pontifice: illum autem falli potuisse in primo ex fama fortasse per Galliam sparsa, minisque procerum, quas Galliæ antistites ad ipsum perscripserint: quoad secundum vero longe facilius errorem potuisse obrepere, quod jactitarent proceres, Regem sibi consentire, atque ille interim sibi putaret dissimulandum. Vides, opinor, erudite lector, legem, de qua agitur, niti fundamento prorsus incerto & ambiguo.

[316] Jam vero non pauca sunt, quæ suadent, legem numquam fuisse decretam. [quamvis multa legi obstent,] Imprimis auctorum silentium, præsertim Matthæi Parisii, qui interdicti Remensis & Bellovacensis ad annum 1236 meminit, nec ullum de hac lege verbum protulit: attamen idem Parisius similem procerum molitionem, anno 1247 factam, non tacuit. Secundo favores eodem hoc anno a Gregorio præstiti Ludovico, quos cum aliis quibusdam refert laudatus Raynaldus num. 45 his verbis: Ad alendam etiam Regis pietatem, cum illum erga divina egregie affectum nosset Gregorius, Apostolico diplomate concessit, ut cum sacrorum justitium esset, divinis mysteriis interesse posset; vetuitque nequis ipsius sacraria ecclesiastico interdicto percelleret. Litteras, quibus capellas regias interdicto episcoporum eximit, ac Ludovici erga Sedem Romanam observantiam laudat Gregorius, habemus apud Chesnium tom. 5, pag. 861, notanturque eodem anno 1236 datæ mense Novembri. Hinc manifestum est, Gregorium de mente sancti Regis melius fuisse edoctum, vel quia Rex ipsum monuit hujusmodi legem a se non fuisse decretam, vel quia illam, si umquam lata fuerit, continuo ad preces Gregorii abrogavit. Neque enim tam iniquo in antistites animo erat Gregorius, ut, quos lege hujusmodi in servitutem redigi querebatur, illis arma quoque eripuisset, quibus unice libertatem suam tueri poterant. Imo legem hanc, si lata fuit, brevi fuisse abolitam, fateri debuissent adversarii, si voluissent facta hoc tempore componere cum iis, quæ anno 1247 facta referunt. Videri potest Fleury lib. 82 num. 55, & Chaizius lib. 6 num. 18, ubi narrant conspirationem procerum quorumdam contra ecclesiasticos, ut hanc ipsam judicandi de rebus civilibus potestatem illis eriperent. At vero tanto molimine tunc opus non erat, si jam hoc tempore lex illa fuerat lata, nec deinde abrogata: neque enim tam negligens in urgendis legibus suis erat Ludovicus, ut legem, quam tot minis Pontificis noluisset revocare, sponte sua sivisset intercidere; nec, si Regis incuria fuisset tanta, rem neglexissent regni proceres, jura sua contra ecclesiasticos acriter defendere consueti. Hæ rationes hujusmodi videntur, ut legis rogatio incerta sit, legis vero abrogatio certa, si hæc lata fuit: quod irrefragabili auctoritate nunc confirmabo.

[317] [ex quibus certo evincitur,] Regnante in Gallia Philippo Valesio, anno 1329 celebris fuit disputatio de libertatibus ecclesiæ Gallicanæ ab ipso rege indicta, de qua consuli potest illustrissimus Spondanus ad dictum annum a num. XI. Egit contra ecclesiasticos Petrus de Cugneriis advocatus regius, ecclesiasticorum vero cum electo Senonensi causam egit Petrus Bertrandi Augustodunensis episcopus, ad purpuram cardinalitiam deinde evectus, qui & disputationem postea conscripsit, quam habemus in Bibliotheca Patrum ex editione Margarini Bignii anni 1575 tom. 5, a col. 881, e qua illam citabo, licet in aliis editionibus etiam habeatur. Præter abusus aliquos, qui ad rem nostram non faciunt; scopus, quem sibi proposuerat advocatus regius, erat, ut ecclesiastici excluderentur judiciis de rebus civilibus, uti patet ex ejus verbis col. 883: Secundo, inquiebat, quod debebat esse spiritualium & temporalium divisio, ut spiritualia ad prælatos, & temporalia ad regem, & barones pertinerent. Quod deinde probare conatus est. Contra vero Bertrandus multis probare aggressus est, ecclesiasticos excludendos non esse jurisdictione temporali; atque inter alias rationes, quæ ad nos non spectant, affert legem Theodosii imperatoris, cui contrariam a S. Ludovico conditam volunt adversarii, eamque asserit a S. Ludovico confirmatam, molitionesque procerum ab eodem compressos. Sed verba viri doctissimi audiamus, in augustissimo principum consessu ad regem prolata, necdum integro seculo a tempore, in quo versamur, evoluto.

[318] [legem illam, si umquam lata fuit,] Col. 899 ita loquitur: Præterea Theodosius imperator talem legem condidit: Quicumque litem habens, sive petitor fuerit, sive actor; sive ab initio litis, vel decursis temporum curriculis: sive cum pejoratur, sive cum inceperit perimi sententia: si judicium elegerit sacrosanctæ sedis antistitis, illico sine aliqua dubitatione cesset: si alia pars refragatur, ad episcoporum judicium cum sermone litigantium deferatur. Quam legem postea Carolus magnus, qui erat rex Franciæ, ita confirmavit: “Volumus atque præcipimus, &c. Hanc ipsam Theodosii legem objiciebat Pontifex contra legem, quam putabat a Ludovico conditam. Deinde, refutatis adversarii objectionibus, adductisque rationibus aliis, sic prosequitur episcopus col. 900: Ultimo probatur istud ex privilegio concesso, & per Carolum magnum …, ut dictum est prius: & per S. Ludovicum, & per Philippum avunculum vestrum: & per Ludovicum & Philippum consanguineos vestros, reges Franciæ: quæ privilegia habemus in promptu. Tandem, prolixa disputatione interjecta, col. 903 sic infert: Modo certum est, quod prædecessores vestri Carolus magnus, sanctus Ludovicus, Philippus pulcher, Ludovicus & Philippus, & filii ejus, & plures alii istam Ecclesiæ libertatem confirmaverunt. Post pauca, cum dixisset adversarius, similia concedere privilegia episcopis, contrarium esse juramento regio: ut rem absurdissimam col. 904 infert sequentia: Quod si esset verum, quod absit, sequeretur prædecessores vestros in peccato continue fuisse: imo, quod impium est dicere, beatum Ludovicum, per quem tota Francia illustratur, non juste canonisatum. Si enim, sicut proponens dicebat, juravit non alienare, & alienata revocare, & istud est inseparabile a corona, sequitur quod dejerasset: & per consequens mortaliter peccasset, & ita canonisari non potuisset; quod est nepharium dicere. Et si dicatur quod potuit pœnitere, cito potest responderi, quod peccatum legitur, sed pœnitentia non invenitur: id est, legitur hanc libertatem judicandi etiam inter laicos de causis civilibus Ecclesiæ concessisse, de hac enim ubique agitur; at non legitur, ipsum umquam dati privilegii pœnituisse.

[319] Hæc sufficere videntur, ut pro certo habeatur, judicia temporalia episcopis erepta non esse per S. Ludovicum, [deinde fuisse abrogatam.] adeoque legem, de qua disputavimus, vel numquam a S. Ludovico decretam esse, vel statim revocatam. Plura adferri possent ex Opusculo doctissimi Cardinalis Bertrandi, sed, iis prætermissis, unam dumtaxat ipsius periodum adjungo, quod in illa agatur de conspiratione nobilium contra libertatem ecclesiasticorum, ex eaque verisimile magis fiat, prætensam illam legem numquam fuisse a Ludovico conditam. Ita enim habet col. 905: Et ad hoc multum conatus est B. Ludovicus suo tempore: quia cum majores barones totius regni se confœderassent ad tollendam istam Ecclesiæ libertatem, & ordinassent adhuc dare centesimam bonorum suorum: (factum id anno 1247) ipse nunquam eis adhæsit, sed potius eos ab istis compescuit, & finaliter hanc libertatem Ecclesiæ confirmavit. Quamvis auctor loquatur de conspiratione anni 1247, cum tamen dicat Nunquam eis adhæsit, videtur etiam negare legem, de qua agitur, a Ludovico conditam. Ex tota hac disputatione manifeste concluditur, auctores num. 313 citatos, non modo temere, utpote nullius antiqui auctoritate fultos, asseruisse prædictam legem a S. Ludovico conditam, & numquam revocatam; sed & contraria scripsisse auctoritati prorsus irrefragabili: etenim si dubium fuisset S. Ludovici privilegium, quo lex Theodosiana, judiciaque episcoporum confirmabantur, neque id tanta fiducia in consessu regis ac procerum toties repetiissent episcopi, neque actor regius ad ea obmutuisset. Præterea ex disputationis exitu liquet, ne quidem sub Philippo Valesio episcopis erepta esse judicia, quæ jam lege Ludovici eis erepta volunt adversarii, cum victoria cesserit episcopis, rege eorum privilegia conservante. Ceterum, qui intelligere cupit, quomodo, & quando hæc episcoporum in rebus temporalibus jurisdictio sublata sit in Gallia, consulere potest Ludovicum Thomassinum in Veteri & nova Ecclesiæ disciplina part. 2, lib. 3, cap. 110 erudite hæc pertractantem.

§ XXVIII. Regni administratio suscepta: varia anni 1236: motus regis Navarræ, aliorumque principum: periculum Ludovici ab Assasinis, de quibus varia elucidantur.

[Ludovicus regni administrationem suscipit:] Auctores varii hoc anno 1236 Ludovicum matris tutela egressum, liberas regni habenas suscepisse scribunt, quod opinentur vigesimum primum ætatis ejus annum nunc demum XXV Aprilis fuisse completum, eaque ætas tum temporis requireretur, ut regnum per se administrare Rex posset. Alii administrationem regni ab eo susceptam volunt biennio citius, dum uxorem duxit Margaritam. Verum cum ea de re nihil invenerim apud auctores antiquos, malim credere id anno præterito factum pro regni consuetudine: tunc enim secundum chronologiam nostram vigesimum primum ætatis annum complevit. Ut ut est, hoc certe anno per se regnum administravit, quamvis idcirco parum in tota regni administratione sit mutatum: quippe, uti Blancha multum Ludovico detulerat, dum ipsa præcipuam auctoritatem habebat, ita & Ludovicus matris prudentissimæ consiliis usus est in præcipuis regni negotiis: quod S. Ludovico vitio non vertendum recte probat Chaizius pag. 217: non enim ille reprehendendus, qui alieno utitur consilio: at ille merito culpandus, qui aliorum libidine a recto tramite ad mala se sinit abduci, a quo procul abfuit Ludovicus, ut tota ejus vita manifestum faciet.

[321] [quorumdam prohibit nuptias:] Obierat anno 1233 Fernandus Flandriæ comes, ut habet Albericus pag. 547: hujus viduam Joannam Flandriæ comitissam ambiebat Simon Montfortius Leicestriæ deinde in Anglia comes, qui magna apud regem Angliæ valebat gratia, ejusque anno 1238 sororem duxit, teste. Parisio ad eumdem annum pag. 314. Verum perspiciens S. Ludovicus, quam periculosæ regno Franciæ essent nuptiæ Simonis Montfortii cum Joanna, eam ut clientem suam ab iis abstinere jussit; illa autem Regi declaravit, se matrimonium nec inivisse, nec promisisse, nec inituram, nec promissuram, ac, si promisisset, destituram. Citat hanc declarationem Tilletius in Collectione sua de regibus Franciæ part. 1 pag. 71. Simili modo impedivit Ludovicus nuptias ejusdem Simonis cum Mathilde vidua Philippi Bononiæ comitis, de quo sæpe actum in præcedentibus: uti videri potest apud Chaizium pag. 215. De utroque matrimonio impedito loquitur Albericus pag. 561.

[322] [dissidium grave componit.] Matthæus Parisius ad eumdem annum pag. 295 refert seditionem gravem auctoritate regia sedatam: verba ejus subjungo: Anno quoque eodem, circa dies Pentecostes, orta est dissensio lamentabilis in civitate Aurelianensi inter clerum, (seu scholasticos) & cives, muliercula quadam incentivum seminariumque discordiæ suscitante. Eatenus quoque cepit tumultus ventilatus incrementum, quod occisi sunt in civitate a civibus scholares juvenes illustrissimi, & genere præclari; nepos scilicet comitis de Marchia, nepos comitis Campaniæ, scilicet regis Navarræ, propinquusque consanguineus comitis Britanniæ, & quidam alius propinquus consanguinitate nobili baroni Erkenwado de Burbune *, & alii multi, quorum aliqui in flumine Ligeri sunt submersi, alii trucidati, alii vero, qui evaserunt, vix in speluncis & vineis & diversis latibulis dilitescentes, a mortis discrimine sunt erepti. Quo audito, episcopus civitatis accinctus zelo justitiæ, exiit a civitate, & ipsis malefactoribus excommunicatis, civitatem ipsam supposuit interdicto. Insuper magnates prænominati, audientes suorum stragem consanguineorum, ingressi hostiliter civitatem, multos civium, sine judicii expectatione, in ore gladii trucidarunt. Alios quoque, dum a quibusdam nundinis remearent, clitellis & sarcinis oneratos, ensibus adhuc cruentatis in itinere detruncarunt. Nec cessavit mota seditio, donec Regium mandatum per utrarumque partium voluntates, factis compositionibus, tumultum prudenter temperaret. Sane non exigua opus fuit auctoritate & prudentia ad hos motus inter potentissimos principes & nobilem civitatem comprimendos.

[323] Albericus in Chronico ad annum 1234, pag. 550 hæc scribit: [Rex Navarræ in Ludovicum arma parat.]Theobaldus comes Campaniæ post Pascha Dominica Misericordia Domini in regem elevatur Navarrorum, avunculo suo Sanctio sine hærede mortuo, in cujus thesauro septies & decies centum millia librarum invenisse dicitur. Tanti thesauri inventio, regnique accessio, principis animum elevasse videtur, atque effecisse, ut in ipsum Regem, cujus beneficio servatus fuerat a ruina, ingratus insurgeret. De tempore, quo comes movere cœpit, auctores non omnino consentiunt: etenim Vincentius Bellovacensis, & Philippus Nangius annum assignant 1235; alii vero, iique accuratiores in tempore designando annum 1236. Conciliari tamen hæc utcumque possunt, si dicamus Bellovacensem & Nangium loqui de tempore, quo rex Navarræ Theobaldus ad bellum se parare cœpit, copiasque militares conscribere, quod factum ante Pascha anni 1236, quo illi hunc numerare incipiunt, est verisimile. Verum sive erraverint auctores illi hoc loco, ut sæpe alibi, in anno designando, sive prædicto modo intelligantur, dubitare non possumus propter auctores mox allegandos, quin hic Theobaldi, eique adhærentium motus, ad annum 1236 sit referendus. Itaque causam hujusce tumultus audiamus.

[324] Albericus mox laudatus pag. 556 discordiæ causas allegat varias, [variis de causis,] ab hisce annum exorsus, his verbis: Anno MCCXXXVI rex Navarræ Theobaldus repetebat a Rege Franciæ quædam feuda sua, quæ supra quadraginta millia librarum Parisiensium, ut dicunt, obligaverat eidem ante istud triennium loco pignoris, videlicet de comitatu Blesensi, & comitatu Carnotensi, & Sanctodorensi * comitatu, atque (vice) comitatu Castri-duni versus Windocinum *, cum eorum appenditiis, & quia prædicta pecunia termino præfixo non fuerat restituta, Rex Franciæ quasi de jure sibi retinuit prædicta feuda, & appropiavit. Feuda illa non solum Ludovico oppignorata, sed vendita fuisse, jam probavimus § 23 ex instrumentis authenticis, ipsiusque Regis testimonio apud Joinvillium. Cum tamen fama eo tempore fuerit, oppignorata fuisse; suspicari quis posset, Theobaldum hanc famam sparsisse, atque etiam fortasse nodum in scirpo quæsivisse, ratus se prædicta feuda incusso metu facile recepturum a Rege, quem pacis amantem noverat. Quidquid sit, hanc unam fuisse e causis hujusce tumultus facile assentior Alberico, qui ita prosequitur: Unde super hoc & super aliis quibusdam articulis mota est inter eos controversia. Cum interim rex Navarræ filiam suam, quam in fide, & sub quibusdam religionis pactionibus, regi Castellæ promiserat pro filio suo, dedit, inconsulto Rege Franciæ, Joanni filio comitis Britanniæ, quæ causa fomes extitit tanti scandali, quod tota terra fuit commota, & ita paratæ atque instructæ fuerunt acies hinc inde, quod se mutuo cogitabant invadere.

[325] [& fœdus init cum Marchiæ & Britanniæ comitibus:] Quamvis primas in hoc contra Ludovicum motu partes egerit Theobaldus, indeque factum videatur, ut a plerisque auctoribus solus commemoretur, habuit tamen & alios principes fœdere sibi conjunctos. Eos una cum tempore, quo motus cœpit erumpere, memorat Matthæus Parisius ad hunc annum pag. 294 in hunc modum: Anno etiam eodem, verno tempore arridente, insurrexerunt multi magnates accincti ad prælium, ut bellum moverent adversus Regem Galliæ. Indignabantur enim quod regnum regnorum, scilicet Gallia, consilio muliebri regebatur. Erant autem insurgentes viri graves & famosi, & ad præliorum exercitia ab annis primis educati; rex scilicet Navarræ, id est, comes Campaniæ; comes etiam de Marchia, comes Britanniæ, & alii potentes quam plurimi, fœdere & sacramento colligati. Vides triumviros illos, qui, coronato Ludovico, mox arma sumpserant, ut Blancham regni administratione spoliarent, rursum ad arma convolare, regni administratione ad Ludovicum translata. Speraverunt illi fortasse se plus effecturos apud juvenem Regem, quam efficere potuerant apud reginam: at spes sua fefellit illos turbarum duces, ut mox videbimus. Porro litteras, quibus Marchiæ comes, ejusque uxor, consilio comitis Britanniæ, auxilium promittunt comiti Campaniæ contra quemcumque, qui ei bellum inferret, datas mense Aprili, assignat sæpe laudatus Lobineau in Historia Britanniæ lib. 7, num. 128: seu tom. 1, pag. 237. At fallitur, quod eas putet datas post pacem a Theobaldo cum Rege initam, cum hæc aliquot mensibus sit posterior.

[326] [verum Ludovico cum exercitu properante, legatos mittit,] Quid inter Theobaldum & Ludovicum gestum sit, quantaque celeritate illi arma excusserit Rex juvenis, explicat Nangius pag. 331 his verbis: Anno sequente, Theobaldus comes Campaniæ colligens exercitum, adversus dominum suum Ludovicum Regem insurgere attentavit. Quod Rex agnoscens, regni sui ducibus & comitibus convocatis Parisius, suum exercitum congregans, contra prædictum comitem, ad ipsius reprimendam superbiam, usque ad nemus Vicinarum * cum his, qui secum erant, cœpit celeriter proficisci. Sed postquam hoc comes Campaniæ veridica comperit relatione, animo turbatus & anxius, eo quod contra dominum suum ligium Regem Francorum levare calcaneum præsumpsisset, attendens Francorum audaciam & virtutem, quid agere deberet, penitus ignorabat. Tandem bonum habens consilium & salubre, sciens non esse turpe cum re mutare consilium, ad dominum suum Regem tempestive nuntios delegavit, mandans ei & obnixius rogitans, ut iram & indignationem, quam adversus eum conceperat, deponere dignaretur. Et ut in oculis ejus gratiam posset celerius invenire, eidem duas villas cum forteritiis suis, scilicet Brayum * super Sequanam, & Mosterolium en fors d'Jone * in signum subjectionis omnimodæ tradidit in perpetuum absque inquietatione aliqua possidendas. Nam quemadmodum in rebelles & superbos justitiam, ita sibi in subditos humiles & pacificos Regis cognoverat pietatem. Sic igitur comes Campaniæ, qui per suam superbiam dominum suum Regem offenderat, ipsum sua humilitate prævia sine aliquo congressu meruit pacificare. Et tunc Rex cum gente sua Parisius remeavit. Hisce consentit Bellovacensis lib. 30, cap. 137.

[327] At plura habemus ex supra laudato Alberico, [seque misericordiæ Regis permittit, a quo mulctatus,] aliisque auctoribus: nam & gratiam Theobaldo concessam aliorum rogatu, & ipsum coactum se suaque misericordiæ Regis submittere, docent varii. Audi Albericum: Sed tot, inquit, & tantis (honestis) personis mediantibus rex Navarræ venit ad misericordiam Regis, & se, & terram suam, & quidquid petebatur, eidem submisit; ita quod non solum dicta feuda sunt omnino Regi quittata in perpetuum, sed & ipse Rex habuit custodias suas in Monasteriolo, & in Brai super Sequanam, quæ tamen postea regi Navarræ reddidit. Auctor Vitæ S. Ludovici anonymus, de quo num. 31, omnimodam hanc Theobaldi subjectionem confirmat, oppidaque omnino donata Ludovico: utrumque ex variis MSS. narrat Chaizius, qui addit pag. 223 tria oppida concedere Regi debuisse, ab ipso Ludovico eligenda; ad hæc obligasse se Theobaldum, ad implendum votum expeditionis in Terram sanctam, quo se obstrinxerat anno præcedenti, atque ad manendum ibidem, vel in Navarræ regno, ad septennium. Itaque si oppida memorata Theobaldo Rex deinde restituerit, ut habet Albericus, id alia de causa factum videtur, quam quod ea non omnino abdicasset. Hinc merito dixit ad laudem Guilielmus de Podio Laurentii cap. 39: Comes quoque Campaniæ Theobaldus sensit, quod durum sibi fuerit contra stimulum calcitrare. Quippe noverat Rex sanctus non modo subjectis parcere, sed & superbos debellare: sensere id triumviri illi, tot turbarum auctores, qui omnes coacti fuere diverso tempore se, suaque omnia misericordiæ Regis permittere. Britannum supplicem vidimus ante biennium, nunc Campanum, regno etiam auctum, supplicem item cernimus: Hugonem denique Marchiæ comitem post annos aliquot majori suo detrimento Regis misericordiam implorantem videbimus. Quibus breviter observatis, ad propositum regredior.

[328] Jam vero cum Albericus supra dicat, intercessione honestarum personarum factum esse, [intercessione, ut videtur,] ut ad sanguinis effusionem non perveniretur, neque eas personas nominet; non abs re erit inquirere, quibus hæc potissimum debeatur gloria. Fama hujusce motus bellici ad Gregorium Pontificem erat perlata, seu per ipsum Theobaldum, seu aliunde. Itaque cum vereretur Pontifex, ne expeditio transmarina contra infideles, quam Theobaldus cum multis Galliæ principibus sumpta cruce voverat, ut habet Albericus ad annum 1235, pag. 555, magnum inde detrimentum acciperet, efficacissimis precibus institit apud Ludovicum, ut rem componeret. Accipe finem ejus litterarum apud Raynaldum ad annum 1236, num. 47: Serenitatem Regiam rogamus per aspersionem sanguinis Jesu Christi, in remissionem tibi peccaminum injungentes, quatenus ne Terræ sanctæ jactura, quæ propter hoc, quod absit, posset contingere, de tuis manibus requiratur, a præfati regis (Navarræ) & aliorum cruce signatorum impugnatione disistens, pacem in tuo regno procures taliter fieri, quod & crucis negotium valeat promoveri, & tu ex hoc illum merearis habere propitium, qui pro salute tua, & totius humani generis in ligni patibulo, proprii sustinuit corporis cruciatum. Dat. Interamnæ XIV Kal. Julii ann. X. Eodem die Gregorius litteras dedit ad Parisiensem & Lingonensem episcopos, & abbatem Claræ-valis, quas recitat illustrissimus Manrique in Annalibus Cisterciensibus ad hunc annum cap. 3. In his autem, post recitatas litteras ad Regem scriptas, ita eos alloquitur: Ideoque vobis, de quorum prudentia, zelo, & auctoritate confidimus, per hæc Apostolica scripta mandamus, quatenus ad Regem ipsum & reginam matrem ejus personaliter accedentes, & mala, quæ ex hoc non solum Terræ sanctæ, sed etiam toti regno Franciæ possent contingere, prudentius exponentes eisdem, ipsos ad pacem, vel treguam cum eodem rege Navarræ ineundas, efficacius inducatis.

[329] [Pontificis, in gratiam recipitur:] Rem ab his Pontificis delegatis confectam, scribit laudatus Manricus: quod verisimile faciunt temporis ac rei circumstantiæ. Mandaverat Ludovicus, inquit Choizy pag. 48 ex instrumento antiquo, ut nobiles regni ad Fanum S. Germani in Laya adessent tribus hebdomadis post Pentecosten, id est circa diem octavum Junii, cum Pascha eo anno esset XXX Martii. Si itaque post dies aliquot Rex cum exercitu Vicenam discesserit, eum legati hi Pontificii invenire potuere Vicenæ agentem, quod factum fortasse post remissos priores Theobaldi legatos, quos vix auditos narrat Chaizius pag. 222. Epistolæ enim Pontificis scriptæ sunt XVIII Junii, seu decem diebus post terminum collectioni exercitus assignatum: ita ut vix dubium videatur, quin legati Pontificii venerint inter discessum Ludovici a Fano S. Germani, & reconciliationem Theobaldi. Congruit itaque tempus. Rei etiam circumstantiæ suadent, multum precibus horum legatorum tribuisse Ludovicum, cum quod eximia erga Christi Vicarium esset observantia, tum quod Pontifex precibus tam enixis concordiam flagitaret, tum quod inter pacis conditiones illa reperiatur de adimplendo voto expeditionis transmarinæ, quam tantopere desiderabat Pontifex. Unde probabili admodum conjectura existimari potest, pacis conditiones consilio horum legatorum Theobaldo esse impositas. Attamen id omnino certum dicere non ausim, quia auctores antiqui rem non satis explicant.

[330] [error scriptorum quorumdam circa hoc factum.] Neque tamen dubitaverim dicere, abductos a recto tramite auctores aliquot, inter quos Chaizius pag. 221, Daniel in Historia Franciæ tom. 2 pag. 28, Chozy a pag. 47, qui intrepide asserunt, Ludovicum, neglectis monitis precibusque Pontificis, perrexisse contra Theobaldum. Audi verba auctoris postremo nominati, quæ pag. 48, post relata Pontificis monita, subdit: Ludovicus, inquit Gallice, qui noverat Pontificem consilia sibi dare posse, numquam præcepta, non prætermisit mandata mittere in provincias, ut curaret exercitum suum congregandum. Jussit vassallos coronæ adesse in Fano S. Germani in Laya tribus hebdomadis post Pentecostem, id est, VIII Junii, ut jam observavimus. Si ergo credere lubeat huic auctori, Rex sanctus ante VIII Junii, cum mandata mittebat ad principes, jam viderat neglexeratque preces Pontificis, XVIII ejusdem mensis in Italia scribendas. Porro, ut hic auctor a recta temporum divisione turpiter aberrat, ita a mente S. Ludovici aliena narrant, qui eum frequenter inducunt Pontificia monita contemnentem. Ceterum de tempore, quo bellicus hic motus finitus est, ita scribit Matthæus Parisius pag. 295: Anno quoque eodem, æstivo tempore jam declinante, nobiles illi, qui Francorum regnum perturbare disposuerant, facta quadam pacis compositione, in gratiam Regis sunt recepti. Ita celeritate Regis brevi sedatus est tumultus, & fortasse priusquam comites Marchiæ & Britanniæ intentionem suam aperte declarassent.

[331] Eodem hoc anno Nangius cum aliis ejus temporis scriptoribus narrat grave vitæ periculum, [Periculum S Ludovici ab Assasinis.] quod S. Ludovico creaverat princeps quidam orientalis, quem vulgo Veterem, seu Vetulum montis auctores nominant. Accipe ejus verba ex Chronico ad hunc annum, ubi rem succinctius enarrat, quam in Gestis S. Ludovici: Vetulus, ait, de Montanis, rex Harsacidarum misit in Franciam nuntios Harsacidas, præcipiens ut occiderent Regem Franciæ Ludovicum; sed dum abirent, Deus cor ejus immutavit, eique cogitationes pacis & non occisionis immisit: unde post primos quantocius alios mittens, mandavit sancto Regi Ludovico, ut se a primis nuntiis custodiret: propter quod Rex ex tunc fecit corpus suum diligentius custodire; (videlicet, per homines cupreas clavas assidue deportantes, ut addit in Gestis pag. 332) & per secundos nuntios primos invenit, quibus inventis, sanctus Rex gaudens utrosque muneribus honoravit, & regi ipsorum in signum pacis & amicitiæ exenia & dona pretiosa quam plurima delegavit. De eodem hoc principe orientali, quem Beduinorum principem vocat, agit Joinvillius cap. 19, ubi refert arrogantem ejus legationem ad Ludovicum in Palæstina agentem, constantiamque Regis in retundenda Hospitalariorum ac Templariorum ope ejus arrogantia. Varia item de ejus religione a Mahometanorum religione diversa, erroribusque ridiculis infecta commemorat. Quapropter de illo sicariorum grege paullo diligentius hoc loco agendum putavi, ut memoratum Joinvillii caput eadem opera illustretur.

[332] Bartholomæus d'Herbelot in Bibliotheca orientali Gallice scripta, [de quorum nominibus,] atque impressa Parisiis anno 1697, variis locis agit de sicariis illis, eorumque principibus. Pag. 437 & alibi nomen Vetus montis deductum dicit a vocibus, Scheikhel Gebal, quæ, inquit, Arabice significant dominum Irac Persicæ, seu partis maxime elevatæ & montosæ Persidis. Huic opinioni favet Vitriacus in Historia Hierosolymitana num. 14, ubi de iis ita scribit: Primus autem & summus infaustæ religionis eorum abbas, & locus, unde principium habuerunt, & a quo Syriam venerunt, in partibus est Orientalibus valde remotis versus civitatem Baldacensem, & partes Persidis provinciæ. Porro Vetus seu vetulus montis passim hic princeps dicitur a Latinis scriptoribus, quod prior vox Arabica æque senem, ac principem; altera montem significet. Subditi autem hujus principis variis nominibus appellantur ab auctoribus Latinis & Græcis, ut notat Cangius ad Joinvillium pag. 87, ubi eos Heissessin sua lingua dictos invenias, a Benjamino judæo HHassissim, a Guilielmo Tyrio Assissinos: ab aliis Hansesisios, Assideos, Accinos, Assassos, Arsasidas, & Hakesinos nominatos dicit. Græci passim Chasios vel Chasisios vocant. Nunc vero vulgari magis nomine Assasini vocantur, quod eorum nomen ad sicarios quoslibet translatum est.

[333] [tempore principatus,] Principes istius populi octo enumerat laudatus Herbelotius pag. 505 ad vocem Ismalioun, quos omnes simul principatum tenuisse dicit ad annos 171. Primus eorum vocabatur Hassa Sabah homo nefarius, qui principum cædibus inhiare cœpit. Hujus autem initium ponit anno Hegiræ 483, Christi 1090, quo item anno apud Elmacinum in Historia Saracenica ad annum Hegiræ 483 legitur, Batinæos, qui iidem cum Assasinis ex iisdem moribus apparent, se movere cœpisse, ac castra invadere, Initium autem ab Herbelotio memoratum, tempusque, quo principatus stetit, satis congruit cum tempore eorum excidii: nam anno 1262 obsidione cinctum est præcipuum eorum castrum, eoque capto excisi sunt, ut videbimus postea; ad hunc vero annum ab anno 1090 facile nos deducent anni 171 adjuncti, modo aliquot menses addantur, ut numeros subducenti patebit. Nunc regionem accipe, unde manipuli illi sicariorum erumpebant, & mores eorum ex auctoribus, qui loca illa præsentes lustrarunt.

[334] [ditione, & viribus,] Joannes Phocas in Itinerario Terræ sanctæ, quod Latine edidit Papebrochius ante tom. 11 Maii, pag. 3, relatis locis maritimis ab Antiochia Tripolim usque, ita prosequitur: In Mediterraneis jugum magnum porrigitur, quod Chazisii * accolunt, gens Saracena, neque Christum amplectens, neque cum Mahumeto sentiens; sed propriæ sectæ tenax Deum confitetur, & inter eos primas occupantem, legatum Dei nuncupant: cujus imperio ad magnarum urbium principes dimissi, eos ensibus obtruncant. Nam præter expectationem in illos irruunt, & facinore in ipso mortem oppetunt, a multis pauci illi post patratum scelus circumventi, idque martyrium esse, & immortalitatis perceptionem existimant. Decem castra cum suburbanis ditioni istius principis, & sexaginta circiter hominum millia, adscribit Guilielmus Tyrius in Histor. Orient. lib. 20; Vitriacus autem loco assignato totidem castra seu oppida, hominum vero supra quadraginta millia, adnumerat; uterque gentem in Phœnicia circa urbem Antaradensem seu Tortosam collocat: quæ, aliaque apud eos de moribus Assasinorum relata, cum dictis Joannis Phocæ consonant, eademque apud plures illius temporis auctores invenias, e quibus Spondanus ad annum Christi 1231, Chaizius a pag, 230, aliique recentiores diligentem de Assasinis narrationem instituerunt.

[335] [fraudibus, quibus inducebat adolescentes] Lubet tamen istis adjungere aliquid ex auctore nuper e tenebris eruto, quo cæca illa Assasinorum obedientia, qua in mortem minime dubiam se præcipitabant, fiat credibilior, atque innotescat, quibus artibus fraudibusque uterentur principes illi perversi, ut improvidos juvenes ad tantum mortis contemptum inducerent. Ludovicus Antonius Muratorius tom. 9 Scriptorum rerum Italicarum edidit anno 1726 partem posteriorem Chronici Francisci Pipini Ordinis Prædicatorum, qui floruit initio seculi XIV, atque anno 1320 loca sacra lustravit. Hic auctor, de ditione Assasinorum, eorumque moribus consentiens auctoribus jam citatis, de arte principis, qua illos ad temerariam illam obedientiam inducebat, scribit col. 706 sequentia: Habebat itaque senex iste, vir quidem religiosus, quamquam infaustæ regulæ observator, magnum & amœnum viridarium, palatiis marmoreis, muris perornatis operibus diversis, polymitis coloribus, & cælaturis variis laqueatis, nec non muris, & antemuralibus circumclusum. Erant autem muri testudineati, & intra testudines per fistulas conducebatur vinum, lac, mel, oleum, & aqua, quæ in medio viridarii oriebantur. Erant etiam intra ipsorum murorum testudines de omni genere cibi, & omni genere vestium: lecti quoque regales. In eodem etiam viridario omnis herbarum & arborum maneries * habebatur; in quo nutriri & custodiri mandabat filios rusticorum suorum, ex quo primum loqui didicerant, quo usque ad ætatem annorum XX pervenissent. Eligebat autem illos, quos aspectus, actus, & incessus, quantumcumque juvenilis, audaciores præmonstrabat futuros. Nutritii autem eorum in omni erant lingua facundi, qui & ipsos pueros in omni idiomate instruebant, eosque dogmatizabant, quod ii soli salvarentur, qui adimplendo vetuli mandata mortui essent, asserentes illum Dei esse prophetam.

[336] Deinde, relato speciosarum puellarum usu, [ad imperia sua temere] adolescentibus in viridario concesso, docet impostorem illum, qui verba Alcorani de paradiso in construendo hoc viridario imitatus erat, finxisse, atque adolescentibus persuasisse, hunc ipsum esse paradisum, de quo Mahometus in Alcorano loquitur: neque ingressum istius viridarii aliis permisisse, quo scilicet melius tegeretur impostura. Ab hisce omnibus non multum abludit Marcus Paulus Venetus cap. 28 de Gentibus orientalibus. Plura tamen addit deinde Pipinus: Quum autem pueri, inquit, ut dictum est, in viridario nutriti ad annum XX pervenissent, data eis lethargica potione, extra viridarium portabantur, quos ad se vetulus jubebat adduci. Quibus quum dixisset, quod de paradiso exiverant, in quadam eos turri faciebat includi, ubi serpentum & vermium aspectu, magnoque eos jejunio macerabat. Dicebaturque eis, quod ille erat horrendus locus inferni, ex quo verius autumabant, sese de paradiso exivisse; sentientes scilicet squallorem & horrorem tam dissimillimi a viridario loci, & sustinentes tam arctam cibi penuriam post lautissimas epulas, in quibus fuerant enutriti. Hæc secreta erumpere potuerunt post excidium Assasinorum, ideoque incredibilia videri non debent, etiamsi non reperiantur apud auctores illos, qui scripserunt, dum florebant Assasini. Sane mirabili opus fuit astutia, ut adolescentes impelleret veterator ille ad ea, quæ ipsos designasse facinora, ex auctoribus constat.

[337] Quumque, inquit Pipinus, ad aliquem occidendum per mundi partes eos mandare volebat, [occidendis principibus exsequenda,] nuntiari eis faciebat, quod, si volebant ex inferno egredi, & in paradisum reverti, ejus ad plenum voluntatem implerent. Quibus respondentibus, præsto eos adesse, dabat singulis tres cultellos, & ad interfectionem hominum, ad quæcumque loca decreverat, cum ipsis se cultellis intrepide exponebant, & morte neglecta satagebant per versutias & astutias domini sui mandata complere. Promittebat enim eis propter hujusmodi exequutionem mandati, etiamsi morerentur, longe eos majores delitias habituros sine fine post mortem in patria sempiterna, quam essent illæ, in quibus fuerant enutriti. Qui autem propter hoc tale mandatum vetuli moriebantur, martyres reputabantur a suis, & inter sanctos a populo illo fatuo in multa reverentia habebantur. Parentes quoque eorum, qui occisi erant, ipse senex multis & magnis ditabat muneribus. Si servi erant, liberi permittebantur abire. Hisce subdit exempla quædam principum ab eis occisorum, quæ brevitatis causa omitto. Lubet tamen exemplum unum temerariæ adolescentum illorum obedientiæ huc transcribere, quod & Sanutus refert lib. 3, part. 10, cap. 8.

[338] [vesanaque illorum obedientia, ac gentis excidio notantur varia.] Erant autem in tantum, ait col. 705, domino suo obedientes, ut nil adeo eis grave esset, quod non hilari animo, & ardenti voluntate ad ejus nutum perficerent. Unde cum Henricus Campaniæ comes … rogatus ab ipso vetulo, quod per terram suam diverteret, vidit una dierum turrim excelsam deambulans cum eodem vetulo, in cujus summitate juvenes albis tunicis insidebant: quumque interrogaret vetulus, an comes sic obedientes haberet suos subditos, quemadmodum ipse suos, intercipiens comitis responsum, duos ex juvenibus, qui supra turrim erant, signo noto vocavit; qui statim sese de turri præcipitantes, collisis ad terram corporibus, animas exhalarunt. Tandem auctor, ubi narraverat, quo pacto tributarii facti essent Templariis, atque a Mahometo ad Christum convertere se voluisset eorum princeps, quoque modo id perfidia cujusdam Christiani fuerit impeditum, subdit col. 708 eorum excidium per Tartaros; nam Tartarorum & Saracenorum æque ac Christianorum vitæ insidiabantur; refertque eorum castrum præcipuum anno 1262 obsessum, & post triennalem obsidionem captum defectu victualium, atque ita concludit narrationem suam: Potiti igitur Tartari oppido violentia famis, infamem illum vetulum cum omnibus suis satellitibus, gladiis trucidarunt. Sicque divino judicio illius perfidæ gentis defecit nomen & genus, Tartaris exterminantibus universa. De tempore excidii consonat Marcus Paulus Venetus cap. 29, aliique, quamvis alii id aliquot annis citius collocent, quod exactius discutere non est operæ pretium.

[339] [Sanctus singulari Dei protectione periculo ereptus.] Ex dictis autem manifestum est, quanto in periculo a perfida illa gente fuerit S. Ludovicus, neque immerito sibi ab illis cavendum existimasse, ubi audierat missos esse ad mortem sibi machinandum. Nomen autem principis, a quo illi missi erant, in memorato catalogo Herbelotii pag. 505 Bibliothecæ Orientalis est Alaeddin Mohammed, qui ultra 35 annos principatum tenuisse dicitur, adeoque idem fuerit necesse est, qui superbam legationem deinde misit ad Ludovicum in Syria agentem. Non defuerunt, qui dicerent divina revelatione has a S. Ludovico insidias detectas: verum id ignoraverunt auctores coævi, adeoque fidem non meretur: præsertim cum constet, id factum peripsos Assasinos. Rectius illi philosophantur, qui singularem Dei protectionem agnoscunt, dilectum sibi Regem inter tot pericula ab interitu vindicantis. Nec dubitare possumus, quin ipse Ludovicus hunc Dei erga se favorem gratus agnoverit, ex eoque novos ad virtutem ac pietatem conceperit stimulos.

[Annotata]

* Archembaldo de Bourbon

* Sacri-Cæsaris, Sancerre

* Vendome

* Vincennes

* Bray sur Seine

* Montereau Faut-Jonne, ad Icaunam.

* Assasini vulgo

* i. e. species

§ XXIX. Gesta anni 1237, seu nuptiæ Roberti Artesiæ comitis: insidiæ Frederici imperatoris elusæ: aliaque eodem anno, & 1238 facta.

[Rex litem quamdam curat dirimendam:] Sequentibus duobus annis facta non occurrunt multa: quapropter utroque anno gesta huic § innectemus. Petrus de Collemedio post cathedras varias recusatas, tandem suscipere mandato Pontificis coactus fuerat archiepiscopatum Rotomagensem, uti invenies apud Sammarthanos tom. 1 pag. 586. Verum mox ei controversia fuit cum canonicis S. Mellonis Pontisarensis, qui jurisdictioni ejus subesse & correctioni detrectabant. Non defuit viro præstantissimo, qui varias Ludovici controversias arbiter terminaverat, cura sancti Regis: sed electis ejus voluntate arbitris inter utramque litigantium partem, causa archiepiscopo adjudicata est, canonicique ei, ut superiori ordinario subesse compulsi. Litteras concordiæ, datas die Jovis ante Nativitatem B. Virginis anni 1237, recitat Acherius tom. 3 Spicilegii pag. 619.

[341] Nangius pag. 332 quædam memorat de Ludovico, [fratri suo Roberto, militia donato,] quæ anno 1238 facta putavit, sed omnia illa ad annum 1237 sunt retrahenda, ut ex certioribus documentis fiet manifestum: nam Chronologiam Nangii non raro aberrantem jam ostendimus. Verba ejus interim audiamus: Annis duobus sequentibus concessa sibi pace ab hostibus suis, quos omnes suppeditaverat, requievit in regno suo pacifice Rex Ludovicus. Et anno duodecimo regni sui, scilicet anno Domini MCCXXXVIII, dominum Robertum, fratrem suum majorem natu post ipsum, apud Compendium * fecit novum militem, quem paulo ante filiæ ducis Brabantiæ, Matildi nomine, legitimo fecerat matrimonio copulari: obtenta videlicet dispensatione a Gregorio Pontifice, ut refert Raynaldus ex litteris Pontificiis ad annum 1236, num. 45, dicens Mathildem ducis Lotharingiæ filiam, quod de inferiori Lotharingia intelligendum, nam eo nomine tum passim vocabatur Brabantia. Et tunc, ait, eidem fratri suo Atrebatum, ac totam terram d'Artois * concessit jure hæreditario in perpetuum possidendam. Ibi fuit fere tota regni Franciæ utriusque sexus, mandato regio perurgente, nobilitas congregata.

[342] Porro hæc ingenti celebritate peracta esse, facile colligi potest ex eo, [& nuptiis illigato,] quod omnis utriusque sexus nobilitas Compendii fuerit congregata. Breviter quædam memorat Albericus ad annum 1237, pag. 562, nuptias hoc modo describens: Apud Compendium in octavis Pentecostes in præsentia, & omni frequentia nobilium Franciæ, frater ejusdem regis Robertus, cingulo militiæ de novo accinctus, nuptias suas celebravit cum Mathilde filia ducis Brabantiæ … ibi, sicut dicitur, usque ad centum quadraginta novi milites creati sunt. Et illi, qui dicuntur ministelli, in spectaculo vanitatis multa ibi fecerunt, sicut ille, qui in equo super cordam in aëre equitavit; & sicut illi, qui duos boves de scarlata vestitos equitabant cornicantes ad singula fercula, quæ apponebantur Regi in mensa. Chaizius pag. 237 dissidium aliquod hac occasione ortum dicit, quod capitula quædam cathedralia servitium Regi in similibus debitum præstare detrectassent; at res intercessione episcoporum brevi fuit composita.

[343] [Artesiæ comitatum,] Diploma Ludovici, quo fratri suo Roberto Artesiam concedit, publici juris fecit Aubertus Miræus in Notitia ecclesiarum Belgii a pag. 602, quo cum res illustretur, tempus stabiliatur, atque eximia S. Ludovici in fratrem liberalitas appareat, illud huc transfero: Ludovicus Dei gratia Francorum Rex. Notum facimus, quod cum claræ memoriæ genitor noster Ludovicus rex Francorum in testamento suo ordinaverit, & pro parte hereditatis assignaverit fratri nostro Roberto terram Atrebatesii, quam idem genitor noster ex parte matris suæ habebat, Atrebatum, S. Audomarum, & Ariam, & post decessum matris nostræ Blancæ reginæ Francorum, Hesdinium *, Bapalmum *, & Lens *, cum eorum pertinentiis, quæ eadem domina mater nostra tenebat nomine dotalitii, ex parte Isabellæ reginæ aviæ nostræ moventia: nos eidem fratri nostro per præsentem chartam concedimus totam terram prædictam (salvis feudis & eleemosynis, quæ tenebunt & reddentur, sicut tempore genitoris nostri) sibi & heredibus suis jure hereditario possidendam. Ita quod tam illam terram Atrebati, S. Audomari * & Ariæ *, quam antea tenebamus, quam illam, quam domina mater nostra nomine dotalitii possidebat, cum eo jure, quod eadem domina mater nostra in emptione habebat, quam apud Villanas fecerat, sita in feodo Lensii, tamquam hereditatem suam habeat.

[344] [aliaque concedit:] Et ipse nobis homagium ligium inde fecit, & heredes ejus nobis & heredibus nostris similiter facere tenebuntur; & nos prædictum dotalitium, nomine matris nostræ, in loco sibi grato & placenti ad terræ æquivalentiam commutavimus eidem dominæ matri nostræ. Idem autem frater noster de prædictis, pro parte terræ, quam habere debebat, se habet pro pagato *. Nec ipse nec heredes ejus a nobis vel heredibus nostris amplius pro parte terræ possunt petere neque petent. Quod ut perpetuæ stabilitatis robur obtineat, præsentem paginam sigilli nostri auctoritate, & regii nominis charactere inferius annotato fecimus confirmari. Actum apud Compendium anno MCCXXXVII, mense Junio, regni nostri anno XI adstantibus in palatio nostro, quorum nomina supposita sunt & signa. Dapifero nullo. Signum Roberti buticularii. Camerario nullo. Signum Almarici constabularii. Data vacante cancellaria. Ludovicus. Ex his litteris vides, non modo concessa esse Roberto, quæ ei debebantur post impletum vigesimum primum ætatis annum, sed liberaliter adjuncta esse, quæ ei tantum post matris obitum debebant obvenire. Attamen neque hic stetit liberalitas Ludovici: nam & pensionem quotidianam viginti librarum Turonensium, & annuam 5000 librarum cum urbe Pisciacensi * ei assignatam narrat Chaizius pag. 236 ex instrumentis antiquis, quæ partim assignat Tilletius part. 1 pag. 293.

[345] [insidias Frederici eludit:] Non deerat ratio alia Ludovico, cur nobiles omnes ad nuptias, de quibus egimus, congregatos vellet. Sed, uti anno præcedenti divina providentia ab insidiis Assasinorum ereptus erat, ita hoc anno sua etiam prudentia se munire voluit contra insidias imperatoris Frederici: invitaverat enim Fredericus hoc anno ad festum S. Joannis Baptistæ uti pag. 300 tempus designat Parisius hac in re Nangio præferendus, Ludovicum cum aliis quibusdam principibus ad commune colloquium; quod ut recusare noluit Rex pacificus, ita studiose cavit, ne se Frederico inermem objiceret, cum ingenium hominis fraudulentum, contractumque nuper cum Anglo fœdus non ignoraret. Audiamus Nangium, loco citato rei exitum enarrantem: Unde Fridericus, inquit, Romanus imperator, qui Regi Franciæ Ludovico mandaverat, ut usque ad Vallem-coloris * (oppidum Campaniæ intra comitatum Barrensem ad Mosam situm) ire nullatenus omitteret, cum ipso colloquium habiturus, audiens quod Rex Franciæ duo millia militum bellatorum cum innumerabili peditum & servientium multitudine, quos omnes secum apud Compendium habebat, in suo vellet ducere comitatu, mandavit Regi, quod nec ad diem præfixum, nec ad locum, quem ipse nominaverat, valeret advenire. Unde milites Franciæ, qui tantæ nobilitati intererant congregati, accepta a Rege licentia, se singuli ad sua loca propria receperunt. Imperator quidem Regem paucos secum ducere milites sperabat, quod & toto animo affectabat, eo quod, ut a pluribus dicebatur, quemadmodum malitiosus & seductor in Regem Franciæ & in regnum moliri satagebat. Sed nefanda consilia, quæ contra regnum Franciæ cogitabat, Domino impediente propter servum suum Regem Ludovicum, quem ubique protegebat, non valuit stabilire. Audis, lector, quæ sensa essent Gallorum de Frederico tempore Ludovici: unde Rex sanctus, uti amicitiam cum eo temere abrumpere noluit, ita prudenter ab ejus insidiis semper sibi cavit.

[346] Meyerus in Annalibus Flandriæ ad hunc annum 1237 ita loquitur: [Balduinum Constantinopolitanum juvat:] Venit Constantinopolitanus imperator Balduinus in Galliam, accepitque & in Flandris, & in Campania res suas, & vectigalia; jusque suum, quod in Namurcensem habuit comitatum, Ludovici Regis ope adversum (sororem suam Margaritam) comitem Vianensem defendit, & comitatum obtinuit. Albericus hisce consentit pag. 562, mortemque Joannis soceri ac tutoris Balduini, qui & nomen imperatoris adeptus erat, adjungit, comitatumque Namurcensem non sine sanguine aliquorum recuperatum docet, quod soror Balduini Margarita fratrem nec cognoscere vellet, nec habere pro fratre. Rem totam confirmat testis oculatus Galterus Senonensis archiepiscopus, dum causam, cur Balduinus necdum imperator, ut eum vocat Meyerus, sed heres imperii, in Galliam venerit, præstitamque ei a Ludovico opem exponit apud Chesnium pag. 408 hunc in modum: Duplex autem adventus ipsius causa dicitur extitisse, scilicet ut a Rege Ludovico, de cujus sanguine ex utraque parte patris & matris ortum habuerat, & a prudentissima matre ejus Blancha, cujus neptem duxerat in uxorem, a nobilibus etiam regni Franciæ baronibus consanguineis suis, in tantæ necessitatis articulo sibi & suis peteret subveniri: alia insuper causa suberat, ut hereditatem fratrum suorum, qui sine herede decesserant, adiret; marchionatum scilicet Namurcensem cum pertinentiis, & castellaniam Curtineti *. Ingressus siquidem regnum Franciæ, ab ipso Rege & matre sua & baronibus regni susceptus est gratanter, honorifice & jocunde. Si quas etiam in adeunda hereditate difficultates reperit, per Regis mandatum & potentiam penitus sunt amotæ. Vides Balduinum favore & auxilio Regis consecutum bona sibi jure hereditatio debita. Quid autem ipsi præstiterit S. Ludovicus ad imperium Constantinopolitanum defendendum, postmodum videbimus.

[347] [quorumdam matrimoniis consentit:] Eodem anno, ait Meyerus, mense Octobri Joanna princeps (seu comes Flandriæ) sobolis procreandæ cupida, de consilio Ludovici Regis nupsit Thomæ fratri comitis Sabaudiæ, reginarum Galliæ, Angliæ, & Siciliæ avunculo: quem ad fidelitatis juramentum Rex ante admittere noluit, quam in pacem jurasset anni XXV (istius seculi, de qua egimus § X,) juravitque in illam apud Compendium, factam pro redemptione comitis Ferdinandi. Hoc pacto comitissa Flandriæ, cujus cum Simone Montfortio nuptias anno præcedenti Ludovicus impediverat, brevi sponsum habuit Regi non suspectum. Nupta item hoc anno, Rege assentiente, Joanna comitis Pontivensis filia S. Ferdinando Castellæ regi, S. Ludovici consobrino, cujus & ipsa erat consanguinea, utpote ex Ludovico VII ducens originem, ejusque proneptis, uti refertur in Actis S. Ferdinandi tom. VII Maii, pag. 330. Hanc autem Alphonso Ferdinandi filio nuptam scribit pag. 285 aberrans Parisius, ex quo narravimus num. 300 ejus matrimonium cum Angliæ rege Henrico, vetante Ludovico, fuisse prætermissum. Ex quibus forte non male quis inferet, Regem curam habuisse, ne diu sine conjuge manere cogerentur illæ, quarum periculosas regno nuptias vetuerat; nam & Mathildis Bononiæ comitissa anno sequenti Alphonso Lusitaniæ regis fratri nupsit, sicuti narrat breve Chronicon Turonense apud Acherium tom. 2 Spicilegii pag. 496.

[348] [comitem Tolosanum ad pacem inducit:] Præter alias litteras, Gregorius Pontifex hortatorias hoc anno ad Ludovicum scripsit, ut comitem Tolosanum averteret a defensione Massiliensium contra Provinciæ comitem. Alia etiam Pontifex perstringit Tolosani comitis facinora, ob quæ rursum fuerat excommunicatus; rogatque pium Regem, ut illum male tentata emendare cogat. Epistolam recitat Raynaldus ad hunc annum num. 35. Porro hæc curæ fuisse Ludovico existimo: nam & pacem inter comitem Provinciæ & Massilienses factam, tradunt Annales Massiliæ Joannis Baptistæ Guesnay ad eumdem annum; & sequenti anno Pontifex ad preces Ludovici episcopo Prænestino mandavit, ut comitem Tolosanum, emendationem spondentem, sub conditionibus quibusdam excommunicationis vinculo solveret. Epistolam ipsius hac de re invenies apud Raynaldum ad annum 1239 num. 71, quæ data est V Idus Junii anno XII, id est Christi 1238. Addit ad gesta hujus anni Chaizius pag. 240 concessum Regi esse a Gregorio, ut ipsi ejusque consanguineis liceret agere cum excommunicatis, jussos quoque ab eodem Pontifice Galliæ episcopos, lentius procedere, quam fecerant hactenus, ad interdicti sententiam ferendam. Ita mutuis inter se certabant officiis Gregorius & Ludovicus.

[349] [inducias cum Anglo prorogat: lites terminas;] Anno 1238 Pontifex tum Ludovicum Galliæ, tum Henricum Angliæ regem hortatus est ad inducias, quarum instabat finis, in quinquennium prorogandas, ut refert ad eumdem annum, num. 38 Odoricus Raynaldus. Ratio Pontificis erat, Ut ex utroque regno juventus Christiana in Syriam ad debellandos Saracenos se conferre posset. Obtemperatum Pontifici a regibus, colligitur ex Matthæo Parisio ad annum 1242 pag. 398, ubi dicit regis Angliæ legatus, inducias inter utrumque regem factas durare adhuc debuisse per triennium. Varias item hoc anno minoris momenti controversias proborum virorum arbitrio terminavit Rex, pacis æque ac justitiæ amantissimus, quas partim recensitas apud Chaizium a pag. 243 curiosus lector inveniet. Pacem item ope Ludovici factam inter Valeranum Limburgi comitem & episcopum Leodiensem, cui comes Flandriæ ferebat subsidium, idem auctor refert.

[350] Tanta jam usque in Orientem pervaserat Ludovici fama, [Saraceni a Ludovico auxilium petunt contra Tartaros:] ut ejus opem etiam barbari, & Saraceni implorarent contra Tartaros, plurimas Asiæ & Europæ provincias torrentis in morem inundantes. Narrat hæc Matthæus Parisius ad hunc annum pag. 318 his verbis: In diebus illis missi sunt Saracenorum legati solennes ad Regem Francorum: nuntiantes & veraciter explicantes, principaliter ex parte Veteris de monte, quoddam genus hominum monstruosum & inhumanum ex montibus Borealibus prorupisse, & spatiosas terras, & opulentas Orientis occupasse: Hungariam majorem depopulasse, litterasque comminatorias cum legationibus terribilibus destinasse. Addit deinde, explicatis utcumque Tartarorum moribus, quod alio loco nos præstabimus, subsidium a Ludovico contra eos, ut communes hostes postulasse; atque etiam ad regem Angliæ eorum aliquem destinatum. Verum enimvero longe aberat is a Sancto animus, ut quidquam præstitisset subsidii Saracenis, contra quos præcipuos regni sui principes brevi profecturos lætabatur.

[351] Exactæ sancti Regis justitiæ specimen ad hunc annum num. 22 refert Raynaldus hunc in modum: [is consulit Pontificem de pecunia a Judæis exacta:] Cumque S. Ludovicus Francorum Rex Sedem apostolicam consuleret, quid sibi ob magnam pecuniæ vim a Judæis exactam, quam ab ipsis a Christianis usuris malisque artibus extortam, par esset credere, ad excutiendam facti religionem agendum incumberet, eas pecunias, quarum domini non invenirentur, ad comparanda auxilia pro imperio Orientali derivandas rescripsit. Subdit idem auctor epistolam Pontificis, qua Balduinum imperatorem, atque imperium Orientale eidem commendat. Compendium epistolæ tradit verbis suis hujusmodi laudatus auctor: Egit etiam cum eodem Rege, ut Gallicani præsules trigesimam Balduino ad annos tres penderent; proposuitque rem fore Numini gratissimam, si illud imperium e schismaticorum potentia eriperetur. De trigesima nihil impetratum invenio, & vero difficulter id obtinuisset ipse Ludovicus: verumtamen Ludovicum opibus suis Balduino non defuisse patebit inferius.

[351] Ad res hoc anno gestas addimus nuptias Alphonsi fratris S. Ludovici cum filia comitis Tolosani, [nuptiæ Alphonsi fratris Ludovici.] quamvis non omnino certum sit, quo anno fuerint celebratæ. Matrimonium hoc jam a decennio decretum vidimus in tractatu Parisiensi: verum quo minus celebraretur citius, obstitisse videtur ætas utriusque parum matura. Porro Raynaldus ad annum 1236 num. 45 testatur, extare diploma, quo Gregorius Alphonso, ut cum filia comitis Tolosani, quarto gradu consanguinitatis conjuncta, nuptias conficere posset, permisit. De tempore autem Albericus ad annum 1237 post relatas Roberti nuptias ita loquitur: Eodem fere anno alter Regis frater Alphonsus nuptias suas fecit cum filia Raimundi comitis Tholosani. Necdum tamen Alphonsus hoc tempore militia donatus, aut in possessionem hereditatis suæ missus, quod anno 1241 factum videbimus. Demum litteras Regis, quibus mense Augusto hujus anni terram quamdam in perpetuum possidendam concedit ecclesiæ B. Mariæ Piperacensi Ordinis S. Augustini, invenies inter instrumenta tom. 2 Galliæ Christianæ col. 89, inclusas litteras Guidonis episcopi Claromontensis, qui eas se integras vidisse testatur. Huic porro Guidoni episcopatum petiisse dicitur S. Ludovicus, quod parum verisimile videtur, tum ex iis, quæ de minori illius ætate narrantur in memorato tom. 2 col. 277, tum ex negatis eidem a Blancha tunc regnum administrante regalibus, ita ut plura de eo dicturus non sim ad annum 1250, quo fuit electus.

[Annotata]

* Compiegne

* Artesiæ

* Hesdin

* Bapaume

* Latine Lentium, vel Lentiacum

* S. Omer

* Arien, Gallis Aire

* i. e. sibi censet satisfactum

* Poissi

* Vaucouleurs

* Courtenay

§ XXX. Spinea Domini Corona S. Ludovico donata, atque in Galliam portata.

[Auctor historiæ spineæ coronæ in Galliam portatæ:] Balduinum II hujus nominis dein imperatorem Constantinopolitanum in Galliam venisse, & non modo honorifice receptum a Ludovico, sed & adjutum in comitatu suo Namurcensi recipiendo, num. 346 jam vidimus. Hujus autem occasione adventus ingenti thesauro, spinea videlicet Domini Corona, & pietatem Ludovici & regnum Galliæ honorare voluit Dominus. Nam imperatores Latini, post mortem Balduini I, ejusque fratris Henrici, qui initio ejusdem seculi imperium Orientale adepti, fortiter sustinuerant contra Græcos & Bulgaros sibi adversantes, paulatim eo inopiæ redacti erant, ut sacratissima quæque pignora obligaverint ad pecuniam sibi comparandam, qua adeptam imperii dignitatem utcumque tuerentur. Hac igitur necessitate oppignorata quoque fuit spinea corona, quæ Ludovico deinde donata, ab eoque redempta ac in Galliam fuit delata. Rem totam mandato Regis descripsit Galterus Cornutus archiepiscopus Senonensis, qui receptioni coronæ adfuit, & cæremoniis præfuit, ita ut ad alios historicos recurrendum non sit, qui eadem brevius enarrarunt. Subdam ergo relationem Galteri, ex qua cum eximiam Ludovici erga sacra Dominicæ passionis pignora pietatem, tum rei gestæ historiam lector studiosus intelliget, præcisa tamen dimidia fere parte, quam ex instrumento authentico brevius & distinctius enarrabo, adjectisque notationibus quibusdam præviis ad clariorem rei intelligentiam.

[354] [Balduino absente corona pignori datur,] Cangius post Historiam Constantinopolitanam edidit instrumenta quædam, interque illa pag. 2 litteras Anselmi de Kaeu, (bajuli, ut vocant, seu administratoris imperii post mortem Joannis imperatoris, dum aberat Balduinus ejusdem imperii heres) aliorumque imperii procerum, datas anno Domini MCCXXXVIII mense Septemb. die IV, quibus referunt prædicti proceres, coronam spineam primo oppignoratam fuisse variis personis, partim Venetis, partim Genuensibus. Verum cum transacto jam termino restituendæ pecuniæ, eadem esset inopia, tota pecuniæ summa, nimirum tredecim millia centum triginta quatuor hyperpera (moneta erat in imperio Græco usitata) mutuo data est a nobili Veneto Nicolao Quirino ea conditione, ut sacrosancta corona in deposito maneret Constantinopoli usque ad Novembrem sequentem; si vero pecunia reddi non potuisset termino præfixo, portaretur Venetias, ibique servaretur ad menses quatuor, postquam duci Venetiarum fuisset ostensa, ita ut intra illud tempus, reddita pecunia, deberet restitui: Alioquin, inquiunt proceres Nicolao Quirino, prolapsis ipsis quatuor mensibus, habeas potestatem plenissimam eamdem sacrosanctam coronam habendi, tenendi, vendendi, alienandi, & quidquid tibi placuerit faciendi. Et ita hæc omnia juravimus, tactis sacrosanctis Dei Euangeliis, attendere, & observare bona fide, & non contravenire aliquo modo. Non erit, opinor, hoc tempore, qui contractum illum a simonia excuset: verum dixisse sufficiat, eo tempore minus adhuc omnibus cognitam fuisse simoniam illam, quæ in distractione reliquiarum committitur, adeoque fieri potuisse, ut bona fide hujusmodi contractum inirent proceres Constantinopolitani & Veneti. Attamen non ea fuit inscitia Ludovici, quemadmodum ex sequenti relatione apparebit, ita ut corrigendi sint auctores aliqui, interque eos Matthæus Parisius ad annum 1238, pag. 325, qui imprudenter scripserunt, Dominicæ passionis instrumenta S. Ludovico vendita fuisse. Persolvit ille quidem pecuniam, qua oppignorata erat corona sibi data: verum illa solutione coronam sacrosanctam non emit; at potius dissolvit contractum simoniacum, ac effecit, ne donum sibi datum in manus alienas incideret, quod fieri necesse erat, nisi pecuniam illam pro Balduino restituisset: id itaque primo notatum volui, quod manifestum fiet ex relatione Galteri mox danda. Deinde ex recitato contractu apparet, quomodo intelligendus sit idem Galterus, dum inferius dicet, sacrosanctam coronam Venetis obligatam fuisse. Hisce prænotatis subjungo partem relationis Galteri archiepiscopi Senonensis, quam edidit Chesnius tom. 5 Scriptorum historiæ Francorum, in qua auctor pag. 409 sic prosequitur:

[355] Perpendens igitur idem Balduinus devotionem Regis & matris ipsius, [Balduinus coronam donat S. Ludovico,] de sacrosancta spinea corona facit eisdem mentionem. Dicit itaque se novisse relatione veridica, proceres inclusos in urbe Constantinopoli ad hanc calamitatis inediam devenisse, quod incomparabilem thesaurum illum Coronæ Domini (quæ totius imperii titulus erat & gloria specialis) oportebat alienis vendere, vel ad minus titulo pignoris obligare. Unde ardenter habebat in votis, quatinus ad Regem, consanguineum, Dominum, & beneficum suum, necnon ad regnum Franciæ, de quo parentes ipsius utrique processerant, hujus speciosæ gemmæ honor inæstimabilis, & gloria provenirent. Verum, quia idem Balduinus perceperat, quod, si tam preciosa res ei venderetur pecuniæ precio, regis conscientia læderetur, affectuosa prece cum lacrimis eidem supplicat, ut munus illud honorificum ab ipso recipere dono dignetur, & gratis. His auditis, Rex prudenter intelligens id a Domino fieri, gavisus est in hoc, quod ille, qui coronam eandem pro nobis gesserat in opprobrium, volebat eam a suis fidelibus pie & reverenter honorari in terris, donec ad judicium veniens, eam suo rursus imponeret capiti, judicandis omnibus ostendendam. Gaudebat igitur quod ad exhibendum honorem hujusmodi, suam Deus præelegerat Galliam, in qua per ipsius clementiam fides viget firmiter, & cultu devotissimo salutis nostræ mysteria celebrantur.

[356] [qui mox legatos mittit Constantinopolim,] Rex igitur referens grates uberrimas Balduino, gratanter annuit, se munus illud inæstimabile recepturum ab ipso. Mittuntur ocius a Rege Constantinopolim pro complendo negocio Jacobus & Andreas fratres Ordinis Prædicatorum, quorum alter, scilicet Jacobus, prior fratrum ejusdem Ordinis fuerat in urbe prædicta, ubi coronam ipsam frequenter viderat, & ea, quæ circa illam erant, optime cognoscebat. Mittit etiam cum eis Balduinus nuncium specialem fide dignum cum patentibus litteris, quibus mandat baronibus, ut nunciis Regalibus sancta corona tradatur. Post multos itaque viarum anfractus ingredientes Constantinopolim, inveniunt ad pium Regis propositum viam a Domino præparatam. Tanta enim barones imperii arctaverat angustia, quod sacratissimam coronam pro ingenti summa pecuniæ compulsi sunt Venetis obligare. Cives autem Venetiæ, qui thesaurum illum nobilem plurimum affectaverant, hanc obtinuerunt conditionem apponi, quod nisi corona sancta per heredem imperii vel barones redimeretur infra terminum, videlicet solemnitatem SS. martyrum Gervasii & Prothasii, ipsa caderet in commissum: ita quod illa pignoris obligatio converteretur in titulum venditionis pro pecunia jam soluta.

[357] [ubi eam inveniunt,] Apposuerunt insuper, quod illud pignus inæstimabile Venetiam interim transferretur. Barones, lectis domini sui litteris, sancto proposito Regis Francorum & heredis imperii plenius intellecto, devote adimplent mandatum domini, gerentes in votis, ut de Venetorum manibus educta, si fieri posset, in honorem cederet ecclesiæ Gallicanæ. Cangius inter instrumenta, Historiæ Constantinopolitanæ subjecta, pag. 3 dat tenorem litterarum, quibus proceres Constantinopolitani jubent Nicolaum Quirinum, pecunia recepta, coronam spineam reddere. Datæ fuerunt hæ litteræ mense Decembri anni 1238. Ex quo intelligimus, legatos Ludovici circa id tempus venisse Constantinopolim, corona sacrosancta necdum Venetias delata, quamvis secundum contractum procerum cum Quirino jam eo delata esse potuisset. Deinde ex hac epistola colligi potest, quo circiter ejusdem anni mense data fuerit Ludovico eadem corona sanctissima. Quibus pro rei claritate breviter notatis, ad Galterum redeamus, qui ita prosequitur:

[358] Conveniunt ergo cum Venetis, ut nuntii regales, [portantque Venetias:] quorum vita & habitus religionem testabantur, illud sacrosanctum portarent Venetiam, adjunctis sibi solemnibus nunciis imperii, præsentibus etiam magnis civibus Venetorum. Signatur loculus sigillis procerum non sine lacrimarum fluviis, & ejulatu publico defertur ad navem. Comites itaque tam sacri pignoris de ipsius confifi præsidio, media hyeme, quæ solet esse nautis invia, circa Nativitatem Domini maris fluctibus se committunt. Vastachius * vero pessimus zelator imperii per exploratores rem noverat de transferenda corona. Anxius igitur & intendens, qualiter eam nunciis posset eripere, per diversos sinus maris, quibus transituri videbantur, copiam galearum dispergit: sed nunciis venientibus in nomine Domini nihil contrarietatis obsistit. Ingrediuntur Venetiam ovanter recepti, beatissimam coronam cum vase signato in thesauraria capellæ beati Marci Euangelistæ cum diligentia & devotione deponunt. Relicto ibidem fratre Andrea custode thesauri nobilis, frater Jacobus cum nunciis imperii festinanter ad Regem accedit, rem gestam & statum negocii Regi fideliter exprimit & reginæ. Gaudent ambo, & omnes, quibus id secretum communicant, lætitia ineffabili, sperantes in Domino, quod ipse, qui cœperat, votum eorum feliciter consummaret.

[359] Præparant itaque nuncios solemnes & discretos cum fratre Jacobo & nunciis imperii, [Rex inde eam curat in Galliam ferri:] mittentes eos Venetiam instructos plenius & munitos de pecunia ad redemptionem sacri pignoris obtinendam. Imperatori Friderico scribitur, ut, si opus sit, nunciis Regalibus conductum, consilium conferat, & juvamen. Expedite veniunt Venetiam, fratrem Andream inveniunt cum thesauro. Procurante divina clementia, tunc temporis in partibus illis negociabantur nati de regno Franciæ mercatores. Exhibitis sibi litteris Regalibus, de mutuo exponunt pecuniam ad libitum nunciorum. Redimitur sanctum pignus, dolentibus Venetis, sed pro conditionibus initis non valentibus obviare. Agnitis sigillis procerum, vasculum sanctæ coronæ suscipiunt nuncii, se viæ laboribus committentes. Conductus securitatem, ubi decuit, per imperatoris ministros habuerunt. Protectos insuper divini muneris præsentia, nihil in via contrarium contristavit. Nulla eis intemperies aëris nocuit, nec stilla pluviæ cecidit super eos, licet, ipsis susceptis in hospitio, pluisset pluries abundanter. Præmittunt nuncios, qui jam usque Trecas * munus sacratissimum nunciant advenisse.

[360] Exhilaratus Rex plurimum, cum matre sua & fratribus, [eo delata visitatur,] assumptis secum Galthero Senonensi archiepiscopo, Bernardo Aniciensi episcopo, & aliis baronibus & militibus, quos habere subito potuit, festivus occurrit. In villa, quæ per quinque leucas distat a Senonis, & Villanova archiepiscopi dicitur, thesaurum, quem desideraverat, cum nunciis invenit: consignatum vas ligneum reseratur, apparent circa vas argenteum sigilla baronum. Attulerunt autem præfati nuncii sigilla procerum cum litteris patentibus ad Regem & Balduinum. Facta igitur collatione ipsorum cum sigillis, quibus erat sacræ coronæ vas signatum, inveniunt vera esse.

[361] Fractis itaque signaculis hujusmodi, necnon sigillo ducis Venetiæ, [ac Regi, obviam profecto, ostenditur:] quod ad majorem certitudinem appositum fuerat, argenteum vas recludunt. Inveniunt de auro purissimo loculum pulcherrimum, in quo sancta corona jacebat: sublato hujus operculo, visa est ab omnibus, qui aderant, inæstimabilis margarita. Quanta itaque devotione, quantis fletibus & suspiriis inspecta fuerint a Rege, & regina, & aliis, vix posset perpendi. Commorantur in aspectu præ amoris desiderio, tam devotum sentientes fervorem mentium, quasi viderent coram se Dominum spinis præsentibus coronatum. Post paululum ipsam includunt in vasculis: consignantur sigillo regio; quod in die festo beati Laurentii martyris est completum.

[362] Anno igitur millesimo ducentesimo tricesimo nono, in crastino Laurentii martyris, hujus pretiosæ gemmæ thesaurus Senonis * deportatur, occurrentibus in via populis universis: [Rex eam cum fratre fert Senonas,] exultat omnis cætus hominum sine differentia fexuum & ætatum. In primo civitatis ingressu Rex nudis pedibus, sola indutus tunica, cum fratre suo Roberto comite, humiliato similiter, sacrum onus humeris suis suscipit deportandum. Prosequuntur & præcedunt milites, rejectis calceis. Exiit obviam jocunda civitas, clericorum conventus processionaliter veniunt: clerici matricis ecclesiæ sericis ornati, monachi cum ceteris religiosis sanctorum corpora deferunt, & reliquias, quas imaginatur hominum devotio, tamquam sancti desiderent occurrere Domino venienti. Certatim concrepant laudes Domini, tapetibus & palliis ornata civitas res suas preciosas exhibet, campanis & organis resonat, & populi jocundantis applausu: cerei cum candelis tortilibus per plateas & vicos singulos accenduntur. Defertur in ecclesiam prothomartyris Stephani, populis detegitur, & tantæ causa jocunditatis aperitur.

[363] [indeque Parisios: ubi dein populo ostenditur:] In die crastina Rex versus Parisius urbem regiam dirigit iter suum, insigne vasculum deferens. Omnium voce laudatur dicentium, Benedictus qui venit in honore Domini, cujus ministerio regnum Franciæ tanti præsentia muneris exaltatur. Octava die extra muros juxta ecclesiam B. Anthonii in campi planitie construitur eminens pulpitum, astantibus pluribus prælatis, ecclesiarum conventibus indutis sericis, exhibitis Sanctorum pignoribus, in tanta populorum frequentia, quanta Parisius exierit. Monstratur loculus ex pulpito, diei felicitas & causa gaudii prædicatur.

[364] [rursus a Rege, comitante supplicantium agmine, per urbem fertur:] Post hæc intra muros civitatis infertur a Rege & fratre suo discalciatis, ut prius, & præter tunicas vestimentis depositis. Omnes etiam prælati cum clericis & viris religiosis, nec. non & militibus, nudis pedibus antecedunt. Quanta per urbem jocunditas, quot signa & indicia gaudiorum in conspectu venientium visa sint, nemo sufficeret enarrare. In pontificalem ecclesiam beatæ Virginis inducitur, ubi persolutis Deo & beatissimæ Matri ejus devotis laudibus, cum thesauro nobili solemniter ad Regis palatium revertuntur. Collocatur in capella regia beati Nicolai cum multo gaudio Domini corona.

[365] [concursus populi, miracula.] His itaque solemniter peractis Parisius, exiit fama celebris, divulgatur insigne spectaculum. Primum per loca vicina, deinde per remotas civitates & villas: concurrunt festinanter ad gaudium, videre desiderant causam felicitatis præsentium temporum, & totius regionis. Quia vero non conceditur eis videre, quod cupiunt, ex causis aliquibus abscondito thesauro Domini, fideliter consignato, certatim ad campos confluunt, ardenter deosculantur pulpitum, in quo exhibitum fuerat vas. Ibi, si credendum personis fide dignissimis, per virtutem sacri diadematis, & propter devotionem fidelium circa languentes operatus est multas virtutes & miracula Dominus Jesus Christus, cui est laus &c. Hactenus Galterus testis oculatus, cujus relatio mihi sufficere videtur tum ad historiam hanc cognoscendam, tum ad eximiam S. Ludovici in hisce pietatem, modestiamque singularem commendandam, ita ut nihil lubeat ex aliis superaddere, nisi nummum antiquum, uno latere Regis effigie insignitum, altero autem latere ejusdem Regis, ante coronam in genua provoluti, pietatem sic exhibentem, apud Jacobum de Bie fol. 24.

[Annotata]

* Græcus imperator

* Troies

* Sens

§ XXXI. Subsidium Balduino Constantinopolitano datum: expeditio procerum in Terram sanctam: fundatio abbatiæ Mali-dumi.

[Ludovicus imperii Constantinopolitani periculo] Vidimus num. 346 duplici de causa Balduinum imperii Constantinopolitani heredem in Galliam venisse ad Ludovicum, nimirum ut subsidia imperio defendendo postularet, & hereditatem suam adiret. Hoc eum ope S. Ludovici consecutum diximus; restat itaque, ut hoc loco enarremus, quid ei ad imperium tuendum contulerit Rex sanctus. Verum juverit ante audire, ad quantas miserias Latinorum in Oriente imperium esset redactum. Narrat id laudatus modo Galterus archiepiscopus a pag. 408 hoc modo: Dum in partibus Gallicanis moram faceret (Balduinus), hereditatis propriæ detentus negotiis, & in petendo subsidio sollicitus plurimum & intentus, de partibus Romaniæ suscepit nuncium, qui aures ejus, & animum subitis rumoribus perculit, & turbavit. Nunciavit enim, prout res erat, virum illustrem Johannem imperatorem socerum suum juxta naturæ debitum subractum vitæ mortali: statum etiam Constantinopolitanæ civitatis, & terræ alterius, siquam extra muros ejusdem urbis habebat, ita per incursus hostium arctatum penitus & oppressum, quod vix eis ad campos pateret aditus. Intus autem uxor sua, proceres, & vulgus, quotidianis egebant alimentis. Discurrebant etenim libere per regionem hostiles impetus, non permittentes in urbe deferri victualia: congregatis turmis hoc animo, ut ipsam Constantinopolim obsiderent.

[367] Ad hæc major rem urgebat desolationis cumulus, [motus, Balduino fert opem:] quia multi de populo, de nobilibus aliqui, præsentibus devicti angustiis, & futura metuentes pericula, noctu vel alias furtive muros civitatis exibant, & per mare vel viarum discrimina fugientes, propter metum se certioribus periculis exponebant. Propter quod erat dubium, ne si urbem hostilis circuiret obsidio, non invenirent proceres, quos ad munitionem murorum in propugnaculis collocarent. Hæc sane sufficere poterant ad Ludovici animum ad misericordiam inflectendum; utpote qui nihil magis in votis habebat, quam ut miseris succurreret, oppressos sublevaret. Sed & alias præterea rationes proferebat Balduinus, ut narrat memoratus auctor, qui ita prosequitur: Verbis hujusmodi tristibus turbatur adolescens heres imperii. Unde frequentius Regem Francorum, matremque ejus, & amicos suos circuit sollicitus, humiliter interpellans, miserabiliter obsecrat, ut sibi subveniant, & imperium Romaniæ, quod per Francos potenter & gloriose fuerat acquisitum, non permittant rursus in Græcorum infidelium * redigi servitutem. Litteras exhibet Papæ Gregorii, quibus ejusdem imperii necessitati succurrentibus eamdem concedit indulgentiam, quam in subsidium Terræ sanctæ proficiscentibus concesserat concilium generale.

[368] [primo Balduini agmine culpa Frederici dissipato,] Ad hæc moventur Rex & regina, de thesauris suis magnas ei pecuniæ conferunt quantitates, stipendiarios ipsi quærunt, & sociant milites alios, quos noverant egregios bellatores. Nonnulli de consanguineis ejus, quos & pietas & carnalis affectus induxerat, eidem se juramento confœderant, pollicentes se ipsum pro viribus secuturos. Hisce subsidiis, opibusque adjutus Balduinus, ingentem exercitum anno 1238 misit Constantinopolim, duce Joanne Betuniensi, quem ipse deinde sequeretur majoribus cinctus copiis militaribus. Verum primum illud subsidium ad nihilum fere redactum est culpa Frederici imperatoris, qui transitum primo negavit per Lombardiam; deinde, transitu exercitui concesso, ducem detinuit, quo præ dolore e vivis erepto, exercitus fere totus dissipatus est, ita ut non nisi pauci per ingentia discrimina Constantinopolim pervenerint: uti latius enarrat Cangius in Historia Constantinopolitana ad annum 1238, quem consule.

[369] [secundum ipse salvum perducit Constantinopolim.] Balduinus hoc infortunio nondum fractus anno 1239, ut habet Albericus pag. 573, castrum de Namurco Ludovico Regi Franciæ supra quinquaginta millium librarum Parisiensium invadiavit *. Qua pecunia, aliisque subsidiis tum a Ludovico, tum ab Angliæ rege ac summo Pontifice datis, ingentem rursus conscripsit exercitum, quem comitantibus quibusdam Galliæ proceribus, inter quos bellica laude præcellebat Humbertus de Bello-joco in Francia deinde supremus rei militaris præfectus, salvum perduxit Constantinopolim, transitum tandem concedente Frederico, quem id, Ludovico patente, negare ausum non fuisse, scribit ex conjectura valde probabili laudatus Cangius pag. 118, quem, uti & Albericum de re tota latius consulere lector poterit: nam hæc ego tantum memoranda duxi quatenus spectant ad Ludovicum, cujus potissimum liberalitate & munificentia adjutum Balduinum Græci etiam non ignoraverunt. Audi itaque unum Georgium Acropolitam cap. 37 de hoc subsidio scribentem: Balduinus …, inquit, ad Francorum Regem sibi affinitate conjunctum, & ejusdem generis, & Romanis (ita Græci se vocabant) infensissimum, ideoque suppetias ferre paratum, proficiscitur, operamque illius, nec contemnendam poscit. Fit voti compos, & intra breve tempus Francorum sexaginta millia, ut in Romanos arma caperent, lecta sunt. Quorum deinde iter terrestre in Thraciam describit, bellique successum initio satis felicem, licet deinde, exhausto ærario, in easdem angustias relapsus sit Balduinus.

[370] [Expeditio procerum in Terram sanctam,] Dum hi in Græciam tendebant, imperio Orientali opem laturi; alii Galliæ proceres, iique admodum potentes, Syriam petebant, loca sacra, si possent, Saracenorum manibus erepturi. Qua etiam occasione liberalitatem suam desiderari passus non est Ludovicus. De hac expeditione ita scribit ad hunc annum pag. 572 Albericus: Ad succurrendum Terræ sanctæ moverunt in æstate hujus anni Henricus comes Barri, dux Burgundiæ, comes Nivernensis, rex Navarræ, & comes Britanniæ (Petrus videlicet, qui comitatum Joanni filio jam resignaverat) cum fratre suo Matisconensi comite. Hunc autem Matisconensem comitem, Joannem de Dreux, pecunia ad iter instruxit S. Ludovicus, empto ejus comitatu decem millibus librarum numeratæ pecuniæ, & annuo censu librarum mille, ut scribunt Sammarthani in Historia domus Franciæ tom. 1, a pag. 526, adduntque venditionis litteras notatas esse mense Februario anni 1238, more scilicet Gallico, ita ut ad annum 1239 emptio sit referenda. Mentionem hujus fecit Albericus, præcedentibus ista subjungens: Ibi notandum est, quod nullus abhinc comes erat in Matiscone *, nisi dominus Rex Franciæ, quia non solum iste cum uxore, sed & alii hæredes totum vendiderunt, quidquid habebant, domino Regi, vel habere ibi poterant; specialiter autem uxor prædicta, mortuo marito, qui in expeditione hac occubuit, totum vendit.

[371] Non patiebantur regni negotia, ut Ludovicus hoc tempore hujusmodi expeditioni interesset, [in qua partem quoque Rex habuit.] partem tamen habere voluit in opere, ad fidei exaltationem suscepto. Quapropter summum rei militaris præfectum, regiis stipendiis militaturum misit. Memorat id Albericus loco assignato his verbis: Comiti Almarico Montisfortis contulit Rex Franciæ arma sua, & misit eum vice sua in obsequium Crucifixi, dans illi triginta duas libras provinciales (Parisienses, &) ille regratiando ad pedes ejus venit. Ceterum infelix fuit hujus expeditionis exitus; nam, cum temere alii ab aliis sejuncti Saracenos invadunt, perierunt Barri comes, comes Matisconensis, aliique nobiles: Montfortius vero cum aliis nobilibus captus, ac deinde, opera Richardi Angli liberatus, in reditu occubuit, honorifice Romæ sepultus: alii, pactis cum Saracenis induciis, redierunt. Porro, si fides epistolæ apud Parisium citatæ ad annum 1240 pag. 358, infelix hujus expeditionis exitus Templariis etiam ac Hospitalariis imputatus fuit; hæc enim ibidem leguntur verba: Præterea sciatis, quod dominus Rex Franciæ amovit omnem thesaurum suum a Templo; quoniam Templarii nec Hospitalarii noluerunt Francos in hoc discrimine adjuvare. Hæc qui latius deducta cupit, legat auctores de expeditionibus transmarinis ex professo agentes: nam mihi ad res gestas S. Ludovici festinandum.

[372] Gerardus du Bois in Historia ecclesiæ Parisiensis tom. 2 pag. 346 ita scribit: [Blancha fundat abbatiam,] Anno MCCXXXIX Blancha regina, mater Ludovici Regis, religionis amore condidit, haud procul a Pontisara *, in loco, quem vulgo Malum-dumum * vocitant, monasterium, quod a loco nomen habet, in hocque Ordinis Cisterciensis virgines induxit. Tum litteras subjicit, quibus præfatum monasterium dotavit eodem anno Ludovicus. Easdem edidit deinde Martenius tom. 1 collectionis amplissimæ a Col. ubi circa locum & nomen monasterii diversa utcumque a præcedentibus notat his verbis: In loco Alneti fundatum, quod, postquam terra de Malodumo a Roberto & Odelina de Castro-Raynaldi ac eorum liberis empta donatum est, Malodumus cœpit appellari, hactenusque sub strictiore observantia floret. Blancha autem nominari primum voluit Sanctam Mariam regalem, ut est in fundationis litteris apud Sammarthanos tom. 4 pag. 603. Notantur autem hæ litteræ anno MCCXLI, mense Martio, quamvis fundatio hoc anno posterior esse non possit.

[373] [quam cum ipsa dotat Ludovicus:] Nam litteræ dotationis S. Ludovici hoc anno notantur, quas subjungo ex laudato Gerardo du Bois, ut piam tum Regis tum etiam reginæ liberalitatem ex his lector intelligat: In nomine sanctæ & individuæ Trinitatis. Amen. Ludovicus Dei gratia Francorum Rex. Notum facimus, quod cum ad amplificandum in Ecclesia Dei servitium, & ob remedium animarum carissima domina & mater mea Blancha illustris regina Francorum ex devotione sibi divinitus inspirata pro salute animæ suæ atque parentis nostri Ludovici regis claræ memoriæ, & nostræ, nec non & antecessorum ejusdem genitricis nostræ, & nostrorum, monasterium juxta Pontisaram constituerit, moniales Cisterciensis Ordinis ibidem collocare intendens. Nos cum eadem genitrice nostra personis, quæ ibidem Domino servituræ sunt, volentes in necessariis providere, loco prædicto assignavimus, & in perpetuam eleemosynam dedimus centum libras Parisienses annui redditus in præpositura nostra Medunti * annis singulis his terminis percipiendas, videlicet infra octavas Ascensionis Domini quinquaginta libras: infra octavas festi Omnium Sanctorum quinquaginta libras. In præpositura etiam Mellenti de voluntate & assensu ejusdem matris nostræ, quæ Mellentum * possidet ratione dotalitii, centum libras dedimus prædicto monasterio percipiendas ad terminos supradictos,

[374] [& privilegiis quibusdam ornat.] Unde volumus, & præcipimus, quod quicumque erunt præpositi apud Meduntum, & Mellentum, ipsi tempore præposituræ suæ dictæ ecclesiæ, vel ejus mandato dictum redditum sine qualibet contradictione vel difficultate persolvant terminis prænotatis; pro singulis vero diebus, in quibus solvere distulerint eum redditum terminis memoratis, solvant qualibet die quinque solidos Parisienses nomine pœnæ eidem ecclesiæ, donec integram solutionem fecerint redditus supradicti. Item totum bladum *, & totum vinum de terra, quam sæpe dicta domina & mater nostra habet apud Stampas * & Dordanum *, & in castellis nostris, quæ ipsa tenet nomine dotalitii; nec non & octo modios bladi, quos Draco de Bello-monte miles solebat percipere apud Pontisaram, prædicto monasterio dedimus, & concessimus cum omnibus supradictis in puram & perpetuam eleemosynam, eadem domina & matre nostra volente, & concedente, & quitante ista omnia supradicta, quæ ad suum pertinent dotalitium, libere & absolute concedentes monasterio memorato. Quod ut &c. Actum anno Incarnationis Dominicæ MCCXXXIX. Regni vero nostri XVIII, legendum exiri. Alia deinde privilegia huic abbatiæ dedit Ludovicus: nam & eam ab omni exactione seculari exemit anno 1244 apud laudatos Sammarthanos pag. 604, & sub protectione sua esse voluit per litteras anni 1248, ibidem pag. 603 recitatas. Vides ubique beneficum S. Ludovicum, sive pia bella gerenda essent, sive cultus divinus promovendus.

[Annotata]

* i. e. schismaticorum

* i. e. obligavit

* Mascon

* Pontoise

* Maubuisson

* Mante

* Meulan

* i. e. frumentum

* Estampes

* Duordan

§ XXXII. Libri Judæorum Thalmudici, opem præstante Ludovico, in Gallia congregati, damnati, & combusti: fabella de his refutata.

[Cantipratani relatio] Egregiam S. Ludovicus operam navavit ad infames Judæorum libros in Gallia abolendos: de qua tamen tacuerunt ejus biographi. At Thomas Cantipratanus, qui eodem vivebat tempore, de re meminit, sed ita, ut rectius tacuisset. Juvat tamen verba ejus audire, ab alio scriptore temere jam adoptata, majorique temeritate ad infamiam præcipui sancti Regis consiliarii explicata, ut vera historiæ relatione falsitatis convicta, explodatur fabella insulsa. Accipe itaque Cantipratani verba lib. 1 de Apibus, cap. 3: Vidi & ipse alium archiepiscopum, virum literatum & nobilem, circa quem talis vindicta nutu Dei contigit. Ex his verbis perperam infert Jacobus Echardus tom. 1 Bibliothecæ Prædicatorum pag. 250, quod Cantipratanus se horum omnium, quæ sequuntur, testem oculatum præstet. Neque enim quidquam asserit, nisi se aliquando archiepiscopum vidisse, cui illam vindictam obtigisse narrat: alia se vidisse non dicit, dicturus haud dubie, si vidisset, cum id magis ad fidem faciendam conduceret, quam quod dicat archiepiscopum se vidisse, cui id refert contigisse. Unde mihi longe verisimilius apparet, id ex aliorum relatione Cantipratanum scripsisse. Sed eum audiamus ulterius:

[376] Devotissimus in principibus Rex Franciæ Ludovicus, [de causa librorum Judaïcorum,] anno circiter ab Incarnatione Domini MCCXXXIX, instigante fratre Henrico, dicto de Colonia, Ordinis Prædicatorum prædicatore peroptimo, sub pœna mortis congregari fecit Parisiis nefandissimum librum Judæorum, qui Thalmud dicitur; in quo inauditæ hæreses & blasphemiæ contra Christum, & Matrem ejus, locis plurimis erant scriptæ. Hujus itaque libri diversa exemplaria ad comburendum Parisios allata sunt. Flentes ergo Judæi adierunt archipræsulem, qui Regis consiliarius summus erat, & pecuniam ei pro conservatione librorum innumerabilem obtulerunt. Qua corruptus Regem adiit, & ad voluntatem suam juvenilem animum mox invertit. Redditis ergo libris, Judæi solemnem diem agi constituunt omni anno: sed in vanum, aliud Spiritu Dei ordinante. Revoluto enim anno, die certo & ipso loco, quo libri execrabiles redditi sunt Judæis, hoc est in Vicenniis * prope Parisios, dictus archiepiscopus ad consultationem Regis veniens, diro viscerum dolore correptus est, & eadem die cum ejulatu maximo, vitæ finem accepit. Fugit autem Rex de loco cum tota familia, nimium * verens, ne cum archiepiscopo divinitus feriretur. Nec multo post, ut prius, instigante dicto fratre Henrico, Judæorum libri congregati sunt sub mortis pœna, & in maxima multitudine sunt combusti.

[377] Bulæus in Historia universitatis Parisiensis tom. 3, [quam temere adoptavit & exposuit Bulæus.] pag. 177, relatis verbis prædictis, subdit sequentia: Quis ille est archiepiscopus, quem indigitat Cantipratanus? Certe Gualterus Senonensis archipræsul, qui in regni administratione primas obtinebat. Quod, ut satis probabiliter, supposita veritate narrationis Cantipratani, dictum non inficior, cum rei adjuncta Senonensem designent, ita temere assertum de viro famæ integræ, dicenda facile evincent. Enimvero nomen archiepiscopi non ignorabat Cantipratanus. Cur igitur non expressit? Ne, ut conjicio, ex relatione non satis certa certam integerrimæ famæ antistiti aspergeret maculam. Verum secus evenisse videmus: notam enim Galtero, eamque insignem, nemo negaverit inustam, dum vagæ Cantipratani relationi interpres accessit Bulæus. Juvat itaque historiam totam hoc loco enarrare, ex qua labes consiliario S. Ludovici perperam afficta, a qua nec ipse Sanctus omnino immunis esset, detergatur, & res ipsa clarius elucescat.

[378] [Monumenta hujus historiæ jam edita:] Jacobus Echardus in Summa S. Thomæ suo auctori vindicata pag. 572 hanc historiam elucidandam suscepit, aut potius illustrandam suggessit editis de ea monumentis, litterisque antiquis, quæ lucem nondum aspexerant. Audi ejus ibidem verba: Gratum me lectori facturum existimavi, si omnia in causa Judæorum ratione librorum Thalmudicorum gesta, regnante divo Ludovico, hic reperiret: eo magis quod, etsi gravissima fuerint, vix quidquam tamen sive in Annalibus ecclesiasticis Odorici Rainaldi, sive in Conciliis Philippi Labbe præter epistolam Innocentii IV ad eumdem SS. Regem habeatur. Ea autem depromo ex codice Ms. Sorbonico æquali, cujus titulus, Extractiones de Talmut. Tum refert extractionum partem, monumentaque ibidem inventa, quæ consulere poterit lector curiosus, si horrendas in Christum ac Deiparam Judæorum blasphemias, ac delira Rabbinorum somnia cupiat cognoscere: nobis sufficiet ea depromere, quæ ad historiam damnatorum librorum enarrandam conducunt: quod jam facere aggredior.

[379] [historia tota compendio relata:] Auctor Extractionum in prologo secundæ partis apud laudatum Echardum pag. 583 compendio refert rei initium, & progressum: Anno, inquit, ab Incarnatione Domini MCCXXXVI circiter Pater misericordiarum Judæum quemdam, nomine Nicolaum, dictum de Rupella vocavit ad fidem, in Hebræo plurimum eruditum, etiam secundum testimonium Judæorum, ita ut in natura & grammatica sermonis Hebraici vix sibi similem inveniret. Hic accessit ad Sedem apostolicam, & bonæ memoriæ Gregorio Papæ, Pontificatus ejus anno XII, prædictorum librorum nefandam detexit malitiam, & quosdam specialiter expressit articulos, super quibus ad reges Franciæ, Angliæ, & Hispaniæ litteras Apostolicas impetravit, ut, si in præfatis libris contingeret talia reperiri, igni facerent eos tradi. Collectis igitur auctoritate Regia de toto regno Franciæ cunctis libris Talmut, & Parisius deductis, una die combusti sunt ad quatuordecim quadrigatas *, & sex in alia vice.

[380] Epistolæ Gregorii, quorum hic fit mentio, insertæ habentur litteris Odonis Cardinalis, ac legati Apostolici in Gallia, [Gregorius IX apprehendi jubet libros Thalmudicos;] ad Innocentium IV, ex quibus plura deinde adducemus. Dedit autem Gregorius hac de re epistolas Pontificatus sui anno XIII, id est, Christi 1239, mense Junio, ad archiepiscopos Galliæ, Angliæ, Castellæ, & Legionum, ad reges Franciæ, Angliæ, Aragoniæ, Castellæ & Legionis, Navarræ, Portugalliæ, easque ejusdem fere tenoris: prout ex laudatis Cardinalis Tusculani litteris intelligitur. Ubi etiam hoc mandatum dedit Guilielmo Parisiensi episcopo pag. 595: Fraternitati tuæ præsentium auctoritate mandamus, quatenus litteras nostras ad negotium super libris Judæorum tibi ac collegis tuis a nobis commissum spectantes, tibi ex parte nostra per dilectum filium Nicolaum quondam Judæum latorem præsentium præsentandas devote recipiens, ipsas venerabilibus fratribus archiepiscopis, & carissimis filiis nostris Franciæ, Angliæ, Aragoniæ, Navarræ, Castellæ ac Legionum, & Portugalliæ regibus illustribus destinatas a nobis, transmittas, cum videris expedire. Aliud mandatum episcopo, Priori Prædicatorum, & Ministro Minorum dedit, quod cum scriptis ad reges & archiepiscopos consonat. Verba Pontificis accipe: Discretioni vestræ per Apostolica scripta præcipiendo mandamus, quatenus universos Judæos in regno Franciæ, Angliæ, Aragoniæ, Navarræ, Castellæ & Legionum, ac Portugalliæ commorantes, ad exhibendos omnes libros suos facientes compelli brachio sæculari, illos, quos inveneritis errores hujusmodi continere, faciatis incendio concremari, contradictores per censuras ecclesiasticas Apostolica potestate compescendo, nobis quidquid feceritis fideliter rescripturi. Ita fere ad reges, & archiepiscopos Gregorius, qui pag. 593 libros eorum capi jubet primo sabbato quadragesimæ proximæ, id est anni 1240.

[381] Voluntati autem Gregorii non segniter obtemperatum in Gallia, [illi in Gallia ope S. Ludovici captuntur, examinantur,] certis docemur monumentis, egregiamque ea in re operam dedisse Ludovicum, ex dictis, dicendisque fit manifestum. Imprimis laudatus Extractionum auctor de examine librorum, auctoritate Regis Parisiis, ut supra dictum est, congregatorum, ita loquitur in Epilogo apud Echardum pag. 586: Denique nolo vos in futurorum cautelam & majorem certitudinem præcedentium hoc latere, quod, cum super combustione librorum Talmud, præscripta mirabilia & iis similia continentium, coram Christianissimo Rege nostro Ludovico causa fuisset aliquamdiu ventilata, tandem dedit nobis alios auditores, videlicet archiepiscopum Senonensem, episcopum Silvanectensem, cancellarium Parisiensem, nunc autem Tusculanensem episcopum, & apostolicæ Sedis legatum in Terra sancta. Hic est Otho, seu Odo de Castro-Rufo, vel Castro-Radulphi, ut vocant alii, qui ultima tandem sententia libros Thalmudicos damnavit. Ughellus in Italia sacra editionis novissimæ tom. 1 col. 234 de eo inter alia sic habet: Ab Innocentio IV creatus est episcopus Cardinalis Tusculanus MCCXLIV, legatusque in Gallias ad promulgandam cruciatam, ut vocant, contra Saracenos. Porro de viro hoc egregio crebra nobis erit mentio, quod S. Ludovicum in Terram sanctam fuerit secutus; Ordini Cisterciensi aggregatum, priusquam Cardinalitia dignitate ornaretur, scribit laudatus Ughellus cum Cisterciensibus quibusdam, verum id refutat Echardus hic pag. 573. At videamus quid coram tribus his auditoribus fuerit actum.

[382] Statuta itaque die nobis, inquit pag. 587 Extractionum auctor, [damnantur, & quotquot haberi poterant, comburuntur:] vocatisque peritioribus Judæorum magistris coram se citatis, cœperunt inquirere super præmissis veritatem: & primum introductus est secundum eos peritissimus, & per totum famosissimus Judaismum, nomine Vino (vel Vivo, ut notat Echardus) Meldensis. Cujus confessionem de articulis multis, partim blasphemis, partim plane ridiculis ibidem subjungit. De prædicto autem examine, indeque secuta librorum combustione laudatus Odo Cardinalis ad Innocentium IV ita scripsit pag. 595: Omnia vero, quæ inclusa missa fuerunt sub bulla (Gregorii) & singula, & multo plura inventa fuerunt in prædictis libris in præsentia bonæ memoriæ Galteri archiepiscopi Senonensis, & venerabilium patrum Parisiensis, (&) Silvanectensis episcoporum, & fratris Gaufridi de Blevello capellani vestri tunc Parisius regentis, & aliorum magistrorum theologiæ, & etiam magistrorum Judæorum, qui prædicta in libris suis contineri confessi sunt in præsentia prædictorum… Facta vero prædicta examinatione, omnium magistrorum theologiæ, & juris canonici, & aliorum multorum habito consilio juxta mandatum Apostolicum, omnes prædicti libri, qui tunc haberi potuerant, incendio fuerunt tunc cremati. Hæc ea de re gesta sub Gregorio.

[383] [ex quibus tota Cantipratani narratio refutatur.] Ex quibus totam Cantipratani relationem concidere necesse est: neque enim libri collecti suadente Henrico de Colonia, sed jubente Pontifice: nec redditi per archiepiscopum pecunia corruptum, sed, eo judicio præsidente, damnati, & quotquot haberi potuere, combusti. Si ergo Senonensis archiepiscopus obiit morte subitanea, id temere divinæ vindictæ adscribitur: mortuus autem dicitur ab auctoribus, quos mihi videre licuit, XI Kalendas Maias anni 1241, qui mortis genus non exprimunt, at laudes ejus non tacent, uti etiam advertit Chaizius pag. 302, satis moderate hac de re scribens, cum monumenta non haberet, quibus fabulam refutaret. Audi pro omnibus versiculos quosdam tumulo ejus in choro metropolis, ubi sepultus est, inscriptos, ex Gallia Christiana tom. 1 pag. 638:

Præsul Galtherus jacet hic in pulvere, verus
      Cultor justitiæ, cleri pater, arca sophiæ.

Et deinde:

Dum viguit tua, dum valuit, Galthere, potestas,
      Fraus latuit, pax magna fuit, regnavit honestas.

Ex his satis mihi vindicata videtur fama Galteri, simulque Ludovici, qui juvenili levitate libros blasphemiis refertos reddidisse Judæis dicebatur. Quod autem de ejus cum tota familia fuga narratur, moriente archiepiscopo, haberi potest pro ornamento adjectitio, qualia tragœdi episodia vocare solent; cum nec gravitati Ludovici conveniat, nec pietati, virum sibi percharum in tanta necessitate deserere. Ceterum non ita vehementer mirari debemus, Cantipratano, exempla undique conquirenti terrorem incutere nata, aliquid subinde vel ex mendaci fama, vel ab aliquo mysteria fingente, ubi non erant, obtrusum fuisse a vero alienum. Hæc autem fidentius narrasse videtur, quod exemplum profuturum speraret, nec cujusquam famæ nociturum, modo nomen supprimeret: licet postremum non satis vitaverit hoc loco. Sed redeamus ad historiam.

[384] [Reliqui Judæorum libri investigantur tempore Innocentii IV:] Causa de libris Thalmudicis Judæorum, aliisque eorum nefariis scriptis, resumpta fuit tempore Innocentii IV, rem maxime promovente Odone legato apostolico. Unde cum supra num. 379 dicantur una vice libri combusti ad quatuordecim plaustra; altera ad sex plaustra: verisimile est posteriores libros Innocentii tempore combustos fuisse. Certe, post primam combustionem, ad Innocentium scribit in laudata sæpius epistola apud Echardum pag. 597 Odo Cardinalis, se a Judæorum magistris exegisse libros omnes, nimirum qui priorem investigationem effugerant. Verba ejus accipe: A magistris autem Judæorum petii, ut Talmud, & omnes alios libros suos mihi exhiberent, qui tantum quinque mihi volumina vilissima exhibuerunt, quæ juxta formam mandati vestri facio inspici diligenter. Secunda autem hac librorum investigatione territi Judæi, ad ipsum videntur recurrisse Pontificem, ut libris parceretur, ei persuadere conati, se sine subsidio librorum Thalmudicorum sacras Scripturas intelligere non posse: id mox probatum dabo ex litteris Cardinalis Tusculani.

[385] Ex cujus epistola prius audi, quid fieri voluerit Innocentius, [hic Judæorum fraudes doctus a legato suo,] hac Judæorum fraude ad mitiorem partem impulsus. Hoc modo epistolam suam exorditur Odo legatus Cardinalis Tusculanus ad Innocentium pag. 592: Sanctitati vestræ placuit mihi dare nuper in mandatis, ut mihi facerem exhiberi Talmud, & alios libros Judæorum, & ipsos inspici: & inspiciens diligenter eosdem tolerarem in his, in quibus secundum Deum sine fidei Christianæ injuria viderem tolerandos, & magistris restituerem Judæorum. Quam mentem omnibus viribus exempturus Pontifici, refert omnes processus Gregorii tempore factos, litterasque ejus hac de re scriptas, omnia denique, quæ secundum rei gestæ ordinem, ex eo jam narravimus: ex quibus pag. 596 sic infert: Unde manifestum est, magistros Judæorum regni Franciæ nuper falsitatem Sanctitati vestræ, & venerabilibus patribus dominis Cardinalibus suggessisse, dicentes quod sine illis libris, qui Hebraice Talmud dicuntur, Bibliam & alia instituta suæ legis secundum fidem ipsorum intelligere nequeunt… Et esset scandalum non minimum, & Sedis apostolicæ sempiternum opprobrium, si libri, coram universitate scholarium, & clero, & populo Parisiensi tam solenniter & tam juste concremati, mandato Apostolico tolerarentur, vel etiam magistris Judæorum redderentur, hæc enim tolerantia quædam approbatio videretur. Dein probat libros illos damnandos, etiamsi aliqua bona contineant licet rara, & sic Innocentium alloquitur: Hæc Sanctitati vestræ præsentibus intimavi, ut ad plenum de libris prædictis Sanctitati vestræ veritas innotescat.

[386] His litteris excitatus Innocentius, ad S. Ludovicum se convertit, [Ludovicum hortatur ut eos aboleri curet,] ut cujus ope libri Judæorum tanta copia ante combusti erant, ejusdem auctoritate reliqui in Francia investigarentur, & abolerentur. Partem litterarum Pontificis dedit Raynaldus ad annum 1244 a num. 41, totasque Bullario suo inseruit Cherubinus tom. 1, pag. 62, in quibus exposita Judæorum eorumque librorum perfidia ac nequitia, ita loquitur: Et licet dilectus filius cancellarius Parisiensis, & doctores regentes Parisiis in sacra pagina, de mandato felicis recordationis G. * Papæ prædecessoris nostri, tam prædictum abusionis librum, quam alios quosdam cum omnibus glossis suis perlectis in potestate *, ac examinatos ad confusionem perfidiæ Judæorum, publice coram clero & populo incendio concremarint, prout in litteris eorum perspeximus contineri, quibus tu tamquam catholicus Rex, & Princeps christianissimus impendisti super hoc auxilium congruum & favorem, pro quo regalem excellentiam dignis in Domino laudibus commendamus, ac prosequimur actionibus gratiarum: quia tamen nondum Judæorum ipsorum abusio profana quievit, nec adhuc dedit eis vexatio intellectum, celsitudinem regiam rogamus, & obsecramus in Domino Jesu Christo, ut qui excessus hujusmodi detestabiles & enormes, commissos in contumeliam Creatoris, & injuriam nominis Christiani, pie incepisti, laudabiliter prosequendo, facias debita severitate percelli: & tam prædictos abusionis libros, reprobatos per doctores eosdem, quam generaliter omnes cum glossis suis, qui per ipsos examinati & reprobati fuerint, mandes per totum regnum tuum; ubicumque reperiri poterunt, igne cremari. Hæc Innocentius mense Maio anni 1244.

[387] [quod, prævio examine] Dubium non est, quin voluntati Pontificis fuerit satisfactum: sed fortasse post annum unum alterumve tantum conquisiti libri, ut, Judæis tunc eos præ timore abscondentibus, illi deinde majori copia deprehendi possent. Sententia certe damnationis in eos tantum lata anno 1248, Idibus Maii, per eumdem legatum Apostolicum Odonem episcopum Tusculanum, quam hic subnecto ex sæpe memorato Echardo pag. 597: Odo miseratione divina Tusculanensis episcopus apostolicæ Sedis legatus, universis præsentes litteras inspecturis salutem in Domino. Noverit universitas vestra, quod nos Parisius anno Domini MCCXLVIII, Idus Maii super quibusdam libris Judæorum, qui Talmut appellantur, præsentibus magistris Judæorum & ad hoc vocatis, diffinitivam sententiam protulimus in hunc modum. In nomine Patris, & Filii, & Spiritus sancti. Amen.

[388] [& damnation, perficitur.] Exhibitis nobis auctoritate Apostolica a magistris Judæorum regni Franciæ quibusdam libris, qui Talmut appellantur, quos inspeximus, & per viros discretos & expertos in talibus, Deum timentes, & zelum habentes fidei Christianæ, fecimus inspici diligenter. Quia eos invenimus errores innumerabiles, abusiones, blasphemias, & nefaria continere, quæ pudori referentibus & audientibus sunt horrori, in tantum quod prædicti libri secundum Deum sine fidei Christianæ injuria tolerari non possunt: de consilio bonorum, quos ad hoc specialiter duximus evocandos, pronuntiamus prædictos libros tolerandos non esse, nec magistris Judæorum restitui debere, & ipsos sententialiter condemnamus. De aliis vero libris nobis non exhibitis a magistris Judæorum, licet a nobis super hoc pluries fuerint requisiti, vel etiam non inspectis, plenius cognoscemus loco & tempore: & faciemus, quod fuerit faciendum. Subduntur sententiæ nomina quadraginta & unum eorum, quorum consilio lata fuit, inter quos primus est episcopus Parisiensis. Lata hac sententia, jussu regio combusta crediderim sex plaustra librorum, de quibus ante dictum. Atque hæc sufficiant de libris Judaicis, quæ hactenus lucem vix aspexerant, ex quibus una cum zelo moderatio Ludovici elucescit, quod causam hanc totam judici ecclesiastico decidendam permiserit, eique manum auxiliatricem strenue exhibuerit.

[Annotata]

* Vincennes

* Mss. alia nimirum

* i. e. quadrigarum onera

* Gregorii

* Raynaldus, Perlectos in parte

§ XXXIII. Nata S. Ludovico filia: Richardus Anglus honorifice exceptus: querelæ inter imperatorem & Ludovicum occasione comitis Provinciæ, quem imperatori & comiti Tolosano Rex conciliat: rebelles Albigensium fautores victi, paxque restituta.

[Nata S. Ludovico filia: periculum divortii refutatum:] Desiderabat dudum Gallia fructum matrimonii S. Ludovici: imo, si auctori Vitæ S. Theobaldi abbatis Vallis-Cernaii fides hac in re deberetur, agebatur de divortio S. Ludovicum inter & Margaritam reginam procurando, quod sterilis crederetur Margarita. Servamus hanc Vitam Ms. in scriniis nostris, examinandam uberius ad VIII Decembris, quo colitur S. Theobaldus: fragmentum, in quo illud divortii periculum asseritur, tomo 5 Scriptorum Historiæ Francorum inseruit Chesnius pag. 406, quod sufficit ad fabulam refutandam. Audi itaque ex Chesnii fragmento, quam concinne auctor referat precibus S. Theobaldi prolem reginæ impetratam: Oravit itaque homo Dei, & maxime pro regina… Exaudivit Dominus vocem servi: imprægnata fuit regina Margareta a felicissimo Ludovico, & peperit filium nomine Ludovicum, cui successit Philippus, qui regnavit rex. Postea habuit filios & filias, Deo dante. At vero duæ filiæ præcesserunt Ludovicum filium; fallitur igitur auctor, cum Ludovicum natum dicit ex matre eatenus infœcunda: quin ergo eum falli quoque existimemus in divortii periculo asserendo, in re, inquam, adeo incredibili, cujus apud alios scriptores nulla fit mentio? Etenim dictus auctor temporibus his tam propinquus non fuit, ut errare non potuerit. Quod si eum non omnino errasse velimus, dicere oportebit, rem ab eo auctam, ut fieri solet: quodque fortasse mussitatum fuerat ab aliquibus minus religiosis, id ita narratum, ac si verum divortii fuisset periculum. Certe nullo modo credendum, hanc cogitationem Regi fuisse, aut reginæ, nedum voluntatem. Ceterum anno 1240, teste Chronico S. Dionysii tom. 2 Spicilegii pag. 497, aliisque, nata est Blanca primogenita Ludovici Regis in Translatione sancti Benedicti, timoremque sterilitatis reginæ discussit. Verum obiit hæc Blancha in infantia anno 1243, ut habet ejus epitaphium apud Chesnium pag. 442.

[390] Eodem anno S. Ludovicus Richardum Angliæ regis fratrem, [Richardus Anglus honorifice a Rege exceptus:] per Galliam discedentem in Syriam, magna prosecutus est humanitate, & benevolentia. Rem accipe ex Matthæo Parisio pag. 363 sic scribente: Comes vero Richardus, cum prospere in ulteriori littore applicuisset, & ad partes Franciæ jam perveniens, Regi appropinquasset; Rex cum matre sua Blancha, & multis magnatibus, comiti venienti occurrit lætabundus & festibus, & hospitatus est eum in palatio suo, cum ipso gratanter, quasi cum dilecto consanguineo suo, convivando, ipsum xeniis & muneribus regiis civiliter respiciendo. Misit quoque marescallum suum tutorem & ducem per totam terram suam, qui viatica & hospitia laute & honorifice sibi suisque procuravit, donec Rhodanum lætus & sospes pertransisset. Talis erat in amicos Ludovicus, licet hostes illi ante fuissent, ac deinde futuri viderentur, cum armis iram deponere solitus. Galliam item hoc anno voluntario exsilio petivit S. Edmundus archiepiscopus Cantuariensis, teste memorato Parisio pag. 360, ubi & supremum diem obiit. Addit Chaizius pag. 283, ad Regem venisse Parisios, familiæque regiæ bene precatum esse: quod ultimum confirmabitur ex verbis reginæ Blanchæ, ubi agemus de sacrosancto ejus corpore translato. Nunc ad alia progrediendum.

[391] [motus imperatoris & comitis Tolosani contra comitem Provinciæ:] Atrox sæviebat hoc tempore bellum Gregorium Pontificem inter & imperatorem Fredericum, anno præcedenti Vaticano rursum fulmine percussum, de quo plura deinde dicemus, ad explicandum quid ea in re egerit Ludovicus: nunc verbo illud insinuasse oportuit, quia ex hoc fonte profluxisse videtur bellum, quod hoc anno Ludovico ortum, & non nisi sequenti, debellatis aut pacatis seditiosis, exstinctum. Joannes Baptista Guesnay in Annalibus Massiliæ pag. 364 recitat instrumentum anni 1239, quo archiepiscopus Arelatensis jurisdictionem urbis, quæ ad imperium pertinuerat, tradit comiti Provinciæ Raymundo Berengario, quam causam fuisse, cur imperator comitem Tolosanum excitarit ad bellum rursus Berengario inferendum, existimat Chaizius pag. 276, cui facile hac in re assentior, licet aliam etiam proferat causam Matthæus Parisius, qui Tolosanum ad hoc bellum ab imperatore impulsum narrat. Verum quidquid sit de causa odii imperatoris in comitem Provinciæ, bellum ei suscitatum a Frederico refert ad annum 1240, a pag. 357 memoratus Parisius his verbis: Scripsit imperator comiti Tolosano, commonens efficaciter, quatenus sub retributionis condignæ vicissitudine, in comitem Provinciæ, pro duabus reginis filiabus suis erectum, & recalcitrantem … hostiliter impugnaret. Cujus etiam in gravamen comitis Provinciæ, imperator juvamen comiti Tolosano efficax ministravit. Cui comes Tolosanus protinus obedivit.

[392] [quidam Galli, huic succurrentes, cæduntur a Tolosano:] Post hæc, interjectis paucis, ita rursum ea de re scribit: Comes autem Tolosanus, excitatus ad mandatum imperatoris, quem antiqua damna, ipsi sæpe a Francis illata, promptiorem reddiderant, irruit hostiliter in comitem Provinciæ, damna illi inferens irrestaurabilia. Sed comes Provinciæ statim ad Francorum cucurrit præsidia, petens humiliter, quatenus pro honore & reverentia reginæ Franciæ, filiæ suæ, eum efficaciter adjuvarent. Erant enim apud Avinionem *, & partes præcipue Rhodano adjacentes, qui cum Ludovico (VIII) rege Francorum illuc advenerant; qui castra & municipia & civitates, tunc violenter ab ipso Ludovico captas, instinctu Papæ & adjutorio adhuc detinebant, Franci nobiles & potentes: qui cum audierunt, quod pater reginæ in hoc certamine deteriorem calculum reportabat, & ut respiraret, auxilium pro amore reginæ sibi præstari suppliciter implorabat, congregati sunt, & unanimiter in auxilium comitis Provinciæ ad arma convolarunt. Cujus rei præscius comes Tolosanus, paratis insidiis, illis in manu robusta obviavit, & multos ex ipsis in ore gladii trucidavit, conatus eorum ad votum reprimendo. Et ita prosperatum est opus bellicum in manu ejus: ut in brevi tempore circiter viginti castra super Francos & comitem Provinciæ, punitis graviter rebellibus, comes Tolosanus dominio suo pristino mancipavit. At diuturna esse non poterat hæc victoria, re brevi ad Ludovicum perlata, de cujus hac in re conatu post pauca, hæc subjungit auctor memoratus:

[393] Francorum autem Rex potentissimus, cum audisset talem suis injuriam irrogari, [hinc Ludovici querelæ contra imperatorem, & Tolosanum,] & credens hæc per imperatorem sibi damna præparari; tam adversus imperatorem, quam adversus comitem Tolosanum in iram excanduit vehementem; volens omnibus modis hæc sibi damna cum injuriis plenissime resarciri: & ad vindictam de tanta temeritate exercendam, exercitum suum, quantum & qualem Franciæ nobilitas dignoscitur posse convocare, sub edicto regali, & sub terribili festinatione viriliter adunavit. Verumtamen ne præcipitanter ruerent ad certamen, humiliter postulabant & requirebant ab ipso imperatore, si hoc discrimen ab ipso sumpserit patronatum. Interim propter jacturam militiæ suæ in Terra sancta, ne fortuitis casibus reliquias amitterent; ad reprimendos impetus inimicorum Provincialium, Rex Franciæ septingentos milites, cum multo pluribus servientibus, transmisit expeditos. Hæc sane prudenter Ludovicus: neque enim credibile est ab armis discessuros fuisse hostes, nisi terrore incusso: neque expediebat hoc tempore hostem occultum, eumdemque præpotentem aperto marte lacessere, si eum sola auctoritate sua posset ad officium revocare, quod præcipui regni proceres abessent, in Syriam, vel Constantinopolim profecti.

[394] Verum audiamus, quid Fredericus, qui verbis ingentem erga Ludovicum benevolentiam semper exhibuit, [qui se ei excusant.] occulte vero ejus potentiam infringere conatus est non raro; qui timuit, non amavit Regem sanctum; cujus versutum ingenium æque promptum erat ad verba danda, quam dolos nectendos: quid Fredericus, inquam, ad Regis querelas responderit: Super his igitur, ait Parisius, cum dominus imperator redargutus esset, & quasi criminaliter accusatus, inficiatus est spiritu vehementissimo, quod numquam * a conscientia sua emanavit, ut per illum in aliquo regnum Francorum læderetur: imo potius contra hostes ipsius regni paratus est stare, & viriliter ac voluntarie dimicare, non enim aliter cognoscitur promeruisse: & ait: Absit ut mala pro bonis recompensem. Sed si inconsulte aliqui Francorum, terris comitis Tolosani affines & contermini, credentes reginæ placuisse, in adversarium patris ejus insurgerent nimis propere, & inconsultius, sine præcepto domini Regis sui in nostros irruissent, & ipsi læsi injurias non expectatas propulsando vindicarunt, non est admirandum. Igitur, in quantum fieri potest, utrobique restituantur ablata, & de injuriis satisfiat; ne jam seminata semina discordiæ per inimicum humani generis, inter tam nobiles personas valeant amplius germinare, & inimici nostri de perturbatione nostra gratulari. Insuper comes Tolosanus, dominum imperatorem apud Regem Francorum, super hoc facto inscium affirmando, excusavit.

[395] Hac quidem imperatoris excusatione temperatum ab armis Ludovicum inter & Fredericum; [Quidam Albigensium suum fautores] nec Tolosanus ausus est aperto bello Regem impetere: attamen hostes non defuere, quibus perdomandis exercitus a Ludovico missus aliquot mensibus occuparetur. Rem compendio memorat Albericus ad hunc annum pag. 576, cujus verba subjungo: In terra Albigensium contra Regem rebellaverunt quidam hæretici, Rogerus de Badieres, & complices sui quatuor, castra invadentes, & custodias Regis interficientes, & comes Tholosanus dicebatur eis occulte consentire. Unde Bituricas convocavit Rex concilium, & dominus Cardinalis Prænestinus affuit, & missi sunt in Albigenses tales & tanti milites armigeri & balistarii, quod Rex Deo dante triumphum obtinuit, & duo * castra recuperavit, & dictos adversarios ad suam misericordiam coëgit redire. Hisce nequaquam contradicit Nangius, pag. 334 idem bellum commemorans: sed aliqua hic dicta prætermittit, alia vero hic omissa adjungit, verba ipsius accipe:

[396] [rebellant, castraque Regis invadunt:] Per idem ferme tempus accidit, quod pessimi apostatæ de terra Albigensium insurrexerunt contra Christianos, & gentes Regis Franciæ Ludovici, qui ex præcepto ejus munitiones illius terræ propter ipsos apostatas conservabant. Unde eos sæpissime invadentes, castella, quæ ex parte Regis custodiebant, ipsis auferre quotidie conabantur. Sed ipsi apostatarum videntes multitudinem, eorumque insidelitatem pessimam attendentes, inito consilio, ad Regem excellentissimum Franciæ, dominum suum Ludovicum, nuntios transmiserunt, eidem significantes per ipsos, quot & quantas infestationes a prædictis apostatis sustinebant. Quibus auditis, Rex Franciæ Christianissimus Ludovicus ira nimia succensus, fidelem suum dominum Johannem de Bellomonte convocans, præcepit ei, ut adversus apostatas Albigenses iter arripere non differret.

[397] [quas subjugat missus a Rege exercitus,] Qui confestim Regis imperium cupiens adimplere, collecta multitudine armatorum, regnum Franciæ celeriter pertransiens, in proximo usque ad terram Albigensium devenit. Qui protinus castrum fortissimum nomine Montemregalem obsidens, erectis petrariis *, mangonellis *, & aliis ad hoc aptis diversi generis instrumentis, illud infra paucos dies viriliter expugnans, peroptime tam gente, quam victualibus confestim munivit: & ad alia castra, quorum hic nomina brevitatis gratia subticentur, se convertens, ipsa in fortitudine sua, non tamen sine labore maximo, Regis Franciæ dominio subjugavit. Deinde terram illam adeo potentissime peragravit, ut de ipso veraciter posset dici; In fremitu hic conculcat terram, in furore obstupefaciens gentes. Itaque Albigensibus apostatis perdomitis, ad dominum suum Regem cum triumpho celeriter remeavit. Rex vero de tanta adversus fidei Christianæ inimicos lætus victoria, gratias retulit omnium Creatori.

[398] [Quo tempore, & quorum fiducia hi rebellarint;] Quid submissus a Ludovico exercitus egerit, explicant hi auctores: at quinam bellum hoc excitarint, quidque profecerint, priusquam eo perveniret hic Regis exercitus, distinctius docet Guilielmus de Podio Laurentii, gesta cum Albigensibus ex professo prosecutus; ex quo item intelligimus hanc rebellionem in Gallia Narbonensi natam esse eodem tempore, quo comes Tolosanus Frederici imperatoris hortatu Provinciæ comitem invadebat, ita ut credibile sit, hosce Albigensium, eorumve fautorum motus non modo comitis Tolosani favore, sed & Frederici fiducia fuisse inchoatos. Audi igitur Guilielmum cap. 43: Anno, inquit, sequenti MCCXL comes Tholosanus, collecto exercitu valido, æssivo tempore intravit Camargam *, & fuit contra civitatem comitis Arelatensis apud Trencatalliam * Rhodano mediante, & certatum est quasi per totam æstatem inter partes, lapidum immissione molarium cum machinis hinc & inde, & aliis bellicis instrumentis, & navalibus aggressionibus super flumine, ferentibus auxilium Massiliensibus civibus ut domino suo comiti Tolosano. Quod factum instigante & opem ferente Frederico jam vidimus.

[399] Eodem quoque tempore, ut auctor prosequitur, Trencavellus, [eorum progressus ante adventum exercitus regit:] filius quondam vicecomitis Biterrensis, adhærentibus sibi magnatibus Olivario de Terminis, & Bernardo de Ortalibus, & Bernardo Hugonis de Serralonga, & Bernardo de Villanova, & Hugone de Romegos nepote ejus, & Jordano de Saxiaco, invasit terram domini Regis in Narbonæ & Carcassonæ diœcesibus; & multa castra conversa sunt ad eum, Mons Regalis, Mons Olivus, Saxiacum, Limosium, Asilianum, Lauracum, & quotquot voluit in illo impetu & tremore. Hæc impetu primo capta; at major belli moles Carcassone fuit, dum fideles Regis subditi illam urbem servare omnibus viribus moliuntur. Verum ut clarius intelligantur, quæ ibidem facta narrat auctor, aliquid de Carcassone prænotandum. Carcasso, inquit Baudrandus in Geographia, urbs Galliæ Narbonensis, … episcopalis sub archiepiscopo Narbonensi, triplex est; nempe superior, inferior, ubi alias burgus, & castrum. Nunc audiamus quid ad hanc urbem servandam fecerint Regis subditi, quid ad eam perdendam moliti sint adversarii. Sic auctor rem narrare pergit:

[400] Ex adverso intraverunt civitatem Carcassonæ venerabiles patres archiepiscopus Narbonensis, [facta in obsidione Carcassonis,] & episcopus Tholosanus, & barones terrarii, & clerici plures de terra cum suis famulis, atque rebus, de securitate civitatis, & burgi pariter confidentes: nam episcopus Tholosanus frequenter descendebat in burgum, & burgensibus prædicabat confortans eos, & præmuniens, ne ab Ecclesia & Rege discederent, qui nosse poterant, quod fieri ea Rex diu nullatenus pateretur. Dumque ista colloquia agerentur, civitas messibus & præventis vindemiis replebatur, muri ligneis propugnaculis corroborantur, eriguntur machinæ, & omnia ad pugnam spectantia parabantur. Interea quidam de burgo latenter cum hostibus miscere colloquia, quod in burgum eos inducerent procurantes… Et post paucos dies episcopus Tholosanus, cujus lingua eucharis ad inimicitias erat efficax mitigandas, una cum senescallo descendit in burgum, & convenientibus in ecclesia beatæ Mariæ burgensibus & populo, quod Ecclesiæ & Regi, & illis, qui erant in civitate adhærerent, & eos defenderent, omnes juramento super Corpore Christi, & reliquiis Sanctorum propositis, tactis sacrosanctis Euangeliis, super altare gloriosæ Virginis astrinxerunt, & sequenti die in Nativitate beatæ Mariæ per nuncium proprium, quem ipsi burgenses Regi miserant, ejus litteras receperunt, quas prælatis & magnatibus, qui erant in civitate cum apparatu magnæ lætitiæ ostenderunt.

[401] Hisce hominibus tuto fides haberi posse videbatur: [cujus partem inferiorem proditione accipiunt rebelles,] verum vel hinc documenta dederunt perfidi, qua essent origine nati Albigenses, qui illud Manichæorum sequebantur: Jura, perjura, secretum prodere noli. Nam audi sequentia: Factumque est, quod ipsa nocte in burgum hostes Regis & Ecclesiæ inducuntur, & recipiuntur, non obstantibus juramentis, & in contrarium conjuratur. Multi autem clerici, qui erant in burgo, ad ecclesiam confugerunt, quibus cum de eundo versus Narbonam data esset licentia, & promissa securitas per ipsum principem sub sigilli sui testimonio, viri mente corrupti, reprobi circa fidem exeuntibus occurrerunt, & eos proditionaliter occiderunt triginta & plures numero prope portam. Deinde incipientes minare * instar talparum conantur invadere civitatem, sed occurrentibus eis nostris sub terra a simili, vulneribus & fumo & calce repulsi, cœptum laborem dimittere compelluntur. Nec omittam quod Bernardus Arnaldi, & Guillelmus fortis, cæterique domini castri Podii Nauterii *, cum die præcedenti jurassent senescallo, quod redirent ad eum civitatem defensuri, die sequenti diffidentes senescallum, hostibus adhæserunt: excæcavit enim eos sua malitia, ut qui digni non erant gratia, quam si starent Regi, acquirerent, & si non starent, periculum non viderent. Fuit autem in prima aggressione molendinum, quod munitum erat postato * tenui, & vetusto, captum, & qui erant in eo juvenes interfecti.

[402] Erat autem pugna valde vicina, & ideo periculosa, [at per submissum a Rege exercitum fugantur, & debeliantur:] quia domus burgi erant juxta quasi adhærentes civitati, e quibus cum balistis nocere poterant, & inchoare ignota foramina ex occulto, recipiebantque desuper cum machinis & molaribus talionem: certatoque sic fere per mensem, succursus mittitur de Francia, quem hostes non fuere expectare ausi; sed igne immisso in pluribus locis, burgum venientibus resignarunt, & apud Montem Regalem * sese continuo receperunt, quos & ibi obsedit exercitus subsequutus. Cumque diebus plurimis certatum esset, tandem convenientibus Tholosano & Fuxensi comitibus, & tractantibus de pace, obsessi egressi inde cum suis equis & armis, castrum & populum dimiserunt: hyems jam adeo valida inhorruerat, quod periculum esset ibi exercitum hyemare. Quæ ratio fuisse videtur, cur prædictæ conditiones rebellibus sint concessæ. Attamen & alia rebellium castra sub initium, ut videtur, sequentis anni 1241 in deditionem recepta, jam vidimus ex Nangio, rebellesque ad misericordiam Regis confugere coactos ex Alberico. Eadem etiam referuntur in Chronico S. Medardi Suessionensis tom. 2 Spicilegii pag. 491, ubi vicecomes Castrodunensis Joanni de Bello-monte dux adjungitur, & belli finis his verbis describitur: Postea vero, Deo dante, omnia in pace reducta sunt, & ad voluntatem prædicti Regis in tota terra Albigensium ordinata. Unum tamen supererat hæreticorum receptaculum; castrum nempe Montis-securi, de quo mox pluribus.

[403] [quo pacto omnia pacata a Ludovico,] Ceterum quædam adjungit Chaizius pag. 291, & sequenti ex monumentis antiquis, quæ perstringam breviter. Montargium * ad Regem venit circa mensem Martium anni 1241 vicecomes Narbonensis, juramentumque fidelitatis præstitit: idem Pontisaræ fecit paullo post Oliverius de Terminis, aliique rebelles, Regis arbitrio & misericordiæ se permittentes: comes item Tolosanus merito suspectus, novo se juramento Regi obligavit Montargii; insuper urbes suas præsidio Regio ad annum adhuc permisit occupandas, opemque collaturum recepit ad exscindendum Castrum Montis-securi: adhæc Romam ad concilium, legato suadente, statuit proficisci. Neque vero prætereunda egregia Ludovici charitas, qui omnibus, in hoc bello citra culpam suam damnum passis, inter quos capitulum Carcassonense, detrimenta omnia curavit resarcienda, etiamsi illa nulla regii exercitus culpa essent illata. De incolis burgi, seu urbis inferioris Carcassonensis, qui perjurii pœnas dederant per eos ipsos, in quorum gratiam pejeraverant, lego in antiquo Chronico apud Catellum pag. 172: Et post, homines de voluntate domini Regis Franciæ redierunt, & construxerunt de novo burgum illum in loco, ubi nunc est, ultra flumen Atacis *. Demum hoc tempore Ludovicus pacem comiti Provinciæ cum imperatore & comite Tolosano obtinuit, ut refert Matthæus Parisius pag. 376: imo actum de nuptiis inter comitem Tolosanum ac Sanciam comitis Provinciæ filiam, invenies apud Guilielmum de Podio cap. 44, sed res effectu caruit.

[404] Porro quantum operæ pretium fecerit Ludovicus hosce debellando rebelles, [quantoque operæ pretio ob fœdus Tolosani cum Frederico.] comitemque Tolosanum in officio continendo, facile intelligi potest ex fœdere Tolosani cum Frederico: fœdus enim inter eos fuisse colligitur tum ex conjunctis eorum armis contra Provinciæ comitem, tum ex epistola Frederici ad Tolosanum, circa hæc tempora scripta, quam Martenius edidit tom. 2 Collectionis amplissimæ a Col. Audi illius initium: Nuntios tuos tui cordis indices & affectus ad nostram præsentiam accedentes, solita benignitate recepimus, & ex his, quæ nobis exposuerunt legationis officio, intelleximus diligenter hilares admodum & jocundi, quod tua experta sinceritas, deficientibus aliis, quorum fides modica fuisse convertitur, tanto promptior exponitur & offertur, quanto dudum conceptæ desiderium veritatis in necessitate clarius probari expetit, & cognosci: nam contra omnes inimicos nostros ecclesiasticos & mundanos, & specialiter contra Papam & fautores ejus, & P. N. comitem proponimus & disponimus potenter & patenter insurgere, & communem causam & honorem contra eosdem communes inimicos modis omnibus defensare, quod fidem probatæ jam fidei cum Deo coram nobis in tua persona clarificat, ut de nullo viventium nobis certior fiducia præbeatur… Cum igitur tempus & causa requirant, quod de communibus inimicis vindictam sumere valeamus &c. Et infra: Tu igitur robores animum, & vires tuas in ea manu, quam nobis exhibes. Hisce reliqua sunt conformia, laudibus Tolosani, & odio in ecclesiasticos turgentia. Hoc itaquc vinculum, Ecclesiæ perniciosum, regnoque periculosum rupisse videtur Ludovicus rebelles domando, comitemque pro tempore saltem ad officium reducendo.

[405] Demum ut gesta S. Ludovici auspiciis contra Albigenses, [Munitum Albigensium castrum] eorumque fautores concludamus, lubet hoc loco adjungere expugnationem castri eorum munitissimi, quamvis illa paullo serius contigerit. Narrat eam Guilielmus de Podio Laurentii cap. 43, post iter comitis Tolosani ad Pontificem & imperatorem relatum, ita prosecutus: Et interim venerabilis pater dominus Petrus Amelii archiepiscopus Narbonensis, & dominus Durandus episcopus Albiensis, & senescallus Carcassonæ obsederunt castrum Montis-securi * in diœcesi Tholosana, quod dudum furati tenebant duo magnates Petrus de Mirapice & Raimundus de Peyrala, ubi erat publicum refugium quorumlibet malefactorum, & hæreticorum, quasi sathanæ synagoga propter fortitudinem castri, quod situm in altissima rupe inexpugnabile videbatur; & cum diu fuissent ibi, & parum proficerent, accidit vernaculos expeditos mitti cum viris, qui loci habebant experientiam, disponentibus noctu ascensum per prærupta horribilia, qui ad quamdam munitionem, quæ ad quemdam angulum montis erat, duce Domino attigerunt, & interceptis subito excubiis, illam fortitudinem occuparunt, & quos invenerunt gladio occiderunt.

[406] [a Regiis deinde expugnatum.] Et facta luce quasi æquiparati cæteris, qui in majori parte erant, valide eos impugnare cœperunt, & mirantes horribilitatem viæ, per quam nocte ascenderant, nullatenus illi de luce se committere ausi essent; sed conclusis in parte superiori, ascensus expeditior aliis, qui erant in exercitu, est factus: & expugnati, qui intus erant, die noctuque, cum quietem non haberent, nec ferre possent aggressiones fidelium; infideles, accepta vitæ securitate, castrum, & hæreticos vestitos, qui inter viros & mulieres CC vel circa, inventi sunt, oppugnantibus diviserunt. Erat autem inter illos Bertrandus Martini, quem ipsi suum episcopum faciebant, qui conversionem, ad quam invitabantur, recusantes, in clausura sibi facta de palis & sudibus igni immisso combusti, ad ignem tartareum transierunt, & fuit castrum marescallo Mirapicis, cujus ante fuerat, restitutum. Factum id anno 1243: ita paulatim penitus excisi Albigenses.

[Annotata]

* Avignon

* forte umquam

* al. dicta rectius

* i. e. machinis ad majores lapides jaciendos

* i. e. machinis pro lapidibus minoribus

* la Camargue, insula est in Rhodano.

* Trinquetail

* id est, cuniculos agere.

* Pi Nautier

* i. e. palorum serie, vulgo palissade

* Montreal

* Montargis

* Aude

* Montsegur

§ XXXIV. Excommunicatio imperatoris Frederici: imperium Roberto S. Ludovici fratri oblatum; sed non admissum: conficta Gallorum responsio refutata.

[Gregorius Pontifex Fredericum ferit anathemate:] Anno 1239, ut scribit Matthæus Parisius pag. 328, in Quadragesima, dominus Papa, cum vidisset facta imperatoris nimis temeraria, & dicta sua peccatum suum excusantia, … ira vehementissima commotus contra imperatorem, gravissimas contra eum proponens quæstiones, & reponens querimonias, scribens & scribendo constanter & diligenter persuadens, per plures & pluries nuntios solemnes, quorum auctoritas meruit exaudiri, ut ablata restitueret, & desineret Ecclesiam suis possessionibus viduare, quam constat diuturna temporis præscriptione prædotari, & more prudentis medici, qui nunc fomentis, nunc ferro abscissionis, nunc vero utitur adustione, verba intermiscens blandis comminatoria, terribilibus amicabilia: sed cum imperator procaciter renuisset, & sua facta quibusdam causis apparentibus ratione fultis excusasset, dominus Papa cum multis tunc præsentibus Cardinalibus…Fredericum… Dominica Palmarum … solemniter excommunicavit. Excommunicationis sententiam mox subjicit dictus Parisius, quam ad claritatem dicendorum ex eo describam, omissis tamen brevitatis gratia quibusdam, quæ ad historiæ intelligentiam non conducunt. Verba Gregorii accipe:

[408] Excommunicamus & anathematisamus ex parte Dei omnipotentis, Patris & Filii & Spiritus sancti, [ob varia crimina] & auctoritate Apostolorum Petri & Pauli, Fredericum dictum imperatorem, pro eo quod contra Romanam Ecclesiam seditionem iniit in Urbe, per quod intendebat Romanum Pontificem, & fratres suos a sua sede repellere, & contra privilegia, dignitates, & homines, apostolicæ Sedis libertatem, nec non & ecclesiasticam conculcare, contra juramenta, quibus super hoc Ecclesiæ Romanæ tenetur, temere veniendo. Item excommunicamus &c. … quod venerabilem fratrem nostrum episcopum Prenestrensem apostolicæ Sedis legatum, ne in legatione sua procederet, quam * in Albigensium partes pro corroboratione Catholicæ fidei sibi commisimus curam, per quosdam fideles suos mandavit impediri. Item … quod non permittit quasdam cathedrales, & quasdam alias vacantes ecclesias in regno ordinari… Item … quod in regno clerici capiuntur & incarcerantur, proscribuntur & occiduntur. Item … quod in regno ecclesiæ consecratæ Domino destruuntur & prophanantur. Item … quod non permittit Soranam ecclesiam reparari.

[409] Item … quod nepotem regis Tunicii, venientem ad Ecclesiam Romanam pro suscipiendo baptismatis sacramento, [hic relata,] detinet, nec venire permisit. Item … quod Petrum Saracenum, nobilem civem Romanum, ex parte regis Angliæ ad Sedem apostolicam venientem, cepit, & detinet carceri mancipatum. Item … quod terras Ecclesiæ … occupavit, contra juramentum, quo super hoc Ecclesiæ tenetur, temere veniendo. Item … quod terras quorumdam nobilium de regno, quas Ecclesia tenebat ad manus suas, occupavit & devastavit. Item … quod quasdam ecclesias cathedrales … & quædam monasteria … bonis suis spoliavit. Item … quod multæ ecclesiæ cathedrales, & aliæ ecclesiæ, & monasteria de regno, per iniquam inquisitionem fuerunt fere bonis omnibus spoliata. Item … quod in regno Templarii & Hospitalarii, mobilibus & immobilibus spoliati, non sunt juxta tenorem pacis integre restituti. Item … quod in regno ecclesiarum prælati, & abbates Cisterciensis & aliorum Ordinum, compelluntur per singulos menses dare certam summam pecuniæ pro constructione castrorum novorum. Item … quod contra tenorem pacis, hi qui adhæserunt Ecclesiæ, bonis omnibus spoliati exulare coguntur tamquam proscripti, uxoribus & liberis captivatis. Item excommunicamus & anatematisamus eumdem, pro eo quod per ipsum impeditur negotium Terræ sanctæ, & reparatio imperii Romaniæ.

[410] Omnes autem, qui juramento fidelitatis ei tenentur astricti, [examine de ejus fide dilato:] ab ejusdem observatione juramenti decernimus absolutos, ne sibi fidelitatem observent districtius inhibentes, quamdiu fuerit vinculo excommunicationis astrictus, super oppressionibus & aliis gravaminibus nobilium, pauperum, viduarum, orphanorum, & aliorum de regno, pro quibus idem Fredericus alias juravit stare mandatis Ecclesiæ, ipsum intendimus amovere, & in ipso negotio, dante Domino, procedemus, sicut justum ferit procedendum. Porro, pro omnibus & singulis supradictis, pro quibus dictus Fredericus a nobis diligenter fuit admonitus, & frequenter, nec parere curavit, eumdem Fredericum excommunicationis & anathematis vinculo innodamus. Cæterum, quia idem Fredericus, de dictis factis suis, multis clamantibus per universum quasi orbem, quod de Catholica fide non recte sentiat, est graviter diffamatus: nos, dante Domino, super hoc loco suo & tempore procedemus, secundum quod in talibus requirit ordo juris. Ita sententiam Gregorii in Fredericum expressit Parisius secundum editionem Parisiensem anni 1644. Rationes autem, cur excommunicatus sit Fredericus, latius expositas invenies apud Odoricum Raynaldum ad annum 1239 ab initio.

[411] [promulgatur sententia:] Promulgata fuit hæc sententia Romæ primum Dominica Palmarum, atque iterum die Cœnæ Domini, ut probat laudatus Raynaldus num. 14. Missa deinde ad regna varia, adjectis Pontificis litteris, ibidem promulgata fuit, nominatim in Gallia, quæ una facit ad propositum nostrum. Verum Fredericus hisce adeo non est emendatus, ut nihil prætermiserit, quo se verbis, scriptis, armisque defenderet, atque injuriam, ut vocabat, acceptam ulcisceretur. Etenim, ut verbo promptus erat ac disertus, declamabat contra Pontificem, fulmenque anathematis non justitiæ, sed vindictæ studio vibratum calumniabatur: litteras ad principes varios exarabat, quibus & innocentiam suam ostendere, & Pontificis famam conabatur denigrare: armis vero ditionem Pontificiam, ejusque fœderatorum impugnabat: quæ latius apud laudatum Raynaldum, aliosque auctores relata lector inveniet. Pontifex ergo, utpote armorum potentia inferior Frederico, ad externa auxilia circumspicere cœpit, legatumque suum in Galliam misit episcopum Prænestinum; de quo Nangius apud Chesnium sic habet: His quoque temporibus, inter Romanam Ecclesiam & Fredericum imperatorem magna dissensio fuit orta. Nam idem imperator curiæ Romanæ, in quantum poterat, existebat in omnibus contrarius, & eidem a retroactis temporibus persecutiones multimodas & injuste, quas scribi longum esset, acrius solito inferebat. Propter quod beatæ memoriæ Papa Gregorius nonus destinavit in Franciam quemdam album monachum nomine Jacobum episcopum Prenestinum apostolicæ Sedis legatum, ut in dictum Fredericum imperatorem, quem ipse Papa excommunicaverat, excommunicationis sententiam per totam Franciam promulgaret.

[412] Attulit quoque præfatus legatus litteras Gregorii ad Ludovicum, [hortatur Gregorius Ludovicum ad bellum contra Fredericum; Rex vero pacem conciliare studet:] quas summatim refert Spondanus ad annum 1239 num. 9. Hisce Pontifex, relata Frederici excommunicatione, pium Regem excitare conatus est ad succurrendum Ecclesiæ, belloque Fredericum persequendum. Dubium esse non potest, quin legatum Pontificium benigne audiverit Ludovicus. At non ignorabat Rex prudentissimus, bellum eo præsertim tempore temere sibi non aggrediendum, quo præcipuæ regni vires partim Constantinopolim, partim in Palæstinam erant dimissæ, cum & rationes essent gravissimæ, quæ ei, quantumvis addictus esset Gregorio, necessario dissuadere deberent id bellum, quod totum Galliæ regnum in calamitates maximas, manifestumque periculum, natum erat inducere: præsertim si dissentientibus regni proceribus illud foret aggressus. Maluit itaque Ludovicus pacem, si posset, conciliare Gregorium inter & Fredericum. Testatur id Albericus ad annum 1239 pag. 568 his verbis: Rex Francorum misit Romam episcopum Lingonensem Robertum, & dominum Adam militem de consilio suo ad temperandum dum summi Pontificis animum, & animum imperatoris, si aliqua posset inter eos reperiri pacis & concordiæ forma.

[413] Verum, etiamsi Fredericus ad pacem propensum se fingeret apud principes, [at Fredericus ad pacem non erat propensus.] quorum arma timebat, aliter loquebatur ad eos, quos sibi sperabat non defuturos. Specimen accipe ex citata num. 404 epistola ad comitem Tolosanum: Cum igitur, inquit, tempus & causa requirant, quod de communibus inimicis vindictam sumere valeamus, orbe terrarum pugnante pro nobis, propter eorum manifestam injuriam, contra eos mittimus T. nuncium specialem nostræ conscientiæ gerulum, & intimæ conscium voluntatis, qui de intentione, affectu, & proposito nostro te plene certum reddet & cautum, maxime quia idem velle pariter & idem nolle certum habere volumus & tenere. Tu igitur robores animum, & vires tuas in ea manu, quam nobis exhibes, & nos ab experto concepimus tuæ confidentiæ puritatem, quia justitia viarum nostrarum comitatrix existit… Sacerdotalis insolentia sui moris oblita, modestiæ fines egressa, pro Euangelio scandalum prædicat, & ex orationis officio illicita bella parat, in se ipsa corruet, velut quæ vias Domini prævaricari non desinit, Domino exercituum nos juvante, qui vineam suam videt a malis pastoribus dissipari. Hæc sane, uti & tota epistola, non nisi bellum spirant.

[414] Cum itaque Gregorius nullam spem pacis, cum Frederico æquis conditionibus ineundæ, [Gregorius conatur efficere,] superesse satis cerneret, allaborare cœpit, ut alius pro illo eligeretur imperator, qui periclitanti Ecclesiæ opem ferret. Nam id non statim, excommunicato Frederico, facere voluisse, ex eo fit verisimile, quod ejus subditos sacramenti religione tantum solvat, quamdiu fuerit vinculo excommunicationis astrictus. Porro de conatu Gregorii ad imperatorem Frederico substituendum scribit Albericus in Chronico ad annum 1241 pag. 577 hoc modo: In cœna Domini rex Daciæ * Waldemarus decessit… Tres filios reliquit, scilicet regem Ericum, Ducem Abel, & comitem Christophorum. Istum Abel voluit aliquando Papa regem Alemanniæ contra imperatorem constituere: quo recusante, quod non haberet tot & tanta, quo se imperatori opponeret, duce etiam Ottone de Brunsvik similiter recusante & dicente, quod nollet mori simili morte, qua patruus suus imperator Otto * fuit mortuus. Tandem res ista de mandato Papæ delata fuit ad dominum Robertum fratrem Regis Franciæ, sed de consilio & prudentia matris, opus intactum remansit. Hæc Albericus, qui ipso hoc anno finem Chronico suo imposuit.

[415] Albertus vero abbas Stadensis in Chronico ad annum 1240 ita habet: [ut electores alium Frederico substituant imperatorem:] Papa Gregorius insolentias imperatoris contra Ecclesiam metuens, principes super electione alterius sollicitavit; sed nihil profecit, quia quidam principum ei rescripserunt, Non esse sui juris, imperatorem substituere, sed tantum electum a principibus coronare. Inepta hæc videtur responsio, nisi forte voluerint principes illi significare, non esse Pontificis imperatorem dignitate sua privare ad alium substituendum: aut certe nisi Pontifex aliquem, quem ipsi eligerent, designarit. Ut ut est, hæc verba tantum adduxi, ut pateat Gregorium ad principes imperii rem detulisse, sive illis aliquem assignaverit eligendum, sive electionem ipsorum arbitrio prorsus permiserit: neque disputare lubet, quænam hac in re sint jura Pontificis. At vero, quid a Ludovico responsum factumque, eo diligentius examinandum, quod auctores non pauci responsa fingant, magis ingenio suo, quam Ludovici modestiæ congruentia. Ducem illi habent Matthæum Parisium, cujus ineptias jam refutarunt aliqui, quasque nos pluribus refutabimus; ut, fundamento subverso, corruant pariter, quæ illi sunt inædificata.

[416] [Roberto Ludovici fratri oblatum imperium: figmenta Parisii] Expendamus itaque relationem Parisii. Hæc ejus sunt verba ad annum 1239, pag. 350: Circa dierum illorum curricula, dominus Papa scripsit Regi Francorum, solemnes eidem nuntios destinando; significans eidem, ut juberet epistolam suam coram ipso & toto baronagio * Franciæ solemniter & memoriter legi & intelligi. Cujus summa & tenor talis fuisse perhibetur. Vides ex ultimis vocibus non vidisse Parisium ipsam Pontificis epistolam, ut necesse sit, vel ex fama per Angliam sparsa scripsisse, vel ex fœcundo nugarum cerebro commentum esse hasce litteras. At ipsam audi fictitiam Gregorii epistolam: Noverit dilectus filius Ecclesiæ spiritualis, illustris Rex, & totum Francorum baronagium, nos deliberatione & tractatu diligenti omnium fratrum nostrorum condemnasse, & a culmine imperiali abjudicasse Fredericum dictum imperatorem; & Robertum comitem, fratrem Regis Francorum, loco ipsius elegisse substituendum: quem etiam omnibus nisibus Ecclesia non tantum Romana, sed universalis, duxit non segniter adjuvandum, & efficaciter promovendum. Nullo igitur modo tantam sponte oblatam dignitatem apertis brachiis suspicere * ne pigritemini, ad quam opes & operam & opem abundanter effundemus consequendam. Scelera enim prædicti Frederici multiplicia, sicut jam novit mundus, eumdem irrestaurabiliter condemnarunt. Hanc, ut Gregorii epistolam, dederunt. Chaizius pag. 299; Daniel ad annum 1239, Fleury ad eumdem annum, aliique. Nullus tamen eorum totum Parisii textum Gallice reddidit.

[417] [de hoc facto expenduntur,] At mihi, ut mitissime dicam, nimis credulus videtur, quisquis existimare potuit, non verba dico, sed vel sensum litterarum Pontificiarum fideliter hoc loco a Parisio expositum. Lubet quædam expendere. Epistolam Regi scriptam ait Parisius: at interim epistolam recitat non Regi magis, quam omnibus magnatibus, exaratam. Imperium offerebatur Roberto, at hortatur epistola omnes regni proceres, ne oblatam dignitatem accipere recusent, ac si totidem creandi essent imperatores. Consensus Roberti imprimis erat necessarius; at, nulla de ipsius consensu mentione facta, consensus procerum postulatur. Tantine ergo Robertum fecit Gregorius, ut imperatorem creare vellet, atque Ecclesiæ defensorem? adeone simul contempsit, ut alios pro eo respondere voluerit, acsi pupillus fuisset sub tutoribus constitutus. Rursus imploranda erant Regis, procerumque pro Roberto auxilia, spesque de ejus magnanimitate concepta explicanda: at nihil horum litteræ fictitiæ; verum opem non modo, sed & opes, tum Romanæ tum universalis Ecclesiæ offerunt ad imperium Roberto asserendum. Ergone tam imprudentem censebimus fuisse Gregorium, ut scribere voluerit Gallis, quæ ipsis nullo modo videri poterant credibilia? Etenim quo illi pacto credere poterant, Anglos, Hispanos, Germanos omnes, aliosque populos, fidem Pontifici obstrinxisse ad opes operamque conferendas, ut Roberto Artesiæ comiti Romanum assererent imperium? Quo modo in animum inducere, Gregorium ipsum non indigere potius Gallorum opibus ad se defendendum, quam suas effusurum abundanter ad imperium Roberto vindicandum?

[418] Præterea supra vidimus, Pontificem scripsisse ad principes imperii, [& refutantur:] ut alium ipsi eligerent imperatorem; neque aliter deinde processit Innocentius IV, dum Henricus Turingiæ Lantgravius, ac post eum Guilielmus Hollandiæ comes, reges fuere electi a parte saltem principum electorum: adeo ut credibile non sit, Gregorium sua tantum, fratrumque suorum auctoritate, voluisse imperium Roberto tradere, prout fingit epistola commentitia; sed verisimile omnino sit, Gregorium quæsivisse consensum Roberti & Ludovici, ut illum ab aliquot saltem principibus curaret eligendum, cum vel ex ipso Alberto Stadensi superius citato satis liqueat, non omnes electores Pontifici repugnasse. Plura afferri possunt contra commentitiam hanc epistolam, sed hæc interim sufficiant: quibus si quis apte responderit, fatebor lubens necdum certum esse, quod auctores supra memorati commenta Matthæi Parisii, male sibi cohærentia, pro litteris Pontificiis venditarint. Ceterum si quis dicat epistolam, prout ab illis recitatur auctoribus Gallice reddita, non iis impeti argumentis posse, quibus nos ipsa Parisii verba impugnavimus; ultro admittam, illam ab ipsis recitatam esse modo magis verisimili, quam habeatur apud Parisium, quod caute quidem factum non inficior; an etiam satis fideliter, aliorum judicio relinquo.

[419] Interim responsum audiamus, vel Gallorum, ut post Chaizium suspicatur Daniel; [Fictitium Gallorum] vel Ludovici, ut credi voluit Fleury, aut certe Matthæi Parisii, ægri somnia imitantis, ut ego quidem omnino existimo: Ad quod, ait citatus Parisius, circumspecta prudentia Gallorum respondit: Quo spiritu vel ausu temerario Papa tantum principem, quo non est major, imo nec par inter Christianos, non convictum vel confessum de objectis sibi criminibus, exhæredavit, & ab apice imperiali præcipitavit? Qui si meritis suis exigentibus deponendus esset, non nisi per generale concilium cassandus * judicaretur? De transgressionibus suis non est hostibus suis fides adhibenda, quorum Papa dignoscitur esse capitalis. Nobis adhuc insons, imo bonus fuit vicinus: nec quid sinistri vidimus de eo in fidelitate sæculari, vel fide Catholica. Scimus autem, quod Domino nostro Jesu Christo fideliter militavit, marinis & bellicis se periculis confidenter opponens. Tantum religionis in Papa non invenimus. Imo qui eum debuit promovisse, & Deo militantem protexisse, eum conatus est absentem confundere, & nequiter supplantare.

[420] Nolumus nosmetipsos in tanta pericula præcipitare, [Regisve responsum,] ut ipsum Fredericum tam potentem impugnemus, quem tot regna contra nos juvabunt, & causa justa præstabit adminiculum. Quid ad Romanos de prodiga sanguinis nostri effusione, dummodo suæ iræ satisfaceremus? Si eum per nos & alios devicerit, omnes principes mundi conculcabit, sumens cornua jactantiæ & superbiam, quoniam ipsum Fredericum magnum imperatorem contriverit. Sed ne in vacuum mandatum Papale videamur suscepisse, licet magis constet hoc ob odium imperatoris, quam nostri dilectionem ab Ecclesia Romana derivasse, mittemus nuncios prudentes ex nobis ad imperatorem, qui quomodo de fide Catholica sentiat, diligenter inquirant, nos super hoc certificaturos. Et si nil nisi sanum invenerint, cur infestandus est? Sin autem, & ipsum, imo etiam ipsum Papam, si male de Deo senserit, vel quemlibet mortalium, usque ad internecionem prosequemur. Ita responsum legatis Gregorii, ait Parisius, mox subdens: Quæ cum audierunt nuntii Papales, confusi recesserunt.

[421] [& ridicula ad Fredericum legatio] Miror sane, Gallis etiam Historicis hujusmodi responsum placere potuisse, quod adeo ab insita Gallorum animis humanitate alienum videtur, ut ne apud Tartaros quidem, immanissimam ea tempestate gentem, responsum simile exspectare debuerint legati Pontificii. At, priusquam id ulterius discutiamus, lepidam audiamus Gallorum ad imperatorem legationem, quam hisce verbis subjungit Parisius: Adierunt igitur dominum imperatorem Francorum nuntii solemnes, ipsi mandata, quæ a domino Papa receperunt, seriatim nuntiaturi. Quod cum audisset dominus imperator, de immanitate odii stupefactus, respondit se esse virum Catholicum Christianum, sane de omnibus orthodoxæ fidei articulis sentientem. Et addidit: Non placeat Domino meo Jesu Christo, ut umquam recedam a fide magnificorum patrum, & antecessorum, sequens vestigia perditorum. Judicet autem Dominus inter me & ipsum, qui me ita per orbem tam nequiter diffamavit. Et tendens manus in cælum, lacrymis obortis, singultando exclamavit: Deus ultionum Dominus reddat ei retributionem. Et conversus ad nuntios, ait: Amici mei, & vicini charissimi, vere, quidquid dicat inimicus meus, sititor sanguinis mei, & honoris subversor, credo sicut alius Christianus: & si bellum mihi movere disponitis, non miremini, si me defendam ab insurgentibus in me. Spero enim quod Deus protector innocentium me potenter liberabit. Novit enim Deus, quod Papa in favorem mihi rebellium, præcipue Mediolanensium hæreticorum, contra me levat calcaneum, & insurgit iracundus. Sed vobis totus in gratiarum actiones assurgo, quod voluistis ante assensum per responsionem meam de præsenti causa certificari. Ad hæc nuntii: Nolit Deus ut unquam ascendat in cor nostrum, ut aliquem Christianum sine manifesta causa impugnemus. Nec nos pulsat ambitio: credimus enim dominum nostrum Regem Galliæ, quem linea regii sanguinis provexit ad sceptra Francorum regenda, excellentiorem esse aliquo imperatore, quem sola electio provehit voluntaria: sufficit domino comiti Roberto, fratrem esse tanti Regis. Et his dictis, cum dilectione & gratia imperiali recesserunt. Et sic in hoc proposito conatus Papalis irritus evasit.

[42] [inepte conficta] Hæc omnia Parisii verba digna admodum visa sunt Struvio heterodoxo, quæ Corpori historiæ Germaniæ insereret tom. 1 a pag. 463. Nec indigna putavit Claudius Fleury, quæ in Historia sua Ecclesiastica locum haberent, mitigata tamen non parum expressionum duritie, nempe ut apparerent magis verisimilia. Jam dixi hæc meditanti Parisio tribuenda; nisi fortasse ab impostore quodam ejus Historiæ cum multis aliis sint inserta, quod, ubicumque verba Parisii rejicio, semper sub dubio intellectum cupio. At vero quam incongrue conficta sint, paucis accipe. Si Galli judicabant de criminibus objectis non convictum, si Gregorium noverant præcipuum ejus hostem, ideoque fide indignum, cur sententiam excommunicationis, qua & subditi ejus jurisjurandi religione solvuntur, sine ulla excusatione promulgari permiserunt in Gallia, nec de ejus injustitia conquesti sunt apud Pontificem? Si imperatori nullum principem Christianum parem existimabant: cur legati Galli, inofficiosi sane homines, ipsi deinde imperatori in os oggerunt, Regem suum se judicare imperatore excellentiorem, quod tacere honestas suadebat, licet in ea fuissent sententia? Si bonum adeo fidumque vicinum Galli credebant Fredericum: cur iidem anno 1237 suspicabantur Ludovicum ab eo ad colloquium invitatum: Eo quod, verba sunt Nangii pag. 333, ut a pluribus dicebatur, quemadmodum malitiosus ac seductor, in Regem Franciæ & in regnum machinari satagebat? Cur ipse Chaizius, cui non displicet responsum Parisii, pag. 301 ex Philippo Moukes narrat, suspectam Ludovico fuisse fidem Frederici, brevique apparuisse fundamento non caruisse suspiciones Regis? Cur adjungit nihil fere fuisse, de quo non haberetur suspectus, ita ut etiam accusaretur Tartaros attraxisse ad subjugandum totum Occidentem, eumque cum iis dividendum?

[423] Præterea qua verisimilitudine Galli inducuntur laudantes expeditionem Frederici in Terram sanctam, [probantur.] ubi eum nihil laude dignum effecisse non ignorabant? Quis item credat, plus religionis Gallos agnovisse in Frederico, cujus scelera non latebant, quam in Gregorio Pontifice laudatissimo? Causam Frederici justam vocare finguntur, & consequenter injustitiæ accusare Pontificem: qua rursum probabilitate? Quis autem sine risu legat confictam ineptissime legationem ad imperatorem, qua in fidem ejus inquirerent, bellum ei indicturi, si hæreticus esset, non item si catholicus: totum autem examen eo reducitur, ut affirmanti se recte de fide sentire confestim acquieverint. Quis vel hæresiarcha se ipse dixit hæreticum? At neque ob hæresim damnatus erat Fredericus; sed causa de fide ejus in aliud tempus erat dilata: nec duo tresve legati Gallorum idonei erant de fide ejus judices; nec asserenti se credere, sicut quemvis alium Christianum, mox acquievissent, si fidem ejus suscepissent examinandam. Hinc tuto licet concludere, hæc omnia, quæ ex Parisio dedimus, commenta esse vel illius, vel alterius, qui ne quidem novit rebus & personis convenientia fingere: nihilque ex omnibus fide dignum esse, nisi quod ex Alberico diximus, imperium Roberto oblatum a Pontifice, nec admissum.

[404] Rem vero effectu caruisse ait Albericus, de consilio & prudentia matris, [Imperium consilio Blanchæ recusatum, cui rationes ad hoc erant multæ.] nec adjungit, quid illam moverit ad illud dissuadendum. Movere illam in primis potuit ingens regni periculum, si bellum Frederico indiceretur: quippe fœdus Frederici cum comite Tolosano; affinitas cum Angliæ rege, perpetuo Gallorum hoste; bellum eodem tempore in Gallia Narbonensi vigens cum fautoribus Albigensium; quidam regni proceres semper occasioni imminentes ad potentiam suam augendam, persuadere poterant reginæ prudentissimæ, periculum esse, ne mox gravius bellum oriretur Ludovico, quam ipse pro fratre Frederico intulisset. Adde duo agmina Constantinopolim missa: alterum anno 1238, alterum 1239; tertium cum præcipuis regni proceribus in Terram sanctam anno 1239 profectum: quibus factum erat, ut regnum præcipuis ducibus, ingentique militum numero tunc temporis esset privatum. Hæc sane animum Blanchæ, & Ludovici a bello avocare poterant, honestamque præbere rationem, qua se apud Gregorium Pontificem excusaret de bello Frederico non inferendo. Hæc paullo fusius disputanda duximus, ut Regem modestissimum, summaque erga Romanos Pontifices observantia insignem, ab afficta illi immodestiæ ac petulantis responsi labe vindicaremus. Ceterum Natalis Alexander tom. 7 Historiæ ecclesiasticæ pag. 376 ita loquitur de hoc Gallorum responso: Injurias & verba duriora velim & ego a Parisio afficta. Recte. Verum non debuerat magna ex parte injurias illas, verbaque duriora paullo ante referre, atque adoptare, acsi a proceribus Gallis fuissent prolata, si vera, sibique cohærentia narrare voluisset.

[Annotata]

* forte: qua

* id est Daniæ

* IV

* i. e. cœtu procerum

* forte suscipere

* i. e. privandus imperio

§ XXXV. Concilium a Gregorio indictum, quod impedire conatur Fredericus, promovere Ludovicus: episcopi Galli in itinere a Frederico capti, quos Ludovici minis libertati restituit.

[Indictum a Gregorio concilium] Gregorius Pontifex cum ob alias Ecclesiæ necessitates, tum ob bellum cum Frederico, anno 1240 generale indixit concilium, Romæ celebrandum anno sequenti circa festa Paschalia; eaque de causa non modo ad episcopos, sed & ad principes dedit litteras, ut illi concilio interessent, hi ad illud legatos suos mitterent. Epistolam ad S. Ludovicum ea de re scriptam recitat Odoricus Raynaldus ad annum 1240 num. 54, in qua post pauca Pontifex sic Regem alloquitur: Cum igitur mater Ecclesia, inter turbines seculi gravibus occupata negotiis, reges terræ, Ecclesiæ prælatos, & subditos, ac alios mundi principes decreverit advocare, ut eorum varietate vestita, & munita consiliis, gravia, quæ successerunt, negotia valeat felicius expedire; te, fili charissime, quem ipsa de regenerationis gratia reddit filium, & sinceritatis prærogativa dilectum, de fratrum nostrorum consilio ad hoc fiducialiter invitamus; serenitatem tuam rogantes & monentes attentius, quatenus usque ad proximum festum Resurrectionis Dominicæ ad nos fideles & providos nuntios tua celsitudo transmittat, qui super expediendis causis universalis Ecclesiæ utile nobis consilium vice Regia largiantur, ut habeat in te Christiana religio devotionis solitæ filium, & promptum profectus ecclesiastici zelatorem, tuis utilitatibus retributionem debitam impensura. Datæ hæ litteræ V Idus Augusti anni 1240. Ita Gregorius ad Ludovicum, alio sane stylo usurus, nec tanto studio Gallos advocaturus, si barbaro illo Parisii responso, quod jamjam refutavimus, ipsius legatos abegissent Galli.

[426] [impedire conatur] Fredericus, qui ante simulaverat se synodum velle, ubi audiit synodum a Pontifice indictam, modis omnibus eam impedire studuit. Audi Nangium pag. 335 apud Chesnium: Sed imperator prægnoscens & perpendens, quod per prælatos Franciæ ipsum Papa Gregorius intenderet condemnare, Ludovico Regi Franciæ litteras delegavit, mandans ei, quod personis ecclesiasticis regni sui, sed & cunctis, quos prædictus Cardinalis * secum Romam ducere affectabat, ire liberum tam per mare, quam per terram denegabat. Deinde non solum terras, imo mare tam diligenter observari imperavit, quod absque suæ gentis licentia nulli dabatur facultas alicubi illis in partibus commeandi. Henrico item Angliæ regi ea de re scripsit Fredericus, cujus epistolam recitat Matthæus Parisius ad annum 1240, in qua expositis quibusdam prætextibus, cur impedire vellet concilium, pag. 368 sic loquitur: Quamobrem serenitatem regiam præsentibus exhortamur, quatenus per prælatos omnes & singulos regni vestri, edicti regii vulgato programmate, divulgetis, ut nullus sub securitatis nostræ fiducia ad synodum ipsam accedat. Nos enim quantumcumque regni vestri fidelibus, ob amorem præcipuum, quem erga vos gerimus, libentissime deferamus; præsumptuosam tamen audaciam eorum, qui ad inimici nostri vocationem accederent, nos non deceret ullatenus æquanimiter tolerare.

[427] Offendit non Pontificem modo, sed & S. Ludovicum hæc Frederici prohibitio, [Fredericus,] quæ certe non erat hominis pacem cupientis, sed criminum suorum conscientia generale non episcoporum tantum, at principum quoque secularium, quorum legatos ad concilium vocatos vidimus, judicium metuentis. Sive autem timeret Fredericus, ne de fide sua examen institueretur, (ut postea factum in concilio Lugdunensi;) indeque ad novi imperatoris electionem procederetur; sive vereretur, ne arma principum illud concilium in se suscitaret: certum est, illud vehementur timuisse: nam & instructionem amicam vulgari curavit sine nomine, qua pericula euntium ad concilium mire exaggerantur, in qua vocari non renuit crudelitate secundus Herodes, impietatibus alter Nero, ut lector crederet ab aliquo Frederici inimico instructionem hanc profectam, atque ipse ita facilius persuaderet, episcopos non obligari ad implendum Gregorii Pontificis mandatum cum tanto vitæ suæ, aut libertatis periculo; quod unice persuadere intendebat. Edidit instructionem illam cum aliis Frederici epistolis Stephanus Baluzius tom. 1 Miscellaneorum a pag. 478, ubi eam consulere potest lector curiosus.

[428] Porro Ludovicum ægre tulisse, ut diximus, hunc Frederici procedendi modum, [quod ægre fert S. Ludovicus.] idque per litteras eidem significasse, colligimus ex responsoriis Frederici apud Martenium tom. 2 Collectionis amplissimæ Col. in iis enim, prætermissis blandimentis omnibus, quibus Ludovicum demulcere alias solet Fredericus, ubi Ecclesiæ perturbationem Pontifici imputaverat, sic Regem alloquitur: Serenitas igitur Regia non miretur, si nos vocatis ad vocationem hujusmodi transitum terra marique paratis obstaculis prohibemus: cum pro certo sciamus, quod non tam ad vocationis solatia, quam ad salutis nostræ dispendia convocantur; quod circumspectio vestra manifeste potest perpendere, dum nobis in sinu vestro secure ponentibus causam nostram sibi per nos oblatam, multotiens pacis sunt ab eo vilipensa consilia, ut repente nos perdere cogitaret, & eo impetu, ut nostrum & generis nostri nomen perpetuo crederet abolere. Synodum etiam expectatam per nos ad ostendendas innocentiæ nostræ causas convocari prohibuit: igitur non est mirum, si nos convenire vocatum ab ipso concilium pro nostra etiam læsione non patimur: per quod, omissis omnibus adhærentibus nobis, rebelles imperii & nostros capitalissimos inimicos, sicut præmissæ nostræ vos docuerunt litteræ, convocavit. At si rationes Frederici, in præmissis ante litteris expressæ, Ludovico probatæ fuissent, per suas ille non institisset apud Fredericum. Deinde si hæ ei satisfecissent, rationes non defuissent, quibus episcoporum iter Romanum propter manifesta pericula apud Pontificem deprecaretur. Unde consequitur, concilii convocationem probatam fuisse a Ludovico, & improbata Frederici molimina, illud impedire conantis.

[429] [Pontifex jubet episcopos Romam venire:] Gregorius Pontifex, auditis hisce Frederici conatibus, Idibus Octobris anni 1240 alteras dedit litteras encyclicas ad episcopos, quarum exemplar Matthæus Parisius recitat pag. 374, uti & Raynaldus ad annum 1240 num. 57. Hisce autem in virtute obedientiæ præcipit, ut contemptis Frederici minis, Romam veniant tempore jam designato: atque harum litterarum auctoritate fecit legatus Pontificius in Gallia, quæ ab eo facta refert Nangius pag. 335 his verbis: Promulgata vero sententia, videns Cardinalis imperatorem in sua malitia induratum, & adeo obstinatum, quod excommunicatione vilipensa nullo modo a suo nefando proposito vellet resilire, quosdam archiepiscopos, episcopos, & abbates, super tam arduo negotio consilium habiturus, & aliqua per ipsos & cum ipsis tractaturus, apud civitatem Meldensium convocavit. Et tunc, cunctis præsentibus, præcepit quibusdam ex ipsis in virtute obedientiæ ex parte domini Papæ, quatenus, cunctis negotiis postpositis, personaliter cum ipso iter arripientes, nullatenus omitterent ire Romam. Ipse vero ibidem spopondit & affirmavit, quod apud Viennam * urbem de navibus, nautis, & cæteris, quæ ad navigium pertinerent, eo quod Romanus imperator omnes passus per terram occupaverat, … eisdem commode provideret.

[430] [illi Genuam perveniunt feliciter:] Deinde paucis interjectis, iter episcoporum describit hoc modo: Interim prælati Franciæ cum legato supradicto iter arripientes, per dietas suas ad Viennam civitatem multis diebus elapsis, sed non sine magnis laboribus & expensis devenerunt. Et tunc inibi comperto defectu navium, hominumque subsidio non reperto, per quos possent de gentibus imperatoris defendi, transire ultra timuerunt. Unde archiepiscopus Turonensis, & Bituricensis, nec non & Carnotensis episcopus, & multi procuratores periculo se ponere metuentes, redierunt. Alii vero illud, quod Dominus dicit in Euangelio: Nolite timere eos, qui corpus occidunt, animam autem occidere non possunt, sed potius timete eum, qui potest & corpus & animam mittere in gehennam, attendentes, & ideo animæ magis, quam corporis periculum, & Dominum plus quam hominem mortalem metuentes, intrantes mare, sese corporali discrimini tradiderunt: ac Genuam pervenerunt satis feliciter, quod hic auctor transilit: quo item convenere Angli, Hispani, Lombardi, aliique ad concilium profecturi.

[401] Fredericus, cum eo venisse antistites intellexisset, eos rogavit, ut transirent per ditionem suam, secumque agerent, securitatem promittens, uti latius narrat Parisius pag. 380. At illi infesto hostium navibus pelago magis fidendum rati, [Romam ituri capiuntur, ac carceri mancipatur a Frederico.] quam promissis Frederici, Genuensium triremibus se commiserunt: Cum vero Fridericus, ait Raynaldus ad annum 1241 num. 53, prævalidam classem ex Siculis & Pisanis ad intercipiendos mari præsules conficeret, cui Entium, dictum Sardiniæ regem, præfecerat, Pontifex legatum Januæ * agentem conflatarum a Friderico virium monuit, ut præpotentem adeo classem, cui sustinendæ par non esset hostis, appararet: sed ille, ut questus postea est Gregorius, salubri consilio usus non est. Hinc clades secuta, quam auctor synchronus Richardus de S. Germano apud Ughellum in Anecdotis col. 237 hoc modo enarrat: Mense Maii in festo Inventionis S. Crucis galeæ imperiales cum galeis Januensium conflictum habentes, nonnullos prælatos occidentales, qui erant in eis, habita victoria de Januensibus cœperunt, & duxerunt apud Pisam captivos cum duobus legatis, Prænestino scilicet episcopo, & Oddone S. Nicolai in carcere Tulliano Diac. Card., de quorum mandato veniebant ad Papam. Inter quos fuerunt Cisterciensis & Clarevallensis abbates, nec non Rothomagensis archiepiscopus, & alii, quos ignoro. De galeis quoque Januensium captæ sunt ultra 20, & nonnulli Januenses in eis, & quamplures sunt ob metus causam in mari submersi: qui omnes postea, imperatore mandante, tam prælati quam alii, cum legatis ipsis in regnum apud Neapolim per mare in captionem ducti sunt, & in custodiam per regni castella transmissi. Varias hac de re epistolas dat laudatus mox Raynaldus, in quibus lector inveniet, quinam prælati capti fuerint, quinam vero evaserint. Nobis tantum referre incumbit, quid ad Gallos liberandos egerit S. Ludovicus.

[432] Id Nangius pag. 336 sic habet: Videns autem piissimus Rex & devotissimus, [S. Ludovicus petit a Frederico, ut præsules Gallicanos dimittat liberos;] Ecclesiam Dei humano auxilio destitutam, compatiensque prælatis regni sui, diversis Frederici imperatoris carceribus mancipatis, abbatem Corbeiæ, & dominum Gervasium de Escriniis misit ad imperatorem, mandans ei, quatenus prælatos regni sui, quos tenebat in carcere, suarum precum interventu liberaret. Sed tunc dictus imperator preces Regis non exaudiens, immo congregans omnes incarceratos de diversis locis apud Neapolim, Regi Franciæ sic mandavit: Non miretur Regia celsitudo, si prælatos Franciæ in angusto cæsar tenet augustus, qui ad cæsaris angustias trahebantur. Posteriora tantum Fredericianæ epistolæ verba adduxit Nangius: plura autem ex eadem epistola invenies apud Raynaldum num. 78. At prosequamur cum Nangio: Quod Rex Ludovicus audiens, & vehementer admirans, quia suis precibus imperator minime acquievisset, mandavit eidem iterum per abbatem Cluniaci in hunc modum. Tum subjicit epistolam Ludovici, sed prætermissis quibusdam. Eam itaque accipe ex Raynaldo num. 76, ubi supplentur ea, quæ Nangius prætermisit:

[433] Tenuit indubitanter hactenus nostra fiducia, quod inter imperium & regnum nostrum, [quo id primum recusante, altera epistola,] longo tractu temporis mutua dilectione firmata, nulla posset exoriri materia odium vel scandalum paritura: cum prædecessores nostri felicis memoriæ reges Franciæ universi usque ad tempora nostra honorem imperii & sublimitatem zelaverint. Nos qui post ipsos, Deo volente, regnamus, in eodem proposito tenebamur; nec non antiqui imperatores Romani, & nostri proximi, unum & idem regnum & imperium æstimantes, vel existimantes, unitatis pacem & concordiæ servaverunt, & inter eos alterius dissensionis scintillula non illuxit. Verum admirari cogimur vehementer, & non sine ratione turbari, quod, nulla offensionis causa vel materia præcedente, prælati regni nostri ad Sedem apostolicam accedentes, cui tam ex fide quam obedientia tenebantur, nec ejus poterant recusare mandata, in mari capi fecistis, & eos sub custodia detinetis: quod magis moleste ferimus, quam majestatis vestræ credulitas forte credat. Nam sicut eorum litteris manifeste didicimus, nihil contra imperialem celsitudinem excogitaverant; etsi summus Pontifex fuisset ad aliqua minus debita processurus.

[434] [eaque minaci, eorum liberationem extorquet.] Unde cum in eis nulla detentionis causa inveniatur, deceret celsitudinem vestram prælatos regni nostri debitæ restituere libertati: in quo nos vobis pacatos reddetis, qui detentionem ipsam injuriam reputamus; & Regi sublimi multa fieret detractio, si super talibus taceremus. Quod si prædicta ad vestræ mentis oculos nolitis reflectere, Penestrinum episcopum, & alios legatos Ecclesiæ, in præjudicium vestrum volentes subsidium implorare, manifestissime repulimus; nec in regno nostro contra majestatem vestram potuerunt aliquid obtinere. Provideat igitur imperialis providentia, & ponat in statera judicii ea, quæ dicimus, nec velit trahere locum a potentia vel voluntate: nam regnum Franciæ non est adeo debilitatum viribus, quod se vestris permittat calcaribus perurgeri. Noluit Ludovici arma experiri Fredericus, cujus minas, uti tardas, ita minime vanas noverat. Nam epistolæ subdit laudatus Nangius: Cujus verba & rationes imperator intelligens, omnes, licet invitus, pariter liberavit, Regem Ludovicum offendere pertimescens. Ex his videas, Ludovicum abstinuisse quidem a bello Frederico inferendo, quocum diuturno conjunctus erat fœdere, nulla tamen re Pontifici defuisse, eive pro Frederico obstitisse. Fatetur id Natalis Alexander tom. 7, pag. 377 his verbis: Officio tamen suo erga Sedem apostolicam, & Gregorium IX non defuit, misit siquidem Gallicanos præsules ad synodum œcumenicam, quam in tantæ rei difficultate Romæ indixerat; Ecclesiæ judicio de Frederico stare paratus, interimque ejus communionem respuens, cujus excommunicatio in Gallicanis ecclesiis fuerat promulgata.

[Annotata]

* Prænestinus

* Vienne

* i. e. Genuæ, vulgo Genoua, Gallis Genes.

§ XXXVI. Dictum S. Ludovici de Tartaris: pars Crucis, aliaque Dominicæ passionis instrumenta Ludovici cura Parisios portata, insignique Regis pietate suscepta.

[Dictum generosum S. Ludovici de Tartaris:] Præcedentia jam nos deduxerunt ad annum 1241, quo plura supersunt discutienda, & enarranda. Tartari ingentem hoc tempore toti Europæ terrorem inferebant: namque in Hungariam penetraverant, cæsisque Hungaris totam pro libito Hungariam usque ad Austriæ ac Bohemiæ limites populabantur, ut narrant auctores varii. Hac occasione generosum, divinaque fiducia nixum S. Ludovici dictum celebrat Matthæus Parisius ad hunc annum pag. 377. Blancha enim mater ex eo quærebat: Quid agendum, fili charissime, super tam lugubri eventu, cujus rumor terrificus fines nostros pervolavit? Imminet nostrum omnium & sacrosanctæ Ecclesiæ nostris temporibus excidium generale, ex impetuoso super nos adventu Tartarorum. Quo audito, Rex voce flebili, sed non sine divino spiramine, respondit: Erigat nos, mater, cæleste solatium. Quia si superveniant ipsi, vel nos ipsos, quos vocamus Tartaros, ad suas tartareas sedes, unde exierunt, retrudemus, vel ipsi nos omnes ad cælum subvehent. Ac si diceret, vel ipsos repellemus, vel si contingat nos vinci, Christi confessores vel martyres ad Deum migrabimus. Et hoc verbum notabile atque laudabile, non tantum Francorum nobilitatem, sed adjacentium finium habitatores erexit & animavit. Ita ille, subjiciens Frederici litteras, in quibus multa de Tartaris, eorumque vastationibus lector inveniet: nec tacet dictum Fredericum cum multis suspectum fuisse de Tartaris in Europam accersitis.

[436] Balduinum imperatorem Constantinopolitanum magnis a S. Ludovico affectum beneficiis jam vidimus. [beneficia ejusdem in Balduinum Constantinopolitanum;] Novus ad hæc accessit cumulus, dum hoc anno, miseratione motus principis egeni, jure suo utitur Rex sanctus, ad paternam hereditatem ei vel invito conservandam. Donaverat ille, inopia pressus, principi Achaiæ Curtiniacum, Gallis Courtenay, unde ejus familiæ nomen, petebaturque Ludovici consensus. Verum hic consentire noluit, eaque de re ad Balduinum litteras dedit. Audi ex responsoriis Balduini, quas Chesnius tom. 5, a pag. 423 publici juris fecit, quam gratum eidem acciderit id Regis beneficium: Intelleximus, inquit, quod sublimitas vestra mirata est, & etiam moleste gessit, quod nos terram nostram de Curtiniaco principi Achaiæ dederamus, prout per literas nostras vestræ significavimus Majestati. Nos vero super admiratione vestra potius admiramur. Sicut enim Celsitudini vestræ satis constare potuit per litteras nostras, quam per nuncios plures, tanta inopiæ & paupertatis angustia tenebamur oppressi, cum præfatus princeps in Constantinopolim ad nos venit, quod penitus ignorabamus, quo ire, aut quid facere deberemus. Cum ergo de dicto principe magnum adjutorium speraremus, & ita indigentes essemus, non est mirandum, si petitionibus ejus in tali articulo præbebamus assensum. Imo si multo majora petiisset, suæ nos oportuisset acquiescere voluntati. Quare, licet invitos, nos oportuit facere donationem prædictam. Sed cum intelleximus, quod Dominatio vestra ipsum principem ad dictam donationem admittere recusaret, sciatis nos tanta lætitia repletos, quam si aliam terram æquivalentem cum illa essemus adepti. Deinde Curtiniacum uxori suæ concedit, aliaque, quæ possidebat in Gallia Ludovici curæ commendat, quem & procuratorem suum cum plena potestate constituit per litteras, apud Cangium post Historiam Constantinopolitanam pag. 4 recitatas.

[437] Viderat probe Balduinus, spem sibi præcipuam in Ludovici subsidio sitam esse, [Balduinus partem Crucis, aliasque reliquias donat Ludovico:] ideoque Regem novis beneficiis demereri voluit. Servabantur in sacello Constantinopolitano pretiosissimæ reliquiæ, de quibus meminit Guilielmus Tyrius lib. 20, cap. 25, aliique apud Cangium citati pag. 124. Verum illas jam oppignoraverat inopia coactus: quapropter, sicut ante spineam Domini coronam, sic & has dono dedit Ludovico, uti ex ejus litteris postmodum probabimus. Non defuisse Sanctum occasioni sacra illa pignora Parisios transferendi, docet Nangius pag. 333, cujus verba subnecto: Non multum post audiens & intelligens devotissimus Rex Ludovicus, quod Constantinopolitanus imperator quamdam summam pecuniæ mutuo sumpserat, & posuerat in loco pignoris vexilla Dominicæ Passionis, scilicet maximam partem Dominicæ crucis, in qua Christus pro nobis pependit, & spongiam, cum qua aceto in siti sua suspensus potatus fuit, & ferrum lanceæ sanctissimum, quod latus ipsius sacratissimum pro nostrarum sanandis animarum vulneribus perforavit: tantarum reliquiarum metuens alienationem, vilipensis hujus mundi divitiis, ut Christum lucrifaceret, per personas authenticas & honestas, redemptas suis opibus sacrosanctas reliquias, quæ nostræ sunt verissimæ redemptionis insignia, sibi fecit Parisius apportari. Et sicut sanctam coronam, ut superius dictum est, sic & istas pretiosas reliquias, archiepiscoporum, pontificum, & abbatum caterva vallatus mirabili, usque ad capellam domus suæ cum processione cleri & populi devotissime & humiliter deportavit.

[438] [tempus, quo hæ reliquiæ Parisios delatæ,] Tempus, quo sacra hæc pignora Parisiis excepta sunt, accurate designat Albericus ad annum 1241 his verbis: In Exaltatione sanctæ crucis, honorifice & solenniter recepit Rex Franciæ magnam portionem Dominicæ crucis, a Constantinopoli ibi transmissam. Lubet hac de re etiam audire Chronicon S. Medardi apud Acherium tom. 2 Spicilegii pag. 492: Eodem anno (1241) in die Exaltationis sanctæ crucis maxima pars Dominicæ crucis, illa scilicet, ut multi boni testimonii viri testantur, quam Helena Constantini mater, post inventionem ejusdem sanctæ crucis, a Jerosolymis Constantinopolim secum honorifice fecit deferri, & in capella gloriosissimi Constantini imperatoris dilectissimi filii sui fecit honorifice reponi: prædictus vero Constantinus illam partem Dominicæ crucis in expeditionibus suis causa victoriæ faciebat secum gloriose & honorifice deferri. Illa vero pars Dominicæ crucis a Ludovico Rege Francorum die prædicto cum magno honore, & maxima humilitate prædicti Regis, & fratrum suorum, ita ut omnes, qui aderant, viderant, & audierant, multum nimis mirarentur, processionaliter nudis capitibus, & pedibus, cruribus, & brachiis, in civitate Parisius in capella prædicti Regis, quam miris operibus & sumptibus in honore ejusdem sanctæ crucis, & pretiosissimæ spineæ coronæ Jesu Christi Domini nostri, veri Dei & veri hominis, fabricabat, honorifice reponitur. Ita hic auctor.

[439] [quæ magna solemnitate, ac S. Ludovici] Narrat hæc etiam Matthæus Parisius pag. 373: sed in ipso narrationis limine triplici labitur errore: nam hanc sacrosanctæ crucis partem male confundit cum cruce a Saladino in Ægyptum abducta, pejus eam dicit a Ludovico emptam, atque oscitanter Parisios delatam scribit die Veneris sancto. Solemnitatem tamen, atque insignem, qua crucem portavit, S. Ludovici pietatem, quam præcedentibus auctoribus luculentius depingit, ex Parisio accipe: Apportabatur eadem crux Parisiis, scilicet ab ecclesia S. Antonii, juxta quam composita fuit cujusdam stationis machina, in quam Rex ipse ascendens cum utraque regina, scilicet matre sua B. *, & uxore sua M. *, cum fratribus ejusdem Regis, præsentibus archiepiscopis, episcopis, abbatibus, & aliis viris religiosis, nec non & nobilibus Francorum magnatibus, cum innumerabili populo circumstante, cum cordis jubilo tam gloriosum spectaculum expectante, crucem ipsam in altum elevavit lacrymis obortis, incipientibus, qui præsentes erant, prælatis voce altissima: Ecce crucem Domini. Et cum omnes veneranter ac devote ipsam adorassent, Rex nudus pedes, in laneis, discinctus, capite discooperto, triduano jejunio anticipato, edoctus exemplo nobilissimi triumphatoris Eraclii augusti, versus Parisiacam urbem, & usque ad ecclesiam beatæ Virginis cathedralem bajulavit.

[440] Et cum consimili devotione, confessionibus, jejuniis, [pietate, ibidem sunt exceptæ:] & orationibus expiati, fratres dicti Regis cum reginis supradictis pedetentim sequebantur. Portabant enim ipsi coronam spineam, quam simili schemate in propatulo elevantes, populi conspectibus præsentarunt, quam divina regno Francorum … misericordia contulerat… Supportabant autem nobiles quidam brachia Regis, & fratrum ejus, tam pium onus bajulantium, ne forte fatigati, cum assidue in cælum brachia elevarent, cum ipso impretiabili thesauro deficerent, sublevarunt. Et hoc circumspecte, ipsis prælatis sic volentibus, factum est… Cum igitur perventum esset ad ecclesiam cathedralem, pulsatis omnibus in civitate signis, orationibus quoque specialibus solemniter perlectis, reversus est Rex ad majus palatium suum, quod est in media urbe, deferens crucem suam gloriose, fratribusque ejus coronam, consequente prælatorum ordinata processione, qua numquam visa fuit in regno Francorum solemnior aut jucundior. Universi igitur & singuli Dominum, qui regnum Francorum præ omnibus aliis speciali complectitur dilectione, consolatur, & tuetur, junctis manibus glorificarunt. Sic igitur Dominus noster Jesus Christus, Rex regum, & Dominus dominantium, cujus judicia abyssus multa, in cujus manu corda sunt regum, dans salutem quibus vult, ipsum regnum Franciæ his tribus dotavit & ditavit in brevi tempore beneficiis pretiosis, videlicet corona prædicta, & cruce Domini, de qua jam dictum est, & corpore beati Ædmundi Cantuariensis archiepiscopi & confessoris, inauditis miraculis evidenter coruscanti. Hactenus Parisius memoratus.

[441] Quas insuper, præter modo relatas reliquias, S. Ludovicus acceperit ab imperatore Balduino, [enumerantur reliquiæ, quas donavit] docent litteræ ejusdem imperatoris, ex quibus item percipies, eas non venditas, sed dono datas esse Ludovico, quamvis redimere eas oportuerit. Litteras hasce, quarum autographum in sancta capella servari asserit, inseruit Historiæ Parisiensis ecclesiæ Gerardus du Bois tom. 2, pag. 355, atque hujus sunt tenoris: Balduinus Dei gratia fidelissimus in Christo imperator a Deo coronatus, Romaniæ moderator, & semper augustus. Universis Christi fidelibus, tam præsentibus quam futuris, ad quos litteræ præsentes pervenerint, æternam in Domino salutem. Notum fieri volumus universis, quod nos charissimo amico & consanguineo nostro Ludovico Regi Franciæ illustrissimo sacro-sanctam spineam coronam Domini, & magnam portionem vivificæ crucis Christi, una cum aliis pretiosis & sacris reliquiis, quæ propriis vocabulis inferius sunt expressæ: quas olim in Constantinopolitana urbe venerabiliter collocatas, & tandem pro urgenti necessitate imperii Constantinopolitani diversis creditoribus & diversis temporibus pignori obligatas, idem dominus Rex de nostra voluntate redemit magna pecuniæ quantitate, & eas fecit Parisios de beneplacito nostro transferri: eidem domino Regi spontaneo & gratuito dono plene dedimus, absolute concessimus, & ex toto quitavimus & quitamus.

[442] [Balduinus imperator S. Ludovico:] Quas utique venerandas reliquias propriis nominibus diximus exprimendas: videlicet prædictas sacro-sanctam coronam Domini & crucem sanctam: item de Sanguine Domini nostri Jesu Christi: pannos infantiæ Salvatoris, quibus fuit in cunabulis involutus: aliam magnam partem de ligno sanctæ crucis: sanguinem, qui de quadam imagine Domini ab infideli percussa stupendo miraculo distillavit: catenam etiam, sive vinculum ferreum, quasi in modum annuli factum, quo creditur idem Dominus noster fuisse ligatus: sanctam telam tabulæ insertam: magnam partem de lapide sepulcri Domini nostri Jesu Christi: de lacte beatæ Mariæ Virginis: item ferrum sacræ lanceæ, quo perforatum fuit in cruce latus Domini nostri Jesu Christi: crucem aliam mediocrem, quam crucem triumphalem veteres appellabant; quia ipsam in spem victoriæ consueverant imperatores ad bella deferre: chlamidem coccineam, quam circumdederunt milites Domino nostro Jesu Christo in illusionem ipsius: arundinem, quem pro sceptro posuerunt in manu ipsius: spongiam, quam porrexerunt ei sitienti iu cruce aceto plenam: partem sudarii, quo involutum fuit Corpus ejus in sepulcro: linteum etiam, quo præcinxit se, quando lavit pedes discipulorum suorum, & quo pedes eorum extersit: virgam Moysi: superiorem partem capitis beati Joannis Baptistæ: & capita sanctorum Blasil, Clementis & Simeonis.

[443] [siccitas aëris sublata, dum illæ Parisios sunt delatæ.] In cujus rei testimonium, & perpetuam firmitatem nos signavimus præsentes litteras nostro signo imperiali, & bullavimus nostra bulla aurea. Actum apud sanctum Germanmm in Laya anno Domini millesimo ducentesimo quadragesimo septimo, mense Junio, imperii vero nostri anno octavo. Porro hunc reliquiarum catalogum ex hisce litteris dat Vita anonymi auctoris aliquoties jam memorata: an autem omnes æque certæ sint, eruditis Gallis discutiendum relinquo. Ceterum adverto eadem die, qua præfatæ reliquiæ Parisios sunt delatæ, inusitatam siccitatem sublatam esse in Gallia: nam breve Chronicon S. Dionysii tom. 2 Spicilegii pag. 497 ad hunc annum ita habet: Eodem anno fuit siccitas magna a Dominica post Natale Domini usque ad Exaltationem sanctæ crucis mense Septembri. Eodem die cœperunt pluviæ.

[Annotata]

* Blancha

* Margarita

§ XXXVII. Capella sancta constructa: Canonici ibidem statuti ac reditibus instructi, aliaque in capella ordinata.

[Capellam sanctam magnis sumptibus,] Sanctus Ludovicus non modo summa industria studebat Dominicæ passionis instrumenta ac Sanctorum reliquias acquirere; sed decenti quoque eas cultu atque honore prosequi conabatur. Hac de causa sacellum plane magnificum, thecasque splendidas fieri curavit, quibus sacra hæc pignora honorifice servarentur reclusa: ad hæc ministros sacelli instituit, qui sacra ibidem munia reverenter obirent. Perstringit hæc breviter Gaufridus in Vita num. 42; uti & auctor Vitæ secundæ num. item 42. Verum meretur egregia sancti Regis pietas, ac munificentia, ut hæc paullo latius tum ex auctoribus coævis, tum ex instrumentis authenticis deducantur. Memoratus supra Matthæus Parisius de sacello exstructo sic loquitur pag. 373: Rex igitur Francorum, non procul a palatio suo, capellam mirifici decoris dicto thesauro Regio convenientem jussit fabricari, in qua ipsum honore condigno postea collocavit. Præterea Rex Francorum habet in capella sua Parisiensi pulcherrima, chlamydem Christi, lanceam, id est, ferrum lanceæ, & spongiam, & præter hæc innumerabiles reliquias. Unde dominus Papa concessit omnibus eas adeuntibus in capella Parisiensi orandi causa, quadraginta dies relaxationis. Brevius citatus Nangius: Quam (capellam) dominus Rex in sua domo Parisius mirabili & sumptuoso opere sibi construi fecerat. Quadraginta librarum Turonensium millia, & ultra, ad structuram sacelli expensa narrat auctor Vitæ secundæ.

[445] Audi Gerardum du Bois in Historia ecclesiæ Parisiensis tom. 2, [atque opere mirabili construi jubet S. Ludovicus:] pag. 354 de mirabili ejus structura loquentem: Licet admirari structuram hujus ædis sacræ, in qua geminam spectes capellam, aliam super aliam extructam, & tenuioribus suffultam columnis: quarum si ab imo usque ad summum altitudinem oculis metiaris, vix animo concipias, quomodo duplex ædificium duplicemque concamerationem huc usque sustinuerit: adeo ut hoc tempore, quo hæc scribo, a quadringentis scilicet & quinquaginta & amplius annis opus integrum sit, perinde ac si recens exstructum: neque quid reperias, quod aut vitio structuræ, aut temporis injuria hiulcum, aut dejectum sit. De dedicatione sacelli idem auctor sic scribit pag. 356: Anno MCCXLVIII, die XXVI mensis Aprilis, Rex Ludovicus sub nomine Coronæ spineæ, & sanctæ Crucis dedicationem sanctæ capellæ celebrari curavit. Celebritas magna fuit. Sacram rem egit Odo episcopus Tusculanensis apostolicæ Sedis legatus. Aderant complures episcopi, & abbates & ingens procerum numerus. Aderant in primis quinque archiepiscopi, Bituricensis scilicet, Senonensis, Rotomagensis, Turonensis, Toletanus. Episcopos vero hos adfuisse accepimus; episcopum Laudunensem, Suessionensem, Silvanectensem, Lingonensem, Carnutensem, Aurelianensem, Meldensem, Baïocensem, Ebroïcensem, & alios cum pluribus abbatibus, quos enumerare longum est.

[446] Ingentem pecuniarum vim, si ad æstimationem hodiernæ monetæ expendatur, [item thecas pretiosissimas, quibus reliquiæ includantur:] exstruendo sacello impensam vidimus. At plusquam duplo majorem impendit pia Ludovici munificentia, ad sacra hæc pignora honorifice exornanda. Nangii verba accipe pag. 333: Et cappam * pretiosam & admirabilem ex auro & argento, lapidibus pretiosis intextam, ad prædictas sacras reliquias honorifice recondendas fecit subtili & admirabili operum varietate fabricari. Thecas plures fabricatas, habet Vita secunda num. 42, quod minime videtur dubium, ita ut de præcipua tantum locutus videatur Nangius post Gaufridum. Subdit vero memoratæ Vitæ auctor: Æstimanturque dictarum reliquiarum ornamenta centum facile millibus, & ultra, librarum Turonensium. Non constat tamen, an tantum eodem tempore ad hæc ornamenta fuerit expensum; nam potuerunt illa tractu temporis margaritis, aliisque lapidibus pretiosis mirum in modum a sancto Rege augeri.

[447] [canonicos, aliosque ministros sacelli instituit:] De ministris sacelli, præter ea, quæ in Vita prima & secunda citatis locis occurrunt, sic habet Nangius citatus: In eadem vero capella canonicos & capellanos, qui ibidem divinum servitium in perpetuum celebrarent, instituit, atque magnos redditus eisdem, ut inde sustentarentur, sicut decebat majestatem Regiam, assignavit. Hanc canonicorum & capellanorum institutionem exactius describit laudatus jam sæpius Gerardus du Bois pag. 356: Anno, inquit, MCCXLV Rex Ludovicus attribuit huic capellæ sanctæ primum quinque presbyteros principales, sive magistros capellanos; ex quorum numero erat ille, qui antea in capella sancti Nicolai sacra faciebat. De sacello autem S. Nicolai, cui hoc substitutum est, consule eumdem auctorem pag. 354. Deinde, relata sacelli dedicatione, sic prosequitur: Et eodem anno (1248,) mense Augusto, Ludovicus Rex canonicorum & clericorum numerum auxit; remque in eum modum ordinavit; & voluit, ut in sancta capella essent, ut prius ordinatum fuerat, quinque principales presbyteri seu magistri capellani, & tres matricularii presbyteri pariter; & cuique capellano subcapellanus subesset cum clerico aut diacono aut subdiacono; & matriculariis unus clericus aut diaconus aut subdiaconus subjiceretur: statuitque ut tres illi matricularii cum uno e majoribus capellanis, cui secundum vices liturgiæ celebrandæ munus incidisset, in sancta capella cubarent; ut ante sacras reliquias continuo excubias agerent.

[448] [quos per litteras hic recitatas] Hæc confirmantur litteris S. Ludovici, ex quibus cum lector perspicere possit, quam pie, quamque sapienter hæc omnia a sancto Rege ordinata sint, dignas duxi, quas lectorum oculis integras hic subjicerem: præsertim quod multa de sacello regio, ejusque ministris referantur in Vita secunda, quibus hæ litteræ lucem affundere possunt non mediocrem. Recitat eas citatus du Bois hunc in modum: In nomine sanctæ & individuæ Trinitatis, Amen. Ludovicus Dei gratia Francorum Rex. Etsi ad omnes ecclesias, quæ non solum in regno, sed in toto terrarum orbe consistunt, sinceræ devotionis habeamus affectum, speciali tamen prærogativa sinceritatis amplectimur venerabilem illam & sacram capellam nostram, quam pro salute animæ nostræ, & pro remedio animarum inclytæ recordationis regis Ludovici genitoris nostri, & carissimæ dominæ & matris nostræ Blanchæ illustris reginæ, & omnium antecessorum nostrorum, in honorem Dei omnipotentis, & sacro-sanctæ spineæ coronæ Domini nostri Jesu Christi fundavimus, & ædificavimus infra septa domus nostræ Parisiensis; in qua eadem sacro-sancta corona Domini, crux sancta, & aliæ quamplures pretiosæ reliquiæ repositæ continentur.

[449] Quæ ut divinæ laudis obsequio jugiter honorentur, [amplis reditibus donat:] & idem locus in perpetuum debito & devoto divini cultus servitio frequentetur; volumus, statuimus, & ordinamus, ut in eadem capella sint quinque presbyteri principales, sive magistri capellani, computato illo, qui veteris capellæ beneficium obtinebat; & tres matricularii sacerdotes. Quilibet autem illorum quinque principalium capellanorum tenebitur secum habere unum presbyterum subcapellanum, & unum clericum diaconum, vel subdiaconum; & quilibet illorum trium matriculariorum secum habere tenebitur in eadem capella unum clericum diaconum, vel subdiaconum existentem. In beneficium autem & sustentationem eorumdem quinque principalium capellanorum damus iisdem, & concedimus centum viginti quinque libras Parisienses annui redditus; unicuique videlicet viginti quinque libras pro corpore capellaniæ; quas centum viginti quinque libras volumus eos percipere Parisius in castelleto nostro de præpositura nostra Parisiensi singulis annis duobus terminis; videlicet medietatem ad festum Ascensionis Domini, & aliam medietatem ad festum Omnium Sanctorum; quousque easdem centum viginti quinque libras annui redditus eisdem assiderimus * alibi competenter. Prædictis etiam matriculariis damus pro beneficio septuaginta quinque libras Parisienses annui redditus, unicuique videlicet viginti quinque libras annui redditus, quas similiter ipsi percipient in castelleto de præpositura nostra Parisiensi; medietatem videlicet ad festum Ascensionis Domini; & aliam medietatem ad festum Omnium Sanctorum; quousque eisdem eumdem redditum alibi competenter fecerimus assideri.

[450] De consensu quoque Matthæi presbyteri, qui prædictæ veteris capellæ nostræ beneficium obtinebat, [quibus & varia sapienter statuit] cui spontaneus cessit & renunciavit expresse, volumus & concedimus; quod totum illud beneficium cum omnibus ejus proventibus, oblationibus ad manus presbyterorum in Missis venientibus, & emolumentis, sicut in litteris claræ memoriæ regis Ludovici atavi nostri, & regis Ludovici proavi nostri plenius continetur, cedat in augmentum quinque capellaniarum, & trium matriculariarum prædictarum; & ut inter prædictos quinque capellanos principales, & tres matricularios æqualiter dividantur. Super liberatione vero, quam Matthæus quondam capellanus prædictæ capellæ nostræ veteris, nobis, sive regina, sive prole regia præsentibus in palatio nostro Parisiensi, percipere consuevit, ita duximus ordinandum. Quod idem Matthæus, qui est unus de principalibus capellanis, percipiet liberationem prædictam, quamdiu vixerit in officio capellaniæ prædictæ; qui cum decesserit, vel capellanus capellæ ipsius esse desierit; capellanus hebdomadarius liberationem percipiet antedictam.

[451] Ad hæc volumus, quod præter redditus supradictos prædicti principales capellani, [circa distributiones] matricularii, & subcapellani, & clerici capellanorum & matriculariorum prædicti, divinis officiis insistentes, percipiant distributiones inferius annotatas. Profestis sive privatis diebus percipiet unusquisque principalium capellanorum, & matriculariorum duodecim denarios; videlicet ad matutinas sex denarios; ad horas primam, tertiam, & Missam majorem, & sextam tres denarios; ad nonam, & vesperas, & completorium tres denarios; etiamsi de prædictis horis in die omiserit duas horas: distributiones tamen matutinarum non percipiet, nisi qui matutinis præsens erit; vel qui præsens in villa infirmus fuerit, vel minutus *, prima & secunda die minutionis: quod idem de majori Missa, & vesperis statuimus observandum. Eisdem quoque diebus privatis quilibet subcapellanus habebit quatuor denarios; videlicet ad matutinas duos; in horis de mane cum Missa unum, & in horis serotinis unum, sub conditione prædicta. Similiter & eisdem diebus quilibet de prædictis clericis capellanorum & matriculariorum habebit tres denarios; videlicet unum ad matutinas, & duos ad omnes horas diei cum majori Missa.

[452] [a ministris percipiendas] Diebus Dominicis, & in festis singulis novem lectionum percipiet quilibet principalium capellanorum prædictorum, & matriculariorum sexdecim denarios; videlicet ad matutinas octo denarios; ad supradictas horas de mane cum Missa majori quatuor denarios; & ad horas de sero quatuor denarios, omissione duarum horarum non obstante; sicut superius est expressum. Singuli subcapellanorum habebunt sex denarios; videlicet in matutinis quatuor denarios; & ad horas de mane cum Missa majori unum; & ad horas de sero unum. Singuli quoque de prædictis clericis capellanorum & matriculariorum habebunt quatuor denarios simili modo; videlicet ad matutinas duos denarios; ad horas de mane cum Missa unum; & ad horas de sero unum.

[453] [pro varietate dierum] In festis, quæ cum semiduplo celebrantur, habebit quilibet principalis capellanus, & quilibet matricularius decem & octo denarios; videlicet ad matutinas octo denarios; & ad horas de mane cum Missa majori quinque; & ad horas de sero quinque. Subcapellanus habebit octo denarios; videlicet ad matutinas quatuor denarios; ad horas de mane cum Missa majori duos denarios; & ad horas de sero duos denarios. Clericus habebit sex denarios; videlicet ad matutinas quatuor denarios; ad horas de mane cum Missa majori unum denarium; & ad horas de sero unum. In festis duplicibus habebit quilibet principalis capellanus, & quilibet matricularius duos solidos; videlicet ad matutinas duodecim denarios; ad horas de mane cum Missa majori sex denarios; ad horas de sero sex denarios. Subcapellanus habebit decem denarios; videlicet ad matutinas sex denarios; ad horas de mane cum Missa majori duos denarios; & ad horas de sero duos denarios. Clericus habebit octo denarios; videlicet ad matutinas quatuor denarios; ad horas de mane cum Missa majori duos denarios; & ad horas de sero duos denarios.

[454] [varias:] In festis annualibus percipiet quilibet principalis capellanus & matricularius tres solidos; videlicet ad matutinas duos solidos, & ad horas de mane cum Missa majori sex denarios; & ad horas de sero sex denarios. Subcapellanus habebit quatuordecim denarios; videlicet ad matutinas octo denarios; & ad horas de mane cum majori Missa tres denarios; & ad horas de sero tres denarios. Clericus habebit decem denarios; videlicet ad matutinas sex denarios; ad horas de mane cum Missa majori duos denarios; & ad horas de sero duos denarios. In iis tamen omnibus intelligimus esse salvum, ut ulli eorum, qui distributiones debent percipere supradictas, omissio unius, vel duarum horarum omni die non obsit quoad percipiendas distributiones prædictas; dum tamen Missæ & vesperarum officia nullatenus intermittant. Distributiones autem matutinarum nullas habebit, nisi fuerit præsens in Matutinis; vel qui infirmus fuerit, vel minutus, sicut superius est dictum. Omnes autem distributiones prædictas volumus fieri de obventionibus, & oblationibus, quæ annuatim fient in capella prædicta; exceptis illis oblationibus, quæ fient in Missis ad manus sacerdotum; quæ oblationes erunt principalium capellanorum, & matriculariorum, sicut superius est expressum.

[455] Luminare quoque ipsius capellæ, sicut a nobis est ordinatum, [item circa lumen, oblationes,] fieri volumus per prædictos matricularios de obventionibus, & oblationibus prædictis cum additione sexaginta solidorum annui redditus; qui ad faciendum luminare capellæ veteris, prout in supra notatis prædecessorum nostrorum litteris continetur, fuerunt ab antiquo concessi. De quo luminari sic ordinavimus; ut tres cerei, quorum quilibet tres libras ponderabit ad minus, continue omni die, ac nocte ardeant in bacinnis * argenteis ante majus altare: privatis diebus ad vesperas, matutinas, & ad majorem Missam super majus altare ante sanctuaria ardeant quatuor cerei: in festis novem lectionum, & Dominicis diebus sex cerei: in festis, quæ cum semiduplo fiunt, octo: in festis duplicibus duodecim: in festis annualibus viginti quatuor, quorum cereus quilibet ponderabit duas libras. Præter hæc etiam volumus, ut in omnibus annualibus festis in Missa, in matutinis, & vesperis primis & secundis, & omnibus diebus, quibus de sacrosanctis reliquiis fiet Missa solemnis, in Missa ardeant duodecim cerei, quorum quilibet ponderabit duas libras, circa capsam sanctarum reliquiarum; sex videlicet ab uno latere, & sex ab alio: & similiter quotiens infra octavas susceptionis sanctæ coronæ, sanctæ crucis, vel sanctarum reliquiarum, de ipsis sacrosancta corona, sancta cruce, vel prædictis reliquiis celebrabitur Missa solemnis.

[456] De prædictis etiam obventionibus, & oblationibus verrerias * ejusdem capellæ refici, [restaurationemque sacelli:] & reparari volumus, quotiens opus fuerit, & in bono statu servari. Si quid vero de obventionibus, & oblationibus completis hujusmodi residuum fuerit; nos, illud voluntati, & ordinationi nostræ, & successorum nostrorum regum Franciæ volumus fideliter reservari in defectum luminaris ipsius, vel alios usus ejusdem capellæ convertendum. Si quid vero defecerit, volumus, & præcipimus, ut illud, quod deerit de prædictis obventionibus, & oblationibus ad prædicta complenda, percipiatur de denariis nostris, & successorum nostrorum regum Franciæ Parisiis apud templum, quousque super hoc aliter duxerimus ordinandum.

[457] Volumus insuper & ordinamus, quod quilibet prædictorum principalium capellanorum, [circa excubias nocturnas apud sacras reliquias,] cum deserviet in ordine vicis suæ, qualibet nocte dormiat in capella prædicta cum matriculariis, quos omnes in eadem capella jacere volumus omni nocte; ut circa sanctarum reliquiarum custodiam juges excubiæ perseverent. Volumus etiam, ut ille capellanus, qui vice sua jacuerit in capella, pro singulis noctibus percipiat in matutinas tres denarios plusquam cæteri capellani. Liceat autem cuilibet capellano, quod, si legitimum habeat impedimentum, subcapellanus ipsius vices ejus suppleat, quantum ad ecclesiasticum officium faciendum in ordine vicis suæ, & jacendum in capella de nocte; & percipiat in distributionibus, quantum perciperet principalis capellanus dominus suus, si in officio illo personaliter deserviret.

[458] De capella autem inferiori duximus providendum, ut omni die, salvo capellæ superioris servitio, per aliquem de capellanis principalibus, sive de subcapellanis eorum, [juramenta a ministris facienda:] uno sibi ad minus de clericis assistente, divina officia celebrentur ibidem. Jurabunt autem prædicti principales capellani, necnon & matricularii, tam præsentes, quam futuri, quod in prædicta capella continuam facient residentiam bona fide. Jurabunt etiam ipsi principales capellani, & matricularii, & omnes eisdem pro tempore successuri, necnon & omnes subcapellani & clerici eorum; quod nobis, & hæredibus nostris regibus Franciæ sanctas reliquias universas, & singulas, & totum thesaurum capellæ prædictæ, tam in auro, quam in argento, & lapidibus pretiosis, ornamentis, libris etiam, & quibuscumque rebus aliis, bene ac fideliter conservabunt. Quotiens vero principales capellani, aut matricularii novos subcapellanos, & clericos evocabunt secum; illi novi subcapellani, & clerici tenebuntur præstare simile juramentum. Vacantibus autem capellaniis principalibus, & matriculariis supradictis, nos, & hæredes nostri reges conferemus easdem; & hoc jus nobis & hæredibus nostris regibus in perpetuum reservamus. Personæ autem, quibus eas contulerimus, juramentum ejusdem formæ facere tenebuntur.

[459] [præpositum aliorum sacelli ministrorum;] Verumtamen, ne ea, quæ super prædictis a nobis ordinata præmisimus, inordinate procedant; cum inter prædictos capellanos, matricularios, & clericos, si pares essent, & personam certam sibi præpositam non haberent, paritas ipsa, & superioris defectus procedente tempore posset esse jurgiorum fomes, & materia scandalorum; volumus, quod de prædictis capellanis, aut matriculariis, qui pro tempore fuerint, per nos & hæredes nostros reges assumatur unus, qui præsit aliis capellanis, matriculariis, subcapellanis, & clericis universis capellæ prædictæ; & ipsi tenebuntur ejusdem parere mandatis. Ipse autem contradictores, & rebelles per substractionem beneficiorum, & alias convenienti poterit districtione punire. Ille autem, qui ceteris præerit, habebit quindecim libras præ ceteris in beneficio percipiendas in castelleto nostro Parisiensi eodem modo, qui superius est expressus; & in festis duplicibus, & annualibus, duplicem distributionem.

[460] [de sua demum, ac successorum suorum in his omnibus potestate.] In iis etiam omnibus, quæ superius sunt expressa, retinemus & reservamus nobis, & hæredibus nostris regibus salvam, & liberam potestatem; ut in iis & aliis, quæ circa statum prædictæ capellæ viderimus ordinanda, possimus addere, minuere, vel mutare. Retinemus etiam nobis, & hæredibus nostris, regibus Franciæ plenum jus & perpetuam potestatem, ut de prædictis reliquiis universis, & singulis, & ornatu earum, & de toto thesauro, quod reposuimus, aut reponimus imposterum in capella prædicta, in auro, argento, lapidibus pretiosis, ornamentis etiam, & aliis quibuscumque rebus, ad nostrum beneplacitum ordinare, & nostram possimus facere voluntatem. Rogamus tamen hæredes nostros, ut prædictas sacras reliquias, sive ornatum earum, vel aliquid de thesauro, quod ibidem reposuimus in auro, argento, lapidibus pretiosis, seu aliis rebus, de capella prædicta non amoveant in futurum, vel amoveri permittant. Quod ut perpetuæ stabilitatis robur obtineat, præsentem paginam sigilli nostri auctoritate, & regii nominis charactere inferius annotato fecimus communiri. Actum apud Aquasmortuas anno Incarnationis Dominicæ millesimo ducentesimo quadragesimo octavo, mense Augusto, regni vero nostri anno vicesimo secundo, astantibus in palatio nostro, quorum nomina supposita sunt, & signa, dapifero nullo. S. Stephani Buticularii. S. Johannis Camerarii. S. Huberti Constabelarii. Datum vacante Cancellaria.

[Annotata]

* l. capsam, id est, thecam

* i. e. assignaverimus

* i. e. cui vena secta

* i. e. candelabris

* i. e. laminas vitreas, Gallice, vitres

§ XXXVIII. Alphonsus frater Regis militia donatus, & comes institutus: periculosa principum conspiratio: contra Marchiæ comitem expeditio S. Ludovici, qui plurima oppida & castra occupat.

[Ludovicus fratri Alphonso cum militiæ cingulo donat comitatum Pictaviæ,] Anno 1241 S. Ludovicus fratrem suum Alphonsum, militari cingulo donatum, comitatum Pictaviæ * & Alverniam * habere jussit, heredemque declaravit comitatus Tolosani: quæ fuit novi belli occasio, ut videbimus. Albericus ad hunc annum pag. 578 ea de re ita scribit: Rex Ludovicus in festo sancti Joannis fratrem suum Alphonsum apud Salmur *, militem fecit, & per instituit ipsum, ut sit dux Aquitaniæ, & per uxorem suam comes Tholozanus. At titulum ducis Aquitaniæ Alphonso tributum alibi non invenio. In testamento suo Ludovicus VIII filio quarto, qui tunc erat Alphonsus, reliquerat comitatum Pictaviæ, & totam Alverniam. Verum liberalitas S. Ludovici in fratrem adjecit Albigensium ditionis partem illam, quam tractatu Parisiensi obtinuerat. Habet id Nangius pag. 336, hisce rem verbis exponens: Anno sequenti apud Salmurum archiepiscopos, episcopos, & abbates quam plurimos: sed & totam fere regni sui militiam convocavit. Tunc inibi dominum Aldephonsum fratrem suum novum faciens militem, quem multis diebus jam transactis filiæ comitis Tholosæ, Johannæ nomine, maritali lege fecerat solemniter sociari, concessit eidem terram Averniæ, Pictaviæ, & terras Albigensium perpetuo possidendas. Ibi plures præpotentes & divites festo & lætitiæ intendendo, divitias quasi pro nihilo reputantes expendebant, & vestiebantur milites purpureis & sericis. Sed & ipsi pontifices & abbates, prout melius poterant, se in omnibus exornabant. De hoc vestium splendore, conviviique ibi habiti celebritate plura dabit Joinvillius num. 36, qui interfuit.

[462] Contendebant Angli comitatum Pictaviæ ad se pertinere, [contendentibus Anglis Pictaviam sui esse juris:] cujus & partem aliquam possidebant: titulum autem comitis Pictaviæ fratri suo Richardo concesserat rex Henricus: unde Matthæus Parisius, ad hunc annum pag. 383 hæc referens, pro consuetudine sua bilem rursus evomit in Gallos: Eodemque tempore, inquit, Rex Francorum usus odientium regnum Angliæ consilio, dedit comitatum Pictaviæ Amphulso *, fratri suo, die Nativitatis S. Joannis Baptistæ. Ubi idem Rex, accincto ipso eodem Amphulso fastigiose nimis militari cingulo, investivit eum honore comitatus Pictaviæ, qui ad regem Angliæ, vel ad fratrem ejus, ex dono ipsius, de jure spectare dignoscitur. Fecitque idem Rex Francorum milites quam plures nobiles, ut sic fratris Amphulsi tyrocinium serenare videretur: parvi pendens, imo potius vilipendens comitis Richardi, qui Deo fideliter in Terra sancta militavit, jus vel vendicationem. Unde multi non satis potuerunt admirari de Francorum nobilitate hoc permittentium & consulentium, qui mala pro bonis tam ingratanter & impudenter reddiderunt. Refutari operose non merentur insulsa biliosi hominis convitia: quid enim peccavit Ludovicus, quod comitatum fratri ex testamento debitum tradiderit? Quid Galli, qui hoc permiserunt? Neque vero hæc fuit belli secuti causa, sed alia, quam jam assignabo.

[463] [exactum fidelitatis & clientelæ juramentum] Joinvillius num. 37 refert Alphonsum a Rege ductum ad Pictonum metropolim: ratio erat, ut ibidem Alphonsus acceptaret juramenta fidelitatis, atque homagia a subditis suis, inter quos erat ceteris potentior Hugo Marchiæ comes, qui uxorem habebat Elisabetham Angliæ olim reginam, atque Henrici regis matrem, mulierem superbia insignem: hanc autem mulieris superbiam belli causam fuisse ex auctoribus mox perspicies. Nangius supra allatis verbis hæc subjungit: His peractis, petiit Rex Ludovicus ab Hugone comite Marchiæ, ut homagium pro terra sua, quam habebat in Pictavia, sicut debebat, faceret fratri suo domino Alphonso comiti Pictaviensi. Sed dictus comes Marchiæ vento superbiæ inflatus nullo modo asseruit se facturum. Innitendo enim se super baculum arundineum confractum, scilicet regem Angliæ Henricum, cujus matrem comes ipse habebat uxorem, meditabatur per ejus opem contra dominum suum Regem Franciæ rebellare. Recusatum homagium apud antiquos omnes invenio: Chaizius tamen pag. 306 illud præstitum scribit a comite, allegans inventarium Pictaviense, sed comitem postea facti pœnituisse.

[464] [Alphonso facere renuit Hugo Marchiæ comes,] Ut ut est, culpam uxori ejus tribuit historicus Anglus Matthæus Westmonasteriensis ad annum 1242 pag. 307, belli causam his verbis enarrans: Eodem anno in Pictavia orta est seditio magna, quæ postea ruinam maximam, & schisma lethale, nec non & guerram, & damnum generavit irrestaurabile. Comes enim de Marchia, instinctu Isabellæ, quam Franci Jezabel impiissimam nominant, uxoris ejus, matris scilicet regis Angliæ, calcaneum levavit contra dominum suum Regem Franciæ. Indignabatur enim vehementer, quod Aldefonsus, frater Regis Francorum, comes jam Pictaviæ, cui Rex Francorum comitatum eumdem nuper contulerat, homagium debitum ab eo exegit. Unde procaciter respondens dictus comes de Marchia, cum superbia & abusione, quod de jure debuit, abnegavit. Ascendit igitur super hoc usque ad Regem Francorum querimonia non levis. Admonebatur comes talem insolentiam corrigere. Sed multoties admonitus, hoc facere contemnens, & muliebri utens consilio, significavit regi Angliæ, ut veniret in Pictaviam, non comitatu Anglorum suorum, sed quantitate pecuniæ communitus, & omnes terras suas ei redderet transmarinas. Rex autem consiliis Pictaviensium, quibus prodere proprium est, fidem adhibuit & consensum, & in thesauris & navigio transitum præparans, nullius amicorum suorum neque hominum naturalium consiliis vel precibus potuit retardari. Ita rex Angliæ speciosis comitis promissis bello huic est implicitus.

[465] Ut Angliæ regem, ita & comitem Tolosanum noverat occasioni imminere recuperandi ditiones amissas: hunc igitur Marchiæ comes facile in partes suas pertraxit cum aliis ei adhærentibus. [ac fœdus init cum rege Angliæ & comite Tolosano contra Ludovicum:] Rem accipe ex Guilielmo de Podio Laurentii cap. 45: Interea, inquit, oriuntur contractus inter eosdem comites Tolosæ, & Marchiæ, & regem Angliæ de facienda guerra Regi Franciæ, pluribus aliis consentientibus in id ipsum, ut lacessitus ex multis lateribus minus sibi sufficeret defensurus: super quo idem comes Tolosanus mysterium habuit consilii sui cum magnatibus suis, inter quos comes Fuxi fuit præcipuus, qui hoc ei consuluit, & consilii sui, ac promissionis, quod eum juvaret in tota guerra Regi movenda, præstito juramento sibi dedit litteras etiam pendentes. Nobiles plures, qui comiti Tolosano adhæserunt, enumerat auctor citatus. Rex item Aragonum videtur fœderi adhærere voluisse: nam apud Parisium pag. 392 Marchiæ comes auxilium regis Aragonum regi Angliæ promittit; nec dubium est, quin tractaverit cum comite Tolosano apud laudatum Guilielmum de Podio cap. 34: an autem fœdus omnino amplexus sit, incertum mihi apparet.

[466] Hugo interim Marchiæ comes, collecta manu militum, [deinde Alphonso se contumeliose opponit.] consedit Liciniaci non longe a Pictonum metropoli, ubi Rex erat cum fratre. Rex autem, reditum Parisios non satis tutum videns, pacis conservandæ studio accessit comitem Marchiæ, cum eo tractaturus, ut ex Joinvillio habemus num. 37. Quid tunc ibidem conclusum sit, non quidem aperit auctor; attamen in spem venerat Alphonsus præstandæ sibi clientelæ a comite: etenim hac spe eum invitaverat ad secum prandendum in diebus Natalitiis. Sed comes Marchiæ, si fides omnimoda Parisio hæc narranti pag. 392, quadam nocte infra quatuor dies Natalitiorum, cum in crastino venturus foret, secundum promissionem suam, hoc * facere; inito consilio cum uxore sua Isabella, quod mutato proposito resisteret violenter, venit ante Andephulsum, & ait frontuose ei: Proposui tibi facere homagium deceptus & circumventus: mutato igitur spiritu tibi juro, & constanter assero, quod numquam tibi injurioso, ligantiæ * fœdus faciam, vel observabo: qui privigno meo comiti Richardo fideliter Deo in Terra sancta militanti, & captivos nostros prudenter ac misericorditer liberanti, comitatum suum indecenter abstulisti, mala pro bonis retribuendo. Et statim intumescens minis intonantibus, stipatus armatorum caterva, cum uxore sua procaciter per medium, Pictavis arcubalistis protensis, accensa domo, qua hospitatus fuit, raptim & cursu repentino, equum magnum insidens avolavit. Tantam Hugoni comiti temeritatem suggessit fiducia tum suarum, tum fœderatorum virium: at quam facile una æstate potentes hosce adversarios domuerit Ludovicus, patebit ex sequentibus.

[467] Rex sanctus, audita comitis insolentia, ad bellum se paravit, & præter exercitum copiosum, quem studiose collegit, [Parant se ad bellum hinc Ludovicus, inde fœderati:] aliquot triremes ante Rupellam Anglis opposuit, teste Parisio pag. 394, ne illa parte Pictaviam invadere possent. Rex item Angliæ se parabat diligenter cum fratre suo Richardo: nec minus Marchiæ comes, & Pictones. De quibus pag. 396 hæc scribit Parisius: Civitates & castra sua munierunt, prærupta montium molarum obicibus, & arborum præcisarum repagulis, ubi aditus in suam patuit regionem ad nocendum, obstruxerunt: semitas & stratas saxorum vel stipitum obicibus immeabiles reddiderunt: vineas, quas hostibus profuturas crediderunt, cum pomariis succiderunt: puteos obturaverunt, fontes & eorum rivos perturbaverunt, nec non & aliquos intoxicaverunt: herbarum pabula & fructuum alimenta adversantibus patentia exterminarunt: & omne genus victualium, vel quiescentium receptacula, radicitus & funditus subverterunt, ut adventantes Francigenas penuria multiplici tabescentes a finibus suis saltem sic propulsarent. His præmissis, audiamus quomodo Hugonem Marchiæ comitem aggressus sit Ludovicus; nam induciæ cum Anglis necdum ruptæ erant, licet utrimque se reges ad bellum pararent.

[468] [Ludovicus, ditionem comitis ingressus, quædam castra] Nangius pag. 337 expeditionem Regis ita narrare aggreditur: Anno igitur Dominicæ Incarnationis MCCXLII Ludovicus Rex, non immemor superbiæ & exosæ præsumptionis Hugonis comitis Marchiæ, totam regni sui militiam adversus eum circa anni principium congregavit. Et tunc cum infinita tam equitum quam peditum multitudine bellatorum, quibus facies terræ veluti locustis operiebatur, in terram comitis Marchiæ introivit. Et primo castrum, quod Mosteriolum in Gastina * dicitur, obsidens, paucisque diebus in obsidione commorans, illud in brevi tempore sibi potenti virtute subjugavit. Deinde ad turrim Berugiæ *, quæ fortissima & munita peroptime erat, se convertens, fixis tentoriis & regiis papilionibus, statim suos mangonellos & alia ingenia * quam plurima jussit in ipsius turris circuitu elevari. Turris vero defensores fortiter se habentes, Francorum impetus viriliter sustinebant. Verumtamen pauco tempore elapso ipsam turrim cum universis armis, copiaque victualium maxima, quæ in illa erat, cepit. Postea Rex considerans, quod suis prædicta turris multa mala intulisset, & adhuc inferre posset, ipsam dirui fecit, & ad nihilum redigi festinanter. Hæc ipsi Marchiæ comiti erepta: nunc quædam ejus consanguineo, & fœderato ablata, sic narrare pergit:

[469] [brevi tempore expugnat: veneni submissi periculum evadit:] Post captionem Monsterioli, & turris Berugiæ supra comitem Marchiæ factam, videns Rex, quod Dominus cum ipso esset, ad quæcumque ambulabat, firmans regnum ejus potentissime, aliud castrum, scilicet Fontenaium *, quod Gaufridus de Lixengnio * tenebat, qui erat in auxilium comitis Marchiæ, cœpit fortiter expugnare, & elapso brevis temporis intervallo, illud in suam redegit potestatem. Deinde aliud castrum ejusdem Gaufridi fortissimum, quod Voventum * nominatur, sibi potenter subjecit. Hæc contra Gaufridum de Lusignan, cujus nomen non parum luxavit Nangius: quo autem pacto hic Regi fuerit reconciliatus, ac partem amissorum ipsius misericordia receperit, narrat Chaizius pag. 327. Verum dum hæc succedunt tam prospere, summum Rex adiit vitæ periculum, quod ei machinatam impiam mulierem, post Vincentium Bellovacensem lib. 30, cap. 148, sic enarrat laudatus Nangius: Videns autem comitissa, uxor comitis Marchiæ, quod maritus suus comes Regi resistere non valebat, servientes donis & promissis illectos ad curiam Regis transmisit cum veneno, ut Regem & fratres ejus, quos maritus suus comes armis vincere non valebat, ipsa potu occideret venenoso. Sed quod latenter facere cogitaverat, non potuit adimplere. Nam deprehensos nuntios cum veneno præcepit Rex atrocissimo carceri mancipari. Hinc ad præcipuum comitis Marchiæ propugnaculum auctor nos deducens, sic prosequitur:

[470] Rex siquidem videns exercitum suum nimis magnum & fortem, [castrum comitis munitissimum vi capit,] promptissimumque ad bellum, quasi leo paratus ad prædam, Frontenaium * castrum fortissimum, duobus paribus murorum muratum, fortissimisque turribus & grossis * firmatum, fecit potentissime obsidere. Sed qui castrum defendebant, Regis exercitum nobiliter receperunt. Unde Rex castri fortitudinem, & defendentium probitatem audaciamque considerans, turres ligneas jussit illico elevari, ut per ipsas suus posset exercitus contra castri defensores fortius dimicare. Elevatis itaque ligneis turribus, erectisque circumquaque petrariis, mangonellis, & aliis ingeniis, cœpit Rex castrum prædictum viriliter expugnare. Sed illi, qui intus erant ad defensionem castri, ut nobiles defensores conflictum inimicorum potenter sustinebant. Unde quidam balistarius quarrellum * ad turrim jaciens, fratrem Regis comitem Pictaviensem in pede graviter vulneravit. Quo viso, Rex iratus vehementer, dictum castrum jussit acrius impugnari. Ad cujus præceptum milites Franciæ fortissimi bellatores ipsum castrum fortius, & asperrime invadentes, castrum in brevi tempore cum suis defensoribus, videlicet uno de filiis comitis Marchiæ, qui non erat legitimo matrimonio natus, cum quadraginta & uno militibus, & quater viginti servientibus, aliisque minoribus quam plurimis, excellentissimo Regi Ludovico domino suo reddiderunt. Quos Rex partim Parisius, & partim alibi jussit in diversis locis diligenter custodiri. Castrum autem usque ad ultimum lapidem facit protinus destrui & everti.

[471] Fortissimam castri hujus expugnationem non minus commendat Matthæus Parisius pag. 398, [ac comitis filio, aliisque in eo captis, clementer parcit:] scribens illud expugnatum infra quindecim dies contra omnium Pictavensium opinionem. At non minus Christianam Regis fortitudinem commendat, quod subjungit de captivo comitis filio ad Ludovicum adducto. Verba ejus accipe: Qui cum conspectui Regis triumphantis præsentaretur cum suis concaptivis, & instanter postularent multi Francorum, ut ad terrorem aliorum statim suspenderentur, ait Rex, quasi factus ejusdem filii fidelis comitis advocatus: Non est reus mortis, si paternis præceptis usque ad mortem obedivit: neque complices sui, qui domino suo fideliter serviendo obtemperarunt: sed Parisios mittantur incarcerandi. Quod & ita factum est. Adeo nec victoria insolentem reddidit Ludovicum, nec suum a veneno periculum, fratrisve vulnus sic eum exacerbavit, ut ei æque promptum non fuerit, christiana charitate ac ratione duce, animum vincere, atque iracundiam cohibere, quam hostium castra expugnare.

[472] Hujus porro castri occupatione terrorem injectum Pictonibus, [plurima alia castra, & oppida occupat.] multaque facili negotio castra & municipia occupata, subjungit Parisius. Verum hæc breviter enarrantem rursus audiamus Nangium: Postea, ait, Rex inde pertransiens, castrum de Villaribus *, cum his, qui intus aderant ad defensionem castri, sibi potenter subjecit. Erat quidem illud castrum Guidonis de Rupe forti, qui Marchiæ comiti adhærebat, & ideo fecit Rex illud dirui festinanter. Quo destructo, aliud castrum, cui Breic * vocabulum est, suo circumcingens exercitu, sibi celeriter subjugavit. Quo subjecto, usque ad castrum, quod nominant Sanctum Gelasium *, pertransivit: quod obsidens sibi infra paucos dies adquisivit. Deinde ad aliud castrum, quod Taunaium * dicitur supra Voutonam * accessit, & illud capiens pauco elapso tempore, suam in illo posuit guarnisionem *. Et tunc Rex serenissimus sentiens & veraciter perpendens, quod Dominus iter suum dirigebat & se comitabatur, accessit ad Mautas * castrum comitis Marchiæ, quod expugnans, turrim, quæ ibi erat fortissima, evertit funditus & destruxit. Turre vero eversa & ad nihilum redacta, usque ad Torz * castrum Ebulonis de Rupe forti accessit. Sed fortitudinem Regis, qui castrum custodiebant, cognoscentes, perpendentesque quod ibi nullo modo possent resistere, iram ejus incurrere metuentes, nudi & inermes de castro exeuntes, suis omnibus relictis, castrum Ludovico Regi humiliter reddiderunt. Rex autem illud muniens sua gente, adversus Aucerrium properavit, quod sibi non multis diebus evolutis subjiciens, dirui penitus imperavit. Hactenus contra rebellem comitem, priusquam Anglorum adesset subsidium, agentem vidimus Ludovicum; nunc contra regem Angliæ, comiti junctum, bellantem videbimus, ubi tamen exposuerimus, quonam rex Angliæ prætextu inducias ruperit, quas pepigerat cum Ludovico.

[Annotata]

* Poitou

* Auvergne

* Saumur

* Alphonso

* i. e. clientelam professurus

* i. e. homagium ligium, ut vocant

* Montreuil en Gatine

* la Tour de Beruge

* i. e. machinas

* Fontenai le Comte

* de Lusignan

* Vouvent

* Frontenay l'ab batu

* i. e. crassis

* i. e. telum brevius

* Villers

* forte Briou

* S. Gelais

* Tonnay

* Boutonne fluvius

* i. e. præsidium

* Matha, Valesio Matas.

* Thore

§ XXXIX. Bellum S. Ludovico a rege Angliæ indictum: gemina Ludovici de fœderatis victoria: oppida capta: comes Marchiæ, multique alii nobiles Regi se subjiciunt.

[Honestissimas pacis conditiones regi Angliæ bellum indicenti offert Ludovicus:] Injuria comitis Marchiæ rebellioni conjuncta Ludovicum coëgerat arma suscipere, ut vidimus: at vero quam pacis amans esset, luculenter declaravit hoc tempore, dum Henrico Angliæ regi honestissimas pacis conditiones obtulit, quas ille tamen, spe inani lactatus recuperandi amissas in Gallia provincias, accipere detrectavit. Testatur id Westmonasteriensis ante citatus pag. 308 hisce verbis: Ipso quoque tempore, Rex Francorum piissimus & elegantissimus, spiritu tactus misericordiæ & tranquillitatis, obtulit domino regi Angliæ optimam formam pacis, eo quod ejus erat consanguineus, & uxor ejus regina reginæ Angliæ soror extiterat. Sed rex Angliæ, comitis de Marchia seductus falsis pollicitationibus, ipsam penitus recusavit, asserens se numquam a consiliis dicti comitis recessurum, quem patrem suum de more appellavit. Et statim hostiliter & inconsulte ipsum Regem Francorum diffidavit, id est, bellum indixit. Matthæus Parisius pag. 398 hisce consentit, atque aliqua distinctius exponit, quæ compendio tradam. Missi fuerunt ad Ludovicum legati regis Angliæ, dum ille Frontendium obsidebat, quos Rex honestissime excepit, ac mensæ suæ adhibuit. Conquesti sunt inducias a Ludovico ruptas: negavit ille se quidquam contra inducias fecisse, cum comes Marchiæ iis non comprehenderetur, nec cliens esset regis Angliæ: adjiciebatque, Anglum potius violasse inducias, quod rebelles sibi subditos suscepisset defendendos. Quin & Pictaviam obtulisse, & maximam Normanniæ partem scribit memoratus auctor, quod tamen fecisse non crediderim solum, ut induciæ manerent, verum ut pax firmaretur, Anglusque jure suo in alias provincias cederet. Neque existimo tam honestas pacis conditiones oblatas a Ludovico, quod religione quadam angeretur juramenti olim a patre in Anglia præstiti, ut fingit Parisius: sed propter affinitatis vinculum, atque amore pacis, ut refert Westmonasteriensis: nam his ipsis de causis eum non pauca deinde Anglo cessisse, suo loco narrabimus. At quidquid fuerit, Anglus bellum promptius indixit, quam deinde gessit.

[474] Concurrit utriusque Regis exercitus in provincia Santonensi prope Talleburgum * dictæ provinciæ oppidum, [Conveniunt duorum regum agmina, flumine tantum divisa:] ita tamen ut flumine Carentonio *, quem Charantam nominat Nangius, Charentam Parisius, a se invicem dividerentur. Summa ibidem apparuit Ludovici fortitudo in transeundo flumine, par in hostes humanitas in concedendis facile induciis. At antiquos auctores audiamus. Nangius pag. 338 ita narrationem suam prosequitur: Postea vero, cum ibidem prope in quodam maresio * pontes faceret elevari, ut ultra versus regem Angliæ, qui in civitate Xantonensi * latitabat, valeret transire absque magno incommodo, propter importunitatem transitus non habito consilio transeundi, rediit in vigilia Magdalenæ versus Tailleburgum castrum Gaufridi de Ranconio, situm super aquam Charantæ. Cumque fixisset ibi tentoria sua super ripam aquæ ipsius, balistarii Anglicorum, qui in altera ripa astabant, & rex Angliæ Henricus similiter cum fratre suo Richardo, & Hugone comite Marchiæ, Simoneque de Monte forti, cum aliis suis militibus & grandi multitudine Anglicorum, quos una cum rege eorum comes Marchiæ in præsidium adversus Regem Franciæ dominum suum fecerat transfretare, ab ipsa ripa aquæ recedentes, licet rex Angliæ paratus esset ad bellum, tamen dominum suum Regem Ludovicum pertimescens, per tractum duarum balistarum, & eo amplius, cum suis militibus se retraxit.

[475] Non sine conflictu aliquo Angli recessisse videntur a ripa fluminis: [prælium in fluminis transitu,] etenim Matthæus Parisius pag. 399 docet, flumen prope Talleburgum ponte optimo junctum fuisse; deinde, rege Angliæ nihil aliud quam belli impetum exspectante, quosdam Anglorum pontem servasse. Joinvillius vero scribit num. 38, Gallos transitum tentasse partim navibus partim per pontem ingenti cum periculo, Cœperuntque, inquit, in Anglos invehi, statimque validi fuere ictus dati. Addit Regem ipsum aliis se immiscuisse, atque insigni se injecisse discrimini, quod hostes immenso intervallo superiores essent numero, ubi per pontem transiverat. Gujartus etiam apud Cangium pag. 137 pugnam agnoscit: conflictum vero nullum describunt Westmonasteriensis, Parisius, & Nangius, adeo ut facile crediderim non diuturnum fuisse conflictum, sed totum fere in ponte superando fuisse certamen, quo amisso, se Angli ad aliquot spatium retraxerint, ac Richardus accesserit ad inducias a Rege petendas, cujus industria regem Anglorum cladis periculo ereptum fatetur Westmonasteriensis. Potuerunt etiam Angli a ripa fluminis recedere ob balistarios Gallos, qui per angustum flumen eis non levia inferre incommoda potuissent.

[476] Quacumque autem de causa pedem retulerint, secuti sunt Galli, [cedentibus Anglis, Richardus] ut subdit Nangius his verbis: Quod percipientes Francigenæ, quingentos servientes cum balistariis, & magna multitudine peditum armatorum fecerunt per pontem prædictum celerrime pertransire. Quos videns frater regis Angliæ comes Richardus, illico armis depositis versus Francos accelerans, petiit vocari comitem Atrebatensem, ut cum ipso de treuga capienda loqueretur. Sed tunc non ad comitem Richardum, imo ad Regem Ludovicum fratrem suum pro consilio super hoc habendo, accessit comes Atrebatensis. Et statim Anglici pavore nimio consternati, non expectantes responsionem comitis Atrebatensis de treuga capienda, versus Xantonas cursu velocissimo fugerunt. Verum sub noctem tantum fugisse Anglos, idque post impetratas unius diei inducias, volunt scriptores Anglici Parisius scilicet, & Westmonasteriensis. At sive serius fugerint Angli, sive citius, fugisse constat. Nam victoriæ Gallorum, Anglorumque fugæ testis accedit nummus, quem Jacobus de Bie fol. 24 sic expressit.

[477] [inducias unius diei a Ludovico impetrat:] Nec tamen dubitandum videtur, quin unius diei inducias concesserit humanissimus in hostes Ludovicus: has enim sequenti modo refert Parisius pag. 400: Cum autem hæc audisset omnia comes Richardus, dearmavit se, & assumpto uno baculo in manu sua, transivit pontem, de pace vel treugis loquuturus. Imminebat enim regis Angliæ captio manifeste. Erat autem dies Dominica. Et cum venisset ad exercitum, receptus est cum summo honore a Francis, & vocabant eum multi redemptorem suum, quia per compositionem pacis eos in Terra sancta liberaverat. Et intrans ad Regem Franciæ, reverenter vocatus est. Et cum desiderium suum Regi exposuisset, scilicet de treugis obtinendis, concessæ sunt ei treugæ usque in crastinum vix. Et hoc impetravit, tum quia favorabilis persona Francis fuit, pro nobilium dicta liberatione in Terra sancta, tum quia fuit domini Regis Francorum consanguineus, tum quia fuit dies Dominica. Et cum recessisset comes, salutans Rex, ait recedenti: Domine comes, domine comes, concessi vobis hac die cum sequente nocte treugas, ut interim deliberetis vobiscum, quid agendum sit de cætero vobis salubrius: nox enim consilium habet. Cui comes: Ideo petii inducias, quas impetravi. Ex his perspicias, sanctum Regem, qui animo prorsus imperterrito prælium inibat, nec pericula formidabat, ne in ipso quidem conflictu solitam benignitatem ac pacis amorem deposuisse.

[478] Fugam vero Henrici regis, totiusque exercitus subdit idem auctor post reditum comitis Richardi, prandiumque celeriter sumptum, convasatis sub occasum solis sarcinulis, [dein fugientibus Anglis, flumen transmittunt Galli.] cum inciperent tenebræ fieri. Quod, inquit, cum cognovisset Rex Francorum, quod tamen vix credere potuit, eadem nocte cum toto exercitu suo pontem pacifice transiit, & eodem loco, quo rex fuerat, die postera fixerunt Franci sua tentoria summo mane. Dies ille Lunæ partim quieti militum, partim transvehendis totius exercitus impedimentis datus, ut colligitur ex verbis sequentibus auctoris: Adventabat enim & crescebat exercitus: plaustra enim & bigæ, machinas & victualia deferentes, viam trium milliarium detinebant, quæ ad mille & sexcenta æstimabantur. At vero die Martis sequenti atrox ortum est prælium, cum id nec Angli exspectarent, nec Galli. Causa fuit Hugo Marchiæ comes, qui satis cernebat actum de se esse, nisi per felicem conflictum rem restitueret: gravis enim inter ipsum atque Henricum Angliæ regem exarserat contentio, quod conquereretur Henricus, non tantam se invenisse militum copiam, quantam comes promiserat: comes vero se plura promisisse, quam præstiterat, negaret, ut Joinvillius num. 39, & fusius habet Parisius pag. 399, & sequenti.

[479] Hinc comes fortasse, metuens, ne desereretur ab Anglis, [Acre prælium, ortum a pabulatoribus,] fortunæ aleam subire maluit, præliique occasionem captare. Audi Parisium pg. 400: Die autem Martis proximo sequente, Rex Franciæ cum exercitu suo insecutus est regem Angliæ. Et cum appropinquasset Xantonas, quidam de Francis discurrebant, emolumentis victualium intendentes, quod vulgo forrari * dicitur. Quibus comes de Marchia hostiliter occurrit, rege Angliæ inconsulto, vel exercitu ejus. Et facto congressu acclamatum est terribiliter: Ad arma, ad arma. Hinc Regales, regales: inde Montis gaudium, montis gaudium, scilicet utriusque regis insigne. Et ascendit clamor usque ad Xantonas ad regem Angliæ & ejus exercitum, & dictum est, quoniam comes de Marchia bellum inseruisset, volens vel vitam perdere vel famam redimere. Et commotus est uterque exercitus, & incepit conflictus acerrimus extra civitatem Xantonas, inter vineas in arctis viarum. Angli autem in ira sua alacriter Francos in ore gladii susceperunt, certamen gravissimum ineuntes: ita quod si numero eadem die eis æquarentur, sicut & ipsi Franci contestati sunt post certamen, voti compotes de Francis gloriose triumphassent. Hac saltem gloriola cladem suorum delinire voluit auctor Anglus. Non negaverim tamen ex ipso Nangio satis colligi, ancipitem diu fuisse conflictum. Nec dubium esse potest, quin comes Marchiæ omnes vires intenderit ad victoriam obtinendam, cum ipsius ex ea pugna penderet fortuna. At Nangium audiamus.

[480] Pabulatores Gallos circa Santonum metropolim currere, [in quo Galli Anglos fundunt,] comiti Marchiæ, ait, qui erat in burgo cum gente sua per deversus Francorum exercitum, unus garcio * nuntiavit. Quo audito, comes Marchiæ statim armatus cum tribus filiis suis militibus, Scotis, Anglicis, & Gasconibus, qui in ejus auxilium cum rege Anglicano devenerant, Regis Franciæ forratoribus * occurrentes, eos in malum suum invaserunt protinus. Quod agnoscens comes Boloniæ *, qui ex alia parte erat, & cui primo fuerat intimatum, in illos, qui forratores Regis Franciæ invaserunt, fecit impetum ante omnes. Et in principio castellanus Xanctonensis, qui vexillum comitis Marchiæ deferebat, fuit protinus interfectus. Ibidem autem duo reges cum suis exercitibus adunati, bellum durum & asperum, sed non sine strage Anglorum maxima commiserunt. Nam Franci vehementer indignati, eo quod eos Anglici ad bellum lacessere præsumpsissent, in ipsos cum vehementi impetu irruebant. Et tunc ictus asperrimos ingeminantes in eos, confestim agmina fecerunt rarescere Anglicorum, hinc inde bello difficili existente.

[482] [qui Santonas fugiunt.] Tandem dum pondus prælii versum esset in Anglicos, Rex Franciæ Ludovicus extitit triumphator. Nam Anglici Francorum fortitudinem non valentes sustinere, terga vertentes fugerunt. Rex vero Angliæ ictibus Francigenarum perterritus, illic morari vel pugnare ulterius non præsumpsit. Quinimo pluribus de suis interfectis, & multis vulneratis, captis, & retentis, viginti duobus scilicet militibus, & tribus clericis ejus divitibus, cum centum viginti servientibus, versus urbem Xanctonensem arripuit turpem fugam. Quod sui percipientes, pavore nimio agitati, fugæ præsidium assumpserunt. Franci vero ipsos uno agmine persequentes, quoniam non adunati fugiebant, plurimos occiderunt. Anglicis itaque versis in fugam, suos Rex Franciæ bellatores Francigenas recollegit, qui nimis avide persequebantur Anglicos fugientes. Postea vero prisiones * suos præcepit diligenter custodiri, & postmodum diversis regni sui munitionibus mancipari. Quosdam e Gallis, dum Anglos persequuntur avidius, cum iis urbem ingressos, ibique captos, refert Joinvillius num. 39, quos cum captivis Anglis permutatos ait Parisius; at crediderim non nisi post pactas inducias Anglos libertati restitutos. Ceterum hæc victoria finem bello imposuit, ut ex sequentibus fiet manifestum.

[482] [Henricus Blaviam petit, relicta Santonum metropoli,] Festo S. Mariæ Magdalenæ hanc obtinuit Ludovicus victoriam, quam mira rerum conversio mox fuit secuta. In primis Hugo Marchiæ comes pacem quæsivit opera Petri olim Britanniæ comitis, & conditiones a Rege præscriptas, quantumvis duras, acceptare decrevit, at solum conditiones fuere firmatæ post acceptam in deditionem Santonum metropolim. Deinde nobiles varii certatim se Regi dederunt: quæ omnia referuntur fuse a Parisio, brevius a Nangio. Fugam regis Angliæ, quem Ludovicus omnia subigendo secutus est, accipe ex Matthæo Parisio pag. 401: Porro imminente operoso mense Augusti, rex confidenter credens se certum ac tutum apud Xantonam habere refugium, ibidem proposuit per aliquot dies gratia respirationis commorari; cum in crastino sancti Pantaleonis, id est XXVIII Julii, per geminum nuntium intelligit, appropinquare Ludovicum ad urbem obsidione cingendam, additurque Marchiæ comitem jam pacem inivisse: Et incontinenti, inquit, cum rex pransurus fuerat, festinanter .. recessit, & recedens jussit succendi civitatem: quia, prout a nuntio acceperat prænominato, cives jam facta pace cum Rege Francorum, Regi Francorum secreta regis Anglorum proditiose revelaverant. Et … iter versus Blavium * festinanter fugitivus continuavit, non multum curans, quis etiam suorum sequeretur, jejunus penitus & inanis. Quod cum suis nobilibus innotuisset, semicoctis cibariis relictis, subito impransi, arreptis equis velocioribus, regem suum raptim consequuti sunt. Regem ducesque fugientes secutus est exercitus Anglorum summa cum miseria & jactura, uti ibidem videre est.

[483] Rex autem Francorum Xantonas veniens, veneranter a civibus & clero susceptus, [quæ Ludovico traditur: subjiciunt se magnates:] civitatem illam nobilissimam in suam sine difficultate suscepit ditionem. His deinde subjungit subjectionem Reginaldi de Pontibus, Willielmi cognomento Archiepiscopi, & vicecomitis de Thoarzio; atque ita generatim aliorum: Videntes igitur cives, & municipiorum custodes, quod eorum fortiores incurvati sunt, & rex ipse Angliæ, quasi nauta navem desperatam, qui eos debuisset protexisse, fugiens dereliquisset, ad Regis Francorum nobile dominium certatim convolarunt, omnesque comprovinciales se suaque ipsi protinus manciparunt. Difficile est, nec necessarium, de omnibus assignare, quibus diebus se Ludovico subjecerint: constat tamen hæc omnia peracta fuisse sub finem Julii, atque initium Augusti, concurrentibus ad Regem undique magnatibus, dum ipse cum suis regem Angliæ sequebatur fugientem. Accipe relationem Nangii, qui pleraque refert servato temporis ordine: Die vero Martis (XXIX Julii) post festum beati Jacobi Apostoli, dominus Regnaudus de Pontibus, Regis fortitudine & victoria perterritus, ad Regem in villa de Columberiis *, distante a Pontibus * per unam leucam, veniens, publice coram baronibus Regis fecit homagium comiti Pictaviensi.

[484] Viam ad reconciliationem comitis Marchiæ apertam diximus per Petrum Britanniæ comitem; [comes Marchiæ pacem supplex petit,] quo autem pacto res peracta sit, subjicit Nangius: Eadem die venit filius comitis Marchiæ primogenitus, Hugo miles ad Regem Franciæ, cum ipso de pace sub hac forma tractaturus; videlicet quod tota terra, quam Rex acquisiverat super patrem suum comitem Marchiæ, fratri Regis & ejus hæredibus remaneret comiti Pictaviensi; & de residua terra sua ipse comes Marchiæ & uxor ejus cum filiis suis, Regis starent omnimodæ voluntati. Ita tamen quod dictus comes tria castra fortissima, scilicet Melpinum *, & Crosanum, atque castrum Achardi Regi traderet; in quibus suam guarnisionem ad custum * ipsius comitis Rex haberet. Et quia comes Marchiæ non erat præsens, ipse Hugo filius ejus remansit in hostagium apud Regem, donec prædictus pater ejus veniret in crastino completurus. Comes quidem illustrissimi Regis Francorum clementiam & cordis pietatem eximiam non ignorans, in crastino una cum uxore sua ad Regem deveniens, cum lacrymis, suspiriis, singultibus, genu flexo, præsente Hugone filio suo primogenito, & duobus aliis filiis, quos de novo rex Angliæ fecerat milites, cœpit coram Rege humiliter proclamare; Depone, domine mi Rex clementissime, iram tuam, & ne amplius contra me movearis. Desinat, Rex dulcissime, jam indignatio tua, & miserere mei. Cognosco, Domine, culpam meam, quoniam inique & superbe egi adversum te. Tu mihi secundum multitudinem miserationis tuæ dimitte iniquitatem.

[485] Adhæc Rex, sicut mansuetissimus, & ineffabili pietate, [quam sui, suorumque subjectione,] misericordia motus, quibus totus semper in visceribus erga miseros & humiles affluebat, jam non valens in ira suam misericordiam continere, non potuit prædicti comitis illico non misereri: imo quidquid erga ipsum idem comes deliquerat, humilitatem ejus considerans, ipsi misericorditer condonavit. Munitiones vero & castella, quæ super ipsum Rex acquisierat, quitavit comes Marchiæ in continenti comiti Pictaviensi. Et ne comes Marchiæ in aliquo Regem ulterius offendere præsumeret, unde ipse comes penitus exultaret; sibi Rex tria jam castra prædicta retinuit, & sua gente munivit. Hæc enim prædicta tam comes, quam comitissa uxor sua, & filii eorum de servitio Regi, & comiti Pictaviensi fratri suo amodo fideliter faciendo juraverunt se tenere. Nam & per prædictam pacem, quam fecit comes Marchiæ cum Rege Franciæ Ludovico, homagia, quæ fuerant ipsius comitis, scilicet homagium Renaudi de Pontibus, Gaufridi de Ranconio, comitis Augi de terra, quam habet in Pictavia, feodi Gaufridi de Lixengneio, de Mervento, & de Vovento, ipsi Regi Franciæ remanserunt.

[486] [ac duris conditionibus impetrat.] Acta hæc fuere prima die Augusti, ut subdit auctor, cum jam Rex Blaviam versus cum exercitu procederet. Diploma comitis, ejusque uxoris, quo prædictas pacis conditiones admittunt, edidit Cangius in Observationibus ad Joinvillii Historiam a pag. 48, deinde illud recudit Martenius tom. 1 Collectionis amplissimæ a Col. ex quo adjungi potest ad præcedentia, quod comes Marchiæ remiserit Regi quinque millia librarum Turonensium, quæ ex tractatu Vindocinensi anni 1227 Rex ei debebat quotannis solvere, ceterisque gratiis cesserit, quas per tractatus quoslibet præcedentes a Ludovico obtinuerat: unum ei indultum, nimirum quod Rex illum Anglorum dominio non subderet sine libera ejus voluntate. Huic instrumento aliud subjecit Martenius Col. notatum III Augusti, quo comes, ejusque uxor declarant, se tria oppida munita, de quibus supra Nangius, Castra vocans pro more istius temporis, Regi tradidisse; duo eorum ad quadriennium Regis præsidio occupanda, tertium vero ad octennium. His igitur conditionibus, seu potius omnimoda sui suorumque subjectione, pedibus Regis Franciæ provolutus, gratiam ejus, quam non meruit, est adeptus, ut loquitur Matthæus Parisius pag. 401, hæc subdens: Et statim missus est cum ipso comite Britanniæ, ad expugnandum comitem Tolosanum, qui regi Angliæ tam consanguinitate, quam juramenti fœdere, contra Regem Francorum in continuatione initi belli conjunctus dignoscebatur. Sed de Tolosano postea: nunc ad Nangium revertamur.

[487] [Hertoldus Mirabelli dominus, aliique se submittunt:] His peractis, ait, in festo S. Petri ad vincula, Rex Franciæ apud Pontes in pratis ultra villam pernoctavit: & ibidem venerunt ad ipsum dominus Mirabelli, & dominus Mauritaniæ *, in quorum castris rex Angliæ cum uxore sua & gentibus morabatur in adventu suo. Et tunc fidelitatem domino Regi Franciæ juraverunt, & fecerunt homagium comiti Pictaviensi similiter & omnes alii facientes, Rex usque ad Girundam * sibi & fratri suo comiti Pictaviensi homagia acquisivit. Mirabelli * dominum Hertoldum mire commendat Parisius pag. 402, quia castrum suum munitissimum non subjecit, nisi fatente Henrico Angliæ rege, quod eum juvare non posset, & ut se subjiceret permittente. Eum autem ita ad Ludovicum loquentem inducit: Domine mi Rex, iratus Deus tanta in me mala congessit, ut oporteat me, etsi invitum, ad asylum vestræ misericordiæ & protectionis confugere. Mihi derelictus sum. Ad vestram igitur regalem excellentiam confugio gemebundus: castra mea, simulque meum accipe, & accepta famulatum. Cui Rex Franciæ sereno vultu respondit: Amice, bene innotuit mihi, quomodo dominum tuum regem Angliæ adiisti, & quæ verba ei protulisti. Tu solus fideliter te gessisti. Te, tuaque benigne suscipio contuenda. Tales approbo. Talibus misericordiæ sinus est pandendus. Hertoldus igitur castrum nobilissimum de Mirabello in manibus Regis Francorum resignavit, cum omnibus ad id pertinentibus. Sed Rex Franciæ statim, accepto ab ipso juramento fidelitatis, ipsum ei custodiendum confidenter liberavit. Vides hinc S. Ludovicum fidem non minus in hoste quam in suis probasse: hinc factum, ut cum vassallis comitis Marchiæ mitius egerit, quam cum ipso comite, quod illis incumberet dominum suum fideliter tueri.

[488] Properabat interim Rex sanctus cum exercitu suo Blaviam: [Ludovicus jam Blaviæ vicinus, morbo] nam homagium Renaudi de Ponte apud citatum Martenium notatur in castris prope Matillac, qui locus distat a Blavia quatuor leucis. Subjiciturque ibidem homagium Guberti de Tamines in castris prope Blaviam ad unam leucam. Quinimo jam Burdegalam cogitabat Henricus, sed morbus Ludovicum se recipere coëgit, cum alias statuisset Henricum tota Gallia pellere, ut affirmat Parisius pag. 403, ubi multos Gallorum ex morbo obiisse scribit, ac de Rege adjungit: Rege autem Francorum simul graviter infirmato, cecidit timor gravis cum desperatione super Francos: timebant enim vehementer Regem suum, morte interveniente, quæ nulli parcit, amittere. Verum, quod paullo post subdit, inducias idcirco a Ludovico petitas & impetratas in quinquennium, nec cohæret cum iis, quæ de factis anno sequenti induciis ex ipso Parisio adducemus, nec ultimis de hoc bello Nangii verbis, quæ nunc subjungo:

[489] Eadem die, inquit, rex Angliæ & frater suus Richardus comes, [impeditur Henricum ulterius persequi.] qui erant apud Blaviam, audito quod Rex Franciæ deberet venire contra eos, Scotos suos & Gascones Girundam versus Bordellam * secerunt celeriter pertransire. Postea rex Anglorum perterritus, cœpit studiose laborare, quomodo Regi Franciæ Ludovico, quem per suam superbiam offenderat, posset reconciliari. Nam quorumdam relatione intellexerat, quod Rex Franciæ usque ad Gasconiam terram ejus proposuerat pertransire, volens eam ditioni suæ penitus subjugare. Quod metuens, ab ipso per quamplurimos treugas fecit flagitare, quas, quamquam Rex Ludovicus multorum precibus premeretur, non potuit impetrare. Tandem vero piissimus Rex Francorum attendens, quod nemo duri cordis adeptus est salutem, ipsi treugas quinquennes concessit, multorum devictus interventu. At quando, & quibus conditionibus hæ concessæ, dicetur, postquam reliqua ad hoc bellum pertinentia exposuerimus.

[Annotata]

* Taillebourg

* la Charente

* i. e. palude

* Saintes

* i. e. pabulari

* i. e. famulus

* i. e. pabulatoribus

* Guiart id attribuit duci Burgundiæ.

* i. e. captivos

* Blaye

* Columbiers

* Pons

* Merpin

* i. e. sumptus

* Mortagne

* la Gironde

* Mirambeau

* Bourdeaux.

§ XL. Pax cum comite Tolosano facta: Angli navalibus præliis victi: induciæ cum Angliæ rege: nata filia Ludovico; cura ad electionem summi Pontificis adhibita.

Ludovicus morbo, ut vidimus, correptus in Franciam rediit, cum valetudinis restaurandæ causa, tum etiam ut comitem Tolosanum, qui inter præcipuos erat hujus belli auctores, puniendum curaret, [Ludovicus in Franciam reversus convalescit,] quantum ex verbis Matthæi Parisii potest colligi. Hic enim reditum ejus pag. 403 sic enarrat: Rex igitur Francorum, ut respiraret, tum quia rex Angliæ ad ulteriora se transferre præparabat, quem insequi erat difficile in sua se transferentem, tum quia hyemalis instabat importunitas, mutato ex inopinato eventu proposito, in Franciam est reversus. Regrediens tamen per Xantonam *, quam in propriam receperat, præcepit eam ad opus regni Francorum novis & renovatis muris & antemuralibus communiri. Similiter & alias civitates, acceptis juramentis a custodibus, & obsidibus; & castra castellanis Francis & fidelibus suis fecit tutissime roborari. Rege Angliæ se in Gasconiam, sed inutiliter, transferente… In Octavis autem sancti Matthæi apostoli Rex in Franciam veniens, ab infirmitate sua convaluit.

[491] Subdit celebrata a Rege comitia ecclesiasticorum, in quibus exegit ab eis Rex Franciæ auxilium pecuniare, [& ad comitem Tolosanum] si fides Parisio; & ne videretur rationabiliter pati repulsam, addidit causam, videlicet ad expugnandum hæreticos Albigenses… Vicesimam autem partem reddituum suorum illius anni … universaliter compromiserunt. Hæc quidem promissa fuisse credibile est, an vero etiam soluta propter pacem brevi secutam cum comite Tolosano, ejusque complicibus, non ita constat. Ratio vero cur auxilium petierit Ludovicus contra hæreticos Albigenses, quamquam comes Tolosanus hoc bello præ ceteris videretur impetendus, hæc fuisse videtur, quod, occisis in ipsa comitis domo fidei inquisitoribus, nullam de sicariis illis pœnam sumpsisset, adeoque non immerito existimaretur iis favere.

[492] [subigendum omnia parat:] Crimen illud commissum anno 1242 refert Guilielmus de Podio Laurentii cap. 45 his verbis: Quo tempore frater Guillelmus Arnaldi, & frater Stephanus ejus collega, & eorum fratres socii, & archidiaconus Lezatensis, & prior Avinionensis, ibidem contra hæreticos negotium fidei persequentes, in aula ipsius comitis in nocte Ascensionis Domini ab inimicis Dei & fidei fuere atrociter interfecti: cujus facti atrocitas nonnullos retraxit a guerra, in qua esse voluerunt contra Regem. Vides hinc, dictum crimen comiti imputatum fuisse etiam a fœderatis suis, licet ille fortasse similia non permitteret hæresis amore, sed potius ut eorum ope contra Regem uteretur. Miserat Ludovicus, ut supra diximus, post pacem cum Marchiæ comite factam, eumdem comitem una cum comite Britanniæ adversus Tolosanum. Unde, ait Parisius, hæc narrans pag. 401, ex illo tempore comes Tolosanus, suæ intendens defensioni, regem Angliæ, cui efficax auxilium præaccepta pecunia promiserat, juvare non poterat… Venit tamen comes Tolosanus furtive semel ad regem Angliæ, excusans se ipsum, & ipsum regem inani umbratilis rationis consolatione confortans, ut nempe bellum prosequeretur adhortando. Fecisse id videtur homo versipellis, ut ipse proniorem ad pacem haberet Ludovicum: nam jam illo tempore pacem impetrare studebat, legaveratque episcopum Tolosanum ad Regem, ut pacem sibi conciliaret.

[493] [sed hic, desertus a comite Fuxi; pacem] Tolosanum tamen prævenit Fuxi comes, qui non modo pacem cum Rege iniit, sed & mox bellum Tolosano indixit, ut patet ex ejus litteris ad Tolosanum, quas in Historia Bearniæ lib. 8, cap. 23, num. 3 Gallice recitat Petrus de Marca: scriptæ hæ sunt III Nonas Octobris 1242, ac pro ratione belli indicendi, præter injurias a Tolosano acceptas, allegat, quod anno præcedenti Regi clientelam jurasset, adeoque ei adhærere teneretur; quamvis videri possit sibi, suæque utilitati potius consuluisse, quam fidei antea Regi datæ: ea enim conditione cum Rege pacem iniit, ut comiti Tolosano, cujus vassallus erat, deinde non subesset. Audi laudatum modo Guilielmum de Podio cap. 45: Inventum est, inquit, quod comes Fuxi, non obstante promissione, quam comiti super consilio sibi impenso fecerat, cum domino Rege composuit sine eo, in qua compositione, ut Regi contra comitem adhæreret, obtinuit, ut ipse & omnes successores ejus cum terra tota, quam tunc tenebat a dicto comite etiam ex commenda, essent exempti perpetuo a jugo comitis Tolosani, & sic apud Penam Agennensem, cujus castrum tenebat obsessum, ipsum comitem diffidavit; seu ei bellum indixit. Ita rebellis alter alterum prodebat. Raymundus, cujus animos jam fregerat comitis Marchiæ atque Anglorum clades, his magis territus, litteras dedit ad Blancham reginam eodem mense Octobri, quas se vidisse in tabulario Carcassonensi testatur Catellus in Historia comitum Tolosanorum pag. 364: hisce autem orat reginam, ut se Regi conciliare studeat, promittens se hæreticos expulsurum, se suaque Regis misericordiæ subditurum, ac puniturum percussores inquisitorum. In aliis autem litteris ibidem promittit, se oppida & castra restituturum postremo hoc bello intercepta.

[494] Non abnuebat quidem Ludovicus pacem componere cum Tolosano: [per amicos a Rege petit,] neque tamen idcirco prætermisit, quæ necessaria erant ad bellum contra eum prosequendum. Sic enim loquitur Guilielmus de Podio Laurentii cap. 45: Interea dictus episcopus (Tolosanus) cum domino Rege … invenit viam & gratiam pacis tractandæ inter episcopum * & comitem Tolosanum: nec tardavit Rex propter hoc ad partes istas a parte Caturcensi sufficientem militiam destinare; postquam & ex altera parte misit venerabilem patrem dominum Hugonem episcopum Claromontensem, & nobilem virum dominum Humbertum de Bello-joco cum majori multitudine pugnatorum. Interim autem, procurante episcopo Tolosano per discretum virum dominum Raymundum præpositum Tolosanum, quem misit domino Regi, mittuntur a domino Rege milites strenui, & providi Joannes dictus le Jay, & Serritus Pastici pro recipiendis securitatibus super tractatis conditionibus inter eos: & convenientibus prope Alzonam * comite Tolosano ex parte sua, & episcopo Claromontensi & domino Imberto de Bello-joco ex altera, cum eis, qui recenter missi erant, sumptis treugis, dies sumitur, in qua esset coram Regis præsentia comparendum, & locus apud Lotriacum * in Gastinesio *, ubi pax fuit cum Dei auxilio reformata.

[495] Inducias cum legatis Regis, aut etiam pacis conditiones, [& obtinet.] quas Alsonæ factas scribit Guilielmus, initas circa finem Novembris anni 1242, refert Petrus de Marca in Historia Bearniæ lib. 8, cap. 23, num. 4; pacem vero a Rege confirmatam mense Januario dicit idem auctor. Conditiones autem pacis fere colliguntur ex Catello pag. 365: nimirum omnia reddita sunt a comite, quæ hoc bello occupaverat: præterea oppida quædam Regis præsidio occupanda tradidit: amisit etiam Tolosanus clientelam comitis Fuxi, cujus homagium Rex acceptavit Montargii eodem mense Januario, excluso in perpetuum comite Tolosano, ut invenies apud laudatum Petrum de Marca loco citato. Accessit procul dubio promissio hæreticos persequendi, & puniendi sicarios illos, qui inquisitores occiderant: nam id se facturum comes jam ante receperat. De punitione sicariorum illorum hæc habet Guilielmus de Podio Laurentii citato loco: Pace ergo Lotriaci reformata, comes reversus est ad propria, & de quibusdam, qui dicebantur interfuisse occisioni inquisitorum apud Avinionem, captis & tentis fecit justitiam, & eos suspendio condemnavit. Ita & hac parte pacem adeptus est Ludovicus. Quod si comes Tolosanus non tantas persolvit pœnas, quantas pro iterata toties rebellione merebatur: attamen omni pœna non caruit. Nec expedire videbatur S. Ludovico, difficili bello majores de eo pœnas expetere, quem sic ad officium reducere poterat: præsertim quod induciæ cum Anglo necdum essent initæ, & vereri posset, ne rex Aragoniæ, vel etiam Fredericus imperator Tolosano succurreret. Etenim litteras Frederici imperatoris, quibus ad bellum contra Regem prosequendum hortabatur, Tolosanus Ludovico tradidit post pacem factam, ut ex Philippo Mouskes memorat Daniel ad hunc annum: regis vero Aragoniæ suppetias speraverant semper fœderati principes. Rationem autem, cur illas non miserit, dat Parisius pag. 401 his verbis: Similiter nec Rex Aragoniæ dicto regi (Angliæ,) præclusis aditibus, aliquatenus valuit, aut voluit suffragari.

[496] [Navale bellum Gallos inter & Anglos,] Pacificatis ceteris, cum solo Angliæ rege, eoque jam fracto, & inducias petente, bellum supererat Ludovico, quod brevi per inducias finitum. Verum priusquam has referamus, quædam enarranda sunt utrimque in mari gesta. Habet hæc variis locis Matthæus Parisius ad annum 1242. Pag. 394 refert octoginta triremes ante Rupellam locatas a Ludovico ad partes illas tutandas. Pag. 397 ait, Anglos se parasse ad bellum navale, & facta est, inquit, ex ipsis classis copiosa, & navalis exercitus formidabilis. Cui cum similis Francorum classis occurrit, certamen initura, orta vehementi tempestate, dispersæ sunt utrimque classes summo Anglorum detrimento, minore Francorum, quod hi littoribus suis essent propinquiores. Hæc a tempestate passi sunt Angli. At vero navalia certamina nihilo eis feliciora fuisse quam terrestria, neque mare tutum magis, quam terram, ex ipso Anglorum Historico abunde discimus.

[497] [in quo repetitis vicibus Angli superati,] Audi itaque ejusdem auctoris verba pag. 399: Rex autem Angliæ, cum hæc audisset, præcepit quinque portuum magistratibus, tam mercatoribus, quam aliis per maria transmeantibus de regno Francorum, quæcumque possent, inferre nocumenta. At illi feralia dicta crudelius complentes, more piratico rapinis intendentes, metas præcepti regii, lucris inhiantes, truculenter excesserunt: dum Anglos etiam … bonis suis spoliarunt, & aliquos Francorum trucidarunt. Quod cum datum fuisset intelligi Regi Francorum, scripsit comiti Britanniæ, & litora Britannica inhabitantibus, custodibusque Rupellæ * & partium ejusdem, Witsandiæ *, Calesiæ * nautis, & Normanniæ litora custodientibus, ut & ipsi impetus Anglorum per mare debacchantium repellentes, corporibus eorum non parcerent aut catallis *. Unde multiplicatis adversantium viribus & numero, custodes, quinque portuum aliquoties turpiter victi & damnificati, subsidium ab archiepiscupo Eboracensi coacti sunt postulare. Quam autem infestum mare habuerint Galli, clarius exponit pag. 406, ubi memorati quinque portuum custodes archiepiscopo conqueruntur, Se jam ter non sine hominum & navium, & rerum multarum jactura irrestaurabili a transmarinis, præcipue a Calesiensibus, quos causa lucri impetierant, fuisse repulsos.

[498] Asserebant etiam veraciter, se non posse, nec etiam omnem classem Angliæ classi paratæ ex adversa parte resistere. [quibus nihil in mari tutum relinquunt Galti,] Et addiderunt: Provideat igitur sibi regale consilium de sibi & nobis paratis & parandis insidiis occultis & manifestis irruptionibus, in proximo dirius & durius imminentibus. Comes enim Britanniæ cum omni navigio Britanniæ & Pictaviæ, armata manu bene communito, omnibus ex nostra parte existentibus, & de nobis ad regem, vel a rege ad nos commeantibus, hostiliter insidiatur… Præterea ad nostri cumulum pavoris Normanniæ confinia inhabitantes, & litora maris ulteriora custodientes, cum Withsandiæ & Calesiæ naucleris vix nos permittunt vel etiam arti piscatoriæ aliquatenus invigilare. Piratæ quoque cum galeiis * alta maris custodientes, non permittunt etiam peregrinantes ad propria remeare. Unde jam regi Anglorum Burdegalia pro carcere reputatur, nisi nobis caveat vestra citius providentia in navali expeditione copiosa, & thesauro abundanti. Hæc sane luculenter declarant, non minus mari, quam terra, triumphasse S. Ludovicum; nec aliud Henrico superfuisse tot malorum remedium, nisi ut induciis, si non quibus vellet, certe quibus posset, se expedire conaretur.

[499] Inducias igitur tum precibus tum pretio flagitavit Henricus, [inducias tandem Anglorum precibus concedit Ludovicus,] quas Christiana tandem charitate permotus S. Ludovicus concessit. Illas sic memorat dictus Parisius ad annum 1243, pag. 407: Die vero S. Gregorii, treugæ, quæ captæ fuerant & proloquutæ, inter Regem Francorum & regem Angliæ, intermeantibus viris gravibus & discretis, & utriusque partis amicis, sunt quinquennes utrobique confirmatæ. Remanente tamen Regi Francorum toto conquæstu, quem in illa expeditione adquisierat. Imo etiam quædam municipia, quæ post recessum Regis Francorum a partibus Pictaviæ rex Anglorum, ope fultus Gasconensium, sibi occupaverat, ditioni Regis Francorum sunt restituta. Pro quibus plene tam in mari quam in terra, liberaliter infra dictum terminum obtinendis, rex Anglorum Regi Francorum quinque millia librarum esterlinguorum, videlicet quolibet anno mille, fideliter numerabit. Hic finis gravissimi belli, quod regno interitum minabatur, si perpendamus potentiam principum fœdere contra Ludovicum conjunctorum: quodque Rex juvenis tanto consilio, tanta fortitudine, tantaque felicitate gessit, ut summis ducibus merito videatur æquiparandus: tanta autem celeritate confecit, ut variis occasionibus dicere potuerit illud Julii Cæsaris: Veni, vidi, vici.

[500] Ceterum factis induciis, comes … Britanniæ, ait citatus Parisius, [ac comitis Britanniæ piraticam impedit, honorique consulit] vir astutus & dolosus, dissimulans se hæc omnia scire, more piratico prædis & rapinis super mare cum suis galeiis & aliis navibus vigilanter intendebat, nolens ad litus venire, ne forte regium mandatum damnosos ac injuriosos discursus suos cohiberet. Et inter cætera damna, quæ idem comes Britanniæ nequiter perpetravit, unam maximam navem mercimonialem Baoniæ, ficus & amygdala & species varias deferentem, & versus Angliam tendentem & velificantem, instante Quadragesima cepit ac spoliavit. Rex igitur Francorum, ad petitionem regis Angliæ, injuriosos impetus dicti comitis, sub interminatione exhæredationis, refrænavit ac compescuit. Nec famam minus Henrici regis defendit S. Ludovicus. Cum enim quidam ei referrent, quam ille viluisset apud suos, ut refert Parisius pag. 404; respondit continuo Rex sanctus: Sinite, sinite: nolite ipsum deridere, vel deridendo me ipsi odiosum reddere. Eleemosynæ suæ & Missæ ipsum ab omnibus periculis & probris liberabunt.

[501] [adversariorum: nata Regi filia:] Par ejus eodem tempore apparuit clementia in Hugonem Marchiæ comitem, totius belli auctorem præcipuum. Etenim, cum ille sceleris accusatus a viro nobili, ad duellum cogeretur pro antiqua regni consuetudine, quam abrogare deinde conatus est Ludovicus; & jam certamen se initurum recepisset, tanto vitæ atque honoris discrimine liberatus est favore Regis, ut fusius relatum invenies apud Parisium pag. 409. Aliud hujusmodi duellum impeditum narratur apud Chaizium pag. 382. Finem prædicta accepere anno 1243: pauca itaque, quæ supersunt, ad annum 1242, & sequentem spectantia, lubet hic adjungere. Filiam S. Ludovico natam anno 1242 refert Nangius pag. 336: Eodem anno secunda die Martis Quadragesimæ suscepit Rex ex conjuge sua domina Margareta filiam nomine Isabellam. Annum 1241 notat Nangius, sed more illius temporis: unde auctores passim annum a nobis designatum natalibus Isabellæ assignant.

[502] [vacante dudum Sede Pontificia; curat Rex ut Pontifex eligatur.] Vacabat Sedes Pontificia anno jam secundo post mortem Gregorii IX: id, sive discordia Cardinalium, sive culpa Frederici imperatoris contigerit, male habebat S. Ludovicum, de bono universalis Ecclesiæ sollicitum. Acres igitur ea de re scripsisse litteras ad Cardinales, narrat ad hunc annum pag. 311 Westmonasteriensis his verbis: Insuper Rex Francorum, cum tota regni sui universitate, epistolam efficacissimam, preces armatas & imperiosas continentem, per solennem nuncium transmisit Cardinalibus, persuadens ut Ecclesiæ providerent sine moræ dispendio. Effectum habuisse videntur litteræ; nam electus eodem anno Innocentius IV. De epistola Gallorum meminit etiam Matthæus Parisius pag. 408 non sine adjuncta fabella, quam, una cum epistola apud Petrum de Vineis exstante, refutatam vide apud Spondanum ad hunc annum num. 1. Innocentius autem eodem anno XVIII Kal. Januar. S. Ludovico concessit ne quis absque mandato Sedis Apostolicæ speciali excommunicationis vel interdicti sententiam in ditionem Regiam proferre valeat. Epistolam vide apud Chesnium tom. 5, pag. 861. Alteram mox gratiam Regi concessit, dum filium nothum Philippi Augusti ad episcopatum Noviomensem admisit, quod facere recusaverat Gregorius IX. Consule Raynaldum ad annum 1240 num. 30; & seqq.

[Annotata]

* Saintes

* l. Regem

* Alsone

* Loriac

* Gastinois

* la Rochelle

* Witsand

* Calais

* i. e. bonis

* i. e. triremibus

§ XLI. Varia anni 1244 gesta: natus Regi filius: accessus ejusdem ad capitulum generale Cisterciensium: promissum Pontifici contra vim Frederici auxilium: morbus: crux sumpta.

[Tolosanus Ecclesiæ reconciliatus ope S. Ludovici:] Anno 1244, quem exordior, Innocentius Papa scripsit ad S. Ludovicum ipsis Kalendis Januariis, se excommunicatione absolvisse atque in gratiam recepisse Raymundum comitem Tolosanum, idque ad preces ejusdem Regis: Quocirca, ait in litteris apud Raynaldum ad hunc annum num. 17, regiam serenitatem rogandam duximus & hortandam, quatenus eumdem comitem, te interveniente reconciliatum Ecclesiæ, favore tuæ magnificentiæ taliter prosequaris, quod idem in Apostolicæ Sedis, ac tua devotione perpetuo permanens ad celsitudinis tuæ servitia fortius animetur. Frederici item Ecclesiæ reconciliandi spes affulgere videbatur: nam, apud laudatum Raynaldum num. 20 & seqq., Fredericus procuratores suos jurare jusserat coram Pontifice, se Ecclesiæ satisfacturum, quamvis id postea nequaquam servaverit homo inconstans. Spes autem illa pacis firmandæ melius ope S. Ludovici impulisse videtur Pontificem ad nuptias suadendas B. Elisabethæ sorori Ludovici cum Conrado filio Frederici, ita ut verisimile sit circa hoc tempus de nuptiis illis actum fuisse.

[504] Porro de hisce in Vita Elisabethæ apud Cangium pag. 170 scribit Agnes de Harecourt, [nuptias respuit Elisabetha soror regis, eo favente: natus filius.] Elisabetham amicis numquam consentire voluisse nuptias cum Conrado suadentibus, quod perpetuam servare virginitatem statuisset: Innocentium IV ad eam litteras dedisse primum, quibus ad nuptias hortabatur Elisabetham: sed eumdem deinde alias ad eam dedisse litteras, quibus propositum servandæ virginitatis laudabat. Desponsatam fuisse Conrado scribit Cantipratanus lib. 2 de Apibus, cap. 29, ex quo cum colligatur etiam, quantum S. Ludovicus faverit sororis suæ servandi virginitatem proposito, verba ejus subnecto: Vidimus & illam, inquit, quam minus juste extremam ponimus, filiam Ludovici regis Francorum, sororem scilicet devotissimi Regis Ludovici, qui fœlicissime regnat ad præsens. Hæc desponsata Conrado filio Frederici Romanorum imperatoris, in virginitate permanere innuba præelegit. Quæ soli Deo vacans, adeo contemplationi deditur & virtuti, ut nulla ei cura in ullis transitoriis videatur. Sed & ipsius frater, quem diximus, Rex devotissimus Ludovicus, in tantum amplectitur virgineæ dignitatis pudicitiam consectantes, ut Parisiis collegerit Beghinarum maximam multitudinem, ut se in humilitatis obsequiis exerceat & salute. Plura de piis sororis suæ conatibus a Ludovico promotis suo loco videbimus. Multis dudum desideratus Gallorum votis hoc anno natus est S. Ludovico filius, ut colligitur ex ejusdem epitaphio apud Chesnium pag. 442. Mortuus enim est circa initium anni 1260 ætatis suæ decimo sexto. Cum itaque natus sit VI Kalendas Martii in die festivitatis beati Matthiæ apostoli, teste Nangio pag. 340, necesse est, natus sit anno 1244: quamvis Nangius, more suo annum usque ad Pascha protrahens, 1243 exprimat, & per errorem vocet decimum septimum regni, cum sit decimus octavus: Postquam autem regia proles processit ad ortum, statim Rex Guillelmum Parisiensem episcopum, & Odonem Clementis abbatem sancti Dionysii ad se vocari præcepit, ut idem episcopus tantam prolem & regni Francorum hæredem baptizaret, & dictus abbas tamquam verus patrinus super fontem sacri lavacri propriis manibus teneret. Rex vero nomine patris sui Ludovici præfatum puerum filium suum jussit vacari Ludovicum. Tunc ortum regalis prolis per diversa regni loca cursores regii nunciantes, corda Francorum ineffabili gaudio & lætitia repleverunt.

[505] [Legem statuit Ludovicus ad pacem cum Anglis firmandam;] Pacem Ecclesiæ optabat Rex sanctus, ut vidimus ex supra dictis: verum non minus studebat pacem regno suo conservare, qua hoc tempore fruebatur. Hæc cura eum impulit ad statuendum ea, quæ narrat ad hunc annum Matthæus Parisius pag. 416 hisce verbis: Circa dierum illorum curricula, Rex Francorum Parisiis convocatos omnes ultramarinos, qui terras habuerunt in Anglia, sic est affatus: Quicumque in regno meo conversatur habens terras in Anglia, cum nequeat quis competenter duobus dominis servire, vel penitus mihi, vel regi Angliæ inseparabiliter adhæreat. Unde aliqui terras & redditus habentes in Anglia, eas relinquentes, possessionibus, quas habebant in Francia, adhæserunt; aliqui e converso. Ita abscindebantur perpetuæ quorumdam nobilium machinationes ad Anglos in Normanniam, aliasve provincias evocandos. Imitatus est factum Ludovici Henricus, sed non ea cum moderatione, ut Gallis liberum reliquerit, vel in Anglia manere, vel suas ibi vendere possessiones, prout liberum reliquerat Anglis S. Ludovicus: sed Rex Angliæ, teste Parisio, omnes de regno Franciæ, præcipue Normannos, jussit terris suis, quas in Anglia habuerunt, disseisiri *. Videbatur id quidem induciis contrarium, sed nolebat Ludovicus ob damna quorumdam pacem turbare; credibile tamen est, eum curam habuisse, ut ejectis ex Anglia damna aliunde resarcirentur.

[506] [pacem restituit in comitatu Petrocoricensi] Studuit item Rex egregius pacem conservare in comitatu Petrocoricensi *, quæ per Eliam Tailiarandum illius comitem aut perturbata jam erat, aut perturbanda videbatur. Attamen, ut non minus alieni juris quam pacis erat studiosus, inquirere voluit, quid juris in illo comitatu habuissent olim Angliæ reges, quid Ludovicus VIII, qui comitatum Anglis ademerat: præsertim an illi jus habuissent exigendi tributum pro securitate & pace conservanda, quod commune passim vocabant. Responderunt Petrocoricenses tum ecclesiastici tum civiles magistratus, jure illo gavisos fuisse postremos Angliæ reges Henricum II, Richardum, Joannem: & patrem Sancti, Ludovicum VIII, eodem jure per biennium, quo comitatum possederat, fuisse usum. Utramque Petrocoricensium epistolam exhibet Martenius tom. 1 Collectionis amplissimæ Col. & 1281. Hæc ex dictis litteris certa sunt. Certum quoque est ex litteris, comitem Petrocoricensem litem habuisse cum incolis Podii sancti Frontonis Petrocoricensis, iisque damna intulisse non modica, adeo ut regiis quoque ministris se videatur comes opposuisse. At non æque constat, quo tempore contentiones illæ sint inchoatæ; crediderim tamen cœptas circa hunc annum, eamque fuisse occasionem, cur Ludovicus de jure suo jam dicto inquireret. Porro causa comitis, ejusque adversariorum delata fuit ad arbitros, qui coram Rege sententiam pronuntiarunt. Sententiæ hujus partem inseruit litteris suis S. Ludovicus apud laudatum Martenium Col. ubi hæc invenio: Inter cetera fuit ordinatum, quod omnes reditus & omnia jura, quæ habebat idem comes in villa Podii S. Frontonis, de quibus per recognitionem consulum dictæ villæ & alias legitimo modo constiterit, quod de ipsis erat in possessione pacifica dictus comes, antequam guerram moveret contra burgenses prædictos, nos, quamdiu vixerit idem comes, vel quamdiu placuerit nobis, habeamus & teneamus, eorum tamen proventibus per triennium proximum post ipsius arbitrii prolationem distribuendis inter uxores & liberos pauperum occisorum in terra illa de villa Podii S. Frontonis vel heredum ipsorum. Hanc sententiam hoc ipso anno 1244 prolatam suspicor, nimirum ubi Rex comitem coëgerat, non bello, ut cœperat, sed judicio arbitrorum causam suam decidere. Ceterum clementissimus Princeps, ubi per reditus triennii læsorum damna erant resarta, gratiam præstitit comiti per hanc ipsam chartam, quam citavimus, eumque in jura sua restituit sub conditionibus variis, inter quas erat quod semper de cetero fidelis erit, ex quo colligitur, se Regi primum in illa contentione opposuisse. Altera erat, quod comes cum Roberto Regis fratre transfretaturus esset in Terram sanctam contra Saracenos. Hisce promissis, juramentoque firmatis a comite, Crispiaci mense Aprili anni 1247 in jura sua restitutus est: at clare non dicitur, an triennium a prolata contra comitem sententia tunc esset elapsum: unde illius judicii tempus manet incertum. Geminam litem minori molimine Rex ipse amice composuit anno 1244. Altera erat cum Joffrido Catalaunensi episcopo, cujus electio dudum fuerat litigiosa, de proventibus istius ecclesiæ: altera cum episcopo & capitulo Carnotensi de præbendarum quarumdam collatione. Utriusque compositionem exhibet laudatus supra Martenius Col. & 1282.

[507] Graviter ab aliquo tempore Henricus Angliæ rex persequebatur Willelmum episcopum Wintoniensem, [episcopum Wintoniensem exsulem benigne excipit:] licet varii pro eo intercederent episcopi. Hunc igitur virum laudatissimum S. Ludovicus, miserorum tutor, in regno suo exsulem excepit, & suscepit defendendum. Fugisse eum ex Anglia X Kalendas Martii narrat Parisius pag. 418, relatoque adventu in Galliam, hæc subdit: Et inde se ad Abbevillam * transferens, obvium habuit Regis Francorum nuncium solennem, qui eumdem episcopum ex parte domini sui Regis cum gaudio & vultu suscepit serenissimo, in omnibus ei spondens ejusdem Regis consilium & auxilium cum consolatione & protectione. Præcepitque ex parte Domini sui, ut major Abbevillæ promptam haberet totam communiam ipsius civitatis ad ejusdem episcopi defensionem, si forte insequerentur ad nocendum aliqui ex parte regis Anglorum, ita scilicet, ut si opus expostularet, ad arma convolantes, hostiliter pro episcopo contra omnes illi adversantes dimicarent. Quem demum ingenti totius Angliæ gaudio, quod vir pius ac prudens esset, ab Henrico sedi suæ restitutum, refert Spondanus ad hunc annum num. 6.

[508] [eximia pietate accedit capitulum generale Cisterciensium,] Pietatem suam eodem anno egregie ostendit S. Ludovicus, dum monachos Cistercienses invisit cum familia regia. Audi hac de re Matthæum Parisium pag. 439: Imminente vero sancti Michaëlis festivitate, convenientibus, ut moris est, de diversis regionibus abbatibus Ordinis Cisterciensis ad suum capitulum generale, venit illuc devotissime dominus Rex Francorum, precum suffragia ab omnibus ipsis monachis congregatis petiturus. Comitabatur autem eum nobilis domina Blanchia mater ejus, quæ a domino Papa privilegium impetraverat, ut liceret ei domos religiosas Cisterciensis Ordinis cum duodecim mulieribus orandi gratia intrare. Erant etiam ibidem cum dicto Rege & matre ejus pro causa memorata fratres Regis, Atrebatensis & Pictavensis comites, dux Burgundiæ, & sex comites Franciæ cum ipsis. Qui cum appropinquarent ecclesiæ Cisterciensi, descenderunt de equis suis ob reverentiam ecclesiæ, & ab eodem usque ad ecclesiam loco, videlicet quantum jacere solet arcubalista, ordinate ac reverenter orantes progressi sunt. Et ecce omnes abbates cum universo conventu, videlicet quingenti, eis appropinquantibus cum processione occurrerunt ob honorem domini Regis, qui tunc primo ad eorum venerat monasterium. Hæc in adventu.

[509] [ubi carnes manducare renuit sine licentia capituli,] Edmundus Martene sæpe a nobis memoratus in Thesauro anecdotorum tom. 4 edidit Statuta selecta capitulorum generalium Ordinis Cisterciensis, in quibus occurrunt quædam huc spectantia. Vetitum non modo erat in præfato Ordine carnes comedere monachis, sed nec aliis in eorum monasteriis id permittebatur. Noluit piam legem infringere Rex sanctus, sed facultatem manducandi carnes sibi, suisque postulavit a capitulo. Refertur id in Statutis anni 1253, Col. his verbis: Cum illustrissimus Rex Francorum Ludovicus & inclitæ recordationis Blancha mater ejus, una cum nobili prole sua, nobilibus Atrebatensi & Pictaviæ comitibus, & Isabella sorore eorumdem, orationes ab Ordine tempore capituli generalis personaliter petituri accesserint, licet fatigati ex itinere, in Cistercio non nisi de licentia capituli generalis carnes comedere voluerunt, & hoc extra terminos. Facultas autem comedendi carnes in Statutis anni 1244, Col. sic exprimitur: Dominus Rex & regina Franciæ veniendo ad capitulum generale, conceditur eis ad præsens & suis, uti carnibus in domo ducis, & in domo ducissæ, extra terminos: ita tamen quod de cetero in domo Cistercii, vel aliis in consequentiam non trahatur. Hæc sane eximiam pii Regis in monachos, disciplinamque monasticam demonstrant observantiam. Verum hanc licentiam carnes comedendi perperam restringit Chaizius pag. 389 ad solum Regem & reginam, cum manifestum sit, omnibus datam esse ex verbis: Conceditur eis ad præsens & suis.

[510] [& preces monachorum postulatas impetrat:] Circa preces autem a Rege, reginaque petitas, hæc ibidem leguntur statuta: Illustri Regi Franciæ, & dominæ Blanchæ reginæ matri ejus pro devotione nimia, quam prætenderunt veniendo ad capitulum generale, & affectione pia, quam habent ad nostrum Ordinem universum, conceditur a capitulo generali, ut tres Missæ de Spiritu-sancto, & tres Missæ de B. Virgine celebrentur pro ipsis per totum Ordinem a singulis sacerdotibus. Item, ut audito eorum obitu, plenaria duo servitia primo anno, similiter & secundo alia duo persolvantur utrisque per Ordinem universum. Nihilominus anniversaria eorum in singulis domibus nostris perpetuo celebrabuntur solemniter in conventu, & die illa pro ipsis celebrent universi. His subnectuntur Officia anniversaria pro patre ac matre reginæ celebranda. At singularis plane gratia paullo ante expressa legitur hoc modo: Scribantur per abbatias Ordinis nostri in regno Franciæ in margine juxta primum Memento propria nomina Regis & reginæ Franciæ, Ludovici & Blanchæ, ut de ipsis habeatur memoria specialis. Alias rursum preces anno sequenti pro S. Ludovico indictas ibidem in statutis invenies. Nunc videamus, quid monachi Regem flagitaverint.

[511] Innocentius Papa, redintegrata inter ipsum & Fredericum discordia, [orant vicissim monachi, ut Pontificem tueatur contra Fredericum,] in pervigilio apostolorum Petri & Pauli clam Roma profugerat, atque ad partes Galliæ accedebat, asylum ibidem contra vim imperatoris quæsiturus. Cum autem novisset Ludovicum ad capitulum Cisterciense accessurum, ejus protectionem per monachos postulandam duxit. Audi Matthæum Parisium loco citato hæc narrantem: Dominus autem Papa hæc prænoscens, miserat ad capitulum quamdam elegantem epistolam, petens instanter & devote, ut ipsi omnes abbates & conventus, cum ad ipsos in capitulum eorum adveniret dominus Rex, fraternitatem & orationes eorum flagitaturus, flexis genibus & junctis manibus, ipsum efficaciter & devote deprecarentur, ut secundum antiquam & consuetam Franciæ consuetudinem & libertatem, Patrem suum & Pastorem summum ac præcipuum Ecclesiæ Rectorem, videlicet Romanum Pontificem, contra insultus imperatoris, quos declinavit, quem in eadem epistola filium sathanæ nominavit, potenter tueri & defendere dignaretur. Et si necessitatis articulus expostularet, sinum pandens ingenuæ pietatis, eum in regno suo benigne receptaret. Infra vero habet sequentia de conatu imperatoris: Habuit autem imperator ibidem nuncios suos solennes, ut quod ab ipsis postularetur, effectum non sortiretur.

[512] Cum autem dictus dominus Rex in capitulo, anteposita reverenter matre sua, [quod se facturum promittit: eum tamen Remis sedem figere non sinit:] resedisset in medio magnatum & abbatum, ipsi omnes abbates & conventus, flexis genibus, & junctis manibus, obortisque lacrymis, ipsum Regem humiliter postularunt, quod prædictum est. Quod cum vidisset dominus Rex, & audisset, & ipse contra eos genua curvans, ipsis favorem præstitit, affirmando, quod quantum honestas permitteret, ipsius imperatoris Frederici injurias ab Ecclesia propulsaret, & ipsum dominum Papam, si consilium optimatum suorum *, quod non potest aliquis regum Francorum subterfugere, exulantem liberaliter receptaret. Abbates autem Regi super hoc gratias multiplicantes, speciale suorum bonorum operum ei participium * concesserunt. Non defuisse promissis suis Ludovicum, ostendent ea, quæ suo tempore referentur. Quod vero attinet ad articulum postremum de recipiendo in Gallia Pontifice, si necessitas eum cogeret eo se recipere, cui Rex dumtaxat consensit sub conditione, nimirum si regni proceres non repugnarent: plus deinde per legatos suos petiisse videtur Pontifex, quod Galliæ magnates non concedendum judicaverant. Quippe Monasteriensis ad hunc annum pag. 318 sic habet: Rex autem Franciæ comperiens, quod dominus Papa regno suo appropinquavit, sciens quod de adventu suo nihil boni Regi vel regno proveniret, convocavit magnates suos, consulens eos, quid super his foret agendum: & cum convenissent, ecce Papalis petitio directa est ad ipsum Regem & proceres, ut liceret ei ad Remensem civitatem, quæ tunc suo antistite viduabatur, se transferre. Quod cum Franci attoniti audissent, statim constanter responderunt, hæc se nullo modo velle tolerare. Rescripsit ergo Rex Franciæ domino Papæ moderate, proceres suos nullatenus velle consentire, ut in Franciam veniret.

[513] [Matthæi Parisii dicteria in Pontificem refutantur] Idem Pontifici negatum fuisse ab Angliæ & Aragoniæ regibus scribit Parisius pag. 443. At prorsus incredibile est, Pontificem hisce irritatum contra Ludovicum, aliosque reges erupisse in verba illa contumeliosa, quæ idem scriptor confinxit, ex bile sua Pontificis animum mensus, aut certe mendacis vulgi calumnias temere secutus. Si propter auctoritatem Matthæi Parisii hæc credere potuit Chaizius, prout scribere potuit pag. 391, credulus sane fuit in iis, quæ famæ summorum Pontificum parum sunt propitia. Quippe ne sibi quidem cohæret fabella apud Parisium pag. 446: Dixit, inquit, in iracundia magna, voce susurra, oculos obliquando, & nares corrugando: Expedit ut componamus cum principe vestro, ut hos regulos conteramus recalcitrantes: contrito enim, vel pacificato dracone, cito serpentuli conculcabuntur. Ut verba sensum habeant, dicta fuisse oportet cuidam Frederici ministro: referuntur tamen occasione legati ex Anglia, ut vult, ejecti. Verum sive imperatoris, sive alterius principis ministro dicta fingamus, prudentior erat Innocentius IV, quam ut similia diceret coram ministro cujuscumque principis, quæ nata erant omnes principes ad indignationem gravissimam provocare. Præsertim cum eo tempore principum Christianorum ope indigeret, eosque aut eorum procuratores ad concilium invitare vellet. Siquis velit hæc secum mussitasse Pontificem, sensus non cohæret: nec verisimile est, hæc secum dicturum fuisse præsentibus aliis, qui ea efferre in vulgus possent. Restat igitur, ut credamus a Fredericianis confictam hanc calumniam, nisi ipse finxerit Parisius, aut ejus Historiæ alius deinde adjecerit. Hæc pauca e multis, quæ contra hanc fabellam proferri possunt. Ceterum, quod Chaizius, & Daniel ad hunc annum, verba exprimant Parisii sensu magis verisimili, eorum potius fidem in scribendo minuit, quam facti verisimilitudinem auget.

[514] [ingressus in Galliam non omnino Pontifici negatus. Morbus Regis,] Porro ingressum in Galliam non omnino negatum fuisse Pontifici, sed stabilem Remensi in urbe habitationem improbatam, evincitur ex ipso Chaizio, qui pag. 392 ex Ms. narrat, petitum fuisse a Pontifice congressum Cluniaci cum Rege habendum, ac Regem jam se disposuisse ad iter, cum illud morbo impeditus differre coactus est in annum sequentem. De morbo hoc Regis gravissimo agunt auctores coævi varii. Eum Parisiis contigisse ait Joinvillius num. 40; sed Vita secunda num. 18 una cum variis melioris notæ auctoribus Pontisaræ Regem ægrotasse referunt, de quo non videtur dubitandum. Quam pie autem & Christiane in morbo se gesserit, loco citato invenies in Vita secunda: ubi & duplici tertiana laborasse dicitur, & adjungitur, miraculo sanatum fuisse, ut vulgo credebatur. Breve Chronicon S. Dionysii apud Acherium tom. 2 Spicilegii pag. 497 hæc breviter memorat ad annum 1244: Hoc anno cœpit Rex Francorum Ludovicus die Sabbati ante festum S. Luciæ (quod incidit in XIII Decembris) valida febre, & vehemente fluxu ventris apud Pontisaram graviter infirmari. Eadem habet Nangius, ex quo plura mox adducemus.

[515] Matthæus Parisius morbum, recuperatamque valetudinem sic refert pag. 440: [quo diu instar mortui jacuit;] Eodem anno, in Adventu Domini, Rex Francorum Lodovicus, ex reliquiis corruptelæ, quam in Pictavia, cum negotiis belli indulsisset, contraxerat, graviter infirmatus, in exstasim lethalem raptus, jacuit aliquot diebus quasi mortuus, & assertione plurium circumsedentium, penitus exanimatus. Assistebant autem mater & frater ejus, & quidam alii ejus familiares, credentes quod jam Rex mortuus obriguisset. Sed mater ipsius, profundiora aliis trahens suspiria, singultibus ait sermonem prorumpentibus: Non nobis, Domine, non nobis, sed nomini tuo da gloriam. Et salva hodie regnum Franciæ, quod hactenus honorifice semper sustinuisti. Et applicans crucem sanctam, & coronam, & lanceam Christi, suo tempore acquisitas, corpori Regis filii sui, & votum faciens pro eo, quod si ipsum dignaretur Christus visitare, & sanum reddere, & conservare, cruce signaretur sepulcrum ejus visitaturus in terra, quam proprio sanguine consecravit: & cum ipsa, & omnes alii præsentes, pro ipso corde, sincero & perfecto orationem continuassent, ecce Rex, qui mortuus credebatur, suspirans, brachia & tibias sibi attraxit, & postea extendit, & voce præcordiali, quasi ex sepulcro resuscitatus, ait: Visitavit me per Dei gratiam Oriens ex alto, & a mortuis revocavit me. Subjungit crucem a Ludovico assumptam pro expeditione transmarina, quod postea referemus. Sacra pignora S. Ludovico applicita, indeque vitam quasi restitutam, scribit etiam Westmonasteriensis sub finem hujus anni. At hallucinantem manifeste Parisium in voto a Blancha facto ille non sequitur: nec alii auctores de admotis Regi Dominicæ passionis instrumentis meminere.

[516] Luctum regni & curam multorum describit Nangius pag. 341: [ac pro mortuo habitus fuit summo omnium luctu:] Postquam autem, fama nuncia prævolante, Francorum auribus rumor insonuit, quod fidei Christianæ & Ecclesiæ sanctæ Dei defensor in terra singularis, præ ægritudinis pondere periclitaretur, corda eorum non modica replevit amaritudine, & dolore. Archiepiscopi autem, episcopi, & abbates quam plurimi, nec non barones Franciæ, prout decebat, compatientes Regi suo, Pontisaram quantocyus advenerunt, expectantes per duos dies, quid Deus de dicto Rege disponere dignaretur. Sed Regis infirmitatem videntes crescere, placuit ipsis ut divinam clementiam implorarent, quatenus Deus, qui omnia solus potest, virtutem suam circa infirmum Regem ostendere dignaretur. Destinantur igitur nuncii per ecclesias cathedrales, ut in illis eleemosynæ & orationes ac solemnes pro Rege fierent processiones. Sed Regis ægritudine postea ingravescente, creditus fuit Rex per magnum unius diei spacium spiritum exhalasse, statimque totum palatium repletum fuit clamoribus dicentium, Regem migrasse ad Dominum. Cum autem de diversis partibus ibi multi præsentes adessent, tantus clamor celari non potuit. Quinimo usque ad aures sanctissimi Papæ Innocentii tunc apud Lugdunum * commorantis pertransiens, ipsum dolore nimio reddidit mirabiliter consternatum. Nec mirum, cum illum audisset expirasse, qui sanctam Ecclesiam illis diebus angustiarum flatibus & procellosis tempestatum fluctibus mirabiliter concussam, suæ virtutis brachio singulariter tuebatur.

[517] [tandem menti restitutus, prævia forsan revelatione] Sed tandem ille, qui ventis & mari imperat, qui quondam intrans domum Symonis imperavit febri, qua socrus ipsius Symonis tenebatur, & dimisit illam, pulsatus lacrymis, eleemosynis, orationibus, suspiriis, & gemitibus plurimorum, Regis infirmitati imperans, ipsum aliquantulum alleviavit. Ut autem ab illa exstasi ad se ipsum rediit, crucem protinus transmarinam instanter petiit & accepit. Richerius monachus Senoniensis, qui illo florebat tempore, in Chronico apud Acherium tom. 2 Spicilegii pag. 632, divina revelatione Regem ad crucem sumendam monitum fuisse, narrat his verbis: Rex igitur Francorum gravi detentus infirmitate usque ad mortem ægrotavit, cui talis apparuit visio. Videbat se in transmarinis partibus esse constitutum, ibi enim nostri Christiani & Saraceni ad pugnam parati erant, & congredientes acrius inter se pugnabant, & postquam diu pugnatum est, Saraceni nostros vicerunt, & omnes aut interficiebant, aut captivos ad terram suam deducebant, ita quod de tanta multitudine nostrorum vix XV milites de bello fugientes remansisse dicerentur. Quod cum Rex Franciæ videret, valde indoluit: cui fertur dictum fuisse: Rex Franciæ, hoc irrecuperabile damnum vindica. Rex autem ab hac visione reversus, vovit se ad Terram sanctam post duos annos properaturum: & statim sibi crucem dari præcipiens, invita matre domina Blancha, cruce signatus est. Pugna quippe ab ipso Rege intuita accidit in festo S. Andreæ, & sicut viderat, verum fuit. Clades hæc accepta fuit a Chorasminis, de qua postea.

[518] [divina, crucem ad expeditionem transmarinam sumit,] Chaizius, non æque facilis ad revelationes divinas, quam ad probrosas Matthæi Parisii calumnias asserendas, pag. 396 probationes exigit fortiores ad fidem huic revelationi habendam. Ausim tamen asserere non tam fortes contra hanc visionem rationes adducendas, quam prolatæ sint contra varia ex solo Parisio asserta. At rem ipsam expendamus. Favet quidem revelationi tam diuturna mentis alienatio, favet tam firma voluntas Regis ad crucem sumendam, mox ut menti fuit redditus, licet antea ad mortem pie obeundam se parasset, nulla de cruce sumenda mentione facta: verum obstat aliorum auctorum silentium, quod tamen & in aliis contingere experimur. Obstat deinde visioni huic, quod clades Christianorum contigerit ante illam mentis alienationem. Sed responderi potest, cladem præteritam Regi ostensam esse, priusquam illius notitia in Europam pervenerat. Unde quantum fidei habendum sit isti visioni lectoris permitto judicio. Quidquid autem sit de hac visione, Rex sibi redditus, mox obsirmato animo crucem petiit. Audi Martinum Sanutum lib. 3, part. 12, cap. 1: Accidit autem, ut Rex Ludovicus circa festum beatæ Luciæ ita insensibilis factus sit, ut mortuus reputaretur a multis.. Ut autem ex illa exstasi ad se rediit, circumspiciens jubet Parisiensem episcopum evocari: tunc mœror in lætitiam convertitur, & præsul protinus præsentatur. Ait autem illi Rex: Domine episcope, ego vos requiro, ut crucem ultramarinam meis humeris imponere debeatis.

[519] Hoc audientes mater & conjux, flexis genibus orabant, [matre, aliisque repugnantibus; crux in cælo visa:] ut plenam expectaret corporis sanitatem: tunc demum faceret quod liberet. Commotus ille respondit; cibum aut potum nequaquam sumpturum, nisi crucem prius sumeret transmarinam: & ab episcopo crucem iterato requirit. Episcopus postulatam crucem denegare non audens, illi crucem imponit, non sine lacrymarum imbre; cunctisque tam in camera * quam in aula cum singultuosis gemitibus, non minus quam si vita excederet, lacrymosis. Cruce vero suscepta, ressanatum * se fore protestatus est. Consona his habent Joinvillius & Vita secunda locis ante citatis. Dubium videtur, an ad hoc tempus referendum sit, quod scribit Cantipratanus lib. 2 de Apibus, cap. 3, num. 9, de cruce a se in cælo visa: nam alius ab eo signatur annus, quod fortasse incuria describentium contigit. Sive autem ad hunc annum, sive ad alium res pertineat, verba ejus accipe: Nec non & ego, fidelium novissimus, antequam piissimus Ludovicus Francorum Rex anno ab Incarnatione Domini MCCXLVI crucem transmarinam susciperet, crucem in cælo ex clarissimo & sidereo lumine vidi, nec recolo me decentius & operosius formatam crucem umquam sub aliqua materia, vel figura vidisse. Octenus habere cubitos crucem ipsam in longitudine mihi planissime visum est. Serenum cælum erat valde, & sine aliqua nube in aliqua parte sui, sub nostro horizonte cælum erat coloris unius. Hæc de cruce in morbo suscepta: nunc quo demum modo valetudini restitutus sit Rex sanctus, ex Nangio audiamus; neque enim statim integram valetudinem recuperavit.

[520] Tandem, inquit, quia Regis ægritudo adeo gravis erat, [deinde, corporibus S. Dionysii & sociorum martyrum] ut medici desperarent de ipso, Rex & serenissima mater ejus domina Blancha regina petierunt Odonem abbatem ecclesiæ macharii * Dionysii, ut sacratissima corpora Dionysii, Rustici, & Eleutherii, quorum patrocinio tota gaudet regio, regni stat potentia, de cripta, in qua quiescebant, ut suis precibus Regi sanitatem impetrarent a Domino, tollere & elevari facere non differret. Rex siquidem post Dominum, & sacratissimam Virginem Matrem ejus, in ipsis, utpote in suis & regni sui advocatis & protectoribus, confidentius sperabat, nec immerito… Tunc Odo Clementis abbas prædictæ ecclesiæ, Regis devotionem erga beatum Dionysium considerans, ipsius petitioni annuens, die Jovis proxima ante festum Dominicæ Nativitatis ad suam ecclesiam properavit. Quam illico cereis circumquaque positis, quemadmodum in præcipuis solemnitatibus fieri solet, ut in crastino ad tam sanctas removendas reliquias devotio adstantium & animi ad Deum excitarentur, & ut ipsis martyribus congruus honor dignanter exhiberetur, pretiosissimis jussit palliis adornari. Sed dum ista in prædicta ecclesia die Jovis ante Nativitatem Domini parabantur, auditum fuit Parisius, quod pro salute Regis beatorum corpora martyrum, quæ numquam nisi solummodo pro salute regis Franciæ, vel regni sui periculo, de loco suo extrahuntur, essent in crastino extrahenda, & ad processionem deportanda. Unde accurrit in crastino utriusque sexus virorum ac mulierum ad tam sanctum spectaculum copiosa multitudo. Sed & tam clerici quam laici ruebant catervatim, gloriosos martyres cernere cupientes.

[521] Sic igitur adstantibus reverendis patribus Carolo Noviomensi & Petro Meldensi episcopis, [expositis, & circumlatis, valetudini restituitur.] ac Odone ejusdem ecclesiæ sancti Dionysii abbate, aliisque personis gloriosis quam plurimis & honestis, die Veneris ante festum Dominicæ Nativitatis, facta oratione, levata fuerunt & extracta illa pretiosissima corpora de cripta, quæ subtus pyramides est aureas, ubi in capsulis electrinis longo tempore quieverant diligentissime sigillata, & super altare ipsorum martyrum pretiosis palliis decoratum collocata. Deinde processione præparata, quæ facta fuit nudis pedibus, suspiriis, singultibus, & lacrymis, plus quam psalmis, ad Dominum resonantibus, fuerunt ad processionem ob Regis salutem, quam idem Rex sibi sperabat per dictos martyres impetrari, per claustrum & ecclesiam deportata. Nec fuit Rex fraudatus a desiderio suo: nam ex quo sancti martyres ad aures benigni Jesu pulsaverunt, visitavit ipsum Dominus, recordatus misericordiæ suæ. Et ex illa hora, qua corpora sacrosancta gloriosorum martyrum Dionysii, Rustici, & Eleutherii, ad processionem deportata sunt, paulatim ægritudine Regis decrescente, cœpit Rex melius se habere. Cujus sanitas in brevi totaliter subsecuta, corda Francorum & omnium fidelium exultatione lætitia * quam plurimum hilaravit. Quæ Regi tunc illa infirmitas ex profundo consiliorum Domini tam salubri quam necessaria provisione a multis creditur provenisse: nam ex incommodo præcedenti sequentis fructus habilitas multiplex collecta est, ut fuit Terræ sanctæ subsidium, & regni ejus melioratio, ut patebit. Sic philosophatur Nangius. Quid autem fecerit pro Terra sancta, post recuperatam sub initium anni sequentis valetudinem, dicetur suo loco.

[Annotata]

* i. e. spoliari

* Perigord

* Abbeville in Picardia

* adde consentiret

* i. e. communicationem

* Lions

* i. e. cubiculo

* i. e. sanitati restitutum

* id est Beati.

* forte lætitiæ

§ XLII. Anno 1245 facta ad promovendam expeditionem transmarinam: excommunicatus in concilio Fredericus; colloquium Ludovici cum Pontifice: peregrinatio ad Rupem Amatoris: natus filius: acta a Rege pro matrimonio Caroli fratris.

[Rex subsidium cum litteris mittit in Terram sanctam;] Anno 1245 varia rursum narranda occurrunt, & discutienda: at ne filum narrationis sæpe cogar interrumpere, primum referam, quid toto hoc anno ad sacram expeditionem promovendam Rex sanctus præstiterit, licet ordine temporis alia quædam præcesserint. Martinus Sanutus lib. 3, part. 12, cap. 1 postquam morbum Regis, crucemque ab eo susceptam retulerat, ita subjungit: Et postquam convaluit, ultramarinos litteris confortavit, asserens se cruce signatum illius Regis intuitu, qui nimia karitate pro humano genere in cruce pependit: proinde civitates & fortelitia viriliter sustinerent, quia ipse eis veniret, quoad posset celerius, ad succurrendum. Similia habet auctor anonymus, sed coævus, Gallica lingua Historiam Guilielmi Tyrii de bello sacro prosecutus, quem sæpius per decursum citabimus, apud Martenium tom. 5 Collectionis amplissimæ col. 730. Addit ad hæc Matthæus Parisius ad hunc annum pag. 444 sequentia: Et ut abstergerentur lacrymæ a maxillis matris nostræ Ecclesiæ, deplorantis filios suos nuper trucidatos, Dominus Rex Francorum, Hospitalarii quoque & Templarii, milites neophytos & manum armatam cum thesauro non modico illuc ad consolationem & auxilium ibi commorantium, & impetus quotidianos Chorosminorum & aliorum infidelium sustinentium, festinanter transmiserunt. Hæc sub initium anni.

[523] Subdit Parisius: Procuravit etiam Rex Francorum, [legatum obtinet a Pontifice ad crucem in Gallia prædicandam,] ut quidam legatus facundus & discretus prædicator, in Franciam veniret, de negotio crucis instantissime prædicaturus. Hujus autem adventum in Franciam memorat Nangius pag. 344 hoc modo: Sequenti mense Augusti post concilium (Lugdunense) destivavit Parisius Innocentius Papa magistrum Odonem de Castro-Radulphi episcopum Tusculanum, Sedis apostolicæ legatum, qui prius Parisiensis cancellarius fuerat, ut per totam Franciam prædicaret, quatenus nobiles Francigenæ bellatores pro liberatione Dominici sepulchri, & urbis sanctissimæ Hierusalem … signum crucis acciperent sacrosanctæ. Eodem anno infra octavas sancti Dionysii convocavit Rex Francorum Ludovicus grande Parisius parlamentum, in quo prædictus legatus & plures regni Franciæ archiepiscopi, pontifices, & abbates, barones quoque & comites affuere.

[524] Et tunc ad præfati legati prædicationem, & Christianissimi Franciæ Regis Ludovici exhortationem, [ad cujus prædicationem in comitiis crucem accipiunt multi nobiles:] Juhellus Remorum archiepiscopus, Philippus Bituricensis archiepiscopus, Robertus Belvacensis, Garnerus Laudunensis, Guillelmus Aurelianensis episcopi: dominus Robertus frater Regis Franciæ comes Atrebatensis, vir clarissimus Hugo de Castellione comes sancti Pauli & Blesensis, Galcherus nepos ejus, Johannes de Barris vir nobilis, Petrus comes Britanniæ, Johannes filius ejus, (patri dudum comes substitutus) Hugo comes Marchiæ, Johannes Montis-fortis, Radulphus de Couciaco, & multi alii tam clerici quam laici, etsi non omnes simul, processu tamen temporis signum crucis Dominicæ assumpserunt. Accedunt ad hos alii apud Parisium pag. 462: videlicet, Dux Burgundiæ, dux Brabantiæ, comitissa Flandriæ cum duobus filiis suis, … comes Suessionensis … comes de Dreus, comes de Retel, Philippus de Curtiniaco, Gauterus de Juveni, Ægydius de Mailli, advocatus Betuniæ … archiepiscopus Senonensis, & multi, quos Christus diatim advocavit, & ad suam accendit clientelam. Multi his deinde se adjunxerunt, inter quos fratres Regis Alphonsus & Carolus. Verum & quidam hic enumerati postea Regem comitati non sunt, quod præ ceteris de comitissa Flandriæ & duce Brabantiæ videtur certum.

[525] Nihil prætermittebat Rex pius, quod conducere existimabat ad sacram hanc expeditionem promovendam. [alia præstat Ludovicus ad expeditionem promovendam,] Sic mense Octobri per litteras ad baillivos suos datas cessare jussit per totum regnum privatorum dissidia, induciasque iniri ab omnibus in quinquennium. Cavit iisdem litteris, ne cruce signati opprimerentur ob æs alienum a creditoribus suis. Illas videsis apud Martenium tom. 1 Collectionis amplissimæ col. 1295. Præterea, ut habet Westmonasteriensis ad hunc annum pag. 326: Ab ecclesia in regno suo ex permissione & indultu domini Papæ de omni proventu universaliter decimam partem ad promotionem suæ peregrinationis procuravit. Piam etiam fraudem adhibuit sub finem hujus anni, qua plures ad crucem sumendam induceret. Hanc ita commemorat Matthæus Parisius pag. 463: Appropinquante vero & imminente præclaræ Dominicæ Nativitatis festivitate, qua mutatoria * recentia, quæ vulgariter novas robas appellamus, magnates suis domesticis distribuere consueverunt, dominus Rex Francorum crucis signifer, officium prædicatoris procuratorisque negotii Crucifixi novo modo sibi assumens, capas * cum suis pertinentiis de pretiosissimo panno multo plures quam moris habuit, cum pellibus variis imponendis, jussit comparari: & de subtili aurifrigio * factas in locis caparum humeralibus cruces insui opere furtivo ac nocturno prudenter curavit, & imperavit.

[526] [& pia fraude multos ad crucem sumendam inducit.] Et mane, cum adhuc sol nondum oriretur, milites capatos * capis Regis jussit cum ipso Rege Missam audituros in ecclesia comparere. Quod cum fecissent, & mane, ne somnolentiæ aut pigritiæ redarguerentur, in ecclesia Missis celebrandis interessent, rebusque jam color rediit vultu nitentis syderis: & secundum illud Persei proverbium, melius spectatur mantica tergo: quilibet in alterius humeris crucis insutum signaculum intuetur, fit jocunda admiratio, ac tandem comperiunt, quod pie sophisticatos * sic decepit eos dominus Rex; novum, & numquam auditum iniens prædicatoris officium; factus potius realis prædicator quam verbalis. Cumque eis indecens ac turpe, imo indignum videretur, ipsas cruces deponere, risum, nec tamen derisum, cum jocunda lacrymarum effusione facientes, dominum ipsum Regem Francorum propter hoc factum PEREGRINANDORUM VENATOREM, & HOMINUM NOVUM VOCAVERUNT PISCATOREM. Hactenus de promota expeditione sacra: ad alia hujus anni gesta progrediamur.

[527] [Deposito Frederico in concilio Lugdunensi;] Eodem anno (1245, ait Nangius pag. 342) celebravit generale concilium beatissimus Papa Innocentius IV apud Lugdunensem urbem. In quo cum fratribus Cardinalibus, sacroque conventu prælatorum, deliberatione præhabita diligenti, super Frederici tunc temporis Romani imperatoris nefandis excessibus, ipsum die Lunæ ante festum beatæ Mariæ Magdalenæ omni dignitate indignum pronunciavit, & sententiando privavit, omnesque, qui eidem Frederico juramento fidelitatis aut confœderationis erant astricti, a juramento hujusmodi absolvit: auctoritate Apostolica firmiter inhibendo, ne quisquam dicto Frederico a die illa tamquam regi * imperatori obediret. Et omnes, qui ipsi deinceps tamquam imperatori aut regi consilium vel auxilium aut favorem præstarent, ipso facto denunciavit excommunicationis vinculo subjacere. Sed & illis, ad quos in eodem imperio imperatoris spectabat electio, eligendi liberam annuit potestatem. Rationes quasdam latæ in Fredericum sententiæ subdit auctor; sententiam vero ipsam habemus apud Labbeum tom. XI Conciliorum col. 640 & seqq., ubi & alia ad Frederici causam spectantia studiosus lector reperiet: nam mihi tantum incumbit referre, quo modo in illis se geßerit Ludovicus.

[528] [Ludovicus, id ægre ferens,] Auctor Chronici Senoniensis apud Acherium tom. 2 Spicilegii pag. 632, relata paucis verbis sententia prædicta, hæc subjungit de Ludovico: Sed hoc Rex Franciæ approbare noluit, quia idem Fridericus quondam juratus suus extiterat. Verum ex his verbis nihil probari potest, nisi Ludovicum, utpote pacis amantissimum, doluisse eo demum rem deductam esse: neque enim suscepisset Pontificis contra Fredericum defensionem, si injuste contra eum procedi existimasset. Plurimum itaque laboravit, ut pacem Pontificem inter & Fredericum restitueret, universæ Ecclesiæ utilitate ad hoc excitatus. Hunc in finem rogavit hoc anno Pontificem, ut Lugduno Cluniacum excurreret, quo ibidem cum ipso colloqueretur. Agunt de hoc Regis cum Pontifice colloquio Nangius & Parisius: verum Nangius errore describentium, ut vult Franciscus Pagius in Breviario Pontificum Romanorum tom. 3, pag. 309, seu in Innocentio IV num. 33, perperam colloquium Lugduni habitum esse dicit, cum ex ejus verbis satis pateat, id alio loco fuisse institutum.

[529] Laudatus Pagius, ex Nicolao de Curbio cap. 21 Vitæ Innocentii, [anno 1245] ulterius infert dictum colloquium habitum esse anno 1246, non 1245: hæc enim sunt verba Nicolai de Curbio: Interim dictus Pontifex post concilium anno secundo Cluniacum ivit, cum Rege Franciæ & ipsius fratribus locuturus. At vero, si considerasset Pagius hunc auctorem non nisi de uno Pontificis cum Rege colloquio mentionem facere, licet duo describantur a Parisio; intulisset potius, Curbium vel de secundo colloquio agere, vel utrumque confudisse, quam contra consensum Nangii, Parisii, & Chronici Cluniacensis, qui primum colloquium anno 1245 referunt, uni Curbio adhæsisset: præsertim quod plerique principes, & episcopi plurimi, qui concilio Lugdunensi interfuerant, cum Pontifice Cluniaci fuisse dicantur in Chronico Cluniacensi Col. Bibliothecæ Cluniacensis: unde manifestum fit, id colloquium brevi post concilium fuisse institutum.

[530] Jam vero de colloquio ipso sic loquitur Nangius pag. 345: [magno apparatu Cluniacum tendit;] In diebus illis revoluto modici temporis intervallo, vir Deo amantissimus Rex Franciæ Ludovicus, flagrans desiderio videndi summum Pontificem, convocata multitudine non modica militiæ regni sui, fratribusque suis, cum regina Blancha matre eorumdem, iter aggressus est, & ut suum hujusmodi propositum adimpleret, Lugdunum * properavit. Sed quam nobiliter & gloriose fuerit circumvallatus gente sua in itinere prædicto, non puto sub silentio prætereundum. Videns * igitur viros industrios, in armis strenuos & expertos, magnifico & decenti armorum & virium apparatu per diversas phalanges antecedere Regem suum in manu fortitudinis, sicut consueverunt incedere castrorum acies ordinatæ: trifarie enim procedentes similitudinem exercitus prætendebant. Centum siquidem præibant cum balistis, in equis decentissime phaleratis, & centum cum testudinibus sive targis in armis lucidis, & in equis loricali tunica coopertis sequebantur. Veniebat postmodum tertius centenarius munitus armis omnibus, habens in manibus gladios fulgurantes. Ipse autem Rex nobilissimus cum incredibili & gloriosa multitudine militum regni sui quarto agmine procedens, Lugdunum * sic introivit. Ad quem locum universalis Ecclesiæ Pontifex summus accesserat, ut ibidem cum dicto Rege de negotiis sanctæ matris Ecclesiæ loqueretur; habitoque inter eos secreto & latente consilio, idem Rex serenissimus, benedictione a summo Pontifice percepta, eique humiliter vale dicto, in Franciam remeavit.

[531] [ubi cum Pontifice colloquium habet;] In Chronico Cluniacensi loco citato Pontifex Missam celebrasse Cluniaci dicitur festo S. Andreæ, præsente ibidem cum suis Ludovico, aliisque principibus, Cardinalibus, episcopisque plurimis, ex quo tempus hujus colloquii colligitur. Porro de rebus in colloquio tractatis plura habet Matthæus Parisius pag. 461, cujus verba subjicio: Sub ejus anni spatio dominus Papa ex mandato Regis Francorum, volentis habere cum ipso colloquium, se contulit Cluniacum. Sed non est ulterius in Franciam progredi permissus. Et circa festum sancti Andreæ, venit ad eum ibi Rex Franciæ, qui eumdem Regem jam quindecim diebus expectaverat, & simul secretissimum tenuerunt consilium, nullo præter eos conscio, dominus Papa, & dominus Rex Francorum, & mater ejusdem domina Blanchia, septem diebus. Creditur tamen veracissime, quod tractatum habuerunt de pace inter Ecclesiam & imperium componenda, & qua via pacis honorificæ reconciliatio possit inveniri… Præterea credebatur certissime, quod tractabatur etiam de pace inter Francorum & Anglorum reges reformanda, vel saltem treugis prolongandis; ut sua tutior & securior fieret peregrinatio in Terram sanctam.

[532] [abiensque anno sequenti redire statuit:] Utraque hæc Parisii conjectura admodum est verisimilis: nec dubium videtur, quin etiam de bello sacro promovendo inter se tractaverint, cujus studio pacem tantopere desiderabat Ludovicus, quamquam & alias semper pacis inter dissidentes conciliandæ studiosus. Verum nec credibile, nec his consentaneum est, quod idem Parisius habet sub anni sequentis initium pag. 466, nimirum Regem in eodem hoc colloquio instigatum fuisse ab Innocentio ad bellum Anglis inferendum. Nec minus sibi contradicit Chaizius, dum pag. 413 scribit, Cluniacum a Ludovico ad hoc colloquium electum, quia nolebat ut Pontifex regnum Galliæ ingrederetur. An ergo Cluniacum nou erat in regno Galliæ, quod Ludovicus VII apud Sammarthanos tom. 4 Galliæ Christianæ pag. 274 Nobilius membrum regni sui nominavit. An Matisco, in cujus agro situm est Cluniacum, ad regnum non pertinebat? At ea civitas non modo in regno, sed ditionis erat regiæ; ut ipse Chaizius agnoscit pag. 416, ubi Pontificem Matiscone rursus ad Regem venisse narrat, Regemque ibidem consecrationi ecclesiæ S. Petri per Innocentium factæ adstitisse. Matthæus Parisius adductis supra verbis hæc subjungit: Hoc siquidem finito parlamento, recessurus Rex Francorum, cepit diem parlamenti cum domino Papa in quindena Paschæ; ubi procurabitur Frederici dicti imperatoris præsentia. Inde se contulit dominus Rex Francorum ad civitatem Masticonensem: quam eum pretio acquisivisse anno 1239 narravimus num. 370.

[533] [peregrinationem piam instituit.] Nondum hinc recta Parisios reversum opinor sanctum Regem; sed circuitu non modico usum ad Rupem Amatoris pia peregrinatione invisendum. Locum memorat Hadrianus Valesius in Notitia Galliarum pag. 112 ita scribens: In pago Cadurcino est & Rupes Amatoris, Roquemadour, ad rivum, qui in Duranium defluit, peregrinationibus votivis locus olim celeberrimus. De hoc loco, & sacello ibidem beatæ Virginis, miraculis æque ac peregrinationibus illustri, consule Acta S. Amatoris tom. IV Augusti a pag. 16. Porro ad locum memoratum hoc anno peregrinatum esse S. Ludovicum refert Stephanus Baluzius in Historia Tutelensi lib. 2, cap. 25 his vebis: Anno MCCXLV sanctum Ludovicum Regem profectum esse ad ecclesiam beatæ Mariæ Rupis Amatoris, reperi in eodem Chronico sancti Martialis. Cum itaque multo facilius Matiscone, quam Parisiis eo proficisci potuerit, crediderim hanc peregrinationem eodem tempore institutam, quam suscepisse pium Regem ad felicem expeditionis transmarinæ successum potentissimo Virginis patrocinio commendandum facile existimaverim.

[534] Natum hoc anno S. Ludovico filium alterum, [Natus Regi filius: lex in Pictones lata: lis arbitrio finita:] qui defuncto Patri in regnum successit, refert Nangius pag. 342. Verba ejus accipe: Anno Domini MCCXLV … ultima die mensis Aprilis … peperit de nocte filium Ludovico Regi Francorum uxor sua Margareta. Quem idem Rex nomine avi sui Philippi regis fecit Philippum nominari. Pictones a Gallis prohibitos filias suas nuptui collocare sine eorum licentia, refert Matthæus Parisius eodem anno pag. 464; sed more suo non sine bile in Gallos æque ac Pictones. Controversia erat inter Comitem Artesiæ Robertum fratrem S. Ludovici, & monachos S. Vedasti Atrebati super jure quorumdam vectigalium, quam illi ad summi Pontificis arbitrium detulerunt. Statuit Pontifex episcopum Albanensem, cujus arbitrio cum pars utraque se subjecisset, ejus sententiam bulla sua confirmavit Pontifex: judicio autem Pontificis acquievere tum Robertus, tum Ludovicus, Roberti hac de re chartam confirmans. Bullam Pontificis videsis apud Martenium tom. 1 Collectionis amplissimæ a Col. in cujus titulo per errorem pro episcopo Albanensi Atrebatensem posuit Martenius litis arbitrum. Bullæ subjiciunter Ludovici & Roberti breviores chartæ, quibus illi sententiam ratam habent. Ex quibus æque ac præcedentibus patet, summam hoc tempore amicitiam viguisse Pontificem inter ac familiam regiam, quod & ex sequentibus fiet manifestum.

[535] Unum superest hoc anno explicandum, quod in hunc locum rejecimus, [mors Provinciæ comitis; filia ejus natu minina heres instituta, ac Tolosano promissa;] quia connectitur cum iis, quæ anno sequenti mox enarrabimus. In Chronico Massiliensi apud Labbeum tom. 1 Bibliothecæ manuscriptorum pag. 342 ita legitur: XIV Kal. Sept. obiit illustrissimus vir Raymundus Berengarius comes Provinciæ apud Aquis *. Raymundus e quatuor filiabus, quas habebat, tres nuptiis illigaverat ante mortem, quartam autem, eamque natu minimam, in ipso concilio Lugdunensi promiserat comiti Tolosano coram summo Pontifice. Audi ea de re Guilielmum de Podio Laurentii cap. 47: Tholosanus & Provinciæ comites (interfuerunt concilio), qui ibi coram Papa tractaverunt de conjugio inter ipsum comitem Tholosanum & filiam ultimam ejusdem comitis Provinciæ contrahendo, Papa dispensaturo super eo propter affinitatis impedimentum. Reversis autem eis ad propria, infra paucos dies comes Provinciæ moritur, dicto conjugio imperacto, potuitque tunc addiscere comes Tholosanus, quoniam nocuit differre paratis.

[536] Quippe plures hoc matrimonium impedire conabantur, [cunctante Tolosano, multisque ejus nuptias impedientibus,] quam speraverat Tolosanus: nam, præter sorores sponsæ, ipsi Provinciæ magnates ei adversabantur; dissimularunt tamen, ne vim comes adhiberet. Sic enim pergit laudatus auctor: Quod cum innotuisset ei per celerem nuncium, missum a domino Raymundo Gaucelino, tantum interposito uno die festinus recessit cum paucis, nullam secum, vel post se manum trahens armatam, sicut ei a dicto viro fuerat persuasum non oportere eum venire manu armata aut multitudine, prout & ei per Romæum & Alberam domesticos milites olim comitis Provinciæ fuerat persuasum, ut sub tali simulatione agerent, ne ipse comes interim vim inferret, donec ipsi, quod secus tractabant, potuissent ducere ad effectum: agebatur enim secreto, quod domino Carolo fratri Regis in uxorem daretur puella, sicut effectus postea demonstravit. Addit comitem per quinque fere menses inani spe lactatum fuisse a magnatibus Provinciæ: Nec, inquit, summus Pontifex ad dispensationem processit, regina Franciæ & Alemanniæ & Angliæ missis ad hoc contradictoribus impeditus. Et, ut breviter concludam, nuncius, quem mittebat dictus comes dominæ reginæ Franciæ, ut placeret ei fieri, quod cum patre puellæ fuerat pertractatum, ac etiam promoveret, invenit in via dominum Carolum ad contrahendum cum ea matrimonium festinantem. Rationes non deerant, cum prædictæ tres sorores tantopere impedire conarentur istas sororis suæ cum Tolosano nuptias: nam toties excommunicatus, toties hæreticorum commercio infamis fuerat Tolosanus, ut nuptias illas parum sibi decoras existimare possent. Adde Beatricem, ejusque liberos eo pacto facile privandos fuisse omni hereditate: quippe ad comitatum Tolosanum jus nullum habebant, jus autem ad comitatum Provinciæ, quod testamento paterno acquisiverat Beatrix, disputationi obnoxium videbatur, quia Margarita S. Ludovici uxor natu erat maxima; quæ ratio impellere etiam poterat magnates Provinciæ & tutores Beatricis, ad sponsum ei eligendum S. Ludovico gratum, ne jure uxoris suæ Provinciam sibi vendicaret.

[537] [Ludovicus comitissam Provinciæ fratri suo Carolo sponsam asserit.] Rex Aragoniæ hisce etiam nuptiis se immiscere volebat, atque armata manu circumsederat Beatricem, sive id faceret in favorem Tolosani, sive ut eam filio suo sponsam traderet, ut aliquos tunc credidisse scribit Nangius mox citandus. Verum & Tolosano & Aragonio superior fuit Ludovicus, sponsamque una cum comitatu Provinciæ fratri suo Carolo asseruit, intellecta tamen prius Beatricis voluntate. Quippe Nanguis pag. 345 ita habet: Sed cum vellet regredi (Cluniaco) misit partem militiæ suæ copiosam, quæ Beatricem sororem juniorem reginæ Franciæ Margaretæ, quam orbatam patre, scilicet comite Provinciæ, rex Aragoniæ armato circumvenerat exercitu, & obsederat impudenter, ut eam suo, sicut dicebatur, filio traderet in uxorem, de manu ipsius in gladii fortitudine liberaret. Matthæus Parisius pag. 461 hanc manum militarem missam a Rege scribit ad occupandam jure uxoris suæ Provinciam: at hoc verisimile non est ex eis, quæ subjungit Nagius hoc modo: Redeunte interea illustri Rege Franciæ ad propria, negotio, pro quo milites prædicti missi fuerant, contra regem Aragoniæ potenter & celeriter consummato, idem excellentissimus Rex Francorum consilio hinc inde habito, inquisita prius prædictæ filiæ comitis Provinciæ voluntate, misit Carolum fratrem suum cum innumerabilis militiæ venustate, ut eidem puellæ nobili coram ipsius famosissimis avunculis, comite scilicet Sabaudiæ & Thoma quondam Flandrensi comite, nec non archiepiscopo Lugdunensi, aliaque ejus inclyta parentela, in ejusdem matris præsentia solemni matrimonio jungeretur. Sed matrimonium pertinet ad annum sequentem, de quo mox.

[Annotata]

* i. e. vestes

* i. e. tunicas laxiores instar pallii

* i. e. limbo acupicto

* i. e. indutos

* i. e. circumventos

* aut

* imo Cluniacum

* forte videres

* Cluniacum

* Aix

§ XLIII. Matrimonium Caroli: is militia donatus, & comitatu Andegavensi: acta ad Fredericum Pontifici reconciliandum: item ad expeditionem sacram promovendam: lis de comitatu Flandriæ Regis arbitrio terminata.

[Rex, nuptiis celebratis, fratrem Carolum militia, comitatu, ac reditibus donat:] Tempus initi a Carolo matrimonii assignat Chronicon Massiliense, num. 535 citatum, his verbis: Carolus comes frater Ludovici Francorum Regis contraxit matrimonium cum Beatrice filia illustris comitis Provinciæ bonæ memoriæ Raymundi Berengarii, videlicet pridie Kalendas Februarii. Quantus honor, ait Nangius loco citato, quantave lætitia, quantaque festivitas illic sit habita, non est meæ possibilitatis evolvere vel referre. Aliquot autem mensibus post nuptias contractas militari cingulo Carolum donavit Ludovicus, hereditatemque Joannis fratris sui dudum defuncti, qui moriente patre Ludovico VIII, tertius natu e fratribus supererat, donavit liberaliter Carolo, omnium fratrum natu minimo, quem pater moriens clero destinaverat, ut ante jam dictum; & in testamento Ludovici VIII apud Chesnium tom. 5, pag. 325 lector inveniet. Audiamus interim hac de re Nangium: His taliter expletis, inquit, … anno Domini MCCXLVI in die sanctæ Pentecostes, accersita baronum & nobilium non pauca multitudine, apud castrum Meledunum * Ludovicus Rex Francorum illustrissimus anno regni sui vicesimo Carolum fratrem suum juniorem militem novum fecit, & eidem comitatus Cenomanensis * & Andegaviæ * largitus est. Litteras hujus donationis habemus apud Acherium tom. 3 Spicilegii pag. 622, & seq., notanturque Aureliæ datæ hujus anni mense Augusto, in quibus etiam invenies, quomodo dotalitium uxoris suæ, quod erat in quibusdam Carolo concessis, pari in uxorem ac fratrem largitate mutaverit. Hac tamen in fratrem liberalitate necdum contentus Ludovicus, eidem Carolo comiti Andegaviæ & Provinciæ sequenti anno concessit quinque millia librarum Parisiensium annui reditus. Litteras hujusce donationis edidit Martenius tom. 1 Collectionis amplissimæ Col. quas consule.

[539] Rursum hoc anno laboravit S. Ludovicus ad pacem Ecclesiæ restituendam, [Cum Fredericus mediationem Regis expeteret,] Fredericum cum Pontifice & Ecclesia conciliare conatus. Agebatur de rege Romanorum eligendo, ac revera a quibusdam principibus hoc anno in Ascensione Domini electus est Henricus Thuringiæ Lantgravius, ut latius invenies apud Raynaldum ad hunc annum, num. 1 & seqq. Perculit Fredericum hæc æmuli electio, licet non omnium consensu peracta; eumque ad pacem diligentius sibi procurandam impulit. Nullum autem ad id sibi efficiendum magis promptum, magisque idoneum noverat, quam S. Ludovicum, quod is eximio teneretur pacis studio, ac pari apud Pontificem valeret gratia. Scripserat jam antea Fredericus post latam in concilio sententiam ad reges Galliæ Angliæque, cujus litteras tradit Matthæus Parisius pag. 459, quibus, eo judice, merito omnem, quem hactenus habebat in omni populo, igniculum famæ, propriæ prudentiæ, & sapientiæ, impudenter & imprudenter extinxit atque delevit. Alias ad Ludovicum litteras dedit apud Martenium tom. 2. Collect. amplissimæ Col. quibus se excusat, ac rationes quasdam allegat, cur ipse ad concilium non accesserit: alias rursum ibidem Col. quibus Ludovicum hortatur ad jura communia defendenda. Demum hoc anno XXII Septembris epistolam ad Regem scripsit, qua subsidium promittit ad Terram sanctam recuperandam, rogat Ludovicum, ne sibi sit contrarius, aut Pontifici subsidium tribuat: atque inter alia post querelas quasdam de Pontificibus, sic loquitur:

[540] [quamvis causam suam ejus arbitrio non omnino permiserit,] Porro si forsitan Rex prædictus cum Paribus, & nobilibus regni sui, prout tantum Regem & regnum condecet, partes suas interponendas viderit in prædictis, summumque Pontificem, sive per justitiæ debitum, vel modo quolibet ad illud induxerit, ut velit prædicta gravamina nobis & aliis Christianis primatibus irrogata, & id specialiter, quod contra nos nuper in Lugdunensi concilio statuit, quatenus de facto processit, cum prorsus de jure non valeat, revocare: nos ob honorem & reverentiam Dei & Redemptoris nostri, nec non ob amorem, quem ad Regem & regnum Franciæ præ cæteris singularem habemus, causam, quæ inter nos & summum Pontificem vertitur supradictum, quatenus contingit eumdem, in manibus ponimus Regis ejusdem; parati omnia, quæcumque per nos idem Rex de consilio Parium nobiliumque suorum, visis & diligenter auditis nostris juribus, Ecclesiæ viderit emendanda, corrigere, & in statum debitum integre reformare. Epistolam hanc edidit Cangius in observationibus ad Joinvillii Historiam a pag. 56: eamdem recitat Natalis Alexander tom. 7 Historiæ suæ ecclesiasticæ recusæ a pag. 388: verum ex eo non recte cum aliis concludit, Fredericum causam suam permisisse S. Ludovici, regnique Parium arbitrio: etenim causam suam eorum arbitrio non permisit, nisi sub conditione, quam numquam implendam satis noverat: videlicet ut Pontifex multa ad libitum imperatoris corrigeret, actaque in concilio Lugdunensi revocaret. Itaque causam suam non omnino Regis, & Gallorum procerum arbitrio commisit; Regis tamen intercessionem expetiit; quoque sibi magis demereretur Ludovicum, litteras eodem fere tempore misit ad Siculos, ut equos, arma, victualia, & necessaria quælibet communi pretio venderent Gallis, in Terram sanctam transfretaturis. Has vide apud laudatum Cangium pag. 57.

[541] [diligenter pro eo apud Pontificem, tum in colloquio iterato,] Non segniter partes suas apud Pontificem pro imperatore interposuit S. Ludovicus: imo id jam fecerat anno præcedenti, ut vidimus: & rursum hoc anno ante acceptam epistolam in alio colloquio Cluniaci habito, si credimus Matthæo Parisio, qui pag. 468 ita loquitur: Fredericus aliquantulum ad se reversus, forte perterritus, & insurgentium tumultus pertimescens tam Germanorum quam Italicorum, & tam suorum quam vicinorum hominum, iramque Dei, ut credere pium est, formidans, tangitur spiritu meliori, & … obtulit domino Papæ suorum excessuum facere satisfactionem competentem. Super quo negotio constituit procuratorem & mediatorem dominum Regem Francorum, qui partes suas diligenter interponens, Papam adiit Lugduni commorantem, sed tamen ipsi adventanti usque Cluniacum occurrentem, tractatum super hoc habiturus, siqua pacis forma possit inveniri. Obtulisse ait Fredericum, ut imperium Conrado filio suo traderet, atque ipse abiret in Terram sanctam tota vita sua ibidem contra Saracenos militaturus: quod cum epistola ad S. Ludovicum scripta non cohæret, nec verisimile est de Frederico. Porro verba, quæ in colloquio tum a Rege tum a Pontifice prolata scribit Parisius, non refero: nam ab eo meditata potius ea existimo, quam vere prolata; cum hæc secretius agerentur, quam ut verba utrimque dicta rescire potuerit hic auctor. Ceterum effectu caruit congressus.

[542] Institit apud Pontificem rursum S. Ludovicus pro reconciliatione Frederici per legatos ad eum missos. [tum per legatos intercedit Ludovicus; Pontifex pacem cupere se] Cujus ardentissimum pro honore Ecclesiæ studium laudans Innocentius, in litteris a Raynaldo datis ad hunc annum num. 35, sic Regem alloquitur: Super eo igitur, quod tu … præfatæ honorem Ecclesiæ ferventer appetere, illumque sollicite procurare operis exhibitione probaris, Celsitudinem tuam dignis in Domino laudibus efferentes, gratiarum tibi, quas possumus, actiones referimus. Sane venerabilis frater noster episcopus Silvanectensis, & dilectus filius G. custos Baiocensis tui nuntii, quos nuper ad nostram præsentiam destinasti, inter alia nobis ex parte tua proponere curaverunt, quod inter Ecclesiam & Fredericum quondam imperatorem pacem desideras reformari: ad quam tractandam paratus es ob zelum Dei & reverentiam Ecclesiæ, ex quo tibi tenemur non modicum, instanter interponere partes tuas. Verum scire te volumus, quod nos, & fratres nostri ab eo tempore, quo fuimus supra regimen universalis Ecclesiæ constituti, usque ad tempus concilii Lugdunensis, toto ingenio, totaque solicitudine, instantes opportune ac importune, laboravimus, in vanum tamen, ad pacem hujusmodi obtinendam. Unde amodo per ea, quæ præcesserunt, non speramus posse proficere in tractatu.

[543] Sed quia Ecclesia non consuevit claudere gremium redeunti, [respondet; cujus autem culpa secuta non fuerit, incertum.] nos ejus exemplo, cujus sumus, licet immeriti, Vicarii constituti; qui non vult mortem peccatoris, sed ut convertatur & vivat, præfati Frederici salutem appetimus, ipsumque desideramus recipere, si forsan inspiratus divinitus redire velit ad ecclesiasticam unitatem; & ob specialis dignationis affectum, quem ad tuam personam habemus, & de quo speramus, quod non permitteres in aliquo decipi sacrosanctam Ecclesiam matrem tuam, agemus, quanto mitius & benignius cum Deo & honore Ecclesiæ sine peccato poterimus, cum eodem. Datæ hæ litteræ Lugduni Nonis Novembris 1246, quæ haud paullo rectius mentem Innocentii explicant quam meditationes Parisianæ, licet quidam auctores moderni illas, ut totidem oracula, scriptis suis inseruerint. Hinc etiam satis evincitur, Pontificem non recusasse intercessionem Ludovici. Cur vero, ait laudatus Raynaldus num. 27, intercessoris tanti beneficio pax iniri non potuerit, refert Fridericus ad Pontificis severitatem, qui voluerit, ut sine ullis conditionibus Ecclesiæ sese submitteret: cum ipse imperii & regnorum suorum salvis juribus tantum pœnarum dare ultro se offerret, quantum Ecclesiæ judicio decerneretur. At fidem ei hac in re non habuit S. Ludovicus; oblatum enim sequenti anno Pontifici subsidium satis declarat, a qua parte existimaret moram concordiæ injici, quantumcumque verbis pacem se expetere simularet Fredericus.

[544] [Inducias cum Anglis protrahendas curat Ludovicus;] Hoc item anno S. Ludovicus, ut iter transmarinum sine periculo regni sui aggrederetur, inducias cum rege Angliæ factas, ad aliquot annos prorogandas curavit. Narrat id Matthæus Parisius pag. 466 hoc modo: Imminente vero beati Hilarii festivitate, Rex Francorum de apparatu peregrinationis suæ sollicitus, ut omnia in regno suo pacifice solidata disponerentur, & ne suspecta aliqua, assumpto itinere, post terga relinqueret retiacula, treugas in Pictavia inter ipsum & regem Angliæ initas & initiatas sibi postulavit ulterius prorogari. Obtulit etiam, sed clanculo, ut perhibetur, quamdam formam pacis, sed tamen regi Angliæ scrupulosam: ut scilicet omnes terræ ultramarinæ, quæ quondam in sua fuerunt possessione, præter Normanniam, eidem regi Angliæ ultro restituerentur: ita scilicet, ut ipsam Normanniam, in qua jus se confidebat habere, regno Francorum quietam concederet in perpetuum; uni igitur hujus legationis parti respondit, sed alteram dominus rex Angliæ majori deliberationi reliquit trutinandam. Primæ igitur parti sic respondit, quod libenter concederet eidem domino Francorum Regi treugas ulteriores ad libitum, ne videretur crucis negotium impedire: ita videlicet, ut non injuriando eidem partem Provinciæ cum IV castris, de quibus fit mentio, ipsum Regem Angliæ ratione matrimonii inter ipsum & Alienoram filiam Raimundi comitis Provinciæ jam defuncti, contingentem pacifice resignaret. Tractatum hunc de induciis effectu caruisse vult Chaizius pag. 427: at eas, si minus hoc tempore, ac conditionibus hic relatis, aliis certe conditionibus factas ante discessum Regis omnino existimo. Conditiones etiam pacis, quas Ludovicum proposuisse scribit Parisius, verisimiles non putat idem auctor: nec ego tantum tribuendum autumo auctori tot figmentorum convicto, ut eas certo oblatas credam.

[545] [cibaria in Cypro parat, & portum ad Aquasmortuas,] Non modo inducias producendas curavit Rex providus, sed & alia, ad expeditionem suam necessaria, sub finem hujus anni præparare cœpit. Nam Joinvillius num. 47 refert, ingentem illam cibariorum copiam, quam anno 1248 in Cypro invenerunt collectam, duobus annis præcedentibus emptam fuisse. Unde ad hunc & sequentem annum referenda veniunt verba Sanuti, qui lib. 3, part. 12, cap. 2 sic scribit de Ludovico: Post crucem acceptam, dispositis pro se & regno negotiis, mittit ante faciem suam, qui in Cypro victualia & opportuna quæque præparent. Huc etiam pertinet, quod refert hoc anno Matthæus Parisius pag. 473: Dominus igitur Rex Francorum, ne sibi possit interjicere nocumenta Fredericus peregrinaturo, & portuum opportunitatem denegare navigaturo; sibi in Provincia super mare mediterraneum portum aptissimum multis effusis sumptibus præparavit, & castris fortissimis prudenter communivit. Sed errat in geographia Parisius: neque enim dubium esse potest, quin loquatur de Aquis mortuis, ad mare quidem Mediterraneum, at non in Provincia sitis: nam ex portu Aquarum mortuarum in Cyprum navigasse videbimus, & turrim ibi erexisse, navigantibus in Syriam pharum, docet epistola Clementis IV Pontificis apud Martenium tom. 2 Anecdotorum col. 405, & unicum hunc portum S. Ludovico fuisse ad mare Mediterraneum in eadem epistola docetur, quam latius citabimus, quando narrabimus, Aquas mortuas muris a sancto Rege fuisse cinctas. Turrim, quam ibidem tunc temporis construi jussit S. Ludovicus, etiamnum ibidem conspici testatur Cangius in Observationibus ad Joinvillium pag. 101, atque appellari Turrim Constantiæ.

[546] Porro de loci situ, & nomine ita scribit Hadrianus Valesius in Notitia Galliarum pag. 29: [de quo pauca notantur; cavet, ne crimina cruce signatorum sint impunita;] Aquæ mortuæ a re nomen acceperunt. Erat enim hic locus positus inter stagnum Laternam, vel paludem Taurum, & os Hispaniense Rhodani ad mare, & ob id aquis stagnantibus abundat ac residibus ac velut mortuis. Vulgo Aigues mortes incolæ apellitant. Eo portu olim plurimum usi sunt Franci… Hunc portum Johannes Olivarius Fossam Marianam a veteribus geographis vocatum esse ait magno errore, cum Fossam Marianam Mella, Plinius, Æthicus, aliique trans Rhodanum in Provincia Viennensi fuisse doceant; Aquæ mortuæ sint citra ostia Rhodani in provincia Narbonensi prima vel Septimania Nunc Aquæ mortuæ alluuntur quidem stagno, usque ad muros accedente, cui nomen suum debent; sed a mari millia passuum circiter duo seu semileugam absunt. Portu itaque carent, qui arenis a Rhodano invectis obstructus esse dicitur. Hæc ille de portu Aquarum mortuarum, quam hoc tempore Ludovicus suo & aliorum usui aptavit: de urbe autem ibidem exstructa agemus suo loco. Ceterum, quantumcumque sacram expeditionem promovere studeret Rex pius, a decima tamen redituum parte persolvenda ut exciperentur pauperiores ecclesiastici, impetravit a Pontifice, cujus legatus eam pecuniam colligebat. Vide Raynaldum ad hunc annum num. 38. Præterea, cum occasione libertatis cruce signatis concessæ quidam illorum gravissima crimina perpetrarent, S. Ludovicus non minus sollicitus ad crimina regno suo eliminanda, quam ad expeditionem sacram promovendam, litteras hoc anno impetravit ab Innocentio Pontifice, quibus prohibetur episcopis, ne cruce signatos defendant in furtis, homicidiis, mulierum raptibus, aliisque hujusmodi criminibus. Litteras has Chesnius tom. 5 pag. 822 publici juris fecit.

[547] Demum hoc anno litem momenti maximi arbitrio suo terminavit S. Ludovicus. [litem de comitatu Flandriæ arbitrio suo terminat.] Rem narrat, post Parisium pag. 594, Johannes Iperius in Chronico S. Bertini apud Martenium tom. 3 Anecdotorum col. 733 & seq., ex quo eam summatim accipe. Obierat Joanna Flandriæ & Hannoniæ comes anno 1244, eique in comitatum utrumque successerat soror ejus Margarita. Susceperat hæc Margarita ante legitimum matrimonium filios duos ex Bochardo de Avesnis, Quos, inquit auctor, pater postmodum a Papa legitimari fecit Nupta deinde Margarita Willelmo de Domno Petro *, alios peperit filios Willelmum & Guidonem: Nunc vero, ait, hæc domina Margareta adepta Flandriæ comitatum, postquam terram aliquamdiu per se rexerat, filio suo Willelmo jus primogenituræ declaravit, & eum de Flandriæ comitatu & armis investivit… Filii priores a Bochardo suscepti causam coram Rege ventilarunt, & multis hinc inde rationibus allegatis, finaliter per Regem & proceres terminatum fuit & concordatum, quod investitura Willelmi de Flandriæ comitatu, & armis firma permaneret & stabilis, filiique vere legitimi, & de legitimo matrimonio nati, Flandriam perpetuo possiderent, & comites heredes post eos; filii autem de Bochardo suscepti haberent Hannoniam, & successores eorum perpetuo, .. matre semper utramque terram in vita sua possidente. Addit, Willelmum, qui jam Flandriæ comes designatus, crucem accepisse, ac una cum Rege contra Saracenos esse profectum, de quo frequens mentio apud Joinvillium. Plura de his Chaizius a pag. 434, ubi arbiter Regi adjungitur Odo legatus Pontificius. Donationem quamdam hoc etiam anno comiti Fuxensi a Rege factam invenies apud Martenium tom. 1 Collectionis amplissima Col.

[Annotata]

* Melun

* le Maine

* l' Anjou

* Dampiere

§ XLIV. Anno 1247 principum conspiratio contra ecclesiasticos: gesta pro expeditione sacra: restitutiones factæ: rex Norwegiæ ad belli societatem invitatus: oblatum Pontifici contra Fredericum subsidium: translatio corporis S. Edmundi præsente Ludovico: fundata domus Prædicatoribus.

[Conspiratio procerum contra ecclesiasticos iterata,] Anno 1247 erupit rursum conspiratio principum quorumdam Gallorum contra ecclesiasticos, de qua fuse egimus § 27. Refert eam Matthæus Parisius pag. 483, dicitque creditum fuisse, a consensu Frederici emanasse conspirationem: quia scriptum, quod principes illi dedere, atque Historiæ suæ inseruit idem auctor, a verbis epistolæ cujusdam Fredericianæ non multum abludebat. In fœdere exprimuntur dux Burgundiæ, Petrus olim Britanniæ comes, comes Engolismensis, & comes S. Pauli, illique alios quoslibet ad idem fœdus invitabant. Scopus vero, in quem collimabant, sic exprimitur a Parisio: Nos omnes regni majores … præsenti decreto omnium juramento statuimus & sanximus, ut nullus clericus, vel laicus alium de cætero trahat in causam coram ordinario judice vel delegato, nisi super hæresi, matrimonio, vel usuris, amissione omnium bonorum suorum & unius membri mutilatione transgressoribus imminente, certis a nobis super hoc executoribus deputatis, ut sic jurisdictio nostra resuscitata respiret, & ipsi hactenus ex nostra depauperatione ditati … reducantur ad statum Ecclesiæ primitivæ, & in contemplatione viventes, nobis, sicut decet, activam vitam ducentibus, ostendant miracula, quæ dudum a sæculo recesserunt. Posteriora hæc verba consonant verbis Frederici, ibidem recitatis: nam & ille clericos quoslibet ad primævam paupertatem & humilitatem reducere studebat, quemadmodum in epistola memorata profitetur.

[549] Compressam a S. Ludovico conspirationem, satis manifestum est ex dictis § 27; [sed a Rege & Pontifice repressa.] ubi etiam ex iterata hac procerum conspiratione probavimus, legem contra judicia ecclesiasticorum a S. Ludovico vel latam non fuisse, vel abrogatam. Sufficiet hoc loco recitare verba Cardinalis Bertrandi num. 319 adducta, quæ ita sonant: Cum majores barones totius regni se confœderassent ad tollendam istam Ecclesiæ libertatem (judicandi de rebus civilibus,) & ordinassent adhuc dare centesimam bonorum suorum: ipse numquam eis adhæsit, sed potius eos ab istis compescuit, & finaliter hanc libertatem Ecclesiæ confirmavit. Porro Innocentius Pontifex hisce procerum molitionibus fortiter etiam se opposuit, uti invenies apud Raynaldum ad hunc annum a num. 46. Attamen malum absentia Regis deinde recruduit, novæque hinc in regno exortæ sunt turbæ, de quibus S. Ludovici prudentia sedatis suo loco agemus. Nunc ad alia, pro expeditione in Saracenos hoc anno gesta, stylum convertamus.

[550] Eodem anno, ait Parisius pag. 486, circa medium Quadragesimæ dominus Rex Francorum regni sui nobiles, [Comitia Rex convocat, in quibus tempus expeditionis,] tam cleri, quam populi, generaliter edicto regio fecit convocari, ut ad parlamentum communiter convenientes, ardua negotia regni sui statum contingentia, diligenter deliberando contrectarent: sollicitabat enim ipsum sui ipsius & suorum magnatum crucis signatio, & voti tanti irrefragabilis obligatio. Acceperat quoque, ut dicebatur, mandatum regis Tartarorum, ut ei foret subjectus, qui ore temerario atque prophano se in epistola sua asserit immortalem, & se, suosque affirmat esse, de quibus scriptum est, quod terram dedit Dominus filiis hominum. Quod tamen dominus Rex Francorum dispositioni divinæ relinquens, quæ Deo sunt debita & persolvenda, per quæ omnia adversa, quæ diabolica vel humana poterit astutia machinari, conterentur, primitus tam prudenter quam providenter contrectando, providit & immutabiliter statuit & ordinavit, quod a festo Nativitatis beati Johannis Baptistæ tunc proximo futuro usque in annum completum, vita comite, iter arriperet peregrinale, ut votum suum fideliter persolvendo, in Terra sancta vestigia Crucifixi, qui eum resuscitaverat, cum suis consignatis adoraret. Et se certissime facturum in publico juravit, & suos jurare fecit, nisi inopinatus eventus, quem mortalis infirmitas nequit evitare, quod absit, retardaverit. Et qui huic salubri statuto repugnans contradiceret, & excommunicaretur, & publicus hostis censeretur.

[551] De hisce, ut videtur, comitiis agit Joinvillius num. 43, [aliaque ad regni securitatem statuit: Tolosanum pecunia ad expeditionem juvat:] in quibus refert, Regem exegisse a regni proceribus juramentum fidelitatis filiis suis præstandæ, siquid sibi in itinere contingeret. Addit vero Parisius, Saracenos ad famam hujusce expeditionis castra, oppidaque sua munivisse: atque insuper in comitiis decretum refert ad commodum mercatorum, ut nummi Anglicani, quos Esterlingos vocant, mox funderentur, quotquot invenirentur non esse ponderis justi. Dubium etiam non videtur, quin multi in hisce comitiis crucem assumpserint. De Raymundo comite Tolosano scribit Guilielmus de Podio Laurentii cap. 47: Anno MCCXLVII comes profectus est in Franciam & cruce signatus est: &, reverso eo, crucesignati sunt multi barones, milites, cives, & burgenses, & alii de aliis locis, & procuravit de navigio & aliis plurimis apparatum. Crucem quidem susceperat comes anno 1227; sed hactenus voto suo non satisfecerat; defectum pecuniæ causatus, ut videtur. Quippe pecunia adjutum fuisse a Rege, reginaque ad expeditionem, testatur ipse; cum eam in testamento suo restitui jubet his verbis: Item voluit & mandavit, quod pecunia illa, quam habuit a domino Rege Francorum, & a domina regina occasione passagii *, restituatur eisdem ab hærede suo. Testamentum hoc vide apud Catellum in Historia Tolosana pag. 375: ex quo ulterius disces, comitem a Pontifice item adjutum fuisse. Hæc autem vel in hisce comitiis vel circa idem tempus facta sunt: verum dum comes serio ad bellum sacrum se parat, morte præventus, votum suum implere non potuit.

[552] [detrimenta quæcumque aliis illata resarcit:] Mos erat peregrinantium in Terram sanctam, ut omnibus damna quælibet injuste illata resarcirent, quod se fecisse testatur Joinvillius num. 42. Noluit optimam hanc consuetudinem prætermittere Rex sanctissimus, licet nullius injustitiæ sibi conscius, quod, se inscio, per ministros suos quædam injuste fieri potuisse non ignoraret. Audi itaque ex Parisio, quam diligenter in id inquisiverit: Ipso quoque, ait pag. 493, autumnali tempore piissimus Rex Francorum Ludovicus, missis fratribus Prædicatoribus & Minoribus per totum regnum suum, ut diligenter inquireretur; fecit & per ballivos perscrutari, quod si aliquis institor, vel injuriam passus aliquam quicumque alius, in aliqua accommodatione coacta vel extorsione pecuniæ vel victualium, ut solet per regios exactores, proferret scriptum, vel taliam *, vel testimonium, vel juraret, vel quomodolibet aliter legitime probaret, quia paratus erat omnia restituere. Quod & ita factum est. Chartam quamdam Regis, qua hoc anno mense Februario damna resarcit Cisterciensibus, quæ illi in silvis quibusdam (belli tempore opinor) sustinuerant, invenies apud Arturum du Monstier in Neustria pia pag. 897.

[553] [Anglis tamen, amissas provincias repetentibus,] Voluerunt & Angli tentare, an pia hac Regis religione recuperare possent amissas olim in Gallia provincias. Neque vero obstitit rei magnitudo, quo minus & hæ restituerentur a Ludovico; sed jus Anglorum in illas provincias probari debuit, quod cum non probaretur, restitutio merito fuit prætermissa. Audi rursus Parisium pag. 494 sic loquentem: Die vero apostolorum Simonis & Judæ, rediit comes Richardus de partibus transmarinis… Dicebatur namque, quod cum Rege Francorum familiare nimis colloquium, & prolixum tractatum habuerat. Rex enim firmiter proposuerat iter suum peregrinale arripere ad proximum Pascha paratus, & tam in spiritualibus quam temporalibus prudenter expeditus, cuilibet juribus suis redditis, & juste reposcentibus judicialiter resignatis. Parato igitur domino regi Angliæ, & prompto facere, quidquid facere debuerat, comes jura sua instanter restitui postulabat. Rex autem Francorum precibus ejus de facili inclinasset, nisi consiliariorum suorum, scilicet nobilium quorumdam Francorum, quibus innata est superbia, repagula contradictionis interposuisset invidia cum cupiditate.

[554] Responsum itaque fuit in faciem nunciis domini regis Angliæ, præcipue pro Normannia, quod dominus Rex Francorum in diutina & pacifica extiterat possessione, videlicet per circiter quadraginta annos: [eas non restituit; quod & proceres, & episcopi eas negarent reddendas:] nec fuit postea efficaciter reclamatum pro jure domini regis Angliæ, nec ad curiam Romanam, in qua solent arduæ causæ difficiles terminari, appellatum. Quapropter videbatur Francis, dominum regem Anglorum jure suo debere spoliari. Sed cum puritas conscientiæ domini Regis Francorum non esset his rationibus contenta, veritas & examen determinandum super hac dubitatione ad episcopos Normanniæ relatum est. Qui super hoc districte interrogati, dixerunt, quod credebant veraciter, quod majus jus habuit Rex Francorum in Normannia, quam rex Angliæ, præsertim cum per Pares suos abjudicabatur. Sed hoc videbatur absurdum, & omni justitiæ & rationi dissonum, si dominus rex Angliæ per inimicos suos deberet judicari & condemnari; maxime cum dicat Dominus, filium, dummodo non patrizat, non debere portare patris iniquitatem. Sic auctor argumentatur contra episcopos non sine bile sibi consueta: cujus rationes Gallis examinandas relinquo. Sufficit mihi dixisse, S. Ludovicum episcoporum illorum judicio tuto potuisse acquiescere, quod & fecit.

[555] Dum tam pie ac solicite ad iter se accingit Ludovicus in Gallia, [Haconem Norwegiæ regem cruce signatum ad belli societatem invitat;] audivit Haconem Norwegiæ regem crucem etiam suscepisse: quem ut sibi adjungere voluerit, narrat Parisius pag. 496 hoc modo: Verumtamen idem rex cruce signatus a domino Papa impetravit recipere tertiam partem proventuum a viris ecclesiasticis regni sui ad suæ viatica peregrinationis. Quod cum dominus Rex Francorum, fama referente, cognovisset, amicabilibus verbis scripsit eidem regi Haconi, quatenus charitatis obtentu, & Ecclesiæ sanctæ promotione, ac honore sanctæ crucis, qua signabatur, cum ipso in Terram sanctam venire non differret; committeretur namque eidem regi Haconi, quia in mari potens est * peritus; totius navigii * sui dominium, regimen, & potestas; exercitus quoque Francorum ejusdem nutui pro magna parte ex tunc inclinaretur. Hoc autem mandatum, cujus epistolam ipse, qui hæc scripsit, detulit; postquam ad notitiam ejusdem domini regis Norwegiæ pervenisset; inspecto tenore, respondit ei, qui epistolam porrexit, nam confidebat in eo anima ejus: Grates refero copiosas piissimo domino Regi Francorum, qui meum desiderat in peregrinatione sodalitium.

[556] Sed novi in parte naturam Francorum, & sicut dicit poëta: [at ille seorsim bellum gerere cupit;] “Omnisque potestas impatiens consortis erit”. Et ego dico: “Omnisque superbus impatiens consortis erit”. Gens mea impetuosa est & indiscreta, impatiensque omnium injuriarum, sed & modestiæ; si ergo inter tales & superbos contentio oriretur, uterque nostrum irrestaurabile damnum incurreret; idcirco quilibet nostrum per se eat, & quod Dominus disposuerit, faciat. Hæc, ut audita ab ipso Norwegiæ rege Parisius narrat, quæ non parum mutata citavit Chaizius pag. 442. Verum audiamus quid a S. Ludovico petierit Hacon. Pergit id referre memoratus auctor: Verumtamen, ait Hacon, scripsi eidem domino Regi, ut quoddam mihi privilegium benigne concederet per literas suas patentes; ut videlicet mihi liceret per terminos regni sui peregrinando naviganti, si forte ego, vel aliquis meorum, infirmaretur; vel victualibus, vel aliis indigerem, in terra sua pacifice applicare, & mihi in necessariis providere.

[557] [cui facultatem cibaria emendi in Gallia concedit.] Et qui cum eo loquebatur, videlicet scriptor præsentis libelli, has litteras patentes eidem porrexit. Ludovicus Dei gratia Francorum Rex universis amicis & fidelibus suis, ballivis, majoribus, & præpositis, ad quos præsentes litteræ pervenerint, salutem. Cum charissimus noster illustris Hacon rex Norwegiæ, in subsidium Terræ sanctæ transfretare proponat, sicut nobis per suas litteras intimavit, vobis mandamus, quatenus si eumdem regem, vel ipsius navigium per mare contiguum littoribus terræ nostræ transire contingat, vel in terram nostram, vel in feuda nostra alicubi applicare, ipsum & suos benigne & honorifice recipiatis, permittentes eosdem in terra nostra victualia emere, & sibi per forum * legitimum de sibi necessariis providere. Actum apud sanctum Germanum in Laia, anno Domini millesimo, ducentesimo, quadragesimo octavo. Cum autem hæc legisset dominus rex Norwegiæ, (est enim vir discretus, & modestus atque bene literatus) gavisus est gaudio magno nimis; & grates retulit talium bajulo litterarum, & donis respexit regalibus uberrimis. Ceterum quid causæ intervenerit, cur Hacon in Terram sanctam profectus non sit, sicut decreverat, apud auctores non invenio.

[558] [Cum Lugduni Pontificem opprimere meditaretur Fredericus,] Porro S. Ludovicus, qui tanta cura se accingebat ad longinquos Ecclesiæ hostes bello impetendos, eodem tempore nequaquam neglexit vicina magis Ecclesiæ pericula. Etenim, quamquam summo studio Fredericum Ecclesiæ reconciliare studuisset, Pontificem ejusdem viribus opprimi noluit, paratumque se cum matre Blancha, tribusque fratribus exhibuit ad opem Innocentio præstandam. Monachus Patavinus, recusus inter Scriptores Italiæ tom. 8, occasionem oblati auxilii col. 683 enarrat his verbis: Eodem anno (1247) in mense Madio *, venit Fredericus de Apulia in Lombardiam cum magno apparatu, .. & perrexit versus Taurinum *. Nimirum ut inde Lugdunum properaret, ubi adhuc degebat Innocentius; sicut Matthæus Parisius pag. 493, aliique auctores habent. Verum corrigendus in tempore Parisius, quod hæc facta dicat, cum sol ad æquinoctium vergeret autumnale; nam citius eo accessisse Fredericum sequentia manifeste probant. Opportunitatem Lugdunum eundi cum exercitu Frederico præbebat comes Sabaudiæ, qui nuper in ejus partes transierat. Audi Nicolaum de Curbio in Vita Innocentii, apud Baluzium tom. 7 Miscellaneorum pag. 378: Eodem vero tempore Taurinum venerat Fredericus, ubi cum comite Sabaudiæ & aliis quibusdam baronibus sibi adhærentibus nequiter machinans contra summum Pontificem, ipsum Lugduni circumvenire fraudulentissime procurabat.

[559] [Ludovicus cum matre, & fratribus, Pontifici succurrere statuit,] Quo percepto & intellecto, Rex Franciæ Lodoicus, filius devotus Ecclesiæ, una cum fratribus suis & matre sua regina Blanca, ac aliis sui regni baronibus, & dominus Archimbaldus de Borbona præcipue totis suis viribus & potentiis ad resistendum fraudulentiæ Frederici se ad mandata summi Pontificis obtulerunt. Sed qui reprobat Deus consilia principum iniquorum, infatuavit tam cito nefarium propositum Frederici, ut non possent manus ejus implere, quod ceperant. Rationem subdit, videlicet quia Parma a Frederico defecerat, ad quam obsidendam regressus est, non sine ingenti clade inde recessurus, de qua auctores consule. Hic Frederici regressus non latuisse videtur Pontificem, quando ad S. Ludovicum, ad Blancham, Robertum, Alphonsum, Carolum, totidem dedit responsorias litteras. Quippe post laudes amplissimas, ac gratiarum actiones, hæc ad Regem subjungit verba: Volumus tamen, ut te non accingas ad iter, nec aliquem mittas exercitum, quousque super hoc per nostrum nuncium, vel speciales litteras votum apostolicæ Sedis agnoscas. Dat. Lugduni XV Kal. Jul. an. IV. Noluit igitur Innocentius sanctum Regem labore non necessario fatigari, qui expeditioni transmarinæ moram injicere potuisset non modicam. Nam quod Chaizius ait, timori fuisse Innocentio Ludovicum, inane figmentum est, & viri alias eruditi judicio indignum.

[560] Epistolam memoratam Innocentii edidit Raynaldus ad hunc annum a num. 13, [quibus Innocentius multis cum laudibus gratias agit.] cujus partem aliquam ad gloriam Sancti lubet hoc loco recitare: Lætentur cæli, inquit, & exultet terra, quod sic Deus super Ecclesiam in Filii sui unigeniti sanguine pretioso fundatam, suam de novo illustravit faciem, ut quæ sub insurgentium turbine tempestatum credebatur extremum quasi passura periculum, videatur subito consequi cum honoris plenitudine securæ libertatis effectum; te filio charissimo, præ terræ principibus in conspectu Dei & hominum glorioso, qui duxisti originem de stirpe regia, fructum honoris, & gratiæ semper Ecclesiæ producere consueta, sine interpositione spatii, fervore concepto sancti Spiritus, cum charissima in Christo filia nostra illustri regina Franciæ matre, ac dilectis filiis nobilibus viris fratribus tuis comitibus, unanimiter decernente, quod in nostri, quem pro divina reverentia tibi cognoscis in patrem, ac ipsius defensionem Ecclesiæ, cum victorioso venires exercitu, omni postposita tarditate. De hujus autem operis divina gloria nos una cum fratribus nostris incredibili jucunditate perfusi, glorificamus mente humili Regis æterni clementiam, qui tibi suo Regi tam pium, tam laudabilem infudit affectum, ut digne sit in nostra & aliorum mente mirabilis, & in cujusquam * perpetuam deduci debeat notitiam nationis. Nec mirum, cum ad ipsius Ecclesiæ gemitum, & frequentes angustias, quibus affligitur, dum filiorum Ecclesiæ vexationes continuas illatas per turbatorem seculi meditatur, quasi tacentibus aliis, tu solus in medio regum terræ præfulgidus elegisti, ad succursum matris Ecclesiæ non solum exponere substantiam, sed deputare personam. His reliqua conformia, uti & epistola ad Blancham: quæ curiosus lector loco assignato inveniet.

[561] Insignem in cælites pietatem atque observantiam eodem anno exhibuit S. Ludovicus in translatione S. Edmundi Cantuariensis archiepiscopi, [Adest Sanctus translationi corporis S. Edmundi,] cui cum matre, fratribus, ac sorore interfuit, quemadmodum in Historia ejusdem translationis narratur apud Martenium tom. 3 Anecdotorum Col. Ubi ad modestiam Regis commendandam, Col. refertur, noluisse Ludovicum, ut sibi obviam procederent episcopi, aliique clerici, sed eum honorem in matrem transtulisse. De hac etiam translatione agit Matthæus Parisius pag. 491 his verbis: Ejusdem anni sub profluvio, gloriose translatus est beatus Ædmundus Cantuariensis archiepiscopus & confessor apud Pontiniacum *, in ecclesi conventuali monachorum Cisterciensis Ordinis in Christianissimi domini Regis Franciæ Ludovici, & innumerabilium nobilium tam prælatorum quam aliorum præsentia. Et cum inter omnes sexus sui eminentissima illuc affuisset Deo & illi Sancto devota domina Blanchia mater domini Regis Franciæ; fecit vigiliam cum jejunio & oratione & lumine non minimo, & orando sæpius replicavit, dicens: Domine sanctissime confessor, qui mihi supplicanti hoc benedixisti, & filiis meis, quando vivus exulasti, & per me vestri gratia transitum fecisti in Francia, confirma quod initialiter operatus es in nobis, & confirma regnum Francorum in soliditate pacifica & triumphali.

[562] [cujus partem recusat, ne scinderetur:] Subdit de sacro corpore translato, eodemque incorrupto alia quædam, latius in Actis S. Edmundi pertractanda. Tum vero de Ludovico: Et ex tunc provisum est, hoc primitus Rege Francorum procurante, quod concessa fuit licentia Anglis liberius, quam aliis alterius nationis, corpus ipsum adire & videndo & orando venerari. Nec prætereundum, quod idem auctor pag. 521 de veneratione eximia, qua Rex sanctus sacrum illud depositum prosequebatur, perstringit paucis his verbis: Sicut pius Rex Francorum peregrinaturus, cui oblata fuit pars corporis, respondit: Non placeat Deo, ut pro me detruncetur, quod Deus integrum conservavit. Tanta erat sancti Regis in Sanctos observantia, ut, quamvis eorum reliquias ardentissime expeteret, iis tamen carere mallet, quam eas minori reverentia adipisci.

[563] [domum Prædicatoribus fundat Carcassone,] Nec minor ejusdem in vivos beneficentia, eos præsertim, quos disciplina religiosa Deo perfectius servire existimabat. Nam fratribus Prædicatoribus domum Carcassone fundatam narrat Bernardus Guidonis, apud Martenium tom. 6 Collectionis amplissimæ, col. 475 hunc in modum: Anno Domini MCCXLVII mense Septembri piissimus Rex Francorum S. Ludovicus mandavit per suas litteras senechallo suo Carcassonensi, quatenus in burgo novo Carcassonensi assignaret fratribus Prædicatoribus plateam unam, in qua possent ædificare sibi congruam mansionem, quod & factum extitit in primo loco, in quo primitus habitarunt annis circiter quinque, nondum tamen cum Priore, sed cum vicario, sicut moris est Ordinis in locis novis fieri, ad loci ipsius promotionem & dispositionem. Litteras ipsas Regis subjicit Martenius, datas mense Septembri hujus anni. Sancti alia in hunc locum beneficia præsequitur ibidem laudatus Bernardus Guidonis, ex quo ea huc transfero: Anno Domini MCCLV, II die Octobris memoratus Rex dominus Ludovicus inter cetera beneficia regiæ pietatis, quæ prius contulerat fratribus dicti loci, contulit & providit, ut pius patronus regia munificentia ampliori quindecim solidos Turonenses pro pittantia * singulis septimanis, & duodecim libras Turonenses, pro habendis tunicis annuatim, quam eleemosynam ex tunc & deinceps usque in præsentem diem fratres liberaliter percipiunt.

[564] [quam & annuis eleemosynis sustentat.] Col. 476 hæc subdit: Anno Domini MCCLVII præfatus Rex & dominus Ludovicus emit & redemit pro fratribus hunc locum secundum, in quo nunc habitant Carcassonæ, qui de Aquismortuis nuncupatur, a domino Carcassonensi episcopo, ad cujus jurisdictionem & dominium pertinebat, dato ab eodem domino Rege præfatis episcopo & capitulo excambio pinguiori, tam in censibus & reditibus, quam in aliis juribus quibuscumque, cum pleno dominio apud Corbonacum, Sobroauciacum, & Mouzanum, & in terminis eorumdem, prout in cartamentis & litteris inde confectis plenius continetur. Hunc locum sic emtum & redemtum Rex pius, dominus & patronus dedit fratribus & Ordini, & amplius ducentas libras Turonenses pro ædificiis construendis. Deinde post pauca de eleemosyna annua hæc subjungit: Dominus Rex Franciæ dat conventui fratrum Prædicatorum Carcassonensi eleemosynam annualem quinquaginta unius librarum, decem solidos Turonenses, quam recipiunt fratres a thesaurario Carcassonensi domini Regis annuatim liberaliter & de plano. Hæc de pia Regis in viros religiosos liberalitate hoc loco sufficiant.

[Annotata]

* i. e. transfretationis

* i. e. tesseram ligneam sectam, in qua debitum notabatur.

* &

* i. e. classis

* i. e. pretium

* i. e. Maio

* Turin

* l. cujusque

* Pontigny

* i. e. victu

§ XLV. Anno 1248 mors filii Regis: donationes: gesta cum Frederico; constantia Sancti probata: administratio regni matri commissa: vestes pretiosæ ablegatæ: pius discessus, & iter: acta Lugduni cum Pontifice: castrum in via expugnatum &c.

[Filium Rex amittit; pias donationes facit,] Annum auspicamur 1248, quo Rex sanctissimus iter transmarinum suscepit, si non tantum operæ pretium facturus pro liberatione Terræ sanctæ, Deo aliter disponente, quantum & bellis in Gallia gestis, apparatuque ingenti sperabat orbis Christianus; at insignia certe quarumlibet virtutum exempla daturus, ingentemque apud Deum meritorum cumulum acquisiturus. Verum, priusquam sanctum Regem comitamur in itinere, expedienda supersunt alia quædam hoc item anno ante discessum peracta. Filium imprimis, cui nomen erat Joannes, immatura mors Regi surripuit VI Idus Martii, ut notatur in ejus epitaphio, quod in ecclesia Regalis montis legi testatur Chesnius pag. 442. Tertius hic filiorum fuisse videtur, natus forsan anno præcedenti, at ejus natales fastis antiquis consignatos non inveni. Recte autem hinc infert Labbeus in Tabulis genealogicis pag. 56, non tantum quinque, at sex filios fuisse S. Ludovico. Præterea regni negotia primis hujus anni mensibus ordinavit Rex sanctus: deinde dona varia variis monasteriis, templisque largitus est, ut Numinis favorem sibi promereretur; quemadmodum expressis verbis profitetur in charta donationum abbatiæ Lilii factarum apud Chaizium pag. 458. Hoc item intuitu capellaniam perpetuam fundavit in domo regia Vicenarum: cujus fundationis litteras invenies apud Gerardum du Bois in Historia ecclesiæ Parisiensis tom. 2, pag. 400.

[566] Dedicationem sacelli regii mense Aprili hujus anni peractam jam diximus num. 445, [reliquias ecclesiæ Toletanæ, aliisque largitur;] ubi Toletanus archiepiscopus dedicationi interfuisse legitur. Impetravit dictus archiepiscopus reliquias aliquas a Rege, ad ecclesiam suam perferendas, una cum litteris regiis donationem testantibus, quas autographas simul cum reliquiis servari in ærario sacro templi Toletani testatur Mariana in Historia Hispaniæ lib. 13, cap. 8, easque ibidem sic recitat: Ludovicus Dei gratia Francorum Rex, dilectis viris in Christo canonicis, & universo clero ecclesiæ Toletanæ salutem & dilectionem. Ecclesiam vestram volentes xenio præclari muneris insignire, per dilectum nostrum Joannem venerabilem archiepiscopum Toletanum, & ad preces ipsius, de venerandis & eximiis sanctuariis nostris, quæ de thesauro imperii Constantinopolitani suscepi, pretiosas vobis particulas destinamus. Videlicet de ligno crucis Domini: unam de spinis sacrosanctæ spineæ coronæ ejusdem Domini: de lacte gloriosæ Virginis Mariæ: de tunica Domini purpurea, qua indurus fuit: de linteo, quo præcinxit se Dominus, quando lavit & extersit pedes discipulorum suorum: de sindone, qua corpus ipsius sepultum jacuit in sepulcro: de pannis infantiæ Salvatoris. Vestram itaque dilectionem rogamus, & requirimus in Domino, ut prædictas sacras reliquias in ecclesia vestra cum debito recipiatis & custodiatis honore: nec non in Missis & orationibus vestris benignam nostri memoriam habeatis. Stampis datæ hæ litteræ mense Maio 1248. Didacus de Jesu in Annalibus Ordinis SS. Trinitatis de redemptione captivorum Hispanice scriptis pag. 315 narrat, unam item spinam cum aliis reliquiis datam conventui suo S. Mathurini Parisiis, quod hoc tempore contingere potuit, etiamsi auctor tempus non exprimat. Præmittit ille, varia privilegia, donationes, census, dicto conventui per S. Ludovicum attributos. Alter ejusdem Ordinis annalista, Bonaventura Baro pag. 243; Conventui eorum Parisiensi, ait, dono dedit segmentum veræ crucis Dominicæ, & unius spinæ ex ipsius corona. Ita viros quoslibet religiosos benefactis suis honorabat Rex sanctus.

[567] [epistolæ Frederici respondet;] Nuntium cum litteris ad S. Ludovicum hoc anno miserat Fredericus, in quibus tria præsertim continebantur, ut ex Regis responsoriis elucescit: nam Ludovicus ad has respondens per litteras a Martenio editas tom. 1 Collectionis amplissimæ, Col. & seqq., primum gratias agit Frederico de facultate concessa emendi victualia in regnis ipsius. Deinde sic prosequitur: Ceterum super eo, quod prædictus nuncius vester adjecit, ut siquæ terræ per crucesignatos … fuerint acquisitæ, ad jus & proprietatem regni Jerusalem debeant eadem acquisita devenire, celsitudini vestræ tenore præsentium intimamus, quod cum pro solo divinæ Majestatis honore & exaltatione fidei negotium antedictum suscipimus, nihil in ejusdem prosecutione negotii facere Domino favente proponimus, quod nedum vobi & dilecto amico nostro C. * illustri Romanorum in regem electo, regni Jerosolymitani heredi nato vestio, sed nec etiam alicui homini Christiano possit præjudicium generare, vel juris sui parere læsionem Vaga hac responsione rem postea, si opus fuisset, reliquit decidendam. Tertio, quod proposuerat Fredericus, ita respondet: Adhæc super eo quod nuntius vester de contracti jam dudum fœderis innovatione subjunxit, secretam ei responsionem fecimus, quam ipsi serenitati vestræ poterit viva voce fideliter intimare. Hæc cum Frederico hoc anno, cujus beneficio vicem reddidit intercedendo apud Pontificem.

[568] [Blancha cum episcopo Parisiensi expeditionem sacram] Quando omnia ad expeditionem suam recte componebat Sanctus, constantia ejus vehementi tentatione pulsata est, sive hoc anno, sive præcedenti tempore, opera reginæ Blanchæ, quæ nihil omnino intentatum relinquebat, quo Filium suum a proposito expeditionis transmarinæ absterreret. Juvat hac de re audire Matthæum Parisium, qui si ipsa verba utrimque dicta non protulit, hoc enim parum est credibile, quæ tamen dici poterant, Regisque animum a sacro bello avertere, summatim recensuit. Sic enim ille scribit ad hunc annum pag. 497: Et diebus sub eisdem, dominus Rex Francorum, qui, ut notorium fuit, cruce signabatur, a suis magnatibus correptus est, & graviter redargutus, & fere circumventus; eo quod votum suum per consilium & admonitionem suorum optimatum, quomodolibet noluit redimere vel commutare. Inter quos mater ejus Blanchia, & episcopus Parisiensis, scientes ejusdem Regis imbecillitatem, instabant protervius, & sermocinabantur diligentius, dicente episcopo: Domine mi Rex, recordare quoniam crucem accepisti, tam arduum votum faciendo inconsulte & subito: infirmus fuisti, &, ut verum fateamur, mentis alienæ, rapta quoque ad cerebrum materia, compos tui non fuisti: unde verba tunc prolata pondere caruerunt veritatis, & cujuslibet auctoritatis.

[569] Benigne dispensabit nobiscum dominus Papa, [multis rationibus & precibus dissuadente,] sciens regni necessitatem, & corporis tui debilitatem. Ecce hinc Frederici jam schismatici robur formidandum, inde insidiæ nummosi regis Anglorum. Ecce hinc Pictavensium proditiosa, quamvis nuper edomitorum, dolositas; inde Albigensium suspecta cavillatio. Inquietatur Alemannia, Italia non quiescit: ad Terram sanctam vix patet accessus, vix in ea receptatio: post tergum Papæ & Frederici odium inexorabile, inimicitiæ implacabiles: quibus nos desolatos relinquis? Mater autem efficacius adhuc instinctus suos exaggerans, ait: Fili charissime, audi & exaudi amicorum tuorum consilia discretorum, prudentiæ propriæ non innitens. Memento quanta virtus sit, quantumque Deo placeat, matri obedire, matrique obsecundare Remane, nullumque inde Terra sancta patietur detrimentum. Mittetur illuc militaris expeditionis multitudo copiosior, quam si in propria persona illuc pergeretis. Non enim Deus calumniosus, vel cavillosus. Excusat te, fili mi, sufficienter, quæ tibi evenit in infirmitate tua, rationis privatio, sensuum omnium hebetatio, imo & vel ipsa mors, vel mentis alienatio.

[570] Quibus Rex non mediocriter commotus, respondit: [constantiam suam egre gie manifestat:] Protenditis sensus mei immutationem, causam fuisse assumptionis crucis meæ; ecce prout desideratis & persuadetis, crucem depono, crucem vobis resigno, & mittens manum suam ad humerum, discerpendo eam avulsit, dicens: Domine episcope, ecce crux, qua signabar; vobis eam ultro resigno. Quo facto, incredibili gaudio cuncti circumsedentes congratulabantur. Et ecce dominus Rex mutato vultu, & sententia, ait: Amici mei, profecto nunc non sum expers rationis aut sensus, non mei impos aut infirmus. Reposco nunc mihi reddi crucem meam. Novit autem qui nihil ignorat, non intrabit in os meum quicquam mandibile, donec ea reconsigner. Quod cum viderent circumstantes, affirmarunt digitum Dei hoc fuisse, & divinam virtutem hæc cælitus procurasse. Nec audebat quispiam super prædictis amplius movere quæstionem. Hæc idcirco plene ac expresse diximus, ut pateat cuilibet in Christianissimo Francorum Rege de famulatu Christi continuando constantiam fuisse. Meruit hæc Regis constantia, ut non Galli modo, sed non pauci quoque nobiles Angli se expeditionis comites offerrent: at hos omnes enumerare instituti non est mei.

[571] [regni administrationem matri committit.] Non contemnebat matrem suam S. Ludovicus; at sciebat non audienda semper parentum consilia, ubi de Dei gloria agitur: cujus unius intuitu expeditionem hanc susceperat. Alioqui quanto matrem amore prosequeretur, quantique ejus prudentiam faceret & consilia, cum alias semper, tum etiam hoc tempore luculenter declaravit, dum omnem regni administrandi auctoritatem eidem contulit. Litteras, quibus id factum, dedit Bulæus in Historia universitatis Parisiensis tom. 3, pag. 212, quas inde huc transfero: Ludovicus Dei G. * Francorum Rex universis præsentes litteras inspecturis salutem. Notum facimus, quod nos charissimæ dominæ matri nostræ reginæ concessimus, & volumus, ut ipsa in hac nostræ peregrinationis absentia plenariam habeat potestatem recipiendi, & attrahendi ad regni nostri negotia, quos sibi placuerit, & visum fuerit attrahendos; amovendi, quos viderit, & quando viderit amovendos, secundum quod ipsi videbitur bonum esse: baillivos instituere & destituere valeat, castellanos, forestarios, & alios servitiorum nostrorum, & regni nostri ministros ponere & amovere, prout viderit expedire. Dignitates etiam & beneficia ecclesiastica nostra vacantia conferre, fidelitates episcoporum & abbatum recipere, & eis regalia restituere, & eligendi licentiam dare capitulis, & conventibus vice nostra. In cujus rei testimonium sigillum nostrum præsentibus litteris duximus apponendum. Actum apud Hospitale juxta Corbolium an. Dom. MCCXLVIII mense Junio.

[572] [Sanctus vestes pretiosas a se ablegat,] Ludovicus autem, ut se verum Jesu Christi militem externa etiam specie exhiberet, omnem vestium luxum a se ablegavit in perpetuum, quemadmodum Vitæ scriptores agnoscunt. Verum hæc tradunt vocibus tam barbaris & obscuris, ut difficultatem pariant non exiguam. Nangius pag. 346 ita loquitur: Anno Domini MCCXLVIII Rex Franciæ Ludovicus iter transmarinum arripuit: ab illo enim tempore numquam indutus est squaleto, vel panno viridi, seu bruneto, nec pellibus variis; sed veste nigri coloris; vel camelini seu persei. Eadem plane verba de vestibus habet Gaufridus apud nos num. 10. Agit de his vestibus Vita secunda num. 121, & Joinvillius num. 243, ex quibus omnibus inter se collatis invenio, Sanctum non modo aurum & argentum in vestibus repudiasse; sed præterea colores magis vividos, & quoslibet fere adscititios Noluit insuper vellera animalium peregrinorum, quibus chlamydes, tunicas, stragulaque sua distinguebant viri principes. At hæc singula probanda sunt & explicanda. De auro argentoque repudiato clare testantur Vita secunda, & Joinvillius locis assignatis, ita ut id pluribus probari non debeat. Colores vividos a Sancto abjectos citati auctores consentiunt: supra enim per squaletum designatur pannus coloris coccinei, quem a Sancto abdicatum consentit Joinvillius. Per brunetum intelligendus est pannus coloris cujuslibet adscititii seu non nativi. Audi Cangium in Glossario: Bruneta, inquit, Brunetum, pannus non ex nativi coloris lana confectus; sed quavis tinctura imbutus: quod variis probat & illustrat exemplis. Non itaque colorem dumtaxat cocoineum, & viridem relegavit Ludovicus, sed quemlibet adscititium, excepto tamen nigro, ut mox videbimus. Porro Vitæ secundæ auctor affirmat, non aliis usum fuisse coloribus, nisi cæruleo seu glauco, qui supra perseus dicitur, & camelino, ut consentit quoque Joinvillius, & nigro tinctura adscito: addit tunicas habuisse ex serico etiam nigro. Restant vellera peregrina, quæ item a Sancto abdicata diximus. Velleribus muniebant tunicas chlamydesque contra frigus; at principes ad magnificentiam peregrina malebant & pretiosa, quam communia. Illorum duo genera sæpe memorantur apud scriptores illius temporis: alterum Gallice vocabant, le vair, aut menu vair, Latine varium, seu vellus varium; alterum Gallice, le gris, Latine griseum. Non absimilia his sunt pelles muris Pontici, Gallis Hermines, quibus hodiedum principum chlamydes distinguuntur. De pellibus hisce fuse disputat Cangius dissertatione 1, ad quem lectorem remitto, cum difficile sit, aliquid de his certi statuere. Ceterum pretiosas has pelles a Ludovico rejectas, affirmatur in Vita secunda num. 121. Verum, ut subdit laudatus Nangius, Quia vestes hujusmodi minoris valoris esse videbantur ad dandum pauperibus, quam aliæ pretiosiores, quibus uti solebat, prout reges Franciæ consueverunt, instituit, quod ad recompensationem hujusmodi vestrum, eleemosynarius suus erogaret quamdam summam pecuniæ, æquipollentem pretio vestium pretiosarum, ultra id, quod erogare solebat. Nolebat enim pius Rex, quod propter humiliationem suam exteriorem aliquid pauperibus deperiret. Prædicat hanc in Ludovico vestium simplicitatem Bonifacius VIII apud Chesnium pag. 482 his verbis: Vestes, quas postea gessit, non erant regiæ, sed religiosæ: non erant militis, sed viri simplicis.

[573] Non defuere tamen quidam hujus mundi sapientes, [cujus modestiam irridens quidam punitur divinitus.] quorum sapientiam Apostolus stultitiam apud Deum esse affirmat, qui ausi sunt carpere insignem hanc sancti Regis modestiam, imo & deridere. At nec severa defuit Numinis vindicta. Exemplum memorabile adducit Thomas Cantipratanus lib. 2 de Apibus, cap. 57, num. 63: Hinc nuper, inquit, ad designandum meritum devotissimi Regis Franciæ Ludovici, quiddam accidit, quod subjungo, illis mihi recitantibus, qui viderunt. Quam gratum autem Deo ipsius Regis Franciæ exemplum altissimæ humilitatis existat, Rex omnium Christus tam evidenti miraculo demonstravit. Nobilissimus in comitibus Germaniæ comes Gelriæ Ottho, cursorem cum litteris Parisios miserat, cursu propero rediturum. Quem redeuntem comes interrogans, quæsivit, si Regem Franciæ Ludovicum vidisset. At ille, ubi more subsannantis contorsit collum: Vidi, inquit, vidi illum miserum papellardum Regem, caputium habentem capitis super scapulam ex adverso suspensum. Hæc dicens, faciem contorsit ex adverso, & sic facies contorta remansit. Infert ex memorato exemplo Cantipratanus, erubescendum fuisse theologo cuidam, Qui, inquit, prædicavit, ipsum, de quo scripsimus, Regem non debere communibus uti vestibus, sed semper purpuratum incedere: illumque refutat aliorum regum adductis exemplis. Ceterum nolim quis ex dictis perperam concludat, formam ipsam vestimentorum regiorum mutatam fuisse a Ludovico; nam contrarium patet ex Joinvillio num. 22.

[574] Gerardus du Bois in Historia ecclesiæ Parisiensis tom. 2, [Rex precibus piorum se commendat: sumptisque peregrinationis insignibus,] pag. 400 de pietate Regis, expeditioni prævia, hæc refert: Rex facturus expeditionem ibat per monasteria, & se piorum hominum precationibus commendabat: ita eum ad Victorinos venisse, Annales illius domus memorant. Idem apud monachos S. Dionysii fecisse, eruitur ex verbis mox citandis, cum dicitur monachis in capitulo valedixisse cum magna humilitate. Nec dubium, quin se Cisterciensium, Prædicatorum, Minorum, aliorumque religiosorum precibus commendarit. Chronicon S. Dionysii apud Acherium tom. 2 Spicilegii pag. 497 ad hunc annum hæc memorat in rem nostram: Hoc anno, feria sexta Pentecostes, Ludovicus Rex accepit vexillum, & peram, & baculum in ecclesia B. Dionysii, & fratres ejus, ab Odone Cardinale; & post accepit licentiam (id est valedixit) in capitulo nostro, & Robertus, & Carolus, fratres ejus, cum magna humilitate. Dominica post Margarita uxor ejus similiter fecit.

[575] [discedit per Burgundiam Lugdunum,] Incidebat feria sexta Pentecostes in diem XII Junii: eodem autem die iter arripuisse scribit Nangius, quod factum videtur, postquam Dionysiopoli Parisios est reversus; ubi, test Vita secunda num. 41, Missam in templo beatæ Virginis audivit, indeque nudis pedibus ad abbatiam S. Antonii processit, atque ibi equum conscendit. Parisiis Corbolium discessisse videtur, quia regni administrationem ibidem matri commisit eodem mense, ut jam vidimus. Blancham autem per quatuor dies Regi in itinere adhæsisse, demumque ab eo avulsam esse non sine summo animorum motu, narrat Anonymus Vitæ scriptor. Ingentem reginæ matris in hoc digressu dolorem, vestiumque Ludovici modestiam jam ante relatam, confirmat numisma apud Jacobum de Bie fol. 26, quo illorum digressus sic exprimitur. Verum juvat Nangium de Regis discessu audire loquentem pag. 346: Recessit igitur de Parisius in sexta feria post Pentecosten, multis ejusdem urbis processionibus eum usque ad sanctum Anthonium comitantibus. Iveruntque cum eo venerabilis Odo Tusculanus episcopus apostolicæ Sedis legatus, & duo fratres ejusdem Regis, videlicet Robertus comes Atrebatensis, & Carolus comes Andegaviæ, cum uxoribus suis, multique regni Franciæ barones & episcopi. Alphonsus quoque dicti Regis frater comes Pictavensis crucem assumpserat transmarinam, sed illo anno cum domina Blancha regina matre sua remansit ad regni custodiam. Transiens ergo Christianissimus Rex Ludovicus per Burgundiam usque ad Lugdunum, dominum Papam Innocentium, ibidem commorantem secundo visitavit.

[576] Egisse Regem cum Innocentio de causa Frederici, [ubi rursus cum Pontifice agit] atque intercessisse pro eo scribit Matthæus Parisius pag. 501, cujus verba subnecto: Et per Lugdunum, ubi Papa morabatur, transitum faciens, ipsum humiliter ac devote salutans, obnixius deprecabatur, ut salvo in omnibus honore ecclesiastico, Frederico condescenderet humiliato, & veniam postulanti, & gratiam concederet reconciliationis, & paternæ pietatis sinum panderet pœnitenti, saltem ut tutior mihi pateat via peregrinanti. Ad quod cum inveniret Papam vultum contradictionis protendentem, recessit Rex tristis, dicens: Timeo ne, cum recessero, parentur regno Franciæ, propter inexorabilem tui duritiam, insidiæ hostiles in proximo. Tibi imputetur, si negotium Terræ sanctæ impediatur. Verumtamen custodiam Franciam, ut pupillam oculi, quia a statu ipsius & tui & totius Christianitatis dependet prosperitas. Cui Papa: Ego, quoad vixero, stabo cum Francia contra schismaticum Fredericum, quem damnavit Ecclesia, & a culmine imperii generale concilium præcipitavit: imo etiam contra regem Angliæ vassallum nostrum, si præsumat contra regnum Francorum, vel ejus pertinentia, recalcitrare, & omnes dicti regni adversarios.

[577] Et respondit Rex, his verbis aliquantulum mitigatus: [de Frederico regnique sui securitate: inde, confessione facta.] Tibi igitur hæc promittenti commendo habenas regni mei Franciæ gubernandas. Ex tunc igitur provisum est, ut mitteretur specialis nuntius ad regem Angliæ, prohibens eum, ne aliquid de pertinentiis regno Francorum quomodolibet impeteret hostiliter vel infestaret. Desiderabat comes Tolosanus, ut pater suus Raymundus senior, qui dudum defunctus in excommunicatione, sepultura carebat ecclesiastica, more Ecclesiæ consueto sepeliretur, quod aliqui dicerent signa pœnitentiæ in eo moriente fuisse deprehensa. Commendaverat ergo Regi, ut rem hanc urgeret apud Pontificem, quemadmodum refert Guilielmus de Podio Laurentii cap. 47, qui & Regem ea de re locutum esse cum Innocentio affirmat, sed satis leniter, ita ut nihil fuerit impetratum. Noverat nimirum Ludovicus, Regis non esse, auctoritate sua disciplinam ecclesiasticam infringere, sed superioribus Ecclesiæ in rebus hujusmodi liberum relinquendum esse judicium. Priusquam autem Lugduno recederet S. Ludovicus, Innocentio Pontifici de peccatis confessum esse, sic narrat citatus Parisius: Rex igitur Francorum, validicto Papa, & accepta ab eo remissione peccatorum, post factam cum morosa deliberatione confessionem, cum Papali benedictione recedens a Lugduno, versus Marsiliam lora direxit & vexilla. Ceterum Lugdunenses, honorati præsentia tanti Regis, licet illius non essent subditi, & expeditionis memoriam cuso numismate conservare voluerunt, ipsumque laurea insignem exhibere, sive ob victorias in Gallia a Ludovico jam tunc relatas, sive ut spem de ejus expeditione conceptam declararent. Nam una parte Regem corona insignem exhibuerunt, teste Jacobo de Bie pag. 90, altera parte eumdem sic repræsentarunt, uti mox dedimus.

[578] [Aquas mortuas petit, & castrum in via expugnat; sed injurias] Porro hallucinatur Parisius, dum Regem Lugduno deducit Massiliam: etenim Aquas-mortuas profectum, indeque in Cyprum navigasse, ex certis monumentis, melioribusque auctoribus constat. Audi itaque Nangium pag. 346: Indeque (Lugduno) recedens, benedictione ejus recepta, venit ad rocham, quæ dicitur Dou Glui, ubi erat castrum fortissimum super Rodanum. Quia igitur dominus castri illius (Rogerium de Cloregio vocat Guilielmus de Podio, hæc narrans) a transeuntibus per Rodanum exactiones illicitas extorquebat, & eos bonis suis indebite spoliabat, Rex illud obsedit, & in deditionem accepit. Illud autem in parte destruens, postea domino dicti loci, cautione sibi facta, quod de cetero ab injuriis & exactionibus illicitis abstineret, illud restituit. Ad castrum illud obsidendum maxime Regem moverunt injuriæ crucesignatis illatæ, ut intelligitur ex Guilielmo de Podio cap. 48, ubi hæc expugnati castri ratio redditur, Quod Rogerius de Cloregio dominus castri pedagia levari fecerat super peregrinos cunctos (euntes) in subsidium Terræ sanctæ. Promovebat igitur expeditionem suam hujus castri expugnatione: nam alioquin solicite abstinuisse ab omni conflictu, qui eam retardasset, intelligitur ex iis, quæ circa Avenionem facta scribit loco assignato Parisius: Et cum Avinioni * appropinquaret, cives non sustinentes superborum Francorum opprobria, qui jam eos Albigenses appellabant, proditores, & potionatores, impetum facientes in eos, in angustis viis sibi notis, antiquis inimicitiis odium & iram suscitantibus, quosdam de exercitu Francorum spoliabant, quosdam autem trucidabant resistentes.

[579] [ab Avenionensibus illatas ulcisci renuit.] Unde quidam magnates de regno Francorum suggesserunt domino Regi Francorum, ut obsidione civitatem ipsam vallaret, ut saltem mortem patris sui, ibidem potionati, juste ac potenter vindicaret: aut progrediens, ipsos id facere cum favore suo permitteret. Quorum furorem vix compescens Rex, ait: Nec patris, nec matris, nec meam vindicatum progredior a Francia injuriam, sed potius ipsius Domini mei Jesu Christi. Prosecutus itaque iter suum, ad Aquas-mortuas pervenit, indeque in Cyprum, sicut Nangius præcedentibus mox subdit hunc in modum: Tandem Rex ad portum Aquarum mortuarum perveniens, die Martis in crastino beati Bartholomæi apostoli navem cum suis intravit, & duobus diebus sequentibus inibi moram faciens, ventum prosperum expectavit. Porro sequenti die Veneris a portu recedens, & duce Deo navigans, die Jovis ante festum S. Matthæi apostoli de nocte in Cypro Nemotium * applicuit. In ipso itinere mense Augusto compositionem quamdam fecit cum abbate Crassensi de juribus variis: de qua litteras in navi factas invenies apud Martenium tom. 1 Anecdotorum a Col. quas consule. Comitata est Regem regina Margarita, uti & Carolum Regis fratrem uxor sua reginæ soror. At, ut habet Nangius, comitissa Atrebatensis, cum esset prægnans, de portu Aquarum mortuarum in Franciam rediit, ibique usque ad comitis Pictavensis transitum expectavit. Comes Tolosanus egerat cum Rege apud Aquas-mortuas, voluitque Massilia in Cyprum navigare, ut alii fecere cum Joinvillio; sed nimium ibi moratus, ingruente hyeme, iter distulit, quod mors, anno sequenti secuta, omnino abrupit.

[Annotata]

* Conrado

* gratia

* Avignon

* i. e. Limissonem

§ XLVI. Gesta in Terra sancta a prima expeditione crucesignatorum usque ad adventum S. Ludovici compendio data.

[Regnum Hierosolymitanum, crucesignatorum expeditione partum,] Antequam gesta S. Ludovici contra Saracenos & Turcas prosequamur, ad majorem historiæ elucidationem conducet, si compendio exponamus gesta in Terra sancta ab eo tempore, quo illa primum a Christianis crucesignatis fuit occupata, ac deinde statum principum eo tempore in partibus illis dominantium breviter explicemus. Occupaverant principes Christiani in prima expeditione crucesignatorum sub finem seculi XI Nicæam in Bithynia, Edessam in Mesopotamia, Antiochiam in Syria, aliasque urbes in minori Asia & Syria, quas prætermitto; ac demum ipsam Hierosolymam in Palæstina. Hinc exorti mox sunt tres Christianorum principatus in tractu illo Orientis, regnum videlicet Hierosolymitanum, principatus Antiochiæ, & comitatus Edessæ. Rex Hierosolymitanus principum electione declaratus est Godefridus Bullionius, cujus virtus heroicaque facinora plurimum enituerant. Princeps Antiochiæ jam ante factus erat Boamundus Normannus Tarenti princeps, quod ejus industria urbs illa fuisset tandem intercepta. Comitatum vero Edessæ consecutus erat Balduinus, regis frater & successor: hisce principatibus Tripolitanus deinde, aliique adjuncti sunt sub sequente rege. Godefridus autem rex, licet nomine regis uti noluerit, post cæsum immensa strage maximum soldani Ægyptii exercitum, limites regni dilatavit, capiis aliquot oppidis.

[581] Defuncto Godefrido post annuam circiter regni administrationem successit in regnum frater ejus Balduinus, [dilatarunt primi reges hic enumerati;] qui Edessanorum comitatum Balduino de Burgo cognato suo tradidit. Porro Balduinus primus varia cum Ægyptiis, aliisque infidelibus vicinis bella gessit, ac victor plerumque, multas hostium urbes occupavit, dilatatisque per circuitum regni terminis, vita functus est anno 1118, regni sui decimo octavo. Balduino I suffectus est Balduinus de Burgo Edessæ comes, qui varia usus est fortuna: nam victus aliquando, ac captus etiam fuit ab infidelibus: sed carcere liberatus non paucas eisdem clades intulit, ac fines regni extendit. Obiit anno 1131, regni 13. Ejus tempore exorti sunt Templarii frequenter deinde memorandi. Regnum defuncti Balduini II adeptus est gener ejus Fulco Andegavensium comes, vir item egregius, sed antecessoribus suis minus felix; occubuit in venatione anno regni sui undecimo, Christi 1142; ac regnum filio suo, tredecim annorum adolescenti reliquit. Balduinus is fuit hujus nominis tertius, cujus tempore Conradus imperator, & Ludovicus VII Galliæ rex expeditionem sacram susceperunt, sed nullo operæ pretio; quod Græcorum perfidia majorem exercitus sui partem amisissent, priusquam in Syriam pervenirent, ac ne ibi quidem satis fideles experti sint illos, quibus ferebant suppetias. Amissus est, regnante Balduino III, comitatus Edessenus, aliquot tamen civitates & ipse hostibus ademit, & non raro victor evasit, quamvis potentes haberet adversarios. Vitam finivit anno Christi 1162, regni 20.

[582] [verum, dissentientibus deinde regni proceribus,] Balduino III sine liberis defuncto, regnum obtinuit frater ejus Almaricus: hic illud fortiter contra hostes defendit, bellaque gessit non pauca: verum immatura ipsius mors, qua anno regni sui 12, Christi 1173 sublatus est, ingentia regno pericula, nec minora dein detrimenta creavit, cum regnum relinqueret Balduino IV filio suo tredecim annorum puero. Porro magis erat periculosa tam immatura regis ætas, quod in dies cresceret potentia Saladini, qui & militiæ peritissimus & summus erat futurus Christianorum inimicus. Saladinus enim Ægypti imperium, occiso illius calipha, ante annos aliquot occupaverat, cui regnum Damascenum deinde, totamque fere Syriam adjecit. Stabat tamen regnum, donec subortæ inter principes Christianos inimicitiæ occasionem dederunt Saladino illud occupandi. Occasio dissensionum fuit lepra regis, qua ineptus ad regnum per se administrandum, illius administrationem commisit Guidoni de Lusignan, cui sororem suam Sibillam dederat uxorem. Cum Guido non satisfaceret exspectationi regis, hic quinquennem sororis suæ filium ex priore marito, Balduinum V, curavit coronandum, regnique administrationem transtulit in Raymundum comitem Tripolitanum. Hinc eæ exortæ sunt inter Guidonem & Raymundum inimicitiæ, ut omnimodam secum traxerint regni Hierosolymitani ruinam. Quippe post mortem Balduini IV, ejusque successoris Balduini V, qui patruo non nisi septem circiter mensibus supervixit, cum regnum ad Sibillam posterioris matrem pervenisset, illa cum offensione procerum coronam regiam marito suo Guidoni imposuit.

[583] [totum fere occupavit Saladinus.] Furebat præ ceteris Raymundus Tripolitanus comes, ita ut fœdus occultum cum Saladino inierit ad prodendum regem. Quo autem noceret certius, ficte regi se conciliavit, suasitque succurrendum Tiberiadi, quam obsidione cinxerat Saladinus. Acquievit Guido proditoris consilio, urbiumque præsidia evacuavit, ut majorem duceret exercitum. Verum proditione Raymundi, qui cum suis comitabatur regem, cæsus immensa strage Christianorum exercitus, rexque ipse captus fuit a Saladino. Tunc ille arma victricia circumferens, brevi tempore occupavit, quidquid Christiani possidebant in Oriente, exceptis Antiochia, Tripoli, & Tyro, quas frustra tentaverat. Hinc Guido post annuam circiter captivitatem pretio Ascalonis a carcere dimissus, omnibus regni sui urbibus se spoliatum vidit: nam Antiochia suum habebat principem, cujus filio Tripolis, mortuo proditore Raymundo, parebat. Tyrum, quæ sola e regni urbibus supererat, sibi attribuerat Conradus filius marchionis Montis-ferratensis, quod eam contra Saladinum defendisset. Rex ergo præ desperatione, collecta militum manu, rem aggressus est viribus suis majorem, quam tamen ad finem feliciter perductam vidit: Ptolomaidem, inquam, urbem munitissimam ad mare Mediterraneum, Acconem alii nominant, quam cum ceteris Saladinus expugnaverat, obsidere cœpit. Riserunt urbis incolæ, ac ne portas quidem initio clauserunt. Deinde tamen, crescente paulatim regis exercitu, nuntium ad Saladinum miserunt, qui rem indicaret. Moratus præ contemptu Saladinus, tantopere Christianorum exercitum excrevisse deprehendit, ut eum omnibus suis viribus loco pellere non potuerit.

[584] Etenim post auditam in Occidente cladem regni Hierosolymitani, [Acconem rursus expugnant Christiani. Richardus Angliæ rex,] undique crucem sumebant Christiani, quorum adventu regis exercitus augebatur. Fredericus imperator, hujus nominis primus, ingens ducebat Germanorum agmen: at eo in Cilicia defuncto, filius ejus Fredericus agmen perduxit in Syriam, & Acconem obsidentibus se conjunxit. Durante adhuc obsidione, Philippus Augustus rex Galliæ, avus S. Ludovici, & Richardus Angliæ rex, sumpta cruce, transmiserunt in Palæstinam, quorum potissimum viribus Accon tandem in deditionem accepta est anno 1191. Philippus Galliæ rex, capta urbe, reversus est in Galliam, nec plura gessit in Palæstina. Mansit ibidem Richardus rex Angliæ, & dux Burgundiæ cum Gallorum parte a Philippo relicta. Porro Richardus cujus sæpe mentionem facit Joinvillius, jam Cyprum quatuordecim dierum spatio totam subegerat, priusquam in Palæstinam perveniret, quemadmodum latius expositum invenies ab anonymo, qui Historiam Guilielmi Tyrii continuavit apud Martenium tom. 5 Collectionis amplissimæ, col. 632, & seqq: & in Chronico Trivetti tom. 3 Spicilegii Acheriani pag. 169, & seq.

[585] Ex Cypro delatus in Palæstinam Richardus, post captam Acconem, [post multa fortiter gesta in Palæstina, im peditus aliorum in vidia ab oppugnatione Hierosolymæ,] victumque memorabili prælio Saladinum, Hierosolymam obsidere voluit; sed impeditum invidia ducis Burgundiæ scribit Joinvillius num. 212. Joinvillii narrationem confirmat mox laudatus anonymus Gallus apud Marienium col. 635, rem ita peractam affirmans. Perventum erat ad vicum Batenuble (Bethnoble vocat Sanutus) quinque milliaribus Hierosolyma distantem. Ibi agmina diviserunt duces. Primam aciem ducendam suscepit rex Angliæ, alteram dux Burgundiæ. Inde ad tabernacula quique sua discesserunt. Meditatus multa dux Burgundiæ, Gallos proceres convocat, atque hunc in modum affatur: Domini, scitis dominum nostrum regem Galliæ hinc discessisse, ac omnem regni ipsius florem hic substitisse, neque regi Angliæ nisi exiguam esse militum manum, si comparetur nobiscum. Si Hierosolymam petamus, urbemque capiamus, nos urbem cepisse non dicemur, at capta dicetur ab Angliæ rege; ita ut dedecus magnum inde Franciæ sit obventurum, probrumque insigne. Dicent regem Philippum aufugisse, regemque Richardum expugnasse Hierosolymam. Numquam fiet, ut Francia hanc accipiat ignominiam. Addit auctor plurimos ducis consilio acquievisse, repugnantibus aliis; ac Gallos Acconem a duce reductos. Quod cum Richardo Angliæ regi nuntiatum esset, vel invitus reverti debuit. Sanutus lib. 3, part. 10, cap. 6 eadem refert, sub dubio tamen: nam & aliam non oppugnatæ urbis rationem allegat. Hæc ad explicationem Joinvillii.

[586] Richardus autem multa alia, eaque illustria facinora in Terra sancta edidit, quibus nomen suum apud Christianos illustre, apud Saracenos vero terribile reddidit: [cum Saladino inducias paciscitur, & discedit:] sed hæc latius prosequi instituti non est mei. Priusquam inde discederet, regnum Cypri in Guidonem olim Hierosolymitanum regem transtulit, quod illius stirps adhuc possidebat, cum illuc appelleret S. Ludovicus: regnum vero Hierosolymitanum, in quo Christiani tunc possidebant urbes maritimas, Tyrum, Acconem, Jafam, egregie munitas; & Gazam, Ascalonem, Darum, munitionibus nudatas, obvenit Henrico Campaniæ comiti, qui post mortem Conradi Montisferrati marchionis, duxerat alteram regis Almarici filiam Isabellam, post mortem sororis suæ Sibillæ regni heredem: de cujus matrimonii valore disputatum fuisse jam diximus num. 271. His ita constitutis, pactisque induciis cum Saladino anno 1193 ad regni sui pericula avertenda discessit Richardus, de quo plura apud auctores obvios. Durarunt induciæ usque ad mortem Saladini. Moriens autem anno 1196 Saladinus, regnum amplissimum duodecim filiis divisit, præterito fratre Saphadino omnium bellorum ac victoriarum comite: verum Saphadinus brevi tempore omnes fratris filios hereditaria ditione privavit, uno excepto Alapiæ soldano, ac pari fere fuit potentia cum Saladino.

[587] [dissolutæ morte Saladini induciæ, deinde cum Saphadino renovantur.] Porro mors Saladini induciis finem attulit pro more Saracenorum: hic enim erat mos Saracenorum, quem & servabant ibidem Christiani, ut principes non obligarentur pactis antecessorum suorum, omniaque defuncti principis pacta cum ipso interciderent. Patet id ex Joinvillio locis variis: nam num. 144 S. Ludovicus pactum cum soldano Babyloniæ initum renovare debuit post mortem ipsius: num. 147 patriarcha Hierosolymitanus, qui securitatem acceperat a soldano, post mortem ejus detinetur captivus, pacto securitatis per mortem soldani sublato, quem morem ibi servatum fuisse addit Joinvillius. Laudatus vero Tyrii Continuator expressis verbis dicit: Ruptæ erant induciæ propter mortem Saladini. Eamdem confirmat consuetudinem pag. 697 hisce verbis: Mortuo soldano exspirarunt induciæ in terra transmarina. Hinc error quorumdam corrigendus, qui scripserunt inducias a crucesignatis primum disruptas propter dissensiones Saracenorum. Eodem anno crucesignati Germani, ab Henrico imperatore missi, aliquot urbes ceperunt, post victoriam de Saphadino relatam, & Jafam a Saracenis destructam restaurarunt. Mortuo interim Henrico Campaniæ comite, qui regni Hierosolymitani reliquias sine regis titulo possederat, & Guidone Cypri rege, Aimericus de Lusignan frater Guidonis, ducta Isabella Hierosolymitani regni herede, utrumque regnum conjunxit, Berithum Saracenis eripuit, ac deinde inducias cum Saphadino pepigit, quemadmodum narrat anonymus Gallus pag. 645 & seqq.

[588] [Joannes rex Damiatam capit, quæ, adducto in periculum exertu, Saracenis restituitur:] Post expeditiones aliquot crucesignatorum, quæ nihil fere mutationis attulerunt, mortuo anno 1205 Aimerico, ejusque uxore Isabella, regna rursum divisa sunt. Hugo de Lusignan, Aimerici filius ex priore uxore, Cyprium obtinuit; Hierosolymitanum consecuta est Maria, Isabellæ ex Conrado Marchione filia, quam Joannes Brennensis vir fortis duxit uxorem, regnum cum uxore adeptus. Joannes ope crucesignatorum, qui ex variis partibus confluxerant, bellum in Ægyptum transtulit, ac Damiatam, urbem maritimam, eamque munitissimam, obsedit anno 1218, quam post longam obsidionem cepit anno 1219. Defuncto interim Saphadino, ejus filius Camel, quem Meledinum aliqui nominant, Ægyptum obtinuit, Syriam Coradinus, alii ditiones alias huc minus spectantes. Filii Saphadini post captam Damiatam honorificas Christianis obtulerunt pacis conditiones, totumque fere regnum Hierosolymitanum reddere voluerunt, modo ipsis restitueretur Damiata. Verum tantus erat ardor legati Pontificii, & quorumdam Christianorum, ut contra sententiam regis Joannis hisce non acquieverint, ipsamque Ægypti metropolim, Babylonem eo tempore passim nominatam, quam Cairum hodiedum dicimus, statuerint oppugnare. At vero dum incautius inter duos Nili alveos procedunt, nec fluminis istius incrementa observant, eum in locum progressi sunt, unde regredi non potuere; captusque erat totus exercitus Christianorum, nisi Damiatam, salutis suæ pretium, Saracenis restituissent, pactis simul octo annorum induciis.

[589] Anno 1223 Fredericus II imperator desponsavit sibi filiam Joannis Hierosolymæ regis; [Fredericus II Hierosolymam munimentis nudatam obtinet,] qua ducta, socerum regno exuit, atque illud sibi jure uxoris vendicavit. Magnifica ille Pontifici dederat promissa transfretandi in Syriam, ac Terram sanctam Saracenis eripiendi: verum post dilationes multas, anno demum 1228 profectus cum modica militum manu, pacto induciarum cum Saracenis inito, Hierosolymam quidem obtinuit, sed munimentis nudatam, quod ipsi dedecori potius fuit, quam honori. Anno 1239 facta est expeditio principum Gallorum, quam num. 370 retulimus, eamque secuta est Richardi Angliæ regis fratris transfretatio: at jam vidimus iis nihil effectum, aut magnopere in statu Palæstinæ mutatum. Ascalon tamen per Richardum muris cincta est, quam imperatoris legato servandam tradidit. Anno demum 1244 gravissima tempestas excepit Palæstinæ Christianos, quam Joinvillius sine temporis nota commemoravit, quæque ad tempus suum hoc loco revocanda, atque illustranda venit. Tartari, de quibus agam inferius, Asiam atque Europam eo tempore immensa copiarum multitudine inundabant. Hi Chorasminos, gentem efferam, sedibus suis expulerunt, ut habet Joinvillius num. 191, ubi illorum ducem Persidis imperatorem vocat, quem num. 203 nomine proprio Barbaquan appellat. Matthæus Parisius eos ad mare rubrum habitasse scribit. At id refutabimus inferius, ubi agemus de Tartaris. Verba interim Parisii accipe, pag. 178 sic scribentis: Tartari interim … dum partes Persidæ quasdam feraliter devastassent, quidam cruentissimi homines & inhumani confinia rubri maris inhabitantes, & qui de potestate sunt pro majori parte soldani Babyloniæ, locum habitationis constanter & acriter postulabant. Cum igitur intellexisset soldanus, quod si postulata frontose negasset, in ore gladii extorsissent, ait illis:

[590] Sunt non procul hinc quidam, quos Christianos dicimus, [quam Chorasmini miseranda strage diripiunt,] maritima inhabitantes, nostris legibus rebelles, & nobis infesti & graves, & graviora comminando promittentes, quorum charissimum receptaculum est Hierusalem. Ite igitur audacter, & ipsos projicientis, loca eorum occupate: quæ cum obtinueritis, preciosis spoliis ditabimini, & terras opulentas cum castris, & civitates fœliciter, & ad votum obtinebitis, meique & meorum gaudebitis efficaci protinus patrocinio. Ipsi igitur his verbis animati, primo Hierusalem invadentes, stragem non minimam de Christianis exercuerunt. Triginta omnino millia in hac urbis strage occisa refert memoratus sæpe anonymus Gallus apud Martenium col. 728, quod irruissent tam subito, ut pauci fuga salutem consequi potuerint. At Parisius pag. 420 stratagemati eorum tantam cædem attribuit, quod, capta urbe, inventa quædam Christianorum vexilla in muris collocarint, ad quæ, dum undique accurrunt fugitivi, rati urbem servatam, hostesque victos, tanta strages facta est Christianorum: idem stratagema epistola apud eum citata confirmat. Ceterum post immensam Christianorum cædem, nihil impietatis in locis sacris a barbaris prætermissum. Miserandam hanc cladem alia excepit, quæ ad amissionem omnium majoris etiam videbatur momenti: nam, quidquid virium supererat Christianis, ibidem occisum. Rem exponemus clarius.

[591] Christiani fœdere conjuncti erant cum soldano Damasci, [iidem exercitum Christiano um cædunt.] ac soldano Petræ, (Arabiæ Petrææ urbs est, quam Crac passim nominant auctores.) Misit igitur soldanus Damasci vassallum suum soldanum Camelæ cum equitibus quadringentis ad Christianos; hisce se adjunxerunt equites Hospitalarii, Templarii, Teutonici, & quidquid ex Palæstina supererat, atque ex Cypro advenerat subsidii, cum Galtero Brennensi, Jafensi comite, ita ut facile numerarent equites sexcentos cataphractos, præter equites alios, ac pedites, teste laudato anonymo col. 729. Sic instructi Chorasminos cum Ægyptiis conjunctos ausi sunt invadere: sed, quamvis multos barbarorum peremerint, referentibus primo pedem subsidiariis Saracenis, ita hostium numero obtriti sunt, ut vix quarta Christianorum pars evadere potuerit, omnibus aliis vel occisis, vel captis. Cladem hanc contigisse die festo S. Lucæ, seu XIII Octobris anni 1244, ait idem ille anonymus col. 730, ex quo hæc compendio dedimus: atque hæc illa est clades quam S. Ludovico revelatam scribunt aliqui, ut num. 517 diximus. Actum videbatur de Christianis in Palæstina, si conjunctio Chorasminorum cum soldano Ægyptio fuisset perpetua; sed subdit memoratus auctor, soldanum eorum potentiam timuisse, ideoque eos Ægypto exclusisse: hinc, cum urbes munitas non haberent, undique ita cæsi ac diminuti sunt, ut intra triennium nullus in Palæstina superfuerit. Quantam eis deinde cladem intulerit Camelæ soldanus, docet Joinvillius num. 205; apud quem item invenies num. 206, quid comiti Jafensi, in pugna prædicta capto, acciderit. Ceterum soldanus Babylonis post dictam victoriam Christianis eripuit Ascalonem, & castrum Tiberiadis, de quo meminit Joinvillius num. 203, sed rerum ordine perturbato. Damascum etiam occupavit, ita ut jam undique hostem potentissimum haberent Christiani. Hoc erant statu res Christianorum in Terra sancta, quando transfretavit S. Ludovicus: restat ut quædam dicamus de principibus in Oriente tunc regnantibus, quo lucem afferamus variis apud Joinvillium relatis, atque una opera historiam expeditionis S. Ludovici magis explicemus.

§ XLVII. Tartarorum regni origo, & progressus: Armeniæ minoris regnum restitutum: varia circa soldanos Iconii, Alapiæ, & Babyloniæ notata.

[Primus Tartarorum imperator,] Tartarorum imperium, quod initio seculi XIII exortum, anno, ut plerique scribunt 1202, fundavit vir nobilis, quem nomine ad posteros propagando Ginghis-Chan appellarunt. Josephus Simonius Assemanus Syrus Maronita doctissimus tom. 3 Bibliothecæ Orientalis part. 2, pag. 471 notat, eum ab aliis vocari Ginghis-Chan, Scingis-Chan, Cingis, Gingis, Chingis, Chinchis, Ghangis, Sitzis Chan, & Tzingis-Chan. Est autem, inquit, Cinghis proprium regis illius nomen, Chan vero dignitatis; significat enim imperatorem seu regem, quam appellationem sibi omnes Tartarorum imperatores retinuerunt. Laudatus auctor ibidem observat, aliud nomen ei fuisse ante adeptum imperium, quod Temugin Renaudotio, Herbelotio Tamugin, ipse ex Syriaco Abulpharagii textu vertit, Temur-Cin, seu Temur-Gin. Addit plures scribere, eum originem duxisse ex regia Moglorum stirpe, licet Haytonus cap. 16 eum fabrum ferrarium fuisse velit.

[593] Nomen gentis, apud quam regnum consecutus est Ginghis-Chan, [ubi, apud quas,] variis item nominibus apud antiquos innotescit, licet Tartarorum nomen deinde invaluerit: nam & Moglos, Mogulos, Mogules, Mogores, Mogulenses, & Mongal: & Tataros æque ac Tartaros dictos reperias. Scythicam gentem fuisse certum est, sed ortam ex Scythia ultra Imaum montem remota. Imaus autem hodiedum in tabulis geographicis variis nominibus appellatur pro locorum diversitate: at in vera Tartaria Belgian seu Bengiar & Althai vocari, notat Baudrandus ad vocem Imaus. Scythiam hanc ita describit laudatus Assemanus pag. 469: Scythia extra Imaum terminatur ad Ortum Sina (juxta alios, Serica regione, quæ citra Sinam est) ad occasum Imao monte & Scythia citeriore; … ad Meridiem India extra Gangem; ad Boream Oceano Septemtrionali… Ejus antiqui populi, Scythæ Abii, Hippophagi, Auxacii, Casii, Charauni, Issedones, Tochari, & Seres; nunc Tartari Thibet seu Thobat, Kaimach, Naiman, Turchestan, Tanguth, Mongul, Unch, Tocharestan, Igur, Chatai, Jupi, & Tenduch seu Niuch. Hinc orti reges, qui non Scythiam modo utramque, sed etiam Sinam, Indiam, Persidem, Mediam, Mesopotamiam, Syriam, Armeniam, Pontum, Anatoliam, aliasque Asiæ & Europæ terras occuparunt. Ii Hunnorum, Tartarorum, Mogulorum, & Turcorum nomine innotuerunt.

[594] In Campestribus Scythiæ modo descriptæ habitasse Tartaros, [qualesque gentes,] ac fere sine lege, sine rege, sine Deo, pauperem vitam duxisse, despectos vicinis omnibus, omnibus vectigales, auctores affirmant varii cum Joinvillio num. 184 & seqq. Audi Haytonum Armenum, lib. de Tartaris cap. 16 hæc enarrantem: In illa vero, inquit, regione habitabant Tartari, tamquam homines bestiales, non habentes litteras, neque fidem: greges pascebant animalium, & de loco ad locum incedebant, quærentes pascua atmentis: ad armorum exercitium non valebant, sed erant ab omnibus vilipensi, reddentes vectigal universis. Nominatim Cataiorum, seu Sinensium borealium regi vectigal pependisse scribit Abulpharagius apud Assemanum pag. 472: ubi additur sine principe fuisse, quamvis ducem quemdam haberent, aut plures fortasse; nam hæc subdit verba: Signum vero ejus qui inter eos magnus Ameras (dux) dicebatur, erat stapedem ferreum habere; nam cæteri ligneo utebantur. Vectigales item fuisse regi illi, quem Presbyterum Joannem vocant auctores aliqui cum Joinvillio, testatur Paulus Marcus Venetus lib. 1, cap. 51: si tamen hic alius est a Cataiorum rege: nam etiamsi regem hunc in regno Tenduch, seu Tangut ad partem Sinæ borealem, residere solitum infra videbimus, in Cataia etiam dominatum fuisse suspicio esse potest.

[595] [ac qua occasione rex electus sit, exponitur:] Jam vero qua occasione Tartari regem sibi elegerint, occisoque Presbytero Joanne, in libertatem se vindicarint, narrat loco citato Joinvillius, a quo Marcus Paulus Venetus loco item assignato non abit eo usque, ut conciliari nequeant. Verba hujus accipe: Habitarunt (Tartari) primum in campestribus regionis illius, carentes civitatibus & oppidis, solum pascua quærentes, & aquas pro pecoribus nutriendis, nec habebant de gente sua principem, sed tributa pendebant magno cuidam regi Uncham nomine, quem hodie vulgo Presbyterum Joannem vocant. Sed indies incrementa sumentes, & seipsis fortiores evadentes, cœpit rex Uncham timere, ne aliquando ab ipsis offenderetur, atque in rebellionem prorumperent. Ut igitur potentia eorum minueretur, cogitabat operæ pretium se facturum, si illos ab invicem in partes secerneret, atque in diversas regiones collocaret. At illi nolentes a se invicem disgregari, transierunt omnes pariter in desertum versus plagam Aquilonarem, magnam occupantes regionem, in qua tuti esse possent, nec regem suum timerent, negato etiam illi tributo. Paucis transactis annis, Tartari omnium consensu eligunt ex seipsis virum probum ac sapientem regem, Cinchis nomine, anno scilicet Domini MCLXXXVII, cui coronam imponentes, & omnes circumquaque, qui de gente illa erant, concurrentes, voluntario animo illi obedientiam, & subjectionem pollicentur. Ille igitur, ut erat vir prudens, subjectos optime gubernabat, atque brevi tempore octo provincias cepit, & regno suo adjecit. Omnes nempe provincias ultra Imaum, seu montem Belgian sitas in Scythia supra descripta, ut Haitonus habet cap. 16.

[596] [imperium Tartarorum per Scythiam, Sinamque dilatatum:] Hisce subactis, Ginchis-Chan arma convertit contra regem ac dominum suum, quem Presbyterum Joannem dictum, ac Christianum fuisse auctores tradunt. A tempore autem victi occisique Presbyteri Joannis Tartarorum imperium inchoat Abulpharagius, aliique, qui ejus initium anno 1202 innectunt, quibus non omnino repugnat Venetus supra relatus, qui regem citius a Tartaris electum scribit: nam potuit Ginchis regis prioris auctoritatem in se, suosque agnoscere, etiamsi jam rex esset electus. Porro occasionem belli non omnino eamdem tradunt auctores. Abulpharagius in Historia dynastiarum pag. 280 eam fuisse narrat, quod Ginchius apud Presbyterum Joannem calumniis appetitus, ab eo fuisset in vincula conjiciendus, quod ubi rescivit, bellum movit. Venetus lib. 1, cap. 53 scribit, filiam Presbyteri Joannis a Ginchio ad nuptias postulatam, quod cum ille cum indignatione abnueret, contemptum bello ulcisci voluit Ginchius. Joinvillius nihil causæ allegat, nisi quod Tartaros contemneret, gravique jugo premeret rex memoratus. Quæcumque autem fuerit belli causa, consentiunt auctores, Presbyte-Joannem a Ginchio superatum, ejusque regnum subactum: quin & regem in pugna post varios conflictus occisum, ait Abulpharagius pag. 281. Ceterum Presbyterum Joannem in regno Tenduch, seu Tangut, Sinis borealibus contermino, imperasse Cheritensibus Turcis seu Tartaris, intelliges ex Veneto cap. 64, & Assemano pag. 483, & seqq., ubi erudite de illis regibus disputat, eorumque imperii amplitudinem describit: quibus Abulpharagius citatus, Herbelotius pag. 256, aliique consentiunt. Nec improbabile videtur, ut jam monui, in parte Cataiæ, seu Sinæ borealis imperasse. Sinam certe eo etiam tempore invaserunt Tartari, & post bellum 73 annorum penitus subegerunt, ut ex Historia Sinica narrat Martinus Martinius lib. 1 Historiæ Tartaro-Sinicæ, num. 2, quem consule.

[597] Hæc contra Presbyterum Joannem victoria occasionem præbuisse videtur, [fides Tartarorum varia:] qua Tartari non pauci fidem amplexi sint Christianam, sed Nestorianis erroribus depravatam; plurimi enim in regno illo erant Nestoriani, quorum religionem secuti sunt Tartarorum multi, quemadmodum eorum alii aliarum, quas subegerunt, gentium superstitiones sunt amplexi. Primam Tartarorum conversionem visione mirabili contigisse, ait Joinvillius num. 189; at, quidquid sit de visione illa, constat ad Christum conversos esse ex iis principes quosdam, ac summum etiam imperatorem Christo credidisse. Nam de Tartarorum religione Assemanus pag. 475 tradit sequentia: Tartarorum imperatores, ut ex illorum historia liquet, primum athei, vel idololatræ fuere; deinde Christiani, sed polygami & Nestoriani; demum Mahometani. Item populi Tartari aliquamdiu Christianam fidem professi sunt, vel honorarunt; sed postea Mahometicam superstitionem amplexi sunt, aut ad avitos idololatriæ errores redierunt. Abulpharagius in Chronico Syriaco … notat, in ipsa Tartarici imperii fundatione Christianos a Tartaris in summo honore habitos fuisse, postea vexatos, indignisque modis tractatos, quum ii ad Mahometanam sectam fere omnes transiissent. Hæc de religione Tartarorum hoc loco sufficiant, quæ apud laudatum auctorem erudite probata curiosus lector reperiet.

[598] Porro Tartari, subacta Scythia ultra Imaum sita, [Persis ab iis subacta, pulsis Chorasminis,] Sinæque parte non modica, extra Imaum, seu montem Belgian progressi sunt ad partes Asiæ magis Occidentales eo animo, ut totum terrarum orbem suo subjugarent imperio. Potestatem ad hoc sibi factam a Deo in visione quadam jactitabant. Refert id Joinvillius num. 190, & eodem fere modo Abulpharagius in Historia dynastiarum pag. 281, cujus verba subjungo: Interea dum hæc gererentur, apparuit inter Mogulenses princeps quidam insignis; qui per deserta & montes media hyeme nudus ac discalceatus oberrans, cum diebus aliquot abfuisset, deinde reversus dixit: Allocutus est me Deus, dixitque: Terram universam Tamujino, ejusque posteris dedi, eumque Jingis-Chan nominavi. Haud difficulter intelligi potest, hujusmodi visiones a principibus Tartarorum jactitatas fuisse, ut populum ad expeditiones arduas & longinquas magis haberent obsequentem. Illi interim progressi vicinas occuparunt provincias, ac Persidem Gelaleddino Chorasminorum soldano eripuerunt, Chorasminis eorum metu in Mesopotamiam, aliasque Saracenorum provincias fugientibus, a quibus, ubi aliquot annis huc illuc vagati fuerant omnibus invisi, ingentem anno 1244 cladem Christianis in Terra sancta illatam, jam vidimus num. 590, & seqq.

[599] [de quibus notantur aliqua.] Gelaleddinum autem fuisse, cognomento Mankberni, quem Persidis imperatorem vocat Joinvillius, quemque Perside expulsum a Tartaris docet num. 191, manifestum fit ex Herbelotio pag. 370 & seqq. At æque inde elucescit, non tam celerem fuisse Tartarorum de Gelaleddino victoriam, quam insinuat Joinvillii relatio; nec eam per trecentos dumtaxat equites obtentam, quemadmodum ille refert, Tartarorum jactantia deceptus. Utrumque paucis ostendo. In Perside imperasse, & simul Chorasminorum ducem fuisse, quem expulerunt Tartari, ex Joinvillio patet: nam & Persidis imperatorem vocat, & Perside expulsum asserit, & ab eodem cladem Terræ sanctæ illatam docet, quam intulerunt Chorasmini. At vero Gelaleddinum Mankberni, qui postremus fuit soldanus provinciæ Chouarezem circa Oxum fluvium, quem Gihonem vocant Orientales, ac mare Caspium sitæ, late in Perside imperasse probatur, tum ex aliis apud Herbelotium relatis, tum quod pag. 371 varii provinciarum in Persico imperio domini, & administratores clientelam ei jurasse legantur. Hisce satis alias manifestis unum obstare videtur nomen Gelaleddini: nam Joinvillius Chorasminorum ducem Barbaquan nominat, eumdemque Barbaquan & a Tartaris expulsum Perside, & Palæstinæ cladem intulisse affirmat. Sed facilis est responsio: nimirum Barbaquanum post mortem Gelaleddini Chorasminis jam vagis ducem fuisse, atque in eo errasse Joinvillium, quod, cum ejusdem uterque populi dux fuerit, eumdem etiam hominem fuisse putaverit; nisi credere malimus, plura nomina Gelaleddino fuisse, aut nomen ejus pro varietate idiomatum varie fuisse enuntiatum. Jam vero quod non tam facilis fuerit Tartarorum de Chorasminis victoria quam putavit Joinvillius, clarum est ex Herbelotio; nam in multis præliis superiorem fuisse Gelaleddinum narrat, tandemque a multis suorum desertum, victumque a Ginghis chano in Indiam fugisse: sed rediisse deinde, ac regnum recuperasse; donec anno Hegiræ 628, id est, æræ Christianæ 1230, regnum penitus amiserit, Perside ejectus a Giarmago duce sub secundo Tartarorum imperatore. Hæc de Tartaris ad expositionem Joinvillii disputata oportuit; quæ & lucem affundent legationi eorum ad S. Ludovicum, aliisque, quæ Sanctus ad eorum conversionem gessit.

[600] [Armenorum regnun restitutum, cujus rex Catholicus] Armeni, quorum itidem historia cum gestis S. Ludovici in Oriente connexa est, eo tempore regem habebant Christianum, & Ecclesiæ Romanæ conjunctum. Regnum eorum, dudum antea collapsum, resurrexerat anno 1199 in minori Armenia, coronato per archiepiscopum Moguntinum, Romani Pontificis atque imperatoris Occidentis auctoritate, Leone Armeniæ principe in regem. Latius hæc refert Raynaldus ad annum 1199, a num. 65, ubi in litteris Gregorii Armenorum menorum episcopi isthæc leguntur in rem nostram: Noveritis Domine, quod ad nos venit nobilis, sapiens, & sublimis archiepiscopus Maguntinus, qui nobis attulit ex parte Dei, & ex parte sublimitatis Ecclesiæ Romanæ, & ex parte magni imperatoris Romanorum sublimem coronam, & coronavit regem nostrum Leonem, & nobis reddidit coronam, quam nos perdidimus a longo tempore. Occasionem restituti Armeniæ regni narrat sæpe laudatus anonymus, qui Tyrii Historiam fideliter continuavit, apud Martenium col. 648, & 649, atque eodem plane modo Sanutus lib. 3, part. 10, cap. 8, quam ex iis in pauca contraho. Cum Antiochiæ princeps, cujus vassallus erat Leo minoris Armeniæ dominus, dolo eum capere vellet, ab eodem captus est: atque, intercedente Henrico Campaniæ comite, sub ea conditione dimissus, ut vice versa Armeni fieret vassallus. Hinc cum aucta esset Armeni potentia, regia corona ut insigniretur, petiit ab Henrico, qui ejusdem postulatis annuit, eumque, ut illi scribunt, propriis manibus coronavit. At postremum illud ex dictis parum est verisimile: nam quorum auctoritate, cujusque manibus, coronam consecutus sit Leo, jam diximus, dicta autem nostra confirmat Bellovacensis lib. 31, cap. 29.

[601] Joinvillius num. 51 refert, regem Armeniæ gravi pressum fuisse servitute a soldano Iconiensi, [ope Tartarorum jugo soldani Iconiensis eripitur.] ditissimo, potentissimoque Turcarum principe in Asia minore: Joinvillio adstipulatur Bellovacensis lib. 30, cap. 144, tributum, quod ei pendere solebat, distinctius exprimens. Verum Haitonus, qui Leoni in regnum minoris Armeniæ, ducta ejus filia, successerat, ut jugum soldani Iconiensis excuteret, Tartaris se vectigalem fecit, quorum ope ingentem de iis victoriam retulisse, refert loco assignato Joinvillius. Factum id videtur anno 1243: illo enim anno insignem cladem soldano Iconii illatam a Tartaris ope Georgianorum & Armenorum, narrat Bellovacensis lib. 30, cap. 150. Hac clade ita accisæ sunt Turcarum vires, ut vectigales facti Tartaris, multo tempore languescerent. Attamen jam aliquot annis bellum cum Turcis gesserant Tartari, ut patet ex Historia dynastiarum Gregorii Abulpharagii pag. 314, ipsoque Bellovacensi cap. 141, atque ita quidem, ut belli initio Christiani, ipsique etiam Armeni Turcis contra Tartaros opem tulerint. Cur autem deinde Armeni Tartaris contra Turcas adhæserint, auctores illi non exprimunt: iis tamen adhæsisse Armenorum regem contra Gaiasadinum, ut Bellovacensis, sive Gijathoddinum, ut Abulpharagius eum vocat, Iconii soldanum, clare colligitur ex Abulpharagio, qui pag. 319 narrat soldanum anno Hegiræ 642, Christi 1244, Tarsum præcipuam Armenorum urbem in Cilicia obsedisse, at, mortuo soldano, obsidionem solutam, impedimentaque Turcarum ab Armenis obtenta. Hactenus de rege Armenorum, qui regnabat adhuc, dum in Oriente agebat S. Ludovicus, quique plures deinde ope Tartarorum obtinuit victorias.

[602] Præter soldanum Iconii, quocum S. Ludovico nihil fuit negotii, [Soldani Alapiæ, & Babyloniæ regnum.] duo nobis commemorandi sunt Saracenorum principes, præ ceteris eo tempore in Oriente potentes: alter ex posteris magni illius Saladini, qui præter Alapiam amplam Syriæ urbem, quam a proavis suis acceperat, possidebat tunc temporis urbes munitas Camelam, & Hamam in Syria itidem sitas, quæ singulæ suos ante habuerant dominos: unde quandoque Alapiæ, alias Hamæ, vel Camelæ soldanus vocatur; proprio autem nomine Nazer passim ab auctoribus dicitur, quo & nos eum nomine apellabimus. Alter, Saphadini nepos, atque ejus potentiæ fere heres, a patre suo Camel Ægyptum acceperat, cui deinde Damascenum dominium, aliaque in Syria, & Arabia adjunxerat, cui nomen proprium erat Saleh, quique passim Babyloniæ soldanus a metropoli sua, videlicet Babylonia Ægyptiaca, ab ejus temporis auctoribus nominatur, licet extra Ægyptum ditionem obtineret amplissimam. Hunc autem soldanum, quod majorem Terræ sanctæ partem possideret, bello præ ceteris impetendum existimavit S. Ludovicus. Neque vero deesse videbatur occasio opportuna; bellum enim erat inter Alapiæ & Babyloniæ soldanos: sed priusquam Rex Cypro egrederetur, pax inter eos conciliata est, adnitente potissimum Calipha, qui instar summi Pontificis erat Mahometanis, ac Bagdadi residebat. Verum de his sermo recurret, dum gesta S. Ludovici in Cypro enarrabimus, quod nunc aggredimur, ad Regem reversuri post digressionem longam, sed necessariam propter crebras evagationes Joinvillii, cujus Historiam elucidandam suscepimus, & confirmandam.

§ XLVIII. Gesta varia S. Ludovici in Cypro anno 1248: legatio Tartarorum ad Regem, ejusdemque ad Tartaros.

[Rex in Cypro moratus usque ad mensem Maium anni 1249,] Vidimus S. Ludovicum in Cyprum appulisse mense Septembri anni 1248, ubi honorofice exceptus fuit ab Henrico de Lusignan Cypri rege, moramque traxit usque ad mensem Maium anni sequentis. Non desunt, qui tantam in hac insula moram imprudentiæ accufent propter incommoda quædam inde secuta, quos refutat Daniel tom. 3 editionis anni 1722 pag. 260 ex eo, quod non minora obvenire potuissent incommoda, si recta Ægyptum petiisset. Verum hos ego non moror, quamvis difficulter in animum inducere possim, plus eos de re militari sapuisse, quam quos in consilium adhibuit S. Ludovicus. Nam Regem non suo, sed ducum suorum Cypriorumque consilio ibidem substititisse cum Joinvillio num. 47 fidem facit Nangius pag. 347 his verbis: Rex autem Ludovicus in Cypro terram capiens de consilio baronum suorum, ac baronum & terrarum * Cypri, in Cypro diutius expectavit, & propter instantiam hyemis, & propter alias causas concurrentes. Imo ridendi hi potius videntur quam refutandi, qui tanto locorum, temporumque intervallo abs ipsa re sejuncti, plura se perspexisse putarint, quam tot belli duces præsentes perspexerint. At, hisce breviter dictis, referamus oportet, quid toto illo tempore in Cypro egerit Sanctus.

[604] [abitum quorumdam impedit, & discorde,] Pleraque refert Odo apostölicæ Sedis legatus, cum Rege in Cypro agens, in litteris ante discessum e Cypro scriptis ad Innocentium summum Pontificem: quo cum testem habere non possimus meliorem, ejus epistolam fere totam subnectam ex Spicilegio Acherii tom. 3, a pag. 624, suppleturus ex aliis auctoribus, siquid subinde addi possit, aut clarius explicari. Sic ille exorditur, post debitam salutationem, res gestas narrare: Inter alia, quæ exercitui Christiano in Cypro commoranti acciderunt, postquam Sanctitati vestræ litteras destinavi, hæc vobis scribere dignum duxi. Sexta feria post festum beati Lucæ vicecomes Castrodunensis & alii quam plures milites Cypro applicuerunt. Et post aliquot dies, diabolo instigante, orta est discordia inter dictum vicecomitem, & marinarios suos. A balistariis vicecomitis interfecti fuerant duo ex parte Januensium, quorum unus erat magnus homo & nobilis. Idem etiam vicecomes, nescio quo ductus spiritu, habito-tractatu cum comite Montis-fortis, voluit, & multi milites cum eo, ad partes Acconensium transfretare. Quo cognito, Rex Franciæ inhibuit ei, & aliis militibus, ne hoc facerent: quia hac occasione posset totus dissolvi exercitus, & Christianitatis negotium impediri. Quia vero idem vicecomes volebat quoque modo quod proposuerat adimplere, fecit Rex armari gualeas * suas, & inhibuit dominis navium, ne dictum vicecomitem, vel suos complices ferre aliquatenus attentaret.

[605] Tunc idem vicecomes ad aliud se convertit, & saisivit navem & omnia, [ad concordiam reducit:] quæ in navi erant, asserens quod secundum conventiones habitas inter ipsos & dominos navis, tam navis, quam omnia, quæ erant in navi, sua esse debebant. Tandem mediante Rege Franciæ tractatum fuit, ut compromitterent dictæ partes in duos bonos viros, & Rex poneret tertium. Sed non consenserunt partes; & ideo dicta discordia non potuit tunc sedari. Pacem tamen reduxit post medium circiter annum Regis, legatique diligentia: Nangius enim pag. 352, postquam hæc ipsa narraverat, sic prosequitur: Tandem ad instantiam Regis & legati, vicecomes post Pascha navem, quam saisierat, Januensibus restituit. Qui & promiserunt sub pœna duarum millium librarum, quod juri starent in curia Regis Franciæ super querelis, quæ vertebantur inter ipsos & vicecomitem antedictum. Non mirabitur lector hanc, aliasque discordias inter crucesignatos ortas esse; si consideraverit, quanta inter eos esset nationum, ingeniorumque diversitas: quamvis alioquin Rex sanctus summo studio niteretur concordiam stabilire, verbisque efficacibus hortaretur, ut & inter se, & cum Cypriotis sine dissensionibus viverent, quod ultimum saltem consecutus est. Ceterum arte potius & ingenio utendum erat Ludovico, quam auctoritate nimia, aut severitate, ne exercitus ex nationibus diversis conflatus, principibusque potentibus, qui suis militabant sumptibus, magna ex parte dissolveretur.

[606] Præter dissensiones alia etiam non deerant, quæ pii Regis animum excruciarent: [mortui interim nobiles non pauci,] morbis enim invalescentibus in exercitu, non pauci occubuerunt in Cypro. Præcipuos illorum memorat laudata epistola Odonis, hisce verbis prosequentis: His diebus dominus Willelmus de Merleto senior, dominus Willelmus de Barro, comes Montis-fortis, dominus de Duech, castellanus de Burgues, & alii quamplures milites viam universæ carnis ingressi sunt. Alios item in Cypro defunctos infra sic memorat: Sexta vero feria post octavas Epiphaniæ (anni 1249) dominus Archembaudus de Borbonio viam universæ carnis ingressus est… Comes vero Vindocinensis Sabbato ante ramos palmarum perrexit ad Dominum, &, ut dicitur, postquam intravit exercitus Cyprum, ducenti & sexaginta milites diem clauserunt ultimum. Ducentos & quadraginta numerat Nangius pag. 347, & præcedentibus addit nominatim Robertum episcopum Bellovacensem, & comitem Drocensem: Sed & comes Andegaviæ Carolus, frater Regis Franciæ, quartana in Cypro laboravit. Nec ea adhuc liberatus erat, dum Damiatam occuparunt Galli, ut Robertus frater ejus habet in litteris deinde citandis. Quin & Margaritæ reginæ valetudo tentata est, quam restitutam deinde, refert Odo legatus hunc in modum: Et regina ab ægritudine, quam passa fuerat, restituta est sanitati. Hi morbi causam Regi præbuisse videntur, cur agmen suum in castris deinceps non contineret, sed milites per varia Cypri oppida spargi pateretur: nam per totam insulam sparsos fuisse crucesignatos, narrat ibidem dictus legatus.

[607] [Bellum inter soldanos Babyloniæ & Alapiæ] Soldanus Babyloniæ, seu Ægypti, quem cum soldano Alapiæ bellum gessisse hoc tempore jam diximus, imminentem capiti suo cernens tempestatem ab exercitu Ludovici, pacem primo inire studuit cum soldano Alapiæ, eumque una cum soldano Damasci sibi contra Gallos adjungere. Soldanus autem hic Damasci dominio suo, libertateque privatus erat, atque eo etiam tempore captivus fuisse videtur Alapiæ: nam eum a soldano Alapiæ victum, captum, atque ibidem detentum fuisse, refert anonymus apud Martenium tom. 5 Collectionis amplissimæ col. 731: cui consentit Sanutus lib. 3, part. 12, cap. 1 his verbis: Posthæc soldanus Damasci a soldano Alapiæ bello superatus, carceri mancipatur. Hisce expositis, verba Odonis accipe in laudata epistola: Per idem tempus magister Militum Templi & marescallus Hospitalis scripserunt regi, quod soldanus Babyloniæ cum magno exercitu ad partes Gazæ venerat ad conciliandum sibi soldanos Alapiæ & Damasci; & timebant ne forte Joppen vel Cæsaream intenderet obsidere. At ille colloquium cum soldano Alapiæ expetebat, quod tamen abruptum sine pace, post pauca docet idem legatus Odo, sic scribens: Eodem etiam tempore (id est mense Decembri) marescallus Hospitalis intimavit Regi, quod soldanus Babyloniæ & soldanus Halapiæ cum indignatione recesserant ab invicem sine treugis: & quod soldanus Halapiæ in proximo ad Regem nuntios mittere intendebat pro treuga facienda.

[608] [finitur, agente adhuc in Cypro Ludovico,] De nuntiis ad Regem missis hoc tempore nihil invenio, neque id factum existimo: timuisse tamen videtur soldanus Ægyptius, ne soldanus Alapiæ se cum Rege conjungeret; atque ea de causa bello acriori persequi cœpit inimicum suum, validoque exercitu urbem ejus munitam, quam Camelam tunc passim vocabant, alias Emesam, obsidione cinxit. Præter historicos nostros eam obsidionem narrat Abulpharagius in Historia dynastiarum pag. 322, nec ante solutam obsidionem dicit, quam Saleh Ægypti soldanus audivisset Damiatam a Ludovico captam. Sed fallitur manifeste Abulpharagius: Odo enim legatus in epistola sæpe jam dicta, quæ ante discessum Regis e Cypro exarata est, pacem inter utrumque soldanum circa initium Quadragesimæ initam, narrat hoc modo: Per eosdem dies pax reformata est inter soldanos Babyloniæ & Halapiæ, mediantibus nuntiis caliphæ de Baldak *, & recesserunt Babylonii ab obsidione Camelæ: ita ut soldanus in Ægypto facile esse potuerit antequam eo appelleret Ludovicus: licet per suos reduci debuerit propter morbum in obsidione contractum, quem dolo soldani Alapiæ ei immissum scribit Joinvillius num. 52.

[609] Interea mentio pacis cum soldano Babyloniæ faciendæ facta fuerat, [qui mentionem de pace cum soldano Babyloniæ factam improbat:] inconsulto Ludovico, quod male habuit Regem. Rem audi ex litteris Odonis legati: Postea etiam scripsit Regi idem magister (Templariorum,) quod quidam admiraldus soldani Babyloniæ ad ipsum venerat, nec tamen ex parte soldani veniebat, ut dicebat, nec litteras ejus habebat; sed venerat ad inquirendum voluntatem Regis Franciæ, quia dominus suus libenter cum eo pacem haberet: &, ut dicitur a quibusdam, ad requisitionem dicti magistri soldanus ad ipsum miserat dictum admiraldum: quod factum valde Regi displicuit, & omnibus baronibus. Et in continenti Rex per litteras suas inhibuit dicto magistro, ne de cætero tales nuntios recipiat, vel cum eis colloquium habere præsumat sine mandato speciali ipsius. Dicebatur enim ab omnibus, qui factum Syriæ noverant, quod quantumcumque oppressi erant Christiani, numquam primi faciebant verbum de treugis faciendis; sed tunc primo, quando a Turcis super hoc erant cum magna instantia requisiti: & ideo quod dictus magister primo verbum moverat de treugis, conditio Christianorum facta erat deterior; & maxime, quia ex hoc Turci credere poterant, quod Rex æstimans se Turcis inferiorem viribus, festinavit, quacumque treuga inita, ad propria remeare. Fecerat id antea Fredericus II, ut vidimus; at sincerior erat & ferventior ad cœpta prosequenda S. Ludovicus.

[610] Accipe nunc varia ad discordias sedandas ibidem facta: [varia rurrum dissidia componit,] Circa vero festum beati Nicolai facta est rixa in Famagusta inter marinarios gualearum Regis, & servientes ipsius; & quidam de dictis servientibus interfecti fuerunt. Quo Rex properans, plures ex utraque parte fecit capi, ut sic posset sciri, qui erant auctores flagitii antedicti. Hæc ex litteris, in quibus subditur Regis conatus ad pacem aut inducias inter Armeniæ regem & principem Antiochiæ componendas. Inducias autem, post scriptas hasce litteras, regis cura compositas, refert Nangius pag. 352 hisce verbis: Dum Rex Franciæ Ludovicus in Cypro cum regina Margareta uxore sua moram traheret, Armeniæ rex, intellecto ejus adventu, misit eidem nuntios solemnes, quemdam scilicet Armeniæ episcopum, & alios domesticos suos cum litteris suis, & xeniis, se offerens ejus voluntati: quos ille prout decuit honorabiliter recepit. Cum autem intellexisset esse discordiam inter ipsum regem Armeniæ, & principem Antiochiæ, gravem plurimum atque damnosam, quæ jam longo duraverat tempore: propter hoc & alia quædam misit nuntios proprios ad utrumque. Postea vero, procedente tempore, accedentibus ad eum utriusque nuntiis, inita est inter ipsos coram illo treuga, ab instante Nativitate sancti Joannis per duos annos duratura.

[611] Subjungit Nangius missum a Rege principi Antiocheno subsidium contra Turcomannos, [ac principi Antiocheno mittit subsidium.] gentem vagam & silvestrem, ut eos describit sæpe dictus anonymus col. 732, qui ditionem Antiochenam impune populabantur: verum id missum fuisse ante has inducias sub finem anni 1248, patet ex litteris Odonis, in quibus ita res narratur: Per idem tempus venerunt nuntii ad regem Franciæ principis Antiocheni.. Regi exennia * deferentes. Patriarcha etiam Antiochenus, & dictus princeps quosdam nuntios ad Regem & ad me miserunt, per suas litteras intimantes, quod Turchomani paulo ante cum nimia multitudine partes Antiochiæ aggressi fuerant, & Christianitati tam in rebus quam in personis intulerant magnum damnum. Unde supplicabant Regi, ut eis quam citius ministraret auxilium. Rex vero misit eis sexcentos balistarios: militiam * mittere noluit, timens dissolutionem exercitus, & quod tempore statuto non posset exercitus congregari.

[612] [Tartarorum legati cum litteris ad Regem missi,] Ejusdem anni mense Decembri legatos Tartaros ad Regem venisse in Cyprum, ingentia afferentes promissa, iidem auctores cum Joinvillio num. 48 referunt: at in eo lapsus est Joinvillius, quod eos a magno Tartarorum imperatore missos narraverit, cum missi fuerint a potente quodam illius duce, qui in Perside residebat, quique in litteris Odonis legati Erchalchai, apud Nangium vero Ercalthay nominatur. Legationem hanc de impostura suspectam habet Chaizius pag. 558: neque vero inficior rationes esse varias, quibus reddi possit suspecta; lubet itaque rem paullo attentius examinare. Sic eorum adventum narrat Odo in litteris: Die vero Lunæ post festum beatæ Luciæ, nuntii regis Tartarorum Castrocherniis *, quod distat a Nicossia sex leugis, applicuerunt. Die vero Sabbati ante Natale Domini Nicossiam intraverunt. Die vero crastina se Regi præsentaverunt, & ei hujusmodi litteras potrexerunt, scriptas lingua Persica, & litteris Arabicis, quas Rex interpretari fecit de verbo ad verbum. Nangius pag. 347 quædam distinctius memorans, nuntios missos dicit a quodam magno viro, Ercalthay nomine, de gente Tartarorum, neque alium, opinor, intelligit Odo, licet regem nominet: nam illius, & non summi Tartarorum imperatoris litteras fuisse, ex ipsis intelliges. Addit Nangius sequentia: Ibidem præsens aderat frater Andreas de Lonciumel de Ordine fratrum Prædicatorum, qui majorem ex illis nunciis, nomine David, noverat, utpote qui viderat eum in exercitu Tartarorum, quando ipse & alii quidam fratres missi fuerunt ex parte domini Papæ ad Tartaros. Rex autem litteras sibi præsentatas in lingua Perfica & litteris Arabicis, in Latinum per eumdem fratrem transferri fecit, earumque transcriptum, sub contra sigillo suo clausum matri suæ reginæ Blanchæ in Franciam misit. Litteras ipsas accipe, prout epistolæ Odonis insertæ sunt apud Acherium; verba quædam mutata, seu variantes lectiones ex Nangio apud Chesnium, notabo ad marginem; hæc autem varietas ex diversa interpretatione oriri potuit:

[613] [in quibus magna promittuntur] Per potentiam Dei excelsi missi a rege terræ Gan * verba Erchalchai * Regi magno provinciarum multarum, strenuo Propugnatori orbis, Gladio Christianitatis, Victoriæ religionis baptismalis *, Defensori legis euangelicæ, Filio regis * Franciæ. Augeat Deus dominum suum, & conservet ei regnum suum annis plurimis, & impleat voluntates suas in lege & in mundo, nunc & in futurum, per veritatem divinæ conductricis hominum, & omnium prophetarum & apostolorum, amen. Centum millia salutum & benedictionum. Ex hoc rogo, quod recipiat salutationes istas, ut sint gratiæ * apud ipsum. Faciat Deus ut videam hunc Regem magnificum, qui applicuit. Creator autem excelsus causet * occursum nostrum in caritate, & facile faciat ut congregemur in unum. Post hanc salutationem noverit quod in hac epistola non est intentio nostra, nisi utilitas Christianitatis, & corroboratio manus regum Christianorum, Domino concedente. Et peto a Deo, ut det victoriam exercitibus regum Christianitatis, & triumphet eos de adversariis suis, contemnentibus crucem. Ex parte autem regis sublimis sublimet eum Deus, videlicet de præsentia Kiokai * augeat Deus magnificentiam suam.

[614] Venimus * cum potestate & mandato, ut omnes Christiani sint liberi a servitute, & tributo, & angaria, & pedagiis, & consimilibus, & sint in honore & reverentia, & nullus tangat possessiones eorum. Et ecclesiæ destructæ reædificentur, & pulsentur tabulæ, & non audeat aliquis prohibere, ut orent corde quieto & libenti pro regno nostro. Ista autem hora venimus * ad hoc pro utilitate Christianorum & custodia, Deo dante excelso. Misimus autem hoc per nuntium fidelem nostrum virum venerabilem Sabeldin Monfac David *, & per Marchum, ut annuntient illos bonos rumores, & quæ sunt circa nos, dicant * ore ad os. Filius autem recipiat verba eorum, & credat eis, & in litteris suis rex terræ augeatur magnificentia sua. Ita præcipue * quod in lege Dei non sit differentia inter Latinum, & Græcum, & Armenicum, Nestorinum, & Jacobinum, & omnes, qui adorant crucem. Omnes enim sunt unum apud nos. Et sic petimus, ut Rex magnificus non dividat inter ipsos, sed sit ejus pietas & clementia super omnes Christianos. Duret ejus pietas & clementia. Datum in finibus * Muharram. Et erit bonum, concedente Deo excello *.

[615] His recitatis litteris, subdit pag. 348 Nangius: [Christianus tunc fuisse dicitur imperator Tartarorum:] Huic epistolæ consonabant & aliæ quædam litteræ, quæ paulo ante Regi Ludovico a rege Cypri & comite Joppensi fuerant præsentatæ. Scriptæ hæ fuerant ad regem Cypri, aliosque a supremo militiæ præfecto in Armenia, regis Armenorum Haitonis fratre, ut habet Abulpharagius in Historia dynastiarum pag. 320, ubi eum narrat interfuisse inaugurationi summi Tartarorum imperatoris Caiuc-chani, factæ anno Hegiræ 644, id est Christi 1246. Caiuc autem, qui ab aliis Guiuch, Gaiuch, Gino, vicinisque nominibus ab auctoribus Latinis vocatur pro varia interpretatione vocis Tartaricæ, idem est, qui in recitata modo epistola kiokai dicitur, tertius videlicet Tartarorum imperator, anno 1246 ad imperium evectus; defunctus vero anno Hegiræ 647, seu Christi 1249, ut memoratus Abulpharagius habet pag. 322, adeo ut legati S. Ludovici eum vivum invenire non potuerint. Christianum fuisse, ut nuntii deinde narrabunt, scribit idem Abulpharagius apud Assemanum tom. 3, part. 2 Bibliothecæ Orientalis, pag. 105, ubi ejus verba Syriaca Latine sic exprimit: Quum vero Guiuchus ipse Christianam religionem ex animo profiteretur, sub ejus imperio exaltatum est cornu multorum Christianorum, ejusque castra episcopis, sacerdotibus, & monachis plena erant. Præmittit ibidem Assemanus, matrem ejus, Turachinam, præfectumque ædibus regiis Cadachum, item Christianos fuisse. Attamen Catholicos fuisse non est verisimile, indeque factum, ut inter omnes, qui Christum modo quocumque colerent, sive Catholici illi forent, sive hæretici, discrimen non agnoscerent, ut advertit laudatus Assemanus; namque, inquit, ita Nestoriani, Armenii, & Jacobitæ, qui plurimi in ditione castrisque Tartarorum versabantur, regi Kyokay ad Christianam fidem recens converso imposuerant, ut nullum esse inter Christianas omnes gentes discrimen agnosceret. Hinc evanescit prima objectio Chaizii, pag. 557 contra sinceritatem legatorum proposita.

[616] [interrogationes] Porro Ludovicus ipse dubitasse videtur de sinceritate legationis, atque ideo eas proposuisse interrogationes, quibus dolum sperabat erupturum, siquis subesset: at multum tamen minuebatur hæc suspicio, quod legatorum alter fratri Prædicatori notus esset. Interrogationes Regis singulas proponam, subjuncto singulis responso, ex litteris Odonis, qui præsens audivit omnia: Receptis autem, inquit, ex parte dicti Erchalchai, dicto die interrogavit Rex in præsentia mea, & consilii sui, & quorumdam prælatorum, qua occasione dominus eorum adventum Regis audierat. Ad quod sic responderunt, quod a soldano Mussulæ missæ fuerunt quædam litteræ ad magnum regem Chan, quas receperat a soldano Babyloniæ; in quibus soldanus Babyloniæ mentionem de applicatione & adventu Regis Franciæ faciebat, mendaciter asserendo quod sexaginta naves Regis Franciæ per violentiam ceperat & deduxerat in Ægyptum, per hoc volens ostendere, quod soldanus Mussulæ in adventu Regis Franciæ confidere non debebat. Hac occasione dictus Erchalchai, audito Regis Franciæ adventu, misit ad eum nuntios cum litteris antedictis; qui denuntiaverunt ei esse Tartarorum propositum, in hac æstate proxima obsidere calipham de Baldak; & rogabant Regem, ut Ægyptum aggrederetur, ne prædictus caliphas ab Ægyptiis posset in aliquo juvari. Difficultate non caret hujus responsionis pars prior, nisi magna celeritate usus sit soldanus Babyloniæ in scribendo ad soldanum Mussulæ, atque hic rursus in litteris ad Chanum per nuntios, qui Ercaltbay de Regis adventu monerent, destinandis: ac demum Ercalthay legatos confestim miserit ad Regem. Sic enim intra tres menses qui ab adventu Regis usque ad accessum legatorum fere effluxerant, omnia hæc fieri potuere. Altera pars admodum verisimilis est: nam ut Abulpharagius habet in Historia dynastiarum pag. 319, jam anno Christi 1244 Tartari invaserunt regionem Bagdadi, at ibi considere non poterant: rursus, ut idem narrat pag. 321, anno 1247 Caiuc-Chanus minas intentavit legatis caliphæ: ac demum Bagdadum expugnarunt Tartari post annos aliquot, ita ut mors summi imperatoris obstitisse videatur, quo minus id anno 1249 tentarent.

[617] [a S. Ludovico] Petiit deinde Rex: Unde isti Tartari venerant, & quæ fuit causa motiva, ut venirent, & quare appellantur Tartari, & quam terram modo inhabitant. Ad hæc dixetunt etiam nuntii, quod isti, qui nunc Tartari apellantur, modo sunt XL anni quod exierunt de Terra sua, quæ non habet civitates, vel oppida, seu villas, abundat autem pascuis, & distat per XL diætas a terra, quam modo inhabitat ille magnus Rex Chan, & in qua posuit sedem suam. Et hæc terra Trahetar appellatur (apud Nangium dicit Tartar.) Unde & modo Tartari appellantur. Causam autem commotionis eorum dixerunt prædicti nuntii se nescire. Et dicebant, quod dicti Tartari primo debellaverunt filium presbyteri Joannis, & ipsum & exercitum ejus in ore gladii peremerunt. Isti autem Tartari sine lege erant. Hæc omnia satis consonant iis, quæ de initiis Tartarorum disputavimus. Quod vero causam commotionis Tartarorum se nescire dicant, dissimulare videntur: neque enim ignorare poterant, jactitare eos consuevisse, mandato Dei Ginghis-Chano præceptum fuisse, ut orbem universum subjugaret. Sedem autem summi Tartarorum imperatoris tunc in Cataia, seu Sina boreali fuisse, aut certe in provincia vicina, verisimile fit ex distantia a prima eorum habitatione hic assignata, si ea conferatur cum longissimo itinere, quo ad illum accedere debebant Christianorum legati. Præterea in Cataia Pekinum, seu Combalu, urbem regiam a Tartaris deinde conditam, probat Assemanus a pag. 512 Operis assignati.

[618] Quæsivit præterea S. Ludovicus, Utrum ille rex magnus magnum exercitum habeat, [legatis propositæ,] & qua occasione & quomodo fidem susceperat, & quot sunt anni ex quo baptismum susceperat, & utrum plures fuerint baptizati cum eo. Ad hæc eos ita respondisse refert Odo: Dixerunt etiam, quod rex ille magnus Tartarorum secum habet omnes fere capitaneos, cum innumera multitudine equitum & hominum & animalium; & semper sunt in tentoriis, quia nulla civitas posset eos capere. Equi autem eorum semper in pascuis & animalia commorantur, quia non possunt invenire hordeum & paleam, quæ possent sufficere equis suis. Capitanei autem præmittunt homines suos in exercitibus, qui mittuntur ad subjiciendum sibi regiones. Ipsi autem remanent cum magno rege. In potestate autem & in voluntate magni regis est, ut quando moritur quis, instituat aliquem de filiis suis vel nepotibus regem. Dixerunt etiam nuntii, quod iste, qui nunc agit in sceptris, Kiokai nomine, matrem habuit Christianam, filiam regis, qui vocatur Presbyter Joannes, & ad exhortationem ejus, & cujusdam sanctissimi episcopi, qui Malassias vocatur, baptismi sacramentum suscepit in die Epiphaniæ cum decem & octo filiis regum, & plures alii, maxime capitanei. Tamen multi adhuc sunt inter eos, qui nondum fidei sacramentum susceperunt.

[619] Hæc rursum non abludunt ab iis, quæ jam ante disputavimus. [eorumque ad illas] Falsum tamen putant aliqui, quod dicitur de baptismo ab imperatore Tartarorum Caiuco suscepto. Quidquid sit, præter Abulpharagium supra citatum, id etiam asserit in epistola sua frater regis Armeniæ, ita ut dubium non sit, quin fama illa fuerit apud Tartaros Christianos, ipsique ea in re falli potuerint legati, si verum non sit. At videamus rationem, cur credant Christianum non fuisse Caiucum. Vincentius Bellovacensis lib. 31, cap. 33 ex verbis Prædicatorum, qui missi a Pontifice ad Tartaros, inaugurationi Caiuci adfuerunt, ita scribit de ipso: Dicebant etiam, nobis firmiter asserendo, Christiani, qui erant de familia ejus, quod deberet fieri Christianus. Cujus signum erat, quod ipse clericos Christianos tenebat, & expensas eis dabat; habebat etiam semper capellam Christianorum ante maius tentorium suum, ubi cantant clerici publice & aperte, ac pulsant ad horas, ut cæteri Christiani, secundum mores Græcorum, quantacumque sit ibi multitudo Tartarorum, vel etiam aliorum hominum. Atque hæc quidem favent Christianitati illius: verum contrarium evinci putant ex hisce, quæ sequuntur: Hoc autem noverint universi, quia nobis tunc existentibus in solenni curia jam ex pluribus annis indicta, idem Cuiuc imperator de novo electus cum omnibus suis principibus erexit vexillum contra Ecclesiam Dei, ac Romanum imperium, ac contra omnia regna Christianorum, & populos Occidentis, nisi fortasse, quod absit, facerent ea, quæ mandabat domino Papæ, atque potentibus, & omnibus Christianorum populis, videlicet ut ipsi subdantur eis; nam excepta Christianitate, nulla est terra in orbe, quam timeant, & idcirco contra nos ad pugnam se præparant. Verum ex eo non consequitur, Caiucum Christo nomen non dedisse, aut baptismo ablutum non fuisse post hæc tempora: nam, ut subdit, Intentio Tartarorum est sibi totum subjicere mundum, sicut a Chingiscam habent mandatum. Neque Nestoriani adulatores, aliique schismatici, qui in eorum castris versabantur, id iis dissuadere ausi fuissent, nedum dicere id ipsis fuisse illicitum.

[620] [responsa:] Quæsivit etiam Rex de dicto Erchalchai, a quo tempore baptismi susceperat sacramentum, & ubi esset modo. Item, quare Bachon ita male recepit nuntios nostros. De hisce nuntiis a Pontifice missis, & a Bayothnoy Tartarorum principe, qui castra habebat in Perside, modo inhumano receptis anno 1247, consule Bellovacensem lib. 31, cap. 40 & seqq. Responsum autem ad Regis interrogationes tale fuit ex Odone: Erchalchai vero … Christianus est, jam sunt plures anni, & non est de semine regio. Tamen magnus est & potens; & modo agit in finibus Persidis a parte Orientis. Bachon vero homo paganus est, & habet Saracenos consiliarios, & ideo male recepit nuntios vestros. Sed jam non habet tantam potestatem: modo enim constitutus est sub potestate Erchalchai. Rex similiter quæsivit de soldano Mussulæ (urbs ampla est ad Tigrim sita,) quæ antiquitus Ninive dicebatur, (ex eorum scilicet opinione) ad esset Christianus. Similiter de ipsis nuntiis, de qua regione oriundi essent, & quot anni erant, ex quo fuerunt Christiani. Ad quæ hujusmodi loco citato datum legitur responsum: De soldano vero Moyssac sive Mussulæ, dicunt quod fuit filius cujusdam Christianæ, & ex corde diligit Christianos, & festa eorum observat, nec in aliquo obedit legi Mahemet; & creditur quod, si haberet tempus & opportunitatem, libenter fieret Christianus. Dicti autem nuntii dixerunt, quod oriundi erant de quadam civitate, quæ distat a Mussula, quæ quondam Ninive vocabatur, per duas diætas, & quod Christiani erant a progenitoribus suis. Dicebant etiam quod nomen summi Pontificis modo celebre erat apud Tartaros, & quod intentio Erchalchai domini sui, & propositum erat impugnare in hac æstate proxima Calipham de Baldak, & vindicare injuriam a Corosminis illatam Domino Jesu Christo. Hactenus legati illi seu vere missi seu impostores.

[621] [ex quibus, aliisque fides iliorum est dubia.] Etenim, etiamsi certo constare non existimem impostores fuisse, & ad objectiones quasdam, contra sinceritatem illorum allatas, utcumque responderim, omnino mihi persuadeo multa ab illis per adulationem dicta; nimirum de potentia Ercalthay, de celebritate nominis Pontificii apud Tartaros, de benevolentia quorumdam principum erga Christianos, quæ si falsa omnino non sint, multum supra verum aucta videri possint. Quin imo rationes non deesse jam dixi, quibus in dubium revocari possit, an hi legati ab aliquo Tartarorum principe fuerint missi: nam, ut Chaizius objicit pag. 558, legati, quos S. Ludovicus cum prædictis misit ad Tartaros, numquam invenire potuerunt principem illum Tartarorum, Ercalthay dictum, quod mirum apparet, si legati Tartarorum ab eo fuerant missi. Potuit tamen contingere per mortem imperatoris Caiuci, ut ille ad nova Tartarorum comitia fuerit profectus, vel interim ab officio amotus, aut etiam defunctus. Deinde successor Caiuci Mango-Chanus in litteris ad Ludovicum ait, Davidem hunc impostorem & mendacem fuisse, adeo ut fides Davidis, ejusque socii omnino labet, si dicto Tartarorum imperatori major fides debeatur, quam Davidi; quod non omnino videtur certum. Quippe, ut superbi erant Tartari & arrogantes, volebant ut omnes principes a se pacem expeterent per legatos, id cum non fecisset S. Ludovicus, puduit fortasse superbum Tartarum legationis missæ, atque omnia Davidis imposturæ attribuit: etenim si impostor erat David, quo ille pacto legatos S. Ludovici ad aulam Tartarorum ausus fuit perducere, ubi imposturæ ejus erant aperiendæ? Cur scriptores cævi, qui hanc legationem memoriæ commendarunt posterorum, ne verbo quidem meminerunt de impostura Davidis, quæ latere non poterat post reditum legatorum? Itaque majorem fidem habendam non censeo Tartarorum imperatori, quam eorumdem legato, quem ille mendaciorum arguit: &, prolatis utrimque rationibus, sententiam de fide illorum relinquo lectorum judicio.

[622] Quidquid igitur sit de fide horum legatorum, S. Ludovicus cum eis legatos suos misit ad principem Ercalthay, [Legatos cum donis ad Tartarorum principes mittit Rex,] & ad imperatorem Tartarorum: de quo laudatus Odo sic scribit: Octavo vero Kal. Februarii dicti nuntii a Rege Franciæ licentiam receperunt, & VI Kalend. dicti mensis Nichossiam exierunt, & cum eis fratres Prædicatores Andreas, Joannes, & Willelmus, quos Rex mittit ad dictum regem Tartarorum. Post quæ subjicit munera a Rege missa, quæ aliaque distinctius exprimit Bellovacensis cum Nangio, lib. 31, cap. 94 sic scribens: Tandem habuit Rex Francorum consilium, ut (ad) ipsum regem Tartarorum, & ad Ercheltay nuntios suos cum litteris & jocalibus mitteret, ita quod aliqui eorum ab Ercheltay ad ipsum Regem Ludovicum directe redirent, & alii ad regem Chaam ulterius procederent. Significantibus autem Tartarorum nuntiis, quod Rex Chaam valde gratum & carum haberet de scarleta * tentorium sive capellam; fecit eam Rex Ludovicus præparari, ac fieri speciosam & quosdam pannellos * habentes levem atque subtilem brodaturam *. In qua scilicet brodatura tentorio affixa ea, quæ Dominus noster Jesus Christus pro nobis in corpore suo gessit, honestissime satis sunt exarata. Hæc igitur & alia, ad ornamentum capellæ & cultum divinum pertinentia, misit Rex Ludovicus regi Chaam ad devotionem fidei Christianæ in eo excitandam. Insuper etiam de ligno sanctæ crucis misit tam eidem regi, quam Ercheltay per nuncios suos cum litteris ad utrumque directis, hortantibus, ut eum, qui per gratiam suam ad cognitionem sui nominis eos vocaverat, debita veneratione colerent, & in ejus amore jugiter permanerent. Numerum legatorum tribus definit Bellovacensis, quorum præcipuus Andreas: septem missi numerantur a Nangio pag. 351, Prædictus frater Andreas cum duobus aliis fratribus ejusdem Ordinis, & duobus clericis, & duobus servientibus Regis: sed hæc inter se non pugnant, cum non omnes essent legati.

[623] [additis legati Pontificii litteris; at sine effectu.] Litteras etiam iisdem dedit Odo legatus, de quibus ipse sic memorat: Ego vero eidem regi Chan, & materteræ suæ, & Erchalchai, & prælatis eorum litteras destinavi, eis denuntians quod sacrosancta Romana Ecclesia conversionem eorumdem ad fidem Catholicam gratulabunda audiet, & eos libenter recipiet ut filios carissimos, dum tamen fidem tenere voluerint orthodoxam, & confiteri eam esse matrem omnium ecclesiarum, & præsidentem ei esse Vicarinm Jesu Christi, & quod huic Vicario omnes, qui Christiana professione censentur, merito debeant obedire. Prælati autem ad idem invitantur meis litteris, & ut ipsum sapiant omnes, & non sint in eis schismata; sed permaneant in veritate fidei, in primis generalibus conciliis editæ, & a Sede apostolica approbatæ. Hæc legatio S. Ludovici ad Tartaros, licet pie prudenterque fuerit instituta, non habuit exitum optatum. Nam neque principem Ercalthay uspiam invenerunt, neque imperatorem Caiucum repererunt amplius in vivis agentem. Ab ejus tamen uxore benigne recepti, & cum donis ad Regem sunt remissi: quin & de pace cum Rege sancienda quædam egisse videtur cum legatis vidua Caiuci, quæ imperium Tartarorum interim administrabat: sed successor Caiuci illa omnia improbasse visus est in litteris ad Ludovicum, quas legatis ejus posterioribus perferendas dedit, de quibus suo loco agemus. Consule relationem eorum apud Fleury tom. 17 Historiæ ecclesiasticæ pag. 568.

[Annotata]

* l. terrariorum, id est, incolarum

* i. e. triremes

* i. e. Bagdadi

* i. e. munera

* i. e. equites militia donatos

* i. e. Cerauniam, opinor, nunc Cerines

* Cham

* Ercalthay

* apostolicæ

* regi

* grande

* sic fieri faciat

* Kyocay

* Volumus in bonum Christianorum.

* adhuc venimus

* Sabeldim Mouffat David

* dicent

* præcipit

* Fruemercharram

* Domino

* i. e. panno coccineo

* i. e. tabulas acu pictas

* i. e. acu variatam picturam

§ IL. Reliqua anno 1249 in Cypro facta: Discessus in Ægyptum: littus pulsis hostibus occupatum: Damiata capta.

[Cibaria Regi a variis submissa:] Præter gesta in Cypro hactenus relata, non pauca insuper commemoranda veniunt, quorum aliqua certa temporis nota destituuntur, quamvis pleraque anno 1249 contigisse videantur. In primis Joinvillius num. 49 inopia pecuniæ se laborasse scribit, atque a Rege adjutum; quod beneficium aliis etiam nobilibus præstitum narrat Chaizius pag. 554. Cibariorum quoque curam habuisse Regem, refert ad hunc annum Matthæus Parisius pag. 512: sed illorum jam inde in Cypro magnam fuisse inopiam, ut ille affirmat, credibile non est ex Joinvillio num. 47, qui præsens lustravit omnia. Attamen Veneti, ait, favorabiliter sex magnas naves frumento & vino & aliis victualium generibus onustas, nec non & militare præsidium & multos crucesignatos, liberaliter transmiserunt. Similiter & aliquæ aliæ urbes & insulæ, a quibus auxilium postularat, diversa suffragia præstiterunt: hoc Frederico non tantum permittente, sed propitius persuadente. Similiter & ipse Fredericus, ne aliis inferior videretur, maximum eidem victualium diversorum transmisit adminiculum. Unde Rex affluenter abundans, & grates ei referens scripsit domino Papæ, ut reciperet ipsum Fredericum in gratiam suam. Grates itidem a regina Blancha Frederico relatas, scriptumque in ejus gratiam ad Pontificem, adjungit Parisius more suo, non sine exaggeratione rerum & bile in Pontificem.

[625] Deinde sic prosequitur: Rex interim Francorum, [concordia eo agente inter dissidentes restaurata: alii ad Ecclesiæ unitatem reducti.] sano ac sancto fretus consilio, multos magnates tam in Cypro, quam in aliis Christianorum climatibus discordes, & Templarios & Hospitalarios plenius pacificavit, ut securius, nullis post terga relictis offendiculis, iter arriperet inchoatum. Non ideo tamen importunas Frederici, ejusque filii Henrici preces audivit Rex sanctus. Petebant illi, uti subdit Parisius, ut provinciæ, olim Anglis ereptæ, regi Angliæ Henrico restituerentur: verum reposuit Ludovicus, tempus non esse id faciendi, invitis regni proceribus. At redeamus ad emolumenta Ecclesiæ creata, quæ legatus quidem pro officio suo perfecit, ita tamen, ut Regis pietas ea non parum promoverit. Nangius pag. 347 hæc commemorat: Cum autem inter archiepiscopum Nicorsiensem * & milites regionis Cypriæ esset controversia, propter quam fere omnes milites illi erant excommunicati, prædictus Odo apostolicæ Sedis legatus, inter partes mediatorem se faciens, pacem reformavit, dictos milites absolvi faciendo. Archiepiscopus quoque Græcorum in Cypro, qui tamquam schismaticus, & inobediens archiepiscopo suo Latino, jam diu ab ecclesia sua exulaverat, tunc temporis est reversus, & tam ipse, quam alii Græci, qui excommunicati fuerant, ad obedientiam redierunt; & absolvit eos legatus, qui & coram ipso quasdam hæreses abjuraverunt.

[626] Subdit multos Saracenos salutaribus undis ablutos, [Saraceni conversi: bellum sol dano Babyloniæ indictum:] quod ipse Odo legatus enarrat his verbis: Die vero Epiphaniæ catechizavi quinquaginta septem Saracenos captivos: qui licet deberent nullam libertatem assequi, prout illis expresse dictum est, tamen instanter petebant fidei sacramentum. Et postquam ex illis triginta manu propria baptizavi, perrexi ad processionem Græcorum super quemdam fluvium: qui in præsentia Regis Franciæ & regis Cypri, & mea, recognoverunt, quod erat unus Deus, una fides, unum baptisma, & quod illud, quod faciebant, faciebant in rememoratione quod Dominus Jesus fuit tali die a Joanne aquis Jordanicis baptizatus. Et confessi sunt, quando tinxerunt crucem in aqua; nec aliquid dixerunt nisi hoc: Lumen Pater, lumen Filius, lumen Spiritus sanctus. Et fecerunt ibi supplicationes pro sanctitate vestra. Post hæc Ludovicus, qui mense Aprili expeditionem in Ægyptum cogitabat, bellum per litteras indixit soldano Ægyptio, quibus Saleh, qui eo adhuc tempore æger Damasci morabatur, consueta genti arrogantia respondit, ut ex Arabicis Historiis refert Chaizius pag. 564. Nec litteras tantum superbas litteris Ludovici reposuit Saracenus, sed nefariis etiam artibus Regem, Christianosque perdere voluit: at nefandum consilium divina providentia discussit. Rem accipe ex Nangio, pag. 352 sic scribente: His autem diebus capti sunt quidam in Cypro, qui confessi sunt, quod ipsi & quidam alii a soldano Babyloniæ missi fuerant, ut Regem Franciæ & majores sui exercitus veneni maleficio enecarent.

[627] Non retinuerat S. Ludovicus tantam in Cypro navium copiam, quanta necessaria erat ad exercitum cum bellicis instrumentis, annona aliisque impedimentis in Ægyptum transvehendum. Hinc mira expeditioni injecta est aliqua, propter avaritiam, [labor in navigiis congregandis propter quorumdam avaritiam,] contentionesque importunas Venetorum, Genuensium, ac Pisanorum, qui Accone suos singuli habebant magistratus, quod inde naves Regi essent conducendæ majores: nam cymbas, quibus ad terram accederent propius, in Cypro fabricari jubebat, ut Nangius pag. 352 docet. Audi Odonem legatum, hæc enarrantem. Dominica vero in Quinquagesima, cum nuntii Regis venissent in Acon pro conducendis vasis *, nulla ratione flectere potuerunt Januenses & Venetos ad hoc, ut rationale pretium ponere vellent in vasis suis; sed potius videbant ad hoc tendere, ut negotium destrueretur, vel quod eis naulum daretur secundum voluntatem suam.

[628] [& bellum Accone inter Genuenses & Pisanos:] His diebus exorta est grandis seditio in Acon, diabolo instigante, inter Januenses ex una parte, & indigenas & Pisanos ex altera, & unus consul Januensis telo percussus interiit. Sed & paulo ante, ut addit Nangius pag. 352, seditio fuerat exorta inibi inter Venetos & baillivum regni Cypri Hac de causa, Sexta .. feria ante Dominicam in passione, inquit laudatus Odo, misit Rex & ego iterum in Acon venerabiles patres patriarcham Jerosolymitanum, episcopum Suessionensem, comitem Joppensem, constabularium Franciæ, & dominum Galfridum de Seignes * pro negotio vasorum & pro seditione exorta sedanda. Quid autem fecerint nescio. Necdum enim res peracta fuisse videtur, quando scribebat feria quarta ante Resurrectionem Domini has litteras, adeo ut Rex, qui statuerat, ut ait, circa medium Aprilem intrare fines Ægypti, hoc bello plusquam mense integro serius discesserit propter sordidam mercatorum illorum avaritiam, atque exitiale hoc Christianorum bellum: id enim per dies 28 continuatum acriter, multis utrimque adhibitis machinis, quibus invicem impetebant, ac tandem triennalibus induciis terminatum, scribit anonymus apud Martenium pag. 733.

[629] [acceptis tandem navigiis, dies statuitur ad Ægyptum petendam] Tandem venerunt, inquit Nangius, ad Regem circa Ascensionem Domini naves, vasa que conducta. Venerunt etiam de insulis naves quam plurimæ, & multi barones ac milites, aliique peregrini, qui moram in insulis fecerant in hyeme jam transacta. Itaque die Sabbathi post Ascensionem Domini, cum jam in navi sua esset Rex, congregans ibidem majores exercitus, de ipsorum consilio publicatum fuit per exercitum, quod apud Damietam universi cum Dei adjutorio dirigerent iter suum. Hisce non consentit epistola § seq. recitanda, in qua dicitur propositum Regis fuisse Alexandriam petere, sed classem vehementi vento Damiatam versus delatam. Neutri assentitur Chaizius pag. 567; at refert nautis singulis obsignatas a Rege litteras datas; quas aperire non liceret, priusquam solvissent a littore, quibusque juberentur recta Damiatam navigare. Id sane non displiceret, si testem adferret antiquiorem Dionysio Sauvage, quem assignat. Quidquid sit, malim credere Regis consilio Damiatam navigatum fuisse, quam casu eo delatam classem, quamvis nihilo minus crediderim, famam fuisse sparsam in Cypro de Alexandria impetenda: namque Alexandriam revera impugnare volebat Ludovicus, sed non in ipso expeditionis exordio.

[630] [Rex cum exercitu ex Cypro solvit,] Accipe nunc tempus, quo Rex cum exercitu e Cypro solvit, & Damiatam occupavit. Scripsit hac de re Robertus comes Atrebatensis ad matrem suam Blancham, cujus epistolam habemus in Additamentis Matthæi Parisii a pag. 107, in qua hæc leguntur: Sciat dilectio vestra, quod charissimus dominus noster, frater noster (Ludovicus,) & barones, & peregrini, qui in Cypro hyemaverunt, die Ascensionis (XIII Maii) in sero ad portum Linocii * in suis navibus se receperunt. At cum onerandis navibus, tum vento contrario, aliquot diebus sunt morati, videlicet usque ad diem Mercurii sequentem, XIX Maii, teste Nangio, qui addit: Eadem itaque die, velo facto, recessit Rex a portu Nimocii cum navium & nassellorum * copiosa multitudine. At postea per aliquot dies cum difficultate ac ventorum contrarietate procedentes, venerunt prope Paphum * civitatem Cypri, tantaque fuerat temporis contrarietas, ut oporteret illos prope Nimocium bis reverti. Venitque ad eos tunc princeps Achaiæ cum gentibus & nassellis quam pluribus in subsidium illorum ac Terræ sanctæ; & cum eo similiter dux Burgundiæ, qui in partibus Romanis (puta in Morea) moram fecerat in hyeme. Expectaverunt igitur peregrini apud Nimocium, & congregaverunt ibidem exercitum suum, per incommoditatem temporis dispersum. Joinvillius num. 54 hanc classis dispersionem non parum supra verum augere videtur, quod attribuendum senili ejus memoriæ; nam neque tempus recte designat, neque alia rei adjuncta. Ingentem fuisse navium disjectionem oportet, cum post earum collectionem centum adhuc & quinquaginta ante Damiatam fuerint desideratæ, relictis mille & quingentis, ut epistola mox recitanda docebit.

[631] Tandem, ait Nangius, in festo sanctæ Trinitatis (XXX Maii) vela ventis dare fecerunt, [ante Damiatam appellit,] & habito satis congruo tempore navigaverunt. Ita quod in sequenti die Veneris (IV Junii) apparuit eis terra Ægypti, & post paululum civitas Damiata. Laudatus sæpe anonymus pag. 733, classem Limissone discessisse ait die Maii XX, (suspicor legendum XXX, nisi loquatur de anteriori discessu, ex quo Limissionem redierunt:) IV autem Junii ante Damiatam appulisse, V terram occupasse, VI vero Damiatam cepisse: in quibus auctores passim consonant præter Joinvillium. Audi itaque nunc modum, quo terram occuparunt, pulsis hostibus, ipsamque urbem interceperunt, ex epistola laudata Roberti comitis Atrebatensis, qui non modo interfuit rei gestæ, sed & eodem mense Junio litteras suas exaravit: A quo portu recedentes, inquit, post multos maris labores, & ventorum contrarietates, ducente Domino, die Veneris post Trinitatem circa meridiem venerunt, & se anchoraverunt, congregantes se ipsa die in navi domini Regis ad consilium, quid esset deinceps ad faciendum. Cum ante se viderent Damiatam & portum, ex magna Turcorum & equitum & peditum multitudine communitum, & os fluminis, quod de prope imminebat, ex galearum multitudine armatarum. In quo sic consilio ordinatum fuit, ut in crastino mane quilibet pro posse suo, cum domino Rege ad terram veniret.

[632] Et sciat dominatio vestra, quod, sicut fuit ordinatum, [quam, fusis terra, marique hostibus,] in ipso Sabbatho in mane exercitus Christianus, relictis magnis navibus, in galeis & minutis vexillis (ita vocat cymbas) viriliter accincti descenderunt. Et confidentes de Dei misericordia, ac auxilio crucis triumphalis, quam dominus legatus in vexillo (id est, navicula) juxta dominum Regem gestabat, læti & confortati de Deo, versus terram contra hostes, insultus plurimos tam sagittarum missionibus quam aliis facientes, sese retraxerunt. Verumtamen cum ipsa vexilla propter nimiam maris planitiem, usque ad siccam terram non possent attingere, Christianus exercitus in nomine Dei, relictis vexillis, in mare saliendo se immisit usque ad siccam terram, cum armis suis pedes veniendo. Et licet ipsa Turcorum multitudo contra Christianos littus defenderet; tamen favente Domino nostro Jesu Christo, littus obtinuit populus Christianus cum sospitate & lætitia, & cum equorum Turcorumque strage magna, & quorumdam, qui magni nominis esse dicebantur. Nam cæsi, ait Nangius pag. 353, unus, qui erat villæ * capitaneus, & duo admirati *. Soldanus autem ibi præsens non erat, quia de novo e Damasci partibus veniens, stabat in quo dam loco, qui per unam leucam a civitate Damietæ distabat, ubi etiam quadam infirmitate languebat. In ipsa vero die occupaverunt os fluvii galeæ nostrorum, fugientibus galeis Saracenorum, ac fluvium ascendentibus.

[633] [die 6 Junii occupant.] Fixis autem Rex Franciæ ac peregrini tentoriis suis super littus pernoctaverunt ibidem, & in crastino, videlicet die Dominico, ibidem commorantes ordinaverunt, ut gentes ipsorum & equi, qui adhuc in navibus erant, illa die descendere ac venire in exercitum possent. Plura hujusce pugnæ adjuncta habet Joinvillius cap. 4, quæ ibidem legi possunt. Unum addo, quod alii non memorant; nimirum Regem ipsum e scapha sua in aquas insiliisse, iisque humerorum tenus fuisse immersum. Aliud non prætermittendum, quo summa ejusdem Regis pietas indicatur, habet fragmentum cujusdam epistolæ in Additamentis Parisii pag. 110 hisce verbis: Et alacriter prosiliens a navi (Ludovicus) cecidit protinus in faciem suam, & oravit cum lacrymis devotissime, ut Deus viam & actus suos dirigeret. Porro captam sequenti die Dominico VI Junii Damiatam, consentiunt passim omnes istius temporis scriptores, atque uno fere modo rem enarrant. Quapropter omissis aliis, unum fere tantum producam testem, qui rei gestæ interfuit, quique non pauca supplebit ab aliis prætermissa.

[Annotata]

* Nicosiensem

* i. e. navibns

* Sergines

* Limissonis

* i. e. cymbarum

* nunc Baffo

* i. e. urbis gubernator

* vulgo emiri

§ L. Damiatæ situs: de ea capta amplior narratio.

[Damiatæ situs, & valor:] Quo major dictis hactenus, dicendisque lux accedat, juvabit brevem Damiatæ, qualis tunc erat, descriptionem hoc loco adornare. Tyrius lib. 20, cap. 16 de ea sic loquitur: Est autem Damiata inter Ægypti metropoles antiqua & nobilis plurimum, secus ripam Nili sita citeriorem, ubi secundo ostio prædictus fluvius mare ingreditur inter fluminis alveum & mare, situ valde commodo; a mari tamen quasi milliario distans… Porro in ulteriore fluminis ripa erat turris singulariter erecta, armatis sufficienter ad sui præsidium munita. Ab hac usque ad civitatem cathena protendebatur ferrea; .. ita ut ad superiora nullus omnino pateret transitus per flumen. Sanutus lib. 3, part. 6, cap. 22 ostium Nili, quod Tyrio secundum est a Palæstina, Nilum item vocat, illique Damiatam adjacere ad Orientem, seu ripam Palæstinæ citeriorem, cum Tyrio affirmat, at duabus leucis a mari dissitam dicit, Italicis opinor: addit muris circumdatam fuisse duplicibus: Est quoque, inquit, ante Damiatam in flumine fortissima turris erecta: ad cujus pedem duæ fortissimæ catenæ fixæ sunt, quæ usque ad turrim aliam protenduntur, quæ in civitate est, ne introitus vel exitus pateat navigantibus, nisi de soldani licentia. Hæc civitas totius Ægypti clavis, & caput est, id est, omnium Ægypti urbium est munitissima. Talis erat Damiata, priusquam anno 1219 post obsidionem anni & septem mensium eam expugnaverat Joannes Brennensis rex Hierosolymitanus. At munita etiam magis erat, dum ad eam oppugnandam accedebat S. Ludovicus. Unde de ea sic habet Nangius pag. 354: Eratque civitas ipsa tam ob fluminis Nili interpositionem (terram enim ceperat Christianus exercitus in insula trans ostium Damiatæ sita) quam murorum & turrium fortium circuitum, fortissima, multumque, postquam alias capta fuerat, infortiata. Unde videbatur multis, quod per vim expugnari, vel capi nullatenus potuisset, nisi Deus miraculose per virtutem suam id fieri permisisset: nam quamdiu intus aliqui essent victualia sufficienter habentes, tehere civitatem & ibidem morari quantum vellent potuissent.

[635] Hisce præmissis, subjungo litteras Guidonis cujusdam equitis ex familia vicecomitis Melodunensis, [litteræ, in quibus discessus e Cypro,] quas ille post captam Damiatam ad fratrem suum scripsit, quasque in Additamentis Matthæi Parisii habemus editas a pag. 108, præcisis tamen initio & fine iis, quæ ad rem nostram non pertinent. Post breve exordium iter enarrare sic aggreditur: Cum inito speciali consilio, a Cypro movimus navigando versus Orientem, propositum habentes Alexandriam expugnare, & paucis diebus sequentibus rapti inopinata tempestate, vastum maris spatium pertransivimus, multæ navium nostrarum dispersæ sunt & disjunctæ ab invicem. Interim per exploratores innotuit soldano Babyloniæ, & aliis Sarracenorum magnatibus, quod Alexandriam expugnare proposuimus. Unde collecta infinita armatorum multitudine, tam de Kairæ *, quam Babyloniæ & Damiatæ incolis, quam Alexandriæ, nostrum adventum exspectabant: ut nos in ore gladii susciperent fatigatos.

[636] Una igitur noctium, cum quodam vento aspero per amplum pelagi tractum veheremur, [adventus ante Damiatam,] in mane mitigato vento, apparuit serenitas desiderata, quæ naves dispersas prospere congregavit: misimus igitur funambulum peritum scilicet speculatorem, qui omnia cismarina * littora noverat, & cismarina, nec non & idiomata multa, (qui nobis pro duce constituebatur fideli) ad summitatem mali navis nostræ, ut nobis intimaret, si terram videret, & ubinam locorum essemus. Qui cum diligenter & morosa deliberatione omnia loca circumjacentia considerasset, exclamavit, voce dicens attonita: Deus adjuvet, Deus nunc adjuvet, qui solus potest: ecce sumus hic ante Damiatam. Poteramus siquidem jam terram omnes considerare. Similiter etiam aliarum navium speculatores id idem sentiebant, & ceperunt jam congregari ad invicem.

[637] Dominus autem Rex, cum hoc cognovisset, imperterrito spiritu cœpit omnes egregie nimis suos animare, [oratio Regis suos animantis,] & consolari, dicens surgens in medio: Amici mei ac fideles, insuperabiles erimus, si in charitate inseparabiles fuerimus: non sine divino nutu huc transvehimur tam repentine, applicemus in terram quamcumque potenter occupatam. Non sum rex Franciæ, non sum sancta Ecclesia, sed vos utique omnes rex estis; vos sancta Ecclesia. Non sum nisi unus solus homo, cujus vita, cum Deus voluerit, sicut unius alterius hominis exsufflabitur. Nobis omnis casus tutus est: si vincamur, martyres avolamus; si vincamus, gloria Domini prædicabitur; & totius Franciæ, immo Christianitatis, ampliabitur. Profecto insanum est credere, quod me Dominus incassum suscitavit, qui omnia providet, causam magnam super hoc considerabit, divincemus pro Christo, & ipse in nobis triumphabit, non nobis, sed nomini suo dans gloriam, & honorem, & benedictionem.

[638] [navium quarumdam hostilium] Interim naves nostræ jam congregatæ littori appropinquabant, ita scilicet, quod cives Damiatæ, & qui littoribus contermini erant, classem nostram poterant considerare, scilicet mille, & quingentas naves, exceptis dispersis: scilicet centum & quinquaginta. Et revera non fuit, ut credimus, temporibus nostris, tanta navium nobilium multitudo congregata. Stupentes igitur Damianitæ, & supra quam dici potest attoniti ac perterriti, miserunt ad nos quatuor galeias * optimas cum piratis expeditissimis, ad explorandum, & inquirendum quinam eramus, & quid quærebamus: & cum eos videremus tantum appropinquare, ut possent vexilla nostra discernere, hæsitarunt, & cessarunt tantum festinare, ut prius, quasi de nuntio suo certificati, ac indemnes reversuri. Galeiæ vero nostræ interim eos cum scaphis cursoriis cingebant, interponentes se; nostrisque navibus jam cogebantur appropinquare vel inviti. Verum nostrares videntes Domini Regis constantiam, & incommutabile propositum, eo jubente, præparaverunt se ad bellum navale: ut & hos, & quoslibet alios, si supervenirent, comprehenderent, & littus violenter capientes, ad terram ut ascenderent, imperavit.

[639] [depressio,] Misimus igitur super eos spicula ignita, & lapides de mangonellis * navalibus; qui sic parabantur, ut quinque vel sex lapides simul de longo jacerent, & phialas plenas calce, arcubus per parva hastilia ad modum sagittarum super per hostes jaculandas. Spicula igitur, piratas & eorum vasa * perforabaut, lapides obruebant: calx, confractis vasculis, execabat *: unde subito tres galeiæ eorum perierunt, aliquibus tamen de piratis, ne mergerentur, cum vita interceptis. Quarta autem non indemnis evasit. Ipsos igitur excogitatis cruciatibus affecimus, quos vivos (ceperamus,) & totius veritatis extorsimus confessionem: videlicet, quod vacnata Damiata suis civibus, apud Alexandriam expectabamur. Piratæ vero, qui evaserunt (quorum aliqui lethaliter vulnerabantur & galeia dissipabatur) Damianitis cum ejulatu lacrymabili retulerunt super littus cum maxima multitudine expectantibus, quoniam mare classe superveniente operiebatur. Rex enim Francorum, cum infinita nobilium multitudine hostiliter adventabat. Pro quo etiam asserebant decem mille manifeste dimicare contra ipsos Sarracenos, qui pluebat super ipsos ignem, lapides, & nebulam. Verumtamen dum a maris fluctibus fatigantur infirmati, ipsos, sicut vitas, & mansiones vestras diligitis, unanimiter expetite & trucidate, vel saltem donec nostrates revocentur, potenter repellite. Nos autem soli vix evasimus, ut hæc vobis nunciaremus præmuniendis. Cognovimus magnatum signa. Ecce jam in nos irruunt furibundi ad navale vel campestre animati & parati.

[640] Irruit igitur super eos timor cum diffidentia. Omnes nostrates de veritate certificati, [victoria Christianorum,] in spem optimam erigebantur: unde glomeratim & certatim prosilientes in scaphas a navibus: erat enim mare juxta littus parum profundum. Unde nec scaphæ nec naviculæ ad aridam attingere potuerunt. Miserunt se igitur in mare multi usque ad lumbalia properantes, juxta Domini Regis distinctum & urgentissimum præceptum. Et continuo commissum est bellum cruentissimum, & nostrates additi sunt prioribus indistanter, & fortitudo gentium dissipata est. Nec cecidit aliquis de nostris ferro, præter unum. Submersi vero duo vel tres perieruut, qui propter ardens desiderium pugnandi, sese nimis properanter in aquam miserunt; & a semetipsis potius quam ab aliis sunt interempti. Sarraceni igitur retrocedentes sese in civitatem suam, multis interemptis, & quamplurimis lethaliter vulneratis & mutilatis, turpiter fugiendo receperunt. Nostri autem ipsos e vestigio insecuti essent, sed a potentioribus, qui proditionem timebant, reprimebantur. Verumtamen dum pugnavimus, exierant quidam sclavi * & captivi, ruptis vinculis, & eorum receptaculis, quia etiam carcerarii exierant contra nos; nec in civitate aliqui remanserunt, præter mulieres, parvulos, & valetudinarios. Ipsi igitur sclavi & captivi nobis gaudenter ac properanter occurrentes, Regi & exercitui nostro applauserunt, dicentes: Benedictus qui venit in nomine Dei. Hæc acta sunt in bonum auspicium initiale, scilicet die Veneris, quæ est dies Dominicæ Passionis: & applicuit tum dominus Rex secure & gaudenter; & residuum exercitus Christiani: & sic quievimus usque in crastinum.

[641] Die vero Sabbati sequenti, terram & maris littora, [hostium ex urbe fuga,] quæ capienda remanserant, potenter ac prudenter cepimus, ducatu & documento sclavorum, qui etiam arcanos transitus cognoverunt. Ipsa vero nocte Sarraceni comperientes aliquos sclavorum & captivorum evasisse, ipsos, qui remanserant, excerebrantes, martyres Christi fecerunt gloriosos, in propriam perniciem. In opaca vero nocte sequenti & mane die Dominica, Sarraceni, considerata adventantium multitudine, fortitudine, & constantia, & urbis inopinata desolatione, cum suis ducibus, & majoribus, & consolatoribus, viribus, & armis caruissent, arreptis mulieribus ac parvulis, & rebus portatilibus, armati leviter per portulas, quas caute longe ante præparaverant, fugerunt, ex parte alia civitatis: & pars per aquam, pars per terram subita elapsa est, relinquens civitatem omnibus redundantem.

[642] Die vero Dominica hora tertia exierunt duo captivi, [ejusdem per Christianos occupatio,] qui manus hostiles casu evaserant, nunciantes nobis, quæ contigerant. Rex igitur, omni timore proditionis deposito, non in effusione sanguinis vel armorum strepitu, civitatem, nemine contradicente, intravit ante horam nonam, nullo etiam vulnerato graviter de intrantibus præter comitem de Marchia Hugonem Brunum, qui eliquato sanguine de vulneribus, non potest, ut credimus, mortem evadere. Ipse namque prodigus sui propter probra, quæ sustinuit, in medios hostes temerarius se ingessit, & ponebatur in prima turma sponte bellantium tamquam suspectus, quod & ipsum non latuit. Nec prætereundum est, quod cum propositum habuissent Sarraceni fugiendi, jecerunt versus nos ignem Græcum copiosum & efficacem, quod erat nobis periculosum valde & mortiferum: quia ventus asper fuit flans a civitate versus nos. Et ecce ventus illico retroversus, ignem suum respersit in civitatem, & combussit multa eorum corpora, & castra, & plura combussisset, sed sclavi accedentes continuo, qui jam pauci remanserunt, suis notis extinctoriis, necnon & precibus, divino nutu (ne nobis Dominus civitatem combustam daret) extinxerunt.

[643] [inventaque in ea præda] Cum igitur ipsa die vere Dominica, dominus Rex cum maximo tripudio (ut prætactum est) intravisset, illico ad templum ipsorum Sarracenorum intravit oraturus, & Deo hæc omnia merito ascripturus. Verum quanta pietate urbem ingressus sit S. Ludovicus cum legato, episcopis, aliisque, aptius describit Nangius pag. 354 his verbis: Mundata igitur civitate a quorumdam mortuorum ac bestiarum cadaveribus, & extincto igne, legatus una cum patriarcha Hierosolymitano, nec non archiepiscopis & episcopis, qui præsentes aderant, & magna parte clericorum ac religiosorum, Ludovicus Rex Franciæ cum pluribus aliis processionaliter nudis pedibus, præsentibus etiam rege Cypri, pluribusque baronibus & aliis hominibus, civitatem Damietæ intraverunt. His consentit nummus antiquus apud Jacobum de Bie fol. 25, ingressum Damiatæ sic repræsentans. His notatis, ad epistolam revertamur: Et solemniter nimis antequam cibum sumpsisset, prorumpentibus præ gaudio jucundis & devotis lachrymis, cecinerunt fideles, incipiente legato, hymnum angelorum, videlicet Te Deum laudamus. Et statim, ubi dudum Christiani Missam consueverant celebrare, & campanas pulsare, expiato loco & asperso per aquam benedictam, fecit celebrare Missam de beata Virgine, ubi quarta die præcedente (prout captivi nobis assertive asserebant) spurcissimus Machometus cum detestabilibus immolationibus, & vocibus altisonis, & tubarum clangore magnificabatur. Invenimus autem in civitate, cibariorum, armorum & machinarum, necnon vestimentorum preciosorum, vasorum, utensilium, auri, argenti, & aliorum bonorum, copiam infinitam. Et præter hæc, statim fecimus apportari victualia nostra de navibus; quorum copiam habuimus, & alia nobis chara ac necessaria.

[644] [describuntur.] Propitiante igitur nobis divina munificentia, exercitus Christianus ad instar stagni, quod ex torrentibus inundantibus suscipit incrementum, quotidie dilatatur: hinc militia de partibus domini de villa Herlewini, hinc de militia Templi & Hospitalariorum nobis subsidium, absque peregrinorum adventu, diatim per Dei gratiam accumulatur subsidium. Verumtamen ipsi de Templo & Hospitali de gloria tanti triumphi credere diu noluerunt: quia revera nulli fuit credibile quod evenit. Quia igitur hæc miraculose evenerunt, præcipue quod ventus suum ignem infernalem in sua capita reverberavit regressus (& hoc fuit de antiquis Christi miraculis, quia sic Antiochiæ evenit) conversi sunt aliqui ad Dominum Jesum Christum, & fideliter nobis hactenus adhæserunt. Huc usque Damiata capta memoratæ litteræ. At una in re ab aliis differre videntur. Nam totum prælium videntur diei Veneris innectere, dicereque terram die Sabbati sine certamine fere occupatam, cum alii auctores pugnam præcipuam ad diem Sabbati referant in ipsa terræ occupatione. Apparentem itaque contradictionem tolle hoc modo. Voluit epistolæ auctor conjungere certamina ante Damiatam inita: pugna autem navalis, qua captæ sunt tres Saracenorum triremes, die Veneris contigit. Hinc ait num. 640 hæc acta die Veneris, quia eo die inchoata: nam mox num. 641 ait, die Sabbati … terram prudenter & potenter cepimus, nec plura adjungit de pugna eo die commissa, quia jam relata erant.

[Annotata]

* Cairi

* l. transmarina

* i. e. triremes

* i. e. machinis minoribus

* i. e. naves

* l. excæcabat

* i. e. mancipia

§ LI. Facta utrimque post Damiatam captam, progressus Christiani exercitus Babyloniam versus: prælia varia Christianis prospera: inutilis ad transeundum ostium Tanicum conatus.

[Castra Regis apud Damiatam: ubi archie piscopus & canonici restituti:] Joinvillius, postquam narraverat Damiatæ occupationem, num. 62 graviter conqueritur de moribus crucesignatorum, vigentibusque peccatis, quibus divinam meruerunt vindictam. Nitebatur quidem huic malo remedium adhibere S. Ludovicus, multosque e domesticis etiam suis ea de causa dimittebat, alios severe puniebat. Sed fieri non potest, ut in armorum licentia paucorum pœna cohibeat, quos timor Dei non coërcet. Rex interim agmen suum in castris prope urbem continebat, relicto in urbe præsidio, una cum personis ad bellum inutilibus. Porro dum ibidem castra habebat Ludovicus, velitationes quasdam factas, & incommoda castris Regiis per Saracenos illata, refert Joinvillius num. 65 & seqq., quæ hic non repeto. At silendum non est, inter armorum strepitus, curasque bellicas, ne liberalitatis quidem suæ, & in viros religiosos beneficentiæ, immemorem fuisse Sanctum. Testatur id donatio, ibidem facta in castris abbatiæ Regalis-montis, quam num. 116 narravimus: ibidem item confirmavit fundationem monialium Ordinis Cisterciensis, factam a Galchero de Castellione mense Septembri, quam inveniet lector apud Martenium tom. 1 Anecdotorum Col. Præ ceteris tamen commemorandum, quod archiepiscopalem sedem, olim, dum anno 1219 capta est Damiata, a legato Pontificio constitutam, teste Vitriaco in Epistola de captione Damiatæ, atque hoc tempore, Rege curante, restitutam, una cum canonicis in ea institutis, amplissimis reditibus, immunitatibus, & privilegiis donaverit, priusquam ad interiora Ægypti progrederetur. Litteras Ludovici hac de re datas mense Novembri anni 1249 edidit Stephanus Baluzius tom. 4 Miscellaneorum a pag. 491, in quibus tum pietas tum liberalitas Regis mirifice elucescit. Nunc quid ei cum soldano negotii fuerit videamus.

[646] [soldanus punit desertores Damiatæ;] Perculit Saleh Ægypti soldanum amissio Damiatæ, nec minus exacerbavit. Agebat ille, ut vult Chaizius pag. 584, in Achmon oppido, Damiatæ vicino: sed Mansoræ tunc fuisse scribit Abulpharagius mox citandus: illud constat, gangræna & fœmoris putrefactione ad extrema fere fuisse redactum. Quid autem fecerit, audita Damiatæ amissione, tradit Abulpharagius in Historia dynastiarum pag. 323 hoc modo: Interea temporis, dum hujusmodi mala perpeteretur, ad eum venerunt Damiatæ præfecti, qui eam in fugam dati deseruerant. Cum ergo ipsi nuntiatum esset, quid fecissent, ipsos scilicet inde fugisse nullo commisso prælio aut pugna, graviter illud ferens, in crucem agi jussit: fuerant autem quinquaginta quatuor principes, qui omnes, uti se habebant, vestibus suis, balteis, & soccis induti, suspensi sunt: ita ille. Facardino tamen omnium duci parcitum post objurgationem, ex illorum Historia scribit Chaizius pag. 584.

[647] Idem soldanus, cum armis non posset, joco saltem Regem impetere voluit. [Ludovicum joco impetit, at is sapienter respondet:] Res narratur in Additamentis Parisii pag. 110 his verbis: Non est super aliquo sollicitus Dominus Rex Franciæ, capta Damiata, nisi super eo, quod non habet sufficienter populum ad custodiendum & inhabitandum occupata & occupanda. Verum idem Rex attulit secum aratra, ligones, trahas, & alia rusticana instrumenta. Quod cum audisset soldanus Babyloniæ, significavit eidem Regi: Ad quid huc ad incolendam terram nostram instrumenta ruralia afferri fecisti? Inveniam tibi sufficientiam bladi * quamdiu hic eris. Et hoc ironice dictum fuit, acsi diceret: Tener es & delicatus ac juvenis, nec poteris penes Orientales diu commorari, quin pereas liquefactus. Cui Rex respondit: Vovi & juravi huc venite, & terminum, prout in me erat, præfixi: sed non vovi nec juravi hinc recedere, nec terminum mei recessus assignavi. Ideo colonorum instrumenta mecum apportavi. Hinc item colligat lector, quanta Ludovici fuerit cura, nequid deesset ad expeditionem promovendam.

[648] Quo item modo ejusdem soldani insidias eluserit Sanctus, [idem Regem ad conflictum provocat] quantaque in bello prosequendo prudentia usus fuerit, colligere possumus ex litteris § superiori recitatis, in quibus hæc subjunguntur: Nos autem ex præteritis præmuniti, de cætero caute & circumspecte procedemus in agendis. Habemus enim fideles nobiscum Orientales, de quorum fidelitate minime dubitamus, qui omnia fere Orientalium climata, & eorum pericula experimento cognoverunt, qui in veritate devotionis jam baptismi sacramentum susceperunt. Optimates igitur nostri, quando hæc scribebantur, consilium habuerunt cum tractatu diligenti in proximo invadere Alexandriam vel Babyloniam cum Kaira; sed quid erit inde, nescimus adhuc… Soldanus autem Babyloniæ, iis auditis, nobis prælium indixit generale, ut in crastino sancti Joannis Baptistæ in loco communiter proviso fortunam belli inter Orientales & Occidentales, hoc est inter fideles & ipsos, una die præcise generaliter experiremur, & cui sors victoriam contulerit, victor glorietur, victus autem cedat humiliter. Cui dominus Rex noster respondit: Non illa vel illa die ipsum Christi inimicum diffiducio *, nec terminum quietis constituo, sed cras, & omnibus diebus vitæ meæ, ex hoc nunc & deinceps diffiducio: donec animæ suæ propriæ misereatur, & ad Dominum convertatur, qui vult omnes salvari, & omnibus ad eum convertentibus sinum pandit misericordiæ.

[649] Non sine dolo pugnam a soldano oblatam existimo: [non sine dolo, ut videtur: quem ille prudenti responso eludit.] etenim Nilus crescere incipit circa solstitium æstivum, ut Plinius lib. 18, cap. 18 observat, aliique passim consentiunt; cum itaque diem conflictus statuerit post solstitium, speravit haud dubie Ludovicum cum exercitu pertrahendum ad loca periculosa, atque aquis Nili exundantis tandem includendum, uti Christiano exercitui acciderat sub Joanne Hierosolymæ rege. Verum illud ipsum sedulo cavebant Christiani, atque hæc una ratio erat, cur ad ulteriores Ægypti partes non progrederentur, donec æquæ Nili, quæ decrescere incipiunt circa æquinoctium autumnale, multum essent diminutæ. Audi Nangium apud Chesnium pag. 354: Illic ergo, inquit, stetit Rex Franciæ Ludovicus per totam æstatem cum exercitu Christiano. Non volebant inde recedere usque ad decrescentiam Nili fluminis, quod tunc, sicut dicebatur, terram occupare debebat. Oblatas etiam a soldano pacis conditiones, quibus Damiata cum territorio suo maneret Christianis, multaque in regno Hierosolymitano redderentur, scribit Sanutus lib. 2, part. 2, cap. 9; sed id apud alios ejus temporis scriptores non invenio.

[650] Auctus interim fuit Regis exercitus, tum Gallorum subsidio per Alphonsum fratrem adducto, [Auctus novo Gallorum & Anglorum subsidio,] tum etiam Anglorum, qui ei prope Damiatam castra metato se conjunxerunt. De Alphonso hæc memorat citatus Nangius: Eodem anno (1249) circa festum Johannis Baptistæ Alphonsus comes Pictavensis, frater Regis Franciæ Ludovici, iter transmarinum arripuit, & regina Blancha mater eorum ad regni custodiam sola remansit. Ita quod dictus comes cum exercitu magno in crastino sancti Bartholomæi apostoli mare apud Aquas-mortuas intravit, & die Dominico ante festum apostolorum Simonis & Judæ apud Damietam applicuit. Pro cujus felici adventu supplicationes Damiatæ institutas invenies apud Joinvillium num. 68. Jam ante Alphonsum ad Regem accesserat comes Sarisberiensis Willielmus de Longa spata cum crucesignatis Anglis: sed orta discordia inter Gallos Anglosque culpa Gallorum, si credimus Parisio; Angli cum duce suo se receperant Acconem, seorsim ibidem res suas promoturi. Attamen priusquam exercitus progrederetur ad interiora Ægypti, ad preces S. Ludovici reversi sunt cum duce suo Angli, regioque agmini se rursum conjunxerunt. Quæ breviter retulisse sufficiat: nam Matthæus Parisius, qui hæc narrat pag. 513, 524, 525, & 527, tam multa nugatur, bilemque in Gallos tam manifeste ostendit, ut de ceteris, quæ refert, nescias, quid verum sit, quid falsum. Causam quidem secessus Anglorum non improbabilem assignat: videlicet quod a Gallis spoliati essent præda, quam acquisiverant, quia injussu Regis castris erant egressi; at cetera, ut inepta, non commemoranda censui.

[651] Postquam Alphonsus frater Regis, dudum exspectatus, cum Gallorum subsidio advenerat Damiatam, Ludovicus proceres ad consilium convocavit: ubi, [Babyloniam tendere statuit cum agmine Ludovicus:] cum divisæ essent sententiæ, opinantibus aliis Alexandriam ducendum exercitum, aliis Babyloniam, caput Ægypti, armis impetendam; prævaluit sententia Roberti Artesiæ comitis, statutumque fuit, ut Babyloniam primum aggrederentur; sicut refert Joinvillius num. 69. Babylonia autem & Cairus, quas passim nunc Cairum magnam vocamus, (nam Cairus magna ex variis oppidis conjunctis in eam, qua est, excrevit amplitudinem.) Babylonia, inquam, ut de ea loquitur Sanutus lib. 3 part. 54 cap. 12, magna valde & bene munita, sita (est) supra Nilum, in ejus littore Aquilonari: transit tamen rivus satis magnus ejusdem fluminis, per medium ejus, & per civitatem Kayrum … quæ Babyloniæ contigua est: & revertitur in Kayro ad flumen. Porro quinque leucis supra divisionem Nili in duo ostia præcipua, quæ famosum Ægypti Delta constituunt, Cairum sitam esse scribit P. Sicard Societatis nostræ in Ægypto missionarius tom. 7 Missionum Orientalium pag. 114. Distat autem Damiata Cairo seu Babylonia, juxta Sanutum citatum, milliaribus CXV per fluvium: at paullo minor erit distantia per terram. In via autem Babyloniam versus occurrebat Massora, oppidum ad Nilum, seu Nili ostium præcipuum, cui etiam Damiata adjacet, situm: nempe ubi illud ostium, quod Pathmeticum vocat laudatus Sicardus pag. 125, rursus scinditur, atque infra Massoram ostium Tanicum seu Taniticum a se dimittit Syriam versus, inter quæ duo ostia iter Christianorum exercitus instituit. Juxta Massoram autem post ostium Tanicum, quod Christiano exercitui in via transmittendum erat, castra habebat soldanus cum præcipuis Ægypti viribus: unde non modica difficultas orta est Christianis, uti in decursu patebit.

[652] [progressus Christianorum exercitus,] Hisce expositis, Ludovicum Damiata discedentem comitabimur. Expeditionem hanc Sanctus ipse descripsit in litteris de Captione & libe ratione sua, in Franciam missis mense Augusto anni sequentis, quas edidit cum aliis Chesnius tom. 5, a pag. 428, quasque totas inseremus huic commentario, per partes tamen, & quæsitis aliunde subsidiis explicatas. Sic ille orditur: Ludovicus Dei gratia Francorum Rex, dilectis & fidelibus suis prælatis, baronibus, militibus, civibus, burgensibus suis, & aliis universis in regno Franciæ constitutis, ad quos præsentes litteræ pervenerint, salutem. Ad decus & gloriam Domini nominis, crucis prosequi cupientes negotium, totis affectibus universitati vestræ duximus intimandum; quod post captionem Damiatæ, quam Dominus Jesus Christus, per ineffabilem suam misericordiam, quasi miraculose præter vires humanas Christianæ tradiderat potestati, sicut vos credimus non latere, delibato communi consilio, de Damiata recessimus, vicesima die mensis Novembris proximo præteriti; congregato tam navali exercitu, quam terrestri, procedentes adversus Saracenorum exercitum; congregatum & castrametatum in loco, qui vulgariter Massoria appellatur.

[653] [occurrentes in via Saracenos cædit:] In ipso quidem itinere sustinuimus aliquos Saracenorum insultus, in quibus assidue detrimentum suorum non modicum receperunt, quadam die nonnullis eorum, qui de exercitu Ægyptiorum nostris occurerant, interfectis. Circa tempus discessus a Rege signatum consentit Bellovacensis lib. 30, cap. 99, & Nangius pag. 354; dissentit vero anonymus apud Martenium tom. 5 Collectionis amplissimæ col. 733. Etenim XXVII Novembris exercitum discessisse scribit: huic autem favet Joinvillius num. 70, qui initium adventus assignat. Attamen potior Regi fides, in cujus epistolam non irrepsisse errorem probat aliorum consensus: nisi credere malimus XX Novembris iter fuisse decretum, ac XXVII institui cœptum. De Saracenis autem iter impedire conantibus occisos fuisse primum centum circiter & quinquaginta quinque, ac rursum altero die mille omnino partim cæsos, partim submersos, tradit laudatus anonymus, qui Tyrii continuavit Historiam: quingentos item eorum equites, qui se transfugas simulabant, partim occisos, partim aquis suffocatos, docet Joinvillius loco citato, ubi & invenies canalem Nili, qui iter morabatur, summa militum alacritate obturatum, Rege etiam manum operi admovente; ad cujus epistolam revertor.

[654] Intelleximus autem in ipso itinere, soldanum Babyloniæ de novo vitam miseram finisse: [ac moritur interim soldanus.] qui, sicut publice dicebatur, miserat ad filium suum morantem in partibus Orientis, ut in Ægyptum veniret; & eidem a cunctis sui exercitus majoribus fidelitatis fieri fecerat juramenta: relicta totius suæ terræ exercitus custodia cuidam admirato suo, nomine Farchardino. Hæc quidem in accessu nostro ad locum prædictum invenimus vera esse. Abulpharagius in Historia dynastiarum pag. 323 exercitus Saracenici præfectum vocat Phagroddin Othman, quem appellatum dicit Ebn Saif, id est, filium Saif, aut filium gladii: nam Saif Arabibus & nomen est proprium, & gladium significat. At Joinvillius num. 75 Scecedunum nominat filium Schiachi; quod vel lapsu memoriæ, vel transcribentium incuria factum oportuit; idem enim ab omnibus designatur, & Ludovico cum Abulpharagio satis convenit. Attamen Farchardinus hic reipublicæ Ægyptiacæ præfectus non fuit, si credimus Abulpharagio memorato, qui ita de his scribit: Imperii autem rebus præfectus est emir Ezzoddin, qui Turcomannus audit, mamlucorum Turcarum maximus; qui in omnibus, quæ suscepit, negotiis rem detulit ad concubinam Al Malek Al Salehi defuncti, Shairoldorr appellatam… Inter hos convenit, ut Al Malek Al Moaddham, filium Al Malek Al Salehi regno præficerent. Erat ei tunc temporis sedes, Hesno'lCaipha in Diarbecro, (seu Mesopotamia): illum ergo misso nuntio accersiverunt, ut ad se accederet invitantes: & in provincias Ægyptiacas sine mora accedentem inaugurarunt, atque in ipsius verba jurantes, patris sui regnum ipsi tradiderunt. Sed adventus Moaddhani, ejusque inauguratio anno sequenti contigerunt. Litteras interim Ludovici rursum audiamus.

[655] Accedentes igitur ad locum prædictum die Martis ante festum Nativitatis Dominicæ, [Prohibentur Christiani transitu ostii Tanici: cædunt interim Saracenos illud transgressos:] (id est XXI Decembris) in primis accessum habere nequivimus ad Saracenos eosdem, propter quemdam fluvium inter utrumque exercitum defluentem, qui fluvius Thaneos dicitur, & in illo loco a magno flumine derivatur. Inter utrumque fluvium posuimus castra nostra protendentia a majori fluvio ad minorem: ubi aliquanto conflictu habito cum Saracenis, multi ceciderunt ex ipsis nostrorum gladiis interfecti; maxima insuper eorum multitudine submersa in aquis validis & profundis. Sane quia memoratus fluvius Thaneos non erat vadabilis, propter profunditatem aquarum & riparum altitudinem, cœpimus facere super eum calciatam *, ut per eam pateret transitus exercitui Christiano, ad hoc multis diebus cum immensis laboribus, periculis, & sumptibus insistentes. Saraceni autem, e contra totis resistentes conatibus, machinis nostris, quas erexeramus ibidem, machinas opposuerunt quamplures, quibus castella nostra lignea, quæ super passum collocari feceramus eumdem, conquassata lapidibus & confracta, combuxerunt * totaliter igne Græco. Hæc omnia fusius narrat Joinvillius cap. 6, & 7: idem num. 75 refert, Christianos ipso Natalis Domini die oppugnatos fuisse a Saracenorum manu, quæ ostium Tanicum transmiserat: at Saracenos fortiter repulsos. Major conflictus, de quo hic mentionem facit Ludovicus, accidit mense Januario anni 1250; verum ita in eo excepti fuere Saraceni, sine ulla fere Christianorum jactura, ut fluvium deinde non transiisse legantur ad Christianos invadendos. Vide Joinvillium num. 76 & seq. De igne Græco, quo multa Christianis damna intulerunt Saraceni, agam in notis ad Joinvillium. Pergit epistola.

[656] [vado invento, transitus decernitur.] Quo facto, fere omni spe & expectatione frustrata per calciatam illam taliter transeundi, tandem per quemdam Saracenum venientem ab Ægyptiorum exercitu, datum fuit nobis intelligi, locum esse vadabilem aliquantulum inferius, quo poterat exercitus Christianus fluvium transmeare. Inde, communicato consilio baronum & aliorum majorum de exercitu, die Lunæ ante Cineres, fuit concorditer ordinatum, quod in crastino, die videlicet Carniprivii *, summo mane conveniremus ad locum prædictum, fluvium transituri, quadam parte exercitus ad castrorum custodiam ordinata. Beduinum fuisse docet Joinvillius num. 82, qui, pretio accepto, vadum ostendit. Vagum id est Saracenorum genus & infidum, lucroque unice intentum, de quorum moribus plura tradit Joinvillius locis variis, ubi & nos quædam de iis observabimus. Castrorum custodiam duci Burgundiæ, ac transmarinis proceribus commissam fuisse, docet laudatus auctor num. 83, Rege cum fratribus suis, majorique exercitus parte, fluvium transmissuro. Quod jam enarrabimus.

[Annotata]

* i. e. frumenti

* i. e. provoco

* i. e. aggerem ducere

* i. e. combusserunt

* pridie Quadragesimæ

§ LII. Transitus fluminis: prælium, & Christianorum victoria multorum sanguine parta: pugna altera, & victoria Christianorum, item cruenta: infortunia Christiani exercitus ex penuria, morbis, & mortalitate.

[Transito, non sine damno aliquo flumine,] Transitum fluminis, secutamque post transitum pugnam ac victoriam plane cruentam, late narrat Joinvillius cap. 8, & 9, adeoque necesse non est, relata ab ipso hic repetere. Verum cum ille tantum referat quæ vidit, vel a Rege, aliisque audivit, siquid ab ipso prætermissum apud alios auctores reperero, illud non prætermittendum duxi. Diem VIII Februarii transitui assignat Continuator Tyrii apud Martenium tom. 5 Coll. amp. col. 734, qui dies illo anno erat postremus ante Quadragesimam a Rege & Joinvillio assignatus. Idem asserit multos equites, aliosque submersos fuisse; negat tamen Joinvillius num. 83 in transitu submersos fuisse, at in accessu ad vadum aliquos ad ripam nimis accessisse, ac, fallente solo humido, delapsos atque aquis suffocatos commemorat. Nunc Regem in epistola loquentem audiamus: Die itaque crastina, ordinatis aciebus, venientes ad locum, transivimus fluvium non tamen sine gravi periculo. Nam profundior & periculosior erat locus, quam nobis fuerat intimatum; ita quod ibi oportuit natare equos nostros: & propter altas & lutosas ripas periculosus erat exitus fluminis antedicti. Hinc satis verisimile est quosdam in ipso etiam transitu submersos fuisse, quod ignorare potuit Joinvillius, vel oblivisci. Primus cum agmine suo transmisit Robertus Artesiæ comes, jussus post transitum secundam aciem ducere, ac primam Templariis permittere, ut ait Joinvillius num. 84: primis autem hisce transeuntibus adfuisse comitem Sarisberiensem, colligitur ex Matthæo Parisio pag. 528, ejusque communi cum Roberto, prælio ac cæde. Quamvis alioquin multa ibidem Parisius in comitem Robertum effutiat, quæ fidem nullam merentur, adeo ut ne refutare quidem illa statuerim, dixisse contentus, tam multos in hoc auctore occurrere errores circa expeditionem hanc transmarinam, ut illius cognitio ex ipso nequaquam sit petenda. At quid Robertus cum suis hisce comitibus, transmisso flumine, egerit, ex Rege primum audiamus:

[658] Transacto itaque flumine, ventum est ad locum, [prima Christianorum actes, cæsis cum duce suo Saracenis, castra eorum capit,] ubi erant Sarracenorum machinæ, juxta calciatam prædictam. Et habito cum Saracenis aggressu, nostri, qui præcedebant, multos ex ipsis trucidarunt gladiis, non parcentes sexui vel ætati. Inter quos capitaneum eorumdem, & quosdam alios admiratos interfecerunt ibidem. Quin imo castra hostium, omnesque eorum machinas occuparunt, ut habet laudatus Tyrii Continuator col. 734. Abulpharagius sæpe memoratus pag. 323 bis mille equitum hoc primum agmen fuisse dicit, ac de duce Saracenorum occiso sic scribit: Fuit autem dux exercitus Moslemitici * Pachroddin Othman, appellatus Ebn Saif, unus ex Ægyptiorum principibus, senex ætate provectus; hunc Franci, dum in balneo barbam tingeret, circumdatum ibi interfecerunt. Ex quo collige, quam non exspectati Saracenis supervenerint. Præclara sane initia, maximæque victoriæ præludia hæc erant, si æque animo temperare novisset frater Regis Robertus, quam hostes pellere. Verum dum prospero successu elatus, nec suorum nec hostium numerum considerat, inconsulta temeritate multos secum traxit in ruinam: ejus enim ardori temerario auctores passim imputant, quæ post læta hæc initia successere infortunia. Occupabatur etiam tum Rex, ut verisimile est, fluvio transmittendo: hunc flumen transgressus exspectare debuerat; at ne in castris quidem hostium exspectavit. Unde factum est, ut in hoc prælio numquam Gallorum vires fuerint conjunctæ, nec omnimoda obtineri potuerit victoria.

[659] [deinde & Massoram temere ingressi, a multitudine opprimuntur,] Deinde vero, ut prosequitur Ludovicus, dispersis aciebus nostris, quidam nostrorum per castra hostium discurrentes, venerunt usque ad villam, quæ Massora dicitur, quotquot hostium occurrebant gladiis occidentes. Sed tandem Saraceni, cognito eorum inconsulto processu, resumptis viribus irruentes in eos, & circumvallantes undique, oppresserunt eosdem: ubi facta est nostrorum strages non modica baronum & militum, tam religiosorum quam aliorum, de qua non immerito doluimus quam plurimum & dolemus. Ibi etiam illum præcordialem & præclarum fratrem nostrum, recolendæ memoriæ Atrebatensem comitem, temporaliter amisimus: quod cum cordis amaritudine recolimus & dolore, licet de ipso gaudendum sit potius quam dolendum; quoniam pro certo credimus & speramus eum corona martyrii ad cælestem evolasse patriam, & ibi cum SS. martyribus perenniter congaudere. Cecidit cum Roberto Willielmus, seu Guilielmus de Longa-spata comes Sarisberiensis, & dominus Radulpus de Couci, aliique equites multi, ut habet citatus ante Tyrii Continuator. Trecentos equites ibidem occisos habet Joinvillius num. 84, atque e Templariis ducentos octoginta, quorum tamen magister summus, post oculum in pugna amissum se eripuit, via per hostes facta, cum aliis quibusdam. Causam hujusce cladis nimiæ Christianorum confidentiæ attribuunt Continuator Tyrii, & Sanutus lib. 3 part. 12 cap. 2, quod prædæ intenti, libere per oppidum vagarentur. Aliam cum Joinvillio assignat Abulpharagius pag. 323 his verbis: Ingressi sunt Franci Mansuram; at non multum inde commodi perceperunt; nam cum in platearum angustias pervenissent, populus contra eos lapidibus, lateribus & pulvere pugnarunt, nec poterant equi ipsorum grandiores per angiportus discursitare.

[660] [cædunturque: dein collecti rursus Saraceni] Utramque hanc causam ad ipsorum ruinam concurrisse existimo: at præcipua tamen mali causa fuit, quod vires interim suas recolligerent Saraceni, duce, ut habet Chaizius tom. 2 pag. 8, & antesignano Bondocdar, qui postea, ad imperium Ægypti evectus, multa intulit Christianis detrimenta. Ille enim, statuta inter fluvium, seu ostium Tanicum & Massoram, valida Saracenorum manu, simul impedivit ne se ad Regem recipere posset cum suis Robertus, nec alii fluvium transgressi eidem succurrere. Hinc non tantum Saracenorum numero oppressus cum suis est Robertus, sed & summa in Christianorum exercitu orta confusio; dum singuli manipuli flumen transgressi, festinant victoribus primum, dein periclitantibus se conjungere: patent hæc ex tota Joinvillii relatione, ita ut ille non dubitet affirmare, tantum in discrimen Christianos fuisse adductos, ut de iis actum fuisset, nisi rem restituisset Ludovici fortitudo & prudentia. Etenim cæsis aut fugatis tum iis, qui Massoram occupaverant; tum iis, qui suppetias laturi per manipulos festinabant, totis viribus in Ludovici agmen invecti sunt Saraceni: quod si dissipare potuissent, plenam adepti erant victoriam. Hæc autem in laudata epistola breviter sic enarrat Sanctus:

[661] [in Regis agmen invehuntur: at ille impetum sustinet, & campum cum castris eorum retinet.] Itaque die illa, Saracenis super nos irruentibus undique, ac imbrem emittentibus sagittarum, graves insultus sustinuimus eorumdem usque circiter horam nonam, deficiente nobis omnino balistarum subsidio, & tandem, multis ibidem vulneratis ex nostris, & equis nostris pro majori parte diversis sauciatis vulneribus aut occisis, Domino auxiliante, campum retinuimus, nostrorum viribus recollectis: & ibi, juxta Saracenorum machinas, quas adquisivimus, eadem die castra nostra posuimus: ubi cum paucis moram fecimus die illo, facto ibi prius ponte de lignis, per quem possent illi ad nos, qui erant ultra fluvium, transmeare. Talis hujusce pugnæ fuit exitus, ut plures quidem e Saracenis occisi videantur, victoriaque cesserit Christianis, obtentis hostium castris; sed damnum Christianorum pro summa rei majus fuerit, quod Saraceni facile possent hominum equorumque copia detrimenta sua resarcire, non item Christiani, tanto terrarum & marium intervallo a patria amoti. Ceterum quam fortiter in hoc prælio se gesserit Ludovicus, quanto fuerit in periculo, quanta religione mortem fratris sui intellexerit, omniaque ad Deum retulerit, disces ex Joinvillio cap. 8, & 9, qui & cap. 10 refert, conatum Saracenorum ad machinas suas de nocte recuperandas, aliaque, quæ brevitatis causa hoc loco non commemoro.

[662] Quid autem postridie, IX Februarii, egerint Christiani, [Saraceni statuunt castra Christianorum impugnare,] ita Ludovicus commemorat: In crastino vero plures e nostris de mandato nostro fluvium transeuntes, castrametati sunt juxta nos: & tunc, destructis Sarracenorum machinis, licias fecimus ad pontes navales, per quos nostri de uno exercitu ad alium transire libere poterant & secure. Necessaria omnino erat hæc cautio; nam Saraceni, novo duce electo Bondocdaro, homine rei militaris peritissimo, jam se parabant ad Christianos invadendos, & opprimendos. Quippe Bondocdarus, inventum militare sagum Roberti Artesiæ comitis, egregie ornatum & splendidum pro dignitate tanti principis, Saracenis ostendit, Regis Francorum occisi sagum esse dictitans; quo mendacio adeo incendit Saracenorum animos, ut ad certamen se obtulerint uno animo, diemque Veneris sequentem, XI Februarii, elegerint, quo Christianos omnino delerent. Verum, re per speculatores ad Regem delata, ad strenuam defensionem se paraverunt Christiani, & jam summo mane ante castra sua stabant, ordine militari per turmas dispositi: quo factum est, ut Saraceni non potuerint exsequi quod speraverant. Narrat hæc Joinvillius num 103.

[663] Pugnam hanc item late describit dictus Joinvillius cap. XI; [quod & faciunt totis viribus; sed magna cum clade repelluntur.] de ea pauci ex antiquis meminerunt, idque breviter, etiamsi atrocissima fuerit, tantoque utrimque ordine inita, quanta præcedens confusione. S. Ludovicus illam paucis hoc modo memorat: Sequenti autem die Veneris, filii perditionis, congregatis ex omni parte viribus suis, Christianum exercitum omnino perdere intendentes, in fortitudine maxima, & in multitudine infinita convenerunt ad licias nostras, ex omni parte exercitus tantos tamque terrrbiles facientes insultus, quantos, sicut a pluribus dicebatur, in eis marinis partibus numquam viderant facere Sarracenos. Quibus tamen, divina prævalente potentia, ordinata ex omni parte exercitus nostrorum copia restitimus, & impetus repulimus eorumdem, maxima eorum multitudine nostrorum gladiis incumbente. Nec incruenta fuit Christianis victoria, cæso Templariorum magistro cum maxima suorum parte, ex præcedenti pugna superstitum. Latius de hoc prætio consule Joinvillium, ubi invenies plurima lectu non indigna. Hic tamen antiquum adjunxi numisma, quo hanc victoriam designari existimo, licet præcedenti quoque conveniat, sicut illud exhibet sæpe laudatus de Bie fol. 25

[664] [Morbis mortalitate, & penuria Christianum] Hisce tristiora Christianis successerunt, lætiora Saracenis. In primis hos recreavit adventus soldani sui cum subsidio novo, de quo ita Ludovicus prosequitur: Postmodum autem elapsis aliquot diebus adventavit apud Massoram soldani filius, veniens de partibus Orientis: in cujus adventu tympanizantes & lætantes Ægyptii, receperunt eum ad dominum: & ex hoc augmentata est eorum non modicum fortitudo. Contrariam vero Christianorum fortunam sic enarrat: Unde apud nos postmodum, nescimus quo Dei judicio, omnia nostris desideriis in contrarium successerunt; inolente diversarum ægritudinum peste, & mortalitatis etiam generalis tam in hominibus quam in equis: ita quod vix erant in exercitu aliqui, qui mortuos suos non plangerent, aut ægrotantes ad mortem. Unde pro magna parte diminutus erat exercitus Christianus, & consumptus.

[665] [exercitum devastantibus,] Tantus erat defectus victualium, quod plures inedia deficiebant & fame. Non enim vasella * navalia de Damiata ad exercitum transire poterant, impedientibus Sarracenorum galeis & vasis * piraticis, quæ per terram in flumine collocaverant antedicto. Sicque compluribus vasis nostris prius captis ab eis in flumine, tandem duas successive caravanas *, victualia & multa alia bona ad exercitum deferentes, cæsa marinariorum & aliorum multitudine, ceperunt, in totius exercitus detrimentum. Unde deficiente omnino victualium, & annonæ equorum suffragio, cœperunt in exercitu deficere fere omnes, in desolationem & terrorem non modicum incidentes. Horum malorum causas, & genera exponit Joinvillius cap. 12, cujus dicta mire confirmantur hac Regis epistola, quamvis ille multa referat a Rege prætermissa.

[666] [post inutilem de pace tractatum, is trans flumen reducitur.] Tot malis vexati Christiani de pace egerunt cum Saracenis, teste Joinvillio num. 122; nec multum abesse videbantur a fœdere, iis conditionibus ineundo, ut Rex Damiatam redderet Saracenis; hi vero regnum Hierosolymitanum Christianis restituerent, nisi Saraceni Regem ipsum petiissent obsidem, quod adeo absonum apparuit proceribus Gallis, ut omnis de pace tractatio mox fuerit abrupta. Ceterum ablata pacis spe, morbisque & penuria cibariorum invalescentibus, primum exercitus partem illam, quæ trans ostium Tanicum castrametabatur, reduci Rex jussit ad castra, cis flamen ex adverso posita, sive ad locum illum, ubi ante fluminis transitum, castrametatus fuerat totus exercitus: id autem factum non esse sine gravi certamine, invadentibus abeuntes Saracenis, narrat Joinvillius num. 119. Quem etiam consulere potest lector, ut intelligat quanta patientia, pietateque hæc mala pateretur S. Ludovicus, licet gravissimo cum majori suorum parte morbo esset vexatus. Nos ad reductionem agminis Damiatam, Regisque cum suis captivitatem festinamus.

[Annotata]

* i. e. Saracenici

* i. e. naviculæ

* i. e. navibus

* i. e. classes

§ LIII. Rex cum exercitu captus in reditu Damiatam: varia in carcere facta: pactum Regis cum soldano de sua, aliorumque redemptione: soldanus a suis peremptus.

Damiatam cum exercitu repetere conatus est S. Ludovicus die V Aprilis, [Redit Damiatam cum exercitu Ludovicus;] ut habet Continuator Tyrii, anno 1250, seu die Martis post hebdomadam paschalem, ita tamen ut jam vesperi præcedente se ad iter paraverint, noctuque discesserint. Cum pars per Nilum, pars altera terrestri itinere reverti deberet, iterque commodius per flumen, ac minori obnoxium periculo videretur, suadebant proceres varii, ut Rex majori quodam navigio Damiatam se vehi juberet, sicuti fecit legatus Pontificius, & alii, qui hostium manus sic evaserunt. Verum respondit Rex sanctus, se velle periculorum omnium esse participem, copiasque suas militares reducere, sicut eas ipse duxerat, ut pluribus narrat Vita secunda num. 79, charitatem & fortitudinem Regis hinc celebrans. Porro ante discessum jusserat Ludovicus pontes omnes resecari, qui ostio Tanico erant impositi: at id magno Christianorum malo prætermissum, teste Joinvillio num. 123, apud quem itidem invenies non pauca incommoda, quæ tum per terram tum per flumen redeuntibus acciderunt, ita ut ex his non nisi pauci evaserint, illi omnes omnino, vel cæsi fuerint fortiter pugnando, vel in hostium manus inciderint. Audi rem breviter a Ludovico relatam: His igitur, inquit, arctatos incommodis, tam propter ciborum carentiam & equorum annonæ, quam propter casus superius annotatos, inevitabilis necessitas nos induxit a loco prædicto recedere, & ad partes Damiatæ redire, si Dominus providisset.

[668] Sed, cum viæ hominis non sint in eo, sed potius in illo, [sed irruentibus Saracenis, capitur] qui quorumque gressus dirigit, & disponit juxta suæ placita voluntatis: dum essemus in itinere revertendi, quinto scilicet die mensis Aprilis, & Sarracenis * totis suis viribus congregatis in unum, cum multitudine infinita aggressi sunt exercitum Christianum; & sicut accidit, permissione divina, peccatis nostris exigentibus, in manus inimicorum incidimus: nobis, & karissimis fratribus nostris, A. Pictavensi, & K. Andegavensi comitibus, & cæteris, qui nobiscum revertebantur per terram, nemine penitus evadente, captis & carceribus mancipatis, non sine maxima strage nostrorum, & effusione non modica sanguinis Christiani: majori parte illorum, qui revertebantur per fluvium, similiter capta, aut gladio interfecta; vasellis navalibus, ut plurimum, incendio dissipatis, in quibus incendii flamma combuxit ægrotantium multitudinem dolorosam. Pervenerat jam Rex ad oppidum modicum, quod Casel Joinvillius, Setensaf Continuator Tyrii, Sarmosac vero nominat Sanutus lib. 3, part. 12, cap. 3. Quo cum ventum esset, adeo præ morbi gravitate & itineris fatigatione debilitatus apparuit Ludovicus, ut illo ipso die moriturum crederent. Unde verisimile non est, quod scribit Nangius pag. 356, Regem tunc magis sollicitum fuisse, ut Horas canonicas recitaret, quam ut fugæ præsidio se liberaret.

[669] [cum toto fere exercitu.] Interim, cum eo usque se egregie defendissent Christiani, sed vehementer irruerent Saraceni, Philippus Montfortius jussu Regis adiit Saracenorum ducem, de pace ineunda iis conditionibus, quibus ante voluerant Saraceni, cum eo acturus. Et, si credimus Joinvillio num. 126, res fere fuerat peracta; cum accensus quidam regius, quem proditorem vocat, seu mente captus, seu Christianos prodendi animo, clamare cœpit Christianis militibus, arma ponerent, seque captivos traderent, id Regis esse mandatum. Milites rati, id Regis revera mandatum esse, arma deposuerunt: quod cum intelligeret Saracenorum ille ductor, Montfortio dixit, sero nimis de pace tractari, quando jam captos se dederant Galli, ipsumque cum ceteris captivum detinuit pro more Orientalium, quo legati detinebantur captivi, mortuo aut de statu dejecto alterutro principe. Hæc Joinvillius num. 126, quem pro reliquis hujusce cladis circumstantiis lector consulat, non pauca inventurus, quæ tum barbaram Saracenorum in ægrotos præsertim crudelitatem ostendant, tum quæ eximiam S. Ludovici in tantis malis animi moderationem, atque invictam patientiam commendent.

[670] [Breviarium amissum divino favore recipit Sanctus;] Porro omnia Regi, æque ac aliis captivis, ablata cum essent, de unius maxime doluisse videtur Breviarii sui jactura, quod illius defectu solita pietatis officia persolvere non posset, de quibus nihil remittere statuerat, ne in carcere quidem. Pietatem Servi sui approbavit Dominus; nam refert Guilielmus Carnotensis num. 8, Breviarium ei a Saracenis redditum. Quin imo Breviarium eidem per miraculum allatum, narrat Bonifacius VIII in Oratione encomiastica apud Chesnium pag. 482, cujus verba subjungo: Miracula etiam tempore captionis suæ plurima acciderunt, inter quæ unum fuit præcipuum, & relatione dignum. Quidam enim religiosus, qui eum secutus fuerat, & cum eo captus, dum staret secum in una camera secreta, cœpit Rex devotus multum conqueri, & condolere propter hoc, quod Breviarium non habebat, ubi posset dicere Horas suas canonicas. Respondit frater ille, eum consolando: Non est curandum in tali articulo; sed dicamus nihilominus PATER NOSTER, & alia, quæ poterimus. Sed cum multum affligeretur super isto, invenit juxta se subito Breviarium suum proprium. Divinitus, ut credimus, sibi, & per miraculum est apportatum. Habet hoc etiam Guilielmus Guiart apud Gangium pag. 144, qui librum per angelum allatum dicit. Potuit autem id factum Bonifacius discere vel ex ipso, qui adfuerat religioso, vel ex aliis, quibus id ille narraverat; quod biographi forsan non scripserunt, quia Sanctus propter insignem animi demissionem celare jusserat; neque enim tantus Pontifex pro concione illud narraturus videtur, nisi de re satis fuisset certus.

[671] [cujus captivitas quibusdam revelata,] Sancti Regis captivitatem quibusdam a Deo revelatam fuisse eodem, quo contigit, tempore auctores referunt fide digni. In Vita B. Bonifacii Lausanensis episcopi, apud nos tom. III Februarii pag. 154 hæc invenio: Quando Rex Franciæ erat ultra mare contra Sarracenos & Paganos ad defendendam sanctam Hierusalem & sepulcrum Domini, erat episcopus (B. Bonifacius) in oratione, & venit ei vox de cælo, dicens: Scias pro certo Regem Franciæ hodie tradi in manus gentium, & multos e populo suo occidendos, & reliquos duci captivos, & ita factum est. Waddingus in Annalibus Minorum ad annum Christi 1250 num. 1 hæc habet: Eam S. Ludovici & Christiani populi captivitatem revelavit Deus beato viro Gerardo, socio ministri generalis fratris Joannis Parmensis: eadem porro hora, qua, peccatis exigentibus aliorum, S. Rex in manus pervenit hostium, Fr. Gerardus concionem habuit ad populum in foro Constantinopolitano, verbum autem Dei in fervore spiritus prosecutus, factus est in excessu mentis: postmodum in se reversus cum fletu, & ejulatu; Modo, inquit, hac ipsa hora capta est aquila. Populo attonito & suspenso, nec percipiente quid hoc nomine aquilæ designaret, clarius declarans: Nunc, inquit, a Saracenis Vir Dei, Christianissimus Rex Francorum Ludovicus cum exercitu suo captus est. Notarunt præsentes diem & horam, præ reliquis dominus episcopus Bondiniciæ (sic manuscriptum) tum præsens, qui hæc ipsa fratri Angelo Clareno, ut ipse testatur, sæpius retulit. Cæterum veritatem revelationis probatus diligenti observatione rei eventus confirmavit. Ita ille.

[672] Porro hæc S. Ludovici captivitas mirum in modum perculit non reginas modo Blancham & Margaritam; [bonorum omnium de ea tristitia, Gibellinorum vero gaudium.] quarum hæc, dudum gravida, præ doloris acerbitate filium immaturo partu effudit, quem Joannem Tristanum nominari voluit, teste Guilielmo Guiart apud Cangium pag. 144; sed & summum Pontificem Innocentium IV, qui litteris suum de hoc infortunio dolorem declaravit: ex his binas edidit Chesnius tom. 5 a pag. 413, alteras ad ipsum Ludovicum consolatorias, alteras ad archiepiscopum Rotomagensem, quibus preces pro Ludovico flagitat. Denique quoslibet amantes Ecclesiæ filios dolor occupavit, quod nossent præcipuum Ecclesiæ defensorem tanta clade affectum, vinculisque infidelium constrictum. Quin imo ipse Fredericus imperator vel doluit, vel certe, quod verisimilius est, dolere se finxit, legatosque suos ad soldanum Babyloniæ misit, qui de redemptione Regis cum eo agerent: verum Galli ipsi, teste Joinvillio num. 170, non fidebant hisce legatis, gaudebantque se carcere liberatos, priusquam illi in Ægyptum appulissent. Sive autem Frederici dolor verus fuerit, sive fictitius, ejus factionis homines, quos Gibellinos vocabant, quique Florentiæ tunc principatum obtinebant, audita sancti Regis captivitate, publica ediderunt lætitiæ signa, ac diem festum celebrarunt, quemadmodum scribit Joannes Villanius in Historia Florentina lib. 6, cap. 36, inter scriptores Italiæ tom. 13, col. 180. Ex quo sane suspicio Gallorum relata non caruisse videtur fundamento; ac manifestum fit, parsne imperatoria, an Pontificia suum existimaret Ludovicum.

[673] Verum, ut ad Regem redeamus; ejus virtutes heroicæ in carcere maxime enituerunt. [Soldanus, lucro intentus, sanandum per medicos curat Regem,] Eadem ibidem vitæ austeritas, eadem precandi assiduitas, eadem in adversis, quæ in prosperis apparuerat, constantia cum invicta fortitudine parique animi moderatione conjuncta. Celebrant hæc biographi singuli locis suis, quorum verba non repeto; maxime quod hæc ex factis quibusdam referendis satis sint apparitura. Itaque quid ei cum Saracenis acciderit, audiamus. Nangius pag. 356 de valetudine ipsius eorum cura restituta sic loquitur: Denique non est silendum quod, quando Rex captus fuit, graviter ægrotabat illa mortifera & generali infirmitate, qua maxima pars exercitus illis diebus est defuncta, ita quod de vita ipsius modicum sperabatur. Sed eo capto, providente ipso, qui diligentibus se omnia cooperari facit in bonum, soldanus per medicos suos, qui melius quam nostri noverant artem curationis hujusmodi, fecit eum diligenter custodiri & sanari, & omnia necessaria, quæcumque Rex petivisset, abundanter & curialiter ministrari. Sic se per Saracenum ex morbo gravissimo restitutum, refert Joinvillius num. 130. Verum Saraceni hanc erga Christianos ægros humanitatem non exhibebant nisi spe lucri, ex eorum redemptione percipiendi; pauperes enim infirmos ovium instar jugulabant: deinde, ut præmittit Nangius, Gens illa sceleratissima præter blasphemias, quas in contumeliam Creatoris proferebant, in conspectu populi Christiani crucem flagellis cædentes, in eam spuebant, & in opprobrium fidei Christianæ viliter pedibus conculcabant. Demum auri cupiditate fecisse, quidquid Christianis fecerunt boni, patet ex sequentibus, quæ jam narrare aggredimur.

[674] [dein eidem, aliisque gravia minatur, quo plura extorqueat.] Sane post captionem nostram, inquit S. Ludovicus in epistola, per dies aliquot jam dictus soldanus requiri nos fecit de treugis faciendis, petens instanter non sine minis & austeritate verborum, quod sublato moræ dispendio, faceremus sibi restitui Damiatam, cum omnibus rebus ibidem inventis, & resarciremus omnia damna, & expensas, quas fecerat usque ad tempus illud a die, qua receperant Damiatam Christiani. Non modo Damiatam, sed insuper oppida quædam Palæstinæ initio petiisse soldanum, variosque terrores Christianis objiciendos curasse, imo & cruciatum gravissimum Regi intentasse, ut plura extorqueret, disces ex Joinvillio num. 135 & seqq. Verum, cum videret soldanus invictam Regis constantiam nec minis concuti posse, nec terroribus frangi, ac Damiatam quam primum recipere desideraret; mitior factus, honestiores pacis conditiones obtulit, quibus Rex continuo consensit, suam, aliorumque redemptionem pactus iis conditionibus, quas mox ex ipso audiemus, dum pauca circa Damiatam notaverimus.

[675] [Damiatam dolo tentasse dicuntur Saraceni: de urbis statu inquirit Rex:] Matthæus Parisius pag. 531 refert Saracenos dolo usos ad Damiatam recuperandam, Rege non redempto: videlicet eo profectos ingenti agmine, armis, scutis, & vexillis Christianorum instructos, ut pro Christianis intromitterentur in urbem: verum agnitos ex moribus, atque urbe prohibitos fuisse; indeque, spe recipiendi Damiatam frustratos, mitius agere cœpisse cum captivo Rege. Quod factum fidei auctoris relinquo, quam propter multiplices in hoc bello referendo errores non meretur magnam. Certius est, quod scribit Gaufridus de Bello loco num. 9, Regem priusquam consentiret in restitutionem Damiatæ, eo misisse nuntios, qui de statu urbis inquirerent; atque ex iis audivisse, non eas esse in urbe vires, ut diuturnam obsidionem sustinere possent; alioquin, si urbs contra vim Saracenorum servari potuisset, in ejus restitutionem numquam fuisse consensurum. Hinc intelliges, cur Ludovicus apud Joinvillium num. 138, mirantibus Saracenis, reginam consulere voluerit, an illa redemptionis captivorum vellet persolvere pretium. Hisce expositis, audiamus quas redemptionis suæ, suorumque omnium, atque induciarum conditiones cum soldano pactus fuerit Ludovicus.

[676] Illas ipse refert hoc modo: Tandem post multos tractatus treugas inivimus usque ad decennium, [redemptione captivorum, & induciis cum soldano pactis,] sub hac forma videlicet, quod idem soldanus nos & omnes, qui capti fuerant a Saracenis, postquam venimus in Ægyptum, Christianos captivos, nec non & omnes alios, de quibuscumque partibus oriundos, qui capti fuerant a tempore, quo soldanus Kyemel *, avus ejusdem soldani Caym *, cum imperatore treugas inierat, & carcere liberaret, & liberos abire permitteret, ubi vellent: & quod terras, quas Christiani in regno Jerosolymitano tenebant in adventu nostro, cum omnibus pertinentiis in earum pace tenerent. Nos autem tenebamur ei reddere Damiatam, & octingenta millia bisantiorum Sarracen pro liberatione captivorum, & damnis, & expensis prædictis, de quibus jam solvimus quadringentos; & liberare omnes Sarracenos captos in Ægypto a Christianis, postquam illuc venimus: nec non & eos, qui capti fuerant in regno Jerosolymitano, a tempore treugarum olim factarum inter imperatorem & soldanum prædictum.

[677] Adjecto, quod omnia bona nostra mobilia, & omnium aliorum apud Damiatam remanentia, [conditionibus hic relatis,] post recessum nostrum salva forent, & sub custodia & defensione ejusdem soldani, portanda ad terram Christianorum, quandocumque opportunitas haberetur. Omnes etiam Christiani infirmi, & alii, qui pro vendendis rebus suis, quas ibi habebant, in Damiata moram traherent, tuti similiter essent, recessuri per terram vel per mare, quando vellent, sine impedimento vel contradictione quacumque. Et omnibus illis, qui per terram vellent recedere, tenebatur idem soldanus usque ad terram Christianorum securum præstare conductum. Joinvillius num. 138 habet, petiisse soldanum decies centena millia bysantiorum aureorum, quæ valebant eo tempore quingentis millibus librarum; ac Regem ejus postulationi continuo acquievisse: at soldanum, laudata Ludovici liberalitate, ducenta bysantiorum millia mox ei remisisse.

[678] Pactis, juratisque utrimque hisce conditionibus; cum jam Damiatam versus, [ipse a suis occiditur,] dimittendi veherentur Christiani, incommodum accidit nec opinatum, quo & periculum adierunt præcedenti majus, & liberatio eorum aliquot diebus fuit procrastinata. Regem hæc breviter referentem audiamus: Unde, inquit, cum hujusmodi treugæ inter nos & soldanum prædictum, præstitis juramentis, hinc inde firmatæ fuissent: & jam idem soldanus esset cum suo exercitu in itinere veniendi adversus * prope Damiatam pro complendis omnibus supradictis: accidit divino judicio, quod quidam milites Sarraceni, non sine conniventia vel majoris partis exercitus, irruentes in soldanum prædictum, surgentem in mane de mensa, post prandium, ipsum immaniter vulneraverunt; & de suo tentorio exeuntem, ut posset fugæ beneficio liberari, videntibus fere omnibus admiratis, & aliorum Sarracenorum multitudine, frustatim gladiis trucidarunt. De tempore hujus cædis non consentiunt omnino auctores: etenim Continuator Tyrii col. 734, quem sequitur Sanutus lib. 3, part. 2, cap. 3, secunda die Maii occisum scribit. Guilielmus vero Tripolitanus, auctor item coævus, in Fragmento de statu Saracenorum apud Chesnium tom. 5, pag. 432 cum his non concordat: nam XXXII dies carceri Regis assignat, & sequenti, cum liberari debebat, soldanum occisum scribit, quod secundum ejus calculum factum oportuit die VIII Maii, cum V Aprilis Rex fuerit captus. Attamen secunda die Maii hanc cædem contigisse existimo, cum Joinvillius num. 139 huic calculo utcumque possit accommodari, non alteri; & Carnotensis num. 10 die Lunæ cædem factam affirmet. Unde, cum dies Lunæ ante Ascensionem Domini fuerit secunda Maii, illa die occisus est soldanus Moaddham.

[679] [cujus cædis locus, causa, & modus referuntur.] Joinvillius num. 139 cædem hanc accidisse docet in palatio quodam ejusdem ad Nilum sito, ubi diem cum Rege statuerat, qua, Damiata reddita, captivi dimitterentur. Num. autem 140 & seqq. causam hujusce cædis & modum describit: nec multum ab eo abludit Abulpharagius in Historia dynastiarum pag. 324, adjungens rationes, cur adeo ad liberationem Regis festinaverit soldanus, cujus verba ad confirmationem Joinvillii subjungo: Cum autem jam in potestatem Al Malek Al Moaddhemi pervenisset Francorum Rex, dixerunt ipsi mamluci minores ipsius coætanei: Videmus omnia penes Shairoldorram, & principes esse, neque tibi de regia potestate quicquid præter nomen esse… Nec alia hujus rei causa est, quam quod tibi ipsis opus sit ad Francos oppugnandos, præter quos nullus est tibi hostis. Sententia ergo nostra est, ut cum Rege isto, & qui cum eo sunt principibus, pacem ad temporis, quod tibi visum fuerit, spatium facias; neque enim ille tibi in aliquo, quod volueris, adversabitur, si ipsum bene tractaveris, vitamque ei concesseris, acceptis nummis & gemmis, quæ ipsi Damiatæ sunt: ita tibi Damiata dedita, statim abiturus es, & ipsius, sectæque ipsius noxa liberaberis, simulque securus a principibus eris, neque exercitui servire cogeris; sed in regno tuo, quem visum tibi fuerit, retinebis, quem minus gratum habueris, amovebis. Propendens igitur Al Moaddham in ipsorum sententiam, & consilium probans, negotio cum Re de Fransa * transacto, ipsum, prout sibi visum est, ad jurandum adegit, emiris * primariis in aliqua rerum istarum haud consultis. Illi ergo, quid ageretur, perspecto, & animum Al Moaddhami ab ipsis alienatum esse compertum habentes, quidque ipsis facere statueret, ira conciti in ipsum insilierunt. Ipse vero fugiens in turrim quamdam ligneam, quæ ibi fuit, ascendit, cui illi ignem intulerunt; qui cum ad ipsum pertingeret, eumque adureret, se in Nili rivum conjecit: illi vero accedentes sagittis eum in aqua petierunt, adeo ut & submersus & vulneratus periret.

[Annotata]

* lege Saraceni sine &.

* alias Camel.

* alias Moaddham

* forte advectus

* i. e. Rege Franciæ

* i. e. principibus Ægypti

§ LIV. Terrores varii captivis objecti, miraque in iis Regis constantia: pactum induciarum renovatum, ac liberati cum Rege captivi: fabella de sacrosancto Christi Corpore Saracenis in pignus dato.

Occiso soldano, varii terrores Christianis principibus fuerunt illati a sanguinolentis Saræcenis, de quibus oculatus testis Joinvillius num. 143. [Post varios terrores, in quibus mire eluxit Sancti constantia,] Quanta autem in hisce fuerit Ludovici constantia, ex paucis intellige. Venit ad eum percussor soldani, teste Joinvillio num. 142, manu adhuc sanguinolenta, qua cor soldano extraxerat, petiitque quid sibi daturus esset Ludovicus, quod inimicum ejus occidisset: at ille ne responso quidem hominem dignatus est. Vel idem ille, vel alius soldani percussor, cruentum, evaginatumque gladium ita coram Rege vibravit, ac si eum vellet perimere, jactitans in sua esse potestate, vel libertatem ei concedere, vel vitam eripere; libertatem autem daturum, si ab eo eques crearetur. At respondit intrepide Ludovicus, se militia non donare hominem a fide Christinana alienum; donaturum vero, si fidem amplecti vellet Christianam. Denique vel maxime patuit invicta ejus animi fortitudo, in recusanda jurandi formula, quam ei post renovatum redemptionis pactum præscribere volebant Saracenorum principes, uti post pauca narrabimus. Porro post primos istos terrores, Saracenorum principes bono animo Regem esse jusserunt, ut habet Guilielmus Carnotensis num. 10, dixeruntque brevi liberandum, si pacta servare vellet. Imo, Joinvillio teste num. 148, egerunt etiam de conferendo ei Ægypti imperio; nec id se recusaturum fuisse Joinvillio asseveravit Ludovicus, licet barbaros Saracenorum mores non ignoraret. Verum plus valebat apud Sanctum fidei ea occasione propagandæ studium, quam metus mortis deterrebat.

[681] De renovato post hæc a Ludovico cum Saracenorum principibus suæ suorumque redemptionis pacto, [pactum cum Rege renovant Saracenorum principes:] agit num. 144 & seqq. Joinvillius. Narrat hæc ipse Ludovicus, simul perstringens quæ jam dicta sunt, hisce verbis: Quo perpetrato (soldani homicidio,) statim multi Sarraceni armati, in illo furoris calore, venerunt ad nostrum tentorium, ac si vellent, ut timebatur a multis, in nos & alios Christianos desævire: sed divina clementia eorum furiam mitigante, super firmandis treugis præhabitis cum soldano, & civitate Damiatæ liberatione festina, nos requisiverunt instanter. Cum quibus, præmissis tamen ab eis verborum & comminationum tonitruis, tandem sicut Domino placuit, qui tamquam Pater misericordiarum, & pius in tribulationibus consolator, gemitus compeditorum exaudit, firmavimus cum juramentis treugas, quas feceramus antea cum soldano; & ab omnibus & singulis eorum recepimus juramenta, juxta legem eorumdem super treugis nostris observandis: determinatis certis temporibus, infra quæ captivi liberarentur hinc inde, & Damiatæ civitas redderetur. In cujus redditione, & tunc cum admiratis eisdem, & ante cum soldano ea de causa non sine difficultate convenimus: quia spes nulla erat de retinenda civitate jam dicta, sicut certissime per illos intelleximus, qui ad nos de Damiata venerant, veritatem nullatenus ignorantes: propter quos de consilio baronum Franciæ, & quamplurium aliorum, potius elegimus Christianitati fore consultius, nos & captivos alios pro treugis hujusmodi liberari, quam civitatem taliter amittere cum residuo populi Christiani existentis in illa, quam * nos & alios sub tantis periculis in carcere remanere.

[682] Porro comminationum tonitrua, de quibus Rex loquitur, vel maxime fuerunt, quando agebatur de juramento, quo Rex pactum cum Saracenis initum confirmaret. Joinvillius num. 146 refert duplex per Saracenos exactum fuisse a Rege juramentum. Primum cum imprecatione, eaque sane gravissima, [at, dum juramento formulam addi volunt, quæ impia videbatur,] quod tamen præstare non recusavit Sanctus, non ignarus juramentum execratorium pro causæ gravitate licite fieri. Alterum plane impium Regi visum est, idque jurare constanter detrectavit. In eo autem de describendo auctores non omnino consonant. Joinvillius id exprimit his verbis: Alterum erat quod dicto casu, si Rex non servaret dicta promissa, perjurus haberetur, sicuti Christianus, qui Deum negavit, ipsiusque baptisma & legem ipsius; quique in odium Dei crucem conspuit, eamque pedibus calcat. In Vita secunda num. 20 auctor rem ita narrat: Rogarunt beatum Regem, ut & ipse juramento suo insereret, quod Deum negaret atque extra fidem Jesu Christi existeret, si pacta cum ipsis inita non observaret. Ita & Bonifacius VIII in Bulla Canonizationis apud Chesnium pag. 488. Anonymus autem apud Chesnium pag. 404 eodem sensu factum hoc totum sic enarrat: Habito itaque tractatu cum Sarracenis de sui sociorumque liberatione, quibusdam adjectis conditionibus pactum addentes, quod Mahometum negarent, nisi omnia pacta servarent, volebant quod & Rex diceret, quod Christum negasset, nisi omnia conservaret.

[683] [eam addere constanter renuit Ludovicus, nequidquam iis minitantibus:] Qui licet omnes conventiones servare & tenere proponeret, multique ad dicendum consulerent, & de proximo timeretur mortis periculum imminere, cum indignatione tamen respondit: Hoc numquam de ore meo exibit ob reverentiam Jesu Christi. Fortis ergo in bello Domini Ludovicus, fortis, inquam, & leo, qui furorem hostium frementium non expavit. Maxime cum hæc agerentur cum illis, qui soldanum statim occiderant… Et cum quidam admiraldus Regi diceret: Vos estis noster captivus, & in carcere nostro, & ita audacter loquimini & nobis? Aut facietis quod voluerimus, aut crucifigemus vos pariter atque vestros. Rex vero promptus ad martyrium, in nullo permotus respondit; quod, si eum occiderent, tamen ipsius animam non haberent. Suadebant quidem fratres aliique nobiles Regi, ut juraret hoc modo; id licitum esse dictitantes: imo etiam, teste Joinvillio num. 147, patriarcha Hierosolymitanus, quem graviter ea de causa cruciabant Saraceni. At ille nec suum, nec aliorum timorem in consilium adhibebat, sed omni timore superior, blasphema verba proferre constanter detrectabat.

[684] [qui, formula impia relicta; ejus juramento tandem acquiescunt;] Et vero non immerito ad dicta verba Rex sanctus exhorruit: etenim, quidquid dicerent præsentes Regi proceres, quantumvis etiam laudatus secundæ Vitæ auctor eorum opinioni adhæserit; difficulter mihi persuaderi sinam, formulam Regi propositam sine gravi peccato addi juramento potuisse, cum Deum negare non liceat sub conditione quacumque, etiam numquam futura, quamque vel maxime vitare decreveris. Nec hæc formula exponi potest, sicut exponitur formula juramenti execratorii. Exempli causa hæc: Deus me puniat, si pacta non servem, quæ exposita ad hunc sensum reducitur: Testem invoco Deum, me pacta servaturum, idque tam vere, ut pœnam non recusem ab ipso mihi infligendam, si ipsum mendacii testem invicem. Exponi, inquam, sic non potest, quin blasphemia manifeste appareat. Faciamus pericilum: Deum nego, si pacta non servem: id est testem invoco Deum, me pacta servaturum, idque am vere, ut ipsum mendacii testem invocem, eum etiam sim negaturus; quod tantumdem est, ac si diceret, ut gravi peccato perjurii gravissimum infidelitatis crimen sim adjecturus. Impia itaque fuit formula jurandi Ludovico proposita, ita ut mirer scrupulum a quibusdam vocari hanc pii Regis constantiam. Ceterum triumphavit invicta illius fortitudo non modo de timore Christianorum captivorum, sed etiam de furore Saracenorum: hi enim paulatim mitiores redditi, atque in admirationem versi, primo ejus juramento acquievere.

[685] Pactis autem utrimque juramento firmatis, statutus fuit dies VI Maii, [ac, recepta Damiata, Regem cum proceribus dimittunt.] quo, reddita Damiata, captivi dimitterentur liberi. Refert hæc Joinvillius cap. 16, ex quo intelliges, quam multa crudeliter, impieque contra conditiones juratas Damiatæ commiserint Saraceni; quantumque inter se disceptaverint, utrum captivos, accepta jam urbe, dimitterent; an omnes Mahometo immolarent. Contra vero, quam religiose se gesserit Ludovicus, ut integra mediæ partis, quæ ante discessum ex Ægypto persolvi debebat, fierit solutio. De hisce itaque breviter tantum loquentem Ludovicum audiamus: Die igitur statuta receperunt admirati prædicti civitatem eamdem: qua recepta, liberaverunt nos, & fratres nostros, nec non comites Britanniæ, & Flandriæ, & Suession., & multos alios barones, milites de regno Franciæ, Jerosolymorum, & Cypri. Et tunc spem firmam habuimus, ex quo nos liberaverunt & alios supradictos, quod de reddendis & liberandis omnibus aliis Christianis juramenta sua firmiter observarent, secundum continentiam treugarum. Porro Alphonsus frater Regis in carcere remansit obses, donec pecunia, Saracenis in Ægypto persolvenda, integre post biduum esset data. Regem autem ipsum pro aliis omnibus obsidem manere voluisse, refert Anonymus apud Chesnium pag. 404; at id proceres non permiserunt. Ceterum jam discessisse nobiles aliquot in Franciam die postero, seu Sabbati, priusquam Alphonsus carcere esset emissus, invenies apud Joinvillium num. 153, sed non recte ibidem inter illos legi comitem Flandriæ, in notis observabimus. Nunc, antequam Sanctum in Syriam abeuntem comitemur, refutanda venit fabella ineptissima, quæ, quantumvis sit deformis, suos tamen habuit amatores.

[686] Arturus a Monasterio in Martyrologio Franciscano ad XXV Augusti, [Fabella ineptissima de tradito Saracenis] seu pag. 396 hanc ita enarrat: Ob illius (Ludovici) liberationem petierunt infideles sibi tradi sacram Eucharistiam pro pignore: eo quod zelum ac pietatem illius sancti Regis agnovissent circa Christum Dominum, quem toto cordis affectu adorabat in eo augustissimo Sacramento; ut ad perpetuum dedecus, si Rex inclytus in exsolvenda pecunia impie fidem falleret, inexpiabilis a sulthano invidia maxime pio Regi conflaretur. Oppignorata itaque sacra Eucharistia, Rex Ludovicus liber dimittitur: a quo paulo post soluta pecunia, idem pignus sacrum læto animo recepit: secumque in Syriam deportavit. In cujus rei memoriam Sarraceni aurum hostia calici superincumbenti signasse eo tempore feruntur: eademque in tapetibus & figuris Ægyptiorum cernuntur: imo & apud Cayrum in introitu portarum visuntur nunc usque ipsamet insignia: nimirum calix cum hostia paulisper in altum elevata, & duo angeli hinc inde positi, ex una manu intortitia, & ex alia thuribula deferentes, in honorem sanctissimi Sacramenti. Denique ipsa Saladini, seu potius Saphandini sulthani effigies (ob victoriam de nostris reportatam) gerit in manu sceptrum aureum, cujus summitas calice cum superposita hostia, seu ciborio Eucharistico adornatur, cum hac inscriptione sceptrum circumiente, Victoriæ testis.

[687] [sacrosancto Domini Corpore in pignus,] Scio nonnullos id omne fabulam reputasse… Horum autem omnium rationes ita leves ac futiles censentur, ut proinde a nobis haud immerito rejiciantur, & opinatam fabulam flabello linguæ minime opus sit abigere: maxime cum nostra sententia firmioribus innitatur fulcris authorum non paucorum: inter quos primum Jani Vitalis Panormitani epigramma.

Accepit pignus victor Saladinus Jesu,
      Redderet ut regnis, te, Ludovice, tuis.
Tu pignus redimis multo pretiosius auro.
      Utra fides major, illa vel ista fuit?

Hisce addit auctores 16 partim Catholicos, partim heterodoxos, quorum nullus seculo XVI, quo floruit Panormitanus, est antiquior. Atque hæc sunt firmiora illa fulcra, quibus vir minime malus, at parum criticus, scriptorumque auctoritatem ponderare nescius, ridiculam hanc fabellam, ne dicam sacrilegam, confirmare studuit. Porro auctores ab eo citatos tanti hac in re faciendos non puto, ut discutere opus sit, verene scripserint hanc fabulam, an id eos scripsisse falso existimaverit Arturus: cum tamen inter eos nominet illustrissimum Spondanum ad annum 1250, lubet virum de Historia ecclesiastica bene meritum ab hac labe vindicare, fabellæque refutationem ejus verbis exordiri.

[688] [rationibus variis,] Quippe laudatus Spondanus num. 6, post relatam Regis constantiam in recusanda jurandi formula, de qua egimus, ex ea fabellam hanc refutat his verbis: Ex quibus fabulam illam quorumdam recentiorum, antiquis omnibus ignoratam refellas; qua tradunt Regem in fidei suæ pignus, ciborium cum sacratissima Eucharistia tradidisse. Præterquam enim quod Saraceni nihil tale pensi habuissent; qui Rex piissimus, quem Deum suum tanta conscientia coleret, impiissimorum barbarorum ludibriis committere sustinuisset, qui nec dubiæ jurisjurandi formulæ sese submittere induci potuit? Sunt autem, qui conjiciant inde fabulam ortam, quod Saraceni aurum eo tempore cudisse reperiantur cum figura azymi, calici superimpositi ea forma, qua in sacris uti solitum, eamdemque postea suis stromatis sive tapetis indere consueverint. Enimvero quis credat, Ludovicum, qui inusitata ceteris hominibus reverentia Dominum suum sub speciebus Eucharisticis latentem prosequebatur, uti ex Vita secunda num. 40 intelliges, tam sui fuisse dissimilem, ut eum traderet canibus furiosis, a quibus crucem flagris cæsam, sputis fœdatam, ac pedibus conculcatam ipse testatur in laudata sæpe epistola? Si ægre ferebant Galli proceres Regem suum postulari obsidem, si omnem de pace mentionem idcirco abrumpebant, æquone tulisset animo Rex sanctus, Deum suum obsidem postulari? Imo non mille potius mortes sustinuisset, quam tantum commisisset sacrilegium? Quo enim alio nomine hoc facinus appellem, non invenio.

[689] [ex Vitæ scriptoribus depromptis,] Verum necessum non est ex facti enormitate fabellam refutare, cum ejus falsitas ex ipsis Vitæ scriptoribus, iisque oculatis testibus, manifeste pateat. Carcere egressus est Ludovicus die Veneris VI Maii post mensem captivitatis & diem unum, idque reddita Saracenis Damtata, seu persoluto majori ex parte redemptionis pretio. Pars autem pecuniæ una danda erat, priusquam a Nilo Rex discederet, altera Accone erat persolvenda. Pars prior duobus post liberationem diebus persoluta est, relictusque pro ea tamdiu obses frater Regis Alphonsus. Pro altera vero parte pignus itidem Saracenis datum est, teste Joinvillio num. 145, qui ea de re hoc modo loquitur: Per hoc pactum Rex jurare debebat, quod solveret ducenta librarum millia, antequam a fluvio discederet, aliaque ducenta millia Accone iis daret, quodque pro cautione solutionis detinerent ægrotos, qui erant Damiatæ, cum balistis, apparatu bellico, machinis, carnibusque salsis, donec Rex mitteret, qui ea asportaret, mitteretque postrema ducenta librarum millia. Vides hic obsidem pro parte altera, pro altera cautionem idoneam: quid itaque opus est sacrilegam fingere cautionem contra testium oculatorum fidem? Contra fidem, inquam, testium oculatorum; nam & Guilielmus Carnotensis, Regis in carcere comes, num. 8 testatur, Missæ officium in carcere quidem peractum fuisse quotidie, sed absque consecratione: videlicet quod sanctissimum Sacramentum a Saracenorum injuriis non satis fuisset tutum.

[690] Lubet item considerare quam apte suis temporibus adornata sit fabella. [historiæ æque ac theologiæ contraria probatur.] Saladino datum inquiunt pignus sacratissimum. At jam diem supremum dudum obierat Saladinus, antequam natus esset S. Ludovicus. Saphadinum substituit Arturus, anachronismum scilicet correcturus. Verum & Saphadinus mortuus est, puero adhuc Ludovico, & pronepos ipsius imperium Ægypti occupabat, dum ibidem captus est Sanctus. Plures aliorum errores historicos, fabellæ adjectos, commemorare non lubet, nedum refutare. Consulere lector curiosus poterit in postrema Ughelli editione tom. 9, col. 8, ubi ea de re leget ridiculam Brundusinorum persuasionem: & Rerum Italicarum Scriptorum tom. 22, col. 555; ubi fabellam nihilo melius relatam inveniet. Etenim jam plura diximus, quam fabula mereatur, de qua dubites, impiane magis sit an ridicula, crisine magis historicæ quam theologicæ sit inimica. Ad Ludovicum itaque ex Ægypto redeuntem regrediamur.

[Annotata]

* legendum videtur &

§ LV. Adventus Sancti Acconem: consilium ibi institutum, redeatne an maneat in Palæstina: fratrum ejus, aliorumque reditus: perfidia Saracenorum in retinendis captivis, & cura Regis ad eos liberandos: gesta reliqua anni 1250.

[Delatus Acconem Ludovicus,] Joinvillius num. 158 narrat, dona ad Regem missa a liberis principis cujusdam Ægyptii; at tantam fuisse libertatem Sancti, carcere quidem, non tamen Ægypto adhuc egressi, ut eorum latorem, quod fidei desertor esset, a se abscedere jusserit. Idem num. 161 describit iter Acconense, incommodaque, quæ in illo Sanctus summa animi moderatione pertulit. Num. 162 summa lætitia, ac solemnitate ab egressis obviam Acconensibus exceptum fuisse docet. Ac demum num. 163 & seqq. fuse enarrat, consilium a Rege habitum, utrum in Palæstina maneret, an rediret in Galliam; auditisque principum sententiis, hac de re non parum divisis, cum Galli plerique proceres reditum suaderent, transmarini vero moram in Palæstina præferrent, statutum a Rege fuisse, ut, quotquot vellent, cum fratribus suis discederent, qui autem secum manere cuperent, id libere facerent: quod declaratum a Rege circa festum S. Joannis Baptistæ, ait num. 168: neque multo post hæc fratres Regis cum aliis quibusdam proceribus in Galliam abiisse. Quæ, aliaque interim cum perfidis Saracenis gesta, ex epistola Ludovici confirmata, atque ordine enarrata accipe:

[692] [captivorum reliquorum liberationem exigit: at paucos dimittunc Saraceni:] His itaque peractis, inquit, a partibus Ægypti recessimus, certos nuntios dimittentes ibidem ad recipiendum captivos a Sarracenis, & ad custodiam rerum, quas ibidem dimisimus: & * quod non habebamus navigia, quæ sufficerent ad portandum. Postmodum autem, venientes in actu de rehabendis captivis, quod multum insidet cordi nostro, sollicite cogitantes, remisimus alios solemnes nuntios & navigia in Ægyptum, ad reducendum captivos, & res alias, quas dimiseramus ibidem: scilicet, machinas nostras, arma, tentoria, quamdam quantitatem equorum, & alia multa bona. Sed admirati prædicti nuntios nostros, cum instantia postulantes reddi sibi captivos juxta formam treugarum, & alia supradicta, detinuerunt diutius in Babylonia, sub spe reddendi omnia, quæ petebant. Tandem vero post expectationem diuturnam de captivis omnibus, quos reddere tenebantur, qui sunt, ut firmiter dicitur, numero plus quam duodecim millia, inter antiquos & novos, non liberaverunt nuntiis nostris, nisi tantummodo quadringentos; de quibus pars quædam exivit de carcere pecunia mediante. De cæteris vero rebus nihil omnino reddere voluerunt.

[693] [imo & aliquos cogunt fidem negare, alios id detrectantes necant:] Imo, quod est detestabilius, post treugas initas & juratas, sicut intelleximus per nuntios nostros, & per captivos quosdam fide dignos de illis partibus redeuntes, electos juvenes de Christianis captivis, ducendo ad victimam tamquam oves, quantum in eis erat, compellebant apostatare a fide Catholica, appositis gladiis super eorum cervicibus, & clamare legem sceleratissimi Machometi, quorum multi imbecilles & fragiles exorbitaverunt a fide, legem illam detestabilem profitendo. Cæteri vero, tamquam athletæ fortissimi, in fide radicati, & in firmo proposito constantissime persistentes, minis vel flagellis hostium superari nullatenus potuerunt: sed certantes legitime, coronas martyrii receperunt sanguine rubritas: quorum sanguis, ut pro certo tenemus, clamabit ad Dominum pro populo Christiano, & advocati nostri erunt coram summo judice in cælesti curia, in causa, quam agimus contra fidei inimicos, utiliores nobis in illa patria, quam si nobiscum conversarentur in terris. Multos etiam Christianos, qui apud Damiatam remanserunt ægrotantes, gladiis trucidarunt. Nec de liberandis captivis Christianis, nec de rerum restitutione nostrarum, aliquam certitudinem habebamus, quamvis plene servaverimus conditiones, & pacta, quæ cum eis habuerimus, & parati fuerimus observare.

[694] Ad hoc cum post treugas initas & liberationem nostram, firmam haberemus fiduciam, quod, [hinc consulit proceres Ludovicus, redeatne an maneat in Syria;] liberatis captivis, terra transmarina, quam Christiani tenebant, in statu pacifico permaneret, usque ad tempus in treugis diffinitum; voluntatem & propositum habuimus ad partes regni Franciæ revertendi: & jam disponi feceram de navigio, & aliis, quæ ad nostrum passagium * necessaria videbantur. Sed aperte videntes per ea, quæ superius sunt expressa, quod admirati prædicti aperte contra treugas veniebant, & contra propria juramenta, nobis & Christianis illudere non verentes, requisivimus consilia baronum Franciæ, prælatorum domorum Templi, Hospitalium sancti Joannis, & sanctæ Mariæ Teutonicorum, & baronum regni Jerosolymitani: & communicatum quidem esset nobis ineuntibus hujusmodi faciendum: quorum major pars concorditer asserebat, quod si nos recedere contingeret his diebus, prædictam terram dimitteremus omnino in amissionis periculo constitutam; & noster recessus non esset aliud, nisi eam totaliter exponere Sarracenis: maxime cum in statu tam debili, & tam miserabili his diebus esset, proh dolor! constituta.

[695] Captivi etiam Christiani, qui ab infidelibus detinentur, [usque auditis, manere statuit, at fratres in Franciam dimittere:] post recessum nostrum poterant pro perditis reputari, omni spe de liberatione ipsorum sublata. Si autem contingeret nos morari, sperabatur quod ex mora nostra posset aliquod bonum evenire: ex quo etiam liberatio captivorum, & castrorum & villarum regni Jerosolymitani retentio, & quædam alia toti Christianitati utilia possent, auctore Domino, provenire: maxime cum inter soldanum Halapiæ, & Babyloniæ gravis discordia sit exorta. Qui soldanus, congregatis suis exercitibus, jam cepit Damascum, & quædam castra sub dominio Babyloniæ constituta: processurus, ut a multis asseritur, in Ægyptum ad vindicandum mortem interfecti soldani, & ad terram illam, quantum poterit, occupandam. His igitur consideratis attente, prædictæ Terræ sanctæ compatientes miseriis & pressuris, qui ad ejus subsidium veneramus, ac captivorum nostrorum captivitatibus & doloribus condolentes, licet nobis dissuaderetur a multis morari in partibus transmarinis; maluimus tamen adhuc differre passagium, & morari per tempus aliquod in regno Syriæ, quam negotium Christi totaliter relinquere desperatum, & captivos nostros in tantis periculis constitutos. Karissimos autem fratres nostros A. Pictaviensem & K. Andegavensem comites, ad karissimæ dominæ ac matris nostræ, nec non & totius regni consolationem in Franciam duximus remittendos.

[696] Eos cum Guilielmo Flandriæ comite discessisse die festo S. Laurentii, [Gallos vero per epistolam tunc missam] seu X Augusti, notat sæpe citatus Tyrii Continuator col. 734; nec dubium esse potest, quin Rex hanc ipsam, quam præ manibus habemus, epistolam iis tradiderit in Galliam perferendam, cum illa mense Augusto scripta sit; adeo ut omnia, quæ ex illa narravimus, ante id tempus sint peracta. Porro Ludovicus, qui hoc tempore Acconem muniebat, ut habet mox memoratus Tyrii Continuator, cui castellum Cayphas adjungit Nangius pag. 359, quod oppidum est maritimum ad radices montis Carmeli; quique exercitum suum, teste Joinvillio num. 168, quantum posset, restaurare satagebat, cum non ignoraret debiles sibi vires futuras sine novo Gallorum subsidio, eos in fine epistolæ ad expeditionem hortatur verbis pietate sua, studioque rem Christianam promovendi dignissimis, quæ subjungo: Cum igitur omnes, qui in nomine Christiano censentur, zelum habere debeant ad negotium memoratum, & vos præcipue, clerici, qui de illorum sanguine descendistis, quos Dominus ad Terram sanctam acquirendam, tamquam populum peculiarem elegit, quam acquisitionis titulo propriam reputare debetis, universitatem vestram ad illud servitium invitamus, qui nobis in cruce servivit, & pro redemptione vestra sanguinem proprium effundendo, extitit, ita quod corda vestra nova sint in Christo Jesu. Gens enim illa sceleratissima, in contumeliam Creatoris, præter blasphemias, quas dicebant in conspectu populi Christiani, crucem flagellis cædebant, spuebant in eam, & deinde viliter pedibus conculcabant, in opprobrium fidei Christianæ.

[697] [hortatur ad expeditionem suscipiendam,] Eia ergo, milites Christi, peculiaris Papæ Dei vivi, accingimini & estote viri potentes ad vindicandas injurias, & opprobria supradicta; actus vestros ad antecessorum vestrorum exempla reducite, qui specialiter inter cæteras nationes fuerunt in fidei exaltatione devoti, & sinceritatis affectu dominis suis temporaliter obsequentes, totum orbem gestis insignibus impleverunt. Præcessimus vos in obsequium Dei, assequimini nos pro Deo, tandem nobiscum, licet tardius deveneritis, recepturi, Domino largiente, mercedem, quam euangelicus Pater-familias primis donavit vineæ suæ operariis, & extremis. Insuper, præter indulgentiam generalem crucesignatis indultam, venientes, vel competens subsidium transmittentes, in nostrorum subsidium, immo potius Terræ sanctæ, dum ibi præsentes fuerimus, apud Deum, & homines multum sibi favoris, & honoris acquirent. Expedite autem negotium; ut illi, quibus virtus Altissimi inspirabit venire, vel mittere in subsidium memoratum, præparent se venturos vel missuros in passagio instantis mensis Maii vel Aprilis: ipsi autem, qui parati esse non poterunt ad transmittendum in illo passagio, saltem in secundo sequenti passagio sancti Johannis transfretare procurent in subsidium memoratum. Acceleratione enim opus est, & mora dispendiosa videtur, juxta negotii qualitatem.

[698] [precesque episcoporum & aliorum flagitat.] Vos autem prælati, & alii Christi fideles, pro nobis & memorato negotio Terræ sanctæ specialiter orationum instantia interpellare velitis Altissimum, ac in locis vobis subjectis faciatis specialiter exorari, ut quod nostra peccata præpediunt, divinæ suæ propitiationis annuente clementia, vestrarum, aliorumque bonorum orationum suffragiis valeat. Actum Acon, anno Domini MCCL, mense Augusto. Hactenus Rex sanctus, cujus animum tot malis non modo non fractum vides, sed nihil immutatum; adeo ut ejus pietati & constantiæ optime congruant verba, quæ ei tribuit Matthæus Parisius pag. 605, postmodum ad Regem Angliæ dicta: Amice mi Rex, quantam & qualem pro amore Christi peregrinus corporis & animæ passus sum amaritudinem, non est facile demonstrare. Et omnia mihi evenerunt adversa, grates tibi refero, Altissime. Reversus autem ad me ipsum, & ad cor meum regressus & ingressus, plus gaudeo de patientia, quam mihi Dominus per sui gratiam concessit, quam si totus mihi mundus subderetur. At hæc paullo latius expendemus, cum excusa jussu ipsius moneta videbimus, quam non erubuerit cum Paulo catenam suam: nunc autem reliqua anno 1250 in Syria gesta prosequemur.

[699] Præcipua ratio, cur in Syria persistere decreverat Ludovicus, [Sanctus restaurando exercitui intentus,] erat captivorum liberatio, & securitas Christianorum ibidem degentium. Ut autem hunc finem consequeretur, mox a fratrum suorum discessu exercitum suum curavit reparandum, quantum posset, uti memorat num. 168 & seq. Joinvillius, quem cum aliis stipendio suo adscivit. Interim carcere Saracenorum liberatum magistrum Hospitalariorum Guilielmum de Castro novo cum equitibus 120, aliisque circiter 800 refert Continuator Tyrii col. 734, atque ipse Guilielmus in Additamentis Matthæi Parisii pag. 119 ea de re sic loquitur: De nobis si audire delectat notificantes, quod per Dei gratiam cum triginta de fratribus nostris, & aliis religiosis & sæcularibus multis domini Regis Franciæ interventu de carcere Babyloniorum liberati, decimo septimo die mensis Octobris civitatem intravimus Accon, multitudinem maximam fidelium in captivitate Ægypti relinquendo, quam speramus cum Dei auxilio in proximo liberandam. Neque vana spes fuit; id enim, licet paullo serius, consecuta tandem est insignis Ludovici charitas & industria.

[700] Circa idem fere tempus, ut narrat Joinvillius cap. 19, [legatos Frederici recipit: deinde soldani Alapiæ fœdus cum eo sancire volentis,] trium principum legati ad Regem venere. Primi erant Frederici imperatoris, quem legatos in Ægyptum misisse jam diximus num. 672: verum gaudebant Galli non pauci, illos post liberationem suam e carcere fuisse advectos. Hos secuti sunt legati Nazeri Alapiæ soldani, quem Damasci soldanum vocat auctor, quod urbem illam jam Ægyptiis eripuisset. Conabatur hac legatione Nazerus S. Ludovicum ad partes suas attrahere contra Ægyptios, non alia intentione, opinor, quam ut totam Ægyptum sibi ejus auxilio subjugaret. At, quamvis Ægyptii inducias dudum rupissent, adeoque liberum esset Regi bello eos impetere, festinandum tamen non putavit; sed respondit solum Nazero per legatos suos, se missurum ad Ægyptios, qui eos interrogarent, an pactas induciarum conditiones implere vellent; quod si renuerent, fœdus cum Nazero contra illos initurum.

[701] Idonea sane hæc erat occasio, qua vel ab invitis Ægyptiis extorqueret Ludovicus, [cujus metu captivos ab Ægyptiis extorquet:] ut conditiones induciarum implerent captivos dimittendo: neque vero occasioni defuit: nam misso in Ægyptum viro prudente & forti Joanne de Vallance, adeo ille Saracenos Ægyptios minis, exprobrataque perfidia terruit, ut Joinvillius num. 180 dicat, omnes eo tempore captivos equites carceribus exemptos, atque ossa defuncti dudum Jafensis comitis restituta, ita ut præter ingentem plebis multitudinem ducentos equites ad Regem reduxerit: in quibus vestibus, aliisque necessariis instruendis Sancti charitas mirifice eluxit. Quod an hoc, an sequenti anno contigerit, non exprimit auctor; contigisse autem hoc anno, aut certe sub initium sequentis necesse est; cum eo, quo hæc facta sunt, tempore Accone moraretur Ludovicus, unde discessisse videbimus anni sequentis mense Martio. Ceterum liberatis captivis, necdum sibi satisfactum dixit Ludovicus: quid autem præterea ab Ægyptiis exegerit, atque etiam impetraverit, suo loco videbimus.

[702] Tertia legatio ad Regem missa, dum Accone morabatur, erat principis Assasinorum, seu Senis montis, [minaces principis Assasinorum legatos intrepide excipit: dein supplices donis honorat.] ut vocant. Miserat idem ille sicariorum princeps, de quo num. 331 disputavimus, anno 1236 sicarios de grege suo duos, qui Ludovicum in Gallia interficerent; at paullo post, mutato consilio, alios destinaverat, qui eumdem periculi admonerent: quos omnes pro sua benignitate cum donis eo tempore Rex remiserat. Hoc autem anno rursum suos misit ad Regem, qui minis intentatis illum ad munera offerenda inducerent. Verum intrepidus Ludovicus eos, opem ferentibus Hospitalariorum & Templariorum magistris, tanta excepit constantia; ut iidem ad tempus statutum rursus cum principis sui donis adessent, & amicitiam ejus humilibus litteris exposcerent: quo factum, ut Ludovicus, qui minis non cesserat, muneribus etiam se superari non sineret. Rem fusius expositam vide apud Joinvillium loco assignato. Porro tantas inter curas nec regni sui oblitus est Ludovicus, nec beneficentiæ sibi consuetæ: etenim hoc anno ad Blancham reginam litteras dedit, ut reditus monachorum Regalis montis commutaret, cum melioribus procul dubio: & vineas quasdam monialibus Melodunensibus donaret. Capellaniam præterea fundavit Pisciaci, assignatis reditibus. Et controversiam inter Roberti comitis Artesiæ heredes & Pontivi comitem jam ante carcerem suum mense Martio composuerat; ut videre est apud Martenium tom. 1 Collectionis amplissimæ Col. & seqq. in litteris ejus variis. Hoc item, vel sequenti anno monachos in monte Carmelo invisere potuit, quod ab eo factum videbimus.

[Annotata]

* redundat illud &

* i. e. transfretationem

§ LVI. Anno 1251 Cæsarea munita: bellum inter soldanum Alapiæ & Ægyptios: litteræ Ludovici subsidium postulantis: factio Pastorellorum in Gallia.

[Post piam peregrinationem, Cæsaream instaurat,] Anno 1251 præcipua S. Ludovici cura fuit, ut Cæsaream Palæstinæ, ante Turrim Stratonis dictam, cujus muros Saraceni dudum dejecerant, novis munitionibus firmaret, sicut habet sæpe laudatus Tyrii Continuator col. 734. Attamen, priusquam eo tenderet, mense Martio piissimam instituit peregrinationem in Nazareth, quam narrat num. 38 Gaufridus biographus, ubi in festo Annuntiationis beatæ Virginis rem divinam coram ipso peregit legatus Pontificius. Inde Cæsaream petiit urbem maritimam, Acconem inter & Jafam sitam, ubi toto hoc anno castrametatus fuit, illamque novis muris cinxit, quietam, commodamque ad id occasionem præbentibus Saracenorum Ægyptiorum atque Alapensium discordiis, qui, licet castra habuerint non longo admodum intervallo ab ejus castris remota, opus impedire noluerunt, quod utraque pars Ludovicum sibi adjungere conaretur. Dum hisce occupabatur Sanctus, aliqui subinde nobiles Christiani cum subsidio modico ad ipsum accedebant, ut habet Joinvillius num. 192 & seqq. Legati etiam, quos ad Tartarorum imperatorem ante biennium missos diximus, tunc ad ipsum reversi sunt, sed re fere infecta, quod imperator Caiucus defunctus esset, nec alius adhuc ejus loco substitutus, vidua defuncti imperium interim administrante, a qua litteras cum munusculis ad Regem detulerunt. Multa item de imperio Tartarorum, eorumque moribus retulerunt; quæ narrata habes apud Joinvillium num. 184 & seqq.

[704] Porro, quamvis non eas haberet tunc copias militares Ludovicus, [atque ex mutuo Saracenorum bello in spem erectus,] quibus res magnas contra Saracenos aggredi valeret; sperabat tamen ex eorum discordia aliquid Christianis boni oriturum. Etenim soldanus Alapiæ, occupata Damasco, Ægyptum invasit. Unde, cum & Ægyptii magnas collegissent copias, atrox inter eos fuit prælium: cujus illum fuisse exitum ait Joinvillius num. 208, ut utraque pars altero cornu vicerit, altero victa fuerit; majus tamen damnum fuisse videtur Alapensium, quibus laudatus Sanutus & Abulpharagius pag. 325 cladem attribuunt; ita ut Sanutus affirmet vix duo millia Alapensium evasisse. Sanutus lib. 3, part. 12, cap. 4 hoc prælium contigisse ait anno 1250; consentit Continuator Tyrii col. 734. Verum ex epistola S. Ludovici mox recitanda constat, Alapenses non nisi mense Julio anni 1251 Gazam venisse, recedentibus Ægyptiis. Si itaque continuo Ægyptum ingressi sunt, mense Augusto ejusdem anni cum Ægyptiis confligere potuerunt; aut serius. Imo si prælium acciderit 2 Februarii, ut ex Ms. narrat Chaizius tom. 2, pag. 123, certum est non contigisse ante annum 1252. Cum tamen hac clade non ita fractus esset Alapiæ soldanus, quin vires suas restaurare posset, bellumque prosequi, quemadmodum revera fecit; atque Ægyptii etiam non modicum accepissent detrimentum; hi amicitiam S. Ludovici nihilo segnius quam ante desiderabant: ita ut fœdus Christianis utilissimum; quin & regni Hierosolymitani recuperationem sperare merito posset Ludovicus, modo exspectatum ex Gallia subsidium habuisset. Litteras itaque ad Alphonsum fratrem dedit, ut illud maturaret, quas subjicio ex Miscellaneis Labbei a pag. 656:

[705] Ludovicus Dei gratia Francorum Rex carissimo fratri, [per litteras, quibus eorum,] & fideli suo Alfonso Pictavensi, & Tolosano comiti salutem, & fraternæ dilectionis affectum. Post recessum nunciorum nostrorum, quos ad partes destinavimus transmarinas, Bartholomæi videlicet capellani nostri, & Johannis de Domibus militis, acta sunt apud nos hæc, & circa partes Terræ sanctæ, quæ inferius exprimuntur. Quidam admiratus unus de majoribus totius Ægypti dictus Feres-Katay, qui, sicut celsitudini vestræ jam scripsimus, venerat in partes regni Jerosolymitani cum duobus fere millibus Turcorum ad impugnandum soldanum Alapensem, & ad recuperandum regnum Damasci, quod idem soldanus post mortem interfecti soldani Babylonis occupaverat, moratus est assidue apud Neapolim civitatem, quæ distat a Cæsaræa circa per novem leucas, ibidem per aliquod tempus succursum expectans, ubi paulatim veniunt ad ipsum aliqui de Ægypto. Soldanus autem Alapensis, collecta multitudine bellatorum, quos ex diversis partibus congregavit, magnum & multo majorem exercitum misit circa partes prædictas, ad exterminandos Babylonicos eosdem, qui adversus dictum exercitum Alapensem plures exeuntes insidiabantur eisdem. Aliquotiens vero cum appropiarent acies hinc & inde, dictum fuit pluries apud nos, & credebatur pro certo, quod ad invicem pugnare deberent. Sed tamen sese longius retrahebant.

[706] [suumque statum exponit,] Sane accepimus aliquoties nuncios hinc & inde, quos nobis apud Cæsaream destinarunt. Sed eorum verba nimis clausa fuerunt, & nullius efficaciæ. Ex quibus etiam nulla jungi potuit concordatio treugarum. Siquidem postquam venimus Cæsaream, in tranquillo, & quieto statu fuit exercitus Christianus, nec ex aliqua parte molestiam sustinuit vel gravamen per aliquos Saracenos, nec etiam per Beduinos, sicut multotiens solet accidere in exercitibus citra mare. Fuit etiam assidue per Dei gratiam satis copiosa ubertas victualium, & aliorum necessariorum in exercitu, & inter Acon & Cæsaream iter liberum & securum, absque Saracenorum, vel aliorum quorumcumque molestia. Præterquam quod aliquando piratæ, sicut consueverunt facere circa maritima, quibusdam per mare navigantibus damna aliqua intulerunt, licet galeas *, & vasa * armata ad sumptus nostros teneamus in mari. A quibus tamen nuper vas quoddam plenum hujusmodi escariis * captum fuit, & quia inde capta fuit justitia *, hujus rei eventus aliis multum terroris incussit, ita quodammodo liberior erit, & securior via maris.

[707] [subsidium e Gallia] Nuper siquidem, cum memoratus exercitus soldani Alapensis transacto flumine versus Neapolim, ubi prædicti Turci Babyloniæ morabantur, propius accessisset, soldano ipso apud Damascum remanente cum paucis, tandem die Sabbati post festum B. Mariæ Magdalenæ præfatus admiratus Babyloniæ una cum Turcis suis, cognito eorum accessu, non expectata eorum multitudine, cui resistere non poterat longe viribus inferior, castra amovit, & a loco prædicto subito recedens, iter arripuit versus Gazam. Deinde subsequentes Alapini per partes illas transitum fecerunt, Babylonicis præcedentibus, qui cum apud Gazam venissent persequentibus Alapinis, & ad locum ipsum tandem accedentibus, recesserunt iidem Babylonici fugientes, & per desertum direxerunt versus Babylonem iter suum. Hæ siquidem inimicitiæ, & guerræ, quæ huc usque durarunt, & adhuc durant per Dei providentiam inter hostes fidei Christianæ, & multum ipsi Christianitati perutiles, & necessariæ extiterunt, & esse poterunt Domino concedente.

[708] [quam citissime postulat:] Creditur enim verosimiliter & speratur, quod si nobis præsentialiter adveniret ex aliqua parte succursus, treugas bonas & utiles Christianitati reportare possemus ab aliqua partium, vel forsitan ab utraque. Propter quod necessarium esset maxime ad præsens, ut festinanter succursus aliquantus veniret ducentorum militum ad accelerationem negotii, & nostrum ac ipsius terræ commodum perficeret, & levamen. De statu nostro nosse vos volumus, nos per Dei gratiam sanos & incolumes apud Cæsaream Palestinæ morari in castris una cum exercitu Christiano circa firmaturam fortericiæ civitatis ejusdem insistentes, & cum jam pro magna parte processum sit in operibus murorum, nunc etiam ad consummationem operis assidue laborando de die in diem operari facimus ad muros pariter & fossata. Denique de statu carissimæ dominæ & matris nostræ, vestro, carissimi & fidelis nostri Karoli Andegaviæ & Provinciæ comitis, & carissimæ sororis nostræ, quem semper audire prosperum affectamus, & rumoribus partium vestrarum, quoties oportunitas nunciorum affuerit, curetis nos reddere certiores. Datum in castris juxta Cæsaream Palestinæ anno Domino millesimo ducentesimo quinquagesimo primo in crastino sancti Laurentii martyris. Hactenus S. Ludovicus.

[709] Mirum videri potest, ne post has quidem litteras majora Regi submissa esse subsidia: [quod ideo non fuisse submissum videtur: quia exorti in Gallia] verum obstitisse præcipue crediderim sceleratam Pastorellorum colluviem, quæ Galliam hoc anno afflixit, nec modicum regno creavit periculum. Auctor illius erat impostor quidam Hungarus, Jacobus nomine, qui se prophetam mentiebatur verbis non tantum, sed & habitu externo: hic autem specioso prætextu succurrendi S. Ludovico, crucem prædicabat, multosque simplices maxime pastores, unde & Pastorelli nominati sunt, ad se aggregabat. Deinde, adjungentibus se etiam pueris, & sceleratis quibuslibet, in tantam excreverunt multitudinem, ut formidini essent ipsis etiam urbium magistratibus: ad tantam vero prolapsi sunt audaciam, ut nihil non sibi licitum crederent, nullum flagitii genus impune non perpetrarent. Audi Guilielmum Nangium pag. 358 hæc breviter describentem.

[710] Anno Domini MCCLI facta est crucesignatio Pastorellorum & puerorum multorum, [Pastorelli eam misere affligebant.] quorum aliqui fingebant se visiones vidisse, & miracula facere, ac ad ulciscendum Regem Franciæ Ludovicum a Deo esse missos. Inter quos erant quidam, qui se magistros vocabant, & more episcoporum aquam benedictam etiam in ipsa civitate Parisius fecerunt, matrimonia conjunxerunt, & dissolvebant ad libitum, in religiosos & clericos ac laïcos multa enormia & homicidia, cum non esset, qui eis resisteret, committentes: crucesignabant & decrucesignabant multos ad suam voluntatem. Dux vero eorum & magister, quem vocabant magistrum de Hungaria, dum per Aurelianis * transiens cum magna pompa, clericos occidisset, & plura mala committens Byturis * pervenisset, Judæorumque libros destruens, eos bonis indebite spoliasset, dum de Bituris recederet, inter villam, quæ dicitur Mortemer, & Villamnovam super Carum *, a Bituricensibus eum insequentibus extitit interfectus. Pluribus autem aliis in diversis locis propter sua maleficia interfectis atque suspensis, omnes dispersi sunt & evanuerunt sicut fumus. De his plura dabunt auctores obvii.

[Annotata]

* i. e. triremes

* i. e. naves

* i. e. cibariis

* i. e. pœna

* Orleans

* Bourges

* le Cher fluvius

§ LVII. Anno 1252 fœdus cum Ægyptiis initum: Jafa condita: liberalitas Regis, & cura de conversione Tartarorum: pius obitus reginæ Blanchæ.

[S. Ludovicus fœdus cum Ægyptiis init] Anno 1252 fœdus Christianis utile eo usque deduxit Sancti industria, ut nihil desideraretur amplius, nisi ut illud exsecutioni mandari posset, sicuti jam enarrabimus. Verum ante observare lubet, elephantem illum, quem Joinvillius num. 198 ab Ægyptiis Regi donatum refert, videri initio hujus anni a legatis Ægyptiis adductum, datumque in pignus fœderis observandi: ut innuit nummus apud Jacobum de Bie fol. 25, in quo exprimitur annus 1251, quod ille Gallis curreret usque ad Pascha anni 1252. Nummum ipsum accipe. Post receptos captivos, teste Joinvillio num. 182, exigebat ab Ægyptiis Ludovicus, ut sibi restituerent omnia Christianorum capita, quæ super muros Cayri erant collocata: redderent insuper pueros omnes olim Christianos, quos fidem negare per vim coëgerant: ac demum ducenta librarum millia, quæ ob violatas ab ipsis inducias necdum solverat, sibi remitterent. Hæc autem omnia se impleturos receperunt Ægyptii, ut idem narrrat num. 198; imo & conditiones novi fœderis decretæ sunt; quibus Rex Ægyptiis subsidio esse debebat contra soldanum Alapiæ, atque illi regnum Hierosolymitanum Ludovico restituere, statuta die, qua utrique Jafam convenirent, atque has conditiones debitis juramentis firmarent: quin eas jam juramentis firmatas fuisse, mox leges in epistola recitanda. At invenit soldanus Alapiæ modum, quo eorum congressum impediret, fœdusque demum rumperet, uti deinde idem auctor refert, & latius exponitur in litteris anno 1252 scriptis, quas ex Additamentis Parisii pag. 119 ad clariorem hujusce fœderis expositionem hic subnecto:

[712] [contra soldanum Alapiæ:] Venerabili ac dilecto sibi in Christo fratri Galtero de sancto Martino frater Joseph de Cancy, sanctæ domus Hospitalis Jerosolymitani, humilis Achon thesaurarius, salutem & prosperos ad vota successus. De rumoribus Terræ sanctæ vestra dilectio non ignoret, quod illustris Rex Franciæ, qui moram per annum apud Cæsaream Palæstinæ jam explevit, eam faciendo murorum & fossatorum * ambitu circumcingi, quod opus in confectione præsentium fere fuerat adimpletum, nuntiis iterum tam ex parte soldani Halapiæ, quam eorum, qui videntur in præsenti habere dominium Babyloniæ, potestatem * ad dominum Regem prædictum causa tractandi super treugarum fœdere, ad invicem confirmando sæpius destinatis, tandem dictum soldanum Halapiæ ad treugam aliquam dictus Rex non admittens, cum Babyloniis in hebdomada Paschali ultimo præterita, usque ad quindecim annos firmavit treugas, juramento præstito corporali hinc inde, tali forma: Quod dicti Babylonii cum residuo captivorum Christianorum superstitum, quos in alia forma treugarum, quando dominum Regem tenebant, se spoponderunt reddituros, totam terram citra flumen Jordanis, a quolibet Sarraceno detentam, domino Regi restituerent; exceptis videlicet Gazara, Gibilino, Grandigerino, & Darone, quæ circa treugam Babyloniis remanebant.

[713] Fuit insuper ordinatum, quod nisi Babylonii exercitum suum haberent apud Gazaram * infra mensis Maii medium post præsentium datam litterarum, [verum is interposito exercitu eorum conjunctionem impedit.] ac Rex infra idem tempus exercitum suum ad partes Joppenses de Cæsarea conduxisset, dictæ treugæ confœderatio nulla foret. Cum vero soldanus Halapiæ, dictorum Babyloniorum adversarius manifestus, in confectione præsentium in Damasco moraretur, totam terram detinens occupatam ad quemdam locum, qui Casey nuncupatur inter Gazaram & Daronem, contra dictos Babylonios duodecim millibus bellatorum, aliis tribus millibus expectatis futuris, ac venturis in proximo, dictis duodecim millibus adjungendis, licet dictorum Babyloniorum totum posse * sex vel septem millibus * armatorum, quorum partem obtinebant * dimittere in partes Babyloniæ pro deffensione dictæ terræ contra Beddewinos & alios indigenas, minime numerum excedebant. Nec dicti Regis exercitus tantæ fortitudinis est, qui posset ipsis Babyloniis, si opus ingrueret, ad opportunitatem subvenire, cum nondum haberet inter religiosos & sæculares, computatis centum militibus, quos Rex sperabat secum noviter adducere, nisi tantum DCC milites, & quater c turcopolos * equites bellatores. Unde nos & alii quamplures eramus in dubio, quod dictis Babyloniis non pateret aditus veniendi, & sic treugæ dictæ nullum robur haberent. Id revera contigisse, atque ita irritas fuisse inducias ait Joinvillius, quamvis post primum conveniendi terminum, alium adhuc statuissent. Id tamen lucri ex ea negotiatione habuit Sanctus, quod capita Christianorum cum pueris ad eum fuerint remissa.

[714] Rex interim, quo impleret fœdus decretum, Jafam duxit exercitum XV Aprilis, [Oppidum Rex condit apud Jafam castrum,] teste Sanuto memorato loco: ubi dum exspectat Ægyptios, illis non adventantibus, novam urbem immensis sumptibus condere aggressus est. Jafa enim eo tempore non nisi castrum erat in peninsula situm, quam peninsulam muris, ab utraque parte usque ad mare ductis, inclusit, cæteraque construi jussit ad oppidum egregie munitum necessaria, uti latius refert Joinvillius num. 198, & 215. Porro non oppidum modo, sed & monasterium fratrum Minorum cum ecclesia, decem altaribus ornata, ibidem construxit, atque omnem domus ac templi supellectilem munifice donavit, ut habet Vita secunda num. 18. Dum autem ibidem castra metabatur Ludovicus operi intentus, quod propriis quandoque manibus promovebat, aliquid terroris illatum est a pabulatoribus Saracenis; sed apparentibus Gallis, mox illi in fugam se conjecerunt. Accesserunt ibidem etiam ad Regem nobiles quidam, atque inter illos Boamundus VI Antiochiæ princeps cum matre sua, sub cujus tutela, utpote sexdecim annorum juvenis, adhuc erat constitutus. Hunc autem Rex sanctus militia cum aliis donavit, eaque ei a matre impetravit, quibus principatum suum, a barbaris vexatum, tueri posset, ut pluribus num. 201 Joinvillius, quem consule. Eo item tempore subiit Regem desiderium peregrinandi Hierosolymam, offerente soldano Alapiæ facultatem cum idonea cautione: verum dissuadentibus rem principibus, quod urbs hostibus esset relinquenda, eorum consilio Sanctus acquievit, quemadmodum fusius exponit Joinvillius num. 212.

[715] Porro sumptus immensi, quibus Jafam Rex ædificabat, [reditus donat variis,] non impediebant ipsum, quo minus manum munificam ad alios etiam extenderet: nam eodem anno Joanni de Gienvilla * senescallo Campaniæ ducentas libras Turonenses annui reditus concessit ob servitium ab eo in Terra sancta præstitum: archiepiscopum Damiatanum eodem censu donavit, donec alter eidem obtigisset episcopatus: & nepotibus, aliisque consanguineis Petri de Lissiaco, in Ægypto occisi, reditus per Blancham matrem suam impertiendos curavit. Quorum omnium authentica instrumenta edita invenies apud sæpe memoratum Martenium tom. 1 Collectionis amplissimæ Col. & 1314. Præterea excelso Vir animo, & ad fidei propagationem inflammato, hoc rursum anno ad Tartarorum conversionem curas suas extendit, litteris hac de re scriptis ad Innocentium IV Pontificem, quarum tenorem utcumque intelliges ex epistola Pontificis, X Calendas Martias anni sequentis ad episcopum Tusculanum legatum suum, atque individuum Ludovici comitem data, quam Odoricus Raynaldus ad annum Christi 1253 num. 49 sic recitat:

[716] [de Tartarorum conversione git cum summo Pontifice.] Athleta Christi præcipuus, & Christianissimus princeps, charissimus in Christo filius, illustris Rex Franciæ, ad ampliandum cultum Christianæ fidei ardenter aspirans, suis nobis literis intimavit, ut cum, sicut ipse accepit a suis nuntiis, quos misit ad Tartaros, nonnulli ex eis fidem Christi susceperunt per baptismum, & quamplures ex ipsis, prout creditur, si proponeretur eis verbum salutis, ad viam veritatis, quæ Christus est, per lavacrum regenerationis redirent; conveniens & salutiferum sibi videtur, & multis, ut quia, procurante calipho de Baldach, Christiani, qui sunt in partibus illis, paucissimos habent episcopos, aliqui de fratribus Prædicatoribus & Minoribus, qui ad prædicandum eis sunt destinandi, promoverentur ad vacantes illarum ecclesias ad episcopalis apicem dignitatis, qui possent * conferre, & alia ecclesiastica sacramenta, quæ ad episcopos pertinent, exercere, ac haberent etiam facultatem dispensandi cum illis, qui ad fidem noviter converterentur, ut in gradibus non prohibitis in lege divina, si necessitas, vel utilitas exigit, matrimonialiter valeant copulari, & quoad observationem jejuniorum secundum constitutiones ecclesiasticas passim non tenerentur astricti, donec per inhabitantem gratiam in fide Catholica fortius radicati, ad hæc & aliis convenientia, Christianis ritibus observanda se reddiderint aptiores. Quia vero fratrum industriæ earumdem partium habere potes notitiam pleniorem, præmissa omnia tuæ providentiæ committimus, ut super his ordines, disponas, & facias, prout animarum saluti, & utilitati, & promotioni hujusmodi negotii videris expedire. Videmus hinc quanto animo, quantaque industria, non modo Saracenos, de quibus sæpe in Vitis, sed & longe remotos Tartaros, ad fidem Christianam allicere studuerit Sanctus. Verum de his iterum postea.

[717] [Obitus reginæ Blanchæ,] Dum hisce tam sedulo ad Dei gloriam promovendam Rex sanctus incumbit, matrem longe charissimam, eamdemque regni custodem solertissimam amisit, sub finem hujus anni in Gallia defunctam. Tempus ejus obitus plures signant auctores contemporanei, quam ut incertum videri debuerit scriptoribus quibusdam neotericis: nam & Continuator Tyrii apud Martenium tom. 5 Coll. amp. col. 734 hunc annum assignat, & Sanutus lib. 3, part. 12, cap. 4, & Chronicon Rotomagense apud Labbeum tom. 1 Novæ Bibliothecæ Mss. pag. 378: quibus accedit citandus mox Parisius; ita ut facile negligere possimus Guilielmum Nangium, non raro in chronologia cespitantem, qui pag. 358 annum 1253 notat, & siqui alii sunt eum secuti, præsertim cum post auditam matris mortem diuttus in Syria permanserit Ludovicus, quam ut reditus tempus cum Nangii calculo possit combinari. Quibus hoc modo stabilitis, audire lubet Matthæum Parisium de obitu Blanche loquentem, ut ille ipse, qui calamo maligno maculam famæ ejus subinde aspersit, calumnias vero abstergat elogio. Itaque ad annum 1252, pag. 575 sic mortem piissimæ reginæ enarrat: Circa idem tempus, videlicet prima Dominica Adventus Dominici, prima die mensis (Decembris) obiit dominarum sæcularium domina, Blanchia Francorum Regis mater, Franciæ quoque custos, tutrix & regina, ut adventanti Domino nostro Jesu Christo devota occurreret ancilla sua veneranter.

[718] Cujus mortem Francis lugubrem ac damnosam dolor multiplex anticipavit, [& breve ex Parisio elogium.] mariti sui scilicet regis Ludovici mors suæ gratissimæ juventutis peremptiva, regni Francorum sibi incumbentis non minima solicitudo, Filii sui ægrotativa teneritudo, ejusdem crucis signatio, & postea ipsius peregrinatio irreditura: deinde captio toti Christianitati deploranda. Item Roberti comitis Atrebatensis probrosa fuga, quam sequebatur flebilis submersio (fugæ huic & submersioni fictitiæ, ut videtur, cædem in acie substitue). Comitis insuper Pictavensis Andephulsi * morbus incurabilis. Postremo, quod relatum est ei, quod Filius primogenitus ejus, Rex scilicet Francorum, Deo militaturus in Terra sancta, proposuit ibidem omnibus diebus vitæ suæ morari & mori, pro regnoque terreno cœleste fœlici commercio commutare. Nobilissima igitur domina mater prædictorum Blanchia, suis orbata pignoribus, præmortua languit desolata. Vidensque mortem imminere, corpus suum legavit ad sepeliendum domui sanctimonialium apud Ponteyse *, quam ipsa a fundamentis magnifice construxerat. Facta est autem sanctimonialis professa, velata ante mortem, & supra velum apposita est corona, & vestita est reginaliter, & sic sepulta est, ut decuit, redimita. Magnanima igitur Blanchia, sexu fæmina, consilio mascula, Semirami merito comparanda, valedicens sæculo, regnum Francorum omni reliquit solatio destitutum. Ita ille hic rectius, quam sæpe alibi. De piissimo autem reginæ obitu, ejusque virtutibus, plura dabit Vita secunda num. XI & seqq. Ceterum nata hoc eodem anno Regi filia Blancha, quam Jafæ natam testatur auctor Vitæ anonymus, aliique.

[Annotata]

* i. e. fossarum

* cum potestare

* i. e. Gazam

* i. e. vires

* millium

* i. e. debebant

* i. e. levis armaturæ

* i. e. de Joinville

* ordines

* Alphonsi

* Pontisaram vulgo Pontoise

§ LVIII. Mors matris anno 1253 audita: legati rursum ad Tartaros missi: cura regni: terrores, damnaque a soldano Alapiæ illata, eique reddita: insignis Regis charitas in sepeliendis Sidone occisis: Sidon restaurata.

Anno 1253 circa mensem Februarium, ut conjicimus, nuntiata est S. Ludovico mors matris suæ Blanchæ; quod Sidone contigisse ait Joinvillius num. 224: verum fefellit virum alias veri amantem senilis memoria, cum rerum gestarum ordo exigat, [Sanctus matris obitum pie intelligit & animæ curam habet;] ut id citius factum credamus, & Gaufridus, conscientiæ Regis arbiter, num. 45 asserat, Jafæ rem contigisse, dum ea æ dificanda adhuc erat occupatus. Quanta autem animi fortitudine, ac patientia potius Christiana, quam indolentia Stoica, tristissimum hunc nuntium exceperit, abunde docet laudatus Gaufridus, qui præ ceteris ei tunc adsuit, atque omnia vidit, ex quo & sua mutuatus est Nangius. Porro idem testatur ingentem Sacrificiorum, precumque multitudinem pro ejus anima offerendam curasse Regem sanctum, & deinde adhuc ultra annum in Syria permansisse; ubi ejus præsentiam tunc admodum fuisse necessariam, ex dïcendis postea fiet manifestum.

[720] [legatos iterum ad Tartaros mittit;] Rursus hoc anno S. Ludovicus legatos misit ad Tartaros, qui eorum conversionem tentarent. Legati hi fuerunt duo fratres minores Guilielmus de Rubruquis & Bartholomæus de Cremona, quibus Rex litteras dedit ad principem Sartach, cum Tartaris suis circa Wolgam flumen castrametatum, quod fama esset, eum Christo nomen dedisse: qua item fama deceptus Innocentius Papa gratulatorias ad eumdem dedit litteras, quas apud Raynaldum invenies ad annum 1254 num. 2. At vero legati, ubi ad eum venerant, id certo cognoscere non potuerunt, quod nollet nominari Christianus, Christianos tamen seu schismaticos apud se haberet. Hi autem legati ab hoc ad alium Tartarorum principem, ipsumque eorum imperatorem fuere transmissi: verum nihil utilitatis ex hac etiam legatione provenit, nisi quod barbarus Tartarorum fastus ita magis innotuerit Christianis, uti patet ex relatione Guilielmi de Rubruquis ad Regem anno 1255 missa, quam Historiæ suæ ecclesiasticæ inseruit Fleury tom. 17, pag. 551 & seqq.

[721] [regni sui tranquillitati] Neque tranquillitatem regni sui neglexit, qui aliena tam solicite curabat, Ludovicus. Etenim, cum inter regni ministros & ecclesiasticos dissensiones essent exortæ, quod illi jura Ecclesiæ non satis servarent illæsa; indeque, ad summum Pontificem perlatis querelis, ecclesiastici mandato illius censuris agere cœpissent, doluit Sanctus hisce intellectis, atque ad Pontificem litteras dedit, quarum tenorem ex subsecuta anno 1254 Idibus Januarii Innocentii epistola lector colliget. Innocentius enim apud Raynaldum ad dictum annum num. 23 in litteris ad episcopos Galliæ, post expositas rationes, cur eos censuris uti jussisset, ita prosequitur: Cæterum, sicut nuper ad audientiam nostram pervenit, mandatum Apostolicum, super præmissis vobis directum, præfatum Regem, posteaquam eidem innotuit, plurimum contristavit; pro eo quod inter cuncta, quæ sibi accidere possunt ad cumulum salutis & famæ, suis præcipue affectibus est votivum, ut libertatis Ecclesiæ favor, & ecclesiarum & personarum ecclesiasticarum tranquillitas, & integritas jurium & bonorum ad ipsas spectantium, inconcussa serventur, semperque in regno vigeant memorato; & si talia circa præmissa committerentur interdum a suis officialibus, & ballivis, nequaquam postquam ad sui perferrentur notitiam, eadem Regalis sustinere possit æquitas incorrecta.

[722] [consulit;] Propter quod ex parte Regia petitum extitit, ut Regali super hoc deferre honori; & ne prædicti ballivi, & alii hujus auctoritate mandati, ipso in partibus Hierosolymitanis agente vexentur, adhibere Apostolicæ provisionis remedium curaremus. Volentes igitur Regiis concurrere precibus in hac parte, universis vobis mandamus, quatenus per præmissas literas contra officiales & ballivos Regis præfati nullatenus procedatis. Nos enim, si quid per vos ipsarum fuerit auctoritate præsumptum, irritum decernimus & inane. Hactenus Innocentius. Et vero sanctum Regem post reditum suum mox adhibuisse remedia, ad ministros regni sui coërcendos efficacissima, suo loco videbimus. Nec dubito quin hæc etiam ratio ipsum impulerit ad reditum in Franciam maturandum.

[723] Diebus sub eisdem, inquit Matthæus Parisius ad hunc annum pag. 576, [Judæos usurarios Gallia expelli jubet.] venit de Terra sancta mandatum domini Regis Francorum, ut omnes Judæi a Francorum regno expellerentur, exilio damnati sempiterno, addito hoc temperamento: Sed qui remanere desiderat, negotiator sit, vel operator manuum incumbat mechanicis artificiis. Improperatum enim fuit eidem Regi a Saracenis, quod parum diligimus aut veneramur Dominum nostrum Jesum Christum, qui peremptores ejus inter nos degere toleramus. Frivola hæc ratio Judæos expellendi & fictitia apparet: nam ob usuras, injustitiamque expulsos fuisse, evincit exceptio adjuncta, qua illi sinuntur in Gallia degere, qui arte quadam mechanica victum sibi comparare vellent. Probatur id etiam ex sequentibus his Parisii verbis: Caursini autem Judæorum exulantium locum & officium licenter occuparunt. Nam, ut habet auctius Cangii Glossarium, Caorcini vel Caursini sunt mercatores Italici propter fœnerationem usurariam famosi maxime in Gallia, quos item anno 1268 ab eodem Rege proscriptos docet. Hæc itaque in bonum regni sui procul positus Ludovicus contra nequitiam Judæorum, de quibus ingentes hoc tempore in Gallia, querelas fuisse, intelliges ex Annalibus Raynaldi ad annum 1253 num. 34.

[724] Interea temporis spes recuperandi regnum Hierosolymitanum, [Soldanus Alapiæ, facta pace cum Ægyptiis, Christianis insultat,] orta ex fœdere antedicto, prorsus evanuerat, resque Christianorum pejori erant loco per pacem inter Saracenos factam. Etenim Nazerus Alapiæ & Damasci soldanus, qui Regem dudum ad partes suas attrahere studuerat, ac deinde ejus cum Ægyptiis conjunctionem impediverat, tandem hoc anno pacem cum Ægyptiis inivit, ac mox Christianis insultare cœpit. Castra etiam tum habebat Ludovicus prope Jafam, a qua non movit nisi XXIX Junii hujus anni, teste Joinvillio num. 216, copiæque ejus erant numero exiguæ. Nazerus interim, pace cum Ægyptiis stabilita, ex vicinia Ægypti discessit, ac cum triginta hominum millibus, ut auctor est Joinvillius num. 208, non nisi duabus leucis a castris Christianorum iter instituit: unde post velitationem aliquam cum balistariis Christianorum, aliquotque eorum equitibus in subsidium missis, demum recesserunt, castra aggredi non ausi, quod ipsi mirabantur Christiani. Deinde Acconem contendit soldanus, vastitatem hortis suburbanis minitans, nisi pecunia damnum redimeretur: at egregie se gerente urbis præfecto, modico illato damno abscessit. De hoc, secutoque Saracenorum conatu ita scribit Sanutus lib. 3 part. 12 cap. 4: MCCLIII venit ante Ptolomaydam soldanus Damasci, facta concordia cum soldano Ægypti, contra præstitum juramentum (Ægyptiorum videlicet,) & destruxerunt unum casale juxta Ptolomaydam, vocatum Doc, & Recordaner.

[725] [ac Sidonem cum cæde multorum vastat:] Postea ceperunt Sidonem, interfectis personis quasi octingentis; & quadringenti Damascum in captivitatem ducti sunt. Hanc cladem Sidoni illatam ita narrat Joinvillius num. 211, acsi Rex ipse Sidone fuisset, sed impar viribus castro se continuisset; quod nec cum ordine rerum gestarum, nec cum aliis auctoribus congruit, ita ut dubitare non possim quin confusa factorum memoria in errorem induxerit Joinvillium. Rem ceteris distinctius narrat Vita secunda num. 108, cujus auctor affirmat, Regem eo adhuc tempore Jafæ fuisse; at præmissos ab eo cæmentarios cum balistariorum præsidio, dum operi sunt intenti, adventu Saracenorum nec opinato fuisse oppressos, fugientibus ad castrum, quotquot manus hostium evadere potuerunt: Deinde, discedentibus Saracenis, Regem post tres circiter hebdomadas Sidonem venisse, ac corpora occisorum etiam tum inhumata, ac putrida, sepelienda curasse. Atque huic narrationi consonant relatus jam Sanutus, Guilielmus Carnotensis num. 12, Nangius postea citandus, atque ipse rerum gestarum ordo, cum Saraceni Regem ad partes illas præcesserint. Cujus iter Sidonem narrare aggredior.

[726] [Christiani contra Cæsareæ Philippi vastitatem ferunt:] Jafa Regem cum exercitu discessisse die festo SS. apostolorum Petri & Pauli, seu XXIX Junii, dicit Joinvillius num. 216, atque iter totum describit. Porro in itinere cupido invasit Ludovicum occupandi Neapolim, olim Samariam dictam; neque expeditionem illam improbabant proceres; at Regem periculo abesse volebant, quæ ratio fuit, cur negotium sit prætermissum. Rursum, cum ante Tyrum esset exercitus, vicinia urbis Cæsareæ Philippi, quæ Belinas tunc vulgo dicebatur, invitabat ad eam invadendam. Decreta est expeditio, Rege, licet ægre, permittente, ut præcipui duces cum majori exercitus parte urbem tentarent, dum ipse interim Sidonem cum reliquis se conferret. Refert satis fuse difficilem hanc expeditionem Joinvillius num. 218 & seqq., cujus is fuit exitus, ut urbem non sine labore & periculo eadem, qua venerant, die ceperint, eaque vastata, ad Regem redierint Sidonem, sine ullo fere suorum detrimento, non exigua hostibus illata clade. Reversi autem invenerunt corpora occisorum Sidone Regis cura sepulturæ data, ex quo luce clarius enitescit eos ante Regis adventum occisos, cum paucorum dierum fuerit hæc expeditio, & corpora jam essent putrida.

[727] [Rex mira charitate occisos Sidone sepelit:] Porro eximiam Sancti charitatem in curanda horum corporum sepultura egregie illustrat Vitæ secundæ auctor num. 110 & seqq. Lubet tamen factum adeo illustre, atque inusitatum viris præsertim principibus, ex Nangio etiam huic loco inserere, qui pag. 360 ita scribit: Postmodum peracta instauratione murorum Joppæ, ivit ad ædificandos muros fortes in circuitu civitatis Sydonis; & dum esset in itinere, in campis non longe a Sydone invenit maximam Christianorum multitudinem gladiis impiorum Sarracenorum detruncatam, jacentem ibi insepultam. Tres enim vel quatuor dies transierant (imo totidem fere hebdomadæ), ex quo occisi & detruncati sic jacebant. Fœtor vero tam ingens & intolerabilis exibat de corporibus eorum, quod vix aliquis in illo loco subsistere poterat. Quod videns & graviter ingemiscens Rex piissimus, convocato Cardinali, fecit in ipsis campis per ipsum quoddam cimiterium consecrari. Quo facto, ipsemet devotus Rex propriis manibus ponebat in saccis membra & corpora defunctorum fœtentia, ut ad locum sepulturæ deferrentur; quod facere famuli sui, ac vix pauperes pretio locati dedignabantur, & refugiebant. Per quatuor vel quinque dies hujusmodi intentus operi, mane post Missam suam veniens ad locum illum, dicebat militibus suis: Venite sepeliamus Christi martyres, qui majora quam nos pro Domino sunt perpessi. Ita Rex vere sanctus, cujus similia charitatis officia plurima leguntur in Vita, maxime secunda.

[728] Reliquum hujus anni tempus restaurandæ Sidoni est impensum. [atque urbis muros instaurat, ad quem interim reliquiæ, aliaque dona allata.] Interea Joinvillius, accepta a Rege licentia, peregrinatus est ad Virginem Tortosanam, sicut ipse refert num. 222 & seqq. Jussus autem a Rege emere pannos e villis caprinis contextos, fratribus Minoribus in Europa dono dandos, inde collegit, de reditu cogitare Ludovicum: & non pannos modo, sed & reliquias quasdam ibidem acceptas, ad Regem deportavit. Ibidem etiam, aut Jafæ ad Sanctum venisse crediderim monachos S. Dionysii, ab abbate suo ad eum cum donis missos hoc anno in vigilia Annuntiationis, ut habet breve S. Dionysii Chronicon apud Acherium tom. 2 Spicilegii, pag. 497. De iis autem Guilielmus Nangius in Chronico suo ad annum 1252 sic loquitur: Eodem tempore abbas sancti Dionysii in Francia Guillermus misit per duos ejusdem loci monachos sancto Regi Franciæ Ludovico in transmarinis partibus commoranti navem pannis varii coloris ad vestiendum aptis, caseis, & volatilibus oneratam, quos Rex sanctus, tamquam patroni sui sancti Dionysii nuntios, speciali lætitia suscipiens, tanto itinere fatigatos diu secum retinuit, oblatis multis muneribus, si recipere voluissent; qui cum ejus licentia postmodum recedentes ab eo, sani & incolumes post gravia maris pericula ad propria remearunt.

§ LIX. Reditus Sancti in Franciam: cusi in memoriam carceris nummi.

[Rex, exquisita piis operibus divina voluntate, redire statuit;] Circa initium anni 1254 factum existimo, quod Joinvillius refert num. 225 de institutis Sidone jussu Ludovici supplicationibus, ad exquirendam divinam voluntatem, maneretne Rex diutius in Syria, an rediret in regnum suum. Cur redeundum videretur, exprimit Nangius pag. 360, de his ita scribens: His itaque gestis, dum esset apud Sydonem, intellexit per plures literas & nuntios de Francia venientes, quod post mortem matris suæ regno suo periculum maximum immineret, tam ex parte Angliæ, quam ex parte Alemanniæ. Unde consilio habito cum discretis viris, assensit ad propria remeare; relictis tamen cum legato multis militibus & expensis in succursum & subsidium Terræ sanctæ. Substituit etiam in urbe Acconensi virum sapientem & fidelem, & in armis strenuum, videlicet dominum Gaufridum de Sarginis pro se gubernatorem, præcipiens ut omnes ei in reipublicæ negotiis obedirent; qui quantum rebus humanis interfuit, satis laudabiliter rem peregit. Verum Gaufridus de Sargines urbis gubernator non fuit statutus, ut videtur dicere; at Gallis ibi ad subsidium relictis præfectus: nam gubernator regni Hierosolymitani eodem anno factus est Joannes Ibelinus comes Jafensis, ut habet Tyrii Continuator apud Martenium tom. 5 Collectionis amplissimæ col. 735.

[730] [relictoque Accone præsidio, navigat usque in Provinciam:] Reditum S. Ludovici Sidone Acconem usque narrat Joinvillius num. 226. De tempore, reliquisque Accone gestis hæc subjungo ex Sanuto lib. 3, part. 12, cap. 4: MCCLIV, expleto muro Sydonis, Rex Franciæ venit Ptolomaydam VIII Martii; & in Paschate fecit militem Balianum de Ybelyn, filium domini de Arsuf, qui desponsavit Placentiam reginam Cypri. Et XXIV Aprilis Rex Franciæ cum gente sua parat se ad eundum in Franciam: & habuit in societate sua octo naves, & quatuor galeas: & in crastino hora vespertina in festo beati Marci recessit de portu Ptolomensi, relinquens pro custodia civitatis centum milites, secundum dispositionem senescalli regni Jerusalem, Gaufridi nimirum de Sargines, cui senescalli titulum attribuit quoque laudatus Tyrii Continuator. Iter totum, geminumque naufragii periculum, atque alia, quæ in eo itinere acciderunt, mirabilia, refert Joinvillius testis oculatus cap. 26, nec pia Regis monita, insignemque pietatem prætermisit idem auctor, cui in multis testis accedit Gaufridus cap. 6, ita ut plura his addenda non existimaverim. Decem hebdomadas tenuit navigatio, si Joinvillio credimus num. 237; undecim fere hebdomadas notat Nangius pag. 361. Appulsi autem ante portum Olbiensem in Provincia, cum Rex navigare vellet usque ad Aquas-mortuas, reginæ, aliorumque cedens desiderio, ibidem navi egressus est, terrestri itinere in Franciam profecturus.

[731] [quem scriptores aliqui, in hoc itinere] At priusquam ulterius procedamus, inquirendum videtur, quid fidei mereantur, quæ de illo Sancti itinere ante alios ipsum secutos narravit Guilielmus de Sanvico, aliis de Samuco, scriptor Carmelitani Ordinis, quem anno 1280 floruisse vult Trithemius lib. 2 de Ortu & progressu Ordinis memorati pag. 38: quamvis non nisi sub finem seculi ejusdem scripserit, aut initium sequentis, uti ex citando ejus Opusculo manifestum est: adeo ut verisimile non sit, jam hoc tempore in Carmelo fuisse, eo ex Europa profectum. Porro laudatus auctor in Chronico de multiplicatione Ordinis Carmelitarum, edito in Opere nostro ante tom. III Maii, pag. 62 hæc memorat de S. Ludovico in Syria agente: Qui sepulcrum Domini visitans, & cetera religiosa Terræ sanctæ loca perquirens, ad montem Carmeli ascendit, & propter laudabilem conversationem fratrum beatæ Mariæ de monte Carmeli ibidem commorantium, eorum monasterium ex devotione visitavit. Fieri id potuisse anno 1250, aut sequenti, dictum est num. 702: quod vero præmittit de viso Domini sepulcro, erroneum esse patet ex Joinvillio num. 212.

[732] Postmodum vero audita morte reginæ matris suæ, [ex naufragii periculo in montem Carmelum ascendisse volunt,] baronum suorum consilio redire in Franciam acquievit. Et dum esset in mari, tertia nocte prope diluculum, navis deferens Regem, retrocedendo ad Biralassum, juxta montem Carmeli, bina impulsione tam fortiter est collisa, quod a nautis & aliis fracta, & protinus submergenda credebatur. Tanta ergo percussione excitati & perterriti clerici & alii, sanctum Regem genibus flexis Deum devote orantem invenerunt: cumque omnes submergi indubitanter crederent, campanam monasterii fratrum beatæ Mariæ de monte Carmeli, pro Matutinis dicendis sonantem, in auribus suis resonare senserunt. Qua audita, pius Rex, cujus loci campana eslet, navarchum diligenter interrogans, eam esse monasterii fratrum beatæ Mariæ de monte Carmeli, ex navarchi responso percepit. In devotione ergo Genitricis Dei accensus Rex, ejus monasterium tunc visitare promisit, si ipsa ab illa gravi tempestate eum cum aliis liberaret. Tranquillitate ergo ejus meritis & precibus in mari subito facta, B. Maria eos a prædicto mortis periculo liberante, mox mitis Rex in montem Carmeli ascendens, Matutinas fratrum magna cum devotione audivit.

[733] Quibus dictis, pius Rex locum illum humiliter contemplans, [acceptosque ibi monachos in Galliam vexisse: nos monachos] ac prædictorum fratrum, titulo beatæ Mariæ Virginis in toto orbe terrarum, quoad ordines approbatos, singulariter insignitorum, fama laudabili ac religiositate permotus, quosdam eorum natione Gallicos a priore dicti monasterii postulavit… Quos numero sex a priore sibi concessos, Rex secum in Franciam duxit, & eis in civitate sua Parisius monasterium ædificavit. Qui alios ad suam religionem recipientes, in diversis Franciæ & Alemaniæ partibus monasteria sui Ordinis paulatim construxerunt. De ductis in Galliam Carmelitis non est cur litem moveamus auctori suppari, licet Vitæ scriptores id tacuerint. At vero tempestas illa juxta montem Carmelum tam incongrue fingitur, tamque ridiculis vestitur circumstantiis, ut multis verbis opus non sit ad eam refutandam.

[734] Quid enim tertio post discessum die apud montem Carmelum faceret Ludovicus, [in Galliam vectos non negamus; at periculum prope Cyprum contigisse ostendimus.] qui navigabat in Cyprum, adeoque Carmelum præternavigare non debebat, sed longius semper ab eo recedere? Quid quod tertia post inchoatam navigationem nocte Cypro jam propinquus erat, teste, qui aderat, Gaufrido in Vita num. 49, cui Vita secunda consentit: quibuscum Joinvillius num. 227 asserit, prope Cyprum hanc navis collisionem, & naufragii periculum contigisse. Duo itaque oculati testes, cui suffragatur tertius, omni item exceptione major, faciunt, ut exagitare necesse non sit aut sonum campanæ in tempestate auditum, aut celerem illum in terram egressum, ut Matutinis adhuc interfuerint: sed mirari potius contingat, Chaizium, virum non indoctum, tom. 2, pag. 192, ad montem Carmelum deducere Ludovicum, indeque cum assumptis monachis in Cyprum: quem Gerardus du Bois in Historia ecclesiæ Parisiensis pag. 412 secutus est. At poterant monachi illi in Galliam ducendi facilius Acconem ad Regem accedere, quam Rex cum classe sua Carmelum petere: quod & reipsa contigisse non videtur dubium, cum tertia jam nocte prope Cyprum fuerint, ut probavimus. Ceterum de fundato Carmelitis monasterio agemus suo loco. Redeamus interim in Galliam.

[735] Substitit Olbiæ S. Ludovicus, donec omnia ad terrestre iter forent parata. [Rex in Franciam proficiscitur:] Ubi, cum ab abbate Cluniacensi duos equos admodum insignes dono accepisset, diutiusque cum eo sermonem miscuisset, mira Joinvillii libertate monitus est, quantum in muneribus accipiendis sit periculum, nec minori modestia monita sane egregia omnibus ipse manifestavit. Accersi item Rex jussit magni nominis prædicatorem ex sancti Francisci familia, quem tanto majori voluptate audivit dicentem, quanto liberiori ille oratione declamabat; ita ut virum secum in Franciam ducere voluerit, nisi is, aulæ fugitans, se Regi excusasset. Olbia deinde Aquas-sextias profectus S. Ludovicus, sepulcrum, ut volunt, S. Mariæ Magdalenæ, in ejus vicinia religiose invisit: inde Belloquadram, ubi Rhodanum transiit. Joinvillius autem huc usque Regem comitatus, ibi eum reliquit, ut consanguineos quosdam suos inviseret, apud quem Regis iter terrestre fusius relatum vide num. 238 & seqq. At cum ille de ulteriori itinere nihil referat, pauca accipe, quæ Nangius pag. 361, post Regem Belloquadram deductum, subjungit: Indeque Rex Gothorum finibus peragratis, in Franciam se recepit. Et postea, quantocyus potuit, patronum suum, videlicet beatum Dionysium, cum sociis suis humiliter visitans, & de omnibus gratias referens, sericis muneribus honoravit. Matthæus Parisius pag. 598 de ejus in regnum adventu sic scribit: Pius autem Francorum Rex post pericula transmarina, marina, & cismarina, labores & ærumnas, in regnum suum veniens, honorifice, ut decuit, ac reverenter est susceptus. Et illico tractatum habuit, quomodo Galliæ conterminos hostes vel edomaret superando, vel mediante justitia pacificaret.

[736] [iter Parisios usque, ubi solemniter excipitur.] Hæc illi breviter. At lubet hoc Regis iter paullo exactius enarrare. Belloquadra Regem discessisse oportuit circa initium mensis Augusti: nam IX ejusdem mensis, transita Occitania, jam Anicium, seu Podium in Velaunis pervenerat, ubi ad tres saltem dies substitit; XII vero pervenit ad urbem Brivatensem in Alvernia inferiori, XIII Issorium; inde Arvernum profectus est, ubi erat in festo Assumptionis beatæ Virginis, seu XV Augusti. Moratus ibi, ut videtur, die uno, ad Fanum S. Portiani fuit die mensis XVIII; at XXIV Floriacum in Vastinio pervenerat, & V Septembris Vicenas. Neque hinc Parisios, sed Dionysiopolim se contulit, dona patrono suo oblaturus, ubi sequenti die fuit. Hæc autem colliguntur ex gistis, ut vocant, assignatis locis & diebus a Rege acceptis, uti videbis in Observationibus Cangii ad Joinvillium pag. 101. Jam vero tempus, quo Parisios ingressus est, docet Chronicon S. Medardi tom. 2 Spicilegii Acheriani, pag. 492 his verbis: Eodem anno (1254) rediit a peregrinatione ultramarina Ludovicus Rex Francorum cum Margarita uxore sua prægnante, & tribus pueris in ultramarinis partibus generatis: & in vigilia Nativitatis beatæ Mariæ (seu VII Septembris) receptus est apud Parisius processionaliter & solemniter cum eisdem. Hactenus de reditu Sancti: antequam tamen res ab eo præclare in Gallia gestas narrare incipiam, lubet factum aliquod cum expeditione transmarina conjunctum hoc loco examinare.

[737] [Sanctus nummos cudi jubet in memoriam carccris:] Joannes Villanius, qui floruit seculo XIV, in Historia Florentina lib. 6, cap. 36 refert S. Ludovicum post reditum in Galliam nummos cudi curasse Turonenses, in quibus a latere typi monetalis exprimi jussit vincula carceris, in memoriam istius calamitatis, ut vindicta aliquando exigeretur, sive per se, sive per principes suos. Menardus autem in Observationibus ad Historiam S. Ludovici pag. 338 asserit, se hujusmodi aliquot nummos habuisse, atque alios plures vidisse, non modo nomine Ludovici, sed etiam filii ejus Philippi notatos, quorum formam exhibet hoc modo. Addit laudatus auctor, duplicis generis nummos istos fuisse, majores videlicet, quos Turonenses graves dicebant, & minores, quos vocabant Parisienses, in quibus alia non esset differentia, nisi quod in circuitu Parisiensium quindecim lilia exprimerentur, duodecim tantum in Turonensibus, ut videre est in forma hic data. Attamen Arturus a Monasterio in Martyrologio Franciscano pag. 406, de his nummis agens, minorum formam exhibet sine ullis in circuitu liliis, sicut nos eam exhibemus infra, ex quo mihi suspicio oritur, plures id generis nummos fuisse cusos. Disputat de his nummis Cangius dissert. 19 in Historiam S. Ludovici, quem lector curiosus potest consulere.

[738] Porro laudatus Menardus ait, dominum de Gorges monetæ præfectum in oratione quadam asseruisse, [quos gestatos, non superstitiose, sed pie, docet] nummos hosce olim servatos fuisse, ac superstitiose gestatos contra febrim; id tamen se alibi non legisse. Verum Arturus item laudatus nullam ea in re superstitionem fuisse ostendere nititur, atque ita disserit: Itaque religiose, pie, & sancte, prisci illi homines venerabantur hujusmodi denarios, quos sanctus Rex cudi jusserat, in memoriam eorum, quæ pro Christi fide tuenda & propaganda libenter sustinuerat, in quibus & gloriabatur. Latius autem id probaturus, hujusmodi de se ipse profert exemplum: Accidit autem, ut dum semel Parisiis moram faciens, in horto conventus nostri Annuntiationis beatæ Mariæ Virginis Deiparæ ad suburbium Sanmartinianum perambularem, menteque revolverem hujusmodi nummorum icones; sic apud me ratiocinabar: Volo tales nummos caute servare, ut dum gesta sancti Ludovici Regis pangere tempus aderit, & prælo dare, hos etiam cudere haud pigebit. O me fœlicem, fortunatumque religiosum, si aliquem ex his denariis mihi contingeret hoc in horto reperire! Cur non Lutetiæ, sicut & Meloduni, id evenire minime valebit?

[739] Mira res! Vix e loco, ubi stans gradum fixeram, [exemplo suo Arturus a Monasterio, febri libiratus:] pedem amoveram, quando oculis in terram defixis, offendi in unum ex his denariis, adhuc lutosum, & rubigine pene confectum; quem statim summa cum animi lætitia colligens, & accurate abstergens, elinguis factus sum præ stupore, in eo, quod cælitus, ut credo, mihi obtigerat. Meo itaque potitus desiderio, hos nummos nunc usque solerter ac pie servandos dignum duxi, nec spes inanis aut vacua. Ego namque vim illorum adversum febrim continuam, qua diro modo per XXII dies cruciabar, expertus sum anno MDCXXXI in nostro conventu Melodunensi; a qua tandem, ope divina, & meritis beatæ Virginis Deiparæ, ac sancti Ludovici Regis (cujus nummum pie gestabam) liberatus sum… Desinat igitur Menardus sic impune loqui. Tum assignatis aliquot auctoribus, interque eos Waddingo, qui in Annalibus Minorum ad annum 1270 § 13 ex Bosio hæc scribit: Nummi quoque sancti Ludovici Francorum Regis mirifice valent adversus nonnullos morbos: concludit hisce verbis: Et certo certius inveniet (Menardus,) nummos præfati sancti Regis, veluti quædam amuleta divina, mirifice valere adversus nonnullos morbos. Ita ille auctor. Et sane non video, cur superstitionis arguendus esset, qui in memoriam carceris a sancto Rege tolerati hujusmodi nummum gestaret, corporisque valetudinem per preces Sancti imploratas speraret a Domino, quamvis non inficier, res hujusmodi multis superstitionibus obnoxias esse, si non recte adhibeantur: neque enim superstitione careret, si quis existimaret se sola hujusmodi nummi gestatione a morbis immunem fore, cum nummus ille vim talem non habeat nec a natura, nec a Deo, nec ab institutione Ecclesiæ: verum hæc fusius disputare non vacat.

[740] [expenditur similitudine vinculorum Pauli,] Ceterum ex cusis hisce nummis confiderare lubet, quam vere atque ex animo sanctus Rex, qui carcerem suum, opprobriaque in eo tolerata commemorare erat solitus, teste Vita secunda num. 23, responderit iis, qui ea silentio involvi malebant: Christianum quemlibet honori sibi ducere debere quodcumque ignominiæ pati potest pro honore & amore Domini nostri Jesu Christi. Ac merito quidem ita sensit Ludovicus, atque ex mente aliorum Sanctorum. Audiamus Chrysostomum in Epistolam ad Ephesios hom. 8 loquentem de Pauli vinculis: Nihil est, inquit, æque præclarum atque vincula propter Christum, atque catenæ sanctis illis manibus impositæ. Vinctum esse propter Christum est præclarius, quam esse apostolum, quam esse doctorem, quam esse euangelistam. Siquis amat Christum, novit quod dicitur. Deinde cum vincula pro Christo gestata quibuslibet rebus humanis ac cælestibus etiam prætulisset, sic prosequitur: Atque aliis quidem videtur esse ridiculum; si probro & contumelia esse affectum, sit esse dignitatem assequutum, si probro esse affectum sit lætari. Iis autem qui sciunt Christi desiderium, hoc esse existimatur omnium beatissimum. Siquis mihi offerret totum cælum, ut illam catenam, ego illam præferrem. Siquis me apud Superos collocaret cum angelis, aut cum Paulo vincto, eligerem carcerem. Siquis me faceret unum ex potestatibus, quæ sunt circa cælos, aut circa thronos, aut talem esse vinctum, potius optarem talis esse vinctus. Et jure quidem. Nihil enim est illa catena beatius… Nihil est melius quam male pati propter Christum. Non tam beatum prædico Paulum quod raptus sit in paradisum, quam quod conjectus sit in carcerem. Non tam eum dico beatum, quod audierit arcana verba, quam eum censeo beatum propter vincula: non tam beatum dico, quod raptus sit in tertium cælum, quam propter illa vincula. Hactenus Chrysostomus.

[741] Si ergo tanti facienda sint vincula Pauli: cur non item maximi facienda sint vincula Ludovici? Etenim magnam in vinculis utriusque reperio similitudinem. Incidit in vincula Paulus, [quanti facienda sint vincula Ludovici.] dum fidem verbo propagare studet: vincula invenit Ludovicus, dum eamdem gladio, quin & verbo, ubi erat opportunitas, nititur promovere. Summa in vinculis libertate usus est Paulus, ita ut Christum in iis prædicaret: nec Saracenorum minis in vinculis cedebat S. Ludovicus, nec eos dubitabat ad fidem Christianam invitare. Vinculis immortuus non est Ludovicus; at ne Paulus quidem priora illa, quæ adeo extolluntur, vincula ad finem usque vitæ tulit. Gloriabatur de vinculis Paulus; gloriabatur & Ludovicus, eorumque perpetuam servare memoriam voluit. Itaque non absque ratione fortasse quis affirmaverit, majora a Domino, & utiliora data esse Ludovico, dum hæc in Ægypto dedit vincula, quam si totum Ægypti imperium ejus subjecisset potestati. His enim non modo ingentem meritorum cumulum apud Deum consecutus est; sed insuper, rerum humanarum vanitatem experientia doctus, mirificos in omni virtute & sanctitate progressus fecit, ut deinde patebit. Adeo divina providentia facit, ut diligentibus Deum omnia cooperentur in bonum. Hæc illis dicta sunto, qui propter hunc carcerem ipsam Sancti expeditionem solent carpere, licet illa pari pietate & prudentia fuerit suscepta: aut divinam accusare non verentur providentiam, quod Regem tam pium, puraque adeo intentione agentem, in tanta, ut putant, mala incidere permiserit.

§ LX. Sancti in virtute progressus: munera S. Dionysio oblata: visitatio regni, & conatus ad pacem in Flandria stabiliendam: concordia inter regem Navarræ & comitem Britanniæ facta: honorifice excipit regem Angliæ; fundat domum Carmelitis, ac studia promovet.

[Mirifice in virtutibus progressus Ludovicus,] Sensit mox Gallia reditum Regis sui sancti; qui nequaquam otiosus post labores peregrinationis tam arduæ, plurima in bonum regni sui paucis, qui supererant, hujus anni mensibus exsecutus est, totis viribus allaborans, ut mala omnia exterminaret, bona quælibet in regnum induceret. Fontem, ex quo hæc profluxerunt, ostendit Nangius pag. 362 hisce verbis: Postquam in Franciam … reversus fuit Rex Franciæ Ludovicus, quam juste ad subditos, quam misericorditer ad afflictos, quam humiliter se gesserit ad seipsum; denique quantum pro viribus suis in omni virtutum genere proficere studuerit, prout a fide dignis intellexi, & præcipue ab ipsis, qui conscientiæ ipsius sinceritatem noverunt, & conversationem viderunt, diligentere. narrabo: ita quod secundum judicium discretorum, quanto aurum pretiosius est argento, tanto conversatio ipsius sancta & nova, quam de Terræ sanctæ itinere reportavit, conversationi pristinæ præminere judicabitur, quamvis ab infantiæ crepundiis status juventutis suæ semper bonus & innocens, ac valde commendabilis fuerit. Hæc de progressu in virtutibus dicta sufficiant, cum de egregiis ejus virtutibus diligenter egerint Vitæ scriptores, infra edendi. Hinc autem factum est, ut beatum deinde se senserit regnum Galliæ, cum Sanctum vidit regnantem: hisce enim, secutisque temporibus maxime congruunt, quæ verissime dixit Joannes Raulin in Oratione encomiastica apud Chesnium pag. 498: O felicissima nostri Ludovici tempora, in quibus omnia pondere, numero, & ordine gerebantur, nulla tunc pensa excreverint, nullæ immoderatæ largitiones, sed cuncta prudenti quadam frugalitate fundebantur.

[743] [dona S. Dionysio, annuatim offerri solita, pro toto septennio offert;] Porro a mense Octobri Parisiis discessit, aliasque regni provincias lustrare cœpit: verum ante omnia piam consuetudinem, aliquot annis per absentiam suam necessario intermissam, restaurare voluit. Rem accipe ex anonymo S. Dio nysii monacho apud Chesnium tom. 5, pag. 401, ubi postquam narraverat, quam pie ac solemniter singulis annis celebraret festum S. Dionysii in illius ecclesia, quod relatum vide in Vita secunda num. 45, hæc subjungit: Omni etiam anno in præfato festo aut intererat, vel si tunc occupatus interesse non poterat, quam citius postea accedens ad altare S. Dionysii cum maxima devotione, nudo capite, flexis genibus, oratione præmissa, vocato ad hoc præsente filio suo domino Philippo, ponens quatuor auri bisancios primo super caput suum tenens cum manu, postmodum cum multa reverentia eosdem bisancios, osculans altare, super id devotissime offerebat. Et quia, quando prima vice ivit ultra mare sanctus Rex, septem annis nimis distans oblationem prædictam modo præfato (facere nequierat,) fecit simul pro prædictis omnibus annis. Quæ confirmat Vita secunda num. 46. Hoc autem annuo tributo servum & vectigalem S. Dionysio se haud dubie profiteri voluit Rex pius.

[744] [ac varias lustrat provincias, bellum in Flandria sedare conatus:] Chaizius pag. 216 initio mensis Octobris in Picardiam, ac deinde Tornacum excurrisse scribit: sed Historia Tornacensis Joannis Cousin, quam citat, lib. 4, pag. 63 tantum habet, hoc anno Tornacum venisse. Ratio eo excurrendi non alia fuisse videtur quam bellum cruentum, quod pro Flandriæ comitatu gerebant ab aliquot annis liberi comitissæ Margaritæ ex diverso patre nati, succurrente uni parti Guilielmo Hollandiæ comite, & Romanorum rege; alteri vero Carolo Andegavensi comite Regis fratre: nam Regis & quinque Flandriæ civitatum nomine legatos ad Guilielmum regem missos esse pro pace concilianda, scribit in Annalibus Flandriæ ad hunc annum Meyerus, qui & sequenti anno eadem de causa Gandavum venisse memorat, at irrito item conatu. Pacem tamen post biennium Regis industria factam, suo loco videbimus. Ceterum si in Flandriam excurrit Ludovicus, quod non omnino certum est hoc anno contigisse, cum potius anno sequenti factum videatur, brevis fuit excursio: nam XXIV mensis Octobris, ut patet ex observationibus Cangii in Joinvillium pag. 102, in ditione sua fuit apud Bruerias, ubi confirmavit fundationem abbatiæ monialium de Ordine S. Victoris Parisiensis, uti videbis ex litteris ea de re datis apud Martenium tom. 1 Coll. amp. a pag. 1323. Hinc postero die Cerniaci, & sequenti Velleiaci, ita ut Suessione fuerit XXVII ejusdem mensis, ubi se eum invenisse ait Joinvillius num. 242. Deinde Parisios regressus, ibidem mense Novembri ratam habuit donationem Rogerii de Argentiis pro sustentatione quinque monachorum, quam vide apud laudatum Martenium Col.

[745] Joinvillius num. 241 ait, controversiam fuisse inter Joannem Britanniæ comitem ac Theobaldum Juniorem Navarræ regem; [litem de regno Navarræ curat amice componendam.] qui patri Theobaldo defuncto in regnum Navarræ æque ac comitatum Campaniæ successerat heres. At majoris erat ponderis hæc controversia quam insinuare videtur Joinvillius: nam de regno Navarræ agebatur, quod sibi deberi contendebat Britanniæ comes ea de causa, quod senior Theobaldus filiam suam dedisset uxorem Britanniæ comiti, ea conditione, ut regnum Navarræ post mortem suam illa cum marito suo heres possideret, licet filius deinde nasceretur. Attamen natus postea filius Theobaldus, de quo agimus, regnum Navarræ adeptus erat, & possidebat. Rex, teste Joinvillio, controversiam ad supremum senatum deferri jussit, cumque interim Rex Navarræ Regis filiam Elisabetham sibi uxorem peteret, se eam daturum negavit Ludovicus, priusquam controversia esset sublata. Hinc ad pacem stabiliendam excitatus rex Navarræ Theobaldus, cum sorore sua, ejusque marito Britanniæ comite, in has conditiones consensit, ut acciperet illa annuos reditus trecentorum millium librarum, atque omni in regnum Navarræ, aliasque patris ditiones jure cederet. Facta hæc coram Rege, ab eoque confirmata Dionysiopoli mense Decembri per instrumentum Gallicum, quod memoratus Martenius edidit Col. Ita lis tanta, agente Ludovico, tam brevi tempore amice fuit composita. Matrimonium autem Elisabethæ cum rege Navarræ ad annum sequentem fuit dilatum.

[746] Dum hæc agebantur, Henricus Angliæ rex, [Henricus Angliæ rex venit ad S. Ludovicum.] qui in Vasconia fuerat cum exercitu, invisere desideravit regnum Galliæ, illiusque Regem S. Ludovicum: a quo quam magnifice exceptus fuerit & amice, late exponit Matthæus Parisius, ex quo ea juvabit decerpere, quæ maxime spectant ad Ludovicum, ut pateat quam sincera amicitia eos etiam complecteretur, contra quos non raro in acie steterat, doctus pacis bellique tempora distinguere: Diebus quoque sub eisdem, inquit pag. 603, (quia a multo tempore dominus rex Anglorum videre sitienter desideraverat regnum Francorum, & dominum Regem sororium suum, & dominam reginam Francorum, sororem dominæ reginæ Angliæ, & civitates, ecclesias, & gestus, & habitus Francorum, & capellam Regis Francorum nobilissimam, quæ est Parisiis, simul cum incomparabilibus, quæ in eis habentur, reliquiis) cum missis ad Regem Francorum nuntiis solemnibus, licentiam benignam & securam impetrasset, convocata familia & comitatu nobilissimo, versus Aurelianam * civitatem lora direxit.

[747] Piissimus Rex Francorum jussit districte magnatibus terræ suæ & civibus civitatum, [quem hic honorifice per regnum deduci jussum, obviam progressus,] per quas dominus rex Anglorum foret transiturus; ut, deposito luto, stipitibus, & omni visus offendiculo, ornare studerent omnia pallis, frondibus, floribus, & aliis, quibus poterant, ornamentis; & ut facies ecclesiarum & domorum redimirent; & cum canticis, & classico, cereis, & festivis induviis reverenter & gaudenter reciperent, venienti obviantes, & moranti obsequentes. Dominus autem Rex Francorum, certificatus de adventu domini regis Anglorum, occurrebat ei apud Carnotum *. Et videns unus alterum ruit in oscula & amplexus. Et mutuis salutationibus & colloquiis affabilibus sese ad invicem confovebant. Jussitque dominus Rex Francorum procurationes opimas & lautas domino regi Angliæ de suis sumptibus liberaliter, dum esset in regno suo, exhiberi. Quod dominus rex Angliæ in parte accepit & acceptavit. Habuit rex in comitatu suo proprio mille equos pulcherrimos cum suis honorabilibus assessoribus, exceptis bigis & summariis cum equis electis, quorum multitudo erat inæstimabilis, adeo ut Franci de novitate non prævisa obstupuerunt. Eorum insuper comitatus in immensum tota die & quotidie, sicut solet fluvius de torrentibus, mirabile cepit incrementum. Advenerunt enim eis obviam regina Francorum cum sororibus * suis Andegaviæ & Provinciæ comitissis *, ut sororibus suis reginæ Angliæ & comitissæ Cornubiæ simul cum domino rege Angliæ occursarent… Fuerat autem mater earum præsens, comitissa Provinciæ, nomine Beatrix, quæ pignora sua, quasi altera Niobe, gloriando poterat intueri; quatuor nimirum filias, duas reginas, & totidem comitissas, postea item reginas; quibus tertiam comitissam imperite adjungit.

[748] [deducit Parisios maximo cum apparatu,] Scholares autem Parisienses, maxime Anglicæ nationis, certificati de adventu talium regum, & reginarum, ac magnatum incomparabilium, suspensis ad horam lectionibus & disputationibus, quia totum erat de festo, abbreviatis communibus hebdomadalibus, cereos, vestesque festivas, (quas vulgus cointisas appellat) & omnia, quæ gaudium poterant attestari, emerunt & sibi præparabant, cantantes ramigeri & florigeri, cum sertis & coronis & musicis instrumentis processerunt venientibus obviam: & erat numerus adventantium & obviantium infinitus. Nec est visus in Francia retroactis temporibus tale festum, vel occursantium tanta talisve solemnis occursatio. Et transegerunt totum diem illum & noctem & diem crastinum scholares & cives, tota civitate mirabiliter adornata, in gaudio, & canticis, luminaribus, floribus, & omnimodis hujus mundi pompis, & exultationibus. Cum autem reges, & qui eis assistebant & comitabantur, qui jam numerosus exercitus poterat æstimari, venirent Parisiis, & occurreret venientibus talis ac tanta Parisiacæ universitatis nobilitas; gavisus est Rex Francorum quam plurimum, & grates retulit clericis de multiplici honoris impensione.

[749] [summaque amicitia hospitium offert eligendum:] Et ait dominus Rex Francorum domino regi Angliæ: Amice, ecce civitas Parisiaca tibi exponitur; ubinam lubet hospitium capessere? Ecce palatium meum in medio civitatis, si placet ibidem quiescere, fiat voluntas tua: si autem apud vetus Templum, quod extra civitatem, ubi locus spatiosior est, vel alibi, ubi magis vobis complacuerit, fiat. Et elegit dominus rex Angliæ pro hospitio vetus Templum, quia numerosus ejus erat comitatus. Et in eodem veteri Templo, ædificia sunt cuidam numeroso exercitui sufficientia ac competentia. Quia cum Templarii omnis cismontani temporibus ac terminis suis ad generale eorum capitulum conveniunt, hospitia ibidem inveniunt competentia. At ne hic quidem locus omnes capere potuit, ut subjungit. Deinde vero commemoratis quibusdam de liberalitate Henrici regis, hæc rursum in rem nostram scribit: Rex Angliæ, Rege Francorum ducente, visitavit capellam illam pulcherrimam, quæ in curia, est ejusdem Regis Francorum, & reliquias ibidem existentes, orans regalibus oblationibus honoravit.

[750] Tum vero describens convivium, quo Ludovicum excepit Henricus, [convivium regum, & lapsus Parisii:] de regum consessu sic loquitur: Dominus Rex Francorum, qui terrestrium rex regum est, … in medio sedebat: & dominus rex Angliæ a dextris, & dominus rex Navarræ a sinistris. Et cum niteretur dominus Rex Francorum aliter ordinare, ut videlicet dominus rex Anglorum in medio, & eminentiori loco sederet, ait dominus rex Angliæ: Non, domine mi Rex, decentius sedetis modo, scilicet in medio, & dignius: dominus enim meus es, & eris, & superest causa. Cui pius Rex Francorum subjunxit, sed voce demissa: Utinam quidem obtineret jus suum inoffensus, sed hoc non pateretur Francorum superbia. Verum hæc verba, quibus similia dixisse fingit Ludovicum, meditatus est potius in cubili suo auctor Anglus, quam dixerit Rex prudentissimus. Refert post hæc Parisius quam ingens magnatum & nobilium multitudo eidem interfuerit convivio, in qua tamen relatione crassam rursum prodidit ignorantiam, cum comitissam Caroli Andium & Provinciæ comitis uxorem in duas dividat, ut jam supra fecerat num. 747, quod sane in auctore contemporaneo supinam arguit in scribendo negligentiam.

[751] Haud dubium mihi videtur, quin Ludovicus magnifico item convivio Henricum exceperit, [colloquia regum mutua, in quibus pacis & concordiæ] licet id prætermiserit auctor Anglus, cum octo diebus eos simul fuisse & collocutos dicat: qui & Henricum una nocte in palatio Ludovici permansisse, memorat his verbis: Post vero refectionem lautam & splendidam, licet esset dies ad piscem, hospitatus est in nocte illa in majori domini Regis Francorum palatio, quod est in medio civitatis Parisiacæ. Sic enim immutabiliter voluit dominus Rex Francorum, jocose dicens: Sine modo. Sic enim decet omnem adimplere facetiam & justitiam. Et addidit ridendo: Dominus & rex sum in regno meo, volo prædominari. Et adquievit rex Angliæ. Quæ autem dictus auctor memorat de colloquiis inter Ludovicum & Henricum secreto habitis, declaratoque non semel a Ludovico desiderio restituendi provincias Anglis olim ereptas, eatenus verisimilia esse opinor, quod id se amore pacis & concordiæ libenter facturum insinuaverit, si regni proceres non obstitissent; non autem quod se injuria eas provincias possidere agnosceret, uti sonant verba auctoris Angli. Primum enim reipsa deinde ex parte fecisse videbimus, dissuadentibus licet proceribus.

[752] Itaque menti Ludovici congrua sunt verba, [desiderium declarat; atque abeuntem Henricum comitatur.] quæ ei attribuit Parisius, sic scribens: Dixit enim pius Rex Francorum: Nonne duas sorores desponsavimus, & fratres nostri reliquas? Omnes quotquot ex illis ortum sunt producturæ vel producendæ, vel producturi vel producendi, tamquam fratres erunt & sorores. O si esset inter pauperes talis affinitas vel consanguinitas, quantum mutuo sese diligerent, quam præcordialiter confœderarentur! Doleo, novit Dominus, quod per omnia nequit charitas nostra compaginari. Tandem de discessu Henrici hæc memorat: Cum autem progressi fuissent reges per circiter unam diætam, recesserunt ab invicem. Et secus viam divertentes paululum, dixerunt verba secreta & amicabilia… Et datis osculis ad invicem cum amplexibus, recesserunt ab invicem; Rex Francorum in terram suam, & rex Angliæ in terram suam; quem, exspectato vento prospero, in Angliam solvisse affirmat post Natalem Domini, ex quo colligimus mense Decembri hæc esse peracta. Nunc ad alia hujus anni gesta stylum convertamus.

[753] [Fundat domum Carmelitis;] Domum Carmelitarum Parisiensium majori ex parte Regis sumptibus exstructam esse, testatur Vita secunda num. 95: idem jam supra dixerat Guilielmus de Sanvico; nec est cur alio tempore id factum existimemus, quam hoc ipso anno, quo eos ex Syria duxerat in Galliam. Audiamus itaque Gerardum du Bois, in Historia ecclesiæ Parisiensis pag. 420 de hac fundatione loquentem: Postquam, inquit, S. Ludovicus a Palæstina demum Parisios reversus est; curavit in primis, ut Carmelitis, quos ab initio ex vestibus nigro alboque panno virgulatis vocabulo vernacule usitato BARRATOS appellabant, domum & ædes pararet. Cumque eos ex eremo montis Carmeli eduxisset; visum illi est, ex urbis strepitu viros amantes solitudinis paulo amovere, & extra urbem ponere. Paravit itaque illis ædes in suburbanis, ubi tunc nulla, aut pauca erant ædificia ad ripam Sequanæ. Locus modo, aucto urbis pomærio, intra urbem est, in eoque sedem nunc habent Cælestini. Primum illic quoddam oratorium, & quasdam cellulas exstruxerunt; hocque fuit primum Carmelitarum domicilium. Quod deinde alio variis de cæusis translatum docet, ut curiosus lector reperiet. Porro ingens hoc tempore dissidium erat in universitate Parisiensi, in qua quo se modo gesserit Ludovicus, discutiemus, cum illud fuit compositum.

[754] [bibliothecam colligit, studia Vincentii Bellovacensis promovet,] Inter alia bona, quæ in regnum inducere studuit Rex sanctus, litterarum studia promovere conatus est, magnamque ea intentione bibliothecam hoc tempore colligere exorsus est, ut narrat Gaufridus num. 40: unde ad hæc fere tempora revocari potest, quod refertur in Brevi historia Ordinis Prædicatorum apud Martenium tom. 6 Coll. amp., col. 363 his verbis: Floruit etiam hoc tempore frater Vincentius Belvacensis, qui scripsit quatuor magna Specula; scilicet Naturale, Doctrinale, Morale, & Historiale, beato Ludovico Francorum Rege ei libros ministrante. Subministratos sibi a Rege libros, testatur ipse Bellovacensis apud Echardum jamjam citandum. Attamen idcirco credere non possum, laudatum Bellovacensem Regis regiæque familiæ professorem fuisse in monaterio Regalis-montis, quemadmodum contendit, & probare conatur Echardus in Bibliotheca Prædicatorum tom. 1 pag. 213; neque enim id evincunt adducta ab eo argumenta; & aliunde verisimile non est, Regi post annos juventutis professorem, seu magistrum fuisse: cum auctores Vitæ id taceant, & in Vita secunda num. 53, ubi de studiis Ludovici agitur, sacraque ejus lectione, tantum dicatur advocasse quandoque viros doctos tempore pomeridiano, quibuscum de Deo, rebusque divinis, aut historiis cum sacræ Scripturæ tum Sanctorum loqueretur. Jam vero argumenta Echardi duo hæc evincunt: nimirum Bellovacensem, ut de se ipse scripsit, ad exercendum lectoris officium juxta sublimitatis Regiæ beneplacitum in eo (Regalis-montis) monasterio commoratum fuisse, & Regem & familiam regiam … concionantem diligentius ac reverentius audivisse. Addo Regem ejus prælectionibus non raro interfuisse.

[755] Hæc autem quo contigerint modo, exponitur in memorata Vita secunda num. 54 his verbis: [quem professorem tamen non habuit, sed monachos docentem frequenter audivit.] Rursus, quandoquidem aliquis theologiæ magister prælegebat Psalterium in abbatia Regalis-montis, quando Rex ibidem erat, ibat quandoque, audiens sonum æris campani, quo signum dabatur, quando congregari debebant monachi ad scholam adeundam, veniebatque tunc ad scholam, illicque sedebat inter monachos ad pedes magistri, qui prælegebat, eumque diligenter audiebat. Idem etiam apud Prædicatores Compendii factum, subjungit auctor, utrobique summa animi demissione & modestia, qua eumdem & sacris concionibus interesse solitum refert num. 39. Bellovacensem itaque hunc ipsum fuisse, qui monachis prælegebat Psalterium, vix dubium mihi videtur. Nam quod, teste Bernardo Guidonis apud laudatum Echardum, Regis fuit familiaris & domesticus quam plurimum, non probat, ut vult Echardus, Regiæ familiæ adscriptum fuisse, sed contrarium potius: cum enim dicat domesticus quam plurimum, significat non fuisse quidem domesticis Regis adscriptum; attamen sæpe in aula Regia fuisse versatum. Hinc igitur conclude Bellovacensem, cum Rex esset in monasterio Regalis-montis, ubi erat frequentissime, non raro mensæ Regiæ fuisse adhibitum, frequentesque cum eo de rebus divinis sermones miscuisse, quod & de S. Thoma Aquinate, aliisque, dicemus alibi.

[Annotata]

* Orleans

* Chartres

* sorore sua

* comitissa

§ LXI. Leges præclaræ anno 1254 a Rege latæ, & sequenti anno in concilio Biterrensi relectæ.

[Leges ad regni emendationem condit Sanctus,] Leges item præclaras sub finem hujus anni condidit Rex sanctus, quibus, quantum fieri poterat, malas quaslibet consuetudines e regno relegaret. Et sane regnum iis magnopere emendatum, testatur Joinvillius num. 254, apud quem eædem reperiuntur, sed mutilæ, & nonnihil immutatæ, ut appareat eum istas non ex autographo, & forsan ne ex transcripto quidem aliquo tradidisse, verum, quantum memoria suggerebat, de iis retulisse. Reperiuntur illæ paullo exactius descriptæ apud Guilielmum Nangium pag. 362; at ne ibi quidem sunt integræ. Edidit eadem statuta Stephanus Baluzius in Conciliis Galliæ Narbonensis pag. 68, ex eoque Labbeus, & Harduinus ea Collectioni conciliorum inseruerunt ad annum 1255. Porro memoratus Baluzius in notis pag. 40 hanc editionis suæ assignat rationem: Hæc statuta hic edi voluimus, quia præfatio indicat ea relecta fuisse in concilio Biterrensi, & præterea multo emendatiora & auctiora sunt, quam in editionibus, quæ hactenus prodierunt.

[757] Sanctas autem illas Ludovici leges diu perviguisse constat,[quæ in concilio Biterrensi relectæ:] ac nominatim illam, quæ prohibet ne senescalli emant aliquas possessiones in sua senescallia, quamdiu eorum administratio durabit; adeo ut cum Gaucelinus de Vairolis senescallus Cadurcensis nonnullas post hæc tempora possessiones emisset in sua senescallia, necessum illi fuerit anno MCCCLXXI litteras a Carolo V Francorum rege impetrare, quibus derogaretur huic statuto. Demum easdem leges ex Ms. Petri Menardi edidit Martenius tom. 1 Anecdotorum a col. 436. Merentur illæ, ut in Actis S. Ludovici locum quoque habeant; cum itaque apud Joinvillium non habeantur integræ, eas ex editione Baluzii cum aliis collata subjicio, cum præfatione deinde addita, quæ desideratur apud Nangium & Martenium, quæque sic habet: Hæc sunt stabilimenta facta per dominum Regem Franciæ, quæ dominus Guido Fulcodii attulit sigillata sigillo dicti domini Regis, & fuerunt recitata & lecta aggregato generali concilio prælatorum & baronum & militum terræ apud Biterrim * anno MCCLV.

[758] [hisce autem legibus præscribit ministris,] Ludovicus Dei gratia Francorum Rex, universis præsentem paginam inspecturis salutem. Ex debito regiæ potestatis pacem & quietem subjectorum nostrorum, in quorum quiete quiescimus, præcordialiter affectantes, ac adversus injuriosos & improbos, qui tranquillitati eorum invident & quieti, zelum indignationis habentes, ad hujusmodi propulsandas injurias, & statum regni reformandum in melius, ad præsens aliqua duximus ordinanda, quæ inferius continentur.

Quæstus quidem illicitos, quantum possibile fuerit, in ballivis, & aliis curialibus nostris reprimere cupientes, senescallos, ballivos, præpositos, vicecomites, & villarum majores, & alios officiales nostros juramento subscripto duximus astringendos: cujus si ipsi senescalli, ballivi, & alii officiales nostri fuerint transgressores, pœnas debitas in bona ipsorum, vel, si res exigat, in personas, nostræ voluntatis vel deputatorum a nobis arbitrio reservamus. Si vero majores, ballivos, vel officiales, dejerare contigerit in hac parte: a senescallis sub bonarum testimonio personarum, & cum ipsarum consilio puniantur. Verba illa: Si vero majores &c. Rectius videntur expressa apud Martenium hoc modo: Si vero minor bajulus vel officiarius dejerare contigerit. De majoribus enim ante actum.

[759] [ut jurent se quibuslibet jura sua servaturos;] Jurabunt igitur omnes, & singuli supradicti, quod, quamdiu commissam sibi tenebunt senescalliam, vel balliviam, præposituram, vel aliud quodcumque officium supradictum, tam minoribus quam mediocribus, tam majoribus quam advenis, tam indigenis quam subjectis, sine nationum & personarum acceptione, jus reddent, servantes tamen in locis suis sua jura, usus, & consuetudines approbatas.

Jurabunt insuper bona fide jura nostra requirere, & servare, & aliorum jura scienter non auferre, nec diminuere, nec etiam impedire.

[760] [muncra non accepturos,] Jurabunt etiam donum seu munus quodlibet a quacumque persona per se vel per alium non recipere in pecunia, auro, vel argento, aut rebus aliis quibuscumque mobilibus, vel immobilibus, vel se moventibus, seu beneficiis personalibus sive perpetuis, præter esculenta & poculenta, quorum valor in una hebdomada summam decem solidorum Parisiensium non excedat. Et quod dicta bona seu beneficia dari uxoribus suis, liberis, fratribus, sororibus, nepotibus, neptibus, vel consanguineis, aut consimilibus *, seu domesticis, minime procurabunt. Immo bona fide diligentiam adhibebunt, ne uxores suæ, vel aliæ personæ proximo nominatæ, dona vel munera recipiant. Quod si fecerint, ex quo hoc sciverint; eos ad restituendum bona fide compellant sub debito juramento.

Jurabunt etiam, quod ab illis de sua senescallia vel ballivia, nec ab illis *, qui causam habent coram ipsis, vel scient in proximo habituros, mutuum non recipient per se, vel per alium, ultra summam viginti librarum, quas reddent a die contracti mutui infra duos menses, licet etiam creditores velint solutionis terminum prorogare.

[761] Addetur etiam juramento eorum, quod nihil dabunt vel mittent alicui de consilio nostro, [aut daturos aliis Regis ministris,] vel uxoribus eorumdem, liberis, aut domesticis, vel illis, qui compotum eorum recipient, vel illis, quos ad visitandam terram, vel facta eorum exquirenda, mittemus. Quod etiam in venditionibus balliviarum, vel reddituum, aut aliarum rerum nostrarum partem non habebunt, nec etiam in monetis. Quod bajulos * infideles, seu injuriosos, vel exactores, vel de usuris suspectos, vel turpem vitam aperte ducentes, in suo non sustinebunt errore, immo eorum excessus corrigent bona fide.

Jurabunt etiam præpositi nostri, vicecomites, majores villarum, forestarii, & alii sub eis in officiis constituti judices, & locorum vicarii singulorum, quod nec superioribus suis, nec uxoribus eorum, liberis, propinquis, sive domesticis quidquam dabunt. Et in fine juramenti concludent se universa & singula supradicta servare bona fide, nisi illud quod duxerimus relaxandum, nec quidquam per se vel per alium in fraudem facere prædictorum.

[762] [eaque juramenta fiant publice ab omnibus:] Vicarios autem, quos senescalli vel ballivi per se quandoque substituent, nolumus ab ipsis institui, nisi prius sub forma prædicta præstiterint juramenta. Ut vero hæc juramenta firmius teneantur, & observentur, volumus, quod in publica assisia * fiant coram clericis & laicis ab omnibus & singulis supradictis, etiamsi antea facta fuerint coram nobis: ut non solum metu Divinæ indignationis, & nostræ; sed etiam confusionis, & erubescentiæ apud homines, perjurium manifestum incurrere vereantur.

[763] Volumus autem & præcipimus, quod senescalli nostri, [iisdem prohibet juramenta turpia, aliaque,] & alii quicumque sub ipsis tenentes officium, necnon & omnes, qui in dictis balliviis vel senescalliis vadia * nostra recipiunt, abstineant ab omni verbo, quod vergat in contumeliam, & contemptum Dei, aut Matris suæ, vel Sanctorum ipsius. Additur apud Martenium: A Ludo etiam cum taxillis, sive aleis, vel scacis, & a fornicatione & tabernis.

[764] Inhibemus vero districte senescallis, & ballivis nostris, [emptiones & matrimonia in loco jurisdictionis:] possessiones aliquas per se vel per alium emere, administratione sua durante, in senescallia vel ballivia sua, vel fraudulenter in alia, sine nostra licentia præcedente. Quod si fecerint, emptionem irritam esse, & possessiones sic emptas fisco nostro, si nobis placuerit, volumus applicari.

Prohibentes insuper senescallis, & ballivis nostris ne, quamdiu senescalli vel ballivi fuerint, sibi vel suis liberis, fratribus aut sororibus, nepotibus, neptibus, consanguineis, vel quibuscumque de sua familia, matrimonia copulent cum personis suæ senescalliæ aut balliviæ suæ, sine nostro speciali consensu, nec prædictos in regione ponant, aut beneficia ecclesiastica, vel possessiones eis acquirant.

[765] Gista etiam vel procurationes in domibus religiosorum vel circa, [alia præcipit circa inferiores ministros,] ad expensas eorum non recipiant sine nostra licentia speciali. Gistum vel procuratio, est jus hospitii, quod principes habebant apud vassallos suos.

Prohibitionem vero istam, quam facimus de matrimoniis non copulandis, & possessionibus non acquirendis, non extendimus ad præpositos, majores, & alios officiales minores, qui majorias, præposituras, & alia officia tenebunt in locis mansionum suarum, dum tamen hæc faciant sine nostra vel alterius læsione. Ait: In locis mansionum suarum, id est, ubi habitare solent non propter officium, sed quia ibi vel nati sunt, vel jam ante fixerant domicilium.

Senescalli autem nostri & inferiores ballivi caveant sibi a multitudine bedellorum *, & quanto paucioribus poterunt, sint contenti, ad curiarum exequenda præcepta, & illos nominent in assisia publica, aliter vero pro bedellis minime habeantur. Ubi autem bedelli vel servientes ad remota loca mittentur; eis sine superiorum litteris non credatur. Et si aliter inventi fuerint facientes executiones vel mandata, nuncietur senescallo, qui eos puniat competenter.

[766] [pœnasque infligendas:] Ne vero senescalli nostri vel inferiores ballivi contra justitiam subditos nostros gravent: inhibemus eisdem, ne pro quocumque debito, præter nostrum, capiant, vel captum detineant aliquem subditorum nostrorum.

Emendas autem pro maleficiis seu debitis a ballivis nostris levari non volumus, nisi in foro aut judiciario publice de bonorum consilio fuerint judicatæ vel æstimatæ, quamvis antea fuerint gagiatæ *. Si tamen ille, cui crimen imponitur, curia sibi offerente, judicium illud non velit expectare, & pecuniam certam offerat pro emenda, & tale sit crimen, de quo emenda pecuniaria recipi consuevit, liceat curiæ eam recipere, si sibi competens videatur. Alioquin emendam judicari faciat vel æstimari, secundum quod superius est expressum, licet reus se velit omnino subjacere curiæ voluntati. Caveant tamen senescalli, judices, & ballivi, ne minis vel terroribus seu machinationibus callidis clam vel palam aliquem ad emendam offerendam inducant, vel sine causa rationabili accusent.

[767] [circavenditionem officiorum:] Eos sane, qui ballivias nostras tenuerint, aliis easdem revendere prohibemus. Sed si plures emptores fuerint, unus tantum jurisdictionem exerceat, & immunitate gaudeat in cavalcatis *, talliis *, seu collectis, & aliis oneribus publicis, qua alii consueverunt gaudere. Vendi autem eas filiis, fratribus, nepotibus, aut consanguineis, seu domesticis ballivorum, prohibemus eisdem. Emptores autem ipsarum præpositurarum vel aliarum balliviarum, debita propria, scilicet quæ debentur eisdem, ex præposituris vel balliviis aliis, aut eorum sociis, auctoritate propria non coërceant, sed per manum senescalli aut superioris judicis eas repetant, sicut si præposituram vel balliviam non tenerent.

[768] [cavet, ne injuste graventur] Porro volentes viam malitiis præcludere, quantum possumus, firmiter inhibemus, ne senescalli, ballivi, vel alii officiales prædicti, in causis & negotiis quibuscumque subditos nostros locorum mutatione fatigent sine causa rationabili: sed singulos in locis illis audiant, ubi consueverunt audiri: ne gravati laboribus, & expensis, cogantur cedere juri suo.

Quia vero nemo sine causa vel culpa privandus est jure suo; ballivis nostris, & aliis officialibus prædictis inhibemus, ne dessaisiant * aliquem sine causæ cognitione, vel nostro speciali mandato. Subditos etiam nostros novis exactionibus, consuetudinibus, vel oneribus non affligant, cavalcatas extorquendæ pecuniæ causa non mandent, sed ex causa tantummodo necessaria. Et tunc volentes personalem facere cavalcatam, ad eam redimendam data pecunia non compellant.

[769] Defensum autem bladi *, vel vini, aut mercium aliarum, [subditi, & rationem reddant ministri.] non extrahendarum de terra, sine causa urgente non faciant; & tunc cum bono, & maturo consilio, nec suspecto, & factum cum consilio non dissolvant; & eo durante, numquam faciant gratiam specialem.

Omnes autem ballivos nostros, majores & minores, finito officio suo remanere volumus, vel saltem procuratorem sufficientem dimittere in ipsa ballivia per quadraginta * dies, ut de se conquerentibus coram illis respondeant, quibus hoc committetur.

[770] Cæterum ordinationem factam de Judæis observari districte præcipimus, [Statuta contra Judæos servari jubet: ludos inhonestos vetat,] quæ talis est: Judæi cessent ab usuris & blasphemiis, sortilegiis. Et Talemit * quam alii libri, in quibus inveniuntur blasphemiæ, comburantur. Et Judæi, qui hoc servare noluerint, expellantur, & transgressores legitime puniantur. Et vivant omnes Judæi ex laboribus manuum suarum, vel de negotiationibus sine terminis * & usuris.

Præterea prohibemus districtius, quod nullus omnino ad taxillos ludat sive aleis, sive * scacis *. Scolas etiam deciorum * prohibemus, & prohiberi volumus omnino, & tenentes eas districtius puniantur. Fabrica autem deciorum prohibeatur ubique.

[771] Nullus præterea recipiatur ad moram in tabernis faciendam, [& popinarum ab usum: meretrices jubet expelli:] nisi sit transiens viator, vel in ipsa villa non habeat aliquam mansionem.

Expellantur autem publicæ meretrices tam de campis quam de villis, & factis monitionibus sive prohibitionibus, bona earum per locorum judices capiantur, vel auctoritate a quolibet occupentur, etiam usque ad tunicam vel pecium *. Si quis vero publicæ meretrici scienter domum locaverit, quantum valet pensio domus uno anno, ballivo loci vel judici solvere teneatur.

[772] Præterea statutum a nobis de consilio baronum nostrorum apud Melledunum editum observari præcipimus firmiter & teneri. [decreta contra Judæorum usuras renovat:] Videlicet, quod nullum debitum haberi faciant barones, ballivi, vel aliæ quæcumque personæ Judæis, nec aliquis in toto regno nostro Judæum retineat alterius dominii, nec impediat quo minus Judæum suum possit capere tamquam proprium servum, quantumcumque sub alterius dominio fecerit ipse moram.

De Christianis vero, sicut in eodem statuto continetur, prohibemus districte, quod nullas usuras haberi faciant barones, ballivi nostri, vel aliæ quæcumque personæ Judæis. Usuras autem intelligimus quidquid est ultra sortem.

Istud autem statutum factum apud Melledunum volumus quod ballivi nostri observent & faciant observari, tam in terra nostra, quam in terra baronum vel aliorum, si defuerint, postquam sufficienter fuerint requisiti. Quæ hic de Judæis renovantur, non leguntur apud Martenium.

[773] Inhibemus autem ne aliquis in terra nostra capiat aliquem equum contra voluntatem illius, cujus equus erit, [ac domum pauperum, aliorum que,] nisi sit pro proprio negotio nostro. Et tunc per ballivos, senescallos nostros, aut eos, qui loco eorum erunt, de equis conductitiis capiatur. Et si equi conductitii sufficere nequeant pro nostro servitio faciendo; senescalli, ballivi, vel alii, qui loco ipsorum erunt, non capiant equos mercatorum transeuntium, vel pauperum, sed divitum tantum, si sufficere possint ad nostrum servitium proprium faciendum.

[774] [præcipue ecclesiasticorum prospicit commodo,] Inhibemus etiam, ne pro servitio nostro vel alio capiantur equi personarum ecclesiasticarum, nisi de nostro speciali mandato. Nec capiant senescalli, aut ii, qui loco ipsorum erunt, equos plusquam nobis fuerit opus. Illos etiam, quos ceperint, pro pecunia non relaxent. Hæc autem, quæ de equis capiendis diximus, volumus observari, quamdiu nobis placuerit: salvis servitiis nobis debitis, & juribus nostris, ac etiam alienis.

Omnia ergo & singula supradicta, quæ ad præsens pro subditorum quiete duximus ordinanda, retenta nobis plenitudine potestatis regiæ declarandi, mutandi, vel etiam corrigendi, addendi, vel minuendi, a ballivis nostris & subditis districte volumus observari.

Datum Parisius anno Domini millesimo ducentesimo quinquagesimo quarto, mense Decembri.

[775] [alia in bonum regni introducta, quibus illud mirifice floruit.] Hisce legibus subjungit num. 254 Joinvillius aliud in bonum regni a Ludovico præstitum, quod ad hæc fere tempora revocandum: nimirum munus tribuni capitalis Parisiensis, quod ante venale fuerat, homini justo & severo gratis concessum. Hoc item circiter tempore introduxisse videtur consuetudinem mittendi per provincias fratres Prædicatores & Minores, de quorum probitate plurimum confidebat, ut illi in mores ministrorum & præfectorum regni inquirerent, & sontes ab officio amoverentur, aut etiam punirentur gravius. Denique ab hoc tempore cœpta crediderim, atque in posterum observata, quæ auctores Vitæ locis variis memorant, de incredibili Regis diligentia ad lites quaslibet pari celeritate atque æquitate terminandas, statutisque hunc in finem ab eo viris doctrina præstantibus, qui litigantium causas quotidie audirent ad portam palatii, easque quam citissime expedirent, aut, si id minus per se possent, Regem ipsum advocarent, cujus sapientia æquitateque ad concordiam reducerentur litigantes, de quo vide Joinvillium num. 21 & seq. Hac autem juris administrandi tanta diligentia, tantaque justitia adeo regnum emendatum scribit num. 254 Joinvillius, adeo illud paulatim floruisse testatur, ut, accurrentibus undique ad illud hominibus, Regii proventus in duplum fuerint aucti. Tanti est Regem esse sapientem, si tamen sapientiæ suæ diligentiam adjiciat, æquitatemque: porro sapientissimum omnium, quos in consilium adhibebat, habitum fuisse Ludovicum, testatur sæpe laudatus Joinvillius num. 243, diligentissimum pariter, æquissimumque fuisse, facta clarius demonstrant, quam ut pluribus probari debeat.

[Annotata]

* Beziers

* apud Mart. & Nang. confiliariis

* Nang. aliis

* Mart. baillivos

* i. e. consessu

* i. e. stipendia

* i. e. apparitorum, qui ad judicia citant

* i. e. solutæ

* i. e. onere equos subministrandi

* i. e. præstationibus pecuniarum

* i. e. bona alicujus occupent

* i. e. frumenti

* Mart. quinquaginta.

* Mart. tam Talemut

* Mart. terris rectius

* Mart. aut

* i. e. latrunculis,

* i. e. tesserarum

* Mart. pelliceum

§ LXII. Sanctus Ordinem religiosum ingredi desiderat, qua occasione calumniam passi Prædicatores: inquiritur, an tertio Minorum Ordini fuerit adscriptus; an scapulare Stokianum gesserit, an cum B. Ægidio congressus.

[Sanctus, terrena omnia despiciens, regnum deponere cupit;] Quamvis tanta esset S. Ludovici, tamque perpetua in regno recte administrando, emendandoque diligentia, ut ea videri possit totum hominem occupare debuisse; imo ut unus aliquis minori præditus sapientia, atque in rebus agendis solertia, iis omnibus peragendis non suffecisset: tantam tamen huic curæ adjungebat diu noctuque precandi assiduitatem, acsi vitam duxisset anachoreticam, soli orationi sacræque lectioni intentus. Verum hæc, uti & perpetuam pauperum, atque ægrotorum curam, aliaque hujusmodi plurima, describere hoc loco non est animus, quia abunde in Actis sunt relata. Porro ex hac tanta orandi, divinaque contemplandi assiduitate factum existimo, ut ingens ipsum ceperit rerum humanarum fastidium: fieri enim non poterat, ut, qui cælestia mundo corde contemplari solitus, non raro gustabat quam suavis sit Dominus, terrena omnia & peritura hujus mundi bona magni faceret, ac non potius, ut pulverem & cinerem, ut umbram bonorum magis quam vera bona, despiceret alto animo, atque abjicere meditaretur. Certe in eam cogitationem circa hæc tempora adductus est Ludovicus, testibus Vitæ scriptoribus, Gaufrido num. 14, & auctore Vitæ secundæ num. 135, ut voluerit regnum filio suo, simulatque adultus esset, relinquere, vitamque amplecti monasticam inter Prædicatores vel Minores, quos pari amore diligebat. At cum rem secreto aperuisset reginæ Margaritæ, eaque, adductis rationibus, consensum negaret, ulterius non processit, nec procedere potuit.

[777] Impactam hac occasione Prædicatoribus calumniam jam refutarunt aliqui, [non tamen videtur ad id inductus a Prædicatoribus:] ac diligentius præ ceteris Natalis Alexander in Historia ecclesiastica recusa tom. 7, pag. 290. Auctor illius erat Richerins monachus Senoniensis in Vosago diœcesis Tullensis, in Chronico apud Acherium tom. 2 Spicilegii pag. 645, ubi narrat Regem a fratre quodam Prædicatore callide circumventum, atque in hanc mentem deductum; sed ea adjungit de comite Andegavensi Regis fratre, de filio Regis, ipsoque etiam Rege Ludovico, quæ plane ostendunt, nullam auctori hæc in re fidem adhibendam, cum non modo vera non sint, at ne verisimili quidem modo enarrata. Nec refert, quod Richerius eodem vixerit tempore; id enim non satis probat, fidem ei habendam: cum nemini ignotum sit, quot, quantæque non raro fingantur calumniæ, mendaciaque fabricentur de Ordinibus religiosis, præsertim dum illi ob controversiam aliquam famosam hominum dicteriis magis sunt expositi. Unde suspicari non immerito possumus celebrem illam controversiam, quæ inter universitatem Parisiensem, & Prædicatorum Ordinem vigebat hoc tempore, huic fabellæ occasionem præbuisse: certe illius scriptor Richerius animum ubique ostendit adeo a Prædicatoribus, alienum, ut fabulæ etiam male consutæ fidem adhibere potuerit, maxime quod procul ab aula, urbeque Parisiensi amotus, mores S. Ludovici minus posset habere perspectos. Qui plura desiderat ad resutationem hujus fabellæ, adeat memoratum Alexandrum.

[778] [tertio Minorum Ordini adscriptum volunt aliqui, quod ex caputio gestato probari putant,] Scriptores varii ex religiosa S. Francisci familia, atque inter eos præcipue Lucas Waddingus in Annalibus Minorum ad annum 1254, asserunt S. Ludovicum nomen dedisse tertio Ordini S. Francisci, qua de re illustrissimus Spondanus ad eumdem annum num. XI breviter sic scribit: Fuisse hunc tertii Ordinis Minorum, cui se post reditum ex Syria addixerit, nonnulli volunt: quod tamen vix credibile, cum nullus antiquorum singularis hujus rei meminerit. Ita post visas Waddingi probationes Spondanus pronuntiat; nec desunt alii plurimi, qui ejus adstipulantur sententiæ. Quapropter lubet argumenta Waddingi expendere, atque examinare pro instituto Operis nostri, quid de hac re videatur statuendum. Primum ille argumentum desumit ex vestibus, ac ita ratiocinatur num. 29: Atque ut ab exteriori tessera & vestis indiciis exordiamur; non adeo eam vulgarem volunt coævi authores, quin quidpiam habuerit singulare, & peculiarem aliquam notam, ultra commune vulgi vestimentum, qua innuebatur quidpiam religiosum, aut peculiare genus vivendi. Testis est Thomas Cantipratanus Ludovico synchronos, & notus: Quod ex altissima; inquit, humilitate peculiarem vestem assumpsit, & Deus insigni miraculo in tanta sui dejectione irridentem severe punivit. Deinde refert verba Cantipratani, quæ integra dedimus num. 574, ubi, gestu adjuncto histrionis, nuntius comitis Geldriæ dicebat: Vidi vidi illum miserum papellardum Regem, caputium habentem capitis super scapulam ex adverso suspensum. Unde postea infert hoc modo: Aiunt illi authores, caputium habuisse super scapulas suspensum, quod religiosæ vestis nota est.

[779] [at caputium non gestavit Sanctus:] At vero si omnes, qui caputium capitis gestarunt, Religiosi sunt Waddingo, plurimos e Gallis antiquis habebit monachos. Etenim Gallis olim usitatum erat tegmen capitis, quod vulgo chaperon vocabant, quodque S. Ludovico in usu fuisse, constat ex Vita secunda num. 40, ubi illud Latine capitium vocabo; & in notis observabo, non absimile fuisse cucullis monachorum. Non esset igitur, cur inferremus ex dictis illis, monasticum cucullum S. Ludovico super scapulas suspensum fuisse, etiamsi histrionem illum proprie locutum fuisse concederemus; quod verisimile non est. Certe Cantipratanus, quem in auxilium advocat Waddingus, ei directe repugnat. Defensurus enim, post relatum exemplum, modestiam vestimentorum S. Ludovici, exempla adducit regum, quos certe tertii Ordinis Minorum non facient Waddingi vindices. Verba ejus accipe lib. 2, cap. 57, num. 64: Erubescat theologicæ cathedræ vilis ille præsumptor, qui prædicavit ipsum, de quo scripsimus, Regem non debere communibus uti vestibus, sed semper purpuratum incedere: nec plures Missas audire quam unam. Mortaliter autem peccare dicebat omnes illos, (fratres Prædicatores intelligens) qui dictum Regem inducebant ad hujusmodi devotionis & humilitatis exempla… Moderatores orbis & reges frequenter vidimus communis panni laneis vestibus uti. Non nisi camelini coloris vestibus avus ipsius Regis, gloriosissimus Philippus rex, indiscretis anni temporibus utebatur. Ludovicum autem filium ejus, æque regem gloriosum & bonum, istius Regis Ludovici patrem, numquam me vidisse memini purpuratum. Karolus ille magnus, postquam in Roma coronatus est imperator, numquam postea voluit, ut de eo scribitur, infula pomposi habitus insigniri. Ex his verbis manifestum fit, S. Ludovicum non alia vestis forma usum fuisse, quam usus fuerat pater ejus Ludovicus, & avus Philippus: neque enim recte Ludovicum defenderet Cantipratanus ab exemplo patris & avi, si tantopere ab eorum exemplo ille recessisset: neque imprudens ille concionator culpam Prædicatoribus tribuisset, si propter assumptum tertium Minorum Ordinem vestes modestiores gestasset Ludovicus.

[780] Neque plus probant verba Bonifacii VIII, [neque id probatur ex vestium modestia:] ex quibus id evincere nititur Waddingus, quæque hujusmodi sunt: Vestes enim, quas postea habuit, non erant regiæ, sed religiosæ; non [Col. 447B] erant militis, sed viri simplicis. Hunc enim sensum habent hæc verba. Vestes Ludovici non regio, non militari splendore erant ornatæ; sed religiosi, sed viri privati modestiæ convenientes. Hinc rursum perperam colligit Waddingus, dum subdit: Bonifacius Pontifex… religiosas portasse vestes aperte testatur. Et nihilo rectius ex præcedentibus hanc elicit conclusionem: Habemus ergo… scriptores coævos, & ultra vulgarem seu communem habitum indicia vitæ religiosioris. Post hæc memoratus auctor num. 30 comparat vestes a S. Francisco tertio Ordini præscriptas cum vestibus S. Ludovici, in quibus id simile invenio, quod vestes utrimque essent modestæ: dissimile vero, quod vestes nigri coloris suis prohiberet S. Franciscus: at veste nigri coloris usum S. Ludovicum testatur citatus ibidem Gaufridus. Majorem in forma vestimentorum reperiremus differentiam, sed brevitati consulendum. Quod autem num. 31 Waddingus affirmat, hanc vestium mutationem contigisse post reditum ex Oriente, erroneum esse, patet ex num. 573, ubi probavimus, id ante iter transmarinum contigisse.

[781] Post has rationes, quæ vix, aut ne vix quidem ad rem pertinent, [argumenta reliqua Waddingi] reliqua argumenta sua sic proponit Waddingus num. 32: Et vere tertii hujus instituti sectatorem fuisse expresse habetur in Officio proprio, quod in ejusdem festivitate recitant fratres Pœnitentes tertii Ordinis per universam Galliam, Parisiis haud pridem impressum apud Petrum Mettayer typographum & bibliopolam regium, extractum, ut habetur in pagina præliminari, ex Antiphonario regio Navarræ. In hoc porro Officio illa est Antiphona ad Magnificat. “Ludovicus ne mollescat, & securum iter agat, inter mundi discrimina, se Francisco associat, ut gressus suos dirigat sub Pœnitentum regula” … Atque ab immemorabili tempore tamquam Francisci sectatorem, universi tres Ordines ab eodem instituti sanctum Regem peculiari celebrant ritu & festivitate. Paulus item tertius in diplomate, Cum a nobis petitur, dato anno MDXLVII pridie Kalend. Martii, eumdem inter Sanctos tertii Ordinis enumerat, atque ut pluribus gaudeant indultis in ejus festivitate fratres Pœnitentes concedit. Demum prolatis aliquot testibus recentioribus & domesticis, ita concludit: Hæc satis superque probant Francisco sub pœnitentum tessera Ludovicum nomen dedisse; idque ita receptum in Christiani orbis regionibus, ut ubique occurrat sub Franciscano habitu ejusdem effigies. Ita vir ille eruditus, quibus Arturus a Monasterio, Hueberus, aliique Minores consentiunt.

[782] [rem etiam non probant:] Attamen hæ rationes hujusmodi non sunt, ut satis superque probent, quod intendit Waddingus, præsertim si expendantur argumenta, quæ ex Vitæ scriptoribus opponi possunt. Quid enim ponderis habere potest Officium nuper impressum? Quid diploma hoc Pontificium, tertio post mortem Ludovici seculo ad preces alienas datum, in quo verbis supplicantium inter Sanctos tertii Ordinis enumeratur Ludovicus? Habetur illud apud Antonium de Sillis inter Apostolica privilegia tertii Ordinis S. Francisci pag. 80, in eoque enumeratur pari modo S. Rochus. Unde, quam illud argumentum sit evanidum, ipsum testem appello Waddingum, qui ad annum 1327 num. 10 de S. Rocho sic scribit: Eum tertio S. Francisci instituto adscribunt aliqui, sed recentioris ætatis scriptores. Antiquiores desideraverim coassertores: neque tamen hi contradicunt, neque nostri respuunt, quem alii sponte offerunt: imo avide amplexantur. Si diploma memoratum non probet pro S. Rocho, cur illud adducit pro S. Ludovico? Quod autem in Ordinibus S. Francisci colatur S. Ludovicus, ut tertii Ordinis sectator, tantum probat, opinionem illam olim invaluisse, sieuti opiniones multæ erroneæ paulatim invalescunt. Demum quod pictores Sanctum exhibeant habitu Franciscano indutum, iis condonabimus, utpote quibus multa licere non ignoramus. At magis in Actis S. Ludovici versatum agnoscimus eruditissimum Waddingum, quam ut credere potuerit, sanctum Regem Franciscano habitu usum fuisse, cum id ex Actis apertius falsum sit, quam ut videri possit dubium. Sentis, opinor, erudite lector, quam leves sint rationes, quibus tertio Minorum Ordini S. Ludovicus asseritur. Accipe nunc breviter rationes quasdam, quæ militant in oppositum.

[783] [adscriptum tertio Ordini non fuisse, probat silentium auctorum,] Vitam Sancti scripserunt auctores coævi varii, qui ignorare non poterant, nec silere debebant, eum tertio Minorum Ordini nomen dedisse, si id factum esset; præsertim cum non siluerint voluntatem ejus vitam amplectendi religiosam, aliaque plura multo minutiora. Cur, obsecro, prætermisisset rem tantam, tamque in Rege singularem, Gaufridus ejus conscientiæ moderator, jussus a Gregorio X summo Pontifice, ut narravimus num. 2, vivendi modum Sancti conscribere in omnibus & singulis actibus & observantiis suis? Quod quam accurate præstiterit Vita ab eo scripta abunde docet. Cur Guilielmus Carnotensis, Sancto item familiaris, qui addidit facta quædam particularia, id non adjecisset, si Gaufrido excidere potuisset? Cur in Actis canonizationis nemo unus ex tot testibus institutum vitæ tam sanctum commemoravit? Aut, si id ibidem commemoratum sit, cur auctor Vitæ secundæ, qui Acta canonizationis præ oculis habuit, gloriam tantam Ordini Franciscano invidit, Franciscanus ipse, & reginæ Margaritæ confessarius, ita ut rem ignorare non potuisset, etiamsi in Actis canonizationis a tot tamque sedulis testibus fuisset prætermissa? Denique cur hi omnes, cur Guilielmus Nangius, Bonifacius VIII, Joannes Joinvillius, aliique, vestium modestiam in sancto Rege tanto studio commendant; quod majori commendatione dignum erat, unde hæc vestium modestia ortum duxerit, ne verbo quidem attingunt? Cur Thomas Cantipratanus, in similia raræ pietatis exempla studiose intentus, factum tam singulare indignum duxit, quod cum reliquis commemoraret? Causam hujusce tot auctorum silentii, quorum nullus rem ignorare poterat, aut silere pro instituto Operis sui debebat, non aliam sane reperiendam opinor, quam quod S. Ludovicus tertium Ordinem Minorum amplexus sit numquam.

[784] Possem hoc argumentum longius quidem protrahere ex silentio aliorum scriptorum, [contessarius ex alio Ordine,] qui coævi fuerunt, suppares, aut longe etiam posteriores: verum id nequaquam necessarium esse existimo. Attamen, ne qui dicant, me argumento tantum negativo Ordinem S. Francisci tertium abjudicasse S. Ludovico, pauca e pluribus afferam, quæ opinioni contrariæ positive repugnant. Imprimis, si tertium Minorum Ordinem professus fuisset Sanctus, dubitare non possumus, quin primarium conscientiæ suæ moderatorem ex Ordine Minorum elegisset, qui rectius eum juxta Ordinis regulas potuisset dirigere: attamen, licet ex Ordine Minorum confessarium quoque habuerit, a prima certe expeditione transmarina usque ad finem vitæ, primarium conscientiæ arbitrum retinuit Gaufridum de Bello-loco ex sacra Prædicatorum familia, qui eum & in operibus pietatis ac pœnitentiæ dirigebat, & conscientiæ nævos confitentem audiebat; quique extrema eidem Sacramenta administravit, & morienti adstitit: uti ex Actis est manifestissimum.

[785] Deinde, si Ordini tertio Minorum nomen dedisset Sanctus, [& jejunia tertii Ordinis,] ejusdem Ordinis regulas servasset quam accuratissime. At vero regulas tertii Ordinis non servasse, ex Actis probari potest. Primo enim in regulis tertii Ordinis, prout eas compendio tradit Hippolytus Helyot in Historia Ordinum religiosorum tom. 7, pag. 217 & seqq., inter alia præscribitur jejunium a festo S. Martini usque ad Natalem Domini: item a Dominica Quinquagesimæ usque ad Pascha. Neutrum servavit S. Ludovicus: nam auctor Vitæ secundæ Franciscanus num. 129 omnia Sancti jejunia exacte enumerans, Adventum Domini jejunio ejus adscribit, aliaque tempora plura, quam regula tertii Ordinis imponit: verumtamen nec tempus inter festum S. Martini & Adventum, nec dies Quadragenario jejunio prævios inter tempora jejunii S. Ludovici enumerat: uti nec Gaufridus confessarius, num. 26 de diebus Sancto esurialibus agens; nec, qui Gaufridum auxit, Carnotensis, num. 25 eamdem tractans materiam.

[786] In vestibus non servasse dicti Ordinis regulas jam vidimus, [aliæque regulæ non observatæ.] quod nigro etiam colore uteretur in regula vetito. At plura inutili labore non lubet colligere. Si itaque nec regulas tertii Minorum Ordinis observavit S. Ludovicus, quamvis majorem longe perfectionem secutus sit, quam illæ exigant regulæ. Si conscientiæ directorem maluerit toto illo tempore Dominici quam Francisci sectatorem. Si in Actis omnibus antiquis nulla istius Ordinis fiat mentio, ut ostendimus; gravioris sane momenti argumenta exigimus, quam hactenus prolata sunt, ut eum dicto Ordini annumeremus: quin etiam existimamus opinionem jam refutatam non nisi ex confusione, aut errore aliquo, ortum habuisse: aut certe conjecturam ex vestium modestia, jejuniis, aliisque piis Sancti operibus fortasse desumptam, memoratæ opinioni occasionem præbuisse: quæ quo tempore exorta sit, aliis discutiendum relinquo.

[787] [Nec scapulare S. Simonis Stock] Joannes Baptista Lezana in Annalibus Carmelitarum tom. 4 a pag. 338 sacro etiam Carmelitarum Ordini utcumque asserere nititur S. Ludovicum, post auctores aliquot neotericos, inter quos majori conatu id præstare voluit Theophilus Raynaudus in Scapulari Partheno-Carmelitico illustrato a pag. 293, magna sane vehementia exclamans contra argumentum negativum, quo illud scapulare S. Ludovico abjudicaverat Joannes Launoyus. At vero si quoslibet argumento negativo usos accuset Raynaudus, doctores plerosque præclarissimos, sanctosque Patres accusat, quos ea in re auctores habemus, uti ostenderunt scriptores varii, & nuperrime Didacus del Corro Hispanus, in Dissertatione de Romani Breviarii auctoritate cap. 15. Verum his missis, audiamus breviter, quibus rationibus probet Lezana, scapulari S. Simonis Stock indutum fuisse S. Ludovicum. Ait in Gaufrido, & Guilielmo Carnotensi scriptum esse, Cucullo seu CAPUTIO AD SCAPULAS PROTENSO usum esse. At in eo erravit vir bonus, a Raynando in errorem abductus; nam nusquam in iis auctoribus id scriptum legitur, nec quid simile. Verba etiam Bonifacii VIII, num. 780 recitata, adducit; sed mutata nonnihil, ut sensum prorsus alium exhibeant. Demum subjicit blasphemas voces histrionis illius, quem a Deo punitum refert Cantipratanus num. 574 citatus, contenditque capucio non Minorum, sed Carmelitanum habitum designari.

[788] [gestavit S. Ludovicus;] Verum enimvero nequidquam disputat Lezana de capucio, quem solus ille histrio Ludovico attribuit, significans ipsum ob habitus morumque modestiam monacho similiorem fuisse visum quam Regi: nam pallio regio, tunicaque usum fuisse, sæpe in Actis reperiet curiosus lector; pileo item plumis pavoninis ornato caput texisse, Vita secunda testatur num. 313. Demum nihil ex illo Cantipratani loco probari pro veste monastica jam ostendimus num. 779. Itaque, ne in refutanda opinione tam male sibi cohærente sim longior, præter silentium omnium antiquorum, quod æque Carmelitis repugnat quam Franciscanis, subjungo verba Papebrochii, in Responsionibus suis art. 20, § 2, num. 27 hanc opinionem sic breviter refellentis: Longius aberravit Grossus, si voluit, uti eum intellexit Zegerus Pauli, sacri scapularis gestatoribus adnumerare S. Ludovicum Francorum Regem: hic enim obiit anno MCCLXX, ante mutationem habitus annis XVII. (Nam anno 1287 mutationem habitus ex carpita in scapulare contigisse, probaverat in Actis S. Alberti tom. 2 Aprilis pag. 800.) Sed neque de priori Ordinis habitu, scilicet carpita, verificari potest, quod huc trahit Grossus. Verba intelligit blasphemi illius derisoris a Cantipratano relata, ex quibus nihil sequi jam ostendimus. Neque de priori habitu loquitur Lezana, aliique auctores, qui illam opinionem defendunt, ita ut ex eorum opinione sequeretur, S. Ludovicum scapulare gestasse multis annis, antequam id ipsi gestaverint Carmelitæ.

[789] [nec quatuor Ordinum mendicantium] Ita tamen defendit laudatus Lezana Stokianum scapulare gestasse S. Ludovicum, ut eum aliorum Ordinum participem fuisse non neget. Imo non defuit, qui eum quatuor mendicantium Ordinum tertio instituto adscriptum vellet. Lubet hac de re apponere verba Thomæ de Herrera, religioso candore commendanda, qui in Alphabeto Augustiniano tom. 2 pag. 4 ita sincere mentem suam expromit: Is sane est Ludovicus, ut pro eo certare possint universæ religiones. Ego neque annuam, neque omnino abnuam, sed referam aliorum opinionem, quam firmo aliquo fundamento vellem innixam. Fr. Marcus de Guadalaxara & Xavierre in Thesauro spirituali Ordinis Carmelitani S. Ludovicum Regem Franciæ omnium quatuor Ordinum mendicantium fuisse affirmavit. Scio Sampsonem Haium de Veritate vitæ & Ordinis D. Guillelmi pagin. 40 sic habere: Authores non vulgares quatuor mendicantium cœnobia D. Ludovici Francorum Regis augustissimi opus esse asserunt. Novi etiam in Commentario rerum Ordinis Augustiniani, jussu Cardinalis Seripandi edito, referri, in capitulo generali Neapolitano an. MCCC statutum fuisse, ut festum S. Ludovici confessoris Regis Francorum celebraretur die XXV Augusti, & ad perpetuam memoriam in Calendario Ordinis scriberetur: & an. MCCCXV in capitulo Patavino idem præceptum de ejus translatione.

[790] Verum & hæc, & alia hujusmodi infirma sunt, [institutum est secutus.] ut B. Ludovicus inter tertiarios quatuor Ordinum mendicantium, & præcipue Augustiniani possit computari. Difficile enim est creditu, patres synodi Neapolitanæ, qui tam illustrem Regem suis fastis adscribebant, tantam suæ religionis gloriam suppressuros, si novissent Ludovicum tertiariorum Augustinianorum cœtui nomen dedisse. Optassem sane Marcum de Guadalaxara, qui novam quadruplicis instituti professionem, sive potius observantiam S. Ludovici in lucem induxit, expressisse fundamentum, quo motus sanctum Regem, quem Franciscani tertiarii sibi peculiarem censent, quatuor Ordinibus communem esse voluerit. At ne hi quidem, opinor, eum sibi peculiarem censerent, si eadem lance expendissent monumenta opinionis suæ, eidemque adversantia, qua sua expendit laudatus Herrera.

[791] Juvabit hoc loco refutare historiunculam aliam, [Congressus S. Ludovici cum B. Ægidio, licet referatur a multis,] quæ licet in libris non paucis asceticis, & historicis quibusdam circumferatur, subsistere tamen non potest. Waddingus in Annalibus Minorum ad annum 1262 num. 13 eam refert hisce verbis: Statuerat aliquando S. Ludovicus Francorum Rex suscipere peregrinationem, & loca sacra visere. Audiens vero de eximia & admiranda Fr. Ægidii sanctitate, decrevit illum adire. Itaque Perusiam se contulit, ubi illum esse cognorat. Cumque ad monasterii portam venisset, ceu ignotus quidam peregrinus cum paucis familiaribus, rogabat ubi Fr. Ægidius esset, nihil de se indicans ostiario. Is autem dixit Ægidio, peregrinum præ foribus cupere ipsi loqui. Actutum vero spiritu cognovit Ægidius eum Regem Franciæ esse, celeriterque ad illum accurrit: dixisses hominem ebrium esse. Ubi in mutuos venere conspectus, sese inter se complexi sunt perquam hilariter, acsi longa inter ipsos intercessisset familiaritas. Atque ita stabant simul ad portam cum multa eximii amoris significatione, tametsi neuter quicquam alteri loqueretur: tandem a se taciti discesserunt. Ægidium autem ad cellulam suam redeuntem, quidem frater rogavit, quisnam ille fuisset peregrinus, qui tot erga ipsum benevolentiæ signa ostendisset? Respondit ille Ludovicum Christianissimum Gallorum fuisse Regem.

[792] [cum gestis sancti Regis non cohæret:] Causam autem rogatus B. Ægidius, cur ne verbo quidem allocutus fuisset, respondit alteri alterius cor patuisse, ut ibi pluribus refertur. Arturus a Monasterio idem refert in Martyrologio Franciscano pag. 397, remque firmare nititur agmine auctorum neotericorum bene longo, atque inter alios adducit verba Dionysii Cartusiani, quibus peregrinatio Ludovici sic narratur: Ex devotione præcipua septem annis peregre ambulavit occulte per mundum; & visitavit loca sacra, sanctosque viros. In hac autem septennali peregrinatione dictum cum fratre Ægidio congressum contigisse scribit, uti alii passim. At vidit Waddingus illud septennium nimis aperte fabulosum esse, ideoque tempus peregrinationis omittere maluit. Porro hunc congressum S. Ludovici cum Beato non quidem repudiavit Papebrochius, in Actis B. Ægidit tom. 2 Aprilis pag. 239, eum recitans ex Waddingo; dubium tamen mihi nullum est, quin eum omnino rejecisset, si monumenta omnia vidisset, quæ nos vidimus; multoque magis, si ordine chronologico Vitam S. Ludovici suscepisset describendam. Etenim, ut silentium omnium antiquorum præteream, Ludovicum in Italiam numquam profectum esse, numquam Perusiam vidisse, ex toto hoc Commentario manifestum fiet, in quo partim jam vidimus, partim deinde videbimus eum in Gallia ita semper occupatum fuisse, assignatis locis & temporibus, ut tempus inveniri non possit, quo in Italiam profectus esset, nedum septennio peregrinatus; præter expeditionem transmarinam, quæ septimum annum tenuit. Suspicor itaque, si factum hoc B. Ægidii fictitium non sit, Ludovico per errorem tributum, quod B. Ægidio cum alio quopiam contigerat.

§ LXIII. Anno 1255 tyrannis cujusdam nobilis compressa: donationes: monasterium Ordini Vallis-caulium fundatum: nemus monachis Grandimontensibus restitutum: varia impetrata a Pontifice: hæretici exstirpati: filia nuptui data: filio sponsa designata: induciæ cum Anglis: iter in Flandriam.

[Tyranilum bonis exui jubet Ludovicus;] Chaizius tom. 2 pag. 229 annum 1255 exorditur a convocatione procerum ad regni comitia die festo Virginis Purificatæ, quo idem in posterum a Ludovico quotannis factitatum scribit ingenti regni bono. In hisce autem comitiis agitata est causa Anserici Montis-regalis in Burgundia domini, qui gravi tyrannide premebat vicinos quoslibet. Verum cum ducis Burgundiæ esset subditus, adeoque Regis non esset per se ejus scelera punire, iteratis vicibus duci Burgundiæ scripserat, ut hominis tyrannidem comprimeret; cumque sic nihil proficeret, quod consanguineo suo dux parceret, præcepit tandem Ludovicus sub pœna inobedientiæ, ut dux castrum Anserici occuparet, suoque muniret præsidio. Attamen intercessit pro reo Guido Autissiodorensis episcopus, atque obtinuit ut Ansericus Regem accedere posset, eique satisfacere, itaque dilata est ad tempus exsecutio. At neque ipse Regi scelera sua excusare potuit, neque Rex justum tyranni supplicium differri magis voluit: sed missis ad ducem Burgundiæ duobus aulæ ministris, jussit castrum sine mora occupari, tyrannumque expelli, quod & factum est. Hæc omnia laudatus Chazius ex instrumentis Mss. ea re factis. Hinc autem intelligimus, quantam Rex justissimus curam gesserit, ut non modo in ditione sua, sed in ditionibus quoque clientum suorum, scelera non manerent impunita.

[794] Priusquam hæc agerentur in curia suprema, mense Januario confirmaverat Ludovicus fundationem hospitalis Lessinensis oppidi in limitibus Flandriæ & Hannoniæ, [fundationes varias confirmat;] factam ab Aelide domina Rosetensi. Deinde vero mense Februario donationem Mariæ, comitissæ Pontivi, ecclesiæ S. Judoci, abbatiæ Ordinis Præmonstratensis in diœcesi Ambianensi: ac Guidonis de Malo-vicino (Malvoisin) ante biennium factam, qua monachum unum instituebat in Valle-Guidonis. De quibus litteras Regis invenies apud Martenium tom. 1 Collectionis amplissimæ Col. & seqq. Sunt autem hæ omnes Parisiis datæ, ubi apud Regem hoc tempore erat Margarita Flandriæ comitissa, cui eodem mense Februario Rex facultatem concessit muniendi Rupelmundam, ut ipsa suis litteris testatur ibidem Col. Fiebat id contra Guilielmum Romanorum regem, contra quem procul dubio Regis auxilium imploravit. At malebat ille pacem conciliare inier fratres comitissæ filios, quam anno sequenti, agente Ludovico, compositam videbimus.

[795] Hisce peractis mense Februario, regni provincias rursum lustrare cœpit Sanctus: [regnum perlustrat; de jure gisti cum variis componit;] quanta autem pietate, quantaque liberalitate verus pauperum Pater in crebris illis per regnum itineribus uteretur, abunde docet Vita secunda num. 97: neque enim pauperes undique accurrentes umquam sine eleemosyna dimittebat; neque diem intermittebat ullum, quo iis per se ipse non ministraret: neque item de perpetua orandi consuetudine in itinere remittebat, ut notatur num. 32. Porro ne itinera sua personis præsertim ecclesiasticis gravia essent, jus antiquum, regibus iter agentibus debitum, quod gistum & procurationem vocabant, non quidem remisit ubique monasteriis atque episcopis, sed ad certam summam contraxit, ne per multitudinem aulicorum Regem comitantium nimis excresceret. Ita factum hoc anno circa medium Martii cum archiepiscopo Turonensi Petro de Lamballe, apud quem tunc versabatur, auctor est Chaizius num. 230, antiqua allegans instrumenta. Ita & sub finem anni mense Decembri transactum Remis cum aliquibus monasteriis invenio apud supra laudatum Martenium Col.

[796] Regressus mense Aprili Stampas *, ibidem litteras fundationis dedit monachis Vallis-caulium, [monasterium fundat] qui sub finem seculi XII in Burgundia exorti, jam in Normanniam se extenderant, sed loco degebant incommodo. Hujus autem fundationis cum mentionem non invenerim in Vitæ scriptoribus, litterarum partem maximam ex Martenio Col. lectorum oculis subjicio: Cum religiosi viri, fratres S. Michaëlis de Bastebort Lexoviensis diœcesis, Ordinis Vallis caulium, in ejusdem montis supercilio tempotalem sibi habitationem ad serviendum Deo perpetuo elegissent, & domos construxissent ibidem, ac propter crebro insurgentium tempestatum & ventorum excursus, nec non & alia quædam incommoda locus ipse, sicut accepimus, penitus ad hoc inutilis, & quasi inhabitabilis redderetur; tandem accedentes ad nos fratres loci ejusdem, nobis humiliter supplicarunt, ut de loco alio sibi misericorditer providere vellemus, in quo debitum divini cultus obsequium redderent bonorum omnium Conditori.

[797] [Ordini Vallis-Caulium;] Nos siquidem benigne compatientes eisdem, ac humilem postulationem eorum pio prosequentes affectu, divinæ pietatis intuitu, & pro nostræ, ac inclytæ recordationis genitoris nostri, & genitricis nostræ, nec non & aliorum progenitorum nostrorum animarum remedio, totam terram, quæ est inter aquam, quæ dicitur Ancre, & montem prædictum de Bastebott in longitudine, & inter domum Nicolai Herent & domum Anselli dicti Præpositi in latitudine, tam in terra arabili, quam in pratis, nemoribus, & jardinis *, continentem videlicet octo acras, (sumitur acra quandoque pro jugero, at non ejusdem semper est mensuræ: videri potest Glossarium Cangii) quæ dicuntur Spinetum, & Loncloel, & in terra arabili, jardinis, & pratis triginta duas acras & dimidiam, sicut de mandato nostro mensuratæ sunt, donamus & concedimus in puram & perpetuam eleemosynam fratribus ipsis, ibidem Domino perpetuo servituris, ad fundandum & ædificandum inibi domum & ecclesiam Ordinis memorati; qui nos loci ipsius petierunt esse fundatores præcipuos & patronos.

[798] [nemus restituit monachis Ordinis Grandimontensis;] Præterea, ut fratres ipsi reportent ampliorem gratiam, ea, quæ sibi a quibuscumque nostræ potestatis fidelibus in eleemosynam hactenus sunt collata, liberaliter eis habenda & pacifice possidenda concedimus, & ea auctoritate regia confirmamus. Ceterum de Ordine Vallis-caulium, cujus initia magnopere laudat Vitriacus in Historia Occidentis cap. 17, ulterius consuli potest Hippolytus Helyot in Historia Ordinum religiosorum tom. 6 cap. 22. His antiquiores erant monachi Grandimontenses, quibus S. Stephanus seculo XI dederat initium in diœcesi Lemovicensi, quique per Galliam jam erant dispersi. Attribuerat eis Ludovicus VI locum de Loia cum terra & nemore, ad eum pertinente; at Philippus Augustus nemus illud ad se retraxerat: de quo certior redditus S. Ludovicus, eodem mense Aprili Vicenas redux, memoratum nemus monachis reddidit libere possidendum. De monachis autem illis latius consuli potest memoratus Helyotus tom. 7, cap. 54, de quibus etiam agit Vitriacus cap. 19. Instrumentum vero hujusce seu donationis seu restitutionis exhibet Martenius Col. Neque vero hæc unica fuit S. Ludovici restitutio; eodem enim tempore variis locis statuerat viros probitatis eximiæ, qui inquirerent, num quid alibi per proavos aut ministros suos injuriæ cuipiam esset illatum, damnaque exacte resarcirent, ut probat instrumentis Chaizius pag. 236. Imo, cum jura essent dubia, sibi potius, quam adversariis suis, solebat esse contrarius; uti testantur non semel biographi.

[799] [varia impetrat ab Alexandro IV privilegia,] Tanta Ludovici virtus, quanta ex factis omnibus elucet, digna erat beneficiis, quibus eum hoc anno cumulavit, elogiisque, quibus ornavit Alexander IV, in locum defuncti Innocentii IV summus Pontifex suffectus. Petierat Rex pius, ne cui liceret in se, reginamve Margaritam conjugem suam, aut legitimos in regnum successores, anathematis aut interdicti sententiam intorquere. Annuit postulatis Pontifex per litteras VII Kalendas Maii hujus anni Neapoli datas, quas encomiis plenas invenies apud Raynaldum ad annum 1255 num. 42, quibus laudatus Raynaldus num. 44 subjungit sequentia: Adjecta sunt etiam Pontificio regesto sex alia diplomata, quibus Regi, uxorique reginæ, atque iis, qui una cum ipsis sacris concionibus inter fuissent, indulgentiarum munus impertiit, vetuitque ne regia sacella ejusve terræ, sine singulari a Sede apostolica potestate facta, interdicto affici possint. Tum num. 46 litteras rursum Pontificias recitat ad preces Ludovici datas Anagniæ 2 Kal. Octob., quarum tenorem his verbis breviter exponit auctor: Postulavit Rex, ut si casu in locis interdicto suppositis ageret, sacris Officiis interesse, ac divinis communicare liceret, cui Alexander morem gessit.

[800] Hasce autem præcesserant aliæ Pontificis litteræ, [qui etiam cum insigni Sancti elogio] datæ eodem die VII Kalendas Maii, quo superiores, ad universos Christi fideles in Gallia, quibus non sine eximia S. Ludovici laude indulgentias concedit orantibus pro ipso. Illas sic recitat Raynaldus num. 45: Charissimus in Christo filius noster Franciæ Rex illustris, cunctis mundanis opibus animæ commodum præferens, & æternæ vitæ solatium gloriæ temporali, de salute propria solicite meditatur; & quamquam interdum ad alia, regni urgente cura, mentis convertat intuitum, ad salutem tamen toto voto, sedulaque cogitatione dirigitur, nec umquam potest, quantacumque secularium rerum interveniat occupatio, ab hac consideratione divelli. Propter quod vigil & anxius salutis auxilia petiit, & ut in hoc sua sacra desideria favorabiliter juvaremus, vehementi nos affectione pulsavit: non enim ei esse videtur de cultu corporis ingens cura, sed pro animæ profectibus suspirare cernitur, & ardere: plus namque spirituales amat delitias, quam carnales; magisque animæ quærit quam corporis apparatum, ne umquam in ipso postponatur carni spiritus, sed ordine directo potius præferatur, neque iste illi, sed huic veluti digniori de tamquam subdita famuletur.

[801] Suis itaque salubribus digne annuentes affectibus, [orantibus pro eo indulgentias tribuit:] quia præcipue de orationibus confidit fidelium, spectans firmiter eorum juvari precibus apud Deum, universitatem vestram affectuose rogandam duximus & hortandam, quatenus præclaram ipsius Regis fidem, ac devotionem sinceram attente pensantes, cum sua egregia opera in domo Domini quasi radii solares effulgeant, exempli lumen proferentia salutaris, pro eo devotis animis supplicetis, orationes placidas in conspectu Altissimi offerentes, ut ipsum in bono corroboret & confirmet, statum ejus adaugeat semper in melius, tribuatque sibi sic constanter per rectitudinis incedere semitas, quod post decursum salubriter vitæ præsentis stadium lætanter speratæ quietis bravium comprehendat. Nos enim de omnipotentis Dei misericordia, & beatorum Petri & Pauli apostolorum ejus auctoritate confisi, omnibus vere pœnitentibus & confessis, qui pro eodem Rege, dum vixerit, ac etiam postquam obierit usque ad decennium, Deum exoraverint, decem dies de injuncta sibi pœnitentia misericorditer relaxamus. Nolui lectorem hos S. Ludovici virtutum elogio carere, ex quo pateat, quam late sparsa jam esset sanctitatis ejus fama.

[802] [hæreticos curat exstirpandos,] Porro, qui tam sollicitam salutis suæ curam gerebat, subditorum pari studio prospiciebat saluti: cum enim intellexisset quædam hæreseos monstra, per absentiam suam enata, repullulare in Gallia, ferrum ad ea excidenda confestim curavit adhibendum. Nam castrum quoddam in Gallia Narbonensi, Querbus nominatum, quod receptaculum erat hæreticorum, per senescallum suum obsidendum curavit, opem ferentibus episcopis illarum partium, qui ad id rogabantur, cum alioquin mandato se non obligari dicerent, uti refertur in concilio Biterrensi hujus anni apud Baluzium pag. 65 Conciliorum Galliæ Narbonensis. Credibile est castrum excisum fuisse, licet de eo nihil ibidem dicatur. Postmodum vero scripsit ad Alexandrum Romanum Pontificem, ut inquisitores in Gallia statueret; quemadmodum discimus ex litteris Alexandri apud Raynaldum hoc anno num. 34, quibus ille provinciam hanc demandat priori provinciali Prædicatorum, & guardiano Minorum Parisiensium, idque se facere dicit ad instantiam Regis, de cujus fervido ad rem promovendam studio sic scribit: Et modo circa id ipsum eo studemus attentius, quo charissimum in Christo filium nostrum illustrem Regem Franciæ ferventiorem sentimus ad idem negotium efficaciter promovendum.

[803] [disciplinam monasticam restituendam;] Studio autem Sancti respondisse videtur eventus: neque enim deinceps tempore Ludovici apparuisse in Gallia reperio astut as hasce vulpeculas, quibus non alia perniciosior animarum pestis. Ceterum has fuisse crediderim Fratricellorum reliquias, quod hi ante quadriennium exorti, tam cito non potuissent penitus exstirpari. Eodem anno ad monachorum disciplinam restituendam concurrit sancti Regis studium, ut probatur ex ejus litteris in Historia Parisiensis ecclesiæ recitatis apud Gerardum du Bois pag. 419, ex quibus rem ille breviter narrat his verbis: Cum Reginaldus episcopus (Parisiensis) instituisset monachos Fossatenses, qui a disciplina regulari longe desciverant, ad meliorem formam revocare; Rex Ludovicus, ex consensu abbatis & conventus, Reginaldo episcopo duos socios adjunxit, priorem scilicet fratrum Prædicatorum, & gardianum fratrum Minorum.

[804] [filiæ maritum, filioque sponsam tradit;] Interim mense Maio, ut vult Chaizius pag. 230, celebratæ sunt Meloduni nuptiæ Elisabethæ Regis filiæ cum Theobaldo Navarræ rege, quem optimæ indolis juvenem Ludovicus dilectum sibi generum deinceps habuit. Huic autem filiæ suæ Elisabethæ sanctus Pater misit deinde documenta quædam ad vitam sanctissime transigendam conducentia; instrumentaque ad corpus castigandum una eum litteris hortatoriis, ut iis uteretur, sicuti relatum invenies in Vita secunda num. 61 & seqq. Filio item Ludovico sponsam hoc anno quæsivit Sanctus, filiam nimirum Alphonsi Castellæ regis, cujus sororem duxerat Eduardus Angliæ regis filius. Hanc autem causam fuisse, cur Ludovicus affinitatem contrahere voluerit cum Alphonso, putat Matthæus Parisius, hæc referens pag. 611: Cum autem hæc, inquit, ad notitiam Regis Francorum pervenissent, quod scilicet initum fuisset tale fœdus & matrimonium inter regem Castellæ & regem Anglorum, suspectas habens has novas nuptias; missis solemnibus nuntiis, postulavit filiam ejusdem regis filio suo in uxorem exhiberi, cupiens tanto viro matrimonialiter confœderari; & ut conditionem suam plus quam rex Angliæ melioraret, qui sororem suam tantum uterinam filio suo Eduardo primogenito impetraverat maritandam, ipse Rex Francorum filiam petiit non negari. Quod ad votum obtinuit, datore ob honorem gratulante. Verumtamen matrimonium numquam perfectum fuit, Ludovico juniore ante tempus, ut videbimus, ex hac vita sublato.

[805] Jam ante hoc fœdus sponsalitium mense Junio inducias cum Henrico Angliæ rege in triennium renovatas, [inducias cum Anglo producit, in Flandriam profectus, varia ibi dona largitur.] testatur Chaizius pag. 233; imo & elephantem, quem ab Ægyptiis acceptum olim in Galliam miserat Ludovicus, hoc anno pro munere Regi Angliæ transmisit, cui & dona addidit Margarita regina, ut auctor est Parisius pag. 606. Hæc autem omnia ad concordiam fovendam, alendamque amicitiam, pacis amans Ludovicus; donec firmam demum cum Henrico stabiliret concordiam. Eodem pacis inter dissidentes conciliandæ studio sub finem hujus anni in Flandriam se transtulit, at id necdum consequi potuit: verumtamen consuetæ liberalitatis ibidem reliquit vestigia. Etenim hæc ejus in favorem monialium Ordinis Cisterciensis verba transcripsit in Gallo-Flandria pag. 403 Joannes Buzelinus: Abbatissæ & conventui de Marketa Cistertiensis Ordinis divinæ pietatis intuitu concessimus, ut ipsæ de vinis ad opus ipsarum emptis, & in proprios usus earum convertendis, quæ per terram nostram adducentur, ab omnibus pedagiis, & costumis per omnia pedagia propria nostra, quittæ sint in perpetuum & immunes &c. Actum apud Insulam an. Domini MCCLV mense Decembri. Et in Annalibus Gallo-Flandricis pag. 293 hæc commemorat de Ludovici in Flandros liberalitate: Extant hodieque hujus Viri sanctissimi monumenta duobus locis apud Gallo-Flandros. Tabellam auro argentoque rutilantem, ac frustum Dominicæ Crucis, e capillis Deiparæ Matris aliquid, varia Sanctorum lipsana ostentantem, habent ab eo munus Flinensis monasterii virgines. Etiamnum sacerdotalibus vestibus ac tunicis ab ipso donatis interdum ad peragendum Missæ sacrificium utuntur Duacensis asceterii patres Dominicani. Hæc fortasse fluxerunt ab hoc Rege dona, cum is in Flandriam venit, ut antea fuit commemoratum.

§ LXIV. Anno 1256 filius Regi natus: largæ ejus eleemosynæ: iter in Normanniam: fundatum monasterium Minoribus Falesiæ, valetudinarium Vernonii: componit controversias varias: adest translationi S. Fursei: pacem in Flandria conciliat, & inter principes alios.

Annus 1256 S. Ludovico filium dedit, natu quidem postremum, at longa & gloriosa posteritate, etiamnum felicissime in Gallia regnante, præ ceteris memorandum. De eo in Miscellaneis Labbei pag. 660 Extractum breve ex Chronico Ms. Lemovicensi S. Stephani hæc memorat: [Natus Sancto filius: legati ad eum missi ex Anglia:] MCCLVI Natus est Robertus filius Ludovici Regis, quem dominus Philippus archiepiscopus Bituricensis baptizavit, & frater Humbertus minister Ordinis Prædicatorum de sacro fonte suscepit, ad hoc vocatus ab ipso Rege. Huic fuit desponsata filia vicecomitis Lemovicensis, si sibi placeret, & Regi, cum nubiles essent. Inter res gestas hujus anni primum commemoranda veniunt comitia, quotannis celebrari solita, de quibus Matthæus Parisius pag. 620 ad propositum nostrum hæc scripsit: In crastino autem Purificationis beatæ Mariæ Rex Francorum generalissimum tenuit parlamentum, ad quod dominus rex Angliæ speciales nuntios destinavit, exigens, ut creditur, sua jura ultramarina: credebat enim esse Francis formidabilis. Nihil autem obtinuit nisi manifestam contradictionem.

[807] [largæ ejus eleemosynæ, aliaque beneficia:] Multis item Ludovici in quosvis homines beneficiis hic annus est memorabilis, ut cetera Sancti Vita: de quibus hoc loco audire juvat Guilielmum Nangium pag. 368, ubi post multa de ejus eleemosynis ex Gaufrido relata, quæ missa facio, hæc breviter subdit: Ceterum tam largas & frequentes eleemosynas quotidie dabat pauperibus religiosis tam virorum quam mulierum, hospitibus pauperum, & domibus leprosorum, ac aliorum collegiis pauperum, nec non & nobilibus paupertate detentis, quod vix posset ab aliquo enarrari. Unde Tito imperatore tam liberali quondam datore, quem narrant veteres historiæ doluisse, eo quod una die defecisset in tribuendo beneficia, fuit iste felicior, cui nulla dies in erogandis eleemosynis & beneficiis largiendis legitur præteriisse. Sensit hoc abbatia S. Dionysii, cui varia beneficia collata, narrat Vita secunda num. 49 & seqq. Horum unum hujus est loci: nam mense Martio Argentolii * confirmavit immunitatem ipsis datam a Ludovico VII: qua de re litteras ejus vide apud Doubletium in Antiquitatibus abbatiæ S Dionysii pag. 908.

[808] [Profectus in Normanniam, varia invisit monasteria, multa dona largitur,] Profectus deinde in Normanniam multa ibidem religiosis præsertim & pauperibus beneficia contulit. Hujus itineris vestigia invenio in Chronico abbatiæ Beccensis, post Opera Lanfranci edito, ad hunc annum pag. 12 his verbis: Anno Domini millesimo ducentesimo quinquagesimo sexto prædictus Ludovicus Rex Franciæ fuit apud Beccum Hirluini, in die Annunciationis Dominicæ, qua die comedit in refectorio, cum militibus, & baronibus suis, domino Odone Richaud archiepiscopo Rothomagensi ad sinistram, & domino Roberto abbate Becci ad dexteram suam cum multis aliis prælatis sedentibus. Et exinde Pontem Audomari * pergens; libertates plurimas ecclesiæ Becci confirmavit. Est autem Beccum Hirluini celebris abbatia in agro Rotomagensi. Deinde tom. 2 Miscellaneorum Baluzii in Chronico abbatiæ Savigniacensis pag. 320 eum rursus reperio apud monachos, quorum cultor erat eximius, & verus pater. Sic enim ibi scriptum legitur: Anno Domini MCCLVI die Veneris in feriatis Paschæ receptus fuit illustris Rex Franciæ Ludovicus apud Savigniacum cum honore magno; & ibidem die illo pernoctavit cum magno exercitu, & comedit in refectorio cum conventu. Et in diebus illis plurima monasteria in Normannia visitavit, & pannos plutimos olosericos eisdem obtulit: nec non & multas eleemosynas in eadem provincia fecit. Situm est hoc monasterium, ut initio Chronici dicitur, in confinibus Normanniæ & minoris Britanniæ: ex quo conjicias totam fere perlustrasse Normanniam.

[809] At non corporum tantum, sed & animarum curam in hoc itinere habuit S. Ludovicus: [facit ut habeatur animarum cura, monasterium fundat Minoribus,] etenim narrat Chaizius pag. 257, curasse, ut in ecclesia parochiali Rotomagi, ubi tres canonici a Rege nominandi uberi gaudebant proventu sine ulla animarum cura, cum grex interim necessario careret animarum alimento, per archiepiscopum adderentur alii, qui curam haberent animarum: nimirum decanus, parochus, ac vicarius, simul ac unus canonicorum esset defunctus, aliisque defunctis alii adhuc duo vicarii adderentur, ita tamen ut idcirco non minueretur canonicorum numerus. Præterea, Sagium * profectus, ibidem mense Maio fundationis litteras dedit fratribus Minoribus Falesiensibus, quas apud sæpe dictum Martenium tom. 1 Coll. amp. Col. descriptas lector inveniet. Occasio hujusce fundationis erat Petrus de Ponte-Ollei, qui anno 1254 per litteras Col. editas locum juxta portam Falesiæ * ad fundationem procurandam Regi dederat; verum cum locus ille non satis videretur capax, alium Rex adjecit, ut citatæ litteræ docebunt latius.

[810] Ad hoc etiam tempus referendam putat Chaizius pag. 258 fundationem valetudinarii Vernoniensis, [& valetudinarium Vernonii.] quæ plane insignis est, sumptibusque ingentibus facta, quemadmodum intelliges ex Vita secunda num. 93. Crediderim in hoc itinere id decrevisse Ludovicum, atque anno fortasse sequenti inchoasse, opus autem absolutum fuisse circa initium anni 1259; nam eo anno mense Februario reditus domui ædificatæ assignat Sanctus per litteras apud laudatum Martenium Col. quos his explicat verbis: Ad sustentationem personarum & pauperum prædictorum, in puram & perpetuam eleemosynam dedimus, & concessimus eisdem totam terram nostram de Spineto prope Guallardon cum manerio & pertinentiis omnibus tam in terra arabili, censibus, reditibus bladi, denariorum, & caponum, quam in aliis quibuscumque pertinentibus ad manerium & terram prædictam, retento nobis placito ensis, & eis, quæ ad placitum ensis pertinere noscuntur: insuper viginti modios vini albi, & sexaginta modios vini rubei in præpositura nostra de Vernon tempore vindemiatum percipiendos, & centum quadraginta libras Parisienses in eadem præpositura. Hæc de eximia Regis in hoc itinere munificentia dicta sufficiant.

[811] Ex longiori hac Normanniæ lustratione Parisios rediit mense Augusto: [Controversias quasdam] in reditu autem Vernonii litteras dedit eodem mense scriptas, quibus jus patronatus ecclesiæ S. Petri de Sappo, de quo inter Regem & abbatem S. Ebrulfi fuerat controversia, post factam rei inquisitionem abbati permittit. Edidit illas Martenius tom. 1 Collectionis amplissimæ Col. Redux vero Parisios, eodem mense Augusto litteras dedit in gratiam abbatis Crassensis, ex quibus cum mirifice elucescat, quantam cum exacta justitia conjungeret benignitatem, lubet eas hoc loco lectorum oculis subjicere ex Martenio tom. 1 Anecdotorum Col. Ludovicus Dei gratia Francorum Rex dilecto & fideli clerico suo Guidoni Fulcodi & senescallo Belliquadri … & dilectionem. Olim dum in partibus ultramarinis eramus, ad nos accessit abbas monasterii Crassæ, & exhibuit quasdam litteras sigillo inclytæ recordationis genitoris nostri sigillatas, per quas prima facie videbatur, quod genitor noster reddiderat monasterio Crassæ omnia feuda, quæ tenuerat Amalricus quondam comes Montis-fortis & sui milites, quæ movebantur de monasterio prædicto, committenda ad usum & proprietatem monasterii ejusdem; hæreses & faidimenta *, quæ cadunt in commissum in terra monasterii antedicti. Item, alias litteras exhibuit sigillo nostro sigillatas, per quas apparebat nos composuisse super his cum abbate & conventu in Aquis-mortuis, in qua compositione fueramus, ut dicebant aliqui, decepti. Propter quod, dum eramus apud Sydonem composuimus de novo cum abbate eodem, & mandavimus senescallo nostro Carcassonensi, quod abbati & conventui assignaret trecentas libratas terræ, secundum quod in litteris nostris plenius continetur: ita quod abbas & conventus prius nobis resignaret litteras genitoris nostri, & nostras de compositione facta in Aquis-mortuis, & daret conventus litteras, quod in hoc consentiret nec contraveniret.

[812] [benigne componit;] Postmodum accidit, quod quidam monachus monasterii ad nos venit, & asseruit, quod littera genitoris nostri erat falsa, propter quod assignatio trecentarum libratarum terræ usque nunc extitit retardata. Unde mandamus vobis, quatinus, si episcopus Massiliensis, quondam abbas Crassæ, vobis in verbo sacerdotis dixerit, quod litteræ piæ recordationis genitoris nostri veræ sunt & non falsæ, & quod eas a nostro genitore impetravit, vos, non obstante obstaculo falsitatis, trecentas libratas terræ abbati & conventui prædictis faciatis assignari, secundum quod in litteris nostris, quas habet senescallus noster Carcassonensis, plenius continetur, & de arreragiis * a tempore, quo non fuerunt in mora litteras nobis reddendi prædictas, satisfieri faciatis, & litteras reddi abbati & conventui faciatis, quas habet senescallus noster de ultima compositione prædicta. Caveatis tamen, quod prius vobis tradant abbas & conventus prædicti litteras suas de compositione tenenda in forma, quam vobis mittimus, litteris nostris annexa, & resignent vobis litteras genitoris nostri, & nostras de compositione facta in Aquis-mortuis, aut jurent quod non habent potestatem ipsas restituendi; & cum facultatem habuerint eas restituendi, ipsas sine dilatione qualibet vobis reddant. Actum Parisius, anno Domini MCCLVI mense Augusto. Hinc discimus qualem in controversiis se præberet Ludovicus.

[813] [adest translationi S. Fursei Peronæ: inter filios Flandriæ comitissæ] Non diu Parisiis substitit Sanctus, sed mense Septembri in Picardiam profectus, Peronæ adfuit translationi S. Fursei, cujus celebris ibidem est veneratio. Facta est autem sacri corporis translatio XV Kalendas Octobris, illudque fuit, adstante etiam & vidente Rege prædicto, in capsa nova repositum, & collocatum in ecclesia Peronensi, ut habet instrumentum translationis, cui Ludovicus una cum tribus episcopis sigillum suum apposuit, quodque invenies in Actis S. Fursei tom. 2 Januarii pag. 55. Eodem tempore pacem in Flandria tandem conciliavit Ludovicus, pro qua biennio toto laboraverat. Rem accipe compendio. Num. 547 narravimus, arbitrio Ludovici & legati Pontificii ita divisam fuisse ditionem Margaritæ Flandriæ & Hannoniæ comitissæ, ut post illius mortem Flandria cedere deberet filiis posterioris matrimonii, seu Dampetræis *, Hannonia vero prioribus, seu Avesniis *. Promiserat quidem pars utraque, se servaturam, quidquid per Regem & legatum fuisset ordinatum, instrumento ea de re facto, quod exhibet Leibnitius in Codice juris gentium part. 1, pag. 20. Verum, cum Guilielmus Dampetræus, Flandriæ comes vi hujus arbitrii designatus, post reditum e Palæstina obiisset anno 1251, ac frater ejus Guido ei esset suffectus, orta est discordia inter matrem Margaritam, & filios Avesnios, bellumque cruentissimum.

[814] Avesniorum partem suscepit defendendam Guilielmus Hollandiæ comes, [pacem conciliat: ac Namurcum Balduino imperatori curat restituendum;] rex Romanorum, cujus sororem duxerat Joannes, Avesniorum natu maximus, & Hannoniæ comes designatus. Miserat idcirco Margarita contra Guilielmum filios suos Dampetræos cum exercitu valido; at, cæso per Guilielmum exercitu, uterque cum nobilibus non paucis captus fuit. Margarita hac clade territa, Carolum Andegavensem comitem Regis fratrem ad succurrendum induxit, promissa eidem Hannonia. Carolus autem, accepta conditione, Hannoniam occupavit. Hoc loco res erant, cum e Syria reversus est Ludovicus, ut pluribus narrat Joannes Iperius in Chronico S. Bertini apud Martenium tom. 3 Anecdotorum col. 730. At cum hoc anno obiisset Guilielmus rex Romanorum in expeditione contra Frisones suscepta, pacis sublata est mora: nam tam Avesnei quam Dampetræi rem totam permiserunt Ludovici arbitrio; qui Peronæ mense Septembri priorem suam divisionem ratam habuit; fratresque ita ad pacem reduxit. Hæc manifesta sunt ex instrumentis hac de re editis a Martenio tom. 1 Anecdotorum Col. & seqq. In hoc item pacis negotio eluxit charitas S. Ludovici erga Balduinum imperatorem Constantinopolitanum, cui comitatum Namurcensem, qui jam datus erat comiti Luxemburgico, restituendum curavit; uti invenies in litteris Avesniorum inter instrumenta, Historiæ Constantinopolitanæ subjecta, apud Cangium pag. 7. Amisit tamen deinde comitatum imperatrix Balduini conjux, exorto bello, sicut refert laudatus Cangius in Historia dicta pag. 142 & seqq.

[815] Restabat bellum finiendum inter Margaritam & Hollandiæ comitem, [bello inter Flandriæ comitissam & Hollandiæ comitem finem imponit;] quod haud multo post Regis item diligentia sublatum. Uti enim scribit citatus ante Iperius col. 731, Ad pacem componendam … & captivos … ex Hollandia redimendos Rex venit Gandavum, ubi de hoc habito tractatu, liberati sunt a captivitate dominus Guido comes, filius Margaretæ comitissæ prædictæ, comitesque Barensis & Ghisnensis, & alii barones & nobiles plures. Hannonia quoque restituta fuit comitissæ Margaretæ, & assignatæ fuerunt magnæ pecuniarum summæ tam pro redemptione captivorum prædictorum, quam etiam pro missis & expensis, quas fecerat dominus Carolus frater Regis in succurrendo & adjuvando comitissam Margaretam hac guerra contra Willelmum Hollandiæ comitem antedictum. Pactum autem pacis inter comitissam Flandriæ Margaretam, & Florentium Hollandiæ comitem, qui patri Guilielmo sub tutela Florentii patrui in comitatum successerat, recitat Martenius tom. 1 Anecdotorum Col. & seqq., in quo pax facta dicitur, mediantibus illustri domino nostro Ludovico Francorum Rege, duce Brabantiæ, comite Gelriæ, ac aliis bonis viris, notaturque instrumentum, actum & datum Bruxellæ Sabbato post festum Lucæ euangelistæ anno Domini MCCLVI; ex quibus satis fit verisimile, Gandavum usque venisse Ludovicum, ut habet supra Iperius.

[816] [conditionibus compendio hic recitatis.] Subjungitur huic instrumento aliud Margaritæ comitissæ, quo filio suo Joanni Avesnio comitatum Hannoniæ asserit, datum item mense Octobri anni 1256: ex quo, aliisque, erroris convincitur laudatus Iperius, dum scribit pacem post mortem Joannis compositam. Ceterum Nangius pag. 362 paucis verbis explicat, quo pacto omnia fuerint ordinata, dum ita scribit: Anno Domini MCCLVI comes Flandriæ & frater suus, quos Florentius comes Hollandiæ tenebat in prisione *, … auxilio Caroli comitis Andegavensis liberati fuerunt. Dictus vero Florentius sororem dicti comitis Flandriæ debuit ducere uxorem, & ad preces Ludovici Regis Franciæ Carolus comes Andegaviæ quitavit * Valentinianas & comitatum Hannoniæ. Actumque fuit inter fratres prædictos, filios comitissæ Flandriæ, quod post mortem comitissæ comitatus Hannoniæ ad fratres de Avenis deveniret; comitatus vero Flandriæ cum aliis terris hæredibus domini Guilielmi de Domna petra remanerent. Hactenus de sublato bello hoc cruentissimo.

[817] [Controversias finit arbitrio suo inter fratrem Carolum, & comitissam Provinciæ;] Ludovicus, qui tanto studio ad conciliandam pacem memoratam allaboraverat, eodem forsan anno mense Novembri discordiam sustulit inter personas magis sibi propinquas. Vidua Berengarii Provinciæ comitis Beatrix vehementer dissidebat a Carolo Regis fratre, qui cum illius filia comitatum Provinciæ obtinuerat, quod multa sibi deberi affirmaret, quæ negabat Carolus: dissidium autem hoc socrus & generi Provinciam diviserat, adhærentibus aliis Beatrici, aliis Carolo. At tandem, cum neutri parti æquitas S. Ludovici ignota esset, rem totam ad eum deferunt, ut pro arbitrio suo cuilibet parti jura sua assignaret. Ille vero id fecit tanta æquitate & sapientia, ut discordiam hanc in perpetuum extinxerit, assignata comitissæ pecuniæ summa, annuisque reditibus, quibus contenta jure quovis cederet. Imo & Ludovicus se obligavit anno 1258 mense Februario pro Carolo ad solvendum quotannis comitissæ sex librarum millia, ut in charta Regis invenies apud Martenium tom. 1 Coll. amp. Col. ex qua temporis epocha anno potius sequenti contigisse videtur hæc conciliatio: sed quia parvi momenti est hæc temporis differentia, neque res satis certa, hic eam referre placuit cum Chaizio pag. 266, ubi illam huic anno illigat.

[818] [pacemque inter varios principes magno labore & sumptibus componit.] Idem pag. 259 refert ad hunc annum pacem inter comitem Cabillonensem, ejusque filium Burgundiæ comitem. At incertum videtur quo id præcise contigerit tempore; uti contra satis certum est ex testimonio Joinvillii num. 245, bellum inter eos acre fuisse, illudque non sine magna Regis cura & sumptibus finitum. Sic non multo post tempore discordia, Rege agente, finita est inter Navarræ regem ac prædictos comites, teste eodem Joinvillio: at hæc certa temporis nota destituuntur. Ex hisce autem intelligas Ludovicum, ut pacem firmaret undique, nec sumptibus pepercisse nec laboribus. Ceterum tanta Regis bellantes pacificandi cura minus placebat proceribus quibusdam, qui maluissent principes vicinos mutuis atteri cladibus. At vero parum hi considerabant, quid Christianum deceat principem, nedum quid Sanctum: nec deerat sapienti Regi prudens responsum, quod ejusmodi daret obtrectatoribus, sicut invenies apud citatum Joinvillium.

[Annotata]

* Estampes

* i. e. hortis

* Argenteuil

* le Pont Audemer

* Seez

* Falaise

* i. e. bona hæreticorum, ac sceleratorum fisco addicta

* i. e. de damno ex mora solutionis orto

* Dampiere

* Avesnes

* i. e. carcere

* i. e. abdicavit

§ LXV. Anno 1257 Sanctus se munit contra Anglum: filia Margarita desponsata: restitutiones: fundationes: reliquiæ S. Nicasii acceptæ: adest translationi S. Quintini; donationes &c. Anno 1258 pugnæ nobilium prohibitæ: concordia Remis facta inter archiepiscopum & cives: restitutiones: contractus cum rege Aragoniæ: filii desponsati: lites compositæ: fundatio.

[Munit se contra Anglos;] Cum anno 1257 in locum defuncti Guilielmi Romanorum regis duo electi essent principes, Alphonsus videlicet Castellæ rex, & Richardus Angliæ regis frater; Richardus autem eodem anno Aquisgrani corona regia foret redimitus, licet non pauci principes Alphonso adhærerent; Henricus Angliæ rex spem concepisse videtur hac fratris sui exaltatione recuperandi amissas olim in Gallia provincias. Hinc legatos iterum hoc anno ad eas repetendas missos, refert Matthæus Parisius pag. 645, addens de Richardo hæc verba: Rex insuper Alemanniæ Richardus a Rege Francorum sibi sua restitui humilibus precibus postulabat. Verum, cum timore non facile flecteretur Rex sanctus, qui amore justitiæ privatis etiam libenter sua restituebat, nihil impetrarunt Angli: at id solum effecere, ut contra vim illorum se muniret, uti idem auctor pag. 634 scribit his verbis: Rex tamen Francorum, sibi præcavens de futuris, Normanniam & regni sui perlustrat confinia; ut nutantia corda confirmet, civitatesque cum oppidis roboret & instauret. Quod deinde bis repetit: sed verisimile non est, quod addit pag. 640, domos religiosorum, quæ in confinio fuerant, hac de causa loco amotas, atque alib translatas; cum nulla illius rei in temporis istius instrumentis fiat mentio, ut etiam observat Chaizius pag. 274: cui tamen non assentimur in eo, quod huic anno illiget, quæ Becci contigisse num. 808 narravimus, quia annus ibidem ab Annuntiatione inchoari videtur, ut non raro fiebat alias.

[820] Eodem anno, forsan ut se contra regum Henrici & Richardi molitiones præmuniret, fœdus cum Henrico III Brabantiæ duce initum a Ludovico, [filiam desponsat, jura dubia redimit, ac varia restituit:] desponsata filia Margarita tunc infante illius filio, narrat pag. 274 Chaizius. Transegit deinde mense Junio cum Jacobo Castri-Gonterii * domino, qui contendebat a tempore Ludovici VIII jus se habere in Bellismum, magnamque Pertici partem. Post rem autem accuratius examinatam, trecentis libris annui reditus jura ejus dubia redemit Rex sanctus, teste memorato Chaizio pag. 276. Interea temporis per ministros suos inquirere non cessabat, num quid alibi restituendum videretur. Hinc Mathildis Bononiæ maritimæ comitissa notabilem pecuniæ summam obtinuit, quod ejus urbes Juliobonam * & Albamalam * aliquo tempore possedisset, teste rursum Chaizio pag. 278, qui hæc ex apochis antiquis, similibusque instrumentis eruit. Quanta demum esset justissimi Regis cura in hisce investigandis perficiendisque, patebit ex litteris Alexandri IV, ad annum sequentem recitandis. Par erat Sancti cautela, ne alienam læderet jurisdictionem, sicut testatur Vita secunda num. 152 & seqq.: cujus memorabile exemplum ad hunc annum refert laudatus Chaizius pag. 278. Capti erant duo adulteratæ monetæ fabricatores Villæ-novæ S. Georgii * in Bria, suspensique in jurisdictione abbatiæ S. Germani; deinde in territorio regio: ac demum, jure exactius examinato, ad jurisdictionem abbatiæ remissi sunt, tertioque suspensi.

[821] [fundat domum cum templo Prædicatoribus Compendii, Cruciferis domum Parisiis;] Constructam Compendii a S. Ludovico domum & ecclesiam fratribus Prædicatoribus memorat Vita secunda num. 48, describens utcumque ingentes hujus operis sumptus, sed sine temporis nota; contigisse autem circa annum, in quo versamur, opinatur Chaizius pag. 278, cui non refragabor. Huic adjungimus fundationem aliam, cujus item tempus non satis certum est, licet ultra hunc, aut sequentem annum non videatur differenda ob rationem mox allegandam. Narrat hanc fundationem Gerardus du Bois in Historia ecclesiæ Parisiensis tom. 2, pag. 417, ubi descripto breviter Cruciferorum, seu fratrum sanctæ Crucis initio (de quo plura videri possunt apud Hippolytum Helyot in Historia Ordinum tom. 2, cap. 34) sic prosequitur: S. Ludovicus Rex, cui curæ erat regiam urbem implere viris bonis, & virtute claris, & ex his propaginem Parisiis inseruit; locumque his paravit, & domum redditibus dotavit. Chartas quidem, quas scripsit, aiunt incendio periisse; sed extat adhuc insigne hujus dotationis monumentum in litteris, quas superius descripsi. Ex quibus perspicias Regem hunc sanctissimum his attribuisse quasdam domos in vico de Britonnaria, quas ex commutatione facta cum Roberto de Sorbona acquisiverat: in eoque loco in posterum Parisiis permansit Cruciferorum domicilium. Unde vici nomen de sancta Cruce de Britonaria. Litteras de quibus hic mentionem facit, recitaverat pag. 416. Scriptæ autem notantur mense Februario anni 1258 veteri stylo; in iisque varias domos Roberto de Sorbona attribuit Ludovicus, quia ille jam ante ad petitionem Regis fratribus sanctæ Crucis prædictas ædes in vico de Britonaria concesserat in perpetuum possidendas. Ex quo videtur fundatio Cruciferorum anno 1257, aut sequenti affigenda.

[822] [accipit reliquias S. Nicasit;] Accepit item hoc anno eximius Sanctorum Cultor donum, quod maximi faciebat, ac studiose flagitaverat; reliquius, inquam, S. Nicasii martyris, Remensium olim antistitis, uti patet ex litteris archiepiscopi & canonicorum Remensium, quas recitat Marlotus in Metropoli Remensi pag. 545 hunc in modum: Excellentissimo domino suo Ludovico Dei gratia illustri Francorum Regi, Thomas ejusdem miseratione Remensis archiepiscopus, H. præpositus, H. decanus, P. cantor, ceterique Remensis ecclesiæ fratres salutem in Domino. Excellentiæ vestræ volumus esse notum, quod nos anno Domini millesimo ducentesimo quinquagesimo septimo, in die sancti Laurentii martyris, post Matutinas chori nostri, feretrum reverentissimi martyris S. Nicasii cum magna veneratione ibidem quiescentis, cum magna difficultate ad preces vestras aperuimus, & exinde unam de costis ipsius pretiosissimi martyris inde cepimus, quam vobis sub nostrorum sigillorum testimonio mittimus. Actum anno & die prædictis. Quanta vero pietate & reverentia, inquit Marlotus, pretiosissimum hoc pignus Rex & canonici exceperint, certius a nobis evulgari non potest, quam ex laudabili consuetudine, quæ inde emanavit, celebrandi festum S. Nicasii in prædicta regia capella, (ubi repositæ sunt reliquiæ) XIV Decemb., quod tunc Regis jussu in Calendario sub nota duplici inscriptum fuisse arbitramur.

[823] Post acceptas sacras hasce exuvias, in Picardiam profectus est Sanctus, [adest translationi S. Quintini & sociorum:] ut adesset translationi S. Quintini martyris & sociorum ejus, quæ initio mensis Septembris magna solemnitate peracta est Quintinopoli per dictum archiepiscopum Remensem & octo alios ejusdem provinciæ episcopos. Ut autem pietatem erga Sanctos pius Pater instillaret filiis suis, Ludovicum & Philippum natu maximos cum multis aliis nobilibus ad hanc solemnitatem ducere voluit. Intelligimus id ex litteris ipsius Ludovici hac de re scriptis, editisque a Claudio Hemeræo post Augustam Viromanduorum pag. 54, ubi post prædicta ita legitur: Anno Dominicæ Incarnationis MCCLVII die Dom. ante Nativitatem B. Mariæ Virginis translata sunt corpora gloriosissimi Christi martyris beatissimi Quintini, & sociorum ejus, beatorum Victorici, & Cassiani, ac honorifice collocata de veteri ecclesia in novam fabricam, quæ in honore ipsius gloriosissimi martyris præclaro opere inchoata refulget. Porro ad construendam ac sustentandam hanc ecclesiam annuos quosdam reditus anno præcedenti donaverat Ægidius le Brun Gallicæ militiæ præfectus, Regique percarus, quam donationem hoc anno ratam habuit Ludovicus, atque auxit anno 1261 mense Junio, uti invenies in tribus litteris, quas pag. 53 & 54 edidit laudatus Hemeræus. Præterea, ut idem auctor habet in ipsa Historia pag. 242, fundavit Ludovicus per illos festivitatis dies in ecclesia S. Quintini duas capellanias, quarum proventus annuus e domanio Viromandiæ repeteretur. Plures etiam controversias inter canonicos atque urbis primores eodem anno sopitas refert, quod forsan opera sancti Regis factum. Certe illorum concordiam ratam habuit Ludovicus his verbis: Nos autem ad petitionem partium prædictarum compositionem istam … volumus, concedimus, & auctoritate regia confirmamus, salvo jure in omnibus alieno. Actum apud Meledunum an. Dom. MCCLVII mense Junio.

[824] Illustrissimus Spondanus ad hunc annum num. 9 refert dictum præclarum, [dictum præclarum de præsentia Christi in Eucharistia.] & eximia S. Ludovici fide dignissimum: Nempe cum sacerdote quodam Missam Parisiis in sacello aulæ regiæ celebrante, visa esset in manibus ejus sacrosancta Hostia in specie pulcherrimi pueri, eodem rogato a circumstantibus, ut tantisper eam teneret, donec Rex ad conspiciendum miraculum acciretur; Regem vocatum respondisse, irent visum, qui non crederent; se quidem continue in corde suo videre & conspicere. Deprompsit hæc Spondanus ex Joanne Villanio lib. 6 Historiæ Florentinæ cap. 66: floruit autem Villanius initio seculi XIV, ita ut primus hujus historiæ auctor suppar sit Ludovico. Verumtamen cum nihil de illa habeant biographi, in aula Regis versati eo tempore, & Joinvillius num. 18 idem exemplum a Rege narratum dicat de Simone Montfortio comite, ex quo fieri potuisset, ut scriberetur de Ludovico, quod ipse in alio laudaverat, fidem hujusce facti lectorum permitto judicio.

[825] [Contra perniciosam consuetudinem bellorum privatorum] Circa hæc tempora S. Ludovicus perniciosam regni consuetudinem, quæ in Gallia cum imperio Francorum nata, longoque usu confirmata radicataque fuerat, penitus abolere conatus est. Fuse de ea disputat Cangius diss. 29 in Historiam S. Ludovici, ex quo pauca compendio accipe. Non solum præcipui regni principes, sed & nobiles quilibet fendatarii jus sibi arrogabant bellum indicendi, gerendique contra illos, quorum crimine se, jurave sua læsa existimabant: neque hoc bellum gerebant tantum adversus inimicum illum, cujus flagitium ulciscebantur; verum & consanguineos illius & clientes eadem involvebant calamitate, ita ut regnum non raro sanguine repleretur & cædibus, dum undique ab externis hostibus quiescebat: hinc etiam domuum, villarum, urbiumque incendia non sine incredibili detrimento, mercaturæque disturbatione nascebantur. Hæc, aliaque inde orientia mala, intueri sine dolore nequibat studiosus subditorum suorum Amator, at nec facile poterat abolere, quod principes, aliique nobiles, jus illud sibi eripi nollent, molesteque laturi viderentur, siquid contra illud auctoritate Regia decerneretur, se invitis. Hanc fuisse rationem opinor, cur Ludovicus paulatim maluerit intestinum hoc malum infirmare, quam totum unica vice abscindere.

[826] [legem fert, qua illorum incommoda multum minuuntur,] Etenim legem tulit, (Quarantenam Regis nominarunt Galli) qua incommoda, ex dicto nobilium jure oriri solita, magna ex parte arcebantur, tametsi inveterata illa consuetudo non omnino resecaretur. Substantiam illius legis tradit laudatus Cangius pag. 334, ex litteris Joannis regis anno 1353 scriptis, ubi hæc leguntur: Videlicet quod quotiescumque aliquæ discordiæ, rixæ mesleiæ *, aut delicta inter aliquos regnicolas in motus calidi conflictu, vel alias pensatis insidiis evenire contingebat, ex quibus nonnullæ occisiones, mutilationes, & aliæ injuriæ sæpissime accidebant, amici carnales hujusmodi mesleias facientium, aut delicta perpetrantium, in statu securo remanebant, & remanere debebant, a die conflictus, seu maleficii perpetrati, usque ad XL die immediate continuos tunc sequentes, delinquentibus personis dumtaxat exceptis, quæ propter eorum maleficia capi, & arrestari * poterant, tam dictis XL diebus durantibus, quam postea, & in justitiariorum carceribus mancipari, in quorum justitia * dicta maleficia fuerant perpetrata, justitiam ibidem de suis maleficiis recepturi secundum delicti qualitatem, prout postulabat ordo juris. Et si interim infra terminum XL dierum prædictorum aliqui de parentela, progenie, consanguinitate, seu affinitate utriusque partium principalium delinquentium aliter quoquo modo facere præsumebat, pro hujusmodi causa vindictam sumere satagendo, vel alias, exceptis malefactoribus prædictis, qui, prout fertur, capi & puniri poterant, prout casus exigebant, ipsi tamquam proditores, criminisque convicti, & ordinationum ac statutorum regiorum transgressores puniri & justitiari * debebant per judicem ordinarium, sub cujus jurisdictione delicta exsistebant perpetrata, vel in loco, in quo essent ab hujusmodi crimine convicti, seu etiam condemnati. Quæ quidem ordinationes adhuc in pluribus & diversis partibus regni nostri non immerito tenentur.

[827] Manifestum est, hac Sancti lege incommoda istius consuetudinis majori ex parte fuisse sublata, [ac tandem nobilium bella in ditione sua omnino vetat.] quod consanguinei delinquentium intra statutos illos quadraginta dies concordiam stabilire possent cum inimicis illorum, aut certe alio modo sibi consulere. Attamen ulterius processit sancti Regis zelus, pugnasque illas nobilium omnino prohibuit, saltem in ditione sua: nam non videtur illa prohibitio locum habuisse in ditione omnium principum, qui Regis erant vassalli, ut observat Chaizius pag. 280, & Cangius pag. 344, ubi ea de re litteras profert Ludovici, datas mense Januario anni 1257 veteri stylo, ita ut datæ sint anno 1258, quem sensim ingredimur. Eæ autem sic habent: Ludovicus &c. Universis regni fidelibus in Aniciensi diœcesi, & feodis Aniciensis ecclesiæ constitutis, sal. Noveritis nos deliberato consilio guerras omnes inhibuisse in regno, & incendia, & carrucarum perturbationem. Unde vobis districte præcipiendo mandamus, ne contra dictam inhibitionem nostram guerras aliquas, vel incendia faciatis, vel agricolas, qui serviunt carrucis, seu aratris, disturbetis: quod si secus facere præsumpseritis, damus senescallo nostro in mandatis, ut fidelem & dilectum nostrum G. Aniciensem electum juvet fideliter & attente ad pacem in terra sua tenendam, & fractores pacis, prout culpa cujuscumque exigit, puniendos. Actum apud S. Germanum in Laya, A. D. MCCLVII mense Januar. Ita Ludovicus pessimam hanc consuetudinem non quidem omnino per totum regnum exstinxit, jura hæc tuentibus principibus in ditione sua; causa tamen fuisse videtur, ut paulatim ubique in Gallia exstingueretur. Tentasse id antea Carolum magnum, aliosque paucos, invenies apud Cangium pag. 342.

[828] Deinde, comitiis de more habitis in festo Virginis Purificatæ, [Ridiculam abrogat consuetudinem, pacem Remenses inter eorumque antistitem conciliat:] ridiculam abolevit consuetudinem, quæ multis locis invaluerat in agro Veromandensi, quaque carruca eversa attolli non poterat, nisi permittente loci domino, ut narrat Chaizius pag. 281. Mense vero Martio Remos profectus, antistitem inter & cives concordiam stabilivit, uti ipse testatur litteris suis apud Marlotum in Metropoli Remensi pag. 544 his verbis: Ludovicus Dei gratia Francorum Rex. Noverint universi præsentes pariter & futuri, quod cum dilectus & fidelis noster Thomas archiepiscopus quæstiones haberet diversas contra cives Remenses, & dicti cives contra eumdem archiepiscopum, tandem Remis accessimus de pace, quæ (quam) per gentem nostram tractari fecimus, quæ fuit inter eos reformata, & recitata coram nobis sub hac forma. Aliquot menses huic paci componendæ impensos vult laudatus Marlotus; attamen Rex ipse Remis tamdiu non substitit: verum potuere ministri Regii tantum temporis impendere ad jura utriusque partis examinanda. Alia etiam Remis a Rege peracta tunc temporis refert Marlotus pag. 545 in hunc modum: Res quoque monasteriorum a prædecessoribus collatas, post authographum sibi exhibitum, confirmasse, probant litteræ pro villa de Hundiliacacurte Remis subsignatæ mense Martio anno MCCLVII (nimirum veteri stylo) & aliæ quædam in archivis monasteriorum adservatæ. Hæc pacis, & religiosorum Amator Remis.

[829] Idem interim pergebat inquirere diligentissime, an quid possideret incuria majorum suorum injuste acceptum; [consultus a Rege Pontifex, quibus restituenda essent bona, quorum ignoti erant domini,] cumque reperirentur aliqua, quorum ignoti erant domini, summum Pontificem consulere voluit, quid de his censeret faciendum, a quo hujusmodi responsorias accepit III Idus Aprilis hujus anni exaratas, apud Raynaldum num. 16: Ludovico Regi Franciæ illustri. Sic ille Lucifer matutinus, qui nescit occasum, & qui humano generi serenus illuxit, in tui claustra pectoris luminis sui gratiam, quod referimus gaudentes, infudit, quod omni exinde obscuritatis depulsa caligine tuum serenavit animum claritate virtutum, tuamque mentem luce justitiæ, ac fulgore rectitudinis illustravit. Hinc procedit, Fili charissime, quod juxta tui status magnitudinem studuisti semper, & studes opera exercere magnifica, teque lucidis & placidis actibus gratum reddere apud Deum, qui te apud homines & opibus & honoribus magnificentius sublimavit. Hinc procedit, quod existis in augmentatione, ac defensione cultus fidei orthodoxæ sollicitus, in conservatione libertatis Ecclesiasticæ strenuus, in ecclesiarum aliorumque piorum locorum constructione benevolus & benignus, in eorum dotatione ac ditatione largifluus; in gratiis & beneficiis erga personas ecclesiasticas, regulares, & seculares, & in eleemosynarum erga pauperes largitione valde munificus, & in devotione ad eos, & ad Ecclesiam stabilis & accensus.

[830] [ea, post insigne ejus elogium, pauperibus scribit distribuenda.] Hinc etiam provenit, quod conscientiæ puritatem & bonitatem, per quam Altissimo placeas, totis votis amplecteris, & in ea deliciosum existimans & suave, intendere ac vacare virtutibus, firmatis ad condignum & honestum affectibus, maxime delectaris, ut odore grato de tuis processibus ad Dominum ascendente merearis sua potenti dextera ab omni nocumento corporis & animæ præservari. Digne igitur super iis ei gratias referentes, supplici apud eum deprecatione insistimus, ut tuum in iis animum regat & firmet, ac proficiendi ad melius tibi gratiam largiatur. Ex parte sane tua fuit a nobis devote petitum, ut cum tu quædam bona, quæ ad te diversis modis pervenire noscuntur, personis, quarum sunt, restituere tenearis, & scias te teneri ad restitutionem bonorum hujusmodi faciendam; ac personæ, quibus restitutio eorum fieri debeat, sciri & inveniri non possint; quamquam super iis per viros discretos & idoneos feceris diligenter inquiri, providere in hac parte tibi Apostolica solicitudine curaremus. Nos igitur, qui salutem in te utriusque hominis totis desideriis affectamus, volentes super hoc conscientiæ tuæ ad removendum exinde omnem scrupulum remedio consulere opportuno, tuis precibus grato concurrentes assensu, Excellentiæ tuæ auctoritate præsentium indulgemus, ut liceat tibi hujusmodi bona pauperibus in eleemosynam erogare, ac de iis, quæ taliter erogaveris, liberationem & absolutionem plenariam consequaris. Verumtamen scire te volumus, quod si personas, quibus eorum restitutio fieri debeat, ad tuam notitiam pervenire contingat, te ipsis prædicta bona restituere nihilominus oportebit. Hæc Alexander.

[831] Periculosa item bellorum semina hoc auno sustulit S. Ludovicus, dum inito solemni contractu cum Jacobo Aragonum rege, controversias diuturnas exstinxit. Rex (Galliæ) dicebat comitatum Barchinonæ, Urgelli, Bisuldinensem, Rossilionis, Empurdanensem, Cerritaniæ, & Confluentis, [Rex, pacto concordiæ cum rege Aragoniæ inito, varias exstinguit controversias,] Gerundensem & Ausonensem, cum eorum pertinentiis, de regno Franciæ, & de feudis suis esse; ut habent Acta concordiæ mox assignanda. Et nos ex adverso (ait ibidem rex Aragoniæ) dicebamus nos jus habere in Carcassona & Carcasses *, in Redis * & Redes, Lauraco & Lauragues, Terminis & Termines, Biterris & vicecomitatu Biterrensi, Agde & Agades, Alby & Albeges, Ruthena & Ruthenes, comitatu Fuxensi, Caturcensi & Caturcino, Narbona & ducatu Narbonensi, Minerba & Minerbes, Fenoleto & Fenoledes, terra de Saltu, Petrapertusa & Petrapertusio, Amiliano cum toto comitatu Amiliani, Credona cum toto vicecomitatu Credonensi, Gavaldano, Nemauso, Nemausensi, Tolosa cum toto comitatu Tolosæ & sancti Ægidii, cum honoribus, districtibus & juribus universis, ac pertinentiis eorumdem. Hæ controversiæ tantum non in apertum bellum eruperant, ut ante vidimus. Verum cum uterque concordiam ex animo cuperet, duos anno 1255 elegerunt arbitros, quibus jura sua ordinanda permiserunt, adjecta mulcta triginta millium marcharum argenti, si quis resiliret ab arbitrorum sententia, ut legitur in litteris compromissionis apud Petrum de Marca in Appendice ad Marcam Hispanicam col. 1440; tandemque hoc anno concordia firmata est Corbolii V Idus Maias, quemadmodum laudatus de Marca refert col. 536: juraque utrimque exstincta sunt, uti latius intelliges ex Actis concordiæ apud eumdem auctorem Col. & seqq., quæ notata leguntur Barchinonæ XVII Kalendas Augusti anno Domini MCCLVIII.

[832] Porro ut hæc pacta firmius subsisterent, ei eodem tempore additum est pactum sponsalitium inter Philippum filium Regis natu secundum & filiam regis Aragoniæ Elisabetham, [ac filium suum Philippum illius filiæ desponsat:] de quo habemus litteras Ludovici, datas Corbolii in vigilia Pentecostes hujus anni, editasque ab Acherio tom. 3 Spicilegii pag. 634, in quibus id pactum utrimque juramento firmatum memorat his verbis: Quod idem Philippus filius noster Isabellam filiam dicti regis Aragonum infra annum, postquam ipsa duodecimum annum ætatis suæ compleverit, accipiet in uxorem, & ipsa eum accipiet in maritum, si sancta Ecclesia in hoc consenserit, & dictus rex Aragonum a domino Papa dispensationem obtinuerit infra duos annos ex nunc computandos, super gradu consanguinitatis, in quo ad invicem se contingunt; & etiam dicta Isabella certo mandato nostro infra instantem Nativitatem beatæ Mariæ, vel ipsa die corporaliter tradita fuerit apud Montem-pessulanum, & nisi impedimentum deformitatis, vel turpis infirmitatis ante contractum matrimonium evenerit, vel evidenter apparuerit in aliqua personarum ipsarum. Ceterum hi duo contractus eodem quidem tempore facti, non ita tamen, ut alter dependeret ab altero.

[833] Deinde mense Junio filium Joannem Tristanum, [dein Joannem filiæ comitis Nivernensis; lis de comitatu Clarimontis Regi adjudicata:] Damiatæ natum, desponsavit Yolandæ filiæ Eudonis comitis Nivernensis, sicuti scribit Chesnius in Historia genealogica ducum Burgundiæ pag. 88. Mense autem Septembri in curia suam judicari voluit litem, quæ ei erat cum fratribus circa comitatum Clari-montis. Etenim cum dictus comitatus ante datus fuisset Philippo Bononiæ comiti, fratri Ludovici VIII, eoque mortuo, eum accepisset Joanna ipsius filia, quæ sine liberis erat defuncta, sublata posteritate Philippi, ad Regem redire comitatus debebat, itaque Rex ipse judicabat; at fratres ejus contendebant partem sibi deberi. Re autem examinata per proceres, comitatus totus Regi fuit adjudicatus, ut habet Judicium factum .. in parlamento Nativitatis beatæ Mariæ Virginis anno Domini MCCLVIII, quod invenies apud Martenium tom. 1 Collect. amp. Col. Mense vero Octobri, Dionysiopolim profectus, remisit abbatiæ S. Dionysii jus gisti in villam quamdam, quod sibi debitum existimaverat, per litteras apud Doubletium editas pag. 990.

[834] [lites quædam inter Regis ministros & episcopos Normanniæ compositæ:] Tandem sub finem hujus anni componendæ fuerunt lites aliquæ in suprema Regis curia, quæ consedit mense Novembri circa festum S. Martini. Conquerebantur, ait Chaizius pag. 310, episcopi Normanniæ de ministris Regiis, cumque Rex deprehenderet aliquibus in rebus non immerito conquestos esse, iis, quod cupiebant, permisit; in aliis vero ministros suos defendit. Interpellatum a Rege hac de causa fuisse Pontificem, colligo ex Raynaldo ad hunc annum num. 21, ubi ait munus controversiæ sopiendæ archiepiscopo Rotomagensi a Pontifice fuisse demandatum, subdens hæc verba: Exploratum sane atque illustre est, Alexandrum Rege flagitante eam concordiam coire jussisse. Unus porro ex articulis controversis erat, quod episcopi contenderent crucesignatorum causas quaslibet ad forum spectare ecclesiasticum, idque negarent ministri Regii. Consultus hac de re Alexander ab archiepiscopo Rotomagensi, sic respondit: Nos itaque consultationi tuæ taliter respondemus, quod dictos cruce-signatos a jurisdictione dominorum ipsorum indulgentia prædicta non eximit, nisi forte consuetudo legitime præscripta defendat eosdem, ut alias privilegio seu indulgentia speciali, vel jure alio sint muniti. Ita Alexander IV Idus Augusti hujus anni, apud Chesnium pag. 862; ita ut tempora non recte dividat Chaizius pag. 311, dum vult archiepiscopum ad Pontificem recurrisse, postquam ita judicatum fuerat mense Novembri in curia Regia. Circa fœneratores etiam erat controversia, quam ita compositam refert Chaizius pag. 310, ut ministri Regis inquirerent, an usura foret commissa; episcopis vero traderentur defunctorum fœneratorum bona ad restitutionem coram præfectis Regiis faciendam.

[835] [fundatio Servorum beatæ Mariæ.] Ad gesta hujus anni accedere quoque videtur fundatio Servorum beatæ Mariæ Matris Christi, qui a colore palliorum Albi-Mantelli * vulgo dicebantur. Alii hi erant a Servitis in Etruria institutis, orbique notis: etenim Massiliæ coaluerant circa medium seculi XIII, &, mandante Alexandro IV anno 1257, regulam S. Augustini acceperant a Benedicto episcopo Massiliensi, ut ipse testatur in litteris suis, pridie Nonas Januarii, anno 1257 stylo veteri, id est, 1258, datis; quæ omnia deinde rata habuit Clemens IV per litteras suas, anno 1266 scriptas, quibus præcedentes inclusas reperies apud Miræum in Originibus monasticis pag. 45 & seqq. Hisce prius relatis subjungit Gerardus du Bois in Historia ecclesiæ Parisiensis pag. 443: Non multo post Servi beatæ Mariæ Lutetiam venerunt, & in regia urbe posuerunt domicilium. Scilicet, ut Haïus tradit, quamdam domum paraverunt veteribus urbis muris intrinsecus inhærentem intra fines Templariorum; & anno MCCLVIII magister Templi in Francia Almaricus de Rupe, scriptis litteris, fecit illis potestatem, si tamen episcopus Parisiensis assentiretur, habendi cœmeterii, exstruendæ ædiculæ, & domus ordinandæ ad formam religiosæ familiæ. Consensum Reginaldi episcopi obtinuerunt tantummodo anno MCCLXIII. Hæc domus fuit Servorum beatæ Mariæ. In his quidem verbum nullum de S. Ludovico: attamen auctor Vitæ anonymus, ubi fundationes enumerat, inter eas recenset monasterium Servorum beatæ Mariæ, quos Gallorum more vocat Blancs-Manteaux. Et sane vix dubium mihi videtur, quin liberalitate sancti Regis Parisiis sedem fixerint, cum eo venisse dicantur eodem, quo confirmati fuerant, anno. Ceterum cum hi religiosi inter eos essent, qui anno 1274 in concilio Lugdunensi II can. XXIII jussi sunt nullos deinceps ad Ordinem suum recipere, paullatim aboliti sunt, & in locum eorum successere anno 1297 Eremitæ S. Guilielmi; quibus demum anno 1618 substituti sunt Benedictini, qui locum hodiedum possident.

[Annotata]

* Chateaugontier

* I'llebonne

* Aumale

* Villeneuve S. George

* i. e. rixæ casu fortuito natæ

* i. e. detineri

* i. e. jurisdictione

* i. e. justa pœna affici

* i. e. ditionem Carcassonensem

* Rases

* Blancs-Manteaux

§ LXVI. Anno 1249 Pax cum Henrico Angliæ rege, ejusque fratre Richardo Romanorum rege facta: varia regni negotia: fundatio Cartusianorum prope Parisios: insigne justæ severitatis exemplum.

[Diuturni cum Anglis belli,] Annum, quem auspicamur, 1259 celebrem reddidit S. Ludovicus sublato Gallos inter & Anglos dissidio per pacem diu desideratam. Causam belli tam diuturni, quod non nisi induciis iteratis fuerat intermissum, attigimus num. 86, juvabit tamen eam hic paullo magis elucidare. Mortuo Richardo primo Angliæ rege, regnum ejus sibi vindicavit frater ejus Joannes, quamvis Arturus, Britanniæ minoris comes, illud sibi deberi contenderet, quod filius esset Gaufridi, alterius Richardi fratris, Joanne natu majoris: hinc ille fœdus iniit cum Philippo Augusto Galliæ rege contra patruum suum Joannem, sed captus ab eo fuit in bello, atque, ut fama ferebat; occisus. Audi hac de re Matthæum Parisium ad annum 1202 pag. 145, ubi, postquam narraverat Arturum jam captivum libera voce regnum a Joanne repetiisse, sic subjungit: Audiens autem hæc rex Joannes, perturbatus est valde, præcepitque ut Arthurus apud Rothomagum mitteretur, & ibi in arce nova retrusus, sub arctiori custodia servaretur. Sed non multo post idem Arthurus subito evanuit, modo fere omnibus ignorato, utinam non ut fama refert invida. Quam famam post pauca his verbis exponit: Increbuit opinio per totum regnum Francorum de morte Arthuri, & per omnes regiones transmarinas; adeo quidem ut rex Joannes suspectus haberetur ab omnibus, quod illum manu propria peremisset.

[837] Cum autem rex Angliæ ratione Normanniæ, aliarumque provinciarum, [cujus causa exponitur,] quas possidebat in Gallia, vassallus esset regis Galliæ, apud eum accusatus fuit. Citatur itaque a Philippo Augusto ad judicium procerum, quos Pares vocant; cumque Joannes venturum se diceret, si salvus conductus concederetur; at, eo negato, comparere detrectaret; absens a Paribus condemnatus est ad mortem, jureque ad omnia, quæ possidebat in Gallia, exutus, quemadmodum fusius exponitur apud Parisium pag. 196 & seqq., ubi non paucas rationes invenies, quibus hanc sententiam ut iniquam oppugnant alii; alii ut justam defendunt. Interea Philippus Augustus, armata manu ditionem Joannis ingressus, Normanniam, aliasque provincias non paucas Anglis eripuit; quas injuria ablatas querebantur Angli, jure acquisitas vi memorati judicii contendebant Galli. Armis eas recipere iteratis vicibus conati erant Angli, dum junior erat Ludovicus; verum adeo non receperant, ut plures etiam amiserint. Rationibus apud sanctum Regem institerant frequenter; at Galli proceres tantopere sibi persuadebant juste illas possideri provincias, ut Regi certatim suaderent, ne quid ex iis restitueret. Urgentibus tamen Anglis, Sanctus non modo proceres regni, sed & Normanniæ episcopos ea de re consulendos censuit, ut vidimus num. 554: at cum illi quoque responderent potiora Regis jura videri, res usque ad hæc tempora eodem manserat loco.

[838] [finem cupiens Ludovicus, pacem inire conatur,] Tandem anno 1258, dissuadentibus frustra proceribus Gallis, qui, teste Joinvillio num. 244, toto pectore incumbebant, ne quæ provinciæ Anglis restituerentur, serio de concordia firmanda agere cœpit Ludovicus, quemadmodum refert Matthæus Parisius ad eumdem annum pag. 657 his verbis: Rex Franciæ piissimus procurat studiose ac diligenter, qualiter pax firma inter duo regna Francorum scilicet & Anglorum, firmari valeat sempiterna. Ait enim: Summo opere procurandum est, ut inter illos meos & filios regis Anglorum, qui consobrini sunt, & Deo dispensante regnaturi, pax firmetur durativa. Et ne amplius, procurante humani generis inimico, sese regna corrodant, homines sese ad invicem deprædentur & occidant, ac in infernum detrudantur. Fecit igitur colligi maximam pecuniam, ut hanc rem in mente fœliciter præconceptam, ad effectum valeat perducere desideratum, promittens Francis suis magna ex illa collatione commoda pervenire, nec moleste ferrent breve gravamen, ex quo in posterum utilitatem habere potuerunt diuturnam. Cœpta igitur negotiatione, Henricus Angliæ rex VIII Maii anni 1258 legatis suis potestatem fecit pacem ineundi, ut habemus apud Tilletium in Collectione tractatuum pag. 182: eamdem potestatem ibidem legatis suis XXIV ejusdem mensis concessit Richardus Romanorum rex.

[839] [quam post multos tractatus paciscitur] Deinde conceptis pacis articulis, eos approbarunt legati Richardi, pro eoque cesserunt jure, quod habere poterat in ditiones Ludovico relinquendas, per litteras VIII Julii datas Parisiis, quas item notat Tilletius, & totas, una cum confirmatione Richardi postea secuta, recitat Martenius tom. 1 Anecdotorum Col. & seqq. Rebus sic stantibus, dum omnia brevi finienda & confirmanda videbantur, mora aliunde concordiæ injecta est. Audi Matthæum Parisium ad annum 1259 pag. 664: Pax autem, inquit, prælocuta inter reges Franciæ & Angliæ, mediantibus nuntiis solennibus magnis & multis, … cum in promptu fuisse crederetur, impedimentum cepit inopinatuni. Comitissa enim Legriæ * suam partem de Normannia, quam rex Angliæ debuit juxta pactum eorum Regi Franciæ resignare, nequaquam quietam concessit… Et sic vacui, infecto negotio, cachinnantibus Francis, redierunt. Attamen post iteratas negotiationes, itusque & reditus legatorum, sublatum est deinde hoc impedimentum, dictaque Leicestriæ comitissa, quæ soror erat Henrici, juri suo renuntiavit, ac pacem simul cum conjuge suo Simone Montfortio ratam habuit, ubi illa ab Henrico Angliæ rege erat confirmata mense Octobri anni 1259: quorum instrumenta notata invenies apud laudatum Tilletium pag. 183, uti & Eduardi & Edmundi filiorum Henrici, qui jam mense Julio consensum præbuerant.

[840] Contractum pacis, mense Octobri Londini scriptum, [conditionibus compendio hic datis,] edidit Leibnitius in Codice juris gentium a pag. 22, ex quo lector curiosus intelliget, multo plura sibi retinuisse S. Ludovicum, quam Anglis reddidisse. Compendio rem accipe ex Guillielmo Nangio, qui pag. 370 ea de re sic scribit: Henricus rex Angliæ de expressa voluntate fratris sui Richardi regis Alemanniæ, & principum ac prælatorum Angliæ consilio, quitavit in perpetuum regibus Franciæ quidquid juris requirebat in ducatu Normanniæ, & comitatibus Andegaviæ, Cenomaniæ, Pictaviæ, Turoniæ, ac eorum feodis. Rex vero Franciæ dedit ei magnam summam pecuniæ, cum quadam terra, quæ Petragoricum * nominatur, versus partes Gasconiæ situata, tali conditione, quod cum terra illa totam Gasconiam de cetero a regibus Franciæ teneret in feodum, & inde homagium faciens in numero baronum Franciæ adscriberetur, & tamquam dux Aquitaniæ esset de cetero unus de Paribus Franciæ appellatus. Quod homagium, præsentibus prælatis, principibus totius regni quam plurimis, fecit Henricus rex cum juramento pro Burdegala, Baiona, & terra Gasconiæ, ac pro ceteris, quæ in Lemovicensi, Petragoricensi, Agenensi, ac Xantonensi episcopatibus ex dono Regis Franciæ possidebat. Homagium autem illud apud Tilletium pag. 182 factum notatur die Jovis post festum S. Andreæ.

[841] Ceterum quanta industria prudentiaque hanc pacem conciliaverit Rex sanctus,[quæ regno fuerunt utiles.] ex data relatione elucescit, quanta item regni sui utilitate aliquid Anglis concesserit, ut tot provinciarum pacificam sibi suisque posteris haberet possessionem, ostendit fuse, eruditeque Chaizius pag. 295, adeo ut contemnendi potius mihi videantur quam ulterius refutandi, qui hac liberalitate eum regno obfuisse dixerunt: meritoque affirmet laudatus Chaizius pag. 297 sapientiam illam, quam omnes historici Ludovico attribuunt, æque ac conscientiæ puritatem, ei persuasisse contra consilium omnium procerum, quorum oculos utilitas aliqua apparens perstrinxerat, ut veram utilitatem umbratili præferret, sibi asserendo quod retinebat, pacemque familiæ, ac regno suo conciliando. Quo autem modo Henricum exceperit, quidque præterea cum eo egerit, dicemus, postquam cetera hujus anni gesta retulerimus, quo varia variis pro more suo contulit beneficia.

[842] Mense Januario monachos S. Dionysii liberos reddidit in perpetuum ab omnibus vectigalibus, tributisque quibuscumque, [Monachis varia concedit privilegia;] solvendis de rebus ad usum ipsorum necessariis: diploma de hac immunitate datum Meloduni recitat Doubletius pag. 908. Addit Michaël Felibien in Historia ejusdem abbatiæ pag. 243 eodem anno jus gisti remisisse pro abbatia ipsa, sicuti illud jam ante remiserat pro quibusdam illius villis, de quo plura habet Vita secunda num. 49 & 50, ubi invenies privilegia hæc olim concessa, sed obliterata tempore, pietate Ludovici restaurata fuisse. Mense Februario publicæ eum quieti consuluisse ait Chaizius pag. 311, mulctatis cum abbate S. Euverti civibus aliquot Aurelianensibus ob conventicula, nescio quæ, concordiam perturbare nata. Deinde post modica quædam itinera, in quibus liberalitatem suam numquam desiderari patiebatur, abbati Gemmeticensi varia prædia concessit; aut, si mavis, vendidit, sed parte pretii ipsis condonata, ut invenies in ejus litteris hac de re datis Fonte-Bliaudi mense Aprili, apud Martenium tom. 1 Collect. amp. col 1348.

[843] [hereditatem comitissæ Bononiæ recte curat dividendam;] Hinc profectus est Bononiam ob mortem Mathildis comitissæ, ut habet Matthæus Westmonasteriensis ad hunc annum pag. 366, sed perperam addit, eo pervenisse, ut illos comitatus vacantes, sive litigiosos, videlicet Bononiæ, Flandriæ, & Henhoniæ, in suam reciperet potestatem. Nec enim hæ provinciæ ad Regem spectabant, nec Flandria aut Hannonia ad Mathildem pertinuerat. Attamen comitatum Domni-Martini * aliquo tempore servavit, ut eum heredi legitimo redderet, postquam, re examinata, is esset inventus, ut recte observat Chaizius pag. 328. Qui probabili admodum conjectura adjungit, eo Regem esse profectum, ut heredum, qui plurimi erant, jura curaret examinanda, suaque singulis servanda. Mense autem Maio ratum habuit judicium prolatum de controversia, quæ erat inter Hugonem Marchiæ comitem & Petrum Baudrandi, uti intelliges ex litteris ejus hac de re datis apud S. Germanum in Laya tom. 3 Spicilegii pag. 635.

[844] [fundat Cartusianos prope Parisios;] Mense item Maio Melodunum reversus, datis ibidem fundationis litteris, sanctissimum Cartusianorum Ordinem, qui severiore vivendi disciplina dudum florebat, nec tamen etiam tum Parisiis sedem fixerat, regiæ urbi vicinum fecit. Litteras hasce recitat du Bois in Historia ecclesiæ Parisiensis pag. 435, ex quibus aliqua huc transfero: Noverint, inquit, universi præsentes & futuri, quod ad nostram accedentes præsentiam fratres Ordinis Cartusiensis nobis humiliter supplicarunt, ut prope civitatem nostram Parisiensem, in qua fluunt aquæ largissimæ salutaris doctrinæ, adeo quod fluminis impetus civitatem ipsam lætificans & inundans, universalem irrigat ecclesiam, pio divini nominis amore vellemus eidem Ordini de loco aliquo competenti liberalitate regia providere, petentes humiliter & instanter, ut locum nostrum ac domum de Valle-viridi prope civitatem prædictam, muris excelsis & quovis modo circumcinctum, pietatis intuitu dignaremur sibi concedere; ut in ipso & per ipsum totus Ordo revivisceret, & floreret; sicque domus ipsa secus salutarium aquarum plantata decursus, fructum in tempore suo datura gratissimum, totum Cartusiensium Ordinem fœcundaret. Nos autem fratres ipsos, & eorum Ordinem Deo gratum specialis dilectionis & favoris gratia prosequentes, piis supplicationibus annuimus eorum; & locum prædictum ac domum de Valle-viridi, sicut eam tenebamus, fratribus ipsis, ibidem summo Regi perpetuo servituris, in puram & perpetuam eleemosynam concedimus, & donamus; locum ipsum, personas, & bona quæcumque ad ipsum pertinentia, in nostra regia protectione suscipientes, & volentes ab omni injusta molestatione manere quieta. Addit deinde alia ad fratrum sustentationem, quæ videri possunt apud auctorem laudatum, qui & circa locum quædam observat, & Cartusianos eo migrasse scribit ab anno 1257, quamvis litteræ fundationis hoc tantum anno sint datæ.

[845] Mense junio Comitia Parisiis Regem habuisse, [geminam fert legem contra Judæos; Engelramum dominum Cociacensem,] auctor est Chaizius pag. 312, ubi & gemina lege coërcita rursus Judæorum perfidia, & pactum sponsalitium inter Robertum Artesiæ comitem ac Amiciam de Courtenay coram Rege initum, de quo litteras ejus vide in Miscellaneis Labbei pag. 667. Eodem item mense accidisse suspicor egregium regiæ severitatis exemplum in negotio Engelrami Cociacensis * domini, quem vix omnium procerum iteratæ preces mortis supplicio potuerunt eripere. Certe illud hoc anno evenisse, auctor est Westmonasteriensis pag. 368, neque alii antiqui auctores tempus notant. Rem præ ceteris exactius narrat Vita secunda num. 142 & seqq.; juvabit tamen quædam ad confirmationem & elucidationem adjungere. Engelramus hic, ut notat Chaizius pag. 313, filius erat illius Engelrami Cociacensis, cui Galli aliquot proceres regnum destinasse dicuntur initio imperii Ludovici: occisoque fratre ejus natu majore in prælio prope Massoram, heres in ditionem paternam successerat. Altera ejus soror nupta erat Alexandro Scotiæ regi, teste Alberico in Chronico ad annum 1239; altera Ghisnensi comiti; ex quibus viri nobilitatem, qui Regem ac plerosque regni principes habebat consanguineos, satis probatam existimo.

[846.] Factum vero ita describit Nangius pag. 364: [quod tres adolescentes sine forma judicit jussisset suspendi,] Erant tunc temporis in abbatia Sancti Nicolai de Bosco (tribus leucis, ait Chaizius, Cociaco dissita) tres pueri nobiles de Flandria, qui ibidem missi fuerant propter idioma Gallicum addiscendum, quos jocantes & spatiantes per nemora dictæ ecclesiæ, arcubus & sagittis cuniculos sagittando, dum sequerentur prædam suam in nemoribus domini de Couciaco jam dicti, forestarii * ipsius domini, eos ita reperientes, ceperunt. Quibus captis, & in prisionem ductis, retulerunt domino suo forestarii, quod fecerant. Quo audito, ipse continuo, utpote crudelis & immisericors, ante causæ & ætatis ac generis ipsorum cognitionem, suspendere eos fecit. Quod intelligens abbas Sancti Nicolai, in cujus erant custodia deputati, & dominus Gilo * Brunus constabularius Franciæ, a cujus genere dicebant puerorum alterum derivari, instantissime Regi querimoniam detulerunt: & idcirco dominus Rex dominum de Couciaco fecit ad curiam evocari super tali crimine responsurum. Qui in Regis præsentia constitutus, dixit se de responsione cogi non debere, volens & petens per Pares Franciæ, si posset, secundum consuetudinem baroniæ judicari. Sed contra eum probatum extitit per curiæ retroacta, quod terram in baronia non tenebat, quia terra de Bovis * & de Gorneyo *, quæ a terra de Couciaco per fraternitatis partitionem decisa fuerat, illud dominium baroniæ importabat.

[847] Tali igitur altercatione negotio dependente, Rex dominum de Couciaco non per Pares nec milites, [carceri tradit, frustra intercedentibus regni proceribus;] sed per clientes aulicos fecit capi, & in domo sua Parisius, quæ Lupera dicitur, custodia reservari, diem sibi constituens, ad quam omnes regni proceres convenirent. Proceribus vero postmodum Parisius congregatis, dominoque de Couciaco in medio constituto, Rex eum super casu prædicto respondere compulit. Tunc ille per Regis voluntatem omnes barones ibi consistentes sui generis vel parentelæ ad suum consilium convocavit, tantaque fuit ibi sui generis nobilitas, quod Rex quasi solus præter paucos consilii sui remaneret. Ipse Rex etiam non erat expers affinitatis illius parentelæ. Porro, consilio cum proceribus consanguineis habito, purgare se duello voluit, institeruntque vehementer proceres, ut Rex id permitteret: quin & crimen negavit. Verum Ludovicus, cui purgatio per duellum omnino non probabatur, respondit duellum locum saltem non habere in causis miserabilium personarum; urgentemque ulterius Britanniæ comitem acri oratione refutavit. Neque magis audivit regem Navarræ generum suum cum dicto Britaniæ comite, Flandriæ comitissa, aliisque multis, petentem, ut Engelramus sibi redderetur, tanquam non convictus; sed eorum preces non sine indignatione rejecit; reductusque ejus imperio in carcerem fuit Engelramus.

[848] [ac omnium precibus morti vix ereptum, graviter mulctat;] Erat autem, inquit Nangius, Regis intentio justum judicium judicare inflexibiliter, ut ad pœnam talionis dictus dominus puniretur, & morte consimili damnaretur. Verumtamen, quia omnes intercedebant, &, ut habet Vita secunda, reus se inquisitioni non subjecerat, adeo ut non omnino constaret, an sic contra eum procedi deberet, vitam omnium precibus concessit Sanctus. Audi Nangium: Vix tamen ad ultimum precibus & interventu procerum sic fuit ordinatum, quod decem millibus librarum vel circiter vitam suam redimeret (duodecim millia habet Vita secunda) & duas (imo tres in dicta Vita) capellanias constitueret pro animabus puerorum ad perpetualiter celebrandum. Adiungit auctor Vitæ secundæ mulctatum fuisse silva, in qua capti erant memorati adolescentes, ereptumque ei jus morte aut carcere puniendi quoscumque in silvis aut vivariis delinquentes: insuper in vita MS. auctoris anonyni invenio condemnatum fuisse ad militandum cum aliquot equitibus in Terra sancta per triennium, quam pœnam ab eo postea duodecim millibus librarum redemptam testatur Chaizius pag. 323

[849] [pecunia ejus in pia opera expensa,]Ex quo facile conciliantur Nangius cum Vita secunda, cum alioquin sibi viderentur contradicere circa usum pecuniæ, quam sine mora persolvi voluit Ludovicus: nam in Vita secunda pecunia dicitur in Syriam missa ad subsidium Christianorum, quod intelligendum de pecunia, qua Engelramus militiam suam transmarinam redemit. Nangius vero intelligendus de pecunia mulctæ nomine exacta, quam piis operibus impensam scribit, hisce usus verbis: Nec ille verus Cultor justitiæ illam pecuniam suis thesauris addidit, sed in pietatis operibus totum distribuit; quia domum Dei de Pontisara reditibus augmentatis de illa pecunia fabricari fecit, scholas & dormitorium Jacobitarum * Parisius, & ecclesiam Fratrum Minorum a fundamentis in integrum consummavit. Magnumque fuit aliis regibus exemplum justitiæ; quod vir tantus tamque spectabilibus ortus natalibus, quasi a pauperibus facinore accusatus, inter suos tam nobiles vix vitæ remedium in facie Cultoris justitiæ potuit invenire. Ad quæ prudenter notat Chaizius pag. 322, auctoritatem regum tertiæ stirpis longe iis seculis minorem fuisse, quam fuerat, dum reges secundæ stirpis imperabant; at virtutem solam Ludovico tribuisse, quod temporis consuetudo alioquin negabat, adeo ut reus præcipua ditionis suæ jura amiserit, & fere quingenta librarum millia hodiernæ monetæ persolvere debuerit ob crimen, de quo, ait, vix mentio facta fuisset sub alio quocumque rege ejusdem temporis.

[Annotata]

* i. e. Leicestriæ

* le Perigord

* Dammartin

* Coucy

* i. e. silvæ custodes

* i. e. Ægidius

* Boves

* Gournay

* id est Prædicatorum.

§ LXVII. Auctoritas Sancti apud subditos, aliosque: fundatio domus & templi Ordinis SS. Trinitatis una cum valetudinario Fontis-Bliaudi, aliaque beneficia eidem Ordini præstita: donationes aliæ: pietas in translatione S. Aniani: fundationes piæ quam plurimæ.

[Auctoritas Sancti virtutibus parta:] Quanta esset hoc tempore S. Ludovici apud omnes auctoritas virtutibus parta, Guilielmus Nangius, qui eodem vivebat tempore, post factum jamjam relatum, sic declarat: Jgitur post hoc factum videntes & intelligentes barones ac milites tam majores quam minores, sapientiam Dei in illo esse ad faciendum judicium & justitiam in subditis, timuerunt Regem, & de die in diem amplius venerabantur, scientes eum virum sanctum & justum. Unde post sua primordia juventutis non fuit, qui auderet attentare aliquid contra ipsum; aut si fuit rebellis aliquis, cito eius humiliabatur imperio. Et sicut legitur de rege pacifico Salomone, quod habuerit pacem undiquaque per circuitum regni sui; sic & ipse Rex Christianissimus Ludovicus ex tunc habere meruit, Domino largiente, quam post mortem ipsius Philippo eius filio in regno succedenti, quandiu regnavit, per merita sancti Regis Dominum credimus concessisse. Sane si quos etiam hostes aut æmulos latentes habebat, eos sagaciter & charitative attrahebat ad pacem & benevolentiam suis curialitatibus & auxiliis opportunis. Et quia placebant Domino viæ ejus, inimicos ipsius, si quos habere contigit, convertebat ad pacem. Sic autem erga omnes tam subditos quam extraneos ac remotos fideliter, misericorditer, & clementer, ac sapienter se gerebat, quod ab omnibus merebatur honorari pariter & amari. Nam, sicut scriptum est, Misericordia & veritas custodiunt regem, & firmatur clementia thronus eius, ita thronus regni Franciæ temporibus suis sicut sol in conspectu omnium renitebat respectu ceterorum. Et sicut sol suos ubique diffundit radios; sic ab ipso diffundebantur ubique beneficia, seu luminosa charitatis & caloris exempla. Hactenus Nangius; ad gesta Sancti revertamur.

[851] Mense Julio Fontem-Bliaudi profectus, valetudinarium ibi fundavit, [fundat valetudinarium cum domo Ordinis SS. Trinitatis,] cujus curam commisit Fratribus Ordinis SS. Trinitatis: de qua fundatione breviter meminit Vita secunda num. 48. Capellania ibi erat anno 1169 fundata a Ludovico VII, domoque capellani & reditibus instructa, quam consentientibus archiepiscopo Senonensi ac loci parocho, resignanteque libere capellano, dictis Fratribus donavit cum omnibus reditibus ac capellani domo, Ad ædificandum, inquit in litteris, & fundandum in eadem domo & proprisio * & circa basilicam in honore sanctæ & individuæ Trinitatis, & hospitale pauperum infirmorum, qui de circumjacentibus locis desertis & aridis confluant, & trahantur ad illud, ut in ipsis Christus Dominus tamquam in membris propriis foveatur, ac officinas fratribus ibidem & juxta sui Ordinis instituta Deo debita servitutis obsequia soluturis accommodas, & familiæ eorumdem. In eadem autem domo morari tenebuntur in perpetuum septem fratres clerici Ordinis antedicti, quorum esse debent quinque sacerdotes ad minus, & ex quinque ipsis sacerdotibus, unus vel duo in capella (domus regiæ ibidem) … duas Missas, vel unam ad minus tenebuntur diebus singulis celebrare. Tenentur etiam dicti fratres celebrare pro nobis quandiu vixerimus, … diebus singulis unam Missam de Spiritu sancto, vel de beata Virgine, & post decessum nostrum in perpetuum diebus singulis Missam, quæ pro defunctis fidelibus celebratur, exceptis paucis diebus solemnibus, in quibus celebrare non consuevit Ecclesia pro defunctis. Insuper anniversaria ista, videlicet inclytæ recordationis regis Ludovici genitoris nostri, reginæ Blanchæ genitricis nostræ, R. * comitis Attrebatensis fratris nostri, & nostrum & ipsius obitum celebrare solemniter tenebuntur. Tum assignatis reditibus, quos fratribus concedit, quosque in ipsis litteris apud Sammarthanos tom. 1 Galliæ Christianæ pag. 640 curiosus lector inveniet, consueto more concludit: Actum apud Fontemblaudi anno Dominicæ Incarnationis MCCLIX. mense Julio &c.

[852] [quam fundationem deinde auget,] Quamvis non exiguos reditus assignasset monasterio & valetudinario prædicto S. Ludovicus; attamen anno sequenti adeo eos auxit, ut nova videri possit fundatio. Ejus hac de re diploma habemus apud Martenium tom. 1 Collectionis amplissimæ Col. ex quo causam augendi reditus accipe; Cum ad honorem, inquit, bonorum omnium Largitoris nuper apud Fontem-Bliaudi domum quamdam Ordinis SS. Trinitatis & captivorum cum basilica constructa ibidem in honore sanctæ & individuæ Trinitatis, ac hospitale pauperum infirmorum fundavissemus ad usus fratrum & pauperum eorumdem, ac utrisque servientium, certis sibi reditibus assignatis… Accedentes postmodum ad nos dilecti in Christo minister & quidam de fratribus dicti loci, nobis humiliter supplicarunt, ut cum ad sustentationem septem fratrum, quos ibidem instituimus summo Regi perpetuo servituros, & pauperum infirmorum, qui de vicinis locis aridis & desertis ad illud confluunt hospitale, ac familiæ necessariæ tam fratribus quam pauperibus antedictis assignati reditus minime commode posse sufficere viderentur, cum aridi loci sterilitas plurimum sibi incommoditatis afferret, & multorum etiam jam caritas refrigescat, hujusmodi defectibus eorumdem opem remedii salutaris apponere liberalitate regia dignaremur. Nos autem volentes eorumdem fratrum ac pauperum necessitates grato relevare subsidio, & ut præsertim pauperum ac egenorum inopiæ de nostra fiat abundantia supplementum, pro illius Largitoris amore, de cujus manu cuncta recepimus … damus &c. Actum apud Meledunum anno Dominicæ Incarnationis MCCLX mense Decembri. Reditus videri possunt in assignato diplomate.

[853] Templum item cura S. Ludovici, eodem anno 1260 ad finem vergente, [structumque ibi templum dedicari curat: alia beneficia eidem Ordini præstita.] dedicatum est; indulgentiæque ab Alexandro Pontifice illud frequentantibus in die dedicationis totoque octiduo sequente ad preces illius concessæ, uti pluribus narratum invenies apud Bonaventuram Baro in Annalibus Ordinis SS. Trinitatis ad dictum annum num. 6, ubi diploma recitatur Pontificium. Ceterum ejusdem Ordinis religiosis Parisiensibus, teste eodem auctore ad annum 1209 num. 4, S. Ludovicus … dono dedit censum, qui ei proveniebat ex septem vel octo domibus in platea Fœni. Præterea, ut habet ad annum 1270 num. 8, conventui eorum Parisiensi dono dedit segmentum veræ crucis Dominicæ, & unius spinæ ex ipsius corona. Qui & ad annum 1259 num. 3 hæc de pietate sancti Regis adjungit: Quo loco libet admirari Regis vere Christianissimi non modo profusam liberalitatem, sed adhuc etiam pietatem, cum ipse ad eumdem. conventum (Fontis-Bliaudi) solitus sit sæpius divertere & spiritualia exercitia absolvere frequentando cum PP. chorum. Interim autem oblonga chlamyde utebatur ex bysso admodum insigni, adjecto pileo, quæ ambo adhuc hodie in eodem cœnobio magna reverentia servantur. Simila factitasse Sanctum aliis locis in Actis infra narratur. Quibus hoc loco, quia certa destituuntur temporis nota, commemoratis, ad ordinem rerum anno 1259 gestarum regredior.

[854] Mense Julio, quo superiorem fundationem factam diximus, [Jura ecclesiæ Aniciensis in dubium vocata declarat,] ecclesiæ Aniciensis jura, quæ in dubium vocata erant, post examen de re institutum, per litteras suas Corbolii datas asseruit & declaravit, retento sibi jure, quod regibus vacante sede competebat; relictoque ecclesiæ, quod alii perperam usurpare tentaverant. Litteras ejus habes in novissima editione Galliæ Christianæ inter instrumenta tom 2 col. 234, ubi & litteræ decani & capituli ecclesiæ Aniciensis, quibus gratias agunt Regi hunc in modum: Vestræ igitur regiæ Majestati referentes, quas scimus & possumus, gratiarum humillimas actiones, quia vestræ benevolentiæ placuit jus nostrum & ecclesiæ nostræ, per usurpationes diversas a quibusdam in ambiguo positum, declarare. Mense Augusto de jure gisti transegit cum episcopo Carnotensi, pretiumque inde acceptum impendit piis operibus, præsertim precibus fundendis pro anima fratris sui Roberti, aliorumque in Oriente defunctorum, ut auctor est Chaizius pag. 312.

[855] Deinde, tractatis mense Septembri regni negotiis in curia suprema, [spinam e sacra Domini corona donat fratribus Minoribus Sagiensibus,] in festo S. Remigii Fratres Minores Sagienses in Normannia pio munusculo recreavit, adjectis litteris, ex quibus illud, æque ac pietatem Sancti, religiosus lector percipiet. Illæ autem sic habent apud Martenium tom. 1 Collect. amp. Col. Ecclesiam vestram in honore sacrosanctæ coronæ Domini nostri Jesu Christi fundatam, venerando volentes exennio * decorare, unam de spinis sanctissimæ coronæ vobis in signum dilectionis transmittimus, specialiter caritatem vestram rogantes & requirentes attente, quatenus hujusmodi tam pretiosum sanctuarium, tam insigne, debito recipientes honore, illud etiam qua decet reverentia conservare curetis, specialem & perpetuam nostri in vestris orationibus & divinis obsequiis memoriam habtiuri. Similia munuscula sacra ad alios missa suis locis videbimus.

[856] Eodem mense Octobri archiepiscopo Arelatensi addixit annuos reditus, quo satisfaceret pacto cum illo inito. Ratio erat hæc: Belliquadrum & Argentiam acceperat Simon Montfortius ab ecclesia Arelatensi in feudum cum obligatione solvendi censum annuum centum marcharum: [annuos reditus consedit archiepiscopo Arelatensi ob jus aliquod dubium,] cum vero hæc oppida deinde ad Ludovicum VIII pervenissent, ab eo comiti Tolosano bello erepta; nec census solutus erat, nec homagium præstitum. Et sane ambiguum erat, an vel tunc deberetur, multoque magis hoc tempore post pacificam tot annorum possessionem. At Sanctus, qui aliena jura illæsa non minus cupiebat, quam cupidissimi quique sua, cum archiepiscopo composuit, censumque annuum centum librarum ei concessit, ut latius videre est in ejus, & archiepiscopi Arelatensis litteris, tom. 2 Galliæ Christianæ recusæ inter instrumenta col. 235. Die autem ejusdem mensis XIX adfuit cum duobus filiis consecrationi Radulphi Grosparmi episcopi Ebroïcensis, quemadmodum ex veteri MS. leges apud Bulæum in Historia universitatis Parisiensis tom. 3 pag. 369.

[857] [adest Aureliæ magna cum pietate translationi S. Aniani;] Ebroïco Aureliam profectus cum filiis suis S. Ludovicus, insigne ibidem pro more suo præbuit pietatis juxta ac humilitatis exemplum in translatione S. Aniani, quam contigisse die XXVI Octobris hujus anni, probat Carolus Sausseyus in Annalibus ecclesiæ Aurelianensis lib. XI. num. 51, ubi & hæc ex Actis ecclesiæ S. Aniani Aurelianensis ad propositum nostrum adducit verba: Dominus Rex propriis humeris dictam thecam portavit, & cum fieret sermo in claustro, dominus Rex cum suis filiis auditor in terra sedit, & obtulit duo pallia, quæ vulgo vocantur baldeguina. Porro Baldekinus pannus, quem palliis his designari existimo, est omnium ditissimus, cujus utpote stamen ex filis auri, subtegmen ex serico tegitur, plumario opere intertextus, sic dictus quod Baldacco seu Babylone in Perside, in Occidentales provincias deferretur, ut legitur in Cangii Glossario ad vocem Baldakinus. Hæc Aureliæ eximius Sanctorum Cultor. Inde vero Parisios reversus, mense Novembri supremum convocavit senatum, in cujus consessu immunitatem Ecclesiæ contra præpotentis principis insolentiam egregie curavit vindicandam. Rem accipe.

[858] [Hugonem comitem Engolismensem pro injuriis in episcopum & clerum] Robertus de Monberon, episcopus Engolismensis, variis de causis ab Ecclesiæ communione separaverat Hugonem Marchiæ & Engolismi comitem, nepotem ex filio & heredem illius Hugonis Marchiæ comitis, quem bellum anno 1242 cum Rege gessisse vidimus, ac dein Damiatæ occubuisse. Ille vero eo furoris & amentiæ prorupit, inquit Dionysius Sammarthanus Galliæ Christianæ tom. 2 col. 1008, ut episcopatus bona invaserit & diripuerit, ac præsulem cum universo clero a provinciæ & comitatus finibus, per suum senescallum ejecerit, ita ut illis igni & aqua interdiceretur. Hæc fusius relata invenies in variis epistolis hac de re scriptis a Roberto, aliisque episcopis tum ad S. Ludovicum, tum ad alios. Legi hæ possunt apud Martenium tom. 7 Collect. amp. a col. 148. Ultima tantum verba ex epistola Roberti Engolismensis, Kalendis Septembris scripta huc transfero: Placeat igitur pietati vestræ, clementissime princeps, hujus pestilentis nequitiæ audaciam refrenare, & in præsenti casu taliter providere, ut amoris divini zelus, qui semper in pectore vestro viguit & valuit, ad laudem ipsius & bonitatis vestræ titulum non tepescat, sed igne sancti Spiritus inflammatus crescat, & fortius accendatur. Ita col. 166 Regem alloquitur post causam expositam, eodemque fere modo episcopi provinciæ Burdigalensis, quorum epistola, eodem die scripta, ibidem subjungitur. His litteris permotus Ludovicus, episcopum invitasse videtur, ut Lutetiam profectus, in curia sua accusaret comitem, quem ad causam dicendam evocavit: id enim tempori & rerum ordini aptius congruit, quam quod habet Dionysius Sammarthanus loco assignato, evocatum a Rege comitem, postquam Robertus Lutetiam profectus apud Regem Ludovicum & senatum comitem accusavit: nam causam comitis in curia actam circa festum S. Martini, testatur Chaizius pag. 313, ubi & arbitros electos consentit Sammarthanus.

[859] Verum quidquid sit de hac levioris momenti differentia, [satisfacere cogit:] quid satisfactionis injunctum sit. Hugoni comiti, audiamus ex laudato Dionysio Sammarthano: Quo, inquit, ad dicendam causam evocato, Regis decreto compromissum initur per arbitros, causæ judices nominantur Lemovicensis & Cadurcensis episcopi, reque longo examine perpensa, arbitrorum judicio comes jussus est celebri supplicationi, quæ reducendis in urbem episcopo, ac clero universo, die festo indiceretur, adstare in sago, nudus caput & pedes. Eadem sententia decretum fuit, ut portæ urbis, quibus ingressurus erat Robertus, in platea ante cathedralem ecclesiam concremarentur: demum crimen publice comes fateretur, & veniam a Roberto supplex peteret: quingentas etiam libras actoribus mulctæ loco pensitaret, & insuper Engolismensi basilicæ eos redditus assignaret, qui cereis tribus ante majus altare, dum sacra fierent, perpetuo accendendis sufficerent. Quod & executioni mandatum intelligitur ex registris eccles. cathedralis. Unde & Francorum reges, ad quos hereditario jure comitatus Engolismensis delatus est, tres istos cereos Engolismensibus canonicis hodieque persolvunt. Sententiam se vidisse testatur Corlæus, in festo S. Clementis an. MCCLIX inscriptam.

[860] Præter fundationes pias jam memoratas hoc anno, [fundat valetudinarium Pontisarense: ædificia varia construit Prædicatoribus,] aliæ non paucæ supersunt hoc loco commemorandæ, quarum tempus non quidem tam manifeste instrumentis authenticis consignatum habemus; aliunde tamen utcumque eruimus. Valetudinarium Pontisarense hoc circiter tempore Regis liberalitate constructum inde colligimus, quod Nangius, num. 849 citatus, testetur partem pecuniæ, a Domino Cociacensi pro mulcta exactæ, huic ædificando fuisse impensam. Hoc autem valetudinarium magnis & sumptuosis ædificiis constructum ab eo, eidemque magnos redditus assignatos, auctor est Gaufridus in Vita num. 29: in Vita vero secunda num. 94 dicto valetudinario possessionem bonorum dedisse dicitur, quorum census annuus quadringentæ libræ, monetæ istius temporis, qui census admodum erat insignis, & tantus fere, quantus haberi potuisset ex tota mulcta Cociacensi domino imposita. Unde nolim lector existimet, nihil impensum a Ludovico huic & sequentibus duabus fundationibus præter mulctam jam dictam; sed tribus illis ædificiis, quæ tunc inchoata fuisse existimo, pecuniam illam mox applicitam, sumptusque reliquos Regis munificentia suppletos. Alterum opus, cui memorata mulcta impensa dicitur, est dormitorium Prædicatorum Parisiensium, cui scholas adjungit Nangius; atque alia ædificia auctor Vitæ secundæ num. 94.

[861] [ac templum magnificum Minoribus Parisiis:] Tertium vero est templum fratrum Minorum Parisiis, quod amplum fuisse ac magnificum discimus ex Waddingo, in Annalibus Minorum ad annum 1234 num. 19 illud describente, ex quo pauca huc transfero: Habet porro longitudinis supra CCCXX pedes, latitudinis supra nonaginta. Chorum a navi pulpitum, ligneum quidem illud, sed maximum & perpulchrum, aliquot ligneis affabre factis columnis innixum secernebat… Chorum … undique circumdabant viginti quinque sacella partim muris, partim lignis affabre factis inter se, & ab eodem choro distincta. In quolibet sacello erecta erat ara simulque abacus, tam elegantibus ac preciosis Christi, Deiparæ, Apostolorum, Martyrum, aliorumque Sanctorum, in quorum memoriam dicata erant, figuris decoratus, ut & religionem simul & admirationem piis sectatoribus incuterent. Plura templi ornamenta ibidem legi poterunt: ad ea autem ordinanda non modo liberalitatem; sed industriam etiam Sancti concurrisse existimo. Testatur enim auctor Vitæ secundæ num. 94, Ludovicum, dum pia curabat ædificia construi, opera per se metipsum inspicere, multaque ordinare, & disponere consuevisse. Ceterum templum hoc, pro mole operis, tam cito absolvi non potuit; absolutum autem circa annum 1262 opinatur laudatus Waddingus, Quod, inquit, Urbanus IV anno sui Pontificatus 2 diplomate dato in Veteri urbe ipsum Regem Francorum laudat vehementer, quod in domo fratrum Minorum Parisiensium de novo, nec sine magnis sumptibus, ecclesiam construxerit, in cujus dedicatione indulgentias dari postularet. Concedit autem ad ejusdem Regis instantiam eis, qui ab ipso die consecrationis usque ad 4 menses eandem ecclesiam visitarent, 3 annos & totidem quadragenas.

[862] [fundat item valetudinarium Compendiense,] Valetudinarium item Compendiense magnis sumptibus structum, paribusque ditatum censibus Gaufridus num. 29 testatur. Auctor Vitæ secundæ num. 94 affirmat duodecim millia librarum Parisiensium operi impensa; ac præter amplos reditus necessariam pauperibus atque ægrotis supellectilem a Rege donatam. Hujus autem valetudinarii constructio ultra hunc annum differri non potest, licet aliquanto citius potuerit contingere. Nam laudatus Vitæ secundæ auctor num. 107 refert, primum ægrotum, panno holoserico exceptum, manibus S. Ludovici, ejus que generi Theobaldi Navarræ regis, eidem illatum esse: secundum vero manibus filiorum Regis, Ludovici & Philippi, sequentibus exemplum certatim proceribus aliis. Unde, cum Ludovicus regis filius initio anni sequentis, ut dicemus, mortem obierit, jam hoc anno valetudinarium fuit perfectum. Quod attinet ad eximium illud humilitatis, charitatisque exemplum, quod ad temporis ordinem investigandum erat hoc loco commemorandum, adire poterit lector pius Vitam secundam; quam non sine stupore quodam hujusmodi charitatis exemplis undique conspersam reperiet.

[863] [& cum B. Elisabetha sorore monasterium Longi campi;] Guilielmus Nangius in Chronico ad hunc annum ad propositum nostrum sic scribit: In episcopatu Parisiensi fundatum est cœnobium Sororum Minorum juxta Sanctum Clodoaldum supra Secanam * a religiosa & illustri domina Jsabella virgine, sorore sancti Regis Franciæ Ludovici, ipso Rege eidem monasterio possessiones & redditus in sustentationem Sororum congruos assignante. Eamdem fundationem memorat in gestis S. Ludovici pag. 368, ac soli Regi attribuit: verum constat etiam ex Joinvillio num. 250, impendio quidem Regis præcipue, nomine tamen B. Elisabethæ factam; quam & ad sumptus aliquid subministrasse, & curam fundationis præcipuam habuisse credimus. Adjuvit autem Rex sanctus sororem sibi dilectissimam non tantum in domo & ecclesia ædificandis & ditandis, sed insuper ad confirmationem impetrandam regulæ, a S. Bonaventura aliisque fratribus Minoribus novellæ congregationi conscriptæ. At, cum hæc pluribus dicenda sint in Actis B. Elisabethæ ad diem XXX hujus mensis, plura de hac fundatione hic non disputo: tantum observo cum Chaizio pag. 376, primum lapidem per Ludovicum fuisse positum, secundum vero per reginam ejus conjugem; Regique moniales istas semper charas fuisse, adeo ut ab initio eas piis verbis ad vitam perfecte traducendam hortatus sit, & deinceps frequenter tum verbo tum exemplo ad perfectæ vitæ amorem animaverit.

[864] Ad tot fundationes hujus temporis lubet aliquam adjungere, [item monasterium Prædicatorum Cadomi, & forsan valedinarium ibidem.] de cujus tempore non constat defectu monumentorum. Illustrissimus Huetius Abrincensis episcopus in Originibus Cadomensibus, sine auctoris nomine secundo impressis anno 1706, cap. 16 num. 22 ex opinione communi Cadomensium refert, monasterium fratrum Prædicatorum a S. Ludovico fuisse fundatum; additque tempus fundati monasterii ignorari, combustis Calvinistarum furore fundationis instrumentis. Attamen si opinio Cadomensium, quæ Guilielmum Acarim, defunctum anno 1246, ut asserit laudatus auctor, Regis in hac fundatione procuratorem facit, satis solido niteretur fundamento, necesse esset affirmare, monasterium a Rege fundatum dudum ante hæc tempora. At fatetur eruditissimus auctor, opinionem illam incerto niti fundamento: quapropter tempus incertum relinquo; fundationem vero ipsam confirmo ex Vita secunda num. 48, ubi hæc leguntur: Rursum fundari curavit ac construi … domum Fratrum Prædicatorum Cadomi *. Laudatus auctor cap. 16 num. 10 ait, quorumdam etiam opinionem esse, valetudinarium Cadomense S. Ludovici liberalitati attribuendum, in quorum sententiam propendet allatis aliquot conjecturis, atque inter alia refert duas molas dicto valetudinario a Sancto donatas anno 1255: verum nec hujusmodi sunt allatæ ab eo rationes, ut consensum extorquere debeant; neque ad manum est, quo illam opinionem certo probatam reddam. Ad alia itaque progredior.

[Annotata]

* i. e. ambitu

* Roberti

* i. e. munere

* i. e. Sequanam,

* Caen

§ LXVIII. Gesta cum Henrico Angliæ rege: mors immatura filii Ludovici: concordia in universitatem Parisiensem reducta.

[Henricus Angliæ rex ad Ludovicum accedit clientelam professurus;] Narravimus § LXVI pacem Ludovicum inter & Henricum Angliæ regem conclusam; hujus autem occasione Henrico trajiciendum erat in Galliam ad homagium Ludovico præstandum. Ejus discessum memorat Westmonasteriensis ad annum 1259, prætermissa tamen clientelæ jurandæ causa. Verba ejus accipe: Circa festum S. Martini dominus rex una cum regina, & multitudine etiam nobilium numerosa, iter arripuit versus Doveriam, pro negotiis inter se & Regem Franciæ, eorumque regna expediendis in Franciam transfretaturus. Parisios venisse circa initium Decembris est verisimile. Quo autem modo exceptus fuerit a Ludovico, Nangium audiamus referentem. Quem, inquit pag. 370, Rex Franciæ Ludovicus honorifice suscipiens Parisius in proprio fecit palatio hospitari, ipsum suosque per plures dies electis vinis & ferculis ac largis muneribus honorando. Deinde Henricum ad abbatiam S. Dionysii discessisse ait, ubi ultra mensem permansit, quod facile crediderim.

[866] [at pax non eo tempore inita,] At fallitur Nangius, eumque secuti errarunt non pauci, dum subdit sequentia: Ludovicus igitur Rex Franciæ ipsum ibidem pluries visitans, … pacem cum ipso quotidie facere satagebat, quæ tandem facta est. Quippe ex instrumento pacis authentico, quod num. 840 assignavimus apud Leibnitium, constat pacem jam mense Octobri juramento Henrici, coram ipso per procuratores facto, firmatam fuisse. Præterea constat ex alio instrumento æque authentico, clientelam ab Henrico juratam die jovis post festum S. Andreæ, seu IV Decembris, ut consentit Chaizius pag. 339. Pax igitur non solum jurata erat ante id tempus, verum & homagium præstitum videtur, priusquam Dionysiopolim abiret Henricus; neque enim est, cur iter regis reginæque Londino Parisios tam breve fuisse opinemur, ut multo ante mensem Decembrem illud absolverint, cum tantum Londini discesserint circa XI Novembris: si itaque per plures dies mansit Parisiis, non potuit ante IV Decembris Dionysiopolim discedere, nedum ibidem, pluries visitatus a Ludovico, tandem pacem facere, ac IV Decembris clientelam Ludovico profiteri in horto palatii, quemadmodum pag. 340 narrat Chaizius, non recte subductis temporum calculis.

[867] [sed alia ad eam spectantia ordinata:] Necesse igitur est dicamus, pacem jam mense Octobri firmatam, Henricumque post præstitum clientelæ juramentum Dionysiopolim se contulisse. Cur vero tandiu ibidem moratus sit Henricus, facile colligemus ex Westmonasteriensi, qui loco supra assignato sic habet: Habito autem rex Angliæ Parisiis cum Rege Franciæ tractatu super negotio prædicto, illico destinavit in Angliam nuncios suos … præcipiens districtius, ut quicumque in Anglia jus aut clamium * in partibus ultramarinis se credebant habere, ad eum quam citius festinarent accedere. Quod & factum est. Voluit videlicet Ludovicus ditiones suas ab omni prætensione immunes. Hinc manendum fuit Henrico tamdiu post homagium præstitum, ut siqui ulterius aliquid juris habere se crederent, omnibus satisfieret, omnesque juri suo renuntiarent: nam comes & comitissa Leicestriæ id fecerant eodem die IV Decembris, quo clientelam professus est Henricus, uti notatur apud Tilletium ante laudatum pag. 283. Pleraque igitur negotia, quæ tractatu pacis comprehensa non fuerant, duorum regum crebris colloquiis absoluta sunt, licet aliqua adhuc indecisa permanserint, ad quæ decidenda legatos, seu procuratores anno 1262 ab Henrico delectos, & rursum anno 1269 ab utroque rege, invenimus apud dictum Tilletium pag. 184. Atque hæc ratio fuisse videtur, cur Nangius aliique putaverint pacem Dionysiopoli initam.

[868] Dum hæc tractabantur negotia, reges pariter celebrarunt festa Domini Natalitia Parisiis, ibique conviviis mutuum inter se amorem testati sunt, [defuncto interim Ludovico Regis filio, Henricus illius corpus ad sepulturam defert:] ut narrat Westmonasteriensis ad annum 1260, quem a Natali Domini exorditur, quemque nunc sensim ingredimur. Verum, sicut idem auctor scribit post pauca: Iisdem contigit Nataliciis dolor in Francia lamentabilis. Ludovicus etenim Regis Francorum filius & hæres, vir strennus & procerus, universis & singulis amantissimus; qui proxima esset in æstate (Patre disponente) uxorem, scilicet filiam regis Castellæ ducturus, & in regem Franciæ coronandus, viam est universæ carnis ingressus. Defunctum esse anno 1260 jam inchoato, colligitur ex sepulturæ tempore: nam epitaphium ejus in ecclesia Regalis-montis apud Chesnium pag. 442 sic habet: Hic jacet Ludovicus filius sancti Ludovici noni Regis Franciæ, & Margaretæ filiæ comitis Provinciæ, qui obiit anno ætatis suæ decimo sexto, anno Domini millesimo ducentesimo quinquagesimo nono (nam hic Gallis currebat usque ad XXV Martii, vel Pascha) & sepultus est in loco isto in octavis Epiphaniæ Domini, adolescens Deo & hominibus gratiosus. De sepultura ejus, post mortem relatam, hæc subjungit Nangius pag. 371: Cujus corpus in abbatia Regalis-montis Patris imperio sepulturæ dandum, prima nocte ad ecclesiam beati Dionysii delatum, monachis in decantatione psalmorum usque mane vigilantibus, custoditur. In crastino vero rex Angliæ Henricus, & nobiliores barones Franciæ, & Angliæ corpus defuncti assumentes aliquantulam partem itineris propriis humeris portaverunt.

[869] Perculit haud dubie S. Ludovicum mors immatura filii tam chari; [quantæ spei fuerit juvenis hic Ludovicus:] tantaque cura educati, quantam testantur Vitæ scriptores locis variis; unum pro omnibus huc afferre lubet pii Patris monitum filio, in spem regni adolescenti, datum: Care fili, inquit apud Joinvillium num. 2, obsecro te, fac ameris a populo regni tui. Nam profecto mallem, ut Scotus aliquis veniret ex Scotia, aut alius quispiam ex terra longinqua peregrinus, qui populum regni bene, & laudabili modo gubernaret, quam ut tu male gubernares, & cum dedecore. Alexander summus Pontifex in epistola prolixa atque eleganti, quam ad Regis dolorem leniendum ad eum dedit III Kal. Martii, (apud Raynaldum ad annum 1259 num. 47) post declaratum verbis gravissimis dolorem suum, spem de Ludovico conceptam his verbis significat; Nimirum de ipso publica tenebat opinio, jugibus gratiosæ indolis proficiens incrementis, quod si decreta fatalia speratæ substitutionis ordinem non turbassent, idem paternæ disciplinæ salutaribus eruditionibus institutus, suis temporibus te nomine, ac moribus reddidisset. Et quia velut germen odoris, fructus honoris & gratiæ, jam erumpentibus laudabilium studiorum floribus, producebat; unde sperabatur post te instar tui religionis & fidei Christianæ virtutis brachium, fulcimentum domus, stabilimentum & gloria gentis suæ. Deinde, post pauca, de ipsius Regis animi fortitudine in acerbissimo hoc casu perferendo spem suam declarat his verbis: Minuit autem hujus formidinis nostræ pavorem, quod exercitatus habeas animum ad patientiam in rebus asperis & adversis: omnem fortunam superare ferendo invicto pectore didicisti; & confidimus quod hunc doloris accessum imperturbatus, quamvis turbatus, exceperis, quem alias irruentes intolerabilium fere casuum impetus non fregerunt. Non fefellit spem Pontificis Rex sanctus: verum ad gesta cum Henrico redeamus.

[870] [S. Ludovicus Henricum Audomaropolim usque deducit.] Peractis, inquit Nangius, ac celebratis, ut regalem puerum decuit, defunctorum obsequiis, rex Angliæ & sui nobiles, Regis honorati muneribus, ad propria remearunt. Minus cito tamen, quam hic auctor significare videtur. Quippe Joannes Iperius in Chronico S. Bertini, apud Martenium tom. 3 Anecdotorum col. 738, sic loquitur: Mansit igitur rex Angliæ penes Regem Franciæ usque post mediam Quadragesimam, & inde Rex Franciæ cum eo venit ad S. Audomarum, ubi simul celebrarunt Pascha. Post Pascha vero Rex Franciæ in Franciam, rex vero Angliæ in Angliam rediit. Sed Henricus, qui bellum externum finierat, mox domesticum illudque gravissimum invenit, ut postea erit explicandum.

[871] [Discordiam in universitate Parisiensi ortam inter academicos & mendicantes] Vidit sub initium hujus anni S. Ludovicus finem diu desideratum controversiæ, quæ inter doctores universitatis seculares, Ordinesque S. Dominici & S. Francisci magnis animis, paribusque studiis decertata fuit. Nata hæc erat anno 1253, Rege in Palæstina degente, quod doctores seculares ab universitate resecuissent doctores Dominicanos & Minores, quia ordinationes ab ipsis factas acceptare detrectaverant. Multa hinc orta sunt dissidia, incommoda multa, quæ commemorare non lubet, quod vix, aut ne vix quidem ad Ludovicum spectent. Auctoritate enim regia numquam uti voluit ad rem decidendam, quam ad tribunal ecclesiasticum pertinere judicabat. Quapropter ea solum referam, quæ facta per Regem constat ad dissidium componendum. Habemus illa apud Bulæum in Historia universitatis Parisiensis tom. 3 pag. 295, ubi hæc scribit: Cum itaque vehementes hinc inde conciones, & contentiones non modo studium Parisiense, sed civitatis quoque ipsius quietem turbarent, Ludovicus Rex Christianissimus, qui viros doctos impense amabat, licet Romanæ Sedi plurimum in omnibus deferret, conatus est litem componere. Et commode factum est, quod tunc Lutetiæ synodus celebraretur ecclesiæ Gallicanæ, cui præsedit Henricus Senonensis; interfuerunt vero Reginaldus Parisiensis, Guido Autissiodorensis, Nicolaus Trecensis, Alelmus Meldensis. Præcipua synodi causa erat cædes R. bonæ memoriæ cantoris Carnotensis: in eadem negotium academiæ Parisiensis propositum est & agitatum. Omnes autem prælati in idem consilium convenerunt, effeceruntque ut ambæ partes de arbitris convenirent.

[872] [curat per arbitros componendam:] Ergo communi suffragio delecti sunt Philippus Bituricensis archiepiscopus, vir magnæ pietatis & authoritatis, qui post mortem inter cælites relatus est, Thomas Rhemensis, Henricus Senonensis, & Odo Rothomagensis cognomento Rigault; optimi viri, graves & spectabiles, quorum primus, nempe Bituricensis, erat quidem Dominicanis addictissimus, sed æquitatis amantissimus. Illi igitur die dicta jusserunt utriusque partis procuratores suas causas agere. Dominicani conquesti sunt, se a consortio universitatis ejectos, duabus cathedris theologicis, quas diu ante possederant, iniquo magistrorum edicto privatos. Hæc præcipua fuerunt postulationis capita. Alia quoque adjecerunt, quod magistri & scholares juramento se adstrinxissent nunquam passuros, ut mendicantes in universitatis gremium admitterentur, quod contra paupertatem & mendicitatem prædicassent, uno verbo quod multis injuriis & opprobriis ab iis vexati fuissent. Hæc autem omnia scripto quoque tradiderunt. Contra academici per M. Guilielmum de S. Amore, causas rejectionis ejusmodi hominum exponunt, & præterea conqueruntur quod Papalibus censuris per Dominicanos vexati fuissent; postulantque uti ipsi eas quam primum curent revocari. Et suas quoque illi rationes & defensionis capita scripto tradunt, quæ supra retulimus, quæ quia visa sunt Dominicanis injuriosa, ea inter accusationis præcipuos articulos apud D. Papam reposuerunt; ut in responsionibus ad objecta patebit.

[873] Auditis ergo partibus & inspectis diligenter rationibus, [verum ea deinde recrudescente,] prædicti arbitri pro bono pacis duas cathedras magistrales Dominicanis concesserunt: in perpetuum vero a societate academica eos excluserunt, nisi tamen aliter placeret academicis; idque consentientibus tandem utriusque partis animis constituerunt, ut constat ex instrumento publico ad perpetuam hujusce concordiæ memoriam confecto, die Martii anni MCCLV more Gal., sed more Rom. an. MCCLVI. Instrumentum pacis, quod subdit, ibidem videre poterit curiosus lector, ubi omnia fusius inveniet explicata, recteque ad pacem conservandam ordinata. Attamen non diu tenuit hæc concordia, discordia vero recruduit vehementius quam ante. Productus enim fuit libellus quidam revera perniciosus, quem B. Joannis Parmensis, ministri generalis Ordinis Minorum, fœtum esse dictitabant academici, quamvis majores nostri tom. III Martii pag. 65 id ex moribus & vita B. Joannis, ut alia deessent omnia, satis refutari existimaverint. Contra hunc libellum, ipsosque Ordines mendicantes, libellus de periculis novissimorum temporum in lucem emissus est, a Guilielmo de S. Amore conscriptus. Præterea Alexander Pontifex compositionem prædictam rescidit, ut vi aut metu extortam per litteras a Bulæo datas pag. 307.

[874] Idem Pontifex litteris ad Ludovicum datis V Kalendas Julii, [Alexander Pontifex, damnatis libellis famosis,] apud Bulæum pag. 306, post expositas contra adversantes mendicantibus doctores querelas suas, Regem rogat, ut doctores quatuor regno ejiciat, duosque ex iis, videlicet Guilielmum de S. Amore, & Christianum canonicum Belvacensem, si videretur, carceri tantisper mandandos curet, nisi statuta sua observare voluerint. At Ludovicus, quamtumvis mendicantibus faveret, cum videret inde imminere periculum, ne studia alio transferrentur, mitius adhuc agendum censuit: & propter .. sedandam & pacificandam discordiam, misit … duos ad Romanam curiam clericos, ut per dominum Papam finem debitum sortiretur, ut scribit Nangius pag. 361. Nec hoc tantum, sed famosum quoque libellum illum contra mendicantes compositum damnandum curavit. Hinc illi gratiæ a Pontifice actæ, quod pauperes Christi suscepisset protegendos, non sine insigni virtutum ejus elogio. Litteras has Alexandri, XVI Kal. Novemb. datas, edidit Bulæus pag. 312, ex quibus pauca huc transfero in rem nostram: Sane, inquit, dilectos filios MM. Joannem & Petrum clericos & nuncios tuos, quos ad Sedem apostolicam destinasti, affectuose recepimus; in his, quæ proposuerunt & petierunt ex parte tua pro eisdem fratribus, benigne ipsos audire curavimus, & efficaciter exaudire. Et ecce libellum illum perniciosum & detestabilem, quem quidam sacræ Scripturæ intelligentiam sese habere fatentes, sed divertentes a tramite recti sensus, contra Christi pauperes, vitæ suæ subsidia salubriter mendicantes, componere præsumpserunt, delatum ad nos per eosdem nuncios, tanquam iniquum, scelestum, & execrabilem, & instructiones ac documenta in eo tradita, utpote prava & falsa & nefaria, de fratrum nostrorum consilio authoritate Apostolica, præsente magna fidelium multitudine, reprobanda duximus & in perpetuum condemnanda. Plura subdit, quibus præfatum libellum abolendum curavit; bulla autem, qua ille damnatus fuit, exstat apud Cherubinum tom. 1 Bullarii pag. 80.

[875] [exsilioque ad postulationem Regis Guilielmo de S. Amore indicto,] Deinde, abolito etiam clanculum libello, quem B. Joanni Parmensi perperam tributum diximus; profectisque ad Pontificem quatuor præcipuis mendicantium adversariis; cum tres ex iis tandem se voluntati Pontificis accommodassent, librumque Guilielmi de S. Amore condemnassent, solus Guilielmus pertinaciter refragatus est. Quapropter Alexander ingressum regni Galliæ dicto Guilielmo inhibuit, quod etiam rogante Rege factum testatur: adhæc prædicandi, docendique facultatem illi ademit, ut in litteris ad Regem, III Idus Augusti anni 1257 datis, refert hoc modo: Districte dedimus litteris in præceptis, ut nullo unquam tempore regnum Franciæ intrare præsumat, & nihilominus omnem docendi ac prædicandi sibi authoritate Apostolica perpetuo interdiximus facultatem. Ita quod nec docere alicubi, nec unquam alicui clero vel populo de cætero audeat prædicare. Cum igitur nos celsitudo Regia rogaverit, sicut a tua credimus memoria non elapsum, ut eidem Guilelmo prædicti regni interdiceremus ingressum, & nos hoc … faciendum duxerimus, serenitatem tuam rogamus & hortamur attente, quatenus præfatum Guillelmum regnum ipsum intrare nullatenus patiaris. Non defuit voluntati Pontificis Rex sanctus; at ne sic quidem concordia continuo coaluit. Etenim, tametsi S. Thomas Aquinas, & S. Bonaventura, jubente Alexandro, jam cathedra magistrali donati essent; non desinebat tamen Guilielmus de S. Amore per litteras academicorum animos contra mendicantes exacerbare, ex quo fiebat, ut non paucæ iis inferrentur injuriæ.

[876] [severis mandatis pacem reducit, Ludovico manum] Tandem anno 1259 Alexander, ut incommoda hæc amputaret, sub pœna excommunicationis omne litterarum commercium cum Guilielmo interdixit, libellum ejus comburi jussit, voluitque ut nullus deinceps a mendicantibus se segregaret. Quæ, aliaque ad concordiam integre stabiliendam ordinata, in ipsius litteris reperies apud Bulæum pag. 351 & seqq. Quorum omnium exsecutionem episcopo demandatam, S. Ludovico commendavit litteris apud Bulæum pag. 355, ex quibus elucescit, quo se modo in hisce turbis gesserit Sanctus, quantaque promptitudine summi Pontificis votis obsequeretur. Quapropter eas hic exhibeo: Dum apostolicæ Sedis sermones, & scripta ea promptitudine, quoties tuæ Celsitudini mittuntur, assumis, ut videaris in illis eum, cujus in terris vices, licet immeriti, gerimus, intueri: expendis utique latius animadvertendum cæteris Christianissimæ devotionis exemplar, quod palam semper effulsit, & in excelso throno benedicti a Domino regni tui. Hinc nobis & Ecclesiæ Christi accessit assidue materia spiritualis exultationis & laudis. Hinc quoque in pressuris, quas eadem Ecclesia inter fluctuosos mundi hujus impetus extrinsecus inquieta perpetitur, refrigerium percepit internæ consolationis & pacis. Sane quamvis experimentorum testimonia de tuarum nos lætificantia incremento virtutum, quas sublimis venustat humilitas, jugiter increbrescant, hoc tamen nunc inter bona tua lætanter & gratanter accepimus, quod ad favorem Regium contra Parisiensis studii turbatores viris pacificis, sapientiæ otia studiosa censentibus, impendendum preces, & exhortationes Apostolicæ te pronum & benevolum invenerunt.

[877] Super quo Serenitati tuæ gratiarum exolvimus actiones. [porrigente auxiliatricem.] Cum autem venerabili fratri nostro episcopo Parisiensi contra turbatores eosdem diversa mandata dederimus, in quibus exequendis ipsum oportet Regalis potentiæ brachio adjuvari, Celsitudinem tuam rogamus & hortamur attente, in remissionem tibi peccaminum suadentes, quatinus eidem episcopo ad compescendum & puniendum illos, prout expedire cognoverit, dexteram traditæ tibi divinitus potestatis accommodes, quotiens fueris requisitus, ut tuo munimine inter inquietos innocens pacificorum tranquillitas muniatur, cupientium studiis vacare prudentiæ tuta convalescat utilitas, & exinde apud Deum tuorum crescat cumulus meritorum. Datum Anagniæ Idib. Jul. Pontif. nostri an. V, id est Christi 1259. Ita tandem, mandante Pontifice, episcopo exsequente, Rege manum ad omnia auxiliatricem præbente, pax postiliminio revocata, acceptique ad societatem academicam mendicantes, infimo tamen Dominicanis loco assignato. Res peracta sub initium anni 1260, ut videre licet in litteris universitatis apud Bulæum pag. 356. Ceterum in tota hac controversia animadvertere licet miram S. Ludovici erga Christi Vicarium observantiam cum insigni religione non lædendi jurisdictionem ecclesiasticam. Nec ullus mirabitur, quod plusculum causæ mendicantium favere visus sit, qui utriusque partis defensores, agendique modum attente consideraverit.

[Annotata]

* i. e. jus aliquid petendi

§ LXIX. Anno 1260 hospitium Parisiis trecentis cæcis structum & dotatum: valetudinarium ibidem auctum: restitutiones continuatæ, cura de convertendis hæreticis: varia a Pontifice impetrata contra clericos flagitiosos & negotiatores: duella lege prohibita: spina donata, corpus S. Bargæ acceptum.

[Domum amplam fundat Parisiis, dotatque trecentis cæcis;] Quod spectat ad reliqua hujus anni gesta, primo loco commemorandam duxi insignem prorsus fundationem valetudinarii cæcorum Parisiis, quod illa jam aliquot annis cœpta, hoc demum anno ad finem fuerit perducta. Gaufridus in Vita num. 30 magnam domum vocat, ubi plusquam trecenti quinquaginta cæci pauperes commorantur. Joinvillius num. 250, & Vita secunda num. 93 trecentis cæcis hanc domum exstructam scribunt, quam Galli passim vocant Quinze-vingts, a numero trecentorum; adeo ut pauciores trecentis in ea domo commorari noluerit, licet in illa aliquando plures fuisse videantur ex Gaufrido Templum item seu sacellum in usum cæcorum exstructum, & cum domum, tum templum Regis liberalitate censibus instructum, testatur Vita secunda loco assignato. Primas hujus fundationis litteras nullibi inveni: at litteras Alexandri Pontificis, quibus in dedicatione ecclesiæ, S. Remigio sacræ, indulgentias hoc anno concedit, exhibet Breulius in Antiquitatibus Parisiensibus pag. 969. Binas item S. Ludovici recitat Gerardus du Bois in Historia ecclesiæ Parisiensis tom. 2, pag. 446 & 447; alteras, quibus presbyterum dicto sacello præficit assignatis reditibus; alteras ad domum ipsam liberandam onere persolvendi episcopo Parisiensi censum quemdam annuum, quod valetudinarium in ejus dominio esset ædificatum.

[879] [auget postea eamdem fundationem, cujus occasione fabella quædam conficta:] Locus, ubi constructa cæcorum domus est, ait laudatus du Bois pag. 446, tunc temporis erat extra portam sancti Honorati juxta locum, ubi lateres coquebantur, qui in chartis illorum temporum propterea Lateritiæ vocatur. Porro non satis speciosa quibusdam visa est hæc fundatio, nisi eam exornaret fabella, quæ non paucos olim habuit amatores, licet nunc passim rejiciatur, & nullum de ejus falsitate dubium esse possit Acta S. Ludovici antiqua sedulo pervolventi. Eam itaque verbis memorati du Bois breviter relatam accipe, & refutatam: Aiunt hanc (domum) exstructam esse a Ludovico Rege, ut hospitium esset trecentis militibus, quibus Sarraceni effoderant oculos: sed de ea re nihil apud illorum temporum scriptores, neque quicquam in regiis, aut aliis quibuscumque litteris reperitur. Auxit hujusce domus reditus, priusquam ad expeditionem Africanam discederet Sanctus; prout videre est in litteris ejus apud Breulium pag. 971: datæ hæ leguntur mense Martio anni 1269; atque in iis post novos reditus assignatos hæc subdit: Insuper volumus & mandamus, quod in domo & congregatione dictorum cæcorum numerus trecentorum pauperum (prout alias ordinavimus) perpetuo observetur: & quod ab eleemosynario nostro, vel hæredis nostri prædicti (quem eleemosynarium ad visitandam loco nostri dictam domum constituimus) quandocumque de dicto numero aliquis defuerit, suppleatur.

[880] [auget etiam valetudinarium Parisiense, multasque confirmat eleemosynas:] Valetudinarium etiam Parisiense, cui aliquando mille libras pro eleemosyna una vice concessit, teste Carnotensi num. 27, hoc rursus anno liberalitatem piissimi Regis expertum est. Illius ædificia magnis sumptibus amplificata, ipsumque reditibus auctum scribit Nangius pag. 368. Consentit Vita secunda num. 94, ubi illud a Ludovico extensum dicitur usque ad parvum pontem. At tempus non assignant: factum illud anno 1258 vult Gaguinus apud Breulium pag. 74, quod an satis certum sit, mihi non liquet. Quidquid autem sit de tempore aucti valetudinarii; hoc certe anno censum illius iterum auxit Rex sanctus: nam cum eleemosynas largas, tempore Quadragesimæ jam olim dari solitas, firmasset litteris suis apud Chesnium pag. 422; prædictas litteras conservari voluit a præfecto & fratribus valetudinarii; atque exhiberi, ubi opus esset: Et ut diligentius, inquit, & studiosius prœsentes litteræ custodiantur ibidem, donamus & concedimus eidem domui, & pauperibus in ea degentibus, decem libras Paris. annui reditus, percipiendas in perpetuum ab eisdem apud templum Paris. de denariis regiis in initio Quadragesimæ pro quærendis amygdalis & aliis necessariis ad usus pauperum in Quadragesima antedicta. Unde discimus Sanctum non modo largum fuisse in donando & munificum, sed muneribus quoque curasse, ut ne munera sua quorumdam negligentia aliquando interciderent. Quam autem insignis fuerit annua hæc Quadragesimæ eleemosyna, quam ad tria circiter millia librarum ascendisse ait Gaufridus num. 30, latius videri potest in assignato apud Chesnium instrumento.

[881] Restitutiones interim Regis, quas dudum cœptas vidimus, [restitutiones continuat, atque animarum & corporum simul curam gerit:] necdum cessabant; præsertim in Occitania, ubi propter leges severas, primis Ludovici temporibus contra hæreticos latas, multi bonis suis fuerant spoliati. Necessariæ quidem fuerant leges illæ grassante hæresi; verum, sublato jam periculo, pius miserorum Pater voluit, ut in bona sua restituerentur, quotquot inveniebantur neque noto crimine indigni illa gratia, nec condemnati, nec fugitivi; exceptis tamen iis, qui arma adversus ipsum gestaverant. Quæ se facere dicebat, ut legum illarum severitatem utcumque mitigaret; addens tamen se nolle, ut quis pro lege acciperet, quod unice faciebat ad majorem conscientiæ suæ securitatem. Hæc paullo fusius apud Chaizium pag. 380 relata leguntur; ubi pag. 382 additur, Regem eodem tempore curavisse, ut per religiosos ad id destinatos fidei mysteriis imbuerentur, infantesque orphani aut relicti salutaribus baptismi undis abluerentur: ac demum ut ne infantibus illis aut adultis etiam conversis vel necessaria ad victum, vel ad sufficientem instructionem deessent, ita ut urbes quælibet Franciæ, inquit Chaizius, infantibus his baptizatis, atque his conversis essent plenæ.

[882] Dum tanto studio subditorum suorum corporibus prospicit atque animabus, [varia obtinet a Pontifice ad coërcendos clericos flagitiosos, uxoratos, negotiatores:] mala etiam quælibet regno suo exterminare conatus est. Dolebat crimina non pauca committi a clericis quibusdam, qui nihil minus agebant, quam quod sancta ab eis exigebat professio. Verum, ut erat religiosissimus in servanda jurisdictione ecclesiastica, promptum ei non erat his malis adhibere remedium. Quapropter summum Pontificem interpellare voluit, ne exemptio clericorum flagitia nutriret: quid autem postulaverit, colligere utcumque poterimus ex scriptis hac de re ab Alexandro epistolis, quas in Spicilegio Acherii editas habemus tom. 3 pag. 634. Prima autem epistola, ad Regem data Pridie Idus Januarii, concedit ut Rex non incurrat excommunicationis sententiam, si clericos flagitiosos capiendos curet, ad mandatum Ecclesiæ foro ecclesiastico reddendos. Alia deinde epistola, ad Franciæ antistites data 2 Kalendas Februarii, hæc mandat: Ex parte carissimi in Christo filii nostri Regis Franciæ illustris fuit propositum coram nobis, quod nonnulli clerici bigami, & viduarum mariti, & alii etiam clerici uxorati regni sui, diversa maleficia committere non verentur, quæ oculos divinæ Majestatis offendunt, & homines scandalizant. Quocirca fraternitati vestræ per Apostolica scripta mandamus, quatenus non impediatis quominus idem Rex, comites, & barones ipsius regni, sub quorum jurisdictione malefactores ipsi consistunt, ipsos in enormibus dumtaxat criminibus deprehensos, quæ sanguinis pœnam mereantur, eis primitus clericali gradu prima ratione privatis, puniant, secundum quod justitia suadebit, & consuetudine contraria non obstante. Tertia demum epistola, eodem anno data III Kalendas Augusti, vetat Pontifex, ne antistites defendant clericos negotiatores, si illi tertio moniti, a negotiatione non desistereent.

[883] [usum duellorum, antiqua consuetudine roboratum,] Hæc ad abusus tollendos cum Pontifice S. Ludovicus, qui abusum longe gravissimum duellorum in tota ditione sua per se sustulit; quo facto æternam sane meritus est nominis sui commendationem, laudemque tanto majorem, quanto malum magis erat inveteratum, longoque usu roboratum. Cangius in Glossario deinde aucto ad vocem duellum multa de hoc abusu docet, ex quo pauca juvabit ad rei elucidationem decerpere. Duellum ita describit: Monomachia, seu singulare certamen, quo ambiguæ disceptationes dirimebantur, quæ ordinario judicio terminari non poterant. Addit descriptionem aliam Joannis de Lyniano, qua plures duelli species comprehenduntur, his verbis conceptam: Pugna corporalis deliberata hinc inde duorum, ad purgationem, gloriam, vel odii aggregationem. Duellum, quo dirimebantur controversiæ, a populis Septemtrionalibus fluxisse, cum vera fide nondum erant imbuti, colliges ibidem ex Cangio, ubi illos armis decernere lites suas solitos fuisse scribit Paterculus: deinde Apud Strobæum, inquit, Umbrici cum controversias inter se habebant, pugnabant armati sicut in bello: & qui suos adversarios interemerant, justiorem causam habuisse videbantur. Hunc usum apud Francos viguisse usque ad S. Ludovici tempora, certum est, idque legibus & exemplis probatum habemus apud auctorem laudatum, adeo ut nobiles, de crimine accusati, vix aliud subire vellent judicium, ut ante vidimus in causa domini Cociacensis, qui paratum se offerebat ad crimen duello refutandum, assentientibus ei proceribus, contendentibusque pro regni consuetudine non aliud ei subeundum fuisse judicium.

[884] [in tota ditione sua abrogat,] Perniciosissimam hanc consuetudinem, qua noxii non raro scelerum suorum pœnam evadebant, cadebant innoxii, imo utrique mutuis frequenter ruebant vulneribus, resecuit hoc anno Rex prudentissimus, nequidquam eam tuente quorumdam avaritia, neque obstante longo usu, aut voluntate eorum, qui justa hoc modo judicia se vitaturos sperabant. Audi testem omni exceptione majorem, Guilielmum Carnotensem num. 21: Monomachiam, inquit, quæ bellum dicitur, vel duellum, convocato discretorum & jurisperitorum concilio, … intellecto per eos, quod sine peccato mortali exerceri non poterat, cum non videatur esse justitia, sed potius tentatio sit in Deum, de dominio suo penitus exterminari decrevit. Addit substituta duello ordinata judicia. Hanc autem ordinationem tantum latam fuisse pro ditione regia, insinuant citata verba de dominio suo, cum alias dixisset de regno suo. Ex quo colligitur, principes vassallos in eam consentire noluisse, aut certe non omnes consensisse: nam Alphonsus Regis frater id saltem subditis suis Ludovici exemplo concessit, ut nullus ad duellum cogi posset, cum alioquin accusatus de crimine pro convicto haberetur, si duellum detrectaret. Verba Alphonsi dat Cangius in Glossario in Glossario citato Col.

[885] [nolentibus id imitari vassallis:] Probat etiam prohibitionem duellorum laudatus Cangius ex Statutis S. Ludovici lib. 1, cap. 2, ubi ea leguntur prohibita: verum examinabimus postea, an statuta illa omnia certo sint S. Ludovici. Interim subdit auctor in rem nostram: Sed hæc prohibitio locum habuit tantum in propriis terris, non vero in terris vassallorum. Unde cum prior S. Petri de Monasteriis, qui, in quantum prior, Regem associaverat in sua villa, questus esset, quod regius ballivus duella pariter amovisset ab eadem villa, quia sine assensu suo inde amoveri non debuerant: “Placuit D. Regi, quod si prior teneret ibi duellum, teneat per ipsum, & totum per proprium servientem suum, & non per servientem communem inter ipsum & D. Regem, quia Rex non vult habere aliquid in duello. Si tamen ratione duelli committatur terra vel aliud, voluit D. Rex portionem suam sibi reddi ratione associationis prædictæ”. Inter Aresta cand. 1260 in 1 Reg. Parl. f. 109. Addit Chaizius pag. 385, nobilem quemdam petiisse sibi damnum resarciri, quod ex duellis abrogatis patiebatur; nihil tamen ei in curia adjudicatum fuisse. Ex quibus facile colligi potest, Regem suo magis, doctorumque virorum, quam nobilium consilio abusum hunc abrogasse; & consequi non potuisse, ut omnes regni vassalli imitarentur exemplum. Imo ne posteriores quidem reges omnes hanc legem satis curarunt observandam, uti disces ex laudato Cangii Glossario. Verum hinc nihil laudis detrahendum S. Ludovico, qui roboratum antiquis legibus abusum lege lata abrogavit, legemque suam curavit observandam. Tandem perniciosam consuetudinem, invitis etiam legibus apud multos perseverantem, gravissima pœna coërcuit Ludovicus XIV magna nominis sui gloria.

[886] Hoc item anno egregius proborum virorum Amator B. Bartholomæum de Bragantiis sacro honoravit munere, [spinam donat B. Bartholomæo episcopo Vicentino;] uti ipse Bartholomæus, Vicentinus in Italia episcopus, narrat apud Ughellum in Italia sacra tom. 5, Col. editionis postremæ, ex quo ea huc transfero, quæ occasionem muneris, ipsumque munus docent, una cum insigni piissimi Regis erga viros pios humanitate: Post hæc, inquit, Rex Christianissimus cum regina & fere tota domo regia christianæ religionis amore mare transiit tempore, quo nobis licet indignis Nemovicensis * civitatis, quæ in regno Cypri est, pontificatum apostolica Sedes contulit. Navigantes vero in Syriam, Regem, atque reginam visitavimus, & in Joppe, atque in Sydone, & ultimo in Acone benignissime ab eis recepti fuimus, & tanto amore dilecti, ut in Francia profecturi nos instanter rogarent, quod eos Parisiis visitare curaremus, spem nobis tribuentes, quod ibidem sacra Dei nobis communicarent. Cum igitur de regno Angliæ, quo pro fidei negotiis profecti eramus, cum ipso rege Angliæ pariter & regina Parisios venissemus, spes nostra desideratum suscepit effectum. Nam piissimus Rex Francorum de spinea Domini corona spinam unam excludi fecit, & nobis, Regio flexo poplite, nostris ex opposito flexis genibus, devotus obtulit, & de suis sacris Regiis manibus manus pontificales ditavit. Quid ultra? Dilectionis osculo dato pariter & accepto, mutua recommendatione facta hinc & inde, nos abire permisit. Hisce subdit quo modo sacram spinam Vicentiam detulerit, atque in structo ibidem Prædicatoribus templo deposuerit.

[887] Qui sacra hujusmodi munera liberaliter viris piis suique similibus largiebatur, ea quoque cupide ambiebat, [accipit corpus S. Bergæ.] & postulabat ab aliis: ita hoc anno accepit corpus unius e virginibus, quæ cum S. Ursula martyrii coronam sunt adeptæ. Exstat hac de re testimonium Conradi archiepiscopi Coloniensis, datum hoc anno XIV Kalendas Julii, apud Martenium tom. 1 Anecdotorum Col. ex quo lector munus cognoscet manifestius: Cum præsens corpus, inquit, in scrinio præsenti conclusum magnifico & illustri domino Ludovico Regi Francorum, juxta ejus desiderium, duxerimus de nostris partibus transmittendum, ne ipsum Dominum lateat, sed tam ei quam cunctis sanctæ fidei professoribus innotescat, cujus hoc corpus fuerit martyris, in quo certa martyrii signa, & passionis apparent indicia, notum esse cupimus universis, quod corpus istud ejusdem eximiæ & sanctæ virginis extitit, quæ Berga proprio nomine vocabatur, natione Britannica, nata cujusdam comitis illustris; & de illarum sanctarum exercitu virginum, quæ undecim millia numero, prout habet illorum historia, extiterunt, & sui apud Coloniam passionem & palmam martyrii susceperunt: & cum per divinam revelationem effossum de tumba fuerit ejus corpus, & habitum veneratione maxima, ac in sacrario monasterii Tuitiensis monachorum Ordinis S. Benedicti reconditum multis annis, ipsum corpus in medio ignium, eo guerræ tempore, quo diebus nostris ipsum monasterium totum fuit incendio concrematum, mansit, ut Domino suo operanti miraculum placuit, incombustum. Ita Conradus archiepiscopus, de quo vide Galliam Christianam novissimæ editionis tom. 3, col. 691 & seqq.

[Annotata]

* i. e. Limissonis

§ LXX. Anno 1261 concilium episcoporum & principum ob Tartarorum progressus, in quo varia pie decreta Regis voluntate: eleemosynæ mulieribus leprosis confirmatæ & auctæ: fundatio Trinitariorum; virginum Ordinis Prædicatorum, & Saccitarum: pietas in Sanctos: obtenta a Pontifice beneficia cum elogio.

[Concilium metu Tartarorum, hortante Pontifice, convocat,] Initio anni 1261 Ludovicus pro consuetudine sua senatum supremum congregavit, in quo quædam regni negotia ordinata refert Chaizius pag. 386. Hisce autem finitis, non modo proceres regni, sed episcopos quoque convocavit sacro quadragenarii jejunii tempore ad deliberandum cum iis de modo Tartarorum progressus sistendi: hi enim arma victricia per Orientem late circumferebant, & Christiano orbi metum incusserant non levem. Scripserat de his Alexander Pontifex ad archiepiscopum Burdigalensem, hortatus ut episcopos provinciæ suæ convocaret ad concilium, cumque iis deliberaret, quibus modis Tartaris resisteretur, non in Palæstina solum, verum in Hungaria quoque atque Polonia, quibus iterum imminebant, ut per regna illa ad alias Christianorum provincias gradum facerent. Exstat illa Alexandri epistola apud Martenium tom. 7 Collectionis amplissimæ col. 168: cui similem ad Regem exaratam fuisse auctor est Nangius mox citandus; unde verisimile est, ad alios quoque archiepiscopos litteras hujusmodi fuisse datas. Hisce notatis, Nangium, qui more suo comitia innectit anno 1260, quia ante Pascha sunt habita, loquentem audiamus: Anno Domini MCCLX Dominica in Passione congregavit Rex Franciæ Ludovicus Parisius concilium episcoporum & principum regni sui, eo quod dominus Papa scripsisset ei, Tartaros in transmarinis partibus irruisse, Sarracenos vicisse, Armeniam, Antiochiam, Tripolim, & Damascum, Alapiam, & terras alias subjugasse, & tam Acconi civitati, quam toti Christianitati periculum imminere. Quæ de subjugatione Armeniæ, Antiochiæ, & Tripolis dicuntur, ita intelligenda; quod rex Armeniæ, & princeps Antiochiæ, cujus etiam erat Tripolis, se sponte vectigales secerint Tartaris, ut recte monet Raynaldus ad annum 1260 num. 35, perperam tamen eidem anno comitia hæc innectens, nam habita esse anno 1261 patet ex litteris Pontificis supra dictis apud Martenium, non nisi sub finem anni 1260 datis.

[889] At cum reliqui Christiani superbum Tartarorum jugum accipere nollent, [in quo multa pie statuta ad divinam iracundiam placandam,] amicitia dictorum principum cum Tartaris nihil eis videbatur profutura, quod Tartari Christianos omnes sibi vellent subjectos. Itaque audiamus, quid in dictis comitiis contra hos terrores statutum referat laudatus Nangius: Unde, inquit, ordinatum fuit de orationibus multiplicandis, processionibus faciendis, & blasphemiis in Deum puniendis, peccatis & superfluitatibus cibariorum ac vestium reprimendis. Inhibita etiam fuerunt usque ad biennium torneamenta, & injunctum est, quod non luderetur aliis ludis, nisi quod homines se exercerent in arcubus & balistis. Sic ille breviter. Quæ paullo fusius, auctiusque relata leguntur in epistola responsoria concilii Burdigalensis ad Alexandrum Pontificem, apud laudatum supra Martenium col. 170 & seqq., ex qua brevitatis causa tantum subjungam, quæ a Nangio fuere prætermissa. In primis igitur respondent de subsidio, quod rogaverat Alexander, nihil in illo conventu communi consilio statui potuisse: Licet, inquiunt, dominus Rex Francorum institerit fidelissime, ut omnes uno spiritu onus hujusmodi subiremus… Propter quod domino Regi placuit, quod nos & ipsi infra quindenam Pentecostes ad ipsius præsentiam redeamus, & speratur quod tunc, Domino concedente, tractatus laudabiliter & utiliter inchoatus, laudabilius & utilius consummetur. Attamen ne tunc quidem aliquid de subsidio videtur statutum. Rationem fuisse opinor, quod periculum a Tartaris cessare videretur, ut jam a multis dicebatur in hisce comitiis, ac revera Tartaros ingenti strage superatos a Bela Hungariæ rege ad annum 1261 num. 4 habet Raynaldus.

[890] Prospeximus etiam, inquiunt episcopi, quod omnes Christiani, [& Tartaris resistendum; inductaque petente Rege consuetudo pia:] cujuscumque conditionis vel dignitatis existant, qui fidem Christianam irritam facientes, confœderati sunt, vel confœderabuntur Tartaris antedictis, pænis illis subdantur in personis & rebus ac eorum heredibus, quas jura contra hæreticos statuerunt… Item extitit ordinatum …, quod omnes villæ, sive castra, vel etiam firmitates * arma habeant & necessaria ad pugnandum … Voluit dominus Rex & petiit a prælatis, ne figura crucis poneretur in tumulis, neque in aliis locis, ubi posset aliquatenus inhonorari vel etiam deturpari. Petiit etiam a prælatis, quod in ecclesiis seu locis aliis facerent nuntiari, quod in passione Domini, ubi ejusdem transitus nuntiatur, presbyteri, plebes, & clerici genua flectant, ob reverentiam tanti beneficii, nobis a Deo collati, & gratiarum multimodas actiones. Viderat Rex piissimus, teste Gaufrido num. 55, id in monasteriis quibusdam observari, voluitque ut in sacello suo similiter observaretur; quin & auctor fuit Prædicatoribus, ut in Ordine suo pium hunc ritum statuerent observandum. Unde piam consuetudinem flectendi genua, dum in passione mors Domini legitur, paulatim invaluisse suspicor, ita ut tandem post aliquot secula Romano Missali sit additus ad marginem, ubi antea non habebatur. Ceterum, an plura statuta sint in conventu indicto post Pentecostem, non memorant auctores: pecuniam tamen a Rege in Palæstinam ad subsidium Christianorum missam, ex antiquis instrumentis refert Chaizius pag. 390. Porro ut statuta in hoc concilio de sumptibus nimiis amputandis suo exemplo doceret observanda Rex sanctus, hospitii sui & familiæ regiæ sumptus nova ordinatione, mense Augusto hujus anni facta, moderatus est, uti curiosus lector inveniet in Observationibus Cangii ad Historiam S. Ludovici pag. 108 & seqq.

[891] [confirmat & auget eleemosynas mulieribus leprosis; fundat monasterium Trinitariis;] Hæc ad pietatem in regno suo alendam, malaque exterminanda hoc anno S. Ludovicus, qui eumdem variis quoque liberalitatis regiæ illustravit monumentis: nam eodem mense Aprili multas eleemosynas, mulieribus leprosis de Salceia prope Lutetiam antecessorum suorum liberalitate concessas, quæ partim authenticis instrumentis roboratæ erant, partim iis destitutæ, litteris suis confirmavit in perpetuum, adjectoque cumulo amplificavit, uti videre est in eisdem litteris apud Acherium tom. 3 Spicilegii pag. 636, quæ datæ leguntur anno 1260 mense Aprili, quod ambiguum esset, huncne an præcedentem annum designaret, cum initium anni, seu Pascha, in XXIV Aprilis incideret, nisi adjunctus tricesimus quintus regni annus doceret, intelligendum esse annum 1261. Aliud regiæ pietatis monumentum refert Bonaventura Baro, in Annalibus Ordinis sanctissimæ Trinitatis ad hunc annum num. 3 ita scribens: Religioni sanctissimæ Trinitatis attulit hic annus insigne domicilium, dignum dante, qui fuit Ludovicus IX Rex Franciæ; hic enim illi erexit monasterium de Mauritania, (vulgo de Mortana) diœcesis Sagrensis, divo Eligio dicatum, & ab ipso fundatore annuis reditibus ac privilegiis nobilitatum.

[892] [virginibus Ordinis Prædicatorum Rotomagi:] Monasterium S. Matthæi juxta Rotomagum a Ludovico ædificatum, reditibusque sufficientibus instructum, atque in eo collocatas sorores circiter quadraginta Ordinis Prædicatorum, auctor est Gaufridus num. 29, cui consentiunt alii biographi, anno tamen fundationis prætermisso. Verum huic anno illigandam hanc fundationem, aut certe hoc anno cœptam, suadent ea, quæ Pommerayus in Historia archiepiscoporum Rotomagensium habet pag. 479. Ibi enim narrat archiepiscopum Rotomagensem domum S. Matthæi in suburbio Rotomagensi Regi vendidisse anno 1261, eamque ab eodem religiosis S. Dominici donatam, ac deinde sororibus ejusdem Ordinis concessam. Porro quod ait de domo primum viris donata, an satis solidum sit, ignoro; apud biographos certe invenio ex illa domo monasterium sacris virginibus structum, nulla religiosorum mentione facta. Quod autem fundatio huic anno sit innectenda, consequi videtur ex domo eum in finem empta; licet inde certum non fiat, omnia hoc anno fuisse absoluta; imo verisimilius putem ea etiam, quæ sequenti anno Regem ab eodem archiepiscopo emisse dicit pag. 480, eidem fundationi fuisse impensa.

[893] Præterea fundavit sub finem hujus anni monasterium fratrum Ordinis de pœnitentia Jesu Christi, [& Saccitis,] quos item fratres de Saccis, seu Saccitas, & Saccarios nominatos reperias. Litteras hujus fundationis edidit Breulius in Antiquitatibus Parisiensibus pag. 552, in quibus ita loquitur Sanctus: Concessimus fratribus de Ordine pœnitentiæ Jesu Christi domum quamdam ad inhabitandum, sitam Parisius in parrochia S. Andreæ de Arsiciis, cum ejus pertinentiis: ut in eadem domo (si de voluntate, & ordinatione dilecti & fidelis nostri episcopi Parisiensis procederet, & presbyteri parrochialis sancti Andreæ, nec non abbatis & conventus sancti Germani de Pratis Parisius consensus adesset) ecclesiam & cimeterium ædificare vellent. Sed ne forte in posterum ex adventu, & remanentia dictorum fratrum, quantum ad oblationes, obventiones, & alia jura parrochialia parrochialis presbyter assereret se esse gravatum: nos in recompensationem prædictorum, de assensu presbyteri parrochialis, qui nunc est, eidem, & successoribus suis in perpetuum concedimus septuaginta solidos Parisienses singulis annis &c. Datum Parisius anno Domini MCCLXI mense Novembri. Hæ litteræ non modo palam faciunt, quam benignus erga religiosos quoslibet esset Sanctus, sed declarant etiam quantopere caveret, ne cuiquam ecclesiæ fraudi esset liberalitas sua. Auxit habitationem dictorum fratrum post biennium, empto vicino fundo centum libris Parisiensibus, ut docent litteræ abbatis S. Germani ibidem pag. 553. Iisdem etiam fratribus domum fundatam Cadomi, scribit illustrissimus Huetius in Originibus Cadomensibus pag. 243: nec est cur viro erudito hac in re fidem non habeamus, licet non omnia admittenda videantur, quæ de fratribus illis adjungit. Helyotus tom. 3 Ordinum religiosorum pag. 176 in urbe etiam Pictaviensi domicilium iis procuratum a S. Ludovico narrat: at cum auctorem non alleget, & Alphonsus Ludovici frater ibidem rerum potiretur, monasterium Saccitarum Pictaviense fundationibus sancti Regis annumerare non ausim hactenus.

[894] Porro Saccitæ, licet seculo XIII sparsi fuerint per Galliam, [de quorum Ordine notantur aliqua.] Italiam, Belgium; Hispaniam quoque, Angliam, & Palæstinam penetrarint, ut constat ex auctoribus variis, obscuram tamen sui reliquerunt memoriam, quod eodem seculo nati, eodem fere fuerint extincti. Instituti certo fuerunt post concilium Lateranense IV, seu annum 1215: mendicato vixerunt, ideoque per Gregorium X in concilio Lugdunensi 11 can. 23 Ordinem ulterius propagare vetiti. Docet hæc omnia Bonifacius VIII, apud Joannem Marquez in Origine Ordinis Eremitarum S. Augustini pag. 305, his verbis: Licet autem dictus Ordo fratrum pœnitentiæ Jesu Christi post generale concilium institutus, per Sedem apostolicam confirmatus fuisse dicatur, est tamen de illis, quibus ad congruam sustentationem redditus aut possessiones habere, regulæ seu constitutiones propriæ interdicunt, sed eisdem fratribus victum per quæstum publicum solet incerta mendicitas ministrare. Verum etiam felicis recordationis Gregorius Papa X prædecessor noster statuit in concilio Lugdunensi, ut professoribus talium Ordinum sic liceret remanere, si vellent, ut nullum ex tunc ad eorum professionem admitterent, nec de novo domum, aut aliquem locum adquirerent. Hæc ratio extincti Ordinis, non morum dissolutio, ut perperam divinando scripserunt recentiores aliqui. Illum autem exortum prope Massiliam per fratrem quemdam Danielem Ordinis Prædicatorum, habet Celsus Faleonius in Memoriis Bononiensibus lib. 3, pag. 258. Quod utcumque confirmari potest ex Guesnæo in Annalibus Massiliæ pag. 361, ubi asserit ex tabulario Massiliensi, Saccitas templum ibidem habuisse anno 1235. Accedit Honoratus Bouche in Historia Provinciæ pag. 320, qui ait, caput illius Ordinis Massiliæ sedem habuisse. Ceterum, eorum monasterium Parisiis, deficiente paulatim Ordine, acceperunt anno 1293 Eremitæ Augustiniani, atque etiam hodiedum possident.

[895] [adest translationi S. Luciani; coronas tres deponit in thesauro S. Dionysii:] Cum liberalitate & munificentia erga membra Christi in terris viventia pietatem erga Sanctos in cælo regnantes Ludovicum semper conjunxisse, multa jam docuerunt exempla, multa in sequentibus docebunt. Atque hoc quidem anno, ubi peracta erant Parisiis, quæ supra diximus, inde sub finem Aprilis discessit Bellovacum, ut ipsis Maii Kalendis, seu Dominica prima post Pascha, consueta pietate adesset translationi S. Luciani, aliorumque duorum Sanctorum. Peracta illa est dicta die ab episcopo Bellovacensi & Silvanectensi, ut habet Chaizius pag. 391, assistente sancto Rege cum filio Philippo, ac genero Theobaldo Navarræ rege, aliisque principibus, quos hisce suis exemplis ad pietatem in Sanctos satagebat erudire. Eodem mense Maio coronas duas majores, quibus rex & regina coronari solebant, tertiamque minorem, quam rex die coronationis suæ gestabat in prandio, deposuit in thesauro ecclesiæ S. Dionysii, ut in præcipuis solemnitatibus princeps ara iis exornaretur; sicut docent litteræ Regis apud Doubletium pag. 910, datæ apud Villam novam in Heiz. Servabantur antea coronæ illæ in thesauro regio: verum pietas Ludovici in patronum suum S. Dionysium modum invenit, quo & cultui divino servirent, nec regibus deessent.

[896] [ingentem pecuniæ summam, casu inventam, jubet relinqui fundi domino:] Comitia deinde regni habuit more sibi consueto circa festum Pentecostes, Nativitatis beatæ Virginis, & S. Martini, in quibus ordinata regni negotia. In primis autem insigne continentis animi, atque ab omni cupiditate alieni, præbuit exemplum, quod ex Actis comitiorum refert Chaizius pag. 391 hunc fere in modum. Lochiæ * in provincia Turonensi in domo quadam reædificanda ingens inventa erat pecuniæ summa, de qua cum relatum esset in comitiis, voluit Sanctus, ut pecunia, quæ ad quadraginta librarum millia ascendere dicebatur, relinqueretur fundi domino; nisi per consuetudinem regionis sine ulla dubitationis umbra ad thesaurum regium pertineret: quo casu ante omnia moneri voluit, ut quid sibi agendum esset dispiceret. Adeo Vir sanctus beatius esse existimabat sua aliis donare, quam aliena appetere.

[897] Defuncto Alexandro IV summo Pontifici, quocum magnam Ludovico intercessisse necessitudinem variis patuit exemplis, successit hoc anno Urbanus IV, [gratulatur humanissimis litteris Urbano IV Pontifici electo;] natione Gallus, ex patriarcha Hierosolymitano electus Pontifex. Hujus autem audita electione, Ludovicus confestim humanissimis litteris gratulatus est Pontifici, priusquam Urbani legatos, promotionem nuntiaturos accepisset. Intelligimus id ex ipsis Urbani responsoriis, quas e tenebris erutas luci publicæ exposuit sæpe laudatus Martenius tom. 2 Coll. amp. Col. ex quibus pauca delibare juvabit, ut innotescat quales fuerint modestissimi Regis litteræ: O Rex inclyte, inquit, qui sermonibus, operis promptitudine, matrem revereris Ecclesiam, vita vivens, factus perennis hæreditatis merito particeps, qui maternis beneplacitis filiali gratitudine te conformas. O Regis devotio voce præconis collaudanda, & excellentium meritorum coruscatione conspicua, quæ ut spirituali Patri deserviat, offert humilitatis hostiam semetipsum! Tu quoque carus apostolicæ Sedis alumnus, tu religionis Christianæ cultor eximius, tu amator divini nominis, & regalium virtutum affluentia præditus, in ipsius matris Ecclesiæ dispositione clementer exultas, unanimem prorsus, & omnimodam gerens tecum ad omnia voluntatem… Perspeximus etiam quod tuarum subsequentia litterarum nos ad solum natalis proprii devotis placidisque supplicibus invitarunt, terram tuam, ut utamur ea velut propria, liberalitate obtulerunt.

[898] Deinde, post alia quædam, vicissim Regi officia sua defert hunc in modum: [cui Urbanus varta mox indulget beneficia,] Quæsumus igitur, fili carissime, quod intento suscipiens animo, quæ scribuntur super his, quæ tibi in terris tuis videris profutura, nos promta securitate requiras. Nam Regiæ serenitati se favorabilem in omnibus exhibebit Apostolici favoris & gratiæ plenitudo; te siquidem etiam non petente, proponimus, divina favente clementia, culmina tuæ magnitudinis incrementis felicibus exaltare. Siciliæ regnum hic tacite Ludovici familiæ videtur promittere. Nec segnior fuit in præstando, quam promittendo Urbanus: mox enim varia in Regem, ejusque familiam, congerere studuit beneficia. Imprimis XII Kalendas Decembris concessit, ut indulgentias centum dierum cum eo mererentur, quotquot cum ipso sacris concionibus interessent: deinde eodem mense indulgentias unius anni & dierum quadraginta donat Ludovico, quoties dedicationi alicujus ecclesiæ assisteret, eamdemque gratiam indulget omnibus, qui cum eo adessent: mense autem sequenti Philippo Regis filio idem concessit privilegium. Litteras hisce de rebus scriptas exhibet Chesnius pag. 418 & seqq. Ubi & alia legitur ejusdem Urbani epistola, qua ille orantibus pro Ludovico indulgentias largitur: hanc autem hoc loco juvabit describere, ut intelligat studiosus lector, quæ fuerit hujus Pontificis de Sancto nostro sententia.

[899] Serenitatis, inquit, regiæ vota præclara sic claris evidentium operum clarent effectibus, [laudes Sancti mire præaicans:] quibus sub regio titulo Regi regum fidelis servus votive deservis; sicque fulgentis famæ fulgore præfulgent, quod ad decantandum assidue novum Domino canticum, qui ad sui exaltationem nominis in te magnifica operatur, audientes undique invitentur. Tu siquidem, quem dominantium Dominus multis prætitulavit titulis, inter cæteros regiæ dignitatis participes singularem, non indigne præconiis humanis extolleris, non immerito Rex non minus a laudabili tui regimine, quam a regni solio prædicari singulariter promereris, & juvari devotis & piis Christicolarum intercessionibus, apud bonorum omnium Largitorem: ut ipse qui hujusmodi vota tua benignius aspirat, pius & misericors prosequatur etiam adjuvando: quatenus sic bene cœptis inhæreas, sic insistas, quod idem te post decursa feliciter præsentis vitæ curricula, in dilecta sua tabernacula introducat. Ut igitur universalis Ecclesiæ adjutus suffragiis, id facilius multiplicatis intercessoribus assequaris: nos sperantes firmiter, quod sacrificium tuæ justitiæ Dominus acceptabit, & regiæ magnificentiæ merita, inter quæ velut singulare sidus inradiat singularis, quam ad nos & Romanam geris Ecclesiam, devotionis affectus, paterni favoris & prærogativa dilectionis præcipue prosequentes; universos Christi fideles ad implorandum cotidie pro te Patris æterni gratiam, illectivis retributionibus decrevimus invitandos. Ideoque omnibus vere pœnitentibus & confessis, qui devotis orationibus divinam pro te misericordiam implorabunt, singulis diebus, quibus apud Deum hujusmodi orationes effuderint, de omnipotentis Dei misericordia, & beatorum Petri & Pauli apostolorum ejus auctoritate confisi, viginti dies de injuncta sibi penitentia misericorditer relaxamus. Datum Viterbii VI Kal. Januar. Pontificatus nostri anno primo. Ex his item colligas, quam studuerit Sanctus alienas preces impetrare, ac indulgentias promereri.

[900] [legati Tartarorum ad Ludovicum missi, ut eorum imperio se subjiciat.] Vidimus supra, quantus a Tartarorum violentis irruptionibus orbi Christiano impenderet metus, quæque eorum causa in concilio Parisiensi fuerint statuta. Hisce posteriora videntur, quæ legimus in Compilatione chronologica apud Pistorium tom. 1, pag. 744 his verbis commemorata: Anno Domini MCCLXI rex Tartarorum misit solemnes nuncios, circiter XXIV nobiles Tartaros cum duobus fratribus Ordinis Prædicatorum, qui essent interpretes linguarum, ad Regem Franciæ Ludewicum, ut & se & totum regnum Franciæ ditioni subjiceret Tartarorum, alioquin regnum Franciæ impugnaret tempore procedente. Quod Rex Ludewicus, habito consilio cum primoribus regni sui, constanter renuit, ipsos tamen nuncios honorifice Parisiis tenuit, & usque ad Papam Alexandrum pacifice remisit. Rem eamdem memorat Joannes Vito Duranus in Chronico, edito inter Accessiones historicas a Leibnitio, cum discrepantia tamen nonnulla in tempore & numero legatorum; sic enim habet pag. 17: Anno Domini MCCLXII rex Tartarorum misit solennes nuntios, circiter XXX nobiles Tartaros, cum duobus fratribus de Ordine Prædicatorum, qui essent interpretes linguarum, ad Regem Franciæ Ludovicum, ut se & totum regnum Franciæ ditioni subjiceret Tartarorum, alioquin Franciam impugnaret tempore procedente. Qui Ludovicus Rex, habito consilio cum primoribus suis in regno, constanter restitit. Uter horum auctorum tempus rectius designet ambiguum est: nam posterior, etiamsi scripserit ante medium seculi XIV, minime accuratus est in tempore designando: prior vero multo est recentior. Unde tempus hujusce legationis incertum relinquo, licet conciliari possent, si diceremus legationem contigisse initio anni 1262, cum Gallis adhuc currebat annus 1261: verum sic ad Alexandrum mitti non poterant legati, cum ille anno præcedenti esset defunctus. Quapropter visum est hoc factum, tamquam incerti temporis sub finem hujus anni commemorare.

[Annotata]

* i. e. loca munita

* Loches

§ LXXI. Anno 1262 regnum Siciliæ pro filio oblatum recusat Sanctus: nuptiæ Philippi filii, in quibus Ecclesiæ incolumitati consulit: largissimæ in penuria eleemosynæ: insignis regni & justitiæ cura: translatio corporum 24 martyrum legionis Thebææ, fundatioque prioratus S. Mauritii.

[Regnum Siciliæ, oblatum a Pontifice pro uno ex filiis,] Annum 1262 illustrem reddidit S. Ludovicus memorando cunctisque principibus imitando continentis animi exemplo: nam regnum Siciliæ, pro filio oblatum, acceptare constanter renuit, docens quanto præstantius sit regem justo ac moderato regimine subditos suos beare, quam eorum sudore & sanguine novis regnis inhiare. Rem paucis explico. Occupaverat, post mortem Frederici II, ejusque filii Conradi, regnum Siciliæ Manfredus, filius nothus Frederici, tenebatque illud invitis Pontificibus, quorum erat feudum. Regnum illud Carolo comiti Andegavensi obtulerat Innocentius IV, dum Ludovicus adhuc in Oriente degebat; verum de conditionibus inter eos non convenerat, ut videbis apud Raynaldum ad annum 1253 num. 3. Conditiones a Carolo repudiatas acceptaverat Henricus Angliæ rex pro filio suo Edmundo; sed domesticis impeditus negotiis, exercitum in Italiam ducere non potuerat, prout facere tenebatur, ad regnum filio suo asserendum. Cum igitur videret Urbanus nihil spei superesse ab Anglis, qui civili implicabantur bello, ad Ludovicum recurrit, eique Siciliæ regnum pro filio ipsius aliquo, excepto tamen regni Gallici herede, liberaliter obtulit. At Sanctus Albertum Pontificis notarium benigne quidem audiit; verum ut regnum pro filio acceptaret, induci non potuit. Causæ illud recusandi exprimuntur in litteris Urbani ad Albertum notarium apud Raynaldum anno 1262 num. 21: videlicet quod aliqui dicerent Conradinum Conradi filium, ac nepotem Frederici II, jus in illud regnum habere; aut, si ille jure suo exciderat per depositionem Frederici, jus Edmundo Anglo fuisse acquisitum.

[902] Laudat mirifice in dicta epistola Pontifex hanc in Rege conscientiæ puritatem, [modeste recusat Ludovicus:] insignesque ejus virtutes merito extollit encomio: hortatur tamen Albertum, ut hanc ei religionem eximat. Porro exemptum quidem deinde Ludovico fuisse hunc scrupulum apparebit, cum postea fratri suo Carolo opem tulerit ad idem regnum acquirendum, ejusque promotioni non obstiterit. Attamen regnum pro filio constanter recusavit, licet id opportunum esse diceret ad opem imperio Constantinopolitano, ac Palæstinæ ferendam. Testis recusati a Rege regni est ipse Urbanus in epistola ad reginam Margaritam data apud Chesnium tom. 5, pag. 869, ubi ita scribit: Nosti siquidem, filia, quod … regnum Siciliæ, quod est ejusdem Ecclesiæ speciale, carissimo in Christo filio nostro Regi Francorum illustri, viro tuo, aliquibus ex communibus natis vestris duximus liberaliter offerendum. Verum ab eodem Rege, tamquam Christianissimo principe, super hoc responso devoto, sed non pro voto, recepto … ut præfati Regis potentiam, quam velut tutatricem libertatis ecclesiasticæ præcipuam in ipsius nato desiderantes quæsivimus, nec habere juxta desideria nostra potuimus, experiremur saltem propitiam in germano; ad eumdem comitem nostræ deliberationis convertimus aciem, cum ipso super facienda sibi concessione prædicti tractatum de memorati Regis conscientia & beneplacito ineuntes. Nunc si quis quærat, cur regnum fratri conferri voluerit Sanctus, noluerit filio: vix alia occurret ratio, quam quod fratrem ad illud conquirendum, regendumque magis idoneum censeret, quam filium duodennem, ea enim erat ætate Joannes ejus filius post Philippum natu maximus: adeo non ambitione, sed communi utilitate regebatur Vir sanctissimus.

[903] [filium matrimonio jungit cum filia regis Aragonum;] Quo autem tempore facta fuerit hæc Caroli promotio, quoque modo in ea se gesserit S. Ludovicus, breviter suis locis explicabimus. Nunc vero dicendum, quantopere Manfredum Ecclesiæ causa fuerit aversatus. Filium suum Philippum sponsalitio pacto promiserat filiæ Jacobi Aragoniæ regis, ut vidimus num. 833, nuptiæque hoc anno erant celebrandæ. Verum Aragonius interim affinitatem contraxerat cum Manfredo, dato filio suo illius filiæ marito: hinc Ludovicus, veritus ne Aragonius Manfredo opem ferret contra Pontificem, filium suum se daturum negavit, affinitatemque contrahere detrectavit, nisi instrumento authentico declararet Aragonius, se nihil facturum contra Ecclesiam, aut fœdus cum Gallia initum, etiamsi Manfredi filiam filio suo acciperet uxorem. Quo declarationis instrumento dato, multisque episcoporum ac principum testimoniis roborato, ut videre licet apud Chaizium pag. 403, nuptiæ celebratæ sunt. Illas breviter memorat cum aliis Nangius pag. 371 hunc in modum: Anno Domini MCCLXII Ludovicus Rex Franciæ, congregata circa Pentecosten omni fere nobilitate regni sui apud Claromontem in Avernia, Philippo filio suo primogenito Ysabellam filiam regis Aragoniæ desponsavit. Porro hæc verba perperam de sponsalibus intellexit Raynaldus ad hunc. annum num. 16: nam nuptias tunc celebratas, non sponsalia, manifestum est; quod hæc dudum ante fuissent pacta, aliique auctores id clare edicant. Accipe unius Nicolai Trivetti verba in Chronico ad hunc annum tom. 3 Spicilegii pag. 197: Philippus Regis Francorum filius Isabellam filiam regis Aragoniæ uxorem accepit.

[904] [accepta ante cautione, Aragonium nihil contra Ecclesiam facturum;] Causa erroris Raynaldo fuit epistola Urbani, ex qua putavit nuptias omnino abruptas, quæ dilatæ tantum fuere, dictaque cum cautione deinde celebratæ. Sic enim ibidem num. 17 scribebat ad Regem Pontifex: Ipse siquidem nuncius bonus de terra longinqua, de tua, tuorumque incolumitate, ac statu prospero regni tui, nostrum replens animum gaudio, nos & fratres nostros de puritatis tuæ constantia, immensa nimium jucunditate perfudit. Retulit namque, quod licet ad præfati regni quasi partes ultimas accessisses, pro matrimonio inter dilectum filium primogenitum tuum, & dilectam in Christo filiam, natam charissimi in Christo filii nostri illustris regis Aragonum contrahendo, comperto tamen, quod idem rex filiam Manfredi quondam principis Tarentini persecutoris Ecclesiæ manifesti, … primogenito suo non sine magna derogatione sui nominis matrimonialiter copularat, omnino ab ipsius matrimonii prosecutione desistens, in spiritu devotionis & solitæ synceritatis abundantia, illud Deo & nobis acceptum non immerito eloquium protulisti; quod nullo modo tuus animus pateretur, te vel tuos alicui, qui se cuiquam inimico, vel persecutori Ecclesiæ qualiscumque obligationis vinculo astrinxisset, alicujus affinitatis fœdere copulari. Hæc, aliaque Urbanus de prima Regis contra nuptias repugnantia: cui deinde celebratæ nuptiæ cum cautione per Ludovicum adhibita non minus gratæ esse debebant, imo gratiores; cum Ecclesiæ forent utiliores: per nuptias enim hoc pacto initas opem ferre Manfredo Aragonius prohibebatur, quod factum non fuisset, iis omnino prætermissis.

[905] Quapropter non minus deinde Sanctum nostrum ornare poterat eximio Defensoris Ecclesiæ elogio, [qua de causa mirifice laudatur ab Urbano.] quo eum in eadem epistola laudat his verbis: Lætamur etiam nimium, & non sine causa gaudemus, quod mater Ecclesia in te, quem sui prosecutorem honoris, & libertatis Ecclesiasticæ protectorem assiduum experitur, secura quiescit; nec pateris ipsam aliquibus solicitari molestiis, aut solicitudinibus molestari, ne cujusvis fraudibus ab ejus separeris gremio, vel uberibus abducaris. Digne itaque Petri successor & Vicarius Jesu Christi, teste veritate, fatetur, te singulare suæ fortitudinis brachium: merito, communis assertionis testimonio concurrente, te prædicat incommutabilem Ecclesiæ ac præcipuum defensorem. Sicut enim Petrus, Jacobus, & Joannes a Domino in montem excelsum assumpti, & post transfigurationem ipsius, apparentibus illis Moyse & Helia, tandem voce Patris audita, timentes in faciem ceciderunt, sed tacti, & auditis per ipsum confortationis eloquiis, ne timerent, suos levantes oculos neminem nisi solum Jesum vidisse leguntur; sic nos & prædicti fratres, ingruentibus frequenter diversarum procellarum fluctibus, & multiplicibus turbinibus tempestatum, quæ in hujus mundi pelago multoties concutiunt Petri navem, in altitudine cogitationis erecti, levamus in circuitu nostræ considerationis aciem; sed in urgentium necessitatum articulis efficaciter Ecclesiæ assistentem te solum efficaciter intuemur. Eximia enimvero laus, sed vera.

[906] Chaizius pag. 408 famem hoc anno fuisse in Normannia scribit. [Ingens Regis liberalitas in penuria: cura regni:] Chronicon vero S. Stephani Cadomensis, inter scriptores Normanniæ apud Chesnium pag. 1021 ita habet: Anno MCCLXII fuit mors valida in Normannia. In quibus miseriis, sicut semper largissimus erat Sanctus, totasque provincias recreabat, teste Vita secunda num. 98, ita hoc anno evenisse crediderim, quod tempore penuriæ, in Normannia regnantis, factum ait Carnotensis num. 26: nimirum pecuniam adeo copiosam in subsidia pauperum eo missam, ut ferratis doliis & quadrigis avehenda esset, quemadmodum census regii solebant portari ex Normannia. Multa item in hunc annum conjicit laudatus Chaizius, quæ eximiam vigilantissimi Regis in regendo, providendoque rebus quibuslibet, diligentiam commendant: verum cum pleraque in Actis legantur inferius, ea tantum commemorabo, quæ in iis fuere prætermissa. Ejus cura consuetudines pravas immenso numero abolitas, mercaturam diligenter promotam, fœneratores, monetæ adulteratæ fabricatores, aut probæ resectores, pondere mensurave utentes falsa, severissime punitos; adhæc quidquid monopolii simile erat, licet per præcedentes reges fuisset permissum, justissimi Regis mandato abrogatum, testatur Chaizius pag. 413, & 414, citatis curiæ Actis. Addit curam habuisse, ut viæ fluminaque iter agentibus commoda essent, ac tuta: tandem nihil prætermissum, non modo quod hæc omnia ordinaret, sed exsecutioni mandanda curaret.

[907] [æquitas in defendendis tenuioribus] Præ ceteris tamen curam habuisse videtur diligentissimam, ne tenuiores potentiorum vi opprimerentur. Sic, ut legitur in Gestis abbatum S. Germani Autissiodorensis apud Labbeum tom. 1 Bibliothecæ pag. 585, cum comes Barri prædium quoddam abbatiæ, aut forsan horreum (nam grangiam vocat auctor, quod utrumque significat) destruxisset, tamen ad dicti abbatis instantiam compulsus per Regis potentiam & justitiam eam postmodum reparavit. Sic Odo comes Nivernensis, cujus filiæ filium suum Rex desponsaverat, ut diximus num. 834, cum monetam novam Autissiodori cudi jussisset, eamque, prout facere tenebatur, probandam non exhibuisset personis ecclesiasticis, episcopus ministros comitis monuit, ut id facerent, quod illi recusarunt: Episcopus autem, habito cum eisdem personis ecclesiasticis concilio, præsentiam recolendæ memoriæ Ludovici, tunc Regis Francorum, viri christianissimi, cum litteris fide dignis factum attestantibus personaliter expetiit, cui rei damna, seriem, & querelam patefaciens popularem, obtinuit ab eodem monetæ fabricatores expelli, & eam authoritate Regia per civitatem Autissiodorensem publice declamari, ut habet Historia episcoporum Autissiodorensium apud laudatum Labbeum pag. 501.

[908] [contra vim potentiorum;] Sic nec Carolo fratri parcebat, ubi eum cernebat ab æquitate deviare, aut ea moderatione non uti, qua utendum principi subditos suos amanti. Probat id Vita secunda a num. 126 tribus exemplis. Unum ex iis refert itidem auctor Vitæ anonymus apud Chesnium pag. 403, ex quo illud accipe: Aliquando mota quæstione inter dominum Carolum, fratrem ejusdem Regis, tunc comitem Andegaviæ, & quemdam alium militem super quodam castro; lataque sententia in curia prædicti comitis contra militem præfatum, miles prædictus appellans ad Regis curiam, jubente comite in carcere detinetur. Quibus compertis, sanctus Rex æquitatis via regia incedens, ad sinistram vel ad dexteram non declinans, comitem præcepit ad se evocari, quem in sui præsentia constitutum, eo quod militem appellantem in carcere detineret, multum redarguit, dicens ei, quod unus rex debebat esse in Francia, & quod non crederet, quod quia frater ejus erat, parceret sibi in aliquo contra justitiam, præcipiensque ei, ut militem liberaret, ut appellationem suam posset libere prosequi coram eo. Miles vero Regis præcepto liberatus, ministratis consiliariis eidem militi a domino Rege, quos & fecit jurare, quod fidele consilium prædicto militi darent, tandem vero illata causa contra dicti militis cassatam sententiam pro se obtinuit in curia justi Regis: id est miles litem evicit, cui ipse Rex patronos assignaverat, quod contra comitis potentiam nulli vellent ei patrocinari.

[909] Non mirabimur ita egisse cum fratre rigidum justitiæ Cultorem, si consideremus, quam solicitus fuerit, [ita ut ne in suis quidem causis quempiam auctoritate premeret.] ne sua ipsius auctoritas ulli gravis esset, aut quempiam a jure suo libere defendendo deterreret; adeo ut non magis periculosum esset contra Regem jura sua tueri in judicio, quam contra privatum quemlibet; nec minus libere judices contra Ludovicum pronuntiarent sententiam, eaque pronuntiata, exsecutio sequeretur æque prompta, ac si homo tenuis fuisset condemnatus. Ita non paucas contra eum latas sequenti anno sententias, ex curiæ Actis docet Chaizius pag. 416. Ita etiam episcopus Autissiodorensis jus suum liberrime defendit, & obtinuit, ut refertur in dicta illorum episcoporum Historia apud Labbeum pag. 501, ex qua factum istud subnecto: Regnante inclytæ recordationis Ludovico, Dei gratia Francorum Rege, cum nautis instantibus regium emanasset præceptum amovere cuncta, quæ per Icaunam * fluvium impedimento esse poterant navibus transvehendis, executores super hoc deputati alia & majora, quam commissum sibi requireret ministerium, sicut in plerisque malis moris est, agere gloriantes, trabeculas duas in bochello * subtus pontem Autissiodorensem, quod proprii juris & proprietatis est episcopatus, fundo fluminis infixerunt, hinc inde flores lilii ferreos in signum regalis dominii earum summitatibus imponentes; quas statim, audita re hujusmodi, animosus vir fecit potenter erui, & in domum episcopalem transferri; sed propter hoc ad Regis præsentiam, procurantibus æmulis, evocatus, proposuit coram eo, quod cum Regis ministeriales, ipso minus requisito, mittendo trabeculas in bochello, quod proprii dominii & juris episcopatus existebat, cum nec esset in eo penitus aliquid, quod liberum navium transitum impediret, ultra fines mandati fimbrias extendissent, eas juste eruerat; sicque factum est, quod his & aliis perorationibus confusis & stupefactis adversariis, liber victor abscessit.

[910] Hisce commemoratis eximiæ æquitatis justitiæque exemplis, [Multa corpora martyrum legionis Thebææ] quæ quanto rariora, tanto magis miranda sunt, laudandaque ac imitanda; ad pietatem Sancti in Sanctos stylum rursus convertimus. Auctor Vitæ secundæ num. 47 refert, corpora sanctorum martyrum legionis Thebææ circiter viginti quatuor Regis precibus Silvanectum * esse translata; quod contigisse hoc anno, ait Chaizius pag. 408, citato instrumento antiquo; cui non refragantur fundationis litteræ, licet eæ tantum datæ sint anno 1265, postquam omnia ad fundationem spectantia erant ordinata. Unum autem ex his corporibus abbatiæ S. Dionysii datum, testatur anonymus ejusdem abbatiæ monachus, apud Chesnium pag. 401, ita scribens: In signum etiam amoris sanctus Rex Ludovicus sancto Dionysio contulit corpus unius martyris de illa pretiosa Thebeorum societate. Siquidem tunc temporis plura præfatorum Sanctorum corpora impetravit sibi dari, quæ honorifice transtulit in ecclesiam, quam apud Sylvanectum construi fecit, instituens ibidem fratres, qui in eodem loco Domino deservirent. Quanta porro solemnitate translatio facta sit, Rege ipso ejusque genero Navarræ rege humeros supponentibus, docet Vita secunda jam memorata. Id etiam, reliquaque, quæ ad sacelli constructi, & prioratus S. Mauritii, fundationem attinent, disces ex litteris fundationis apud Acherium tom. 3 Spicilegii pag. 646, quarum partem subjungo:

[911] Notum facimus universis tam præsentibus quam futuris, [transferenda curat Silvanectum magna cum solemnitate,] quod cum ad decus & gloriam divini nominis sacratissimam Agaunensium martyrum legionem, qui cum beato Mauritio mortem pro Christo suscipere decreverunt, apud nos specialiter honorari, & cum digna coli reverentia cupientes, de preciosis corporibus eorumdem aliquid dudum desiderassemus habere, de illo videlicet sacro thesauro monasterii sancti Mauritii Agaunensis, in quo sanctorum martyrum ipsorum corpora requiescunt, ad nos in partes Franciæ deferenda; & ob hoc speciales nuntios nostros ad dilectos in Christo abbatem & conventum dicti monasterii misissemus: iidem precibus nostris favorabiliter annuentes, plura nobis de sacris corporibus antedictis concesserunt habenda, & in nostrorum præsentia nuntiorum idem abbas de thesauro prædicto quædam sacra corpora, quæ a longis retro temporibus cum magna diligentia servata fuerant in monasterio antedicto, reverenter assumpsit, ac deinde Missarum celebratis obsequiis, honorifice, sicut decet, assumptis secum quibusdam fratribus & concanonicis suis, una cum nuntiis nostris, ad nos dirigens iter suum, ea nobis humiliter & honorabiliter attulit; & dum prope civitatem nostram Silvanectensem venissent, audito jucundo eorum adventu, cum ea, qua tunc in tam brevi tempore potuimus, comitiva obviam eis processimus, & ea processionaliter in civitate prædicta recipi fecimus cum honore.

[912] [inferendaque deinde ecclesiæ a se constructæ,] Cum autem clerus & populus civitatis ejusdem, qui processioni interfuerunt, de tantis susceptis muneribus Largitori bonorum omnium devotas laudes & gratias in majori ecclesia beatissimæ Virginis reddidissent, processionaliter ea afferri fecimus, & in nostram Silvanectensem inferri capellam, ac deinde per aliquod temporis spatium in eadem religiose servari. Verum cum tam modica capella ad tantas conservandas reliquias nobis minime sufficiens videretur, in qua etiam in magnis solemnitatibus non valebant in nostra præsentia competenter, ut decet, obsequia celebrari divina, juxta domum regiam basilicam seu capellam aliam fundandam duximus ampliorem in honore beatissimæ Virginis Mariæ, & sanctorum martyrum prædictorum, & * beati Mauricii ac sociorum ejusdem; ac juxta eamdem basilicam ædificia religiosis competentia construi fecimus, & prædicta sanctorum corpora reverenter, ut decuit, a modica capella priori ad illam de novo constructam fecimus apportari. Quæ quidem prima die Junii anno Domini MCCLXIV dedicata fuit solemniter nobis præsentibus per dilectum & fidelem nostrum Robertum Silvanectensem episcopum, adstantibus pluribus aliis episcopis ac clericis, & populi multitudine copiosa.

[913] Nos igitur ob devotionem præcipuam, quam ad ipsos Christi martyres pretiosos habemus, [quam cum prioratu S. Mauritii reditibus instruit.] capellam ipsam nostram propriam, & heredum nostrorum regum Franciæ, specialiter reputantes, volumus & ordinamus quod tredecim canonici religionem & ordinem S. Augustini observantes, & canonicorum sancti Mauritii Agaunensis habitum deferentes, quorum unus nomen & officium prioris habeat, ibidem canonice institutus, Deo & beatissimæ Virgini, ac sanctis martyribus antedictis religiose, jugiter ac devote ibidem debitum exolvant obsequium. Deinde, imposita obligatione Sacrum pro se quotidie, dum viveret, ac post mortem, celebrandi; adjectisque anniversariis Sacris in die obitus sui, patris, matris, uxorisque Margaritæ, in quibus etiam eleemosynæ non paucæ pauperibus erant distribuendæ; amplissimos reditus assignat, qui in ipso instrumento poterunt videri. De canonicis autem S. Mauritii Agaunensibus in Vallesia inferiori ad Rhodanum consule Helyotum in Historia Ordinum tom. 2, cap. 12.

[Annotata]

* l'Yonne

* i. e. ostio fluminis

* Senlis

* & redundat

§ LXXII. Anno 1263 centesima redituum ecclesiasticorum in subsidium Palæstinæ decreta: Ludovicus arbiter electus in discordia Anglorum cum suo rege: varia anno 1264 gesta.

[Centesima in quinquennium ad subsidium Terræ sanctæ decreta.] Pauca anno 1263 memoranda veniunt S. Ludovici gesta, quod aliqua ex iis, præcedentibus annis cœpta, jam relata sint, alia vero eodem anno cœpta commodius referenda sint postea. Huc tamen pertinent lugubres Pontificis litteræ, ad Regem datæ de clade partim Palæstinæ illata, partim imminente, quibus Sanctum exstimulat ad opem afflictis Christianorum rebus ferendam. Videri hæ possunt apud Raynaldum ad annum 1263 a num. 2. Non caruerunt effectu hæ litteræ: etenim subsidium non exiguum in comitiis, circa festum S. Martini habitis, decretum est; cum ecclesiastici centesimam redituum suorum partem largiri promiserint in quinquennium, ut videre licet in observationibus Menardi ad Historiam S. Ludovici pag. 287. Repugnarunt quidem aliqui clerici, atque iniqua a se extorqueri conquesti sunt apud Pontificem; sed eos Urbanus acri epistola castigavit, ut rursum pluribus refert Raynaldus num. 13. Hisce adjungendum, quid pro pace in Angliam reducenda hoc & sequenti anno egerit Rex vere pacificus. Rem breviter explico.

[915] Anno 1258 procerum præcipuorum conspiratione Henricus Angliæ rex duras leges accipere coactus fuerat, [Cum Angli, conspiratione facta, duras regi suo leges imposuissent,] juraveratque se servaturum statuta Oxoniæ, quibus ejus in regno auctoritas non parum erat imminuta. Deinde anno 1260 post pacem cum Ludovico initam, e Gallia redux, multas rursum invenerat nobilium dissensiones, atque inter alios filium suum Eduardum suspectum habuit, id agentibus nobilibus, ut patrem a filio distraherent; eo tamen, aliisque, qui accusabantur, se purgantibus, interventu Richardi Romanorum regis res ad tempus fuit composita; quemadmodum latius narrat Westmonasteriensis pag. 373. At sequenti anno 1261 Henricus, se in libertatem vendicare desiderans, congregatos regni proceres sic allocutus fertur, apud Westmonasteriensem pag. 378: Vos omnes pro communi & regis utilitate (ut asseruistis) & commodo, nec non & pro thesauro meo ampliando, & debito perstitistis minuendo: provisumque inter vos universaliter decrevistis, præstitis juramentis, observari, cui & me, una cum filio meo, juramento alligastis consimili. Nunc autem indubitanter expertus sum, vos non tantum regis & regni, quantum propriis inhiantes emolumentis, penitus a pacto resilire; & me non quasi dominum, sed quasi ministrum, vestræ subjugasse custodiæ. Thesauro insuper ex insolito minorato, debitum ubique succrescit, liberalitasque regis & potestas fere prostrata succumbit. Unde non miremini, si vestro non amplius concessurus consilio, vos vobis relinquam de cætero, & super hoc remedio indulgeam perquirendo.

[916] [atque hic eas excutere vellet, bellum oritur:] Quo dicto, destinatis ministris Romam pro absolutione, rex specialiter scripsit Regi Franciæ, & filio suo Eadwardo, pro subministrando sibi auxilio. Cui Rex infinitos promisit milites per VII annos, si necesse fuerit, propriis sumptibus sustinendos. Eduardus etiam, ut subdit, vires congregabat: ac circa Pascha, ut habet inferius, impetrata fuit litera Papalis super absolutione regis, & Eadwardi filii sui, de prædictis juramentis, sed rege hoc acceptante, Eadwardus se sponte iteratis innodavit sacramentis: imo & se cum Leicestriæ & Glocestriæ comitibus patri opposuit. Posthæc secuta est aliqua ad tempus concordia, at non diuturna: Henricus enim, accepto ex Francia subsidio, promissisque Ludovici animatus, agere cœpit contra statuta Oxoniensia, ut refert Westmonasteriensis pag. 379. Unde, post interjectas adhuc pacificationes, orto bello inter conjunctos fœdere proceres & regem, eique adhærentem filium Eduardum, eo deducta res est anno 1263, ut Henricus, in turri Londinensi obsessus, omnia castra sua proceribus tradere, atque acceptare conditiones, quas illi vellent, cogeretur: ac demum ad cumulum mali Eduardus filius ejus, incaute ad colloquium profectus, per comitem Leicestriæ captivus detineretur.

[917] [laborat pro pace inter eos concilianda Ludovicus; cujus arbitrio] Attamen, cum fœderati proceres non omnino concordes essent, scena paullo post utcumque mutari visa. Ad quod non parum conduxisse videtur colloquium cum S. Ludovico habitum, de quo sic scribit laudatus Westmonasteriensis pag. 384: Circa festum sancti Michaëlis rex noster, & regina, & comes Simon de Monte forti cum multis nobilibus, mare transierunt ad colloquium Regis Francorum Ludovici, quod tunc tenuit Bononiæ, occasione perturbationis regni Angliæ. Ex procuratione autem reginæ, suique generis processerat istud. Nescitur quidem, quid in hoc colloquio peractum sit, certumque est, pacem hinc non secutam: cum tamen post hæc dissensio orta sit inter proceres, multique Henrici partibus adhæserint, credibile est, id eos fecisse monitis S. Ludovici permotos. Deinde, post motus quosdam bellicos non magni momenti, eodem adhuc anno de pace hinc inde componenda delaboratum est, ait dictus auctor, tam a parte Regis Franciæ, quam pontificum regni Angliæ, instanter. Tandem vero summittentibus se per compromissionem rex Angliæ & barones sui, in dicto & ordinatione Regis Franciæ super contentionibus, provisiones Oxoniæ contingentibus, nec non & deprædationibus & rapinis, factis hinc inde multipliciter; .. itum est post Natale in Franciam, ad recipiendum, quod super his dictus Rex duxerit ordinandum.

[918] Eximium sane hinc habemus testimonium justitiæ S. Ludovici, [cum utraque pars se subjecisset; ille pro rege fert sententiam.] quod nobiles Angliæ in re tanta ejus unius judicio se submiserint, licet contra regem coram Rege, eoque affine, essent disceptaturi. Extat compromissum istud, una cum sententia a Rege lata, editum tom. 3 Spicilegii Acheriani a pag. 642, in quo ex una parte Henricus rex, Eduardus regis filius, eisque adhærentes, juramento edito, asserunt se bona fide servaturos, quidquid Rex Franciæ … de alto & basso ordinaverit vel statuerit super articulis controversiæ supra expressis. Ex altera vero parte idem, præstito juramento, promittunt Simon Montfortius Leicestriæ comes, eique adhærentes contra partem regiam. De sententia autem, coram proceribus Galliæ atque Angliæ, horumque rege prolata, hæc breviter scribit Westmonasteriensis citatus: Igitur in crastino Vincentii martyris, congregato Ambiani * populo innumerabili regum, pontificum, & procerum, Rex Franciæ Ludovicus, propositis ac defensis, ac rationibus partium plenius intellectis, protulit dictum suum, & sententiam solenniter pro rege Angliæ contra barones, statutis scilicet Oxoniæ & provisionibus, ordinationibus, ac obligationibus penitus annullatis. Hæc in ipsa sententia apud laudatum Acherium fusius relata lector inveniet, in qua, præter mala ex statutis illis Oxoniensibus orta, quæ commemorat, hanc, cur illa abroganda judicaverit, dat rationem: Maxime cum appareat, summum Pontificem eas per suas litteras cassas & irritas nuntiasse. Ceterum uti auctoritas regia per hanc Ludovici sententiam erat restituta, sic & pax videbatur Angliæ reddita. Nihilominus comes Leicestriæ nodum quæsivit in scirpo, ac bellum prosecutus est; donec, postquam duos reges Henricum & fratrem ejus Richardum in acri prælio ceperat, ipse in alio conflictu cecidit, Angliæque morte sua pacem reddidit, ac regnum Henrico. Verum hæc Angliæ bella latius prosequi instituti non est mei.

[919] Eodem mense Januario anni 1264, quo dictam modo sententiam protulit S. Ludovicus, [Rogat ut interdictum tollatur in urbe Pictaviensi; filio dat sponsam;] epistolam dedit ad episcopum Pictaviensem, qua eum iterato rogat, ut tollat interdictum, in civitatem Pictaviensem latum. Qua autem de causa id interdictum latum fuerit, non tradunt historici: at patet ex dictis litteris, voluisse episcopum, ut damna, occasione interdicti ecclesiis illata, resarcirentur, quod facere recusabat comes Pictaviensis, tamquam inusitatum. Unde Rex rogat episcopum, ut sine hujusmodi reparatione interdictum relaxet: Non enim intelleximus, inquit, quod pro amotione seu relaxatione interdicti, lati in civitate aliqua, sive villa, facta fuerit emenda aliquibus ecclesiis de damnis & de perditis occasione ejusdem. Litteras ipsas una cum litteris Alphonsi comitis Pictaviensis habet lector in Gallia Christiana editionis novissimæ tom. 2 Col. Mense Februario, præter comitia de more habita, filium suum Petrum sponsum dedit filiæ unicæ & heredi Joannis de Chastillon comitis Blesensis & Carnotensis, ut latius enarrat Chaizius pag. 437.

[920] Hinc verisimile est, compositam fuisse opera S. Ludovici discordiam inter prædictum comitem & capitulum Carnotense, [rogatur ab Urbano, ut concordiam conciliet inter comitem Carnotensem & capitulum;] ad quod præstandum Regem hortatus fuerat Urbanus Pontifex epistola apud Chesnium edita pag. 866, in qua inter alia sic illum affatur: Plenis desideramus affectibus, votive labores nostros impendimus, & libenter operam adhibemus, ut orta inter dilectum filium Carnotense capitulum ex parte una, & nobilem virum comitem Blesensem ex altera, super advocatione servientium ipsius capituli, & canonicorum ejusdem, ac aliis articulis, dissentionis materia, pacis & concordiæ remedio sopiatur. Ad quod celsitudinis Regalis suffragium utile ac necessarium arbitrantes, serenitatem Regiam eo ad id confidentius invitamus, quo magis tu magnitudine non abutendo potentiæ, sed clementia & bonitate gubernando subjectos, niteris ut ipsi absque ullo terrore vitam silentio transigentes, optata cunctis mortalibus pace fruantur.

[921] [legatis regis Aragonum respondet.] Eodem fere tempore ad Ludovicum venere legati regis Aragonum, jura domini sui exacturi. Possidebat rex Aragonum Montem-pessulanum, in quo reges Galliæ supremum habebant dominium: at ille contendebat, Montem-pessulanum nullo modo a rege Galliæ dependere. Audivit legatos Sanctus pari humanitate & constantia, dixitque se rem examinaturum per Cardinalem Fulcodi, qui postea ad Pontificatum evectus est, dictusque Clemens IV. Attamen cum illi plus exigerent, minasque adjicerent, eadem repetiit: nec invenio, inquit Chaizius, qui hæc pluribus narrat pag. 438 & seqq., regem Aragonum plura deinde tentasse.

[922] [Commendante Rege quemdam Templariis, ejus merita in ecclesiasticos,] Commendaverat S. Ludovicus Templariis Americum nescio quem, ut eum Franciæ, uti vocabant, Præceptorem crearent, cui calculum suum adjiciens Urbanus Pontifex, in litteris ad Templarios datis sancti Regis merita in personas ecclesiasticas, atque in Ordinem Templariorum sic commendat: Habet universalis Ecclesia in charissimo in Christo filio nostro Rege Francorum illustri, unde in Rege suo Christo Jesu canticis & hymnis exultet. Habent in Christo religionis cujusque cultores, unde Domini nomen in choro laudent & tympano, & psalterio psallant ei. Ipsius namque Regis Francorum pectus piissimum, gratiæ cælestis dono perfusum, sic ad cunctas orbis ecclesias, & personas ecclesiasticas, religiosas præcipue, ubertim ubera suæ pietatis effundit, ut ipsum experiatur quotidie omnis christiana religio singulare præsidium, & præcipuum sentiat libertas ecclesiastica munimentum.

[923] [religiosos, ac Templarios præsertim laudat Urbanus, : lis amice composita:] Vos autem in eo ad singularis jubili canticum causa singularis invitat: si enim prudenter attenditis, si, qua decet, attentione notatis, quanta idem Francorum Rex Ordinem vestrum, & jura ipsius custodiæ diligentia protegit, & quam diligenti protectione custodit; quantaque vos, & cunctos ejusdem Ordinis professores charitatis singularitate prosequitur; profecto cogemini exauditionis promptitudine loquente fateri, dignum fore, nec minus debitum, ut, quæ a vobis nunc, præsertim cum vestrorum incremento profectuum, & multi apud eum favoris augmento, dignanter exposcit, liberaliter consequatur. Hoc item anno amica compositione finivit Ludovicus controversiam, quæ ei intercedebat cum episcopo Albiensi super jurisdictione ejusdem urbis, uti latius tradunt litteræ de hac compositione scriptæ, quas cum aliis instrumentis tom. 1 Galliæ Christianæ subjecit Dionysius Sammarthanus pag. 9.

[Annotata]

* Amiens

§ LXXIII. Pactum de regno Siciliæ Carolo Ludovici fratri tradendo, cooperante Ludovico, cum Urbano Pontifice initum.

[Agit Urbanus Pontifex cum Carolo Regis fratre] Quandoquidem hoc anno Pontificatum cum vita deposuit Urbanus IV, sub quo tractari cœptum est de regno Siciliæ Carolo Regis fratri tradendo, dicendum hic videtur, quo usque hoc negotium sub Urbano promotum fuerit, quidque in eo egerit Ludovicus. Jam anno 1262, cum regnum istud Ludovico pro aliquo ejus filio frustra obtulerat per Albertum notarium Urbanus, idem Albertus jussus fuerat Carolo rem proponere, nihil tamen concludere, inconsulto Pontifice, quemadmodum habet Raynaldus ad illum annum num. 20. Cum autem ex actis tunc temporis cum Ludovico nosset Pontifex, illum non consensurum, nisi manifeste intelligeret nullum Conradino, nullum Edmundo Anglo, in regnum Siciliæ jus superesse, operam dedit, ut id ei clare innotesceret. Elegit igitur ad hoc Regi persuadendum Bartholomæum Pignatellum archiepiscopum Consentinum, de cujus legatione Raynaldus ad annum 1263 hæc scribit num. 78: Legavit itaque Cusentinum archiepiscopum ad S. Ludovicum Francorum, & Henricum Anglorum reges: ad Gallum quidem, ut ipsum ad mittendum, exercitu valido succinctum, fratrem permoveret: alterum vero, ne æmulationis studio rem disturbaret, obsisteretque una cum Edmundo filio, quem Siculo regno ab Alexandro IV certis legibus donatum vidimus, ne regni illius jura, quæ tueri non poterat, in Carolum Andegaviæ & Provinciæ comitem transfunderentur.

[925] Graves enim ii querelas effuderant, eripi Anglicanæ genti post tot profusos sumptus sceptrum Siculum, [de regno Siciliæ, consentiente Ludovico,] ut in Gallos traduceretur. Quos Urbanus blande admonuit, jactatas injuria eas querelas, totiusque Sicularum rerum successus seriem exposuit, acceptas conditiones non implevisse; Manfredi vero tyrannidem adeo augeri, atque opprimi Ecclesiam, ut illa diutius strenuo defensore carere non possit. Vix dubium esse potest, quin hæc facta sint ad Ludovico satisfaciendum, qui non modo cavisse videtur, ne jura cujuspiam læderentur, verum etiam ne nova oriretur belli cum Anglis occasio. Imo & plura præstitit Urbanus; nam Henricum Angliæ regem, ejusque filium Edmundum Romam citavit, assignato quatuor mensium termino, ut jura, si qua haberent, defenderent, quemadmodum discimus ex litteris Clementis IV apud Acherium tom. 3 Spicilegii pag. 64, ex quibus curiosus lector facile etiam perspiciet, quam caute in toto hoc negotio sit processum, Edmundumque Anglum immerito obstare voluisse Caroli promotioni. Hisce quidem hac ex parte satisfactum crediderim S. Ludovico: hic tamen negotium necdum eo anno multum videtur promovisse, quod dissidia quædam essent inter Carolum uxoremque suam Margaritam, quæ composita cupiebat, priusquam Carolus promoveretur, ut patebit ex dicendis inferius.

[926] Conditiones interea Carolo proponendas curavit Pontifex per Albertum notarium suum, [sub certis conditionibus ei tradendo;] quas cum modificationibus suis lectorum oculis exposuit Martenius tom. 2 Anecdotorum col. 9 & seqq., ubi eas studiosus lector notatas inveniet XV Kalendas Julii anni 1263. Alia deinde epistola, V Kalendas Augusti data, promittit se curaturum, ut decimæ Carolo persolverentur in triennium, quemadmodum ille ad sumptus belli tolerandos postulaverat. Cum autem in conditionibus vetuisset Urbanus, ne Carolo liceret acceptare regimen urbis Romanæ, quod tunc temporis Romani, invitis Pontificibus, conferre solebant viro cuidam principi cum titulo Senatoris; cumque Romani dignitatem senatoriam interim Carolo obtulissent per litteras, III Idus Augusti datas, consentit Pontifex, ut dignitatem illam acceptet, tamquam opportunam ad regnum Siculum acquirendum, modo illam deinde velit deponere: qua super re variæ deinde conditiones ab eo fuere propositæ, quas vide in litteris Urbani apud laudatum Martenium editis.

[927] [in hisce autem conditionibus moderandis] Conditiones autem Carolo propositas Ludovicus audire voluit & discutere singulatim, ut dicitur in litteris Urbani col. 37; atque unum illarum articulum, quo juramentum exigebatur a subditis regni Siciliæ, se curaturos ut pacta omnia observaret Carolus, nominatim improbavit, tamquam auctoritati regiæ noxium: imo ægre tulit id juramentum fuisse postulatum, uti ex eadem disces epistola. Examinatis vero conditionibus, Carolus consilio haud dubie Regis, quadam additiones adjunxit, ac temperamenta non pauca conscripsit, postulans ut mitigarentur primum propositæ conditiones. Additiones illas magna ex parte ratas habuit Pontifex per litteras VII Idus Januarii anni 1264 datas, (apud Martenium col. 33): ad temperamenta etiam eodem die respondit binis litteris, ibidem subjectis: quarum primæ approbant ex iis quædam, alia improbant; in alteris varias profert rationes, cur omnia non admittat. Præterea in posterioribus quædam subjungit Urbanus, ex quibus docemur quam sedulo fratris sui causam curaverit S. Ludovicus, quidque impedimento esset, quo minus pactum inter Urbanum & Carolum jam tunc concluderetur.

[928] [utilem Carolo operam præstitit Ludovicus:] Sic enim col. 46 Albertum notarium suum alloquitur Pontifex: Nosse te volumus, quod dubitationis nobis ingessit materiam, quod scripsisti; dictum scilicet comitem omnes articulos, quos tecum tuleras, his exceptis, quos evolvimus, acceptasse, cum ex alia parte scripseris carissimum in Christo filium nostrum illustrem Regem Francorum dixisse, quod Cardinales mittere curaremus, qui tam illos, quam alios possent libere moderari. Ex quibus duabus clausulis innui videbatur, prædictum comitem sine Regis consilio suam firmasse sententiam, aut Regem eumdem providentiæ comitis non inniti, plura pro ipso petentem, quam intendat, aut postulet idem comes. Rursum cum tibi quatuor specialiter injunxerimus tenenda memoriter, & investiganda prudenter; comitis scilicet promptitudinem ad negotium, Regis assensum, viam pacis inter reginam & comitem, motum etiam circa decimam prælatorum: quamvis de prompta comitis voluntate aliqua nobis scripseris, & de assensu Regio quasdam probabiles conjecturas, de duobus tamen articulis aliis non scripsisti, quamquam non leviter, imo medullitus ipsum negotium tangere videantur, & efficacius promovere, cum facienda videbitur Cardinalium missio. Ex his igitur potes colligere manifeste, nondum ad illum statum venisse negotium, de quo agimus, ut destinandi fuerint Cardinales, quos pro sua gravitate non expedit currere in incertum.

[929] [eo item petente, Cordinalem S. Cæciliæ mittit Urbanus, ad rem promovendam,] Hæc quidem Urbanus mense Januario, attamen Aprili sequente, instante, opinor, Rege mutavit consilium; atque utile, imo necessarium sibi videri scripsit, ut juxta Regis & comitis desiderium Cardinalis in Galliam mitteretur, prout leges in epistola ejus apud Martenium col. 49, qua leges præscribit Cardinali in legatione servandas. Quapropter V Nonas Maii Simonem tituli S. Cæciliæ presbyterum Cardinalem legatum in Gallia, Provincia, vicinisque locis constituit cum ampla facultate negotium conficiendi; litteras ejus vide col. 60. Eodem die prolixa epistola, ibidem col. 54 edita, archiepiscopos, episcopos, & abbates Franciæ, aliarumque provinciarum, hortatur ut decimas redituum ecclesiasticorum in triennium concedant Carolo, dicens se eum elegisse contra Manfredi tyrannidem, tamquam principem strenuum, industrium, & fidelem; atque in ipso, imo potius in… Ludovico … cujus germanus existit, ac famosissimo & Christianissimo regno suo … post Deum … anchoram spei suæ defixisse. Eodem item die ad Regem litteras dedit, (apud Chesnium pag. 873) quibus, post commemoratam Manfredi tyrannidem, Regisque erga Ecclesiam benignitatem insigni elogio celebratam, sic eum alloquitur: Quæsumus ergo, christianissime Princeps, ut hujusmodi tuæ compassionis affectum in promotione præfati negotii, per quam speramus prædictam Ecclesiam ab inimicis ejus, qui in circuitu ejus sunt, favente Domino, liberari efficaciter, potenter & libenter ostendas, ita quod etiam post tui dissolutionem corporis nunquam tam pii tamque salubris operis memoria celebris moriatur; sed extendatur ab hoc tui gloria nominis in generationibus sæculorum.

[930] Ne vero prætextu discordiæ, quæ inter carissimam in Christo filiam nostram Margaritam, [hortaturque Regem, ut litem inter reginam & Carolum componat:] Francorum reginam illustrem, uxorem tuam, & prædictum comitem orta dicitur, tantum Ecclesiæ bonum impediri valeat vel differri; tu, quem tanquam pacis Angelum in regno tuo providentia divina constituit, & qui ex indulto tibi pacifici Regis dono nosti discordiarum eradicare zizanias, & serere semen pacis; sic hujusmodi discordiam amicabili compositione sopias & decidas, impendendo ad hoc omnem opem & operam efficacem, ut cujuslibet inter eos scandali causa cessante, dictus comes memoratum negotium securius aggredi valeat, & liberius ac efficacius promovere, tibique a Deo exinde præmium, & a nobis cumulata proveniat actio gratiarum. Ad reginam etiam eodem tempore datam opinor epistolam illam, qua eam ad concordiam cum Carolo ineundam eadem de causa hortatur, quamque exhibet idem Chesnius pag. 869. Quæ autem fuerit illa controversia, auctores non exprimunt, quamquam dubitare non possumus, quin respexerit comitatum Provinciæ, aut certe jura quædam istius comitatus. Ægre regina tulisse videtur, quod comitatus testamento paterno ad sororem natu minimam, adeoque ad Carolum illius maritum pervenisset: & suspicari quis posset, voluisse illam, utpote natu maximam, non obstante testamento, jus sibi in comitatum vendicare. Quidquid vero discordiæ fuerit, illam Ludovici, ac legati opera utcumque sopitam fuisse videbimus.

[931] Porro, ubi legatus in Galliam pervenerat, brevi omnia fuere ordinata, [Deinde convocatis a Rege proceribus, pactum cum legato conclusum,] pactumque conclusum: nam Ludovicus principes regni cum ecclesiasticos, tum seculares ad comitia convocavit Parisios sub finem Augusti, ait Chaizius pag. 446. Nec dubitare possumus, quin in iis tractatus ad finem sit perductus, cum illum ante obitum Urbani absolutum fuisse, constet ex litteris Clementis IV apud Acherium tom. 3 Spicilegii pag. 650, ubi ita scribit: Unde idem prædecessor dilectum filium nostrum S *. tituli S. Cæciliæ presbyterum Cardinalem pro prædicto ipsius regni negotio in Franciam, commisso sibi plenæ legationis officio, dirigens … commisit eidem, quod postquam tam super dicto Senatus (Romani) capitulo, quam super quibusdam conditionibus & modificationibus, ac cæteris aliis cum ipso comite concordasset, conscriptis, vel lectis omnibus in præsentia carissimi in Christo filii nostri Regis Franciæ illustris, posset idem Cardinalis dicto comiti promittere ipsius prædecessoris, & Ecclesiæ Romanæ nomine, quod postquam sine gravi scandalo ecclesiæ Gallicanæ de exhibenda ipsi comiti decima ecclesiasticorum proventuum, quam petierat, ordinatum existeret & concessum, & negotium, pro quo carissimus in Christo filius noster rex Anglorum illustris, & Eadmundus natus ejus, erant ipsius prædecessoris auctoritate citati, foret per apostolicam Sedem decisum, (nimirum de jure Edmundi)

[932] [qui Urbani nomine Siciliam Carolo promittit] Et pax inter carissimam in Christo filiam nostram Margaritam illustrem reginam Francorum & ipsum comitem existeret reformata, vel saltem per eundem Cardinalem, vel per alium, seu alios, quos idem Rex Francorum duceret deputandos, talis super pace hujusmodi tractatus procederet, quo esset idem Rex Francorum contentus, daretur ipsi comiti ab eadem Sede præfatum regnum Siciliæ cum juribus, & pertinentiis suis, sub conditionibus tractatis, & hinc inde firmatis seu acceptatis, non mutandis, nec augendis, vel minuendis, in totum vel aliquam sui partem, & de sic dando ipso regno ab eodem Cardinale versa vice receptis. Finalem autem concessionem, & investituram ejusdem regni sibi dictus prædecessor specialiter reservavit. Præfatus vero Cardinalis tam super dicto Senatus articulo, quam super conditionibus, & omnibus aliis cum ipso comite conveniens & concordans, fecit eidem comiti de conferendo sibi prædicto regno Siciliæ promissionem nomine ipsius prædecessoris, & ejusdem Ecclesiæ Romanæ juxta præmissam ab eodem prædecessore traditam sibi formam, eodem comite promissionem de illa sic recipiendo similiter faciente, datis & receptis super hoc litteris hinc & inde, prout in ipsis litteris dicitur plenius contineri. Huc usque res promota, vivente Urbano.

[933] [anno 1264, quod favente Ludovico factum] Ex his autem intelligimus, regnum Siciliæ anno 1264 Carolo promissum, at necdum collatum; ita ut aberraverit a vero Ptolomæus Lucensis, qui illud ei collatum scribit ab Urbano, & quidem anno 1263: recte tamen idem auctor notat, hæc gesta favente Ludovico, illius etiam favoris causas subnectens. Verba ejus accipe, prout inter Scriptores Jtaliæ nuper editus est tom. XI Col. seu cap. 26: In quo quidem facto adfuit favor Regis Francorum Ludovici triplici de caussa, ut dictus Rex aliquando retulit. Una fuit reverentia dicti Principis ad Romanam Ecclesiam. Secunda fuit amor sui generis circa honoris augmentum, cujus appetitus etiam suæ conjugi inerat, videlicet Caroli, ut cum suis sororibus nomen sortiretur reginæ. Tertia caussa fuit quies sui regni, quod perturbabat Carolus in torneamentis & aliis. Ita ille: nos autem reliqua ad annum sequentem prosequemur.

[Annotata]

* Simonem

§ LXXIV. Anno 1265 facta in gratiam Caroli fratris ad regnum Siciliæ acquirendum: varia a Clemente IV Sancto commendata.

[Clemens IV, ante Ludovici consiliarius, Pontifex creatus,] Creatus sub initium anni 1265 Pontifex Clemens IV, non verbis tantum, sed factis etiam declaravit, quam judicaret S. Ludovicum unicum afflictæ Ecclesiæ refugium: ab hoc enim & Carolo Siciliæ, & Henrico Angliæ regibus, & laboranti in extremo fere discrimine Palæstinæ, crebris litteris subsidia efflagitavit, ut mirari non debeat lector; si, promptissimus alioquin ad preces Ecclesiæ Princeps, non tantam singulis subministraverit opem, quantam uni ferre potuisset; præsertim cum regnum ipsum non videretur necessario præsidio denudandum propter jactatas anno præterito minas a rege Aragoniæ, cui expeditio contra generum suum Manfredum non poterat non esse ingrata, licet ei succurere per pactum cum Ludovico initum prohiberetur. Porro Clemens IV, antea Guido Fulcodi dictus, consiliarius fuerat S. Ludovici, eique percarus: unde factum, ut plurimas ad ipsum dederit litteras, quarum partem magnam inveniet curiosus lector tom. 2 Anecdotorum sæpe laudati Martenii, ex quo nos eas citabimus, quas huic commentario judicaverimus inserendas,

[935] Electus itaque hic Pontifex, confestim ad finem perducere studuit negotium regni Siciliæ, [Carolo confert regnum Siciliæ,] atque hac de causa IV Kalendas Martii per litteras declaravit, regem Angliæ, ejusque filium Edmundum veros numquam regni Siciliæ fuisse possessores: videri hæ possunt apud Acherium tom. 3 Spicilegii pag. 648 & seqq. Hisce alias eodem die adjecit, quibus præfatum regnum Carolo, Regis Ludovici fratri attribuit: in hisce autem, post adducta superius, pag. 651 sic loquitur in rem nostram: Porro dicto prædecessore (Urbano IV) interim viam universæ carnis ingresso, & nobis licet immeritis in Apostolatus officio substitutis eidem, præfati Cardinalis (in Gallia legatus) & comes (Andegavensis Carolus,) transmissis propter hoc solemnibus nuntiis, nobis humiliter supplicarunt, ut cum de prædicta decima exhibenda in subsidium negotii jam juxta ipsius prædecessoris intentionem & votum ordinatum existeret, & circa præfatæ pacis tractatum (inter reginam & Carolum) idem Cardinalis juxta beneplacitum præfati Regis Franciæ processerit, cujus in hoc dictus voluit prædecessor considerari & inspici voluntatem: præmissum negotium, pro quo jam dictus rex Angliæ & Eadmundus citati fuerant per definitivam sententiam decidere, ac ad perfectionem & consummationem præfati negotii regni Siciliæ procedere curaremus. Sicuti reipsa facit in dictis epistolis, jus Anglorum nullum declarans, regnumque Siciliæ sub conditionibus recensitis Carolo conferens; prout latius ibidem legi potest.

[936] His ita gestis, Carolus, quem præfixus terminus, [qui Romam profectus nomen regis assumit,] quo Romæ adesse debebat, vehementer urgebat, mense Maio ex Provincia Romam discedit cum manu equitum modica, eoque per mare appellit cum suis incolumis, sed non iis viribus instructus, quibus Manfredo magnopere nocere poterat, quodque periculosius erat, sufficienti ad alendum exercitum pecunia destitutus. Legatus interim, favente Ludovico, decimas colligebat in Gallia, crucemque prædicabat, ut & pecunia, & exercitu Carolum juvaret; verum pecuniæ collectio tardius procedebat, quam necessitas Caroli videbatur exigere, cum Manfredus pecunia abundaret & milite. Hisce tamen non obstantibus regni investituram XXVIII Junii Romæ accepit Carolus per quatuor Cardinales, a Clemente delegatos; regiumque nomen assumpsit.

[937] [curante interim Ludovico, ut ei subsidium mitteretur.] Quo facto, Pontifex ei per litteras gratulatus est, animosque addidit spe subsidii ex Gallia cito venturi, inter alia de Ludovici pro eo conatibus sic scribens, apud Martenium col. 153: Veniunt quidam rumores prosperi de partibus transalpinis, quorum licet auctoritatis mediocris videri possint æmulis relatores, multiplicatio fidem facit, & ex natura negotii redduntur credibilia testimonia eorumdem, una voce clamantium, quod Francia tota se præparat, tota Provincia se accingit, quodque carissimus in Christo filius noster Rex Franciæ illustris frater tuus, ad te gerens affectum, sed ostendens effectum, pro te factus est prædicator, barones & alios ad tuum subsidium excitans & invitans, nec dubium quin suum adhibeat, ut efficacius exigat alienum. Vera hæc fuisse, patebit ex sequentibus.

[938] [Rogat Regem Clemens, ut Carolo egenti mutuam det pecuniam,] Verumtamen non ignorabat idem Pontifex, quanta novus rex necessitate premeretur; scribebat enim col. 151 ad legatum suum, ipsum adeo succursu militum, & aliis subventionibus egere, quod etiam ipsa celeritas esset morosa. Hac de causa crebris litteris hortabatur cum legatum, ut in decimis colligendis strenuum se præberet; tum Ludovicum, ut pecuniam fratri submitteret. Audi, quibus verbis XV Kalendas Augusti Sanctum interpellet col. 165: Ecce, Fili, satis clamat ad te facti istius qualitas, satis etiam fratris caritas interpellat. Amanti enim sufficit nunciare, sufficit ut noveris, tu, qui, quos debes amare, non deseris. Sufficit, ut firmiter credimus, immo pro certo supponimus, matri tam pio Filio suas necessitates exponere. Sufficit fratri apud Fratrem, gerentem nihilominus erga se patris affectum, talibus interpellare precibus, & ipsum ad succursus accelerandi remedium taliter provocare. Accendatur itaque zelus filii, fratris & patris, nec in tanta necessitate affectio sic accumulata deficiat matri, filio, & germano: ad quod & nos ex intimo mentis affectu, quas possumus deprecatorias persuasiones, & preces adjicimus. Deinde petit, ut pecuniam Carolo mutuam concedat tantam, quanta ex colligendis paulatim decimis sperari poterat.

[939] [qua cum illo ipse brevi opus esset habiturus,] Mirum videri posset, sanctum Regem hac ex parte preces Clementis non exaudiisse, pecuniamque mutuam Carolo subministrare noluisse, nisi justæ fuissent rationes, quæ id ei dissuaderent. Inter has fuisse opinor præcipuam, quod bellum sacrum jam tunc meditaretur, adeoque thesaurum suum non effundendum judicaret: nam ad terræ Sanctæ subsidium sæpe excitatus fuerat a præcedentibus Pontificibus, & hoc ipso tempore a Clemente excitabatur, uti videre est in epistola ejusdem Clementis, VIII Kalendas Augusti data apud Martenium col. 169, & Raynaldum ad hunc annum num. 41. Accedebat fortasse cura nonnulla rerum Anglicarum: certe ad subsidium ferendum Henrico, quem Simon Montfortius habebat captivum, eum per litteras hortabatur idem Clemens apud Raynaldum ad hunc annum num. 66, legatumque suum in Anglia ad Ludovicum mittebat his verbis: Sed & ad carissimum in Christo filium nostrum L. Regem Franciæ illustrem recurras in omnibus confidenter, quem pro sua bonitate credimus solito promptiorem ad opem & consilium tibi super his omnibus impendenda. Ita scribit mense Septembri apud Martenium col. 201.

[940] Præterea Carolus parum favori Regis sancti respondebat, [& Carolus fratris beneficiis parum respondens,] ita ut illum monuerit hoc tempore Pontifex per litteras apud Martenium col. 175, ut omni modo studeret offensum nonnihil Ludovicum placare. Causas autem offensionis memorat alia epistola, anno sequenti ad Carolum jam victorem, & regni possessorem data, qua eum hortatur ut Fratri satisfaciat, ejusque beneficiis non ingratum se exhibeat. Illam accipe ex Martenio col. 371: Quanto, ait, carissimo in Christo filio nostro Regi Franciæ illustri germano tuo te novimus cariorem, teque multis ex causis eidem ad vicissitudinem caritatis adstrictum; tanto tibi propensius credimus laborandum, ut inter te & ipsum omnem materiam scandali, omnem causam dissensionis abscindas, in his præcipue, quæ juri sunt consona, quamquam ad alia quæ gratiam saperent, facilem te reddere deberes.

[941] Novit sane tua serenitas, quotiens te litteris, quotiens viva voce, [pecuniam ante mutuo acceptam non reddidisset & vectigal supra Rhodanum] quotiens ministerio bonorum & fidelium nunciorum excitandum duxerimus, ut quæstionem gabellæ Rhodani, multis suspensam tractatibus, ex qua processerunt multa inepta, multumque turbatus est animus Fratris tui, per viam amicabilem ad finem perduci congruum procurares; quod quia factum non extitit, idem Rex frater tuus satis ægre ferre videtur, prout & litteræ nobis indicant aliquorum, & verba nihilominus fide digna. Nunc autem suos ad te destinat nuncios, qui super hæc te conveniant reverenter; &, quæ Fratri debes, insuper a te petant, scilicet VIII millia marcharum argenti de dote, sibi cum carissima filia nostra uxore sua promissa, & alia septem millia, quæ tibi credidit ad bonæ memoriæ soceri tui debita persolvenda. Quocirca tuam duximus excellentiam monendam pariter & rogandam, quatenus eorum nunciorum verba & patienter audiens, & benigne suscipiens, non turberis; sed fraternæ gratiæ non ingratus, & eorum, quæ tibi liberaliter ultra mare donavit, memoriam semper habeas, & debita repetenti satisfacias nunc, si potes; aut saltem sic respondeas, ut placari tuo responso debeat potius, quam turbari. Datum Viterbii XVII Kalendas Augusti anno 2.

[942] De memorata Rhodani gabella clarius loquitur idem Clemens in priori ad Carolum epistola col. 267, [de sale exigeret, invito Rege; hic mutuam dare pecuniam renuit:] ubi eum sic affatur: Verum inter cetera ad id tuam memoriam duximus reducendam, quod sæpe ac sæpius tuis auribus inculcavimus, de querela carissimi in Christo filii L. Regis illustris, quem gabella, quam percipis de sale terræ ipsius, graviter scandalizat. Cum itaque Carolus tam iniquum se præberet Ludovico, mirari non possumus, quod hic thesaurum suum, quo se brevi opus habiturum noverat, in ejus gratiam noluerit effundere; præsertim quia vereri merito poterat, ne pateretur difficultatem in recipienda a Carolo pecunia, qualem expertus fuerat in illa repetenda, quam antea ei dederat mutuam, ac necdum receperat. Utrum tamen permotus demum fuerit precibus iteratis Clementis, pecuniaque fratrem, vehementer laborantem, juverit Sanctus, non omnino constat: certe Pontifex enixissime illam opem flagitavit mense Novembri, adeo ut desperaret omnino, nisi pecuniam subministaret Ludovicus, his eum verbis affatus col. 242: Procura modis omnibus, ut de tua, vel mutuanda pecunia Senensibus mercatoribus, qui sunt in Francia, tantum detur, quod in his partibus se possint effundere ad subsidium socii eorumdem; alioquin cogita, quod cum magno dolore concludimus, ut pares reditum fratri tuo, sanumque recipias pariter & confusum. Forsan his litteris permotus Ludovicus subsidium aliquod pecuniæ dederit, non mutuo, sed dono: id tamen minus est exploratum.

[943] [sed exercitum florentissimum curat Carolo submittendum, quo hic regnum acquirit.] Verum, ut incertum esse diximus, an fratrem pecunia juverit Sanctus; ita certum omnino est, omnem cum legato operam adhibuisse, ut exercitus ei submitteretur florentissimus, isque stipendiis debitis instructus, impensis eum in finem decimis jam collectis. Quamvis autem non probarit initio Clemens, pecuniam ad illius exercitus stipendia consilio Regis impensam, ut ex ejus litteris apud Martenium col. 178 apparet; eventus tamen docuit, quam utile fuerit id consilium. Quippe cum hic exercitus sub sinem anni Jtaliam esset ingressus, sine damno Romam pervenit, non ausis transitum per Lombardiam impedire Manfredi copiis, quod maxime timebatur. Carolus autem, qui interea in festo Epiphaniæ anni 1266 rex erat coronatus, accepto hoc exercitu, mense Januario expeditionem suscepit adversus Manfredum, ac brevi, hostium spoliis ditatus emersit ex penuria: die vero XXVI Februarii, occiso post acrem conflictum Manfredo, insigni potitus est victoria, neque multo post tempore utriusque Siciliæ possessionem adeptus est: quæ apud auctores obvios fusius relata hic pluribus non expono: neque enim Caroli gesta scribo, sed Ludovici: neque hæc narravi, nisi ut lector intelligeret, quantum in acquirendo Siciliæ regno Ludovico debuerit Carolus.

[944] [quo se modo Carolus habuerit erga Clementem & Ludovicum.] Juvabit tamen notare, quis sensus fuerit Clementis Pontificis de Carolo post regnum Siciliæ acquisitum. Exprimit hunc ille in litteris ad Ludovicum apud Martenium col. 327 his verbis: Ceterum scire volumus tuam magnitudinem, quod quamvis regnum nobile, plenum deliciis & divitiis acquisiverit frater tuus; timemus plurimum, ne segnius quam oporteat terram custodiat acquisitam. Multos enim abire permisit, quos fuisset expediens tenuisse, qui sicut teneri non poterant sine donis, sic libenter astitissent eidem, feudis decentibus honoranti. Nec credas, quod nostra defuerit admonitio, quam utique & per litteras ei misimus, & in ore posuimus magnorum & fidelium nunciorum. Ex his, aliisque hujusmodi Clementis querelis, discimus Carolum Clementis consiliis nihilo obsequentiorem se præbuisse, quam Ludovici, stabiliori forsan felicitate usurus, si eorum, quibus regnum debebat, monitis morem gerere voluisset. Verum prætermissis iis, quæ deinde in Sicilia contigerunt, alia anni 1265 gesta narrare aggredior, annique principium resumo.

[945] [Ludovicus Pontificatum gratulatur Clementi, qui respondens,] Ubi audierat S. Ludovicus Clementem electum Poatificem, nuntios ei misit Joannem de Trecis archidiaconum in ecclesia Bajocensi, & fratrem Rogerium priorem Vallis-viridis Carthusiensis Ordinis, quos se læto animo excepisse, scribit Pontifex apud Martenium col. 129, eoque lætiori, quod prospera omnia de ejus, regnique ipsius statu nuntiarent, eximium enim in Ludovicum amoris affectum his litteris demonstrat. Cumque Rex favores aliquos flagitasset per hos nuntios, quo se modo in his gesserit Clemens declarat iis verbis: Petitiones, quas tuo duxerunt nomine offerendas, diligenter inspeximus, & deliberatione præhabita, licet modica, tamen admodum necessaria, quæ te petere & nos decuit indulgere, liberaliter & benigne concessimus, nec repulimus aliqua, quæ possemus sine scrupulo conscientiæ & aliorum scandalo concessisse, certam de tuæ Magnitudinis circumspectione fiduciam obtinentes, quod probrosum tibi non reputes, nostræ ac tuæ honestatis intuitu, pati in aliquibus te repulsam, qui legisse te recolis, & audisse, vas electionis præclarum Principis apostolorum Coapstolum non auditum petitione tertio repetita.

[946] Ita cum Rege Clemens, cujus eximiam animi moderationem intime habebat perspectam: [petita quædam privilegia Regi concedit, negat alia:] atque adeo ægre ferre non poterat, etiam Ludovicum justis de causis aliquid non concedere. Porro inter ea, quæ concedenda duxerat Clemens, fuit illud, quod in alia epistola, aliquot diebus citius ad Regem data, sic exprimit col. 122: Tibi tenore præsentium indulgemus, ne latis a nobis vel ferendis sententiis generalibus astringaris, nisi de tua persona, expressis nomine proprio & regia dignitate, fiat mentio in eisdem: quam gratiam eatenus duximus extendendam, ut nec illi, qui tuo mandato speciali circa ea paruerint, pro quibus dictæ sententiæ latæ sunt vel ferentur, iisdem sententiis sint astricti. Insuper privilegia omnia ab antecessoribus suis Regi data confirmavit per litteras, Kalendis Maii datas, quas vide apud Acherium tom. 3 Spicilegii pag. 659.

[947] Deinde in præfatis litteris col. 128 Pontifex Regem amice monet, [scribit querelas esse ecclesiasticorum de quibusdam ejus ministris,] ut libertatem ecclesiasticam curet conservandam, & prælatorum scandala præscindenda, qui, inquit, de crebris ballivorum tuorum vexationibus, & etiam tuæ curiæ querebantur. Ita quidem in hisce litteris ad Ludovicum, quamvis non ignoraret eum insigni studio ad ecclesiasticorum defensionem incumbere solitum, idque in aliis litteris sape declaraverit. Verum fieri non poterat, ut in tanto regno non committerentur aliqua subinde, inscio Ludovico, quæ juri ecclesiastico erant contraria. Hinc eodem die Clemens singulari epistola commendat ecclesiam Narbonensem, cui se iniquiorem præbebat senescallus Carcassonensis, Regemque affatur his verbis col. 131: Quocirca serenitatem tuam, quæ ecclesiarum concussoribus suæ clypeum protectionis opponere consuevit, hortandam duximus & rogandam.

[948] Et ad Senescallum ipsum col. 132 sic scribit: [licet Regem ipsum ecclesiarum protectorem agnoscat:] Cum igitur ab ejusdem ecclesiæ injuriis tanto fortius te deceat abstinere, quanto magis eas nedum divinam, verum etiam præfati Regis noverimus offendere majestatem. Rursum hoc anno, cum perversi quidam homines graves intulissent injurias Ranulpho Stephano canonico Nemausensi Ordinis S. Augustini, ac ministri regii inquisivissent quidem de crimine, at debitam satisfactionem non curassent, Clemens ad Regem scribit col. 185, ut is, quem in protegendis personis & juribus ecclesiasticis attentum noverat, de solita justitia adhibendum curaret remedium. Hinc patet sine Regis culpa accidere potuisse, ut ministri ejus subinde vel ecclesiæ jura infringerent, vel non satis curarent ea, cum læsa essent, restauranda.

[949] Porro quod supra dicit Pontifex, de curia etiam regia quandoque conquestos esse prælatos: forsan huic refricandæ querelæ occasionem præbuit controversia, [Sancti controversia cum episcopo Parisiensi:] quæ Regi hoc anno nata est cum episcopo Parisiensi, ut refert Chaizius pag. 467 hunc in modum. Incumbebat Ludovicus ad monetam recte ordinandam: quidam interim cives Parisienses, sub jurisdictione episcopi constituti, monetam acceptarant prohibitam: judicavit frequens senatus, in quo multi ecclesiastici erant præsentes, cives illos puniri posse per ministros regios: Rex itaque moneri jussit episcopum, ne huic se opponeret decreto: at contendebat episcopus aliter transactum esse inter Philippum Augustum & Parisiensem ecclesiam, neque judicio curiæ acquiescere voluit: hinc manus injecta in bona quædam vassalorum episcopi; ab eo autem urbi, totique diœcesi Parisiensi sacris interdictum; at ecclesiæ quædam interdicto parere detrectarunt. Verum composita deinde controversia Regem inter & episcopum, utrique factum est satis.

[950] [cura ejusdem ad servanda jura ecclesiarum: consultus de blasphemis Pontifex.] Ceterum, quam jura ecclesiarum illæsa vellet Sanctus, gemino adhuc exemplo apud Chaizium pag. 470 declaratur: nam cum Senescallus Petrocoricensis juramentum exegissit a subditis quibusdam episcopi Lemovicensis, re examinata, Rex contra se ipse sententiam dixit, ac juramentum declaravit irritum. Deinde, cum Cononi Catalaunensi episcopo litteras concessisset libertate donandi centum mancipia territorii episcopalis, eas revocavit ad querelas capituli, cujus consensum neglexerat episcopus. Significat item Clemens in laudatis supra litteris col. 130, se consultum fuisse a Rege de blasphemis corrigendis, dum ita scribit: Super his tandem, quæ circa blasphemos, & alia, quæ divinum honorem respiciunt, intimasti, licet subito facere nequiverimus, quod petebas, cito tamen proponimus quod acceptum Deo viderimus ordinare. Hinc colligo leges S. Ludovici contra blasphemos necdum latas fuisse: imo eas non nisi post triennium latas, ad annum 1268 probabimus.

§ LXXV. Anno 1266 Nuptiæ filii Joannis, lisque inde exorta Regis cura composita: sponsalia filiæ Blanchæ: varia Sancti gesta cum Pontifice, cujus consilium exquirit & sequitur: eximia Regis justitia: oppidum Aquarum mortuarum conditum: pax inter comites Luxemburgi & Barri, induciæque inter reges Angliæ & Navarræ Ludovici diligentia factæ.

[Nuptiæ Joannis, filii Regis, cum comitissa Nivernensi: litem hinc ortam] Sub initium anni 1266 contigisse videntur nuptiæ filii Regis Joannis cognomento Tristani cum Jolanda Eudonis Nivernensis comitis filia & herede, de quorum contractu sponsalitio egimus num. 834. Chaizius certe pag. 504 eas hoc anno factas existimat, & Chesnius in Historia ducum Burgundiæ pag. 88 testatur, litteras donationis nuptiarum causa signari mense Januario anni 1265, quæ epocha, considerato veteri annum inchoandi more, ad annum 1266 nos deducit. Porro contractis hisce nuptiis, orta est gravis controversia inter ducem Burgundiæ avum Jolandæ, & novos hos conjuges de tutela Jolandæ ejusque sororum, bonorumque administratione, quod contenderet dux Burgundiæ, hanc pertinere ad filium suum Eudonem absentem in Palæstina, ob ætatem minorem Joannis mariti; conjuges vero id negarent.

[952] Verum S. Ludovicus prudentia sua litem ita composuit, [Rex componit: filiam dat sponsam filio regis Aragoniæ,] ut bonorum administratio omnium sororum Joanni fuerit concessa, tutela vero filiarum suarum Eudoni permissa, excepta tamen Jolanda jam nupta. Plura de his Chaizius loco assignato; qui pag. 508 scribit, Joannem mense Septembri a Ludovico ad comitatum Nivernensem deductum, ut possessionem illius caperet. Post reditum vero ex hoc itinere filiam suam Blancham pacto sponsalitio promisit Ferdinando, Alphonsi regis Castellæ filio, ut latius videre est in ipso hujus pacti instrumento apud Acherium tom. 3 Spicilegii pag. 662, ubi illud notatur factum XXVIII Septembris anni 1266. Hæc pro liberis suis hoc anno Sanctus, cujus virtutum tantus erat splendor, ut eum regi Aragoniæ ad exemplum proponeret Clemens Pontifex, dum apud sæpe laudatum Martenium col. 278 ita scripsit: Ea propter, fili carissime, Dominum habens præ oculis, & illum benignissimum Regem Franciæ, cum quo tuam amicitiam copulasti, tibi statuens in exemplum, vide &c.

[953] Idem tamen Pontifex paucos post dies insinuat col. 288, [Clemens Pontifex, licet Ludovico libere scriberet, se omnia ejus postulata non concessurum,] se non omnia concessurum, quæ peteret Ludovicus, sic eum affatus: Hanc in nobis, Fili carissime, te volumus habere confidentiam, quod quæcumque a nobis petieris, ea semper maturitate librabimus, ut quæ pia, & utilia, & tuæ utilitati accommodata, & aliis non damnosa viderimus, tibi sine difficultate aliqua concedamus. Quod si perpenso judicio interdum aliqua non admittimus, certum habeas, quod ad id nostræ deliberationis calculus terminatur, ut plus nobis & tibi consulere id negando credamus, quam si daremus libere postulata, & si forsitan tibi contrarium videretur, non erubescas patris judicium sequi in hac parte, qui sincere tuam diligit animam, & honorem tuum & regni, suæque salutis non immemor, sic cupit gratiosus esse principibus, & tibi principaliter inter ipsos, ut principum Dominum non offendat, cujus solius judicio stat aut cadit. Hæc Clemens ad Ludovicum, cui pro insigni humilitate justam hanc libertatem non displicituram noverat, licet alioquin non magnopere timendum videretur, ne qua minus æqua postularet Sanctus, & Clemens ipse sæpe opera illius indigeret.

[954] Mense enim Julio Regi binis litteris commendavit abbatiam S. Ægidii in Septimania, [sæpius tamen magna fiducia ad ejus opem recurrit;] & sacrum Cartusianorum Ordinem, in quarum prioribus Ludovici in ecclesiasticos, & maxime religiosos benevolentiam his verbis manifestat col. 372: Licet igitur Regalis pietas ad divini cultum dedita nominis, circa bonorum jurium & libertatum conservationem ecclesiasticorum se promtam exhibeat & benignam, cunctique religiosi de tui favoris patrocinio gratulentur &c. Mense vero Augusto, quoniam Petrus comitis Britanniæ filius ad expeditionem transmarinam se accingebat, ac subsidium postulabat a Clemente; hic legatum suum ad Regem remisit, sic scribens col. 389: Quia igitur carissimus in Christo filius noster Rex Francorum illustris ipsius Terræ (sanctæ) negotium intimo affectu complectitur, ipsumque specialiter comedit zelus ejus: discretioni tuæ per Apostolica scripta mandamus, quatinus super hoc ejusdem Regis requiras consilium, & in præmissis facias prout idem Rex consuluerit, & ipsius terræ necessitas, cujus plenam ipsum Regem credimus habere notitiam, suadebit. Videas hinc, quam fidenter in omnibus ad Ludovicum recurreret Clemens.

[955] [ejusque judicio de comitatu Melgoriensi acquiescit.] Quanti vero Clementis judicium faceret Ludovicus, palam fecit hoc eodem tempore, dum illum de comitatu Melgorii prope Montem pessulanum consuluit, ejusque judicio acquievit. Possidebat comitatum illum episcopus Magalonensis; verum non deerant, qui dictitarent injuria possideri, eumque vel ad Regem, vel ad Petrum Peleti Alesti dominum pertinere. Consultus a Rege Pontifex, per litteras mense Septembri datas probare conatus est, comitatum legitimo jure possideri ab episcopo. Litteras autem hasce jam ediderunt Sammarthani tom. 3 Galliæ Christianæ a pag. 581, quas recudit laudatus Martenius a col. 401, ex quibus pauca ad propositum nostrum decerpo: Sane, inquit, tua nuper a nobis Serenitas requisivit, quid de comitatu Melgoriensi, quem venerabilis frater noster Magalonensis episcopus possidet, sentiremus; cum tuæ Celsitudini sit suggestum, quod vel tibi, vel dilecto filio P. Peleto, * domino Alesti, vassallo tuo fiat injuria. Ad quod ubi responderat, comitatum esse feudum Romanæ ecclesiæ, atque ad episcopum pertinere; Regem his demum affatur: Tuis ergo contentus juribus, & regni latitudine, quod virtute mirifica nostris temporibus Dominus ampliavit, dictum episcopum, & in ipso Romanam Ecclesiam non perturbes, nec susurrationum somniis irriteris: qui quandoque loquentes placentia credulis auribus fel mellitum instillant, quod in te fieri posse non credimus, tuæ dudum constantiam circumspectionis experti. Ceterum de moneta Milariensi, quam idem episcopus cudi facit, ut dicitur, in feudis Ecclesiæ, ei scribimus, quod etiam juri contrarium arbitramur, & Christianæ inconveniens honestati. Epistola Clementis, qua graviter reprehendit episcopum, quod monetam illam cudi jussisset, præcedenti subjungitur: ex quo intelligimus de ea moneta conquestum esse Regem. Hic porro Clementis consilium secutus, quietam comitatus Melgoriensis possessionem reliquit episcopo; utpote non minus sollicitus, ut ne aliena jura invaderet, quam ne amitteret sua.

[956] [comitatum Domni-Martini benigne reddit;] Id luculenter sane alio ostendit exemplo, apud Joinvillium relato num. 25, quod circa hæc tempora accidisse suspicatur Chaizius pag. 506. Raynaldus de Trie repetebat comitatum Domni-Martini *, quem post mortem Mathildis comitissæ Bononiæ detinuerat Ludovicus. Litteras quidem ille afferebat, quibus illius restitutionem Rex promiserat, at sigillum earum usque adeo erat comminutum, ut eas invalidas censerent consiliarii omnes: verumtamen cum in parte sigilli relicta aliquid verisimilitudinis cerneret, comitatum restituit Cultor justitiæ rigidissimus, ut pluribus narrat laudatus Joinvillius. Verum difficultatem hic movet Cangius in Observationibus ad hunc locum pag. 42, nititurque ostendere, nec litteris his opus fuisse Raynaldo de Trie ad comitatum repetendum, nec rationem apparere, cur illum tamdiu detinuerit S. Ludovicus, quod Raynaldus legitimus esset heres. Heredem autem fuisse legitimum sic ex genealogia ostendit. Albericus II comes Domni-Martini filium habuit Raynaldum comitem Domni-Martini, & Bononiæ Maritimæ per uxorem: hic vero Raynaldus unicam genuit filiam Mathildem comitissam Bononiæ: Mathildi item filia unica fuit Joanna, quæ sine prole ante matrem defuncta est, ita ut defuncta Mathilde, posteri omnes Raynaldi comitis essent exstincti, & comitatus Domni-Martini transfundi deberet in alios Alberici II posteros. Posteri autem Alberici II magis propinqui erant Matthæus, Raynaldus, Engelramus, & Bernardus de Trie, utpote nati ex Aleide Alberici filia, quæ Joanni domino de Trie fuerat nupta. Hic ordo naturalis quidem erat & clarus; sed aliunde fuit impeditus: nam Raynaldus Bononiæ & Domni-Martini comes contra Philippum Augustum S. Ludovici avum cum aliis principibus conspiraverat, captusque in celebri prælio Bovinensi, bonis omnibus fuerat exutus; quo factum, ut heredes ipsius suo quoque jure exciderint. At contendit Cangius pag. 43, jus heredum postea revixisse. Ratio illius est, quia Philippus Augustus comitatum Bononiensem restituit Mathildi, cui Philippum filium dedit maritum; dedit item Ludovicus VIII Philippi Augusti filius fratri suo Philippo comiti Bononiensi comitatum Domni-Martini cum comitatu Clari-montis, ut ibidem probat Cangius. Verum hinc inferri necdum potest, heredes Raynaldi in jus suum restitutos: hæc enim ex gratia dari potuerant Philippo & Mathildi, ut deficientibus eorum posteris, ad coronam redirent, sicut re ipsa ad coronam rediit comitatus Clari-montis, ut diximus num. 833.

[957] Instat tamen validius idem Cangius; nam citat litteras Mathildis anni 1233, [ubi heredem legitimum cognoverat: Peronam emit:] quibus declarat, se Regi clientelam jurasse de comitatu Bononiæ, tamquam de hereditate materna, & de comitatu Domni-Martini, tamquam de hæreditate ex parte patris. Ex quo aperte videtur consequi, heredes prædicti Raynaldi comitis juri suo fuisse restitutos. Manet igitur, ait Cangius, solvenda difficultas, cur Rex hunc Mathildis comitatum detinuerit, quemque in finem hæ litteræ essent petitæ. De litteris respondeo, eas datas Mathildi, ut ditiones, quas ex gratia obtinuerat, ad heredes posset transmittere, adeoque per has litteras jus heredum Raynaldi comitis revixisse, indeque permissum esse Mathildi, ut litteris clientelæ * citata verba insereret. Cum autem hæc facta essent longissimo tempore ante mortem Mathildis, dum juvenis erat Ludovicus, contingere potuit, ut hæc omnia post obitum Mathildis ignorarentur a Ludovico, ejusque ministris, nec invenirentur hæ litteræ, quas negligenter custoditas fuisse, confractio sigilli satis demonstrat. Rex igitur, cum sciret comitatum initio concessum Mathildi, ut rediret ad coronam; ignoraret vero gratiam deinde adjectam; comitatum detinuit, donec jus suum probasset Raynaldus de Trie, qui, fratre Matthæo interim sine prole defuncto, heres erat legitimus. Hisce Cangii dubitationi satisfactum opinor. Porro qui tam facilis erat ad aliena restituendum, non negligebat limites regni sui proferre, dum id ferebat occasio; nam eodem fere tempore Peronam, de qua lis erat exorta, pecunia emptam coronæ adnexuit, conciliatis una opera litigantibus, ut Chaizius habet pag. 507.

[958] Docuit etiam hoc anno Ludovicus, quam tardus esset ad nova onera subditis suis imponenda, quantoque id faceret consilio, cum summi Pontificis ea de re sententiam audire voluit. [consulit rursus Clementem de vectigalibus imponendis,] Agebatur de oppido ædificando ad Aquas-mortuas in commodum mercatorum, aliorumque, præsertim in Palæstinam solventium. Unde æquissimum erat, ut, qui commoda illa perciperent, ad onera etiam manum admoverent. Nihilominus Clementem consuluit Sanctus, ex cujus responso rem plenius lector percipiet. Sic igitur ille rescribit col. 405: Cum in portu, qui Aquarum mortuarum vulgariter appellatur, in Nemausensi diœcesi, turrim dudum exstruxeris opere sumptuoso, ut tam peregrini, quam etiam mercatores, in Terram sanctam exinde profecturi, cum rebus suis salvi persistere valeant in eodem: nec eorum possint ad plenum commoditas & securitas procurari, nisi locus fiat ex concursu inhabitantium populosus, interpellatus es pluries & a pluribus, ut audivimus, & rogatus, ut ibidem competens loci spatium murorum ambitu claudi facias, infra quem possint incolæ domos constituere, quæ non solum ab hostium eos reddant tutos incursibus, sed etiam a ventorum prosecutione deffendant, qui dum undique flatu libero locum pulsant, arenarum cumulis excrescentibus, inhabitabilem eum reddunt.

[959] [ad condendum oppidum Aquarummortuarum; quo consentiente;] Et ne vel ex loci clausura, vel ejusdem custodia prægraveris; placet, ut dicitur, mercatoribus tam in Montepessulano quam in locis insignibus adjacentibus constitutis, quod de mercibus in eumdem portum per mare causa mercimonii inducendis, vel educendis, ex eo vectigal competens imponatur, a te, & tuis posteris recipiendum ibidem. Sane quamvis aliquibus videatur, quod tu tamquam Rex in regno proprio hoc possis statuere cum evidenti venientium & transeuntium utilitate, vel potius necessitate pensata: ut tamen eo procedas tutius, quo nostrum consultius super hoc requisisti consilium, & assensum. Nos igitur, qui loci situm & statum oculata fide cognovimus, & ab olim optavimus ibi fieri villam bonam pro commoditate multorum, præsertim cum in mari Mediterraneo nullum alium portum habeas regni tui peregrinis accommodum, qui præ cæteris fidei zelo succensi ad Terræ sanctæ subsidium sæpius se accingunt, tuæ Celsitudini tenore præsentium indulgemus, ut prælatis Narbonensis provinciæ, & vicinis loco baronibus, Montispessulani consulibus, & locorum comitatibus adjacentium ad tuam vel illius, quem ad hoc illuc mittendum duxeris, evocatis præsentiam, de consilio illorum possis statuere, quod tam pio negotio videbitur opportunum, provisurus attentius, ut & moderatum vectigal imponatur ibidem, & futuris temporibus nequeat augmentari. Datum Viterbii XI Kalendas Octobris anno II; id est Christi 1266.

[960] [oppidum illud Regis cura structum.] Hanc Clementis epistolam jam ediderat Catellus in Monumentis historiæ Septimaniæ pag. 339, ubi inquirit, an Aquæ-mortuæ sint Fossæ-Marianæ, a Plinio aliisque commemoratæ, uti putaverunt aliqui. Errorem hunc refutat Adrianus Valesius in Notitia Galliarum pag. 29 his verbis: Hunc portum Joannes Olivarius Fossam Marianam a veteribus geographis vocatum esse ait magno errore, cum Fossam Marianam Mella, Plinius, Æthicus, aliique trans Rhodanum in provincia Viennensi fuisse doceant; Aquæ mortuæ sint citra ostia Rhodani in provincia Narbonensi prima, vel Septimania. Cura igitur Ludovici oppidum istud est constructum, licet auctores vix aliquid ea de re commemorent: nam dubitare non possumus, quin Rex propositum suum exsecutioni mandaverit, cum oppidum videamus, nec alium illius noverimus auctorem. Verum portus ille deinde, postquam regni limites ad mare Mediterraneum protensi fuerunt, paulatim negligi cœptus, ubi non defuerunt alii magis commodi. Hinc portus ille ne notus quidem hoc tempore: nam, ut subdit Valesius, nunc Aquæ mortuæ alluuntur quidem stagno, usque ad muros accedente, cui nomen suum debent, sed a mari millia passuum circiter duo, seu semileugam, absunt. Portu itaque carent, qui arenis a Rhodano invectis obstructus esse dicitur.

[961] Benevolentia Regis erga religiosos aliquot fecit, [Rex religiosos aliquos decimarum solutione cupit eximi: consilium crucem rursus sumendi Clementi aperit:] ut eos cuperet eximi a decimis, fratri suo Carolo persolvendis, idque significaret Clementi; cumque ille hoc Regi negare nollet, & Carolum ægre laturum sciret, eas ex sua pecunia solvi jussit, col. 413 ita scribens legato suo: Sed tamen volumus & mandamus, quod explores secretius, ad quam summam decima fratrum Prædicatorum ascendit, & eam de nostro solvi facias, prædicto Rege Franciæ penitus ignorante. Hæc III Idus Octobris. Postridie vero, nuntiis Ludovici acceptis, qui Clementi secreto indicasse videntur, illum crucem rursum suscipere decrevisse ad expeditionem transmarinam, immenso gaudio se perfusum scribit, divinoque consilio factum, ut de finibus tam remotis utriusque concurrerint voluntates. Deinde Regem ad exsequendum propositum hortatur col. 415 hunc in modum: Age ergo viriliter, Fili carissime, fili benedictionis & gratiæ, & post conceptum laudabilem laudabilius pariens, mittas manus ad fortia. Aderit enim tibi Dominus, & ejusdem Vicarius tuis invigilabit pro viribus commodo & honori. Eodem die ad legatum scribens, clarius aperit consilium Regis crucem suscipiendi: ex quo colligimus hanc præcipuam fuisse causam, cur Aquas-mortuas ædificare decrevisset. De subsidio interim in Palæstinam mittendo egit iterum per litteras Clemens VI Idus Novembris.

[962] Eisdem litteris, quas habemus col. 426, pacem inter comites Barrensem & Luxemburgensem conciliandam commendat Ludovico his verbis: [rogatus a Clemente, pacem componit inter comites Barrensem & Luxemburgensem,] Verum quoniam inter dilectum filium nobilem virum Barrensem & Luceburgensem comites guerram intelligimus gravem esse ortam, ad pacem inter eos celeriter reformandam dare te convenit operam efficacem, ad quod dictus P. * cambellanus, sicut libenter, sic & utiliter laborabit. Aggressus est Ludovicus non segniter, quod rogabat Pontifex, ac feliciter perfecit: quamvis eo usque res esset progressa, ut Barrensis Luxemburgensem comitem sororium suum jam haberet captivum, teste Joinvillio num. 246: nam misso Petro cubiculario suo Luxemburgensem vinculis exemit sine pretio: deinde arbitrio suo omnem eorum controversiam composuit. Quin & regem Navarræ, qui ad bellum contra comitem Barrensem accesserat, arbiter ab utroque electus, cum eo conciliavit; atque arbitrio suo bellum cruentum brevi terminavit, uti latius relatum invenies apud Chaizium pag. 559 & seqq., qui hæc anno 1268 perfecta esse scribit, Regemque ea de causa Remos profectum.

[963] Hoc modo pro sua, qua apud omnes valebat principes, auctoritate, rem tantam Rex pacificus ad felicem perduxit exitum. Præterea aliud bellum, [inducias vero inter reges Angliæ & Navarræ.] inter affines sibi principes exortum, hoc anno per inducias sedavit. Erant hi Henricus Angliæ rex, cui adhærebat filius Eduardus, & Theobaldus Rex Navarræ, gener Ludovici, qui propter Baionam præcipue, ait Chaizius pag. 509, bello invicem impetebant. Verum cum pars utraque legatos misisset Parisios ad Ludovicum, ut induciæ inirentur, atque ita quidem, uti apparet ex litteris assignandis, ut Sancto Regi conditiones componendi præcipua relinqueretur cura, induciæ, triennio post sequens Pascha duraturæ, ejus industria pactæ sunt, quas deinde sua auctoritate & litteris confirmavit, quemadmodum in ipsis Regis litteris descriptum invenies apud Martenium tom. 1 Anecdotorum Col. & seqq., quæ datæ leguntur Anno Domini MCCLXVI die Lunæ ante Natale Domini.

[Annotata]

* al. Poleti

* Dammartin

* hommage

* Petrus

§ LXXVI. Anno 1267 crux denuo sumpta; decimæ hac de causa in triennium per Pontificem obtentæ: tentata concordia inter Venetos & Genuenses: tributum Gallis imperatum.

[Ludovicus, consulto & approbante demum Pontifice,] Quamquam S. Ludovicus propter urgentia regni negotia ex Palæstina in Galliam est reversus, numquam tamen animum deposuisse videtur eo aliquando remeandi. Hinc frequentia illuc missa subsidia; hinc, teste Gaufrido, sumptus aulæ restricti, mirantibus cunctis, qui propositum ejus ignorabant. Hac etiam de causa tanto studio laborasse videtur, ut pacem undique in regno suo, ubi erat, curaret servandam; ubi deerat, conciliandam. Noluit tamen subito, inquit Gaufridus num. 57, aggredi tantum opus ex motu proprio cordis sui. Unde per secretum nuncium & discretum humiliter & devote consuluit super hoc felicis recordationis dominum Clementem summum Pontificem, qui tamquam vir prudens in principio reformidans, diuque deliberans, tandem benigne consensit, ac pium propositum approbavit. Fecit id Clemens anno præterito per litteras jam citatas num. 961, in quibus præcedentem dubitationem suam ipse sic insinuat: Pœnitentes siquidem responsionis illius, quam tibi per alias litteras seceramus, intimis cruciabamur angustiis: epistolam revocatoriam, præsentibus interclusam, manu propria scripseramus, parato jam nuntio ad easdem tibi sine aliqua dilatione mittendas. Hæsitaverat tamen animus, & aliquamdiu missionem suspenderat, sed dictorum nunciorum adventus scrupulum dubitationis amovit, & protinus eas dedimus tuis nunciis per expeditiorem cursorem tuæ Celsitudini perferendas. Hinc colligimus Clementem initio consilium Regis improbasse, postea hæsisse dubium, ac demum probasse.

[965] [in regni comittis crucem iterum assumit cum tribus filiis,] Confirmatus ergo in proposito suo Ludovicus, post quædam regni negotia in curia demore absoluta mense Februario, omnes regni sui proceres convocavit hoc anno ad comitia, circa medium Quadragesimæ celebranda. De hisce comitiis Chronicon Rotomagense in Bibliotheca Mss. librorum apud Labbeum tom. 1, pag. 376 sic habet: Ad parlamentum Parisius convocati sunt omnes milites regni Francorum, & fuit celebratum die Jovis ante Lætare Jerusalem, (id est XXIV Martii, uti ex Paschate, quod in XVII Aprilis incidebat, colligitur) in quo parlamento crucesignatus est Ludovicus Rex, & filius ejus primogenitus, & multi alii. Comitia uno die serius habita, ait auctor Chronicæ Normanniæ, duobus Joinvillius num. 257; at modica hæc temporis diversitas insinuat potius, illa ad plures dies protracta esse, quam auctores invicem esse contrarios.

[966] Porro memoratus auctor Chronicæ Normanniæ, editus inter Scriptores Normanniæ a Chesnio, [multosque nobiles cum oratione publica,] pag. 1011 addit aliquid, ad permovendos ad expeditionem, suscipiendam animos a Rege factum, quod prætermiserunt ceteri; verba itaque illius subjungo: Ludovicus Rex Francorum comitum, baronum, militum, & omnium regni sui nobilium militiæ secularis, parlamentum parat Parisius in Quadragesima, ad festum Dominicæ Annunciationis, & coram omnibus cruce facta, & coronam de capella sua gardino suo apportans, ea die cum primogenito suo Philippo, & aliis duobus filiis suis, scilicet Joanne, & Petro crucem assumpsit, in quo loco plurimi nobilium crucem assumpserunt, scilicet comes Britanniæ, comitissa Flandriæ, comes Vindocinensis, & comes de Augo in Normannia, & plures alii nobiles & magnates. Gaufridus in Vita num. 58 coronam spineam a Ludovico allatam tacet, zelum tamen Sancti satis commendat, dum scribit, exhortationem efficacem & plurimum gloriosam .. coram cunctis, qui aderant, habitam, multaque ad omnes animandos gratiosissime ab eo dicta.

[967] Nec modo publica hac oratione, sed privatis etiam sermonibus familiares suos ad crucem sumendam hortabatur Rex sanctus, [tum privatis sermonibus ad id inducit:] uti de se testatur Joinvillius num. 257, licet permoveri non potuerit, ut id faceret. Nangius pag. 383 plures deinde Regis exemplo cruce signatos narrat, Ex quibus, inquit, tantummodo majorum ponimus nomina ad tædium legentium evitandum: Alphonsus frater Regis comes Pictaviæ & Tholosæ, Theobaldus rex Navarræ comesque Campaniæ palatinus, Robertus comes Atrebati, & Guido comes Flandriæ, Joannesque filius comitis Britanniæ, qui filiam regis Angliæ duxerat in uxorem, multique alii nobiles, quorum nomina silentio reprimuntur. At non sine rerum gestarum ordine perturbato hæc scripta a Nangio; nam Alphonsus Regis frater, Guido comes Flandriæ, & Joannes Britanniæ comitis filius, jam ante Ludovicum cruce se signaverant, quemadmodum docent litteræ Clementis variæ apud Martenium, nimirum col. 381, 385, 389, & alibi.

[968] Porro Ludovicus post sumptam crucem, rem Pontifici significavit, [Clemens, rogante subsidium Rege,] ab eoque subsidium postulavit ex reditibus ecclesiasticorum in Gallia. Pontifex vero, laudato Regis proposito, & decimas redituum ecclesiasticorum in Gallia ad triennium concessit, & ditiones Regias, aliorumque cum ipso crucesignatorum sub protectione Sedis apostolicæ esse voluit. Constant hæc ex litteris Clementis, quarum binas, III Nonas Maii datas, exhibet Raynaldus ad hunc annum, alteras ad Regem, ad legatum alteras. In hisce num. 52 ita de Rege scribit: Sane in succurrendi prædictæ terræ proposito, quod habemus, charissimus in Christo filius noster Rex Francorum illustris (in quo indeficientem constantiæ murum, & inconvulsum parietem in defensionem suam contra quoslibet impetus semper devotio, ac religio reperit Christiana) propriam nostro conformans desiderio voluntatem, auditis singultuosis suspiriis Terræ illius de imminentibus eidem intolerabilibus angustiis & pressuris; circa illam misericordia multa motus, tamquam strenuus Christi pugil, ac magnificus Christianæ fidei propugnator, ad liberationem ipsius Terræ animum erigens; mente devota suscepit vivificæ crucis signum, & ad vota properans persolvenda, disponit in proximo cum ingenti comitatu, baronum, nobilium, & aliorum multitudine, prævio salutis angelo, transfretare.

[969] [illius pietatem multis laudat,] Ac exuberantis sui fervorem affectus demonstrans ex operibus evidenter, primogenitum, & duos ex aliis natis suis crucis voluit charactere insigniri; proli non parcens propriæ, nec illam periculis & laboribus dubitans exponere, ut extremæ præfatæ Terræ necessitati possit copiosius subvenire… In quo ipsum Regem eo speramus acceptius Deo servitium exhibere, quo idem, velut carbo ignitus mortuos carbones accendens, & velut cortina cortinas trahens, ad prosequendum hoc salubre negotium, plures animat & invitat. Ad quod, ejus sectando vestigia, procul dubio inducuntur; dum tantum Principem pro æterni Patris contumelia vindicanda non solum in persona laborare propria, sed & sobolem suam tam inclytam, tamque adhuc ætate teneram, affectu (quo genitores in filiorum afflictionibus plus interdum cruciari assolent, quam etiam in seipsis) deposito, & dilectioni Dei, cui super omnia placere satagit, ejus totaliter debitis obsequiis postposito, tot diversis, hac occasione inevitabiliter incumbentibus, mandare periculis intuentur…

[970] [decimas redituum ecclesiasticorum in triennium concedit;] Et quoniam ad hujusmodi laudandum negotium, quod memoratus Rex pro divini timore nominis, & amore suscepit magnanimiter promovendum, sumptus fere innumerabiles requiruntur; nos optantes illi ad hoc opportunæ subventionis auxilium non deesse, decimam trium annorum omnium redituum, & proventuum ecclesiasticorum in toto regno Franciæ, (illis, qui ad loca quævis Hospitalis S. Joannis, & domorum militiæ Templi Jerosolymitani, ac S. Mariæ Theuronicorum; sive ad ecclesiasticas personas, signo crucis assumpto, in primo generali passagio in prædictæ Terræ personaliter subsidium profecturas, quas ab hujusmodi præstatione decimæ a tempore susceptæ crucis ipsius haberi volumus excusatas, pertinent, dumtaxat exceptis) in subventionem prælibati negotii Regi præfato per nostras sub certa forma litteras jussimus exhiberi. Post quæ memorato legato, S. Cæciliæ Cardinali, illas decimas colligendi committit provinciam.

[971] [ac ditiones Regis, aliorumque crucesignatorum sub protectione vuli esse Sedis apostolicæ:] Alias Clementis litteras, aliquot diebus serius ad ipsum Regem datas, recitavit Cangius in Observationibus ad Historiam Joinvillii pag. 116, in quibus sic Ludovicum affatur: In spiritu pietatis mentem tuam ad Christum, Fili charissime, conscendisse percipimus; nam dum in terris corpore militas, cælestem militiam, ad quam suspiras, animo contemplaris. Hic profecto labores amplecteris, ut ibi quietis perpetuitate læteris. Hic etiam indefessum & pervigilem exhibes, ut ibi percepto gloriæ præmio, veluti magnificus triumphator exultes. Deinde, laudato pluribus verbis ejus proposito, postulatis aliis annuit his verbis: Ut igitur votum tuum eo efficacius prosequi valeas, quo magis fueris Apostolico favore munitus, postulationibus tuis favorabiliter annuentes, regnum Franciæ, comitatus, & cætera loca tibi subjecta, nec non terram illorum, qui tecum in subsidium prædictum accesserint, quamdiu in prosecutione hujusmodi negotii fueritis, sub B. Petri & nostra protectione suscipimus, & præsentis scripti patrocinio communimus. Addit excommunicationem contra eos, qui ditiones illorum crucesignatorum vexare auderent, sicuti latius ibidem legi potest.

[972] Postremus hic Pontificis favor, ut nemini erat oneri, [concessioni decimarum repugnat trium provinciarum clerus,] ita gratus omnibus accidit. Non æque grata erat Gallicano clero, suorum commodorum, quam rei Christianæ tuendæ cupidiori, ut loquitur Raynaldus num. 55, decimarum concessio: verum huic acerrime repugnavit. Nam, ut habet Chronica Normanniæ, apud Chesnium ante laudatum pag. 1012, audito, quod Ludovicus Rex Francorum a Papa peteret decimam in subsidium Terræ sanctæ, procuratores cathedralium ecclesiarum regni Franciæ Parisius in unum convenerunt, & pluribus tractatibus habitis, tres provinciæ, scilicet Remensis, Senonensis, & Rothomagensis, solemnes procuratores ad Papam mittunt cum litteris sequentibus, quas subjunxit. Verumtamen, cum apud Clementem per legatos suos ostenderet Ludovicus, æquum esse, ut ecclesiastici aliquid commodis suis detraberent, quando principes non modo rem suam familiarem impendebant, sed vitam quoque exponebant periculo, nihil hæ litteræ, nihil verba procuratorum litteris duriora profuerunt. Quin imo Pontifex, ut subdit auctor, cum magna austeritate nuncios ecclesiarum suscepit, & dure locutus ad eos, nihil acto de negotio ecclesiarum, absque honore remisit, decimamque dari Regi per triennium confirmavit, magnisque minis & terroribus rebelles compescuit.

[973] Testantur id Clementis litteræ apud Martenium col. 522, [quem refutat, & reprehendit Pontifex.] ubi ad legatum suum hac de re ita scribit: Sane nuper recepimus dilectorum filiorum decanorum & capitulorum Remensis, Senonensis, & Rothomagensis ecclesiarum, & suffraganeorum suorum procuratores, & litteras, voce nobis & scripto plurima proponentes.. Conclusionem petitionis suæ in suarum serie litterarum multis prius instruxerant argumentis, quorum quædam in dubiis, quædam in falsis, quædam in prorsus impertinentibus fundabantur. Verum dicti procuratores litterarum narratione simplici non contenti, subjunxerunt expressius aliqua, quæ conceptam malitiam detegerent, inter cetera verba blasphemiæ proponentes, quod si decimam concederemus petitam, mallent dicta capitula excommunicationum sustinere sententias, quam in hoc casu nostris obedire mandatis, cum apud ipsos communiter diceretur, quod non cessaret exactio tributorum. Nos igitur insolentiam contemptorum merito contemnentes, litteras litteris, & verbis verba reddidimus, supplicationem ipsorum, quam jam gratia nostra Regi facta prævenerat, repellentes, & appellationem a te interpositam, quia supplicationes eorum non admiseras, prout asserunt, reprobantes, cum sit nostrum immobile, fixumque propositum dictam gratiam executioni mandare, non obstante appellationis cujuslibet, vel contradictionis objectu. Epistolam Clementis ad ipsa capitula datam, qua eorum rationes solide refutat, appellantesque acriter ab exemplo Regis, aliorumque crucesignatorum perstringit, lector inveniet apud Raynaldum num. 55, & seqq.

[974] [Crucem a Rege susceptam ad varios scribit Clemens: subsidium in Palæstinam missum:] Interim dum hæc agebantur, summus Pontifex Græcum imperatorem de pio Regis proposito certiorem facit, uti & regem Armeniæ; hunc in spem erigens, illum ad expeditionem contra infideles excitans, non sine insigni Regis commendatione, sicut epistolæ docent apud Martenium col. 468 & seqq. Imo & ad potentem Tartarorum principem, qui se Christianum dicebat, idem perscribere voluit, apud Raynaldum num. 70. Ludovicus vero, cum sciret omnia ad discedendum parari non posse brevi tempore, tempusque expeditionis necdum esset fixum, ad periclitantes in Palæstina Christianos militum subsidium destinavit. Testatur id Clemens in litteris ad legatum Siciliæ, col. 465 ita scribens: Tempus autem passagii (crucesignatorum) nondum scitur, sed subsidium militum ad Terræ sanctæ sustentationem interim destinatur.

[975] [concordia inter Venetos & Genuenses frustra tentata:] Præterea ad expeditionem suam promovendam Ludovicus una cum Pontifice, & Carolo fratre Siciliæ rege, pacem conciliare studuit inter Venetos & Genuenses, quorum bellis ingentia detrimenta res Christianorum patiebatur in Syria. Legatos autem a tribus memoratis principibus missos hunc in finem ad Raynerium Zeno Venetorum ducem, testatur Andreas Dandulus in Chronico, tom. 12 Scriptorum rerum Italicarum col. 375, ubi culpam pacis non factæ in Genuenses rejicit, rem ita enarrans: Nunc etiam legati Papæ, & Ludovici Regis Franciæ, & Caroli regis Siciliæ, Venetias accedentes a duce requirunt, ut Terræ sanctæ compatiens, ad quam idem Ludovicus jam proficisci decreverat, ambasciatores * pro tractanda cum Januensibus pace seu tregua secum mittit *, quorum requisitioni assentiens dux, Joannem Dandulo, Marcum Quirino, & Federicum Justiniano, de sua intentione informatos, cum illis mandavit Januam. Sed Januenses elati requisitionem Papæ & regum despiciunt, & ambasciatores Venetorum inconvenienter recepti ad propria redeunt. Ita ille, cujus si chronologiam sequimur, jam anno præterito hæc gesta fuerint, verum res ipsa magis suadet, post crucem a Ludovico sumptam facta esse. Ut ut est, repetitam anno 1268 hanc legationem narrat idem auctor col. 376, sed irrito item conatu.

[976] [tributum pro sacra expeditione] Ad promotionem etiam expeditionis sacræ spectat tributum, quod impositum hoc anno a Ludovico ad necessariam tantæ rei pecuniam colligendam, narrat Chaizius a pag. 540. Raro id tunc temporis fiebat in Gallia, nec nisi in necessitatibus urgentibus; ac ne tunc quidem omnes tributum pendebant, sed excipiebantur nobiles, aliique nonnulli, quorum privilegia omnino servata voluit Sanctus in hac tributi impositione, quam alibi subsidium per Regem petitum, alibi donum concessum vocari, ait laudatus Chaizius. Excepit insuper a collatione hujus tributi omnes illos, qui labore manuum victum sibi debebant acquirere; ac diligentissime cavit, ne fraude exactorum alii premerentur graviori onere, alii immerito eximerentur. Formam ipsam, quam in descriptione tributi observatam voluit, accipe ex Acherio tom. 3 Spicilegii pag. 663, ubi his describitur verbis: Eligantur per consilium sacerdotum parochialium, & aliorum virorum religiosorum, necnon & burgensium, & aliorum proborum virorum de communi ipsorum usque ad quadraginta vel triginta, boni viri & fideles, vel plures, aut pauciores, secundum quantitatem ipsarum villarum: & illi, qui sic electi fuerint, jurabunt super Sancta, quod ipsi de ipsis, vel de aliis probis viris earumdem villarum eligent usque ad duodecim de illis, qui meliores erunt, ad dictam talliam assidendam *,

[977] Et illi duodecim nominati ab eis jurabunt super Sancta, quod bene & fideliter assidebunt dictam talliam, [Gallis imperatum:] nec parcent alicui, nec aliquem gravabunt odio vel amore, pretio vel timore, seu quocumque alio modo: & assidebunt dictam talliam ad libram æqualiter, & valor immobilium appretiabitur ad medietatem mobilium in assisia prædictæ talliæ. Eligentur etiam simili modo cum prædictis duodecim alii quatuor boni viri, & scribentur nomina eorum, secreto tamen, ita quod eorum electio non publicetur aliquibus, sed sub secreto habeatur, quo usque illi duodecim assiderint, sicut prædictum est, talliam prædictam. Quo facto, antequam publicetur tallia, vel aperiatur scriptura facta super tallia prædicta: illi quatuor sic electi, juramento ab ipsis præstito de illis duodecim fideliter talliandis, sub forma prædicta assidebunt talliam competentem. Ita Rex prudentissimus, ut onera, quæ non nisi cogente necessitate imponebat, omnibus incumberent æqualia.

[Annotata]

* i. e. legatos

* mittat

* i. e. censum taxandum

§ LXXVII. Controversia quædam cum Pontifice: adest sanctus Vezeliaci translationi reliquiarum, quas splendide exornat: Philippum filium cum aliis militem creat: consuetudinem perniciosam tollit, &c.

[Cum præbenda quædam Remensis collata esset] Chaizius pag. 548, aliique scribunt, dissensionem Ludovicum inter & Clementem fuisse ob collationem præbendæ cujusdam, quæ vacabat per promotionem Joannis de Courtenay electi archiepiscopi Remensis. Neque negaverim aliquid revera fuisse controversiæ; verumtamen rem eo peractam modo, quo ab illis descripta legitur, non perspicio. Quin potius plus videtur obtulisse Clemens Ludovico, quam ille uti voluerit ad jus suum tuendum. Porro totum hoc negotium habetur ex binis Clementis litteris, quas varie interpretantur varii. Priores, mense Decembri anni 1266 ad Regem datas, recitat laudatus sæpe Martenius col. 432 hunc in modum: Latere tuam nolumus Celsitudinem, quod dilecto filio J. * Remensi electo de nostrorum fratrum consilio confirmato, nos dilectum filium nostrum G. tituli S. Marci presbyterum Cardinalem favore volentes prosequi speciali, ordinationem ejus (lege eidem) dedimus Laudunensis & Remensis, quas electus memoratus habuit, præbendarum: si tamen Remensis a confirmationis electi tempore, quod plurimi afferebant *, ad collationem regiam, sicut de jure, sic de consuetudine non spectabat.

[979] Idem sane Cardinalis dictam præbendam contulit cuidam clerico tali digno, ut asserit, & majori, [auctoritate Clementis; hic Regem rogat, ut se non opponat,] cum multa nos rogans instantia, ut te sollicitis precibus inducamus ad effectum hujusmodi sine tuo in posterum præjudicio tolerandum: quod si tibi placuerit, nostras litteras dabimus de hoc efficaces. Alioquin placeat saltem eidem, omnino cedenti, in favorem Cardinalis ejusdem præbendam de novo concedere memoratam. Nos igitur, qui jus tuum, si de consuetudine illud potes defendere, nec volumus nec voluimus perturbare, Serenitatem tuam rogandam duximus, quatinus per alteram dictarum viarum desiderio satisfacias Cardinalis, & nostro. Quod si tibi non placet, uti te jure tuo sine nostra & Romanæ Ecclesiæ injuria æquanimiter toleramus.

[980] [rem tamen ejus permittens arbitrio.] Hinc patet precibus potius, quam imperio egisse Clementem, liberumque fuisse Ludovico, præbendam vel eidem, vel alteri conferre. Quapropter dubitare vix possum, quin Clemens, quando deinde eamdem præbendam eidem contulit clerico, postquam hic illam resignaverat, id fecerit consentiente Ludovico, atque inter eos convenisse, ut res ita perageretur, quo jura Regis manerent illæsa, sicut illa se velle illæsa declarat Pontifex in epistola mox recitanda. Etenim cum in eadem epistola jus Regis agnoscat, jus Regis illæsum velit, & præbendam se conferre dicat, sibi ipse contradiceret, nisi id ejus faceret consensu. Litteras itaque has, lector, accipe; & diversas aliorum narrationes ad illas, cum superioribus collatas, expende.

[981] [deinde, cum collationem juri suo contrariam diceret Ludovicus,] Editor Martenius col. 521 eas exhibet hoc modo: Cum filius noster G. titulo S. Marci presbyter Cardinalis, auctoritate nostra sibi a nobis oraculo vivæ vocis commissa, præbendam, quæ in Remensi ecclesia per promotionem venerabilis fratris nostri J. archiepiscopi Remensis, tunc canonici ejusdem ecclesiæ, olim dignoscitur vacasse, dilecto filio, magistro Johanni de Villausico, Remensi canonico contulisset: nos collationem hujusmodi ratam habentes & firmam, eam auctoritate Apostolica duximus confirmandam, certo super hoc per nostras litteras executore concesso, qui eumdem magistrum in possessionem ipsius præbendæ auctoritate litterarum dictarum dicitur induxisse. Verum quia tu ea ratione, videlicet quod vacantes conferre in ecclesia ipsa præbendas a tempore, quo eamdem ecclesiam pastoris regimine contingit destitui, donec substitutus illi archiepiscopus, ex regulis juris hujusmodi collationem in præjudicium tuum asseris factam:

[982] [collatio rescinditur prius; deinde præbenda eidem confertur,] Nos, qui a cujuscumque de pusillis quantumcumque minimis scandalo abstinere intendimus, te, quem pro tuis clarissimis meritis internæ complectimur brachio caritatis, super hoc scandalizare nolentes, dilecto filio Dionysio canonico ejusdem ecclesiæ damus sub certa forma nostris litteris in mandatis, ut a dicto magistro Johanne consignationem ipsius præbendæ liberam auctoritate nostra recipere non omittat. Verum cum eidem Dionysio per alias nostras litteras injungamus, ut ab eodem magistro Johanne juxta priorum litterarum nostrarum tenorem, libera ipsius præbendæ consignatione recepta, eam vacantem postmodum præfato magistro Johanni auctoritate nostra per se vel per alium, conferat & assignet; ac eum in possessionem illius inducat & defendat inductum, contradictores, persona tua excepta, per censuram ecclesiasticam, appellatione postposita, compescendo:

[983] Nos quod per præmissa usui, quo in præfata ecclesia circa collationem præbendarum ipsarum uteris, [consentiente, ut videtur, Ludovico, cujus juri per litteras cavetur.] præjudicare nolumus, nec etiam intendimus, has litteras nostras in testimonium sublimitati Regiæ duximus concedendas. Datum Viterbii Idus Septembris, Pontificatus nostri anno III. Cum hæc Clementis epistola novem fere mensibus posterior sit præcedenti, qua collationem Ludovici arbitrio permittit, eumque precibus solum inducere conatur, ut præbendam alteri non conferat, id ipsum tamen æquanimiter se laturum scribens; vehementer mutatum fingat Clementem necesse est, qui hæc eum fecisse existimat, invito Rege; atque eo quidem tempore, quo summa inter eos erat animorum conjunctio. Hinc non satis utramque epistolam considerasse videntur, qui dissensiones hic sibi finxerunt & pugnas, cum Sanctus id unum studuisse videatur, ut juri suo caveretur modo, quo fieri posset, magis commodo, suæque in summum Pontificem observantiæ magis consentaneo. Nunc ad alia hujus anni gesta progrediamur.

[984] Inventum erat in cœnobio Vezeliacensi in Burgundia corpus alicujus Sanctæ, [Assistit Sanctus translationi reliquiarum Vezeliaci,] quod putabatur S. Mariæ Magdalenæ, sicuti late exposuit Sollerius noster in Actis ejusdem Sanctæ tom. V Julii pag. 207 & seqq., probare deinde conatus, traditionem hanc Vezeliacensem non satis solido niti fundamento. At hæc disputatio ad sanctum Ludovicum non spectat. Porro invento corpore, ut ibidem in Actis inventionis narratur pag. 210, domini episcopi, & abbas prælibatam sanctarum reliquiarum inventionem piissimo ac sanctissimo Regi beatissimo Ludovico tunc temporis regnanti, personaliter nuntiaverunt. Qui quidem beatissimus Rex glorificans Deum ex eo, quod suis temporibus præfatæ sanctissimæ reliquiæ fuerant inventæ, diem statuit & ordinavit, videlicet vigiliam B. Marci Euangelistæ anno Domini millesimo ducentesimo sexagesimo septimo, una [cum] reverendissimo patre ac domino Symone Cardinale, tunc in Francia apostolicæ Sedis legato, ad præfatas sanctissimas reliquias solenniter relevandas, ad quod etiam ipse piisimus ac beatissimus Rex una cum prædicto legato personaliter præsens fuit cum multis proceribus: nimirum tribus filiis, genero Navarræ rege, aliisque ibi relatis. Voluit itaque Rex sanctus post crucem sumptam hac pietate Sanctorum promereri favorem.

[985] Quanta autem munificentia hasce reliquias curaverit exornandas, [easque splendide exornat: harum parte accepta,] quasque vicissim reliquias donaverit monachis, a quibus harum partem acceperat, declarat Regis ipsius epistola, ibidem subjecta, his verbis: Ludovicus Dei gratia Francorum Rex, dilectis sibi in Christo abbati, & conventui Viziliacensi salutem, & sinceram in Domino caritatem. Mittimus vobis per dilectum & fidelem clericum nostrum magistrum G. archidiaconum in ecclesia Paris. latorem præsentium, pretiosum brachium beatissimæ Mariæ Magdalenæ, & genam ipsius una cum tribus dentibus, quæ in octavis Paschæ ultimo præteritis, cum nos solenni ejusdem B. Mariæ translationi interfuimus, nobis apud Viziliacum tradidistis, quæ quidem ob specialem devotionem, quam nos & cuncti fideles habere debemus ad ipsam, in vasculis aureis, variis lapidibus pretiosis ornatis, brachium videlicet in vasculo facto ad modum brachii una cum manu, genam vero in alio vasculo, quod ab angelo argenteo deaurato inter manus tenetur, fecimus honorifice collocari; vobis & vestræ ecclesiæ ex parte nostra per dictum archidiaconum præsentanda… Verum cum vos de sacratissimo corpore prædictæ beatissimæ Mariæ Magdalenæ, cum ipsius translationi, ut prædictum est, interfuimus, portionem bonam nobis liberaliter dedissetis, ex quo vobis grates referimus copiosas:

[986] [alias reliquias monachis vicissim donat.] Nos liberalitatem vestram hujusmodi attendentes, vestramque ecclesiam venerando decorare volentes exennio *, de sacratissimis reliquiis nostris, quas jam dudum recepimus de imperii Constantinopolitani thesauro, vobis transmittimus: de pretioso videlicet ligno Dominico, duas de spinis sacratissimæ coronæ Domini, de pannis infantiæ Salvatoris, de ipsius sudario, de veste purpurea, in qua fuit illusus, & de linteo, quo fuit præcinctus, quando pedes discipulorum suorum extersit in cœna: quas quidem reliquias fecimus in manu brachii supradicti reponi. Congruum enim visum est nobis, quod hujusmodi reliquiæ Redemptoris ponerentur cum reliquiis illius sanctissimæ mulieris, quæ tam ardenter dilexit eumdem, & ab eo tam largam suorum recipere meruit veniam delictorum: a qua etiam ipse tam familiariter se tangi permisit. Rogamus igitur dilectionem vestram, quatenus hujusmodi tam sanctas tamque venerandas reliquias cum debito suscipientes honore, ipsas cum ea veneratione, qua decet, conservare curetis: caventes ne prædicta vascula, ac lapides pretiosi, ad ornatum eorum appositi, alienentur imposterum, seu etiam distrahantur. Cæterum rogamus vos, ut in vestris orationibus ac beneficiis * nostri nostrorumque specialem perpetuo memoriam habere velitis. Datæ hæ litteræ Senonibus mense Julio, quibus legati litteræ leguntur subjectæ.

[987] [Philippum, filium cum multis nobilibus] Redux autem ex Burgundia Sanctus, Philippum filium jam natu maximum, ac de inde in regno successorem, militiæ cingulo donavit. In hac autem solemnitate patuit, quanti Ludovicus fieret a suis, quanti ab exteris. Inter plurimos enim eosque nobilissimos, ab eo militia donatos, adfuere, teste Chaizio pag. 378, Edmundus regis Angliæ filius, & filius regis Aragoniæ, qui Sanctum in hac cæremonia parentibus regibus prætulerunt: Galli vero suum in Regem amorem ingentibus gaudii signis testatum reddiderunt. Audi Chronicam S. Stephani Cadomensis inter Scriptores Normanniæ apud Chesnium pag. 1021: Anno MCCLXVII fuit Philippus filius Ludovici Regis Franciæ … apud Parisius armis militaribus noviter insignitus in die sancto Pentecostes. Et tanta lætitia Parisius utriusque populi facta est, quanta antea audita non fuerat neque visa.

[988] [militem creat,] Addo verba Nangii pag. 378: Anno sequenti, inquit, scilicet anno Domini MCCLXVII in Pentecoste, prælatis & baronibus fere totius regni Franciæ Parisius congregatis, Ludovicus Rex Franciæ, videns filium suum primogenitum Philippum juvenem fortem & probissimum, atque Robertum nepotem suum, filium Roberti fratris sui Attrebatensis comitis, quondam apud Massoram interfecti, eos cum pluribus aliis milites novos fecit; ubi tanta fuit lætitiæ solemnitas, quod populus civitatis Parisiensis ab omni opere vacans, solummodo lætitiæ & exultationi intentus, per octo dies & amplius, civitate per totum cortinis pannorum varii coloris, & ornamentis [Col. 491A] pretiosis mirabiliter palliata *, solemnitatem protenderent. Imo & numisma hac de re cusum, quod hoc modo exhibuit Jacobus de Bie fol. 25.

[989] Adstipulatur his Chronica Normanniæ apud Chesnium laudatum pag. 1011, [qua occasione principes quidam crucesignati:] unde simul discimus, quid hac tanta solemnitate maxime intenderet Sanctus, dum adduntur sequentia: Qua de causa in insula beatæ Mariæ per Simonem legatum & Cardinalem prædicatum est de cruce, & plurimi nobilium crucem ibidem sumpserunt, scilicet rex Navarræ, & cognatus ejus comes Drocensis, cum multa nobilitate militum. Similiter Odo Rigaudus venerabilis Rothomagensis archiepiscopus cum pluribus clericis ibidem crucem assumpsit. Sequenti autem post solemnitatem die piissimus Rex novos hosce milites duxit ad sanctum Dionysium regni patronum, ut habet Chronicon Nangii ad hunc annum, sic & expeditionem suam, & eorum militiam sanctissimo Franciæ protectori commendaturus.

[990] Eodem fortasse tempore factum, quod certe hoc anno contigisse, [sepulcra regum mutatanda curat Dionysiopoli:] subdit Nangius his verbis: Apud sanctum Dionysium in Francia facta est regum Francorum, in monasterio illo per diversa loca quiescentium, per sanctum Regem Franciæ Ludovicum, & Matthæum abbatem illius monasterii, simul adjuncta translatio: & qui erant tam reges quam reginæ de genere magni Caroli descendentes, simul in dextera parte monasterii, per duos pedes & dimidium super terram cælatis imaginibus elevati, positi sunt; & alii procedentes de genere regis Hugonis Caputii *, in sinistra. Ita ille. At breve Chronicon S. Dionysii apud Acherium tom. 2 Spicilegii pag. 497 hæc peracta memorat partim anno 1263, partim 1264: incertum autem utri auctori magis sit fidendum, cum uterque subinde fallatur in tempore designando.

[991] Porro Ludovicus Philippo filio militia donato Aureliam aliasque urbes, [regi Angliæ succurrit, perniciosam consuetudinem abrogat.] quas pag. 543 enumerat Chaizius, ad sustentationem attribuit. Nec obstante expeditionis sacræ cura, comitia consueto tempore habuit, suasque in eis, ac aliorum controversias per se ipse terminavit. Adhæc, comite Glocestriæ in Anglia necdum quiescente, Henrico regi subsidium misit, de quo ita Westmonasteriensis ad hunc annum: Ad regem in Stratfordia commorantem, venerunt de partibus transmarinis comites Boloniæ, & sancti Pauli, secum ducentes cc milites cum sequela. Hoc autem subsidium non parum profuit Henrico ad reliquias rebellionis penitus excidendas. Demum consuetudinem hominum vitæ perniciosam abrogavit Tornaci. Audi verba antiquæ chartæ apud Joannem Cousin in Historia Tornacensi tom. 1, pag. 72 citata: Ludovicus Francorum Rex abrogat an. Domini MCCLXVII consuetudinem civitatis Tornacensis, qua qui propter homicidium exulabat, poterat quatuor libris Parisiensibus in civitatem regredi. Quæ confirmat Cousinus per urbis consuetudinem, qua annis singulis voce præconis prohibitio Ludovici de non restituendo in urbem homicida renovatur.

[Annotata]

* Joanne

* videtur legendum, asserebant

* xenio

* i. e. bonis operibus

* i. e. vestita

* Capeti

§ LXXVIII. Anno 1268 varia cum Pontifice tractata: controversia Ludovici cum Clemente, quem offensum novis beneficiis demeretur: mutui eorum conatus ad promovendum bellum sacrum: leges contra blasphemos latæ.

[Significat Clementi quo tempore statuisset in Palæstinam discedere:] Miserat S. Ludovicus ad Clementem IV priorem Cartusianorum Vallis-viridis, ut de rebus variis suo nomine ageret cum Pontifice. Hic igitur mense Januario anni 1268 litteras ad Regem dedit, ex quibus intelligimus, quænam inter illos tractarentur negotia. Imprimis Regem significasse Clementi, quo tempore expeditionem sacram meditaretur aggredi, insinuat hoc epistolæ initium apud Martenium col. 563: Quæ per filium dilectum R. priorem Vallis-viridis juxta Parisius Cartusiensis Ordinis tua nobis sublimitas intimavit, diligenter audita pleno collegimus intellectu: ad quæ taliter respondemus, quod de passagio est depositum, licet protractio sit in Terræ sanctæ discrimine, tolerandum est tamen, & carebit periculo, si Terra interim provide sustentetur. Significat deinde Clemens se consultum fuisse ab Eduardo Angliæ regis filio de cruce assumenda; verum id ei suadere non potuisse ob vacillantem adhuc Angliæ statum. Attamen Eduardus sub avunculo suo Ludovico cupiebat bellum sacrum inchoare, crucemque ab eo sumptam videbimus postea. Scribit præterea regem Aragonum paratum fore ad transfretationem in Palæstinam, si pecunia non deesset.

[993] [rogat eumdem, ut filios omnes eximat censuris episcoporum, at hoc non obtinet:] Demum præter alia, quæ ad rem nostram parum attinent, recusat Ludovico petitam gratiam, ne filii ejus & nepotes censuris episcoporum subjacerent, sicut Rex ipse ejusque filius Philippus iis erant exempti. Rationem allegat Pontifex, quod episcopi conquererentur de jurisdictione sibi ablata, cui addit querelas ecclesiasticorum de ministris quibusdam regiis. Easdem rationes repetit in epistola alia col. 586, ad iteratam Regis petitionem responsoria, ubi id privilegium Ludovico datum dicit, quia Sedes apostolica de eo specialiter bene præsumebat, aliasque causas allegat his verbis: Sunt enim & reges alii, ac inferiores barones, qui a nobis petentes similia, non absque scandalo sunt repulsi, quos licet tibi credamus meritis impares, male tamen sonat hæc excusatio in auribus eorumdem, ut scilicet in depressionem eorum tuæ laudis titulos attollamus. Non enim omnia omnibus vere placent: sed nec prælati libenter hæc audiunt, ut de tua potius innocentis, quam eorum prudentia ac modestia præsumamus. Plura addit, quæ ibidem legi poterunt.

[994] Quemadmodum Clementi significaverat Ludovicus, [decimæ etiam in quartum annum conceduntur, ut excipiantur distributiones.] quo tempore statuisset discedere, ita convocatis proceribus ad curiam circa festum Virginis Purificatæ, cum crucesignatis juramento se obligavit ad discedendum anno 1270, uti habet Chronica Normanniæ apud Chesnium pag. 1013. Hinc aucta cura necessariæ pecuniæ colligendæ, circa decimas redituum ecclesiasticorum recte ordinandas laboratum fuit. Porro hæ decimæ ita initio fuerant concessæ, ut distributiones quotidianæ non exciperentur: at, conquerentibus ecclesiasticis, Regeque petente, concesserat Clemens, (apud Martenium col. 557) ut distributiones clerici haberent ab hoc onere liberas ea conditione, ut ad solutionem decimarum quartum annum adjicerent, licet adderet in litteris tantam esse Terræ sanctæ necessitatem, ut subsidia augeri deceret potius, quam arte qualibet defalcari: neque hanc exceptionem distributionum mutare deinde voluit Clemens, tametsi id cuperet Ludovicus, ut disces ex illius epistola col. 604.

[995] Etsi tanta esset animorum conjunctio inter Ludovicum & Clementem, [Lis inter Regem & Pontificem] quantam hactenus vidimus, negabat tamen alter alteri subinde, quod justis rationibus concedendum non putabat, nec inde amicitia lædebatur. Verum ut erat uterque ad jura sua conservanda attentissimus, nonnihil hac occasione ortum est controversiæ, aliquid etiam offensionis ex parte saltem Clementis. Petrus de Charny archidiaconus Senonensis electus erat ejusdem ecclesiæ archiepiscopus in locum abdicantis se Guilielmi de Brosse; profectusque ad Clementem, ibidem erat consecratus. Hinc nata controversia juris: dicebat enim Clemens beneficia, quæ in curia Romana vacare contingit suæ se dudum collationi reservasse, ut habet ejus epistola col. 580. At Ludovicus, cujus alioquin erat collatio, hanc reservationem non videtur admisisse: certe postulavit Clementem, ut sibi jus suum conservaretur. Audi litteras Clementis mox assignatas: Ex parte, ait, carissimi in Christo filii nostri Regis Franciæ illustris nobis extitit supplicatum, ut super collatione archidiaconatus Senonensis, quem obtinebat electus, jus suum conservaremus eidem. Ad has preces collationem Pontifex se distulisse scribit, donec archiepiscopus Senonensis ad Regem reversus, de jure Pontificio ipsum plene edocuisset.

[996] Interea dum collationem differt Clemens, eum prævenit Ludovicus, [de collatione archidiaconatus Senonensis:] conferens archidiaconatum Girardo de Ramplion, priusquam ad ipsum rediret archiepiscopus Senonensis. Non dubito enimvero, quin bona fide sic processerit Sanctus, quod jus suum putaret non esse ambiguum, quodque timeret, ne rursum præveniretur a Clemente, ac pacis amore jure suo cedere cogeretur. Attamen, quidquid sit de jure utriusque, de quo disputare non lubet, factum improbavit Pontifex, nec offensionem suam dissimulavit, dum Idibus Junii ad Regem ita scripsit col. 607: In archidiaconatus Senonensis negotio nobiscum curialius agere tua, Fili carissime, circumspecta prudentia potuisset; nec peccabimus, si dixerimus, debuisset: cum pro jure salvando Regio, si quod erat vel esse poterat, viam nobis placuisset eligere generosam, quam acceptam te habere decuisset, cum de illorum numero credaris, qui suam fortitudinem legem justitiæ esse volunt *… Tu ergo, Fili carissime, diligenti meditatione pensabis, an bene feceris, an Patri benevolo vicem dignam rependeris, quod defendi posse non credimus, nisi sacrorum canonum fundamenta totaliter a radicibus evellantur. Nos autem cum adversario, quem nobis constituere voluisti, jus nostrum, prout expedire viderimus, prosequemur. Nihilo segnius causam prosecutus est Clemens, quam scripserat: per litteras enim hisce subjectas sub pœna excommunicationis vetuit Girardo, ne possessionem caperet, priusquam jus suum probasset coram Pontifice. Paruit ille non adeundo possessionem, ac interveniente Clementis obitu, lis pependit usque ad electionem Gregorii X, qui, ut ait Chatzius pag. 552, permisit, ut Girardus possessionem adiret, & fructus archidiaconatus perciperet a tempore collationis Regiæ.

[997] [Clemens amice monet Ludovicum, conqueri quosdam] Porro hæc Pontificis offensio non diuturna fuit; eadem enim deinde apparet animorum conjunctio Ludovicum inter & Clementem. Crediderim moderatissimi animi Regem, quamvis a jure suo defendendo non videatur destitisse, molli responsione iram fregisse Pontificis. Verum & alias eodem die ad Ludovicum litteras dedit Clemens in gratiam episcopi Vivariensis, qui conquerebatur, quod ministri regii in episcopatu suo jurisdictionem exercerent, cum Vivarienses dicerent, non Regi, sed soli imperio se subjectos. Non lubet hujus controversiæ magis quam præcedentis jura examinare, juvabit tamen exhibere initium epistolæ, ut ex illa discat lector, unde orirentur subinde quorumdam episcoporum de Rege sanctissimo, atque in ecclesiasticos benevolentissimo, ad Pontificem delatæ querelæ. Sic itaque scribit Clemens col. 610: Credit mundus, & nos dudum probavimus, quod ex certa scientia nullum deprimis, nullum gravas; sed non omnia scire potes, quæ aguntur in finibus regni tui: sed nec factis ipsis auditis, quo pondere, qua mensura sint facta, sine recta nosse vales indagine. Et idcirco multa plerumque transeunt incorrecta, vel quia ad Magnitudinis tuæ præsentiam, obsistentibus civibus, veritas non permittitur ingredi, vel ingressa non invenit, per quem tibi, qui eam diligis, valeat aperiri.

[998] [de ministris regiis, at Regem simul excusat:] Hæc constantius scribimus, quæ interdum oculis nostris vidimus, & eumdem defectum in nostra curia sæpius experimur, & ex nobis intelligimus, quæ sunt proximi; te & alios principes ad condignam sollicitudinem potius excitantes, quam in eis omissionem aut negligentiam arguentes, cum nos nullo possimus ingenio huic morbo plenum antidotum reperire: nec præcise damnamus in aliis, quod in nobis usquequaque non cernimus emendatum. Plura de his Gaufridus in Vita num. 7 & 8, ubi postquam dixerat, aliquos timuisse, ne ex naturali benignitate remissior esset in corrigendis ministris suis, adjungit se vere credere, paucos esse ex iis ipsis, qui ea de re conquerebantur, quibus non plura obreperent, si ejus loco fuissent constituti. Hæc ad excusationem Sancti dicta sufficiant. Si tamen hæc ipsa fuerunt necessaria, nam non statim fidem quibuscumque querelis adhibendam, norunt prudentes quilibet; & justitiam Ludovici, ejusque in regimine vigilantiam jam sæpe ostendimus, quam & biographi omnes laudant, & late prosequitur Vita secunda cap. 14, & 15.

[999] [hic novis beneficiis demeretur Pontificem;] Non modo non exulceratum fuisse his Clementis monitis Ludovici animum, sed novis etiam beneficiis studuisse ipsius amicitiam alere, probat favor a Sancto in gratiam Pontificis præstitus abbatiæ S. Ægidii, quem non multo post contigisse, colligitur ex litteris Clementis, III Nonas Octobris datis, quibus Regi gratias agit col. 629 his verbis: Natalis soli memores, nuper tuæ Benevolentiæ scripsimus, ut tam monasterium S. Ægidii, quam villam ejus bene tractantes *, & super appellatione, quam a lata per senescallum Bellicardi contra eos sententia interposuerant, earumdem justitiam clementer audires. Sane tua benignitas latius se extendens, non solum justitiam non negavit, non solum non distulit, quin potius debitum universum dicitur remisisse. Nos igitur tantæ gratiæ promptitudinem gratius amplectentes, licet hæc & multa sanctissimo confessori Ægidio pro Dei, & sui reverentia debeantur; quia preces, quas interjecimus, tuum credimus animum ad favoris hujus affluentiam excitasse: tibi proinde ad gratiarum uberrimas actiones assurgimus, monasterium idem & villam Serenitati regiæ denuo commendantes, ut te eis exhibeas sine tua & aliorum injuria favorabilem & benignum, & id ipsum tuis pro tempore ballivis injungas.

[1000] Conjunctis item animis expeditionem sacram promovere satagebat Ludovicus & Clemens. [necessaria ad bellum sacrum cum eo curat.] Hinc concordiam Venetos inter & Genuenses conciliare rursum studuerunt hoc anno; sed incassum, ut dictum est num. 975. Hinc Veneti ab eis ad belli societatem, aut certe ad copias transvehendas invitati, ac deinde Genuenses. Accipe litteras Clementis ad Genuenses, ex quibus hæc discimus: Scire vos volumus, inquit col. 628, quod Veneti nuntiis filii nostri carissimi, illustris Francorum Regis, dederunt responsum, quod cum eis nullam poterant conventionem facere, timentes ne soldanus Babyloniæ, quidquid habebant in Alexandria, occuparet. Unde consulimus & mandamus, quod curetis ad eumdem Regem solemnes nuntios destinari, ut vobiscum passagium suum faciat, & exponatis vos ei tam liberaliter, quod vestrum obsequium debeat acceptare. Datum Viterbii XV Kalendas Octobris anno IV. Porro Veneti legatos post hæc miserunt ad Regem, pactumque cum eo iniverunt ad instruendas quindecim naves, quibus crucesignati transfretarent: exhibet contractum illum Chesnius a pag. 435. Verumtamen necesse est, aliquid postea intervenerit: neque enim Venetorum, sed Genuensium opera usum esse in hac transfretatione Ludovicum, suo loco videbimus.

[1001] Frequenter Clementem consuluerat Rex sanctus circa blasphemias, [Clemens sæpe de blasphemis consultus, mentem suam Regi æperit;] pœnasque blasphemis infligendas. Verum, quod mireris, is mentem suam exponere tardabat: mense enim Aprili sic responderat col. 587: Demum de blasphemiis, & pœnis blasphemantium deliberare volumus, ut respondere certius valeamus. Tandem mense Julio mentem suam per litteras Regi declaravit, teste Cangio in observationibus ad Joinvillium pag. 103. Et 2 Idus Augusti ad generum Ludovici Navarræ regem scribens, postquam multis exposuerat gravitatem illius peccati, hæc demum adjungit col. 623: Ecce, fili carissime, si Scripturam sacram revolveris, alienigenam regem invenies idolis servientem, gravem tamen in illos promulgantem sententiam, qui Deum Sidrac, Misac, & Abdenago blasphemarent. Ecce legimus principem Romanorum, qui vetustas leges enucleans, legum studia suscitavit, in blasphemos hujusmodi graviter fulminasse. Sed fatemur quod in pœnis hujusmodi tam acerbis eorumdem vestigiis carissimum in Christo filium nostrum Regem Francorum illustrem non deceat inhærere: sed aliæ poterunt reperiri citra membri mutilationem & mortem, quæ a dictis blasphemiis temerarios homines poterunt cohibere. Quocirca serenitatem tuam monendam duximus & hortandam, quatenus tuam reputans tui Redemptoris injuriam, prædicto Regi Francorum consulas & suadeas, quod ad regnum suum ab hac labe purgandum salubriter statuat, de suorum consilio procerum, quod ad Dei gloriam & honorem viderit statuendum.

[1002] [hinc Sanctus in regni comitiis leges condit,] Hinc vix ullum mihi videtur dubium, quin leges S. Ludovici contra blasphemos latæ huic anno sint affigendæ, illæque ipsæ fuerint, quas laudatus Cangius exhibet pag. 104, quasque suspicatur legi cuidam severiori substitutas. Rationes hujusce sententiæ meæ allegabo, ubi rem ipsam explicuero. Gaufridus in Vita num. 51 factum enarrat his verbis: Zelo igitur divino permotus (Ludovicus,) & solerter cogitans, qualiter hæc execrabilis noxa posset ad honorem Dei de regno suo radicitus extirpari, habito prius consilio diligenti cum domino Simone sanctæ Ceciliæ presbytero Cardinali tunc apostolicæ Sedis legato in Francia; auctoritate ipsius legati & sua convocati sunt Parisius majores de regno, tam principes, quam prælati; ut super hoc damnabili vitio refrenando, vel potius destruendo, apponeretur consilium, & remedium salutare. Igitur a domino legato facto super hac materia sermone solemni, plurimum efficace, Rex catholicus zelo sancto succensus, ore proprio fecit super hoc exhortationem devotam, & rationibus validis & apertis subnixam. Igitur de communi consilio, & assensu edidit pius Rex generale statutum, quod per totum regnum servari, & promulgari voluit.

[1003] [quibus varias blasphemis decernit pœnas,] Verba statuti non leguntur in Gaufridi scriptis, quæ modo supersunt: verum Cangius ex tabulario regis edidit statuta Ludovici contra blasphemos pag. 104, quæ compendio huc transfero. Præscribunt illæ, ut singulis mensibus; ut minimum, semel in publicis urbium locis voce præconis blasphemiæ prohibeantur sub pœnis statutis, illique, qui blasphemantes audierint aut noverint, teneantur eos deferre ad loci dominum. Pœnæ autem statuuntur pecuniariæ majores & minores pro gravitate delicti: iis vero, qui mulctam persolvere nequeunt, alia decernitur pœna; videlicet ignominia publica, ad quam exponendi erant in scalis; & carcer, ubi pane solo & aqua vitam aliquot diebus tolerarent: hæc iis, qui quatuordecim annos habebant, aut plures. Si qui vero deprehenderentur, qui decem annos supergressi, quatuordecim necdum attigerant, virgis publice cædi jubentur, nisi pœnam pecunia redemissent. His varia adduntur ad exsecutionem urgendam ordinata, atque inter alia juramentum illorum, quibus incumbebat noxios puniendi cura; & pœna eadem contra illos, qui deprehenderentur noxiis pepercisse. Demum Rex sanctus exsecutionem legis ursit, hisce adjectis litteris:

[1004] [quasque, toto regno servandas, promulgat:] Ludovicus &c. tali Baillivo. Cum nos in hoc parlamento Assumptionis B. M. Paris. de assensu baronum nostrorum quamdam ordinationem fecerimus de amovendis blasphemiis, & enormibus juramentis, ac etiam puniendis: quam quidem ordinationem vobis mittimus per latorem præsentium sub contrasigillo nostro inclusam, mandamus vobis, quatenus ordinationem istam per villas, nundinas, & mercata * præconizari, & in vestris assisiis * publicari faciatis, eamque in vestra Baillivia, quamdiu nobis placuerit, teneri firmiter, & servari. Et si forte contigerit aliquem de vestra Baillivia aliquid dicere, seu facere contra Deum, aut beatissimam Virginem Mariam Matrem ejus, adeo horribile, quod de pœnis in prædicta ordinatione positis, ad illud non sufficiet vindicandum: volumus quod, inflicta eidem propter hoc graviori pœna in eadem ordinatione contenta, res deferatur ad nos, & ipse in prisione * nostra nihilominus teneatur, quousque nostram super hoc rescripserimus voluntatem. Partem autem nos contingentem de emendis, quæ provenient in vestra baillivia de blasphemiis, & juramentis hujusmodi, ponetis ad partem * ad nostrum beneplacitum inde faciendum, summam partis ipsius in parlamento omnium Sanctorum nobis reddituri in scriptis, ac etiam relaturi quid de blasphemiis interim erit.

[1005] Ex his litteris discimus pœnas ante relatas ita statutas esse, [corrigitur error eorum, qui has leges ante latas,] ut Regis arbitrio graviores infligi possent, si dilicti gravitas id exigere videretur. Hinc, quando Ludovicus labia blasphemi cujusdam ferro candente aduri jussit, ut subdit Gaufridus; factum id existimo arbitrio ipsius, quod enormis illius blasphemia graviori pœna mulctanda videretur, quam erant, quas dictæ leges commemorant; adeo ut necesse non sit hac de causa præcedentem quamdam legem fingere, nullibi commemoratam, nullibi abrogatam. Legem quidem illam se invenisse putavit Cangius pag. 103 in verbis Clementis jam relatis: Sed fatemur quod in pœnis ejusmodi tam acerbis, eorumdem vestigiis carissimum in Christo filium nostrum Regem Francorum illustrem non deceat inhærere. At vir, alioqui eruditus, mentem Pontificis non est assecutus: neque enim vetat regem Navarræ insistere vestigiis Ludovici, ut intellexit Cangius: sed dissuadet, ne Ludovicus insistat vestigiis legislatorum, quos commemoraverat, ut clarum est ex verbis num. 1001 recitatis.

[1006] Itaque legem illam frustra quæremus ante hunc annum, [aut aliis substitutas scripserunt.] frustra abrogatam suspicabimur, cum numquam fuerit lata; alioquin non suasisset Pontifex, ut aliquid salubriter statueret Rex de suorum consilio procerum … ad regnum suum ab hac labe purgandum, sed ut legibus nimis severis, ac procerum consilio latis, mitiores substitueret. Nec Ludovicus, cum has leges promulgabat per litteras mox datas, præcedentis abrogationem siluisset. Nec consuluisset Pontificem de pœnis contra blasphemos statuendis sub finem anni 1264, ut notavimus num. 950, si, ut vult Chaizius pag. 447, aliique plurimi, jam anno eodem legem tulisset in regni comitiis, ac promulgendam curasset: nedum rursus sub hujus anni initium idem Clementi proposuisset. Dicendum igitur omnino videtur, auctores illos errasse, qui leges Ludovici contra blasphemos latas voluerunt anno 1264, illosque errorem errori adjunxisse, qui leges supra datas præcedenti cuidam legi dixerunt substitutas. Ceterum jam dudum ante hæc tempora blasphemos graviter a Ludovico punitos, discimus ex Joinvillio num. 247: quanto autem studio eos curaverit deinde investigandos & puniendos, latius docet Vita secunda num. 25. Hisce annum concludimus, qui Clementi IV fuit postremus.

[Annotata]

* al. rectius nolunt.

* tractares

* i. e. fora

* i. e. conventibus

* i. e. carcere

* i. e. seorsim

§ LXXIX. An Pragmatica sanctio, quæ sancti Ludovici nomine circumfertur, ab eo sit condita?

[Pragmatica Sanctio nomine S. Ludovici insignita,] Priusquam res gestas hujus anni 1269 ordine recenseamus, examinanda est controversia quædam, inter Gallos ipsos ab aliquo tempore agitata. Exstant apud auctores varios statuta quædam, nomen S. Ludovici præferentia, quæ titulo Sanctionis pragmaticæ non minus hodiedum nota sunt in Gallia, quam fuerunt incognita longo tempore post obitum S. Ludovici. Illa autem hoc ipso anno condita asserunt, qui ea contendunt sancto Regi attribuenda. Porro hæc Pragmatica, dum inventa est, in aliis Mss. sex habebat articulos, in aliis quinque tantum. Hinc inter illos etiam, qui Pragmaticam S. Ludovico attribuunt, de articulo uno lis exorta est, quod aliqui contendant articulum illum rescissum fuisse, alii adjectum; ita ut tres modo sint de illa opiniones: alii enim omnes sex articulos Sancto adjudicant, alii quinque, alii totam Pragmaticam sancto Regi per errorem adscriptam existimant. Itaque, ut major disputationi lux affulgeat, totam Pragmaticam lectorum oculis subjicio, qualis a Labbeo edita est tom. XI Conciliorum col. 907 & 908 sub hoc titulo: S. Ludovici Franc. Regis Pragmatica sanctio, omissis tantum capitulorum titulis.

[1008] [quam hic exhibemus] Ludovicus Dei gratia Francorum Rex, ad perpetuam rei memoriam. Pro salubri & tranquillo statu ecclesiæ regni nostri, necnon pro divini cultus augmento, & Christi fidelium animarum salute; utque gratiam, & auxilium omnipotentis Dei (cujus solius ditioni ac protectioni regnum nostrum semper subjectum extitit, & nunc esse volumus) consequi valeamus; quæ sequuntur, hoc edicto consultissimo, in perpetuum valituro, statuimus & ordinamus.

I. Primo, ut ecclesiarum regni nostri prælati, patroni, & beneficiorum collatores ordinarii, jus suum plenarie * habeant, & unicuique sua jurisdictio servetur.

II. Item ecclesiæ cathedrales, & aliæ regni nostri, liberas electiones *, & earum effectum integraliter habeant.

III. Item simoniæ crimen pestiferum ecclesiam labefactans, a regno nostro penitus eliminandum volumus & jubemus.

[1009] [ex editione] IV. Item promotiones, collationes, provisiones, & dispositiones prælaturarum, dignitatum, & aliorum quorumcumque beneficiorum & officiorum * ecclesiasticorum regni nostri, secundum dispositionem, ordinationem, & determinationem juris communis, sacrorum conciliorum Ecclesiæ Dei, atque institutorum antiquorum sanctorum Patrum, fieri volumus & ordinamus.

V. Item libertates, franchisias *, prærogativas, jura ac privilegia, per inclitæ recordationis Francorum reges prædecessores nostros, & successive per nos, ecclesiis, monasteriis, atque locis piis, religiosis, necnon personis ecclesiasticis regni nostri concessas, & concessa, innovamus, laudamus, approbamus.

[1010] [Labbei] Earum tenore universis justitiariis, officiariis, & subditis nostris, ac loca tenentibus, præsentibus & futuris, & eorum cuilibet, prout ad eum pertinuerit, districte præcipiendo mandamus: quatenus omnia & singula prædicta diligenter & attente servent, teneant, & custodiant, atque servari, teneri, & custodiri inviolabiliter faciant, nec aliquid in contrarium quovis modo faciant, vel attentent, seu fieri, vel attentari permittant; transgressores, aut contra facientes tali pœna plectendo, quod cæteris deinceps cedat in exemplum. In quorum omnium & singulorum testimonium, præsentes litteras sigilli nostri appensione muniri fecimus. Datum Parisius anno Domini millesimo ducentesimo sexagesimo octavo, mense Martio.

[1011] Post hæc ita monet Cossartius cum Labbeo editor: [cum articulo in variis editionibus omisso,] Sic edita est in Bibliothecis Patrum hæc Pragmatica. Editiones ejusdem aliæ sunt, in quibus sunt capitula sex, addito uno, quod ibi quintum locum obtinet, quinto nostro in sextum locum rejecto. Sic autem se habet:

Item exactiones, & onera gravissima pecuniarum, per curiam Romanam ecclesiæ regni nostri imposita, vel impositas, quibus miserabiliter regnum nostrum depauperatum extitit, sive etiam imponendas, vel imponenda, levari, aut colligi, nullatenus volumus: nisi dumtaxat pro rationabili, pia, & urgentissima causa, vel inevitabili necessitate, & de spontaneo & expresso consensu nostro, & ecclesiæ regni nostri.

[1012] Illustrissimus Spondanus ad annum 1268 num. 9 in hunc articulum notat sequentia: [& impugnato a Spondano,] Hoc sane etsi non abnuamus vere nec injuste fuisse a Rege statutum, haud tamen videmus quomodo a plerisque contra Romanam Sedem contorqueatur; cum non consueverit illa (nec certe conveniens sit, ut agat) absque regum ac principum consensu onera ecclesiis imponere; & alioqui non adeo videatur hæc Ludovici prohibitio cohærere cum iis, quæ leguntur in quodam Chronico; provincias Remensem, Senonensem, & Rotomagensem, audito, quod Rex peteret a Pontifice decimam in subsidium Terræ sanctæ, querelas in eum ad Clementem Pontificem misisse, quibus petierunt, nequid ejusmodi Regi concederetur: Regem inde vehementer exasperatum, ad Papam contra illos scripsisse; ac Papam, illis austere acceptis, decimam Regi ad triennium concessisse… An dicemus sanctum Regem invidisse apostolicæ Sedi de bonis Ecclesiæ, quod ipse sibi tanta asperitate petebat? Procul dubio, si singula gesta ex bono & æquo æstimentur, non erit unde in mutuas amaritudines prorumpatur. Hisce laudatus auctor satis clare innuit, hunc articulum sibi maxime esse de suppositione suspectum. Argumentum autem ipsius magis elucidabimus infra.

[1013] Ludovicus Thomassinus non modo hunc articulum, [tota in dubium vocatur a Thomassino,] sed & Pragmaticam totam non levibus argumentis de suppositione suspectam esse ostendit. Audi illum in Veteri & nova Ecclesiæ disciplina part. 2, lib. 2, cap. 33, num. 4, ubi sic habet: Pragmatica, quæ sancti Ludovici Galliæ Regis nomine circumfertur, libertatem electionum novo quodam munimento firmat… Dixi eam Pragmaticam sancti Ludovici nomine decorari, quod non nesciam viros esse doctissimos, qui ejus fidem labare putent. Eorum vero animos movit longum de ea Scriptorum omnium silentium, non ævo tantum sancti Ludovici, sed duorum admodum post seculorum. Non enim nisi anno MCDLXI cœpit Parisiensis senatus ejus meminisse articulo XII suæ ad Ludovicum XI admonitionis, seu cohortationis: “Quia sancti Ludovici tempore cœpere Romani obstrepere electionibus, edictum a Rege sanctissimo promulgatum est, quo sanxit electiones toto regno celebrari” &c. Et post pauca: Denique ne tum temporis quidem allegata est a quoquam, quando diutina efferbuit dissensio inter Bonifacium VIII Papam, & Philippum Pulchrum regem; quamquam peropportuna tunc quidem fuisset ejus authoritas. Tanto fortius urget hoc argumentum, quanto propinquior hæc dissensio fuit tempori, quo conditam volunt Pragmaticam: nam cum multi adhuc viverent, qui poterant meminisse Pragmaticæ per Sanctum decretæ, illi Philippum ejus nepotem haud dubie monuissent, ut contra Bonifacium legibus illius uteretur, quem ipse ante paucos annos Sanctorum catalogo adscripserat. Vixisse autem tempore illius controversiæ non paucos, ex ipsis etiam S. Ludovici ministris, temporis propinquitas verisimile reddit, & exemplum Joinvillii, qui plus quam decennio inchoatæ anno 1303 controversiæ supervixit.

[1014] [& argumentis variis] Telam hic cœptam pertexit laudatus Thomassinus Operis memorati part. 3, lib. 1, cap. 44, num. 17, aliaque præcedentibus adjungit argumenta hunc in modum: Res ejus gestas litteris consignarunt historici complures, altissimum apud eos omnes silentium de hac Pragmatica. Adde rursus, si quæ fuerunt eo regnante Romanorum Pontificum in ecclesiam Gallicanam exactiones, eam pecuniam in manus venisse sanctissimi Regis ad sacras ejus expeditiones, (aut certe, eo consentiente, in manus Caroli fratris ad regnum Siciliæ acquirendum,) ut procul sit a veri etiam specie, iniquo illum animo eas tulisse. Quin & propius a vero abest, sollicitatos non semel a S. Ludovico fuisse Pontifices, ut id genus exactionibus assentirentur. His addit argumentum ex Spondano supra relatum, quod elucidaturum me dixi.

[1015] [validissime impugnatur,] Obtinuerat Rex anno 1267 decimam ecclesiasticorum proventuum in triennium, ne quotidianis quidem distributionibus exceptis, quarum loco annus quartus postea est adjectus, ut narravimus num. 970 & 994. Reclamaverant tres provinciæ, atque ad Clementem legatos miserant: verum Pontifex, Regis rationibus doctus, æquum esse, ut ad expeditionem sacram ecclesiastici quoque conferrent symbolam, gratiam datam confirmaverat. Deinde, Rege consentiente, distributiones quotidianas exceperat, ut earum loco decimæ solverentur anno etiam quarto. Hujus autem quadriennii tantum currebat annus secundus, quando Pragmaticam a Ludovico volunt conditam: Ubi res ita comparatæ erant, inquit laudatus auctor, locus haud sane erat Pragmaticæ istiusmodi: si enim tunc statuisset sanctus Rex, ut onera per Pontificem imposita levari aut colligi non deberent sine spontaneo & expresso suo, & ecclesiæ regni sui consensu, sua ipse lege capi potuisset, tresque illæ provinciæ, quæ consentire noluerant in solutionem decimæ, potuissent consensum, quem non nisi metu gravissimo impulsæ dederant, revocare, ac denique decimas, ultra biennium adhuc persolvendas, Regi recusare.

[1016] [quod dissimulare non debuerat Claudius Fleury.] Plura hinc postmodum colligam: at prius reliqua Thomassini argumenta subnecto: Adde quod ne iis quidem temporibus mentio ejus facta est, quibus ea opportunissima fuisset. Grassante schismate Avenionensi, sub Carolo VI rege, quando sublatæ sunt omnes Romanæ curiæ exactiones, nusquam ullum hujus Pragmaticæ vestigium. Ne tum quidem commemorata est, ad exempli authoritatem, ubi sub Carolo VII Pragmatica sanctio concinnata est. Ejus primum, ut apparet, meminere delegati senatus Parisiensis in Commonitorio suo ad Ludovicum XI, ut supra declaratum est. Hactenus Thomassinus. Hæc argumenta, aliaque ab aliis scriptoribus addita vidit, aut certe videre potuit Claudius Fleury. Unde mirum apparet, cur in Historia sua ecclesiastica lib. 86, num. 1, Pragmaticam hanc sine ullo dubio attribuat S. Ludovico, ac ne verbo quidem ad argumenta in contrarium prolata respondeat: imo ne moneat quidem lectores suos, illam ab aliquibus in dubium revocari, quod ignorare non poterat, & scire lectoris intererat, ne dubia pro certis amplecteretur. Monet ille quidem, articulum de exactionibus non reperiri in omnibus exemplaribus; at mox adjungit, merito existimari fuisse rescissum, acsi omnium esset hæc opinio. Demum pro omni ratione ait, controversias fuisse Clementem inter & Ludovicum, quæ occasionem præbuerint huic Pragmaticæ: quæ ratio quam sit infirma, videbimus inferius.

[1017] Acrius ad Pragmaticam S. Ludovico vindicandam exsurgit Natalis Alexander in Historia ecclesiastica recusa tom. 7, [Natalis Alexander nititur Pragmaticam vindicare] pag. 289: at nihilo felicius rem exsequitur. Verba ejus fideliter referam, & expendam: Totam tamen Pragmaticam, inquit, mox laudatam audacius Regi sancto abjudicant aliqui, cum illius pietati maxime conveniat, & studio ad Ecclesiæ tuendam libertatem propensissimo, & a senatu Parisiensi laudata sit in articulis Ludovico XI regi Christianissimo oblatis anno MCDLXI, & in regni comitiis Turonensibus anno MCDLXXXIII, & ab academia Parisiensi in Instrumento appellationis editæ anno MCDXCI. Hæc ille, nec plura pro tota Pragmatica. Quibus breviter respondere lubet ex ipsis ejus principiis. Tom. 3 ejusdem Operis, ubi agit de Epistolis decretalibus veterum Pontificum ante Siricium, pag. 214 admittit decretales illas, ut genuinas, admissas fuisse a conciliis, & canonum collectoribus; nec tamen eorum sententiæ acquiescit; quia, ut ait, Hæc concilia, hique collectores, & authores, posteriores sunt nono seculo, nec Epistolas illas ad severioris criticæ regulas expenderunt. Cur igitur auctoritatem adductam, quæ ducentis fere annis posterior est sancto Ludovico, valere vult pro Pragmatica contra silentium tot auctorum, & temporis tam diuturni: si conciliorum, aliorumque scriptorum auctoritas non valet pro Decretalibus? Quod autem ait, Pragmaticam pietati S. Ludovici, studioque libertatis ecclesiasticæ defendendæ maxime esse convenientem, refutabimus infra uberius.

[1018] Interim audiamus, quid pro uno nominatim articulo adducat in medium: [S. Ludovico; sed magis probat argumenta ad id sibi deesse,] Nec tamen, inquit, viris illis eruditis, quos mox laudabam, concesserim, vel ultimum Pragmaticæ illius sanctionis, contra Romanæ curiæ exactiones, caput a sancto Rege editum non fuisse. Hujus enim condendi decreti rationem S. Ludovico non defuisse, docet Matthæus Parisius coævus author in Historia Anglicana ad annum MCCXLVII pag. 485 col. 1: “Eisdem diebus, inquit, dominus Papa apices suos, authenticos nuntios Prædicatores & Minores, misit ad omnes Franciæ prælatos sigillatim, supplicans ut unusquisque juxta suam possibilitatem, sibi unam quantitatem pecuniæ accommodaret. Et ipse procul dubio, cum respiraret, quod cuique competeret, redderet indubitanter. Quod cum Regi Francorum innotuisset, suspectam habens Romanæ curiæ avaritiam, prohibuit ne quis prælatus regni sui, sub pœna amissionis omnium bonorum suorum, taliter terram suam depauperaret. Et sic cum sibilo, & derisione omnium Papales legati sophistici, quorum humeris officium hoc incumbebat, inanes & vacui a regno recesserunt memorato”. Hæc nimirum præclara ratio condendi post annos viginti Pragmaticæ memoratum caput: neque enim aliam ullam allegat Alexander. At fallor vehementer, nisi potius inopiam hic suam probet, quam confirmet opinionem.

[1019] [quam Pragmaticam a Sancto conditam:] Nam primo de Matthæo Parisio in eodem tomo pag. 138 hæc scripserat: De hoc Historico ita censet doctissimus Cardinalis Baronius ad annum nongentesimum nonagesimum sextum: “Quam fuerit animo infensissimo erga apostolicam Sedem, quivis facile poterit intelligere: nisi probra illa fuerint additamenta ejus, qui edidit”. Cum hæc Baronii verba adducat Alexander, ut Parisii characterem describat, prudenter sane abstinuisset ab ejus verbis contra Romanum Pontificem intorquendis; infensissimo enim scriptori non creditur; præsertim si ea proferat, quæ aliunde nulla veri specie vestiuntur. Deinde fingamus tantisper, vera esse, quæ scribit Parisius, nihil hæc proderunt Alexandro: nulla enim exactio, nullum onus impositum dicitur; sed pecunia mutuo petitur, eaque indubitanter restituenda promittitur. Quam, obsecro, hæc occasionem præbere potuerunt ad legem contra exactiones statuendam? Inanes & vacui a regno recesserunt nuntii: quo igitur modo regnum inde miserabiliter extitit depauperatum? Itaque hæc Matthæi Parisii verba, etiamsi vera essent, nihil omnino evincerent, neque magis ex illis probari potest occasio Pragmaticæ tanto post tempore condendæ, quam probari valeat, regnum aliquod ad paupertatem redactum per nuntios vacuis manibus recedentes.

[1020] [neque alii id magis probant.] Bulæus in Historia universitatis Parisiensis tom. 3, pag. 390 hujus Pragmaticæ condendæ occasionem se reperisse existimat ex controversia, quæ Ludovico fuit cum Clemente IV ob collationes præbendæ Remensis & archidiaconatus Senonensis: hunc secuti sunt Chaizius pag. 601, Fleury jam memoratus, aliique plures. Facilem sane illi exhibent in condendis legibus S. Ludovicum, qui propter controversiam de duabus collationibus, tot leges ab eo volunt conditas, easque de rebus tam diversis. At vero neque tam levi de causa, neque tam cito novas a sancto Rege leges statutas, abunde docent statuta contra blasphemos lata, de quibus quadriennio fere sententiam exquisivit Pontificis. Deinde quænam, obsecro, hæc est consecutio: controversiam cum Clemente habuit Ludovicus; ergo tot leges tulit ad molitiones Pontificias cohibendas? Præsertim cum hæc controversia ne mutua quidem eorum officia, amicitiamque interruperit, altumque de Pragmatica apud antiquos sit silentium? Cum itaque argumenta, hactenus allata non probent Pragmaticam esse S. Ludovici; ac illius vindices non solvant argumenta eam Ludovico abjudicantium; hic disputationem hanc possem abrumpere. Juvabit tamen ad veri indagationem propius ipsam inspicere Pragmaticam.

[1021] Primo Stylus, & characteres quilibet hujus Pragmaticæ tantum distant ab aliis S. Ludovici legibus, [Stylus Pragmaticæ,] & rescriptis, ut vel sola hæc differentia sufficere possit ad probandum, eam non esse a sancto Rege conditam. Quippe, ut præteream stylum elegantiorem esse, quam sit in aliis S. Ludovici rescriptis, voces variæ in hac Pragmatica reperiuntur, quæ alium a Ludovico innuunt auctorem. Dicant, obsecro, hujus Pragmaticæ vindices, cur ministri regii, qui usitatis id temporis nominibus senescalli vocabantur, baillivi, præpositi, vicecomites, villarum majores, aliis hic nominibus innotescant? Cur inquam justitiarii, officiarii, ac loca tenentes appellentur, nisi quod Pragmatica eo tempore sit conscripta, quo nomina posteriora magis invaluerant? Ostendant, ubi sanctus Rex mandata sua direxerit ad justitiarios, officiarios & loca tenentes, prætermissis senescallis, baillivis, aliisque, uti hic fecisset, si illius esset Pragmatica? Excutiant, si lubet, epistolas Clementis IV apud Martenium tom. 2 Anecdotorum: invenient Pontificem Gallum, ac Regis ante senatorem, mentionem facere senescallorum, baillivorum, & præpositorum, non justitiariorum, officiariorum, loca tenentium. Denique, ne quis forsan putet nomina ministrorum a Ludovico mutata, in documentis filio ante mortem datis apud Gaufridum num. 21 eum monet, ut curet habere fideles præpositos & baillivos. Hæc igitur justitiariorum, officiariorum & loca tenentium nomina, licet non omnino inusitata fuerint, S. Ludovici stylo non congruunt; præsertim quia usitata ejus ministrorum nomina omnino prætermittuntur.

[1022] Deinde, salva veritate, dicere non potuit S. Ludovicus quædam huic Pragmaticæ inserta. [contentaque in illa, quæ vere dicere non poterat Sanctus,] Quo enim modo vere dicere potuit hæc verba: Cujus solius (Dei) ditioni, ac protectioni regnum nostrum semper subjectum extitit, & nunc esse volumus: cum non ignoraret regnum suum tribus vicibus sub protectione summi Pontificis fuisse constitutum? Susceperat regnum protegendum Gregorius IX, petente regina Blancha post coronationem Ludovici; idem fecerat Innocentius IV, priusquam sacrum bellum auspicaretur Sanctus: ac demum Clemens IV ante biennium, in epistola num. 971 citata his verbis Regem affatus: Postulationibus tuis favorabiliter annuentes, regnum Franciæ, comitatus, ac cætera loca tibi subjecta, … quamdiu in prosecutione (belli sacri) fueritis, sub B. Petri & nostra protectione suscipimus, & præsentis scripti patrocinio communimus. Explicent Pragmaticæ vindices, quo modo vere scribere valuerit Ludovicus, regnum suum solius Dei protectioni subjectum semper fuisse, seque eo etiam tempore velle, ut solius Dei protectioni subesset, cum biennio ante postulaverit protectionem Sedis apostolicæ; ac obtinuerit, quamdiu duraret bellum sacrum, quod necdum erat inchoatum. Id ego certe explicare nequeo; imo ne suspicari quidem ausim, id scriptum esse a Rege sanctissimo, minus credere. Præterea exponere debent, quo modo conveniat Ludovici temporibus, quod de exactionibus curiæ Romanæ dicitur: Quibus miserabiliter regnum nostrum depauperatum extitit. Certe Natalis Alexander, supra citatus, non probavit exactiones illas, nedum regni paupertatem, dum legatos in medium adduxit, qui inanes & vacui a regno recesserunt.

[1023] At non a vero dumtaxat posteriora hæc verba aliena reperiuntur; sed nec moribus sancti Regis essent consona, etiamsi vera fingeremus. Ille enim, [nec moribus ejus erant congrua,] dum quid noverat a summo Pontifice factum, aut faciendum suspicabatur, quod juri suo, regnive bono existimabat contrarium; per litteras, aut legatos suos amice monebat, & si quid controversiæ incidebat, componere satagebat. Ubinam, quæso, de exactionibus, de paupertate in regnum invecta, Pontifices monuit Ludovicus? Ubi illi se excusarunt, aut defenderunt eadem de causa? An ergo credemus Principem prudentissimum, moderatissimum, Romanique Pontificis observantissimum, publica lege carpere voluisse Romanæ Ecclesiæ exactiones, Pontifice nec monito, nec audito? An existimabimus, exemplo suo ita destruere voluisse, quod verbis filio suo inculcavit ante mortem apud Gaufridum num. 21: Sis devotus & obediens matri nostræ Romanæ Ecclesiæ, & summo Pontifici tanquam patri spirituali? Sane prudentiam Ludovici, aliasque sanctissimi Regis virtutes, non satis habere videntur perspectas, qui id possunt existimare. Nec hunc procedendi modum conciliabunt umquam cum laudata toties a Vitæ scriptoribus ac celebrata Sancti in Ecclesiam Romanam observantia. Accipe pro omnibus unum Guilielmi Carnotensis locum: Quam reverenter, inquit num. 18, & humiliter erga sacrosanctam Romanam Ecclesiam semper se habuit, quam devote & reverenter rescripta & mandata Apostolica consuetus erat suscipere, quam obedienter & efficaciter, sicut verus filius obedientiæ adimplere; norunt illi, qui ei familiarius adhærebant; inter quos erat ipse Carnotensis.

[1024] [nec judicio conformia, evincunt] Uti hæc cum uno illo de exactionibus articulo pugnare videntur, sic cum tota fere Pragmaticæ materia conciliare nequeo, quæ laudatus auctor narrat num. 19 de mente S. Ludovici circa usuras Christianorum. Nam dicentibus quibusdam per expulsionem Judæorum Christianos aliquos majoribus usuris opprimere populum, sic Sanctum respondisse testatur: De Christianis fœnerantibus, & usuris eorum, ad prælatos Ecclesiæ pertinere videtur. Ad me vero pertinet de Judæis, qui jugo servitutis mihi subjecti sunt; ne scilicet per usuras Christianos opprimant … Faciant ipsi prælati, quod ad ipsos spectat de suis subditis Christianis, & ego volo facere, quod ad me pertinet de Judæis. Exponant igitur Pragmaticæ vindices, qua consequentia Rex sapientissimus judicare potuerit, usuras Christianorum ad prælatorum spectare judicia, simoniam vero, prælatorum electiones, aliaque in Pragmatica contenta, ad suum tribunal pertinere.

[1025] [ab eo non esse conditam: quod & alia ratione confirmatur.] Jam vero si fingamus hujus Pragmaticæ characteres S. Ludovici moribus esse convenientes; adhuc difficulter credi poterit, Regem vigilantissimum leges hasce condidisse, nec curam habuisse ut servarentur. Discessurus in Africam Ludovicus ad regni gubernatores litteras dedit, quas dabimus num. 1076: in his autem diligenter monet, ut serventur statuta contra blasphemos; ac multa, quæ in legibus anni 1254 decreta erant, sollicite inculcat; de hisce vero legibus altum silentium. Attamen, si hanc hoc anno condidisset Pragmaticam, præcipua de illius observatione Regem tenuisset cura. Nulla etiam hujus Pragmaticæ mentio in litteris, quibus episcopo Parisiensi facultatem tribuit conferendi suo nomine beneficia ecclesiastica; at vero illius observationem vel maxime ibidem commendare oportuisset, si illam condidisset Sanctus, ne Romana curia, se absente, in vacantia beneficia manum mitteret, ut scripserunt varii. Demum nihil de contentis in Pragmatica monuit filium in documentis mox citatis. Itaque omnino existimo, non alia de causa ducentis fere annis post mortem S. Ludovici incognitam fuisse hanc Pragmaticam; non alia de causa a nemine tanto tempore productam, & ab auctore nullo commemoratam, quam quod diu post mortem Ludovici sit composita, & tandem per errorem ei attributa. Nec plura deessent ad hoc ostendendum argumenta, nisi hæc disputatio jam longius protracta esset, quam statueram; & hæc sufficere viderentur.

[Annotata]

* al. plenarium

* al. additur; promotiones, collationes,

* al. Beneficiorum ecclesiasticorum, & officiorum regni nostri,

* i. e. immunitates

§ LXXX. Anno 1269 filiis possessiones datæ; filia nuptui tradita: Eduardus Anglus ad bellum sacrum pecunia adjutus: Judæus de sacro fonte levatus: zelus fidei propagandæ &c. Anno 1270 arbiter electus cum legato Pontificio, Lugdunenses pacare conatur: mors B. Elisabethæ sororis: nuptiæ filiæ &c.

[Cura prolis matrimonio jungendæ:] Anno 1269, cum omnia ad iter transmarinum expediret Sanctus, restitutiones, quas numquam intermiserat, novis ordinationibus maturavit, teste Chaizio pag. 600: filiis suis Joanni comiti Nivernensi, ac Petro possessiones donavit, quas idem auctor recenset pag. 603: Roberto autem filio natu minimo sponsam dedit Mariam filiam unicam & heredem vicecomitis Lemovicensis, ut patet ex litteris hac de re confectis apud Chesnium post Historiam Burgundiæ pag. III. Illam tamen numquam duxit Robertus, quod ejus voluntati per hoc pactum relinquebatur liberum. Eodem etiam anno, ut habet Nangius in Chronico tom. 3 Spicilegii Acheriani pag. 42, Blancha, sancti Regis Ludovici filia, missa fuit a Patre in Hispaniam, Ferdinando regis Castellæ primogenito desponsanda tali pacto, eo quod Rex sanctus Franciæ Ludovicus debebat in regno Hispaniæ ratione matris suæ jus habere legitimum, quod puer eorum primogenitus, de ipsa Blancha postmodum procreandus, nullius fraternitatis successione præjudicium inferente, avo vel patre mortuis, Castellæ regnum pacifice obtineret. Completum est sub finem anni matrimonium. Porro quod de contractu hic dicit Nangius, uti successu caruit, ita bellorum causa fuit: neque rationem illius pacti, ex jure S. Ludovici petitam, satis esse solidam, probatum invenies tom. VII Maii in Commentario prævio ad Acta S. Ferdinandi pag. 286 & seqq.

[1027] Interea pietatis operibus pro more suo insistebat Sanctus, [Eduardus Anglus ad bellum sacrum] & bellum sacrum magno studio promovere conabatur. Accipe, quæ de Eduardo Angliæ regis filio, Ludovici hortatu & liberalitate ad idem bellum inducto, refert Anglus historicus, qui Matthæum Parisium continuavit, ad hunc annum pag. 677: Hoc anno, inquit, sanctus Ludovicus Rex Franciæ nuncios speciales direxerat Eduardo filio regis Angliæ; rogans, ut ad ejus colloquium festinaret. Non segnius Eduardus maturat iter, & ad Regem Francorum transfretare curavit. Quem Rex vultu suscipit hilari, & amicabiliter amplexum arctius osculabatur, manifestans causam, pro qua eum advocaverat. Dixit nempe, se in votis habere Terram sanctam repetere, eumque desiderare comitem, ad debellandam barbaricam rabiem paganorum. Quod cum audisset Eduardus, ita respondit: Nostis, domine mi Rex, quod substantia Anglicana fere defecit omnino propter bellum inter regem & proceres; & mea substantia est nimis tenuis ad tantum negotium in præsentia talis Domini peragendum.

[1028] [Regis rogatu & liberalitate inductus:] Cui mox Rex Franciæ sic respondit: Triginta, inquit, millia marcharum bonæ legalisque monetæ tibi accommodabo, vel certe gratis dabo, tantum meis desideriis acquiesce. Erat Eduardus revera vir grandis staturæ, magnæ probitatis & audaciæ, fortis insuper supra modum: Rex quoque Franciæ reputavit se felicem, si talem comitem obtinere mereretur. Eduardus igitur non minus cupiens tantam perfectionem, quam ipse Rex Franciæ, annuit votis suis, & confestim impignorat Francorum Regi Gasconiam; accipiens ab eo pecuniam necessariam pro itinere Terræ sanctæ: reversusque est in Angliam, ut a patre suo rege licentiam impetraret. Moxque patrem senem pietas commovit in lacrymas, justo tamen desiderio adquievit, & benedictionem filio suo gratanter impendit; permittens, quotquot eum sequi vellent in peregrinationem, disponere se ad iter: hac occasione crucesignatus est, ut præmittitur, a legato. Hisce satis consentit Westmonasteriensis ad annum 1268, præterquam quod tempus uno anno tum in hisce, tum in ipsa expeditione præverterit. Addit tamen sequentia: Filium etiam suum juniorem, Henricum nomine, (Eduardus) eidem obsidem in Franciam destinavit, quem remisit Rex Franciæ cum honore. Congressum autem Eduardi cum Rege mense Augusto contigisse, scribit Chaizius pag. 605, ubi & illustrem Eduardi comitatum describit. Addit pag. 606, inducias inter Angliæ & Navarræ reges, quas Ludovici studio factas vidimus num. 963, ejusdem industria & auctoritate in quinquennium prorogatas.

[1029] [ingens fidei dilatandæ studium in baptismo Judæi declaratum:] Deinde post itinera quædam, piasque in monasterio S. Mariæ regalis, seu Mali-dumi exercitationes, insigne charitatis exemplum dedit in abbatia S. Dionysii, ipso memorati Sancti festo die, ad quem pie celebrandum eo de more se contulerat. Refert illud Gaufridus num. 60, eumque describens Nangius pag. 387: verum ubi dicunt rem contigisse in ipso anno, quo pius Rex Ludovicus debuit ultimo transfretare, intelligendi non sunt de anno 1270, cum adjungant in festo beati Dionysii, id est, IX Octobris: at exprimere voluerunt spatium unius anni expeditioni prævium, intra quod contigisse baptismum Judæi significant, cujus occasione ardentissimum Sanctus studium ad fidem catholicam dilatandam expressit. Nolim hic Gaufridi verba omnia repetere, suo loco legenda, lubet tamen attexere pauca, quibus factum ita exprimitur: Cum in ipso anno, quo pius Rex Ludovicus debuit ultimo transfretare, rex Tunicii misisset ad eum solemnes nuntios, & in festo beati Dionysii Rex faceret quendam Judæum famosum in ipsa ecclesia dicti beati Dionysii solemniter baptizari, ita quod Rex ipse cum multis magnatibus ipsum de sacro fonte levaret, voluit quod dicti nuncii regis Tunicii solemnitati illius baptismatis interessent. Quibus Rex vocatis, ex magno affectu cordis dixit: Dicite ex parte mea domino vestro regi, quod ego tam vehementer salutem animæ ipsius desidero, quod vellem esse in carcere Sarracenorum omnibus diebus vitæ meæ, ibidem claritatem solis non visurus de cætero, dum modo rex vester, & gens sua ex vero corde fierent Christiani. Tanta Regium pectus flagrabat divini amoris flamma.

[1030] Circa idem tempus Balduino imperatori, qui, [reliqua anni 1269 gesta.] amissa Constantinopoli, hoc anno in Gallia fuit, pecuniæ subsidium præstitit ad liberandum filium ipsius Philippum, propter debita paterna apud Venetos captivum. Narrat id Cangius in Historia Constantinopolitana pag. 184, ex quo corrigas Chaizium, pag. 610 memoria lapsum, ubi Philippum in vinculis Bondocdar Ægypti soldani fuisse scribit. Porro consensit Philippus mense Decembri per litteras, Historiæ laudatæ subjectas pag. 24, ut pecuniam, quam sibi ex vendito comitatu Namurcensi servabat S. Ludovicus, patri suo Balduino traderet. Postremo, præter comitia regni consueta, causasque in iis judicatas, ad gesta hujus anni accedit protectio abbatiæ Appamiensis certis conditionibus, de quibus diu tractatum fuerat, in decennium suscepta: de qua agit Chaizius pag. 546. Accedit & privilegium, quod concessum a præcedentibus regibus, in gratiam ecclesiæ S. Juliani Brivatensis mense Decembri confirmavit S. Ludovicus. Recitat illud Acherius tom. 3 Spicilegii pag. 663. Itaque expeditis anni 1269 gestis, ad sequentem, eumque Ludovico postremum, progrediamur.

[1031] Initio anni 1270 laboravit Rex sanctus una cum Rudolpho episcopo Albanensi, [Orto Lugduni dissidio inter clerum & cives,] qui legatus Apostolicus in locum Cardinalis S. Cæciliæ erat constitutus, ut pacem reduceret Lugdunum. Tantam occasione Sedis vacantis ortam inter clerum & cives discordiam, ut cives vi aperta, belloque clerum aggrederentur, & fugere cogerent, docent novissimi editores Galliæ Christianæ tom. 4 col. 148. Tentata nequidquam concordia, ecclesiastici Girardum, inquiunt col. 149, Eduensem episcopum, Lugdunensis archiepiscopatus, sede vacante, administratorem advocant. Expositæ hinc & inde querelarum causæ, propositæ pacis conditiones, electi sæpius arbitri, dataque sunt compromissa: sed his omnibus incassum tentatis, tandem in concilio provinciali, Bellæ-villæ anno MCCLXIX Kalendis Decembris coacto, sententia interdicti ecclesiastici in civitatem, & excommunicationis in cives lata est. Hincque cum cives Eduensem episcopum ejurassent, utpote qui aperte capitulo faveret, S. Ludovicus in jurisdictionis secularis possessionem sese immisit, & judicem declaravit Matisconis ballivum. Verum hæc posteriora, uti S. Ludovico parum honorifica, ita aperte falsa sunt; neque enim Sanctus se in jurisdictionem immisit, sed arbiter cum legato electus, ad examinanda utriusque partis jura legatos constituit.

[1032] Dissidium autem hoc totum fusius narrat Claudius Franciscus Menestrier in Historia urbis Lugdunensis, [Ludovicus cum legato Apostolico arbiter eligitur,] quem lector potest consulere. Ego ex instrumentis authenticis Historiæ subjectis breviter hic deducam, quid sanctus Rex cum legato Pontificio præstiterit ad illud componendum. Missi Lugdunum a Rege & legato Yvo abbas Cluniacensis, Joannes de Traves, & Henricus de Grandoviler nobiles, ad pacem conciliandam, eo rem deduxerunt, ut partes litigantes facerent compromissum de omnibus querelis & discordiis in dominos legatum & Regem Franciæ alte & basse ad voluntatem suam, vel per concordiam & assensum partium, vel de jure, excepto hoc, quod … decanus & capitulum sancti Joannis volunt, & requirunt, quod novitates, quas cives & populus Lugdunensis fecerunt, … amoveantur ante omne opus. Factum id compromissum XXII Januarii anni 1270, ut videre licet pag. 3, cui aliud pag. 4 subditur instrumentum, quo fidejussores ex parte capitulorum dantur comes Forensis, & dominus Belli-joci.

[1033] [multaque cum eo statuit ad pacem conciliandam;] Deinde arbitri jam constituti Rex & legatus per litteras mense Februario datas (ibidem pag. 4) præcipiunt, ut pax imposterum servetur, captivi utrimque liberentur, ecclesiasticis domus suæ restituantur, munitiones quælibet novæ destruantur, excommunicationis & interdicti sententia tollatur. Hæc autem ut exsecutioni mandarentur, cura imposita est ab arbitris laudatis Joanni Coci canonico Nivernensi, & Guidoni Basso nobili, seu militi, ut tunc loquebantur; quos & Lugdunum miserunt, ut a litigantibus peterent confirmationem compromissi, eo adjecto ulterius (uti in litteris regis & legati habetur pag. 5) quod liceat nobis, vel illis, quos ad hoc deputavimus, diebus feriatis, & non feriatis procedere; servato juris ordine, vel etiam non servato; ac etiam pronunciare conjunctim, vel divisim; partibus præsentibus, vel absentibus, dummodo civibus evocatis; & per nos legatum pars, quæ non obtemperaverit arbitrio, per excommunicationis & interdicti sententias, & per nos Regem, per captionem bonorum mobilium & immobilium, ubicumque in regno nostro existentium, possit districtissime coërceri. Has etiam conditiones litigantes admiserunt per litteras, datas die jovis ante Ramospalmarum, id est, III Aprilis, cum Pascha eo anno esset XIII ejusdem mensis.

[1034] [cujus & curam comittit regni gubernatoribus: hæc tamen non tam cito facta.] Hisce conditionibus confirmatis, Rex & legatus, qui jam tunc in itinere erant, Nemausi litteras dederunt die Lunæ ante Ascensionem Domini, seu XIX Maii, quibus rursum pacem servari jubent, omniaque in integrum restitui, sicut fuerant, quando decesserat ab urbis regimine archiepiscopus Philippus. Legatus in super sententias excommunicationis & interdicti tollit: præterea, qui missi erant ad hæc curanda, jubentur invocare auxilium ballivi Matisconensis, si qui parere recusent; & abbati Cluniacensi potestas datur coërcendi per excommunicationem rebelles. Demum Rex domino de Nigella, & legatus abbati sancti Dionysii, facultatem tribuunt, ut pro se, quoties fuerit opportunum, alios delegatos ad litem finiendam substituant. Litteras has videbis pag. 6, cui alias mox invenies subjunctas, ex quibus intelliges, delegatos quidem operam dedisse, ut prædicta omnia fierent; neque id tamen obtinuisse. Hinc pax fieri non potuit ante mortem S. Ludovici. Quapropter ad alia progredior.

[1035] [Mors Elisabethæ sororis Ludovici,] Luxit Ludovicus ante discessum dilectissimæ sororis suæ beatæ Elisabethæ mortem, quæ mense Februario hoc anno, ut plerique auctores tradunt, post morbum diuturnum ad requiem transiit. Verum nec tempus mortis, nec alia ad beatam Elisabetham spectantia, hic examinanda suscipio, cum ejus Acta ad diem XXXI Augusti Operi nostro sint inserenda. Pauca tamen, quæ ad Regem propius attinent, hoc etiam loco notanda. Sepulturæ adfuit sanctus Frater, teste Chaizio ex Ms.: cumque auctoritate Pontificis defuncti data fuisset consanguineis licentia, ingrediendi septa monasterii, ipse Rex ad portam consistens, excubavit, ne quis ingrederetur, cui facultas illa non esset concessa: post peractas vero sepulturæ cæremonias, brevi piaque oratione moniales de morte Beatæ consolatus est. Porro quanti Ludovicum faceret, quantaque prosequeretur reverentia beata soror, discimus ex Vita ejus apud Cangium pag. 173, ubi legimus eam, dum ad Fratrem salutandum accederet, in genua semper provolvi solitam, quantumvis repugnaret ille, ac, ne quid hujusmodi faceret, imperaret; prævalente nimirum eximia sororis in sanctum Regem reverentia.

[1036] Eodem mense Februario filiam suam Margaritam nuptui dedit Joanni Brabantiæ duci, [nuptiæ Margaritæ ejus filiæ.] ut colligitur ex litteris ejusdem Joannis inter probationes, quas Historiæ Burgundiæ annexuit Chesnius pag. III. Fuerat illa dudum de sponsata Henrico Joannis fratri natu majori, ut diximus num. 820: verum cum ille, naturæ dotibus ad subditos regendum destitutus, ducatum in fratrem Joannem transfudisset, ut ibidem pag. 108 docent litteræ Richardi Romanorum regis, ac vitam religiosam professus esset, ut invenies pag. 110, Joannes ducatum adeptus, sponsam quoque fratris obtinere meruit. Ita omnibus liberis suis jam assignaverat Sanctus, unde pro statu suo se sustentarent, ac vitam honeste ducerent, excepto duntaxat Roberto filio natu minimo & filia Agnete; illi autem comitatum Clari montis, aliaque quædam post obitum suum possidenda assignavit per litteras, a Martenio editas tom. 1 Anecdotorum col.. 125; Agnetis vero in testamento, de quo jam agemus, curam habuit.

§ LXXXI. Testamentum Sancti: fundationes quædam hac occasione expositæ, quarum incertum est tempus.

[Testamentum Sancti anno 1270 factum;] Testamentum condidit S. Ludovicus, priusquam expeditionem secundam contra Saracenos aggrederetur, mense Februario anni 1270, licet signetur anno 1269, quod ille pro more istius temporis necdum esset finitus, & curreret usque ad Pascha anni sequentis. Edidit illud Menardus in Observationibus ad Historiam S. Ludovici a pag. 359, ac deinde Chesnius tom. 5 Scriptorum historiæ Francorum a pag. 438. Dignum plane est, ut in Actis nostris locum etiam habeat, cum ex illo mirifice elucescat liberalitas Sancti in religiosas quaslibet familias, in pauperes, ac loca pauperum usui distinata. Quin immo videbit pius lector & alias virtutes, quas tota vita coluit Sanctus, hinc enitescentes. Quapropter illud hic subnecto, quibusdam observationibus illustratum.

[1038] In nomine sanctæ & individuæ Trinitatis, amen. [in quo plurima.] Ludovicus Dei gratia Francorum Rex. Notum facimus, quod nos per Dei gratiam sani & incolumes testamentum nostrum ordinavimus in hunc modum. Volumus quidem & præcipimus, quod omnia debita nostra solvantur, & quod omnia forisfacta nostra emendentur, & fiant restitutiones nostræ per executores hujus testamenti inferius nominatos, per se, vel per alios, secundum quod viderint expedire: quibus si visa fuerint aliqua dubia vel obscura, damus eis potestatem ordinandi & faciendi super hiis *, prout inspecta salute animæ nostræ viderint faciendum. Legamus autem carissimæ uxori nostræ Margaretæ reginæ quatuor milia librarum. Abbatiæ nostræ Regalis Montis sexcentas libras. Libros vero nostros, quos tempore decessus nostri in Francia habebimus, præter illos, qui ad usum capellæ pertinent, legamus fratribus Prædicatoribus, & fratribus Minoribus Paris., abbatiæ Regalis Montis, & fratribus Prædicatoribus Compend.; secundum discretionem & ordinationem executorum nostrorum, eisdem æquis portionibus dividendos: præter illos libros, quos dicti fratres Prædicatores Compend. jam habent.

[1039] [in favorem valetudinariorum,] Item legamus abbatiæ beatæ Mariæ Regalis * juxta Pontis. quadringentas libras. Abbatiæ Lilii beatæ Mariæ juxta Meledunum trecentas libras. Domui Dei Paris. centum libras ad usus pauperum ejusdem domus. Domui Dei Pontis. sexaginta libras ad usus pauperum. Domui Dei Compend. similiter ad usus pauperum sexaginta libras. Domui Dei Vernon. similiter ad usus pauperum sexaginta libras. Item legamus ducentis domibus Dei magis indigentibus, & plus oneratis duo millia libr. distribuendas, unicuique videlicet secundum discretionem & ordinationen executorum nostrorum. Item octingentis leprosarduo milia libr. eodem modo distribuendas eisdem, secundum discretionem & ordinationem executorum nostrorum. Item legamus domui fratrum Minorum Paris. quadringentas libras. Alus autem domibus fratrum Minorum in regno Franciæ constitutis, per consilium & ordinationem ministri provincialis Franciæ, necnon gardiani & lectoris Paris., qui pro tempore fuerint, vel duorum ex ipsis, sexcentas libras. Item legamus domui fratrum Prædicatorum Paris. quadringentas libras. Aliis autem domibus fratrum Prædicatorum in regno Franciæ constitutis per ordinationem & consilium prioris provincialis Franciæ, necnon prioris, & lectoris antiquioris domus Paris. sexcentas libras. Item legamus abbatiæ S. Victoris Paris. quinquaginta libras. Abbatiæ Victoriæ juxta Silvan. quinquaginta lib. Aliis autem abbatiis Ordinis sancti Augustini magis indigentibus, & plus oneratis in regno Franciæ constitutis trecentas libras, distribuendas eisdem secundum discretionem & ordinationem executorum nostrorum.

[1040] [religiosorum] Item legamus prioratui S. Mauricii Silvan *. quinquaginta libras. Abbatiæ Cisterciensi quinquaginta libras, & aliis viginti magis indigentibus, & plus oneratis abbatiis ejusdem Ordinis trecentas libras, distribuendas eisdem secundum discretionem & ordinationem executorum nostrorum. Abbatiæ S. Antonii Paris. c lib. Abbatiæ de Parco juxta Crispiacum * LX libr. Abbatiæ Thesauri B. Mariæ XL libr. Abbatiæ de Villar. * juxta Feritatem * XL libr. Abbatiæ de Byarz * versus Peronam XL libr. Abbatiæ de Salvatorio juxta Laudunum XL libr. Et aliis abbatiis monialium Cisterc. Ordinis DC libras, distribuendas magis indigentibus, & plus oneratis secundum discretionem & ordinationem executorum nostrorum. Item legamus domui sororum S. Dominici juxta Montem Argi * XXX libr. Novæ domui sororum ejusdem Ord. ultra pontem Rothom. sitæ LX lib. Abbatiæ Humilitatis B. Mariæ juxta S. Clodoaldum L libr. Monialibus S. Damiani Remens. XV libr. Monialibus ejusdem Ordinis, quæ sunt apud Pruvinum XV lib. Item legamus abbatiæ Fontis Ebraudi * c libr. Et triginta prioratibus Fontis Ebraudi in regno Franciæ constitutis, cc lib., distribuendas magis indigentib, & plus oneratis, secundum discretionem & ordinationem executorum nostrorum. Item domui S. Mathurini Paris., Ordinis S. Trinitatis & Captivorum, LX libr. Fratrib. novæ domus Fontis Bliaudi Ordinis ejusdem, ad usus pauperum XL libras: & aliis domibus ejusdem Ordinis in regno Franciæ constitutis magis indigentib. & plus oneratis c libr. Item legamus abbatiæ Præmonstr. XXX libr. Abbatiæ Albæ-Curiæ * XX libr. Abbatiæ Gaudii-vallis * XX libr: & aliis domibus ejusdem Ordinis magis indigentib., & plus oneratis, secundum discretionem & ordinationem executorum nostrorum c libr.

[1041] Item legamus domui Vallis Scholarium Paris. XL libr: [Ordinum,] & aliis domibus ejusdem Ordinis c libras, distribuendas eisdem secundum discretionem, & ordinationem executorum nostrorum. Item legamus domibus Ordinis Caturssien. * in regno Franciæ constitutis LX libr., distribuendas similiter secundum discretionem & ordinationem executorum nostrorum. Et fratrib. ejusdem Ordinis ad ædificationem novæ domus suæ juxta Paris. c libr. Item legamus domui de Vicen. Grandis montis Ordinis XX libr. Fratribus de Saccis Paris. LX libr. Fratribus de Monte Carmeli Paris. XX libr. Fratribus heremitis de Ordine S. Guillelmi juxta Paris. XX libr. Fratribus heremitis de Ordine S. Augustini Paris. XV libras. Fratribus Ordinis S. Crucis XX libr. Fratrib. de Ordine B. Mariæ Matris Christi Paris. XX libr. Item legamus ad ædificandum & ampliandum locum Beguinarum Paris. c. libr.: & ad sustentationem pauperiorum ex ipsis XX libr. Item legamus pauperibus mulieribus Beguinis in regno Franciæ constitutis c libras, per bonos viros, quos ad hoc executores nostri viderint ordinandos, distribuendas. Item pauperib. Beguinis de Cantiprato juxta Cameracum XL libras. Item legamus Filiabus Dei, & mulieribus pœnitentib. Paris. c libr.

[1042] Volumus autem, quod executores nostri requirant ab omnibus religiosis, [pauperum, templorum,] & conventibus religiosorum locorum, quibus legata fecimus, quatinus intuitu pietatis singulis annis faciant anniversarium nostrum certa die obitus nostri. Capellanos autem capellæ nostræ Paris. attente requirimus, ut pro nobis post decessum nostrum Missam, quæ pro defunctis fidelibus dicitur, per unum ex concapellanis suis singulis diebus celebrari faciant in futurum, & anniversarium nostrum die obitus nostri sollemne faciant annuatim. Item legamus pauperibus mulieribus maritandis vel assignandis mille libras. Item legamus DC libras ad burellos * emendos pro pauperibus vestiendis, & c libr. pro sotularib. * pauperib. distribuendis. Item legamus pauperibus scolarib. S. Thomæ du Lupara Paris. XV libr.: & pauperib. scolaribus S. Honorati Paris. X libr.: Bonis-pueris Paris. LX libr.: & minutis scolarib. Paris. CL. libr., per priorem fratrum Prædicatorum, & gardianum fratrum Minorum Paris. distribuendas. Item legamus orphanis, viduis, & minutis pauperib. duo millia libr. Item legamus CL libras pro calicibus, albis, & aliis ornamentis ecclesiasticis emendis, & distribuendis per manum executorum nostrorum, pauperibus locis, quæ indigebunt in domaniis nostris, ubi videbitur bonum esse. Item legamus servientib. nostris, qui nondum sunt a nobis remunerati, vel qui minus sufficienter remunerati sunt, duo milia libr., distribuend. per manum executorum nostrorum.

[1043] [clericorum,] Volumus autem & præcipimus, quod omnia supradicta de mobilib., quæ habebimus in regno Franciæ tempore decessus nostri, solvantur. Quæ si forte ad ea solvenda non sufficerent, volumus & præcipimus, ut de venditionibus boscorum * nostrorum omnium, qui sunt in domaniis nostris, perficeretur solutio omnium prædictorum, tam ex illis venditionibus, quæ tunc essent, quam ex aliis, quæ possent fieri in boscis prædictis. Ita quod in illis venditionibus nihil perciperet hæres noster, donec omnia prædicta essent plenarie persoluta. Et ad hæc omnia tenenda, & firmiter observanda hæredem nostrum, & terram nostram obligamus. Præterea volumus & præcipimus, ut clerici nostri, & capellani tempore decessus nostri de nostro existentes hospitio, quibus in aliquo beneficio ecclesiastico provisum non fuerit, habeant, & percipiant in bursa hæredis nostri regis quilibet eorum XX libr. annuæ pensionis; quousque sibi de beneficiis ecclesiasticis, vel alias sit provisum.

[1044] [& conversorum ad fidem pie legat;] De baptizatis autem nostris tam majoribus quam minorib., quos venire fecimus citra mare, volumus & præcipimus, ut secundum quod ordinatum est a nobis de provisionibus ipsorum, filius noster, qui successurus est nobis in regno, post decessum nostrum providere teneatur eisdem; nisi causa rationabilis obsisteret, quare subtrahi vel minui deberet provisio aliquorum ex ipsis. Volumus insuper & præcipimus, ut provisionem, quam fecimus quibusdam honestis mulierib., quæ Beguinæ dicuntur, in diversis civitatib. & villis religiose degentib., servet & teneat hæres noster, qui nobis succedet in regno, & eam servari faciat & teneri, quamdiu vixerit earum quælibet; quæ videlicet assignatæ non fuerint alias competenter.

[1045] [liberis suis partem assignat,] Donamus autem & assignamus filiis nostris Joanni, Petro, & Roberto, certas terrarum portiones, secundum quod in litteris nostris patentib., super hiis confectis, plenius continetur. Quib. portionib. volumus & præcipimus ipsos fore contentos. Et si forte contingeret ipsorum aliquem, vel hæredem ejus, sine hærede de corpore suo decedere, portio terræ sibi assignata ad hæredem seu successorem nostrum, quicumque pro tempore regnum tenuerit, revertatur. Item legamus carissimæ filiæ nostræ Agneti decem milia libr. Denique volumus, præcipimus, & ordinamus, ut præter portiones liberorum nostrorum, necnon restitutiones, emendationes, donationes, & legata, quæ vel quas modo vel alias fecimus aut faciemus, seu fieri ordinavimus, vel ordinabimus in futurum, tota alia terra nostra, & omnia immobilia ad nos pertinentia totaliter remaneant hæredi nostro, qui nobis succedet in regno. Mobilia vero omnia eidem similiter remanere volumus, dum tamen ea in bonos usus ad honorem Dei & utilitatem regni expendere teneatur. In his autem, & in omnibus supradictis, volumus & ordinamus jus alienum per omnia & in omnibus esse salvum.

[1046] [ac exsecutores constituit.] Hujus autem testamenti nostri executores constituimus dilectos & fideles nostros Stephanum episcopum Paris., Philippum Ebroic. electum, S. Dionysii, & Regalis-Montis abbates, qui pro tempore fuerint, & magistros Joannem de Trecis, & Henricum de Verzel., clericos nostros, archid. in ecclesia Bajoc. Quib. ad præmissa omnia exequenda volumus & præcipimus, ut hæres noster, qui nobis succedet in regno, tam ipsis, quam aliis, quos deputaverint loco sui, provideat in expensis. Quod si non omnes his exequendis voluerint, vel non potuerint interesse, vel aliquem ex ipsis contingat decedere nominatis, major pars numero superstitum nihilominus potestatem habeat exequendi præmissa. In cujus rei testimonium præsentem paginam sigilli nostri fecimus impressione muniri. Actum Paris. anno Domini MCC sexagesimo nono, mense Februario.

[1047] Pleraque monasteria locaque pia, quibus benefacit in testamento Sanctus, [Obscuriora in testamento] ab eo ante fuerant fundata, ac jam commemorata sunt in præmissis: alia quædam satis nota sunt, ita ut expositione non indigeant: pauca tamen in gratiam lectoris minus eruditi juvabit observare. Num. 1039 octingentis leprosariis distribui jubet 2000 librarum Erant autem leprosaria, domus extra urbes passim sitæ, in quibus degebant homines lepra infecti, ut observat Cangius in Glossario ad illam vocem. Porro mulieribus leprosis de Salceia prope Lutetiam ingentes eleemosynas partim confirmasse, partim fundasse, vidimus num. 893; unde verisimile fit, alia etiam lepra infectorum valetudinaria benignissimi Regis liberalitatem sæpius experta esse, cum eorum curam in testamento habuerit.

[1048] Abbatia S. Antonii Parisiis, quæ memoratur num. 1040, [exponuntur,] monialium est Ordinis Cisterciensis: huic autem anno 1248 concesserat, ut omnia, in ditione sua titulo quocumque justo acquisita, pacifice possiderent, sicuti docent ejus litteræ, mense Junio datæ, tom. 4 Galliæ Christianæ pag. 62 Monialium item ejusdem Ordinis sunt quinque sequentes abbatiæ, nominatim expressæ, ac satis in Gallia notæ. Moniales sancti Damiani, Ordinis sunt sanctæ Claræ, ita nominatæ, quia Ordo ille in monasterio S. Damiani, in quo Assisii vivebat sancta Clara, sumpsit initium. De quo plura Hippolytus Helyot in Historia Ordinum tom. 7, pag. 184: quem item consulere poterit curiosus lector de Ordine Fontis Ebraudi, de quo fuse disputat tom 6, pag. 83 & seqq.

[1049] Eremitæ Ordinis S. Guilielmi, de quo multa dedit Henschenius tom. 11 Februarii a pag. 472, [ac fundationes aliquæ; videlicet Augustinianorum;] tempore S. Ludovici Regis Lutetiam Parisiorum venerunt, primumque habuerunt domicilium in vico suburbano ad Austrum urbis posito, quem vulgo Montem-Rubeum dictitant, ait Gerardus du Bois in Historia Parisiensis ecclesiæ pag. 442. Hinc mihi suspicio est, sancti Regis liberalitate domicilium eis procuratum, sicut constat factum de reliquis fere omnibus, qui ibidem memorantur, quorum fundationes suis locis explicatas lector inveniet: fateor tamen quod Guilielmitarum fundationem non invenerim, ideoque, ut certam, non ausim affirmare. Paullo certius id dici potest de Eremitis Augustinianis, qui pariter S. Ludovici tempore Parisiis sedem fixere, videlicet extra muros, ultra portam S. Eustachii, in vico, per quem itur ad Montem-martyrum; ut est in veteri charta apud Breulium pag. 550; qui addit, primum illud fuisse eorum ibidem domicilium, ac eorum fundationem accidisse putat circa annum 1250, at fundamento non satis certo. Eos autem per S. Ludovicum fundatos, asserit auctor anonymus apud nos MS., dum eorum monasterium inter alias fundationes recenset: affirmant id etiam recentiores varii: nec mirari possumus, hæc a coævis vitæ scriptoribus prætermissa, cum & alias fundationes, de quibus authentica exstant instrumenta, ab illis propter ingentem multitudinem silentio involutas constet.

[1050] [Beghinarum Parisiensium,] Beghinis item suam in testamento liberalitatem prodesse voluit Ludovicus, quibus multa jam præstiterat beneficia. Cantipratanus lib. 2 de Apibus, cap. 29, num. 40 hac de re ita scripsit: Rex devotissimus Ludovicus in tantum amplectitur virgineæ dignitatis pudicitiam consectantes, ut Parisiis collegerit Beghinarum maximam multitudinem, ut se in humilitatis obsequiis exerceat, & salute. Gaufridus in Vita num. 30 quadringentas ait unam in domum Parisiis collectas: addit, in pluribus urbibus domos piis hisce mulieribus exstructas, pauperibusque Beghinis ejus liberalitate victum quotidianum subministratum. Domum Beghinarum ædificatam fuisse opibus S. Ludovici habet Vita secunda num. 48, eamque collocat prope portam de Barbeel, quam portam Beghinarum deinde dictam affirmat Breulius pag. 900. Anonymus Vitæ auctor, jam sæpe laudatus, hisce consentit, dum ait plures per Sanctum fundatas Beghinarum domos, atque ipsam etiam Beghinarum domum Parisiis, ubi, inquit, jam sunt sorores de Ave Maria. Quapropter immerito repugnat Helyotus tom. 8 Ordinum Religiosorum pag. 4; contenditque, mulieres ibidem a S. Ludovico collocatas, tametsi Beghinæ vocarentur, sorores fuisse tertii Ordinis sancti Francisci: nam Beghinis hæ successerunt, vel Beghinæ tertium Ordinem deinde amplexæ sunt. Allegat quidem Helyotus bullam Innocenti VIII, anno 1485 datam ad sorores tertii Ordinis dicti monasterii, qua concedit Pontifex, ut illæ ad Ordinem sanctæ Claræ transferrentur. (Edita est in Annalibus Waddingi recusis tom. 14 pag. 593.) Verum ex illa bulla magis discere debebat Helyotus, Beghinas assumere potuisse tertium Ordinem, sicut sorores tertii Ordinis assumpserunt anno 1485 Ordinem sanctæ Claræ; quam probare poterat contra coævorum testimonia, in eodem loco ante duo seculæ Beghinas habitare non potuisse. Itaque certum manere debet, in domo memorata prope antiquam portam de Barbeel, deinde Beghinarum dictam, primum Beghinas a S. Ludovico collocatas; qua autem occasione illæ ibidem esse desierint, mox explicabitur.

[1051] [quæ deinde in Gallia extinctæ;] Originem Beghinarum Cantipratensium, seu Cameracensium (nam Cameracensem in urbem, cujus suburbium est Cantipratum, hæ postmodum fuere translatæ) inquirit Geldolphus a Ryckel in Mantissa ad historiam Beghinarum Vitæ S. Beggæ subjecta pag. 626, & pag. 632 recitat S. Ludovici litteras anni 1255, quibus Rex concedit, ut omnia in feudis suis acquisita per Jsabellam de Flecquieres Beghinarum magistram, illæ pacifice possiderent. Porro, quid causæ fuerit, cur Beghinæ ex Belgio, ubi initium sumpserant, a S. Ludovico in Galliam inductæ, tam cito ibidem fuerint extinctæ, explicat Thomassinus in Veteri & nova Ecclesiæ disciplina tom. 1, lib. 3, cap. 63, num. XI: nimirum quod aliquæ earum in Germania in hæresim lapsæ, damnatæque fuerint in concilio Viennensi sub Clemente V. Pontifice: ita tamen ut damnationi addita fuerit hæc explicatio seu restrictio: Sane per prædicta prohibere nequaquam intendimus, quin, si fuerint fideles aliquæ mulieres, quæ, promissa continentia, vel etiam non promissa, honeste in suis conversantes hospitiis, pœnitentiam agere voluerint, & virtutum Domino in spiritu humilitatis deservire, hoc eisdem liceat, prout Dominus ipsis inspirabit. Subdit Thomassinus: Hujus extremæ utique clausulæ munimento vallatæ, tot etiamnum in Belgio efflorescunt Beguinarum piæ & numerosissimæ congregationes. Non inussit enim concilium, nisi eas, quæ suspectæ, vel imbutæ hæresi essent. Prædicta tamen clausula non servavit Gallica hæc virginum seminaria, tametsi & illa servari potuissent, modo habuissent protectorem. Verum Philippus Pulcher Galliæ rex totus fuit in urgenda decretorum Viennensis concilii executione. Hinc facile quis suspicaretur abolita ab eo in Galliis Beguinarum cœnobia, ait laudatus auctor. Sane pœnitere non debuisset Gallos, si congregationes hasce honestissimas, per sanctum Regem in Gallia fundatas ipsi etiam servassent, prout eas servarunt Belgæ. Licet enim religiosis votis adstrictæ non vivant, ideoque nec Religiosæ sint, vitam tamen ducunt honestissimam, & religiosam, nec minimum sunt Belgii nostri ornamentum, ut latius ostendit laudatus ante Geldolphus a Ryckel, quem lector potest consulere.

[1052] Monasterium Filiarum-Dei, seu mulierum pœnitentium, [Filiarum Dei,] quæ post Beghinas in testamento memorantur, a S. Ludovico fundatum constat: non æque constat de tempore fundationis: quamvis videatur accidisse circa initia regni. Certe anno 1232 jam domus illarum fundata dicitur in litteris prioris S. Lazari, quibus ille concedit, ut terræ, ab ipsis acquisitæ, in manu mortua possideantur, quia sitæ erant in illius dominio: unde eodem forte anno, aut præcedenti fundatio hæc fuit inchoata. Gerardus du Bois in Historia sæpe allegata pag. 374 fundationem partim attribuit Guilielmo Parisiensi episcopo, dicitque ab Alberico id esse scriptum. Verum nec in Alberico, nec in ullo antiquo auctore invenire potui, fundationem hanc alteri, quam soli Ludovico adscriptam fuisse: nam terræ quidem Guilielmi Barbette, & conventus sancti Lazari fuere fundando loco impensæ, sed pretio acquisitæ, ut patet ex litteris Prioris S. Lazari, quas Breulius exhibet pag. 885. Congregatas autem in hac domo mulieres, quarum pudicitia venalis fuerat, aut periclitabatur ob paupertatem, testatur Gaufridus in Vita num. 30: adeo ut credibile sit, Guilielmum antistitem consilio & subsidio Regi affuisse, ut illæ hac domo recluderentur, multasque piis monitis induxisse, ut honestam & religiosam ibidem vitam ducerent.

[1053] Laudatus du Bois docet primum hujusce monasterii locum fuisse in suburbanis inter portam Dionysianam, [quas numero ducentas esse voluit Sanctus,] & basilicam sancti Lazari. De fundatione vero ipsa uberiorem notitiam suggerunt litteræ Joannis regis, anno 1350 in favorem Filiarum-Dei datæ, (apud Breulium pag. 887) in quibus ita loquitur: Notum facimus universis, quod cum nuper ad nostram pervenerit audientiam, quod illustris & sanctæ memoriæ beatus Ludovicus, noster in Franciæ regno gloriosissimus prædecessor, ita nedum generis prosapia, sed morum virtutibus insignitus, ut in cunctos generaliter recta justitia uteretur, ac humilitate perculsus in omnibus regnum suum misericordi clementia roboraret, & in pauperes ad congruum exerceret devotissime opera pietatis …, voluerit, ordinaveritque, & cum effectu postmodum duxerit exequendum; quod quædam mulieres, generaliter Dei Filiæ nuncupatæ, simul ad invicem convenirent, & in eodem monasterio ultra portam S. Dionysii morarentur, vacantes divinis laudibus, & a mundo specialiter sequestratæ, soli Christo nubentes, & ei veraciter adhærentes, & peramplius Deo. Et pro dictis religiosis mulieribus solicitam curam gerens, ipsas in domo, seu monasterio præfato, perpetuo permansuras fore in numero ducentenario instituit, ac etiam ordinavit; & ut aliqualiter provideret ipsis præfatis ducentis religiosis, quadringentas libras annui reditus dedit, seu contulit amore Dei, ac intuitu pietatis; dictasque quadringentas libras super suum thesaurum præfatis mulieribus assignavit. Adjungit numerum illarum mulierum diminutum deinde fuisse, ideoque & censum: sed & numerum reduci jubet ad centum, & censum integrum persolvi. Ceterum quas præterea mutationes subierit hoc monasterium, & qua de causa domus Filiarum-Dei virginibus Fontebraldensibus tandem sit concessa, videri potest apud Gerardum du Bois pag. 374, & 375.

[1054] [collegii Sorbonici, cujus prima] Quandoquidem Rex piissimus num. 1042 liberalitatem suam prodesse voluit quatuor pauperum studiosorum collegiis, inter quæ celeberrimum Sorbonæ collegium recenseri existimo, visum fuit hoc loco in illius fundationem inquirere. Nam etiamsi Robertus de Sorbona memorati collegii fundator passim credatur, nec prorsus immerito, rem tamen exsecutus non est sine ope, & opibus Ludovici, imo fundationem Sorbonæ potiori jure attribuendam Ludovico, quam Roberto, patebit ex dicendis. Vita secunda num. 92 ad propositum nostrum hæc habet: Rursum beatus Rex emi jussit domos, sitas Parisiis in duabus plateis ante palatium Thermarum, in quibus construi jussit domos aptas amplasque, ut illic in perpetuum habitarent studiosi, qui litteris dant operam Parisiis: eas autem inhabitant studiosi, qui ad id sunt recepti ab illis, qui eos recipiendi habent potestatem; ex iis etiam domibus quædam elocantur aliis studiorum alumnis, quarum locationis pretium convertitur ad lucrum studiosorum pauperum ante dictorum. Hæ domus constitere beato Regi, ut creditur, quatuor millibus librarum Turonensium. Habes hic prima Sorbonæ initia; quibus addit, Ludovicum qualibet hebdomada certam pecuniæ summam distribuendam curasse pauperibus studiosis.

[1055] [fundamenta per S. Ludovicum jacta,] De anno, quo hæc facta sunt, quoque Sorbonæ fundatio cœpta, non omnino constat: nam exigui sane momenti est inscriptio, quam Bulæus tom. 3 pag. 224 Historiæ universitatis exhibet his verbis: Ludovicus Rex Francorum, sub quo fundata fuit domus Sorbona circa annum Dom. MCCLII: cum certum non sit, quo tempore illa fuerit posita. Majus subsidium afferrent litteræ Regis, quibus Roberto de Sorbona donat primam memoratarum ædium partem, si epocha iis adjectanon falleret: verum cum legantur Parisiis datæ anno 1250, quo Ludovicus erat in expeditione Orientali, errorem in numeros irrepsisse suspicamur, ita ut annum ex eis certo discere non possimus. Quapropter, cum sciamus fundationem cœptam circa medium seculi XIII, annum incertum relinquo, & progressum fundationis breviter explico. Accipe itaque partem litterarum Regis apud Bulæum pag. 224: Ludovicus &c. Notum facimus, quod nos M. Roberto de Sorbona canonico Cameracensi dedimus, & concessimus ad opus scholarium, qui inibi moraturi sunt, domum, quæ fuit Joannis de Aurelianis, cum stabulis, quæ fuerunt Petri Poulaine, contiguis eidem domui: quæ domus cum stabulis sita sunt Parisius in vico de Coupe-Gueule ante palatium Thermarum.

[1056] Deinde mense Februario anni 1258 pro more antiquo, [ejusque liberalitate per Robertum de Sorbona promota,] nunc 1259, cum Robertus de Sorbona Regi concessisset quasdam domos, quibus usus est ad fundationem Cruciferorum, Ludovicus eidem concedit omnes domos, quas, inquit, habemus in vico de Coupe-Gueule ante palatium Thermarum, secundum quod protenduntur a domo Guillelmi Panetarii, & Joannis de Harmanvilla usque ad finem ejusdem vici, & etiam quasdam domos, sitas juxta domum M. Petri de Cambleyo in fine alterius vici eidem oppositi. Concedimus etiam, quantum in nobis est, quod possit claudere duos vicos, domos includentes prædictas, sine præjudicio alieno, & quod teneat in manu mortua domos, quæ sunt in censiva * burgensium Parisiorum, existentes inter domos prædictas, salvo in omnibus jure alieno. Hæ litteræ ejus apud Bulæum leguntur præcedentibus subjectæ. Idem Rex, ut subdit Bulæus, an. MCCLXIII, mense Decembri, confecto instrumento publico, cessit eidem Roberto domum, quæ sola sibi supererat in vico duarum portarum, & omnes alias sitas in vico Latomorum, lege caducaria exemptas, “Ad opus congregationis pauperum magistrorum, Parisius in Theologia studentium”, ut legitur in epigraphe, seu lemmate instrumenti.

[1057] Ex his manifestum est, Regem domos omnes, [ita ut fundatio soli Roberto adscribenda non sit, sed etiam S. Ludovico:] ex Vita secunda ante memoratas, fundationi collegii Sorbonici impendisse, partim donatione, partim permutatione tali, quæ a donatione non multum videtur differre. Deinde ex verbis supra allatis: Ad opus scholarium, qui inibi moraturi sunt, clare eruitur, Ludovicum prima jecisse collegii fundamenta; nam domum, tunc donatam cum vicinis stabulis, Regis sumptibus aptatam fuisse usibus studiosorum, dubium non videtur ex laudata Vita. Quapropter existimo, Robertum de Sorbona in hac fundatione Regis potius procuratorem fuisse, & primum collegii provisorem, quam fundatorem: ita tamen, ut industria sua, opibusque deinde acquisitis, ac præsertim testamento, fundationem egregie promoverit, ac illius quasi parens exstiterit. Hinc in gemino instrumento, apud Cangium in Observationibus pag. 36, Robertus fundator non dicitur domus Sorbonicæ, sed in primo, cui ejus testamentum inseritur: Quorum diu provisor extitit, quod repetitur in secundo. Itaque, licet non immerito, ut diximus, fundator creditus fuerit Robertus, cum tamen in antiquis instrumentis hunc ei titulum nullibi datum legam, illum ego ipsi non quidem prorsus abjudicabo, sed nec tribuam, excluso S. Ludovico, cujus opibus Sorbonæ fundamenta sunt jacta.

[1058] Non desunt neoterici aliqui, qui Robertum hunc volunt S. Ludovico fuisse a sacris confessionibus; [Robertus autem charus fuit Sancto, qui Sorbonæ meminisse videtur in testamento.] at antiquorum destituuntur auctoritate. Imo contrarium colligitur ex Joinvillio, qui num. 9 refert, eum ad Regis mensam adhibitum ob famam virtutis. Fuisse tamen Regi familiarem, tametsi tenuibus natus esset parentibus, ex num. 10, & 11 satis liquet. Ceterum congregationem pauperum magistrorum in collegio Sorbonico confirmavit anno 1268 Clemens IV summus Pontifex, cujus litteras Bulæus habet pag. 236. Jam vero inter quatuor collegia, quorum in testamento fit mentio, Sorbonicum fuisse existimo. Tum quod illud, ut posterius fundatum, cæteris videatur fuisse magis tenue, adeoque per minutos scholares, quibus CL libras legat Ludovicus, recte intelligi possint pauperes, in collegio Sorbonico studentes, tum quod non videatur Rex benignissimus eos omissurus fuisse in testamento, quos ipse fundaverat, cum interim benefaceret pauperibus collegiorum S. Thomæ de Lupara, S. Honorati, & Bonorum puerorum, quæ jam ante ab aliis fundata invenies apud Bulæum tom. 2 a pag. 463; tom. 3 a pag. 45, & a pag. 217. Hisce occasione testamenti hic disputatis, ad ordinem temporis regrediamur.

[Annotata]

* iis

* vulgo Maubuisson

* de Senlis

* Crespy

* Villarium

* la Ferté sur Aube

* al Bia cum, Biache

* Montargis

* Fontevraud

* Abecour

* Joyenval

* Cartusiensis

* i. e. pannum viliorem

* i. e. calceis

* i. e. nemorum

* i. e. debent censum

§ LXXXII. Statuta, quæ nomine S. Ludovici exstant: lex in favorem ecclesiarum lata: varia privilegia abbatiæ S. Dionysii concessa: spina donata: regni gubernatores constituti: beneficiorum collationis cura commissa: pia ad iter præparatio, & iter usque ad Aquas-mortuas.

[Statuta, nomine S. Ludovici a Cangio edita,] Chaizius pag. 616 scribit, eodem tempore curasse S. Ludovicum, ut per viros eruditos compilatio fieret earum legum, quæ vocantur Statuta S. Ludovici, articulis 268 comprehensa: addit, neminem dubitare, quin hæc statuta sint S. Ludovici: at incertum esse, utrum publicata sint ante decessum Sancti, ut habet præfatio adjuncta, an vero, iis necdum eo tempore absolutis, non nisi posterius promulgatio sit facta. At vero, si, ut & mihi videtur, incertum sit, an promulgatio facta sit per S. Ludovicum; nihilo erit certius, compilationem ipsam ejus curæ attribuendam. Etenim in præfatione statuta hæc non modo facta dicuntur per Ludovicum, sed etiam promulgata. Si itaque incertum sit, an ipse Sanctus ea promulgaverit, labet fides præfationis necesse est: si autem præfationis labet fides, cum Vitæ scriptores de hisce statutis mentionem non faciant, fundamentum satis firmum non habemus, quo illa adjudicemus Sancto. Cangius etiam, qui statuta hæc edidit part. 3 rerum ad S. Ludovicum spectantium, in Præfatione sua dicit, certo dici non posse, an sint revera per Sanctum promulgata, ut habet illorum proœmium; & quamvis prima illius objectio, petita a decessu S. Ludovici, falso nitatur principio, cum constet anno tantum 1270 discessisse, adeoque fieri potuisse, ut eodem anno ante decessum illa promulgaret:

[1060] [non omnia videntur a Sancto condita:] Attamen firmior est secunda dubitandi ratio, quam adducit: nimirum quod frequenter in his statutis citentur leges Codicis & Digesti, ac Decreti canones, quod testatur eo tempore inusitatum fuisse regibus Galliæ. Accedunt rationes aliæ; nimirum silentium auctorum omnium coævorum, qui tot leges conditas, ut rem maxime memorabilem, non videntur præterituri fuisse silentio. Deinde stylus ipse minus antiquitatem redolens, quam conveniat tempori S. Ludovici, certe non conveniens stylo Petri de Fontaines, cujus Opusculum his Statutis subjungit Cangius. Demum in his Statutis lib. 1, cap. 2 vetantur omnino judicia per duellum, uti illa a Rege vetita fuisse suo loco ostendimus; in progressu tamen sæpe duellorum fit mentio, legesque præscribuntur in iis servandæ, ut videbis lib. 1, cap. 27, 79, 89, 109, 116, 165, 166: & lib. 2, cap. 10 & 11: ex quo videtur colligi, non omnia hæc Statuta S. Ludovico attribuenda. Verum quidem est, quod advertit Cangius in Observationibus ad Statuta pag. 161, præceptum Regis de abolendis duellis per totum regnum non fuisse a principibus receptum; at hinc verisimile non fit, Ludovicum, qui duella in dominio suo penitus abrogarat, tot leges conditurum fuisse, ut illa in vassallorum suorum terris stabiliret. Unde verisimilius mihi apparet, hæc Statuta post S. Ludovici tempora cum ex illius, tum ex aliorum principum legibus, collecta fuisse: aut, si ipse fortasse hanc collectionem inchoarit, a posteris fuisse perfectam.

[1061] Aliam tamen legem condidit Sanctus, priusquam discederet, [privilegium ecclesiasticis datum:] in favorem ecclesiasticorum, quam exhibet Martenius tom. 1 Anecdotorum col. 1126, ex quo illam huc transfero: Ludovicus… Notum facimus universis tam præsentibus quam futuris, quod nos divini amoris intuitu, … quantum in nobis est, volumus & concedimus, quod omnes personæ laïcales, decimas percipientes ab aliis in terra nostra, & in feodis nostris, moventibus mediate vel immediate de nobis, quas ecclesiæ perciperent, si eas laïci non haberent, possint eas relinquere, dare, & alio quocumque justo & licito modo ecclesiis concedere tenendas in perpetuum, nostro vel successorum nostrorum assensu minime requisito: ita etiam quod contra hoc heredes, seu successores nostri nullatenus se opponere valeant, aut hanc concessionem nostram deinceps aliquatenus impedire. Quod ut ratum & stabile permaneat in futurum, præsentibus litteris nostrum fecimus apponi sigillum. Actum Parisius anno Domini MCCLXIX mense Martio, id est 1270. Necessaria erat hæc lex, seu, si malis ita vocare, privilegium, quod ecclesiastici novas possessiones rursum vendere cogerentur. Hinc abbatiæ S. Dionysii eodem mense concedit, ut quæcumque justo titulo donationis, seu emptionis, aut alio quocumque justo modo acquisiverant, & pacifice possidebant, absque coactione aliqua vendendi, vel extra manum suam ponendi imposterum possiderent. Hujus privilegii litteras habet Doubletius in Antiquitatibus dictæ abbatiæ pag. 910.

[1062] Datæ autem hæ litteræ Vezeliaci, quod oppidum est intra ducatum Burgundiæ situm, [varia abbatiæ S. Dionysii concessa:] ex quo colligimus, post Regis discessum id contigisse in ipso itinere per Burgundiam, ut videbimus, instituto. Porro pietas sancti Regis in S. Dionysium fecit, ut & alia privilegia dictæ abbatiæ concederet: nam iisdem litteris pastum seu procurationem canum suorum eidem remittit, & illam perpetuo sub custodia & protectione regia permanere jubet; & tribus aliis litteris, ibidem post hasce recitatis, varia præcedentium regum privilegia ante abitum eodem mense confirmaverat: ac demum Vezeliaci cum abbate S. Dionysii convenit de homagio comitatus Clari-montis, quem ipse adhuc possidebat, sed filio Roberto destinaverat, conceditque per litteras ibidem pag. 914, ut quicumque post Regem comitatum sit obtenturus, tametsi filius sit regis, abbatibus beati Dionysii in Francia, qui pro tempore fuerint, teneatur homagium facere de his, de quibus ipsis abbatibus consueverunt homagium facere comites Clarimontis. Hisce ob materiæ similitudinem hic expeditis, ad reliqua a Sancto ante iter gesta regrediamur.

[1063] [Spina sacrosanctæ coronæ dono data:] Misit mense Martio ad abbatem & conventum Blesensem canonicorum regularium beatæ Mariæ de Burgo-medio sacrum munusculum cum litteris, a Martenio editis tom. 1 Anecdotorum Col. in quibus ita scribit: Monasterium vestrum pretioso volentes munere decorare, vobis unam de spinis sacrosanctæ coronæ Domini nostri Jesu Christi transmittimus, cum præsentium testimonio litterarum; dilectionem vestram rogantes in Domino, ut eamdem ob ipsius Salvatoris reverentiam debito conservare studeatis honore, & in vestris orationibus assiduam nostri memoriam habeatis. Indulgentias in receptione sacræ hujus spinæ concessas ab episcopo Carnotensi invenies Col. & rursum ab archiepiscopo Senonensi in festo sacrosanctæ coronæ Col. ex quibus intelliges, abunde satisfactum fuisse desiderio Regis, sacra hujusmodi munera distribuentis, ut pluribus locis debitus iis honor exhiberetur.

[1064] [regni gubernatores constituti:] Restabat, ut Rex prudentissimus, priusquam ex Francia abiret, regno suo hujusmodi daret gubernatores, qui ordinata prudenter servare nossent, tranquillumque regni statum tueri. Hoc autem ut assequeretur, non potentissimos, sibique sanguine proximos, sed prudentia atque usu rerum gerendarum præ ceteris idoneos elegit, de quibus auctor Vitæ anonymus apud Chesnium pag. 405 sic loquitur: Relinquens ad regni sui Franciæ custodiam venerabilem patrem abbatem sancti Dionysii Matheum, & dominum Simonem de Nigella, viros siquidem sapientes, prudentes pariter, fideles. His, si forte morerentur, alios substitutos, docet Chaizius pag. 619; nimirum abbati episcopum Ebroïcensem, Simoni vero Joannem Pontivi comitem. Porro litteras, quibus necessaria ad regnum administrandum auctoritas dabatur, illis reliquit: at beneficiorum ecclesiasticorum collationem, velut maximi momenti negotium, non iisdem, sed episcopo Parisiensi demandavit. Epistolam Regis, qua hanc auctoritatem episcopo attribuit, edidit Chesnius pag. 423. Ostendit illa quam prudenter in beneficiis conferendis procederet Ludovicus, quidque ea in re maxime spectaret: quapropter inutile non erit hic eam attexere:

[1065] [beneficiorum collatio episcopo Parisiensi demandata.] Ludovicus Dei gratia Francorum Rex &c. Notum facimus, quod nos, existentes in procinctu itineris nostri proficiscendi in subsidium Terræ sanctæ, personatus, præbendas, ecclesias, capellanias, & cætera ecclesiastica beneficia, quæcumque vacare contigerit citra mare in hac nostræ peregrinationis absentia, ad nostrum patronatum, collationem, seu præsentationem nostram, tam ratione regalium, quam alio quocumque jure pertinentia, conferendi personis idoneis, & nullum aliud beneficium ecclesiasticum habentibus, ac præsentandi ad vacantes ecclesias vice nostra, dilecto & fideli nostro Stephano Parisiensi episcopo, plenam & liberam committimus potestatem, dum tamen de consilio discretorum virorum cancellarii Parisiensis ecclesiæ, prioris fratrum Prædicatorum, & gardiani fratrum Minorum Parisiensium, vel duorum ex ipsis, in hujusmodi collatione vel præsentatione procedat, & in litteris donationis, vel præsentationis specialiter exprimatur, quod ex auctoritate, & vice nostra sibi commissa, collatio vel præsentatio ipsa fiat. Hanc vero potestatem ipsos habere volumus, quamdiu absentes in hac peregrinatione fuerimus, vel donec a nobis, vel successore nostro, si nos contingat decedere, fuerit aliud super hoc ordinatum, retenta nobis plenaria potestate aliqua beneficia, quæ nobis, aliisve conferre placuerit, conferendi. In litteris autem collationis, & præsentationis, quæ fuerit ab eis facta, prædicti episcopi sigillum apponi volumus cum sigillo alterius prædictorum. In cujus testimonium præsentibus litteris nostrum fecimus apponi sigillum. Actum Parisiis anno Domini MCCLXIX mense Martio. Episcopo autem Parisiensi, si moreretur, substituerat abbatem S. Dionysii, teste Chaizio pag. 620.

[1066] Rebus regni ita dispositis, ad iter se Rex accinxit, [Sanctus in ecclesia S. Dionysii signa peregrinationis pie accipit,] egregia tamen ante abitum relinquens pietatis exempla. Vita secunda num. 58 testatur, Sanctum Parisiis preces flagitasse non in domibus modo Religiosorum, sed etiam in congregatione eorum, qui lepra erant infecti. Labbeus in Miscellaneis curiosis pag 662 hanc ex tabulario episcopi Parisiensis produxit lasciniam ad propositum nostrum: Anno MCCLXIX, mense Martio, pridie Idus, die Veneris post Dominicam, qua cantatur Reminiscere (id est XIV Martii anni 1270) Ludovicus Rex Franciæ arripuit iter ad partes transmarinas de sancto Dionysio, & ibi accepit peram & baculum peregrinationis suæ, quos benedixit, & tradidit sibi in ecclesia beati Dionysii Radulphus episcopus Albanensis, tunc apostolicæ Sedis legatus in Francia, & partibus transmarinis. Quæ hic prætermissa sunt, supplebit Nangius pag. 384, ita scribens: Decurso itaque præfixo (discedendi) termino, Regisque navibus & procerum cum ingenti copia victualium, rebusque bellicis in portu Aquarum mortuarum præparatis; (aut certe, cum naves in adventu suo paratas fore putaret) Rex devotus cum filiis & multis regni proceribus ad sanctum Dionysium patronum suum, secundum antiquam regum Francorum consuetudinem, licentiam accepturus accessit. Itaque martyres beatum Dionysium, Rusticum, & Eleutherium, devotissime cum multis precibus interpellans, vexillum de altario sancti Dionysii, … morem antiquum antecessorum suorum servare volens, … suscepit cum pera & baculo peregrinationis.

[1067] Deinde ad capitulum monachorum illius ecclesiæ perveniens, [ac monachorum preces flagitat: summa cum humilitate Parisiis valedicit, ac discedit,] ipsorum pro se, & filiis suis orationum suffragia petiturus, tam humiliter cum ipsis in capitulo resedit, quod nec locum, ubi pueri soliti sunt sedere, ut de loco abbatis & cæterorum monachorum taceam, sed gradum inferiorem de sex gradibus, per quos ad abbatis sedem ascenditur, sibi elegit: totumque regnum Franciæ martyris Dionysii protectioni deputans, cum lacrymarum fluminibus tam nobilium, quam populi circumstantis, prius sancti clavi & coronæ benedictione percepta, ab ecclesia est egressus. Hæc die Veneris XIV Martii. Die vero Sabbati in crastino, Idibus Martii, accepit licentiam in ultimo suo recessu in ecclesia Parisiensi, & venit ad dictam ecclesiam de domibus suis Parisiensibus discalceatus, & dominus Petrus filius suus similiter cum eo nudus pedes: dominus Philippus primogenitus suus, & dominus Robertus comes Atrebatensis, & complures alii non discalceati venerunt cum eo, ut est apud Labbeum mox laudatum pag. 663. Tunc, inquit Nangius, primo Hierosolymitanum iter incipiens, prima nocte ad nemus Vicenarum quievit; ubi in mane Margaretam nobilissimam conjugem suam cum multis singultibus & suspiriis, ac multis lacrymarum imbribus madidam dereliquit.

[1068] [per Campaniam, Burgundiam, &c. Aquas-mortuas,] Post hæc iter, quod per Melodunum, Senones, Autissiodorum, Vezeliacum, instituit, ut docent varia privilegia iis locis data, de quibus jam egimus, sic describit: Rex Christianissimus Ludovicus, toti regno Franciæ valedicto, anno Domini MCCLXIX a recto tramite non divertens, usque Cligniaci * abbatiam fines Burgundiæ penetravit, (ubi eum festa Paschalia celebrasse, docet cum aliis Chaizius pag. 623, atque inde Matisconem profectum:) indeque Lugdunum super Rhodanum, Belliquadrum, & Viennam pertransiens, ad optatum portum Aquarum mortuarum pervenit; ubi debuerat ex condicto crucesignatorum exercitus congregari. Et quamvis pauci in adventu Regis in portu, vel circiter viderentur, post paullulum tamen temporis tam barones & nobiles, quam mediocris populi peregrinos, ex omni parte videres affluere, & quasi locustas totam terræ superficiem operire. Et sicut tellus erat millibus hominum occupata, ita mare ingenti navium numero tegebatur.

[1069] [ubi, necdum paratis navibus, turmas dividit.] At testatur Gaufridus num. 59, naves necdum fuisse paratas, ita ut defectu navium, quas Genuenses statuto tempore non advexerant, multo serius, quam statuerat, solvere potuerit Ludovicus. Nec dubium, quin Gaufrido, qui adfuit, major debeatur fides, quam Nangio, qui ex aliorum relatu scripsit. Hæc ergo ratio est, cur exercitus in oppida vicina sit divisus, ut subjungit his verbis: Verumtamen quia unus locus ad tantum exercitum nullo modo sufficere poterat, majores exercitus ad civitates, & bonas villas, quæ sunt in portus confinio, provide se cum suis exercitibus diviserunt, donec naves in portu vacuæ eos ad introitum expectarent, armis & victualibus oneratæ. Cum igitur duobus fere mensibus ibidem moras trahere coactus sit Sanctus, sub finem enim Aprilis eo pervenisse conjicio; quid interim egerit, exponendum, priusquam inde discedentem comitemur.

[Annotata]

* Cluniaci

§ LXXXIII. Legati ad Regem missi ab imperatore Græco, a quo arbiter electus ad concordiam cum Ecclesia Romana ineundam, arbitrium recusat, sed officia impendit: perturbatio in castris: epistola ad præfectos regni: monita filiis data.

[Legati imperatoris Græci ad Ludovicum missi,] Non diu apud Aquas-mortuas egerat S. Ludovicus, quando ad eum pervenere legati, a Michaële Palæologo Græcorum imperatore missi, Rationem hujusce legationis describit Georgius Pachymeres, dum lib. 5 Historiæ, cap. 8 narrat. Carolum Siciliæ regem formidini fuisse Palæologo, qui illi se imparem fore censebat: Hac tempestate, inquit, fortuna regis Apuliæ Caroli … in flore, atque apice felicitatis erat. In primis apparatu ingenti navali potens, & formidandus habebatur. Palam autem se ferebat infensum imperatori ob societatem affinitate firmatam, quæ ipsi cum Balduino intercedebat. Cui velut jus vindicaturus pristinum, expeditionem in urbem Constantinopolim adornabat, navesque ad id & prævalidas, & plurimas, & tum corporibus, tum armis, tum cæteris utilibus ad scopum rebus, copiosissime instructas compararat, & congregaverat. Deinde pluribus prosecutus apparatum Caroli, & timorem Palæologi, missasque ab eo ad Pontificem legationes, ut hic Carolum ab eo bello averteret; refert cap. 9 legatos item ad Ludovicum missos, finem legationis his declarans verbis:

[1071] Scopus legationis erat, Regem donis & verbis, [ut is imperatorem, ut arbiter, cum Ecclesia conciliet:] quantum fieri posset, delinire; conarique adducere ipsum, quem fama ferebat pacis esse studiosum, ad suadendum fratri scriptis litteris, ne bello inquietaret Orientem… Quod si persuadere fratri non posset, certe ageret apud Papam pro Græcis, … sicque conaretur infringere fratris machinationes in Romanos; id nomen sibi sumebant Græci. Agit ille quidem de legatione secunda, sed hæc primæ, quam omittit, etiam conveniunt, cum una utriusque fuerit causa. Verum silet Pachymeres, quod præ ceteris hac legatione expetere se dicebat Palæologus; nimirum conciliationem cum Ecclesia Romana, a qua diuturno schismate separati erant Græci. Hujus autem conciliationis arbitrum eligebat Ludovicum, promittens se ordinanda ab eo observaturum, gravibusque verbis obtestans, ne arbitrium suum interponere renueret. Audi epistolam Cardinalium ad legatum Galliæ, apud Raynaldum editam ad annum 1270 num. 3, in qua hæc referuntur his verbis: Ipse namque imperator, ut suis verbis, prout nobis referuntur, utamur, se velle Regem eumdem arbitrum in hoc constituere asserens, promittebat quicquid idem Rex super hoc diceret, se plene ac inviolabiliter observaturum. Et ut circa hoc suum magis ostenderet dictus imperator affectum, prædictum Regem adjurabat per aspersionem sanguinis Jesu Christi, quod nequaquam assumere onus hujusmodi recusaret: & si secus faceret, ad summum judicem, ut ipse Rex in extremo judicio coram eo de hoc rationem redderet, appellabat.

[1072] Verum, tametsi Ludovicus ardentissimo flagraret studio quoslibet Ecclesiæ conciliandi, [at Rex arbitrium recusat,] noverat Rex prudentissimus quænam suæ in hujusmodi rebus partes essent, quænam moderatorum Ecclesiæ: hinc nec suo defuit officio, nec alienum usurpare voluit. Audi rursus laudatam epistolam: Propter quod memoratus Rex, solitum prosequens ad ejusdem fidei augmenta propositum, & ad præfatam Romanam Ecclesiam consuetæ non omittens devotionis affectum; sed prudenter attendens, ac humiliter cognoscens, quod suum non erat tale in eodem negotio, quod specialiter pertinere dignoscitur ad ejusdem Sedis examen, etiam ad ipsius imperatoris instantiam officium usurpare; consulte respondit, quod in eodem negotio hujusmodi partes nequaquam assumeret, sed pro ipsius salubri consummatione apud eamdem Sedem, ad quam id pertinet, libenter instaret.

[1073] Neque id segniter fecit; nam, ut præmittitur, missis ad collegium Cardinalium religiosis viris fratribus Eustachio de Atrebato, & Lamberto de Cultura, [sed concordiam promovere apud Cardinales studet.] Ordinis fratrum Minorum, suis nuntiis, rem promovere conatus est, & humiliter per eosdem nuntios suos postulavit, ut negotii executionem episcopo Albanensi legato, secum ad expeditionem profecturo, peragendum committerent Cardinales, quod hi iisdem litteris faciunt, missa formula, quam præstito juramento admittere debebant Græci, additisque ad Regem litteris, quibus promotionem hujusce concordiæ ejus curæ commendant. Utraque autem epistola data est Viterbii Idibus Maii, ex quo conjicimus, Græcorum legatos ad Regem venisse circa initium ejusdem mensis, si non citius, imo fortasse priusquam Aquas-mortuas pervenisset. Ceterum quid cum Carolo fratre pro Græcis egerit Ludovicus, non constat: verum legatos Græci imperatoris ad eum in Africam reversos, infra videbimus.

[1047] [Gravis in castris crucesignatorum perturbatio,] Dum his, aliisque piis operibus occupabatur Sanctus, vel Nemausi, unde XIX Maii mandata misit ad pacandos Lugdunenses, ut vidimus num. 1034, vel ad Fanum S. Ægidii, ubi Pentecosten celebravit, aut certe in oppido quodam vicino; gravis in castris cruce-signatorum orta est dissensio, quam Nangius pag. 384 refert hoc modo: Fraus interim maligni spiritus super bonum semen cupiens in agro Dominico zizaniam seminare, inter peregrinos * rancoris & invidiæ fomitem ad impediendum bonum ipsorum propositum suscitavit. Nam inter turmas pedestris populi tantam furoris rabiem insufflavit, ut manus sceleratissimæ, quæ potius in hostes fidei sævire debuerant, prius seipsas homicidii facinore deturparent. Repentinus enim tumultus excitatur inter Provinciales & Cathalanenses ex una parte, & quorumdam Francorum pedites ex altera, modica ratione: & in tantum utrimque furor invaluit, ut multum diuque in gladiis, & balistis confligerent. Nec cessavit illorum pestifera rabies, donec plusquam centum homines mutuo corruissent.

[1075] [cujus auctores punii Ludovicus:] Ad ultimum vero Franci, aliorum tumultibus excitati, furibunde contra eos accurrentes, ita ipsos viriliter invaserunt, ut in naves cum magno impetu pepulerint; e quibus aliqui tanta rabie suorum hostium sanguinem sitientes, se in aquis collo tenus immergebant, ut eos vel in aquis, vel in navibus detruncarent. Nec erat aliquis, qui eorum furorem posset compescere, cum nec Rex, nec aliquis procerum ibi moram facerent, sed in villis vicinis & civitatibus, ut diximus, pariter navigium expectantes. Tandem tamen Rex, qui apud sanctum Egidium Pentecosten celebraverat, & ibi solemnem curiam tenuerat, auditis hujus mali rumoribus illuc venit, & rei veritate comperta, principales injuriæ, jussit morte patibuli puniendos. Hæc moræ navium addita, non parum exercuerunt sancti Regis patientiam. Illum interim regni curam non deposuisse, docent comitia celebrata: ostendit idem luculenter epistola, paucis ante transfretationem diebus ad regni gubernatores scripta, quam ex editione Acherii tom. 3 Spicilegii a pag. 663, hic subjicio:

[1076] [idem per litteras hortatur regni gubernatores] Ludovicus Dei gratia Francorum Rex dilectis & fidelibus suis Matthæo abbati S. Dionysii, & Simoni domino Nigellæ, salutem & dilectionem. Quia ad ulciscendas summæ majestatis injurias, illas maxime, quæ vergunt in contemptum & contumeliam Redemptoris, tanto validius animari condecet & armari Christianos reges & principes, quanto ab ipso majora beneficia receperunt, & seipsos ad ipsius exaltationem nominis & honoris obligatiores esse cognoscunt: volumus & præcipimus, ac tam vos, qui nostrum locum tenetis, quam ballivos, præpositos, & alios justitias habentes a nobis, specialiter adjuramus, ut blasphemos, illos videlicet, qui facto, dicto, vel juramento ausi fuerint contumeliosi esse in Dominum majestatis, aut B. Virginem Dei Matrem, a nobis esse ordinata dignoscuntur: aut si forte circa ea, ad hoc scilicet ut melius hujusmodi divina vindicetur offensa, aliquid emendandum fuerit, vel addendum sit, studeatis efficere quod efficaciter aboleri valeat de regno nostro hujusmodi tam consueti criminis, aut criminosæ consuetudinis corruptela.

[1077] Ut autem sæpius ad memoriam inducatur, & efficaciter hujusmodi præceptum nostrum servetur, [ad blasphemias,] sicut in corde gerimus & zelamus, in singulis computis nostris inter alia ratiocinia nostra quæratur & exigatur districte ab omnibus & singulis ballivis, quid habuerunt vel receperunt de emendis & pœnis hujusmodi blasphemorum, & de his teneantur plenam ibidem reddere rationem. Quidquid autem inde habitum fuerit, de portione videlicet nos contingente, in pauperes volumus erogari. In singulis parlamentis districte præcipiatur eisdem, ut circa punitionem hujus nefandi sceleris studiosi & vigilantes existant. Qui vero desides & remissi fuerint inventi, durius arguantur, & secundum quod bonum visum fuerit, districtius corrigantur.

[1078] Cæterum notoria & manifesta prostibula, quæ fidelem populum sua fœditate maculant, [aliaque peccata exstirpanda,] & plures protrahunt in perditionis interitum, penitus exterminari præcipimus, tam in villis, quam extra, & ab aliis flagitiis, & flagitiosis hominibus, ac malefactoribus publicis, terram nostram plenius expurgari. Ecclesias etiam & personas ecclesiasticas a manifestis injuriis & violentiis defensari: jura nostra & aliena servari: querelas pauperum, & miserabilium personarum diligenter audiri, & tam ipsis, quam omnibus aliis, quibus justitiæ debitores sumus, ita reddi, quod justum est, juste, fideliter, & mature, quod apud illum Judicem, qui justitias judicabit, non possimus de neglecta, dilata, vel usurpata justitia condemnari.

[1079] Porro quia in causis & negotiis audiendis & terminandis frequenter ab illis, [juraque sua singulis servanda:] qui libenter munera accipiunt, justitia læditur, prosternitur veritas, judicia subvertuntur, nolumus ut aliquem de tali munerum acceptione notabilem ad consilium nostrum in prædictis agendis aliquatenus admittatis, nec committatur ei aliquid de prædictis, sed caute elongetis eosdem; & hæc eadem volumus, si qui fuerint de criminibus aliis notoriis diffamati: juramenta etiam, quæ solent fieri ab illis, qui de consilio nostro erant, revocari * volumus atque præcipimus, ut ea vice nostra recipiatis ab illis, & eorum singulis, qui consiliis prædictis intersunt, prælatis scilicet episcopis dumtaxat exceptis. Datum in castris apud Aquas-mortuas in crastino B. Joannis Baptistæ, id est XXV Junii,

[1080] Advectis tandem Genuensium navibus, iisque oneratis, [ac navem ingressurus pia filiis dat monita.] cum secum non nisi unum ex filiis, Petrum nimirum, in navi sua retenturus esset Ludovicus, Philippumque & Joannem ad propria navigia dimissurus, priusquam navem ascenderet, pie illos monuisse dicitur apud Surium tom. 3, pag. 276, cujus verba subjungo: Cumque jam naves conscensuri erant, filios suos blando vultu adspiciens, & primogenitum speciatim appellans, ait: Vide, fili, ut ego jam grandævus secundo hoc iter capessam, quando jam etiam regina mater tua provecta ætate est, & nos regnum nostrum favente Deo, absque ulla perturbatione obtinemus, divitiis, delitiis, & honoribus, quantum fas est, affluentes. Vide, inquam, ut Christi, & Ecclesiæ ejus causa non parcam senectuti meæ, nec me flectat desolatio matris tuæ, delitias & honores contemnam, opesque meas pro Christo impendam. Vide, ut te, & fratres tuos, & sororem primogenitam mecum ducam, simul etiam quartum filium ducturus, si aliquanto maturiori esset ætate. Hæc vero idcirco te audire volui, ut, cum post obitum meum ad regnum pertigeris, pro Christo, & Ecclesia, atque fide Catholica tuenda, nulli rei parcas, non uxori, non liberis, non regno. Volui enim & tibi, & fratribus tuis de me ipso præbere exemplum, ut, si res postulet, vos similiter faciatis. Hæc, si non ipsa sunt Ludovici verba, ut esse non videntur, certe perpetuæ illius consuetudini filios instruendi pietatique sunt admodum consentanea.

[Annotata]

* i. e. crucesignatos

* i. e. renovari

§ LXXXIV. Iter Regis, & aliorum in Sardiniam, ubi mutato consilio, Tunetum prius oppugnare statuunt.

[Rex, ascensa navi, cum crucesignatis] Iter Regis per mare recte describit Nangius, sed uno anno a vera chronologia aberrat: nam certius est ex omnibus instrumentis, quam ut probari debeat, discessisse anno 1270: ille tamen præcedentem assignat. Hoc igitur errore correcto, eum audiamus, pag. 385 iter in Sardiniam, quo convenire debebant crucesignati, narrantem: Rebus itaque de more dispositis, anno Domini MCCLXIX, die Martis, post festum Apostolorum Petri & Pauli, (seu ipsis Julii Kalendis) audita Missa in aurora circa ortum solis, Rex intravit mare, & cum domino Petro filio suo navem propriam ascendit. Dominus Philippus ejus primogenitus cum uxore sua ascendit aliam. Comes Atrebati cum uxore, & comes Nivernensis similiter naves proprias ascenderunt.

[1082] [navigat, non sine] Sicque tota die & nocte permanentibus, die Mercurii subsequenti paulo post ortum solis velum fecerunt istæ quatuor naves supradictæ, & tota die illa cum die Jovis subsequente cum vento satis prospero siglaverunt *. Die vero Veneris subsequenti, circa mediam noctem ventorum turbinibus procellosos fluctus exagitans mare discutitur in maris Leonis introitu, quod ideo sic nuncupatur, quod semper est asperum, fluctuosum, & crudele. Quatuor naves prædictæ fuerant sibi hactenus satis propinquæ, sed tunc maris crudelitate aliquantulum sunt dispersæ nec tamen in tantum, quin possent mutuo se videre. Mare Leonis, de quo locutus est auctor, est pars Mediterranei ad littora Galliæ, ut testatur Cangius in Glossario, licet alioquin id nomen apud scriptores parum sit usitatum.

[1083] [tempestatum] Mari igitur Leonis præterito cum magno periculo, die Sabbati mare mitius invenitur: ex quo plures, qui perturbatione maris & fluctuum varias sustinuerant passiones, satis cito recreati sunt. Tota ergo illa die Sabbati cum Dominica subsequenti, satis pacifice siglantes, adveniente nocte aër & mare obnubilata sunt. Et circa mediam noctem præ cujusdam venti nimia valetudine, sicut prius, mare turbatum est, ita quod alterum mare Leonis, sive crudelius credi posset. Nec relatu indiget, quantos dolores in isto secundo turbamine plures sustinuerint: quia si primo graviter, secundo gravius sunt gravati. Quid plura? Mane facto cantantur quatuor Missæ sine celebratione, de beata Maria, de Angelis, de Spiritu sancto, & quarta pro animabus fidelium defunctorum, astantibus, qui astare poterant: quia pauci erant, qui astare possent supra pedes sine podio * præ dolore.

[1084] Circa vero horam diei tertiam, cessantibus tam maris turbine, [marisque incommodis aliis] quam dolentium doloribus, itur ad prandium, & cum jam doloris præteriti esset memoria quasi nulla, inter prandia dolor alius eminebat, quia aquæ dulces jam erant putridæ & corruptæ, nec sine ventatione * multa poterant epotari. Unde, sicut creditur, præ corruptione aquarum multi equi & homines morte in diversis navibus sunt præventi. Interea vero circa solis occasum plurimum mirabantur, eo quod tam longa via usque ad portum Callaricanum inveniebatur, ubi debebant barones se invicem expectare. Super quo navis principes coram Rege evocati, de loco, ubi tunc aderant, interrogati, sub dubio responderunt. Dixerunt enim, quod credebant esse prope terram, & multum mirabantur, quod tam tarde suis aspectibus appareret. Unde allata mappa mundi, Regi situm terræ portus Callarici, & vicinitatem propinqui littoris ostenderunt. Urbs Calaris, Sardiniæ præcipua, quam petebant, sita est in ora insulæ Orientali, portumque habet idoneum, de quo auctor hic agit.

[1085] Nec multum post dominus Philippus Regis primogenitus, [in Sardiniam,] qui sub tali dubio positus formidabat, misit ad Patrem in galea * quemdam militem, ut ipsum super facto isto animadverteret, quia sibi videbatur quod magistri nautarum procederent in incertum; & tunc iterum nautæ fuerunt ad consilium evocati. Murmur interea & magna suspicio contra ipsos oritur; quia dicebatur, quod ventus, qui habitus fuerat post recessum de Aquis-mortuis, ad ducendum quatuor diebus usque ad portum Callaricum sufficiens videbatur. Præterea dicebatur, quod quædam Regis galea, quam regebat filius Guillelmi Bonebel navis Regis capitanei, ingruente tempestate, de qua supra diximus, a navibus Regis discesserat, tendens versus fines Barbariæ, ut credebant. His igitur causis erat suspicio contra nautas, sed injuste, sicut patuit in sequenti.

[1086] Ad ultimum inter Regem & nautas fuit taliter diffinitum, [& portum Callaritanum] ut tota nocte illa permitterentur naves fluctuare per æquora, remotius tamen a parte illa, qua credebatur esse terra, ne incaute in cautes & discrimina rueretur. Mane siquidem facto apparuit terra, sed portus distulit adhuc plusquam sexaginta millibus, ut dicebant, durante adhuc venti & maris turbatione usque ad horam diei tertiam. Circa vero solis occasum venitur ad decem millia prope portum: sed vento verso in contrarium, non potuit accessus ad portum fieri tota die. Jactantur ergo anchoræ, & de non portu portus efficitur: sed hoc bonum, quia prope erat terra, & quædam abbatia, ad quam in barga * curritur, & inde aquæ dulces & herbæ viridæ * afferuntur. Refrigerantur debiles dulcis aquæ gustu, & infirmi a languoribus recreantur.

[1087] [ingreditur octavo itineris die.] Die Martis crastina, scilicet octava die a die illa, qua Rex navem ascenderat, iterum vela detenduntur post prandium, & circa vesperas venitur ad duo millia prope portum, nec tamen nunc haberi potuit accessus propinquior propter ventum in contrarium jam mutatum. De his Petrus de Condeto, capellanus Regis, testis oculatus ita scribit tom. 3 Spicilegii pag. 664: Vobis significo, quod postquam dominus Rex velum fecit, post multas maris amarissimas passiones, die Martis post ascensum suum introivit portum Calliriacum in Sardinia. Quæ utcumque Nangio sunt contraria, nisi hic portum paullo latius extenderit. Sed redeamus ad Nangium.

[1088] [Pisani, ibidem domini, timore Genuensium,] Eodem modo, quo prius, curritur in barga ad castellum Callaricanum, ubi invenerunt homines multum sibi contrarios & rebelles. Vix conceduntur eisdem aquæ dulces: vix paucos panes & paucas herbas pro denariis habere potuerunt. Illi vero de villa, sibi non minimum formidantes, educebant res suas de castello, ducentes eas ad loca remotiora vel fortiora. Mane facto die Mercurii sequentis, misit Rex quemdam militem ad castellanum & consulem illius castelli admonendum, quod infirmos, quos plures habebant in navibus, secum in villa sua permitterent recreari, & quod bona sua venalia exercitui exponerent eo pretio, quo vendebantur ante adventum sui exercitus in castello. Confirmat hæc laudatus Petrus de Condeto, rationem prædicti timoris, parisque in crucesignatos duritiæ, assignans his verbis: Pisani vero, ad quos pertinet dictum castrum, Januensibus oppido sunt infesti: eos autem, ut præmittit, solos timebant. Nec mirum, cum decem facile millia Genuensium in classe fuisse, eorum Annales memorent tom. 6 Scriptorum Italiæ col. 549. Nunc audiamus, quid responderint Pisanorum præfecti.

[1089] [crucesignatos inhumane] Ad hæc respondentes, dixerunt, quod bene volebant, quod infirmi haberent recreationem in villa inferiori, sed infra castellum nullum intrare permitterent, quia hoc eis erat prohibitum a Pisanis, suis dominis & magistris, ad quos dictum castellum dicebatur pertinere. De rebus venalibus dixerunt, quod placebat eis, ut ad forum * justum & debitum exponerentur ad emendum. Quo Regi nuntiato, jussit quod ad castellum infirmi deferrentur: & delati sunt multi nobiles & ignobiles, divites & pauperes, quorum quidem aliqui in via mortui sunt: alii, quibus datum est a Deo pervenire, recepti sunt in quadam domo fratrum Minorum, quæ longe distabat a castello. Extra vero erant paucæ domus terreæ & pravæ, & quasi Francis inhabitabiles: sed in castello, in quo non permittebant aliquem introire, erant domus meliores & homines ditiores. Mortuos ibidem aliquot recenset memoratus Petrus in epistola, ubi hæc addit: Multi vero post dominum Regem remanserunt, scilicet dominus Philippus frater comitis Vindocini, magister Joannes de Corbolio capellanus, & alii minores centum, ut creditur, & plures; quibus dominus Rex dimisit custodes Guilielmum Britonem ostiarium, & Joannem de Aubergenvilla portarium. Redeo ad Nangium.

[1090] [& duriter tractant:] Res vero venales paucæ poterant inveniri, quia omnia abscondebant & ducebant occulte de villa præ timore: si quæ tamen inveniebantur, carissime vendebantur, ut gallina, quæ prius non valebat plusquam quatuor denarios Januenses, duos solidos Turonenses vel amplius vendebatur; & sic de rebus aliis intelligendum est. Plus etiam faciebant, quia duodecim Turonenses prius decem & octo Januenses valebant, & tunc nolebant recipere pro Januensibus nisi denarios Turonenses. De cibariorum ibi inventorum penuria consentit rursum dicta Petri epistola, quod maxime factum videtur, quia ea præ timore abscondebant incolæ. Hinc Ludovicus prudenter conatus est mansuetudine eos ad humanitatem reducere, ut subdit Nangius.

[1091] Quo Regi relato, die Jovis sequenti misit dominum Petrum cambellanum, [quos Rex ad humanitatem reducere studens, parum proficit;] & duos marescallos, ad ostendendum eis, quod erga Regem & suos curialius * se haberent. Qui plus moti timore, quam amore, satis molliter responderunt, voluntatem Regis pro viribus se facturos. Et bene volebant, quod Rex, vel aliquis suorum, cum paucis tamen, castellum subintraret; dum tamen servaret eos de Januensibus nautis suis, qui fere omnes extiterant Januenses. Homines enim Januenses Pisanis oppido sunt infesti. Illi vero, qui missi fuerant, responderunt, quod Rex de castello suo, vel de fortericiis suis non curabat, sed volebat tantummodo, ut infirmi sui exercitus ibidem curialiter tractarentur, & bona eisdem venalia cum ratione exponerentur ad emendum. Ad votum tamen Regis omnia promittentes, nihil aliud aut parum facere voluerunt. Hoc enim solummodo fecerunt, quod duodecim denarii Turonenses pro quatuordecim Januensibus ponerentur, & quod panis & vinum aliquantulum fertilius ad emendum poterat inveniri, sed alia nisi cum magna difficultate poterant reperiri.

[1092] Quæ Franci graviter ferentes, monebant Regem, [attamenvim illis inferre recusat.] ut castrum, & gentem illam juberet evertere: sed pius & pacificus Rex potius elegit omnia sub dissimulatione præterire, quam Christianos, ad quos destruendos non venerat, licet partim meruissent, taliter extirpare. Die vero Veneris sequenti, Rege in navi sua taliter expectante, venerunt quasi simul naves ceteræ tam de portu Marsiliæ, quam de portu Aquarum mortuarum. Venerunt etiam barones, rex Navarræ, comes Pictaviæ, comes Flandriæ, dominus Johannes primogenitus comitis Britanniæ, & alii, quorum nomina nimis longum esset hic enumerare, & tædiosum. Rege igitur salutato die Sabbati subsequenti, legatus & barones coram Rege congregati, ut haberent consilium, ad quem locum utilius esset divertendum; habitum est commune consilium, & firmatum, quod prius irent ad expugnandum regnum Tuneti, antequam in Terram sanctam, sive in Ægyptum transirent.

[1093] Porro regnum Tunetanum, quod hodiedum in formam reipublicæ redactum est, [Consilio habito, expeditio decernitur contra Tunetum,] regem habebat Saracenum, qui legatos aliquando ad Ludovicum miserat, animumque a religione Christiana non aversum demonstraverat, aut certe simulaverat. Rationes autem, cur Tunetum aggressus sit Sanctus, recitat Nangius ex Gaufrido, eæque huc breviter reducuntur. Spes conversionis dicti regis præ ceteris movisse videtur Ludovicum: accedebat subsidium, quod ille Ægyptiis ferebat: præterea divitiæ Tuneti, quod facile sperabatur expugnandum, ingens commodum afferre poterant ad bellum in Terra sancta, vel Ægypto promovendum. Hæc latius Gaufridus, addens alias etiam rationes fuisse eo bellum transferendi. Harum præcipuam, ut videtur, assignat Sallas seu Sabas Malespina decanus Militensis, qui hoc ipso tempore floruit, lib. 5 Rerum Sicularum, cujus Opus est editum tom. 6 Miscellaneorum Baluzii, ubi pag. 325 ita scribit: Rex quidem Tunisii propter rebellionem Siciliæ, multis mortibus consopitam, quemdam annuum redditum sive censum, quem regi Siciliæ pro eo exhibet annuatim, ut victualia in Tunisium libere comportentur, & mare Siculum remigare licite valeant Arabes, quando volunt, quodque barbari per Siculos piraticis non vexentur insidiis, regi Carolo per tres annos subtrahens denegabat. Ideoque rex Carolus, affectans visitare ac visere partes illas, & hærentem profundæ caveæ colubrum virtute aliena convellere, tantum exercitum coire Tunisium sagaci studio procuravit. De hisce etiam mentionem facit Guilielmus Gujart apud Cangium pag. 156. Hæc igitur ratio impellebat Carolum, cujus voluntati obtemperasse videtur Ludovicus, tum ob rationes ante datas, tum ut illum sibi adjungeret expeditionis socium.

[1094] [quod Rex Carolo fratri significat, ac discedens Pisanorum munera respuit.] Fortasse jam animo id bellum conceperat Sanctus, priusquam ex Gallia solveret, eaque de causa voluerat, ut classis tota congregaretur in Sardinia, cui Tunetanum regnum in Africa ex adverso jacet oppositum. Verumtamen ignorabant ea consilia crucesignati, ita ut non pauci obmurmurarent, dum eo se ducendos in audierant. Decreta autem hac expeditione procerum consilio, Rex fratrem suum Carolum de re tota certiorem fecit, teste Condeto; atque ille promisit se brevi cum exercitu adfuturum. Cum itaque ad navigandum se accingeret Ludovicus, Pisanos paullo humaniores reddidit ejus discessus, de quo ita Nangius pag. 387: Quod cum castellanus Callaritanus, & alii de villa viderent, quod Rex pararet discedere, venerunt ad ipsum, & præsentaverunt Regi viginti dolia vini Græci peroptimi, ut dicebant: sed Rex eorum præsentia * & munera renuens, fecit eis recommendari infirmos, quos in villa dimittebat; dicens, quod hoc haberet pro magno munere, si eos tractarent curialiter, & benigne. Hæc Sanctus in Sardinia, ubi ad octo dies substitit, ac inde vela fecit in Africam XV Julii, ubi postremos ejus labores jam videbimus.

[Annotata]

* i. e. plenis velis navigarunt

* i. e. sustentaculo

* i. e. expositione ad ventum

* i. e. triremi

* i. e. cymba

* virides

* i. e. pretium

* i. e. benignius

* i. e. dona

§ LXXXV. Navigatio in Africam: egressio in terram: captum castrum Carthaginis: velitationes cum Saracenis variæ, & horum artes.

[Tertio itineris die Rex cum classe in Africam, delatus,] Gesta S. Ludovici in Africana hac expeditione multi scriptores attigerunt: verum multorum hic coacervare relationes necesse non est, quando omnia habemus fideliter conscripta partim ab iis, qui adfuerunt, partim ab aliis, qui eorum videntur habuisse epistolas. Primo itaque, lector, accipe litteras Petri de Condeto, jam nunc assignatas, & partim recitatas, ex quibus abunde intelliges, quæ initio hujus expeditionis inter Christianos & barbaros sint commissa certamina. Sic ille post præmissa prosequitur tom. 3 Spicilegii pag. 665: Die vero Martis sequenti, scilicet ante sanctum Arnulphum, de portu illo fecerunt unanimiter velum, & die Jovis sequenti intraverunt portum Tunis circa nonam. Multi vero de montibus stupentes fugiebant; & creditur, quod adventum nostrum penitus ignorabant. Eadem die Jovis fecit Dominus admiraldum * descendere in galeis, ut iret ad portum, ad videndum cujus, vel quorum erant quædam naves, quæ ibi erant. Qui invenit quasdam naves Sarracenorum, & eas arrestavit *. Sed erant vacuæ, & remiserunt ad portum. Naves vero mercatorum non arrestavit.

[1096] Qui prægrediens descendit ad terram, nec habuit contradictum, [mittit archithalassum ad explorandum, eumque in terram egressum revocat:] & remittens ad dominum Regem, significavit ei, quod terram ceperat, & quod ei mitteret adjutores. Quo audito, dominus Rex aliquantulum turbatus est; dicens, quod non fuerat missus ad hoc, & vocavit dominum cambellanum *, qui consuluit, quod super hoc consulerent barones. Quorum vocati, qui prope erant, alii laudaverunt, quod mitterent adjutores, alii contraria dicebant, quod non erat bonus modus capiendi terram: sic dominus Reginaldus de Priscenniaco, qui dixit: Domine, si vultis quod quilibet faciat de se melius quod poterit,non restat, nisi quilibet descendat, & capiat terram ubi voluerit. Post ista, & multa alia verba concordatum fuit, quod frater Philippus Ebroïcensis, & magister balistarum descenderent ad admiraldum, & secundum quod viderent, vel eum reducerent, vel mitterent pro servientibus, qui descenderent tota nocte. Qui euntes dictum admiraldum reduxerunt: super quo multi dubitaverunt, quod male fecissent, quod die Veneris mane multi Sarraceni ex omni parte confluxerunt ad portum.

[1097] Sed dominus Rex vocato suo consilio, deliberatum fuit quod bonum esset descendere. [postero die terram capit, & exercitum extendit:] Et in nomine Domini descenderunt, galea domini Regis aliquantulum præcedente, & ceperunt terram per Dei gratiam, sed ita ordinate, quod creditur, quia si essent centum probi viri contra eos, numquam, vel valde difficile cepissent terram eo modo, quo ceperunt, sed Domino operante non invenerunt contradictores, & fixerunt castra sua in insula, de qua tamen exitus esse putabant a duobus capitibus; & extendebat se in longum quasi per leucam & plus; & in latus per tres tractus balistarum, & erat aqua salsata ex utraque parte, & non putaverunt in ea aquas dulces inveniri. Unde plus mali fuit nobis in terra, quam in mari. Aliqui vero de nostris processerunt die Sabbati usque ad unam turrim, quæ erat prope, & erat ibi dulcis aqua in cisternis: sed inventi aliqui nostrorum a Sarracenis fuerunt interfecti.

[1098] Postmodum euntes quidam servientes, ceperunt dictam turrim; [turrim quamdam capiunt Christiani, quam deinde deserunt:] sed convenientes Sarraceni illos concluserunt, & conclusissent eos in turre, nisi dominus Rex misisset; & misit dominum Lancelot, Radulphum de Trap, & plures alios, quos fuissent sequuti multi, sed equi adhuc erant in navibus, & qui erant extra naves, adeo erant fatigati, & stordati *, quod vix poterant se sustinere. Maximus conflictus factus die illa inter Sarracenos & nostros, non cominus sed eminus, quia Sarraceni non fuerunt ausi accedere ad nostros, sed habent lanceas, & fugiendo vel transeundo jactant, & interficiunt equos non equites; & quos pedites, & vagos inveniunt, occidunt. In conflictu illo pauci interfecti fuerunt ex utraque parte. Ad ultimum liberati sunt, qui erant in turre, & jussi sunt ab illa recedere.

[1099] [progrediuntur ad castrum Carthaginis, ac prædictam turrim recipiunt:] Dominica die sequenti adhuc remansimus in illa, sed defectu aquarum dulcium compulsi sumus exire insulam illam; & die Lunæ sequenti, scilicet in vigilia Magdalenæ exivit exercitus versus castellum Carthaginis, quod distabat ab illa insula circa unam leucam, & in eundo recapta * est illa turris, & adhuc tenetur, & fugerunt multi Sarraceni, qui erant circumcirca. Et locavit se exercitus in quadam valle Carthaginensi, ubi erant putei infiniti, quia in terra cujuslibet est puteus ad rigandum illam; & inde poterat haberi accessus ad portum, vel ad naves, & ad terram prædictam. Die Martis castrari venerunt marinarii ad dominum Regem, & dixerunt, quod castrum Carthaginis in brevi redderent ei captum, si vellet; dummodo traderet eis aliquos servientes. Tunc vocato consilio deliberatum est, quod pararent se, & ingenia * sua; quibus paratis, die Jovis sequenti redierunt parati, & tradidit eis dominus Rex quatuor bella *, scilicet Carcasonense, Catalaunense, Petragoricense, & Bellicadrense, & servientes peditum.

[1100] [castrum Carthaginis, cæsis Saracenis, expugnant:] Et idem dominus Rex, & alii barones, sicuti erant ordinati per bella usque ad XVII bella, exierunt circa exercitum contra Sarracenos, qui erant infiniti, ne possent vel intrare pavellam *, vel habere accessum ad castrum. Quid plura? Sarracenis videntibus, nec se moventibus, ducentis servientibus Carthaginensibus, qui erant in dicto castro, cum aliis castrum habitantibus vel in fugam versis, vel latitantibus, vel occisis, dicti marinarii bellis prædictis ipsos protegentibus, dictum castrum per scalas irruperunt, nec de nostris fuit læsus, nisi quidam pauper marinarius, qui fuit interfectus. Dignam putarunt hanc Galli victoriam, quam numismate cuso oculis repræsentarent. Illud hujusmodi est apud de Bie fol. 25. Nangius pag. 384 ait, ducentos Saracenos in expugnatione castri periisse. At redeamus ad Condetum. Capto castro Carthaginis, qui potuerunt exire per vias subterraneas exierunt, & eduxerunt vaccas, & alia multa, nostris videntibus; nec voluerunt se movere, quia non erant adhuc ordinati. In dicto castro multi Sarraceni latuerunt in latebris, & caveis subterraneis, quæ multæ erant ibi, de quibus occidebantur quotidie, qui poterant inveniri. Alii sunt in cavernis ignibus suffocati, alii adhuc in cavernis restant aliquo mortis genere morituri.

[1101] [crebræ velitationes cum Saracenis:] Et nisi esset pro cadaveribus mortuorum, dominus Rex in prædicto castro cepisset hospitium suum, & in confectione præsentium miserat dictum castrum a cadaveribus evacuari. De dicto castro dicitur vulgariter, quod qui dominus est Carthaginis, dominus est totius regionis; quod tamen a plerisque non creditur, quia tot & tanti confluunt Sarraceni, & adeo vexant nostros, quod aliquoties bis in die clamatur ad arma. Sed a nostro exercitu congregato retrahunt se Sarraceni; quos solos vel vagos, vel nimis infestantes inveniunt, occidentes. Et tamen creditur, quod plures de suis perdiderunt, quam nos de nostris. Dum nostri sequuntur eos, fugiunt, dum vero nostri redeunt, ipsos cum lanceis provocant & infestant. Ut autem nostri ad plenum eos prosequantur, exspectant regem Siciliæ, qui de die in diem est venturus. Miserat autem ad eum dominus Rex de Sardinia, & jam venerat frater Amalricus de Rupe, & dicebat ipsum esse venturum, ex quo audierat alios rumores a domino Rege. Et jam dominus Rex alios nuntios miserat ut veniret, & sperabatur quod infra sex dies post confectionem præsentium esset venturus Hæc ille de rebus gestis usque ad XXVII Julii, quo scripsit.

[1102] Eadem narrat Nangius, & brevius Ludovicus ipse in litteris, [Carthago præsidio munita a Christianis.] biduo ante scriptis, quas hisce præponit Acherius, quæque præterea docent prospera ipsum cum familia sua usum fuisse valetudine usque ad dictum tempus. Reliqua ibidem gesta describere pergit Nangius, qui illa videtur ex hujusmodi litteris hausisse, cum ubique ejus narratio litteris authenticis, quas habemus, satis congruat. Ejus itaque narrationem subjungo de factis post captam Carthaginem, quam olim Romæ æmulam fuisse advertit, sed eo tempore ad oppidi exigui conditionem redactam: Capto itaque castro, inquit, misit Rex ad ejus custodiam milites, & balistarios, peditesque quamplures, jubens illud cadaveribus mundari, ut ibi possent recipi uxores, & infirmi, & certantes in acie sauciati. Deinde varias Saracenorum artes, frequentesque impetus, quibus Christianos impetebant, recensere incipit a die XXV Julii, atque his verbis rem exsequitur:

[1103] Die Veneris post dicti castri captionem, Sarraceni, [Rex Tuneti capi jubet Christianos Tuneti degentes,] qui prius occurrerant, sese in vesperum retrahentes, forte ut suum colerent Sabbatum, subsequenti die ad opus solitum acrius redierunt, nostrosque adeo infestabant, quod AD ARMA, AD ARMA clamare etiam inter prandia compellebant. Eadem die venerunt ad Regem a parte Sarracenorum duo milites Cathalani, & se suæ voluntati subdentes nunciaverunt, quod Rex Tunicii capi fecerat omnes Christianos, quos in exercitu suo habebat stipendiarios, videns, quod si Christiani usque Tunicium transirent, omnibus capita faceret amputari; & si eos contingeret a tali proposito resilire, ipsos penitus liberaret. Hæ minæ piissimum Regem movere quidem potuerunt; at non avertere a bello fidei promovendæ causa inchoato. Non ignorabant etiam Saraceni hoc religionis Christianæ dilatandæ amore flagrare Ludovicum: hinc ad alias artes sunt conversi, quas Nangius narrare pergit hoc modo:

[1104] Eadem die bello Regis & bello comitis Augi, [ac Saraceni aliquid cladis inferunt Christianis, dum duo] atque bello domini Johannis de Acon buticularii * excubias facientibus, venerunt ad buticularium tres milites Sarraceni, poscentes fieri Christianos; & in signum fidelitatis posuerunt super capita manus suas, nostrorum manus deosculantes in signum subjectionis, buticulario se reddentes. Illisque ad pampilionem * deductis, Regem adiit buticularius ista denuncians; quos Rex jussit diligentissime custodiri. Post vero, cum buticularius ad suas redisset excubias, venerunt ad ipsum Sarraceni numero quasi centum, lanceis depositis, factisque signis, quæ fecerant alii, instanter baptismum petentes. Sed illis adhuc loquentibus, & buticulario cum suis eorum ambagibus occupatis, alii Sarraceni uno motu unoque momento pungentes sonipedes subito super buticularium & suos erectis lanceis irruperunt. Tunc nostri attoniti cœperunt clamare & fugere, ac per exercitum clamor attollitur, & ad arma concurritur. Sed antequam illuc pervenissent Christiani, Sarraceni indemnes fugerunt, sexaginta tamen prius de Christianis peditibus interfectis. O infidelium dira calliditas, imo fidelium mira simplicitas, dum falsorum fallaciis acquiescunt.

[1105] [eorum fingunt se Christianos esse velle:] Quid plura? contra buticularium murmur exoritur, totaque facti culpa sibi imponitur. Sed fortassis immerito, quia cum tres magnos Sarracenos baptismum postulantes in suo pampilione teneret, sperabat per eos alios ad fidem trahere; saltem in hoc redarguendus, eo quod contra eorum insidias debuisset cautius præmuniri. Statim ad pampilionem suum rediens buticularius, vehementer Sarracenos, quos tenebat, doli & proditionis redarguit. Quorum qui primus inter ipsos videbatur, cœpit se cum lachrymis excusare. Cujus verbis per quemdam fratrem Prædicatorem, qui suum idioma noverat, expositis, ait illi buticularius, ne timeret, quia quandoquidem sub fiducia ad Christianos venerat, fidem in eis inveniret. Etenim Rex erat tantæ fidei, ut etiam simplex promissum nullatenus permitteret præteriri.

[1106] [illos tamen, quod verbis se excusarent,] Tunc ille; Scio domine, quod super hujusmodi facto habetis me suspectum, licet non sim mihi conscius hujus facti, sed hoc totum factum a meo æmulo in meum odium & gravamen. Sumus enim duo magni pares stipendiarii, militantes sub rege Tunicii, & habemus quilibet duo millia equites & quingentos. Alius vero meus commilito mihi & actibus meis de veteri invidens, licet spontaneus venerim, scit quod vos me tenetis: unde ad malum meum hunc conflictum per se fecit, & per alios fieri procuravit: & scio quod nullus de parte mea, nec de commilitonibus meis in isto conflictu vobis nociturus affuit, nec vobis aliquid mali fecit. Et ut hoc, quod ore dico, opere comprobetur, aliquem istorum, qui mecum sunt ad eos regredi permittatis, & nisi ad vos duxerit plusquam duo millia, qui exercitui vestro adducent bona venalia, & etiam vobis erunt in auxilium, de me tamquam de proditore nequissimo faciatis.

[1107] [fraudisque convinci non possent, incolumes Rex dimittit.] Hæc & his similia perfido prosequente, buticularium ad hoc credendum aliquantulum informavit, qui statim ad Regem ingrediens, quæ Sarracenus dixerat intimavit. Sed Rex verbis ejus fidem nolens adhibere, tamen ex deliberato consilio dixit, quod ad alios Sarracenos permitterentur abire. Tunc buticularius & connestabularius * salvos eos usque extra exercitum, multis de hoc murmurantibus, conduxerunt; & promisit ille Sarracenus magister eorum, quod rediret in crastinum, omnia, quæ promiserat, impleturus; quæ promissa non, ut falsus & subdolus, adimplevit. Sed cum quanto gaudio & sociis sibi occurrentibus est receptus, ut testati sunt, qui viderunt, non est necesse dicere: quippe quia jam tenebant incolumes, quos credebant Christianorum gladiis interemptos.

[1108] Tunc habuit Rex consilium de fossatis * faciendis circa exercitum, [Dum Rex exspectat Carolum fratrem, & castra munit,] propter insultus & insidias perfidorum, qui nostros improvidos mirabiliter infestabant. Nostri autem regem Siciliæ, qui per fratrem Almaricum de Rupe se venturum mandaverat, de die in diem expectabant, & ad ipsum accelerandum Rex nuncios jam miserat, & mandaverat eidem, quod donec venisset, nolebat ulterius prosequi Sarracenos. Habito igitur consilio de fossatis faciendis, mane convenerunt operarii cum palis & aliis instrumentis, & cum eis frater Almaricus de Rupe, ad providendum ubi commodius fossata fierent, & custodiendum operarios cum aliis bellis, quæ debebant excubias illa die. Dispositis igitur operariis, & jam operari incipientibus, Sarraceni, qui quasi infiniti & sine numero videbantur, hoc percipientes, cœperunt in nostros solito vehementius insanire.

[1109] Dicebatur enim quod ipse rex Tunicii venisset cum bellis dispositis ad pugnandum. [Saraceni ordinata acie accedunt, acsi confligere vellent;] Et ob hoc maxime tunc nostros in talem opinionem induxerat, quia die præcedenti denunciaverat per aliquos Sarracenos, se venturum in crastino paratum ad prælium, quod nostri milites pro frivolis reputabant. Sed tunc non debuit reputari pro frivolis, sed visum est quasi verum: quia Sarraceni versus nostros equitabant cuneis ordinatis, & jam usque ad mare & fere usque ad littus, ubi erant naves & victualia nostrorum, alas suas, quasi vellent nostros includere, extendebant. Tunc quidam de excubiis accelerans ad exercitum, AD ARMA, AD ARMA ingeminans, Regi quæ viderat nunciavit. Statimque ex Regis imperio AD ARMA per exercitum est communiter acclamatum. Rex ipse cum suo bello armatus egreditur; & mox cuncti barones aciebus dispositis exeunt extra castra.

[1110] Comes vero Attrebati a parte maris equitabat, & jam adeo processerat, [sed, occisis eorum aliquot, de more fugiunt.] quod aliquos illorum posset includere, si bella nostrorum videret currere contra ipsos. Tunc accidit quod dominus Petrus Cambellanus, & frater Almaricus de Rupe versus littus cum triginta equitibus vel circiter equitarent: & videntes quosdam Sarracenos nimis se versus littus extendere, tentaverunt, utrum possent illos includere inter ipsos & bellum comitis Attrebati, qui versus maris littora se tenebat. Tunc punxerunt unanimes contra illos. Quod cum vidissent perfidi, fugam arripiunt; quos nostri velociter insecuti, tredecim ex eis cum jumentis aliquibus ceciderunt. Ipsi autem de nostris unum nobilem militem Johannem de Roselieres, & castellanum Belliquadri servientem Regis ad arma strenuum, proh dolor! occiderunt. Sed miles saucius ad castra delatus eadem die ut bonus Catholicus expiravit. Videns vero Rex Sarracenos paulatim se retrahere, nec habens consilium currendi super ipsos, donec venisset frater suus rex Siciliæ, quem venturum in proximo præstolabatur, ad tentoria similiter se retraxit. Die autem crastina parum aut nihil Sarraceni comparuerunt. Et hoc forte quia habebant Sabbatum aut negotium aliud ad agendum. Die Martis subsequenti veniens Olivarius de Terminis ex partibus transmarinis, nunciavit Regem Siciliæ in portu paratum naves ascendisse. De quo multi gavisi, Oliverium cum magno gaudio susceperunt. Verum, morbis in exercitu invalescentibus, Carolus deinde advectus, vivum non reperit fratrem suum Ludovicum, ad cujus mortem sanctissimam jam properamus, dum gesta ejus postrema elucidaverimus.

[Annotata]

* i. e. rei maritimæ præfectum

* i. e. detinuit

* i. e. cubiculo regio præfectum

* i. e. obstupefacti præ navigatione

* recepta

* i. e. machinas

* i. e. legiones

* i. e. septa castrorum

* boutellier

* i. e. tentorium

* i. e. supremus militiæ præfectus, vulgo connetable

* i. e. fossis

§ LXXXVI. Morbi in exercitu Christianorum: mors filii Regis, aliorumque: morbus Ludovici: acta in morbo cum legatis Græcis: documenta filio, & filiæ data: piissimus obitus.

[Morbi in castris: mors Joannis, filii Regis;] Continui labores jam relati, adjunctis aeris Africani molestiis, cibique sani & aquæ dulcis penuria, effecerunt, ut morbi innumeri orirentur in castris Christianorum circa initium Augusti, multique non gregarii modo milites, sed & nobiles & principes occumberent. Inter eos fato functus est Joannes Tristanus Regis filius, Damiatæ natus anno 1250, dum captivus in Ægypto erat Ludovicus, de cujus morte Nangius pag. 391 sic habet: Insultibus Sarracenorum contra nostros, dum rex Siciliæ expectaretur, more solito quasi quotidie se habentibus, Joannes comes Nivernensis, filius Ludovici Regis, infirmitate cogente, a castris in navem suam se retrahens, die Inventionis sancti Stephani expiravit. Cujus decoctis carnibus, ossa, … ut mos est talium, balsamo & aromatibus condita, in ecclesia beati Dionysii in Francia postmodum tumulanda in quodam scrinio conservarunt. Doluit de morte egregii filii pius Pater, teste Gaufrido num. 62; neque id mirum: talis enim erat Joannes, ut & amore paterno dignus esset vivens, & dolore defunctus. Audire itaque lubet de eo testimonium Philippi ejus fratris, & regis, dum illud scripsit in epistola apud Acherium tom. 3 Spicilegii pag. 669: Nec non dilectissimus, inquit, frater noster Joannes comes Nivernensis (obiit,) quem non solum carnalis affectio, & naturæ vinculum, sed & bonæ indolis primordia, vitæ innocentia, & in ætate tam tenera (viginti annorum) magnæ discretionis industria plurimum reddiderunt carum nobis.

[1112] [ac legati Pontificii aliorumque multorum:] Joannem intra paucos dies secutus est Cardinalis Albanus, legatus Pontificius: cujus, aliorumque mortem sic ibidem prosequitur Nangius: Dehinc die Jovis ante festum B. Laurentii legatus Romanæ curiæ mortuus est… Moriebantur etiam plures fortes & juvenes in exercitu Christianorum, tam propter aëris ac terræ intemperiem, quam propter ciborum sanorum defectum, & aquæ dulcis penuriam: alii febre acuta, alii fluxu ventris, & alii diversis morborum generibus interfecti. Hæc tragice magis depingit Georgius Pachymeres lib. 5 Historiæ cap. 9, agens de legatis Græci imperatoris ad Regem missis, de quibus postea: Per has moras, inquit, feriebantur oculi quotidie nostrorum spectaculo luctuoso atrocium & cruentorum Latinos inter Agarenosque certaminum… Grassabatur interim perniciosa pestis, densabanturque mortes; adeo ut funeribus libitina deesset, superstitibus ad cadaverum sepulturam non sufficientibus. Unum scilicet illud ad tragicam Iliacorum malorum faciem deerat, quod pyræ mortuorum non arderent; sed fossa eadem illa profunda & lata, quæ vivos tuebatur, defunctos hauriret, tanto jam numero, ut brevi complenda videretur, & ad æqualitatem attollenda campi, tam in eam multi quotidie partim hostili cæsi ferro, partim lue pestifera extincti devolvebantur. Vigebant tamen animis reliqui, & sibi conscii pro crucis gloria periclitari sese, ardorem audaciamque a causa belli trahentes, fortissime adversus quantamvis fortunæ iniquitatem nitebantur.

[1113] Tot curis, laboribus, malisque Ludovici valetudo succubuit, [Ludovici morbus supremus: legati imperatoris Græci] uti & filii ejus Philippi. Audi Nangium citatum: Rex autem Ludovicus fluxus ventris, qui eum arripuerat, molestiam sentiebat: & Philippus ejus primogenitus quartanis febribus laborabat. Post modicum vero tempus Rex Deo devotus, febre continua infirmatus, lecto decubuit. Dum supremo hoc morbo Sanctus lecto affixus jacebat, in Africam delati sunt Græci imperatoris legati, Joannes Veccus, seu Beccus, ecclesiæ Constantinopolitanæ chartophylax, & regii archidiaconus cleri Meliteniotes, ut habet laudatus jamjam Pachymeres, qui eorum iter enarrat latius. Causas hujusce legationis exposuimus § LXXXIII, nimirum reconciliationem cum Ecclesia Romana, & pacem cum Carolo Siciliæ rege, quam ope Ludovici quærebat imperator Græcus. Verum, præter morbum Regis, illud etiam incommodum obstabat reconciliationi cum Ecclesia, quod legatus Pontificius obiisset, cui illa cura erat commissa, adeo ut negotium illud expediri non posset, priusquam alius legatus cum eadem facultate a Cardinalium collegio missus esset: hunc autem a Ludovico petitum per duos nuntios, ad Cardinales ablegatos, auctor est Chaizius pag. 646. Nam tametsi legatus defunctus ante mortem, teste Nangio, quemdam fratrem Prædicatorum subdelegatum fecerat, … multi jurisperiti, utrum delegare valeret in exercitu, dubitabant.

[1114] Hæc itaque ratio, morbique molestia impediebant, [ad eum reversi, quos uno ante obitum die benigne audit.] quo minus rem tantam ad felicem exitum perducere potuerit, licet id summopere desideraret Sanctus. Accipe nunc quæ hac de re narrat Pachymeres loco assignato: Ut autem vix tandem (legati) multa perpessi exscenderunt, Regi, ex gravi morbo decumbenti, litteras imperatoris reddiderunt. Rex incertus quid ageret, hinc quidem morbo urgente, inde belli districtus curis, supersedebat expeditione negotiorum, intentus valetudini curandæ … Rex interim, morbo invalescente, in eum redactus statum, ut de vita ejus desperaretur, allocutus tamen legatos est, magnam ostendens propensionem ad pacem inter imperatorem, fratremque procurandam: eamque conciliationem pro viribus se promoturum, si vita suppeteret, promisit: expectare interea ipsos, & quiescere jubens. Ab his dictis postera ei dies suprema illuxit: & cum eo spes legatorum concidit: at existimatio Græcorum, de sanctitate illius concepta, diu adhuc viguit. Ceterum de principe hujus legationis Joanne Becco, qui deinde patriarcha Constantinopolitanus factus, fidem Catholicam, relicto schismate, amplexus est, ideoque sede expulsus, plura apud nos inveniet lector studiosus in Historia chronologica patriarcharum Constantinopolitanorum ante tom. 1 Augusti pag. 166 & seqq.

[1115] Decumbens Ludovicus, & sentiens sibi mortem imminere, ait Nangius, convocato Philippo filio suo primogenito, [Æger filio, filiæque pia dat documenta,] eidem quasi pro testamento documenta salutaria, & catholica instituta, quæ ante infirmitatem suam extremam, tamquam Domino revelante mortis propriæ conscius, manu sua in Gallico scripserat, edidit. Bonifacius VIII in Sermone 1 apud Chesnium pag. 483 filiæ etiam tunc temporis pia documenta dedisse testatur, de utrisque sic scribens: Quam vero salubria exempla & monita reliquit posteris, indicant maxime documenta sancta, quæ pius Rex ante mortem filio suo primogenito, & filiæ suæ reginæ Navarræ scripsit, & quasi pro testamento eis reliquit. Quamquam hujusmodi sint hæc documenta, ut æri mereantur insculpi perpetuo duratura, supervacaneum tamen puto ea hic attexere, cum in Vitis infra edendis legantur. Quippe documenta filio data invenies apud Gaufridum a num. 18; in Vita secunda a num. 67; apud Joinvillium vero a num. 259, sed minus exacte hoc loco scripta: eadem dat Nangius a pag. 391, aliique plurimi. Quæ autem filiæ reliquit monita, recenset Vita secunda a num. 61; & Menardus in Observationibus a pag. 356 ea edidit antiquo Gallorum idiomate. Illis igitur hic prætermissis, pauca dumtaxat observanda sunt circa articulum magni momenti, in editionibus aliquorum prætermissum.

[1116] [inter quæ filio commendat reverentiam erga Pontificem,] Gaufridus, Regiæ conscientiæ moderator, qui primus omnium Vitam summa fide conscripsit, hæc documenta daturus, num. 17 sic præfatur: Horum documentorum, manu sua scriptorum, post mortem ipsius ego copiam habui, & sicut melius & brevius potui, transtuli de Gallico in Latinum. Deinde inter ipsa documenta num. 21 hoc recenset: Sis devotus & obediens matri nostræ Romanæ Ecclesiæ, & summo Pontifici tamquam patri spirituali. Idem habet Nangius pag. 392 iisdem plane verbis. Idem anonymus S. Dionysii monachus apud Chesnium pag. 399, mutatis paululum vocibus, sic expressit: Care fili, doceo te, quod tu sis semper devotus Ecclesiæ Romanæ, & summo Pontifici patri nostro, & ei exhibeas reverentiam & honorem, sicut debes tuo patri spirituali. Hæc Gallorum antiquo idiomate exprimit auctor Vitæ secundæ his verbis: Chier fiuz, je t'enseigne, que tu soies tousjours devot à l'eglise de Rome, & au souverain Evesque, nostre pere, c'est le Pape: & li porte reverence, & enneur *, si comme tu dois fere * à ton Pere esperituel *. Quæ Latine reddidimus num. 72. Eadem fere verba, ut perscripta fuere in tabulas in regiarum rationum curia, affert Balduinus de Housta in libello Gallico, cui titulus, Mala fides D. abbatis Fleury, pag. 90: Chier fils, je t'enseigne que tu soies touz iours devoz à l'eglise de Romme, & à nostre pere le Pape, & si porte reverence & honneur, si comme tu dois à ton pere spirituel. Hæc item reperiuntur in Vita apud nos Ms. anonymi sæpe citati: hæc Surius tom. 3, pag. 276 ex Mss., ut testatur, codicibus: hæc demum alii afferunt plurimi, quorum recitare nomina nequaquam necesse est; cum vel una sufficiat Gaufridi auctoritas, qui scribebat coram Philippo rege, nec quidquam addere poterat documentis ei a Patre traditis, nisi temeritate maxima impostor videri vellet. Certum itaque est & indubitatum, hoc inter cetera documenta Ludovicum filio tradidisse.

[1117] Nihilominus desideratur hoc monitum in Historia Joinvillii, prout hodiedum exstat, sive id Joinvillius prætermiserit, [quod fide non bona omiserunt scriptores aliqui.] sive ab ejus Historia sit resectum. Deest etiam in documentis illis, quæ veteri idiomate edidit Menardus in Observationibus a pag. 351. Qua occasione, cujusve culpa præclarum adeo monitum ibidem omissum sit, non constat. At vero quacumque de causa prætermissum sit, vel rescissum in hisce duobus exemplaribus; idem prætermittere non debebat Chaizius, tradens hæc documenta a pag. 649; cum ignorare non potuerit, id apud Gaufridum, aliosque auctores legi, quorum scripta citavit frequentissime. Egregie scilicet fidem ille suam liberavit, dum in margine solum citavit Joinvillii Historiam, & Menardi Observationes, & ne verbulo quidem lectores monuit, hoc in Gaufrido, Nangio, anonymo S. Dionysii monacho, Ms. suo F, in qua Vita nostra 2, Surio denique, aliisque auctoribus, adjunctum legi. Fleury item in Historia ecclesiastica lib. 86, cap. 8 indignum putare non debebat hoc documentum, quod cum aliis lectorum oculis objiceret; in margine enim assignat Chesnium pag. 391, ubi hoc expressis verbis a Nangio habetur conscriptum. Si documentum istud, ut mihi sane apparet, eorum etiam judicio contrarium sit iis, quæ dicti auctores de agendi modo S. Ludovici cum summo Pontifice variis locis scripserant; oportebat historicos veri studiosos male scripta potius corrigere, quam verba tanti momenti mala fide supprimere. Verum ad mortem Sancti piissimam properemus.

[1118] Tempus mortis unanimi consensu assignant auctores: [Tempus mortis, ac mors piissima,] aiunt enim occubuisse XXV Augusti anni 1270, hora tertia post meridiem, qua Servator humani generis in cruce mortuus est. Nam qui dicunt hora nona defunctum esse, ita etiam intelligendi sunt, designant enim horam nonam sacri Officii, quæ, si horæ singulæ separentur, cum tertia pomeridiana coincidit; nec dubia est hæc expositio, cum addant, Dominum eadem hora in cruce fuisse mortuum. De susceptis piissime, & pleno intellectu supremis morientium subsidiis, unica in moriente rerum cælestium cura, assiduis precibus, humilitate cineri & cilicio incumbentis, ac demum de ingenti zelo morientis, ut fides catholica in Africa dilataretur, Gaufridus cap. 7, & Carnotensis cap. 5, ut testes oculati, fidem faciunt plenissimam; at eorum verba hic non putavi repetenda. Bonifacius VIII supra laudatus, apud Chesnium pag. 483, mortem Sancti celebrat his verbis: Et in tanta perfectione, qua secutus fuerat (Dominum, omnia relinquendo, ut præmittit,) vitam finivit sanctissime. Nam, secundum quod testificatum est ab assistentibus, iste non fuit finis hominis humanitati *, sed quodam modo jam sanctificati servi. Quod apparuit in verbis, & monitionibus sanctis, quas in lecto mortis dicebat: & in signis, quæ tunc temporis evidenter in ipso apparuerunt… Cum etiam signis evidentibus appropinquaret ad finem, de nullo erat sollicitus, nisi de iis, quæ ad solum Deum proprie pertinebant, & ad exaltationem fidei Christianæ. Unde in fine dixit: Amodo nullus loquatur mecum. Et sic stans * per magnum spacium, quasi nullus permissus est loqui sibi, nisi sacerdos sive confessor proprius. Et sic ad extremam horam veniens, spiritum reddidit Creatori. Hæc Pontifex, procul dubio ex Actis canonizationis; ex quibus & Vita secunda a num. 162 morbum trium fere hebdomadarum, mortemque piissimam refert fusius.

[1119] Plura itaque hic non addo, præter unum testimonium episcopi Thunensis, [ab iis, qui aderant, relata:] ut se vocat, hanc mortem ad Theobaldum Navarræ regem scribentis. Ignotum mihi quidem est, quis fuerit hic episcopus, & quare hæc ad Theobaldum, qui in Africa erat, perscribat: at verisimile est, episcopum Tunetanum consecratum fuisse, ut curam haberet Saracenorum, qui se converterent: atque hæc ad Theobaldum scribere, quod ille morbo impeditus, morienti Regi adesse non potuisset; atque in castrum Carthaginense, aut in naves se recepisset ad valetudinem curandam. Quidquid sit, scriptor ille oculos suos allegat testes eorum, quæ scribit, & cum aliis recte consentit. Edita est hæc epistola a Martenio tom. 6 Collectionis amplissimæ col. 1217, Galliceque conscripta, at verba Latine reddo: De fine, ait, (S. Ludovici) poterimus tibi ex visu oculorum testari, quod tota vita nostra nec viderimus nec sciverimus (finem) tam sanctum aut pium in homine sæculari aut religioso, atque ita testantes audivimus illos omnes, qui eum viderunt. Scito, domine rex *, os ejus non cessasse die noctuque laudare Deum, & orare pro populo, quem adduxerat, ab hora Nonarum Dominicæ usque ad horam Tertiarum diei Lunæ: ubi autem vocem jam partim amiserat, subinde tamen altum clamabat: “Fac nos, Domine, prospera mundi despicere, & nulla ejus adversa formidare”. Et frequenter alta voce clamabat: “Esto, Domine, plebi tuæ sanctificator & custos”. Post horam Tertiarum quasi omnino loquelam amisit, sed homines benignissime intuebatur, & sæpe formabat signum crucis. Intra horam Tertiarum & meridiem dormientis instar se habebat, eratque oculis clausis ad dimidiam facile horam, & ultra. Deinde oculos aperuit, ac cælum versus respexit, dixitque hunc versiculum: “Introibo in domum tuam, adorabo ad templum sanctum tuum”: nec umquam deinde verbum protulit, aut locutus est. Circa horam Nonarum mortuus est. Hactenus ille. Quod autem spectat ad ultima ejus verba, dissentit Vita secunda num. 164, atque hæc substituit: “Pater, in manus tuas commendo spiritum meum”. Utrumque dictum putem, plures tamen auctores verba, in litteris relata, postrema fuisse dicunt.

[1120] [litteræ Philippi regis, quibus mortem annuntiat,] Hisce demum subjungo litteras Philippi ejus filii, ac successoris in regnum, quibus mortem Patris annuntiavit, ac preces pro anima defuncti postulavit in Gallia. Edidit eas Chesnius pag. 440, atque hujus sunt tenoris: Philippus Dei gratia Francorum rex, dilectis & fidelibus suis universis, archiepiscopis, episcopis, necnon abbatibus, prioribus, decanis, presbyteris, & cæteris ecclesiarum rectoribus, ac universis tam regularium, quam sæcularium conventibus, collegiis, & capitulis in regno Franciæ constitutis, ad quos præsentes litteræ pervenerint, salutem & dilectionem. Cunctis flenda Christi fidelibus & dolenda specialiter universis & singulis infra regni terminos constitutis: nobis autem præcipue continuis ac crebris lamentanda suspiriis universitati vestræ compellimus *, sæva quædam molesta nimis ac tristitia cum multa cordis amaritudine nuntiare. Nuper quidem, sicut Domino placuit, qui gressus, actus, & finem electorum suorum, juxta suæ beneplacitum voluntatis, semper dirigit in salutem, ille Deo dilectus, hominibus gratiosus, piæ ac præclaræ recordationis Ludovicus Francorum Rex illustrissimus, percharissimus Dominus ac genitor noster quondam, cujus vita toti ecclesiæ fructuosa fuisse dignoscitur, cujus memoria in benedictione est, cujus laus in Ecclesia prædicatur, post tam laudabilia charitatis ac pietatis opera, post tot laboriosos agones, quos pro fide Christi & Ecclesiæ dilatatione fideliter ac ferventer indefesso animo toleravit; postquam nuper in portu Tunicii viriliter, & sine detrimento suorum applicuit, portum ipsum famosum occupans, & terræ introitum Africanæ, quam, si daret Dominus, proposuerat expulsa barbarie, ac nefanda Sarracenicæ gentis eliminata spurcitia, Christiano cultui dedicare, post captam victoriose Carthaginem, cum jam processurus ulterius tam per aquam quam per terram feliciter, ac potenter intenderet expugnare Tunicium, & infidelis regnantis in eo, ac suorum totaliter exterminare potentiam & virtutem, inter hæc, disponente Domino labores & agones ipsius consummare feliciter & complere, quadam corporis infirmitate gravatus, lecto decubuit, & post multas ægritudinis ejusdem molestias, tandem christianissime postulatis, ac cum omni devotione susceptis omnibus ecclesiasticis Sacramentis, in confessione nostræ fidei, in Dei dilectione, & devotione ferventi, feria secunda in crastino beati Bartholomæi apostoli, hora illa, qua Dominus Jesus Christus Dei Filius in cruce pro mundi vita moriens expiravit, ad extremam horam veniens, & super saccum & cinerem recubans, felicem spiritum reddidit altissimo Creatori.

[1121] Nos itaque sauciati tam diri gravitate vulneris, [damnumque orbis Christiani deplorans cum eximia Sancti laude,] tam acutis orbitatis aculeis, nimirum ejulare compellimur, ac plangere deplorandum abcessum & obitum pii Patris, in quo non solum nostram irremediabilem plagam, & inrestaurabilem jacturam comperimus & sentimus; sed & totius Christianitatis inæstimabile damnum, & lamentabile detrimentum. Lugent pariter universi Regem pium, Regem pacificum, patrem pauperum, miserorum refugium, solatium oppressorum, totius religionis & innocentiæ authorem præcipuum, zelatorem justitiæ, fidei & ecclesiæ deffensorem. O quis nobis daret locum ejus tenentibus in terris, talis ac tam laudabilis Progenitoris sequi vestigia & imitari exempla, implere consilia, sacra ejus exsequi mandata, & salubria documenta, de cujus vitæ meritis & actibus virtuosis, nobis esset non immerito gloriandum potius, quam de morte dolendum, si rationem admitteret vis doloris. Profecto magna gloria est talem habuisse parentem, sed & dolor irremediabilis, tantum & tam dulce Patris amisisse solatium, tam suave alloquium, tam efficax consilium, & juvamen. Dolor quidem hic inconsolabilis censeretur, nisi de ipso certa spes ab omnibus vitam ejus ac actus sanctissimos agnoscentibus haberetur, quod jam de regni temporalis sollicitudine sit translatus ad æternum regnum, & gloriam sine fine,

[1122] Ut igitur cessemus aliquantulum a lamentis, dolores & gemitus convertamus in arma salutis, [preces pro ejus anima postulat.] in orationum suffragia, & subsidia charitatis. Impendamus defuncto gratiam, quam ad commerentem habuimus, ut exinde benedictionis fructum a Retributore bonorum omnium reportemus. Sane juxta prædicti piissimi Patris nostri supremæ voluntatis arbitrium, humiliter postulantis, ut post ejus obitum mitteretur ad personas, & loca religiosa per regnum pro suffragiis orationum, & gratis Deo charitatis subsidiis obtinendis, ecce ad diversa regni loca, propter hoc dilectos nostros viros religiosos, fratrem Gaufridum de Belloloco, & Guillelmum Carnotensem, de Ordine Prædicatorum, ac fratrem Johannem de Montibus, Ordinis fratrum Minorum, familiares & charos quondam memorati domini Patris nostri, latores præsentium cum aliis de domo nostra & familia destinamus. Quocirca vestram universitatem toto cordis affectu requirimus & rogamus, quatenus memores existentes illius sinceræ devotionis ac dilectionis, quam ad Ecclesiam & personas ecclesiasticas idem pius Pater & Dominus semper habuit & exhibuit per effectum, ac illius piæ sollicitudinis, quam ad felicem & prosperum statum regni, quasi pupillam oculi, quiete & pacifice conservandum impendit, pro ipsius anima pretiosa, licet, ut a multis creditur, aliena intercessione non egeat, summo Regi precum & hostiarum munera, ac cætera charitatis subsidia offerre velitis: illud idem in locis omnibus vobis subjectis fieri facientes, oretis etiam jugiter, & in locis prædictis faciatis orari pro nobis, & pro toto exercitu Christiano. Actum in castris juxta Carthaginem die Veneris post Nativitatem beatæ Virginis, anno millesimo ducentesimo septuagesimo.

[Annotata]

* i. e. honneur

* faire

* i. e. spirituel

* lege humanati

* i. e. manens

* Gallice Sire

* legendum videtur, compellimur.

§ LXXXVII. Adventus Caroli: corporis divisio: intestina & carnes in ecclesia Montis-regalis prope Panormum deposita, statim miraculis inclarescunt: ossa in castris servata: pax cum rege Tunetano: reditus in Siciliam: tempestas, & multorum obitus.

[Adventus Caroli Siciliæ regis post mortem Ludovici:] Immensum dolorem toti exercitui attulerat tanti Regis obitus intempestivus; turbationis etiam aliquid & timoris, teste Nangio apud Chesnium pag. 516, produxerat in castris tanti Ducis amissio. Verum animos rursum in spem erexit adventus Caroli Siciliæ regis, cum potenti exercitu: de quo Petrus de Condeto apud Acherium tom. 3 Spicilegii pag. 667: Eadem hora, qua Rex obiit, eodemque momento applicuit dominus Siciliæ, nec licuit ei loqui cum Fratre suo, quia jam exspiraverat, quando venit ad castrum * suum; & cum eum mortuum inveniret, flens amare procidens ad pedes defuncti, & dicta oratione, prout testantur qui aderant, cum effusione lacrymarum multa proclamans: Domine mi! Frater mi! deosculatus est pedes ejus. Addit Nangius pag. 517 reperisse illum corpus Regis exanime … aliquantulum adhuc calore complexionali tepidum, & præcepisse, ut speciosis aromatibus condiretur, quod factum sequenti die, ut mox dicemus.

[1124] Carnotensis num. 32 scribit, corpus defuncti ad tempus usque separationis carnis ab ossibus vivido mansisse colore, cui plane consentit laudata num. 1119 epistola testis item oculati, cujus verba Latine reddita subjungo: Usque ad diem sequentem, [hujus ossa a carnibus separata: carnes autem cum intestinis in Siciliam missæ:] quo sectus est, tam speciosus erat & vividus, ut nobis apparebat, quam dum integra utebatur valetudine: multisque ridere velle videbatur. Porro pro more illius temporis carnes ejus coxerunt, ut ab ossibus separarentur, ac deinde aromatibus condirentur: quod Nangius citatus refert his verbis: Clientes vero aulici, & ministri, quibus hoc incumbebat officium, corpus Regis membratim dividentes, aquæ vinique admixtione tamdiu decoxerunt, quousque ossa pura & candida a carne quasi sponte evelli potuissent. Carnem tamen corporis ejus excoctam, & ab ossibus separatam, nec non & intestina ipsius petiit & impetravit Carolus rex Siciliæ a nepote suo rege Philippo. Qui susceptas sanctas reliquias honorifice fecit eas in Siciliam deportari, & prope Panormum in quadam nobili, & cathedrali ecclesia Ordinis sancti Benedicti, quæ Mons regalis dicitur, præcepit tumulanda: ubi cum valde solemni ac devota processione totius cleri ac populi terræ illius sepulta sunt. Ossa autem lotione mundissima, pannis sericis involuta cum speciebus odoriferis, in loculo reponentes, in ecclesia Areopagitæ Dionysii, quæ est juxta Parisius in Gallia, cum suis patribus, antiquis Francorum regibus, loco & tempore tumulanda reservarunt: quippe in illa, omissis cæteris, elegerat sepulturam.

[1125] Voluerat Philippus rex ossa Patris sui mox in Galliam mittere, [ossa in castris retenta:] & jam designaverat Gaufridum de Bello loco defuncti confessarium, aliosque, qui ea in Galliam portarent, ut ipse Gaufridus num. 65 cum aliis refert. Verum id dissuasit Carolus Siciliæ rex, ut Historia S. Dionysii habet in Observationibus Menardi pag. 365: imo omnes potius restiterunt, quod in defuncti præsentia non minus fiduciæ collocasse viderentur, quam habuerant in persona viventis. Audi epistolam Gallicam, aliquoties citatam: Cor vero ipsius & corpus manserunt in castris: populus enim nullo modo permittere volebat, ut inde asportarentur. Hinc Philippus, habito cum Carolo consilio, cessit voluntari totius exercitus, confidens, teste Gaufrido, quod ex meritis sancti Patris Dominus in bonum promoveret exercitum, & ab infortuniis conservaret. Hanc omnium de eximia Ludovici sanctitate opinionem confirmat etiam Græcus Pachymeres jam citatus cap. 9, dum ait defuncti cadaver pretiosis unguentis delibutum, pro merito animæ, quam Deo esse carissimam persuasissimum habebant.

[1126] Porro difficultas hic oritur satis ambigua de corde Sancti: [cor item in Siciliam missum, verisimilius est;] utrum in Siciliam missum fuerit cum carnibus & intestinis, an servatum in castris, ac deinde in Galliam translatum cum ossibus. Carolo donatum habet Gaufridus, qui id præ cæteris videtur scire potuisse: Gaufrido consonat auctor Gallus, citatus in Observationibus Menardi pag. 366, expressis verbis dicens, carnem, cor, & intestina Carolo donata. At cor in castris mansisse vult auctor epistolæ Gallicæ verbis jamjam adductis. Huic assentitur anonymus sancti Dionysii monachus apud Chesnium pag. 406, dum ita scribit: Cujus ossa gloriosa cum ejusdem corde sanctissimo … ad sancti Dionysii monasterium est delatum. Reliqui auctores antiqui de corde silent. Res itaque omnino certa non est: attamen, quidquid visum fuerit neotericis quibusdam, præponderat apud me vel unius Gaufridi auctoritas duobus aliis: præsertim cum fama spargi potuerit de corde retento ad vitandam Gallorum murmurationem, indeque auctores memorati in errorem abduci; at non ita facile falli potuerit Gaufridus, cui ossa transferendi provincia erat demandata. Præterea Nangius, aliique veteres, qui ossa in Galliam translata scribunt, intestina vero & carnes in Siciliam delata, Gaufrido magis favent; cum sub intestinis cor comprehendere potuerint, non item sub ossibus. Igitur vero propius videtur, sola ossa in castris primum servata, ac deinde in Galliam translata, utpote quæ sola corruptioni non erant obnoxia. Verum, ut hæc non assero tamquam omnino certa, ita certissimum est, errasse Ughellum tom. 1 Italiæ sacræ col. 261 editionis novæ, dum de sepultura Sancti hæc scripsit: Rodulphus (legatus Pontificius) cum D. Ludovico in Africam profectus, exstinctum peste Regem tanto omnium ordinum mœrore sepulchro extulit, ac si ipsæ orbis delitiæ interiissent. Etenim Rodulphus ante Regem defunctus est IV Idus Augusti, ut habet ipse Ughellus, ita ut alius ejus exsequias celebrare debuerit.

[1127] [non item ossa, ut quidam per errorem asseruerunt:] Non desunt auctores Siculi, qui, non contenti carnibus & intestinis, scripserunt, corpus S. Ludovici in ecclesia Montis-regalis prope Panormum fuisse sepultum. Joannes Aloysius Lello in Historia ecclesiæ Montis-regalis, quam sermone conscripsit Italico, pag. 32 ait, in ala sinistra dictæ ecclesiæ fuisse arcam marmoream opere tesselato ac domus Francicæ gentilitio symbolo exornatam, in qua sunt, inquit, interiora sancti Regis Ludovici IX; addere potuisset & carnes. Verum omittere debuisset, corpus ipsum in eadem arca positum fuisse; neque enim id evincit magnitudo arcæ, ex qua id incassum probare nititur; neque hoc sensu intelligenda sunt verba, ibidem scripta: Hic sunt tumulata viscera, & corpus Ludovici Regis Franciæ, qui obiit apud Tonisium anno Dominicæ Incarnationis MCCLXX, mense Augusto XIII Indictionis. Nam qui hanc posuerunt inscriptionem per corpus intellexerunt carnes: ille vero & ossa intelligit, cum adjungat, corpus deinde in Galliam translatum, illudque factum suspicetur plusquam centum annis post hæc tempora, dum Paulus Romanus ecclesiæ Montis-regalis præerat archiepiscopus. Eumdem in scopulum impegit Rocchus Pirrus in Sicilia sacra tom. 1, pag. 416, ubi sic habet: Tuneti obiit pientissimus Galliæ Rex S. Ludovicus, dum Saracenos oppugnaret. Ejus cadaver jussu Caroli Siciliæ & Neapolis regis in Siciliam vectum est, & conditum in cathedrali Monteregalensi, sed anno circiter MCCCLXXXVIII sacra ossa in Galliam delata sunt, hic viscera remansere in sepulchro. Eadem repetit tom. 2, pag. 549, quæ sponte sua ex rei relatione concident.

[1128] [reliquiæ in Sicilia mox inclarescunt miraculis: illarum deinde facta translatio.] Reliquiæ autem sancti Regis, in Siciliam delatæ, mox inclaruerunt miraculis: ita ut Carolus Siciliæ rex ea jam audivisset, priusquam ex Africa discederent Christiani mense Novembri. Audi litteras sæpe dictas episcopi Tunetani: Deinde, inquit, domine rex, intestina portata fuere ad Montem-regalem in ecclesiam quamdam prope Panormum, ubi Dominus noster jam cœpit ejus causa patrare multa insignia miracula, uti audimus ex archidiacono Panormitano, qui per litteras id significavit regi Siciliæ. Impressum legebatur apud Martenium Salerne, pro Palerme, quod ut manifeste mendosum correxi. Hisce autem miraculis adstipulatur Gaufridus num. 66, ubi testatur, se audivisse ex fide dignis, jam multa patrata miracula, dum Panormum transiret, ut in Galliam reverteretur, quo missus erat ex Africa ante medium Septembris cum litteris Philippi regis supra recitatis, ad preces pro anima defuncti Regis postulandas. Harum relationem miraculorum apud scriptores frustra quæsivi, quo factum, ut singula referre nequeam. Quod vero spectat ad reliquias, in ecclesia Montis-regalis depositas, refert memoratus supra Lellus pag. 34, arcam marmoream mandato archiepiscopi Ludovici de Torres restauratam, ac translatam ad locum magis honorificum; videlicet post aram maximam, ubi illam ait depositam super duas ingentis magnitudinis bases marmoreas, plano duorum graduum impositas, adjunctis ad ornatum columellis e marmore affabre factis. Hactenus de reliquiis Sancti in Siciliam portatis, quæ placuit hoc loco conjungere. Nunc ad orbum tanto Ductore exercitum redeamus, licet gesta post hoc tempus breviter tantum simus perstricturi.

[1129] Philippus post mortem Patris rex agnitus, acceptis clientelæ & fidelitatis juramentis, [Philippus rex, bellum aliquamdiu prosecutus, pacem dat petenti regi Tunetano,] subsidio Caroli patrui Siciliæ regis bellum prosecutus est. Saracenos autem Carolus, simulata fuga longius protractos, cecidit ad tria circiter millia, ut narrant aliqui, quamvis alii asserant quinque millia occisa. Porro non modicam fuisse hanc victoriam, colligitur ex nummo antiquo apud laudatum frequenter de Bie fol. 27, in quo Gallorum tropæum sic repræsentatur. Deinde & tentoriis eos expulerunt Christiani clade tamen modica, ut fusius refert Nangius. Sævientibus interim morbis tam in castris Christianorum quam apud Saracenos, utrique finem belli quærebant. Hinc pax petenti regi Tunetano data, agente id maxime Carolo Siciliæ rege, cui ea de causa obloquebantur non pauci, qui Tunetum cupiebant eversum, quod non admodum videbatur factu difficile. Pacis autem conditiones recitat laudatus sæpe Petrus de Condeto in epistola sua tom. 3 Spicilegii, pag. 663 hoc modo: Sabbato sequenti, scilicet ante Omnes Sanctos, missi fuerunt archi. dominus Gaufridus de Bellomonte, & alii nuntii speciales ad regem Tunis; coram quibus juravit idem rex, quod permitteret de cætero in bonis villis & principalibus regni sui habitent Christiani, & habeant ibidem libere & quiete proprietates, possessiones, & alia bona quæcumque, sine exactione, vel aliqua servitute, soluto tamen regi censu possessionum, ut consuetum est liberis Christianis. Et licebit etiam Christianis in locis prædictis ædificare ecclesias, & (in) ecclesiis solemniter etiam prædicare.

[1130] Promisit etiam dictus rex Tunis, se redditurum domino regi Franciæ, [cujus conditiones Christianis sunt admodum utiles:] & baronibus suis, pro expensis in viam factis, ducentas & decem mille uncias auri, quarum quælibet uncia valet quinquaginta solidos Turonenses, & (de) prædicta summa jam solvit in confectione præsentium medietatem, & aliam medietatem soluturus (est) ad duo festa Omnium Sanctorum instantia, ut promisit. Juravit etiam, quod regi Siciliæ solveret tributum usque ad quindecim annos; scilicet pro duodecim unciis auri, in quibus tenebatur pro prædicto, singulis annis viginti quatuor uncias, & inciperet ista duplicatio ad instans festum Omnium Sanctorum, arreragia * vero in confectione præsentium jam sol verat de quinque annis, scilicet sexaginta uncias. Et per pacem prædictam reddidit rex Tunis omnes Christianos, quos tenebat, & Christiani nostri omnes Saracenos, quos tenebant. Hæ pacis conditiones; ex quibus apparet expeditionem hanc non prorsus fuisse inutilem; quamvis aliunde infelix maxime fuerit, non modo propter mortem S. Ludovici, aliaque jam dicta; sed ob ea quoque damna, quæ in reditu passi sunt Christiani.

[1131] [advenit Richardus Angius, pace inita: discedunt omnes in Siciliam, muliique tempestate pereum;] Post conclusas autem pacis conditiones Richardus Angliæ princeps, memor fidei S. Ludovico datæ, cum potenti exercitu supervenit; ac redeuntibus aliis, iter in Palæstinam prosecutus est, de quo plura Chaizius a pag. 669. Nos alios redeuntes comitabimur. Facta pace in hunc modum, ait laudatus Condetus; recollegerant gentes suas in navibns reges nostri die Martis post sanctum Martinum hiemalem, rege Siciliæ remanente, & retardante aliquantulum pro pauperibus, & ultimis recolendis *. Ordinatum extiterat, quod omnes applicarent in Sicilia ad portum Trapanum & Panormitanum. Discesserunt dicto die Martis XVIII Novembris; ac vento primum aspirante, reges ac plerique principes, cum ossibus S. Ludovici post paucos dies in Siciliam feliciter pervenerunt, navibusque egressi sunt Drepani: non item classis tota Christianorum; orta enim vehementi tempestate, multæ perierunt naves, homines multo plures. Condetus in epistola, præcedenti subjecta, in qua omnia hæc fusius relata invenies, quatuor circiter hominum millia submersa fuisse scripsit, præter millenos, qui periculo erepti, præ dolore & angore postmodum obierunt. Plures periisse volunt alii, imo Annales Mutinenses, Scriptorum Italiæ tom. XI editi, col. 70 habent, ad viginti hominum millia periisse, aucto fortasse non parum numero.

[1132] [alii in itinere moriuntur.] Drepani consilium habuerunt reges, ceterique principes, de expeditione sacra; voto enim suo necdum videbantur satisfecisse. Juraverunt autem ibidem omnes, se post triennium adfuturos in portu nominando ad transfretandum in Syriam, nisi judicio regis Galliæ legitimum haberent impedimentum. Drepani deinde moratus est rex Philippus propter morbum sororii sui Theobaldi Navarræ regis, quem, inquit Condetus, quædam febris arripuerat ad portum Carthaginensem; qua postmodum, invalescente confluxu, ille bonus rex, qui in exercitu præterito valde laudabiliter se gesserat, die Jovis ante festum sancti Nicolai apud Trapanum expiravit: ubi de nostris mortui sunt infiniti, & multi remanserunt infirmi. Luxit præterea Philippus mortem uxoris suæ, quæ in itinere equo lapsa, partu immaturo filium enixa est, ac brevi post tempore obiit Consentiæ * in Calabria. Accesserunt ad prædicta funera comes Pictonum Alphonsus, frater S. Ludovici, ejusque uxor, qui in Tuscia morbi causa subsistere coacti, Corneti * extremum diem obierunt. Hæc simul commemorare volui, ut sine interruptione liceat prosequi iter Philippi regis, quem in tantis malis consolari potuerunt miracula, defuncti Patris intercessione jam patrata & in itinere patranda, honorque sacris ossibus ubique exhibitus.

[Annotata]

* i. e. tentorium

* debita suo tempore non soluta

* colligendis

* Cosenza

* Corneto

§ LXXXVIII. Ossa per Siciliam, Italiam, Galliam magna cum veneratione delata, factis interim non paucis miraculis: sepultura in ecclesia sancti Dionysii: miracula.

Gaufridus num. 66 testatur, [Iter Philippi cum ossibus Patris per Siciliam, Italiamque Viterbium,] sacra ossa in transitu per Siciliam, Italiam, Galliamque suscepta ubique esse summo honore, devotione, ac reverentia, obviam prodeuntibus cleri ac populi supplicantium numerosis agminibus, multisque certatim concurrentibus ad videndum, tangendumve loculum, in quo sacrorum ossium thesaurus erat reconditus. His igitur simul hic notatis, iter ex laudata Condeti epistola, Nangioque pag. 524 compendio accipe. Mense Decembri anni 1270 Philippus cum ossibus Patris, fratrisque, comitante exercitu, Drepano Panormum discessit, ubi, teste Nangio, celebri lætitia a civibus in urbe receptus est, ac partem exercitus mari transmisit in Galliam, alia parte secum retenta. Post quindecim fere dies Messanam petiit; inde, tracta aliquot dierum mora, Pharum transiit, Calabriamque ingressus est circa initium anni 1271: Consentiam enim pervenit XI Januarii, ibique ob reginæ infortunium subsistere coactus, XXX Januarii eam defunctam doluit, teste Condeto: Postmodum, ait Nangius, terram Apuliæ, Laboris, & Campaniæ pertransiens, per urbem Ferentini venit Romam. Ubi aliquorum dierum spatio protracto, & Apostolis reverenter honoratis, adiit urbem Viterbii, in qua tunc temporis papalis curia sine capite residebat. Cardinales enim in discordia positi, urbis potestate cogente, ad eligendum summum Pontificem in quodam palatio tenebantur inclusi. Quos rex cum reverentia & honore visitans, cuilibet dato pacis osculo, ut secundum Deum, ad regendum sanctam Ecclesiam, idoneum pastorem eligerent, monuit simpliciter, & oravit. Testatur id ipse Philippus in epistola, Viterbii ad regni administratores data, die Sabbati post festum beati Gregorii, id est XIV Martii, quam consule tom. 3 Spicilegii pag. 670. Verum Abrahamus Bzovius tom. 13 Annalium ecclesiasticorum, ad annum 1271, num. 1 electum Pontificem scribit, agente adhuc Viterbii Philippo cum corpore S. Ludovici. Ductorem hunc minus perspicacem secutus est nihilo oculatior Arturus a Monasterio in Martyrologio Franciscano pag. 399, qui rem enarrat his verbis: Cum sacrum funus Viterbium adventasset, Cardinalesque moram prolixiorem ad eligendum summum Pontificem facerent, … præsentia corporis sancti Regis, in medio consessus positi, animi omnium conciliantur: ac protinus vota pari consensu refundunt in Gregorium X. Non opus est sane magno molimine, ut fabella, tam inepte suis temporibus divisa, refutetur: quippe electus est Gregorius X ipsis Kalendis Septembris per compromissum, quod exhibet Raynaldus ad annum 1271 num. 8 & seqq.: Philippus vero ante finem Martii Viterbio discessit, atque iter in Galliam prosecutus est cum venerandis Patris sui ossibus: quem & nos discedentem comitemur cum Nangio.

[1134] [Regii alterum, alterum Parmæ factum miraculum:] Postquam igitur rex Franciæ Philippus, inquit pag. 525, & sui principes a Viterbio recesserunt, per Montemflasconem directo itinere Tusciam intrantes, Urbe veteri, Montebargue, & Florentia urbibus peragratis, in planum Lombardiæ subintrarunt, & per Bononiam, Modram *, & Parmam, usque Cremonam pervenerunt. Citius hic progreditur auctor, quam oportuit: nam inter Mutinam & Parmam omittit Regium Lepidi, insigni miraculo illustratum. Audi Sigonium lib. 20 de Regno Italiæ tom. 2 editionis novissimæ col. 1069: Corpus, inquit, Ludovici, dum Regium, Parmamque devectum est, duo insignia miracula edidit. Quænam autem fuerint hæc miracula non explicat quidem Sigonius: at dubitandum non videtur, quin eadem sint, quæ in Vita secunda a num. 389 referuntur: Regii nimirum gressus claudo redditus; Parmæ gangræna puellæ sanata, ut latius ibidem invenies explicatum. Ex hac autem sanatione civis Regiensis, qui, suadente uxore, arcam in ecclesia principe depositam visitaverat, non incongrue colligemus, ossa Sancti in aliis etiam urbibus ad ecclesias delata fuisse; ac verisimiliter jam plura in hoc itinere patrata esse miracula, quorum fama ægroti ad tantam excitabantur fiduciam. Ceterum tempus, quo Regium intravit Philippus, exprimitur tom. 8 Scriptorum Italiæ Col. his verbis: Die ultimo mensis Martii transivit per civitatem Reginorum prædictus Philippus rex Franciæ … & hospitatus fuit in palatio episcopi Regiensis: ita ut initio Aprilis utrumque miraculum acciderit.

[1135] [iter reliquum usque ad pagum Parisiensem:] Cremonenses, quos, Parma profectus, invisit Philippus, non receperunt præmissos ab eo aulicos, quanto decuerat honore; postmodum tamen regem placare studuerunt: Mediolanenses vero, teste Nangio, regis adventum speciali lætitia præstolantes, versus fines Cremonæ sibi obviam occurrerunt, & in urbem introductum honorabiliter usque ad regale palatium conduxerunt, duodecimque dextrarios, phaleris decenter adornatos, sibi facientes præsentari, rogaverunt etiam ipsum, ut eorum vellet fieri dominus, suamque civitatem reciperet in tutelam. Quibus rex propter benevolentiam ipsorum, & honorem sibi impensum grates multas reddidit; sed super dextrariorum receptione, & civitatis oblata dominatione se fecit totaliter excusare. Die VIII Aprilis Mediolanum venisse, habent civitatis Annales tom. 16 Scriptorum Italiæ, col. 673. Rege itaque de Mediolano in crastinum, ait Nangius, conducentibus ipsum civibus, recedente, marchisius de Monte-ferrato, vir nobilis & potens in illis partibus, regi obviam pergens, eum honorabiliter recepit, & ei se, suaque suæ voluntati promptissime repromisit. Rex postmodum Vercellensem civitatem attingens, & per terram Sabaudiæ transitum faciens, Susam civitatem antiquam in Alpibus introivit, ibique per triduum comitatu repausato *, montes Cinisii die postera cum magno labore pertransivit. Denique per valles Moriennæ directo itinere usque Lugdunum, super Rhodanum iter continuans equitavit; ac postea fines Burgundiæ penetrans, per Cabilonem, Masconensemque civitates transitum faciens, usque Cligniacum * abbatiam accessit. Postea vero Burgundionum regionem egrediens, per Trecensem urbem, totaque Campania trajecta, cum magno cordis desiderio pagum Parisiacum subintravit.

[1136] Priusquam tamen regiam in urbem sacrum corpus deferretur, [miraculum ibidem factum:] insigni miraculo sanctitatem Servi sui Gallis manifestare voluit Dominus, prout eam Siculis jam manifestaverat, Italisque. Refert id Nangius pag. 394 hoc modo: In illo tempore, dum ossa sacrosancta Ludovici Regis de Africanis partibus ad ecclesiam beati Dionysii in Francia tumulanda deferrentur, & ventum esset in strata * publica juxta quamdam ulmum, quæ est inter Boissiacum & Christolium, non longe ab urbe Parisiis, quædam mulier de remotis partibus ibidem cum quodam puero suo sancti Regis expectabat adventum. Puer enim subtus genam juxta aurem quamdam strumam, sive quoddam apostema habens, quod fere totum guttur ejus occupaverat, grossum * ad quantitatem ovi anseris vel pavonis, durante tali eidem infirmitate, per duos annos fuerat a matre ad sanctum Eligium deportatus, sed non sanitatis remedia consecutus. Deo igitur sic ordinante, qui alium sibi medicum reservaverat, rogavit mulier, ut portantes lecticam, in qua sancti Regis ossa erant, paululum sisterent, & eam filio suo paterentur osculari. Omnibus vero arestatis *, quidam de equo descendens accepit & levavit puerum, tangens ejus infirmitatem loculo, ubi erant Regis ossa reposita sacrosancta. Mox igitur, ut loculum tetigit, crepuit apostema, & inde exivit tanta sanies, quod multi mirarentur. Viso vero & audito, qui astabant, isto miraculo, fleverunt genu flexo laudantes Dominum pro tanto miraculo per sancti Regis merita declarato. Refert idem miraculum Vita secunda a num. 357, ubi additur, episcopum quemdam dixisse, non fuisse id primum miraculum, quod in itinere contigerat.

[1137] Tandem XXI Maii, quo etiam prædictum miraculum fuit patratum, [corpus Parisios delatum,] Parisios perventum est. Effusa erat urbs amplissima in occursum regis sui, ut colligitur ex Vita secunda loco mox citato. Corpus autem sancti Ludovici cum aliorum defunctorum corporibus delatum est ad ecclesiam beatissimæ Virginis Mariæ, ubi, teste Nangio pag. 525, cum magnis cereorum luminibus alternatim chori psallentium totam noctem in vigiliis transegerunt. Addit Joannes Iperius apud Martenium tom. 3 Anecdotorum col. 749, exsequias ibidem celebratas: quod item habet auctor mox citatus apud Menardum pag. 367, asserens id magnifico prorsus apparatu factum, & præsente semper Philippo. Attamen id non incongrue intelligi potest de Officio pro defunctis solemni ritu cantato, prout intellexit Chaizius pag. 679: nam sequenti mane mox corpora Dionysiopolim fuere delata, ibique celebratæ exsequiæ. Factum id testatur Gaufridus num. 67 die Veneris ante Pentecosten, id est XXII Maii, quo Dionysiopolim solemnitate maxima, parique pietate perlata fuere, postquam Parisiis magnifice erant exornata jussu Philippi regis, ut testatur Chronicon S. Dionysii apud Menardum pag. 367, ubi & reliqua narrantur, quæ ex Nangio hic subjungo:

[1138] Mane facto, ait ille pag. 525, rex cum ingenti frequentia populorum, [indeque Dionysiopolim,] plurimis optimatum regni Franciæ comitantibus, & prælatis, processionibusque religionum Parisius ordinate præcedentibus, Patris reliquias cum cæteris defunctorum loculis ad illam nobilissimam sancti Dionysii abbatiam, pedes ipse cum cæteris ambulans, propriis humeris deportavit. Cujus ecclesiæ conventus, in capis sericis revestitus, cereorum accensis luminaribus quilibet in manu sua, quasi per milliare occurrens, obvius astitit, sanctasque reliquias cum magno desiderio suscepit: sicque beati Viri corpus usque ad locum sepulchri hymnis canora cælestibus monachorum & aliorum religiosorum atque clericorum turba prosequitur. Sed cum perventum fuisset ad ecclesiam, valvas ecclesiæ clausas reperiunt, propter Senonensis archiepiscopi & Parisiensis præsulis præsentiam, qui ibi aderant in pontificalibus revestiti. Nolebant enim monachi, antiquæ exemptionis libertate fungentes, quod isti duo, a quorum jurisdictione ecclesia totaliter est exempta, in præjudicium suum, ecclesiæ cum prælatis cæteris inducti, taliter introirent, ne ipsi propter hoc, aut eorum successores, usum & consuetudinem postmodum allegarent. Unde accidit, quod antequam valvæ ecclesiæ aperirentur, rege cum baronibus & prælatis aperirentur, rege cum baronibus & prælatis deforis astante, quod ipsi extra metas diœcesis ecclesiæ sancti Dionysii deponere ornamenta pontificalia tunc abirent.

[1139] [ubi in ecclesia S Dionysii sepultum, multisque nobilitatum miraculis.] Importuna quibusdam visa est hæc cura monachorum: verum, quandoquidem judicium illa de re ad me non spectat, cum Nangio progredior: Tandem, ait, in ecclesiam introëuntes, & patrato defunctorum Officio, Missisque solemniter celebratis, sacrosancta Regis ossa retro altare Trinitatis juxta patrem suum Ludovicum regem inclytum, & avum suum Philippum regem Augustum, in tumulo lapideo locaverunt, insignientes postmodum tumba mirabili monumentum: cujus operis cælatura, auri & argenti ditante materia, quæ fuerunt a mundi principio, artificum operibus excellenter, ut creditur, supereminet universis. Hactenus Nangius de sepulchro sancti Regis. At quantumvis extollat illius pretium, & artem: miracula ibidem Sancti intercessione patrata, illud omni argento, auro, atque arte qualibet humana splendidius reddiderunt atque illustrius. Carnotensis ipso sepulturæ die cæcam sanatam narrat num. 35; addit tum eodem die, tum postea, multa alia ibidem contigisse, quæ in publicam notitiam non venerunt. Menardus in Observationibus pag. 368 testatur, in Chronico quodam S. Ludovici referri septuaginta quinque miracula primo post sepulturam quinquennio facta: at non omnino mihi constat, quodnam designet Chronicon: ex illis tamen, quæ inde decerpit, apparet, stylum non esse auctoris coævi, ita ut illo facile carere possimus, cum miracula satis diligenter collecta, probataque habeamus in Vita secunda, quam adire poterit lector pro iis, quæ canonizationi sunt prævia.

[Annotata]

* i. e. Mutinam, quæ Italis Modena.

* i. e quiete recreate

* Clugny

* i. e. via

* i. e. crassum

* i. e. subsistere jussis

§ LXXXIX Forma corporis: character animæ: virtutes: elogia.

[Figura corporis S. Ludovici non omnino nota, nota tamen eximia vultus gratia:] Qua fuerit corporis figura S. Ludovicus, exacte descriptum non invenio: colligitur tamen ex Joinvillio num. 88, statura fuisse egregia & procera, quamvis corpore alioquin, teste Carnotensi num. 22, minus esset robusto ad graves labores diu perferendos, fortasse quia vigiliis, jejuniis, aliisque corporis afflictionibus vires suas non parum attenuaverat. Capillitio capitis, ait Chaizius tom. 1, pag. 569, fuit candido, omnique ornatus venustate huic colori congrua. Hæc vultus gratia abunde confirmatur ex Gaufrido num. 9, ubi sic habet: Insuper gloriosissimus erat, & solummodo ad videndum, & solo visu illabebatur ad diligendum affectibus singulorum. Nam gloriosissimus hic idem significare videtur, quod pulcherrimus, seu gratiosissimus. Idem affirmat Bonifacius VIII, testis item oculatus in variis elogiis infra dandis. Aspectus ejus gratissimus celebratur quoque in hymnis auctoris synchroni § XCIII recitandis.

[1141] [effigies ejus ex regia pinacotheca:] Effigiem Ludovici dedit Cangius initio Operis: verum cum illa æri incisa sit secundum statuam auream, jussu Philippi Pulchri factam, minus idonea videtur ad formam Sancti recte exhibendam. Alteram Operi suo præfixit Menardus: at non exponit, unde accepta sit, nec quam sit similis Ludovico. Hisce igitur præferendam puto effigiem, quam exhibet Jacobus de Bie in Opere, cui titulus veræ effigies Galliæ regum, recuso, elogiisque aucto, anno 1636: hanc enim pag. 225 testatur desumptam ex regia pinacotheca, ita ut credibile sit ad formam sancti Regis proxime accedere. Itaque accipe illam, jussu nostro adumbratam.

Addit huic aliam idem auctor pag. 229, aliunde acceptam, quæ vultum exhibet pleniorem, & corpus robustius: verum jam datam judicavi magis propriam, quia dubium non videtur, quin graciliori vultu & corpore fuerit Sanctus, quam ibidem exhibetur.

[1142] Quidquid autem sit de lineamentis corporis, quæ, [ingenium excellens,] ut minoris momenti, ab auctoribus fere sunt neglecta; animi characteres egregie illi demonstrarunt, ita ut necesse non sit illos pluribus hoc loco describere. Non abs re tamen erit pauca delibare. Ingenio erat excellenti, atque illud a teneris diligenti studio excoluerat. Unde Gaufridus num 10: In arduis negotiis, & gravibus consiliis, & causis, pauci vel nulli perspicacius ipso & verius judicabant. Et Joinvillius num. 243: Sapientissimus existimabatur eorum omnium, quos a consiliis habuit. Neque tantum profana scientia insignis fuit, sed divina vel maxime excelluit; hanc enim ostendunt documenta filio, filiæque data; hanc exhibent monita præclara variis locis apud Joinvillium legenda: hanc demum demonstrat Vita ejus tota, in qua nexu admirabili conjungere novit virtutes sibi in speciem oppositas: nimirum ingentem animi magnitudinem cum humilitate vere Christiana, lenitatem clementiamque cum severitate; candorem eximium simplicitatemque columbinam cum serpentina prudentia; denique, ut alia missa faciam, diligentissimam regni administrationem cum tanta orandi, meditandi, legendique consuetudine, ut eam vel in anachoreta miraremur. Hæc sane aliaque hujusmodi luculentissime evincunt, Sanctum ingenio fuisse magno, expedito, & ad summa quævis idoneo. Parem in Ludovico loquendi gratiam agnoscit laudatus Gaufridus, cui assentitur Carnotensis num. 4, quos lector infra potest consulere.

[1143] Virtutes Sancti tum regias, tum Christianas abunde in Actis descriptas pius lector inveniet. [Elogia coævorum de S. Ludovico: primum Gaufridi confessarii;] Nihilominus, antequam ad canonizationem progrediar, juvabit hic inquirere, quis de Ludovico sensus fuerit, quodque judicium eorum, qui ipsum vel familiari consuetudine, vel litterarum commercio, vel certe communi fama cognoverant. Quapropter testimonia quædam, seu elogia lectorum oculis exhibebo; eorum primo, qui ipsum familiari consuetudine intime cognoverunt, deinde & aliorum, qui fuerunt contemporanei. Gaufridus in Vita num. 7 hoc sanctitatis perfectæ dat elogium: Ego, quamvis insufficiens, dicti domini Regis confessor extiti per viginti annos, vel circa: & confessionem ejus generalem audivi toties, quod vices numerare vix scirem. Ad honorem igitur Dei dico, quod ipse per totam vitam suam nunquam aliquod peccatum mortale commisit scienter, quod ego auderem judicare mortale. Vita secunda num. 131 habet, Gaufridum, aliosque viros venerandos juramento asseruisse, se credere Ludovicum a mortifero delicto semper fuisse immunem. Hinc post virtutes enarratas, ultimo capitulo hunc Gaufridus præfigit titulum: Quod dignus sit inter Sanctos adscribi.

[1144] Carnotensis Regi item familiaris post varias laudes num. 32, [Carnotensis, Joinvillii, & aliorum;] Sol, inquit, & decus regum ac principum orbis terræ. Joinvillius num. 1, Perspici, ait, poterit, & clare cognosci, nullum umquam hominem, qui ejus tempore ab initio illius regni usque ad finem vixit, tam sancte & juste vixisse, quam ille vixit. Hæc ille ex familiari necessitudine, quamvis multa adhuc ignorasse videatur, quæ nota erant Gaufrido. Similia juratus asseruit Joannes de Soisi, cui domestico triginta annorum convictu Rex erat notissimus: nimirum se non credere ab annis sexaginta præteritis hominem quemquam in regno Franciæ transiisse ab hoc mundo melioris conscientiæ, majorisque puritatis, quibus multa alia adjungit in Vita Secunda num. 139. Huic non absimilia sunt testimonia item jurata trium aliorum domesticorum, quæ ibidem recitantur num. 140. Hisce propter similitudinem subjungo testimonium ex Vita S. Theobaldi abbatis Vallis Cernaii, quod refertur apud Chesnium tom. 5, pag. 406 his verbis: Dicunt etiam nobis aliqui de nostris antiquis fratribus, qui superstant, quod, cum quadam die dominus rex Philippus, filius beatissimi Ludovici, veniret ad abbatiam Vallium, vocavit unum de nostris antiquis virum devotissimum, qui tunc vivebat, dominum Henricum d'Aties, & quæsivit ab eo diligenter de conversatione, vita, & moribus Theobaldi. Ipse enim dominus Henricus erat provectæ ætatis, vir fidelis, & nobilis natione. Respondit domino Philippo: “Certissime, domine mi rex, non novi in tota vita mea hominem meliorem piissimo Theobaldo, nisi solum dominum patrem vestrum Ludovicum.” Nondum erat canonizatus beatissimus Ludovicus.

[1145] Regni gubernatores egregium item defuncto Ludovico texunt elogium in litteris ad Philippum ejus filium, [regni in ejus absentia gubernatorum,] quod ex Spicilegio Acheriano tom. 3, pag. 670 huc transfero; Nostis etiam, qualiter tempore clementissimi domini Regis nostri, genitoris vestri, cujus memoria cunctis redolet delectabilis & suavis, post aliquas molestias, quas passus est circa primordium regni sui, regnum ipsum gloriosum in manu ejus floruerit, fructusque suavitatis & pacis non solum in partes vicinas, sed in remotas plurimum & longinquas ediderit regiones, adeoque de ejus plenitudine quasi omnes acceperint circumquaque; tranquillitatem scilicet & securitatem ecclesiæ & ecclesiarum ministri, religiosi quietem, pacem populi, sustentationem pauperes, consolationem afflicti, subsidium & levamen oppressi. Quæ enim proxima vel remota memorati Nostri, felicis memoriæ, non senserit in sua turbatione consilium, in sua necessitate suffragium & juvamen? Nec tantum ad amicos & proximos extendebat ejus pietas subventionis auxilia, sed etiam ad hostes & æmulos, quos per hujusmodi subsidia ad sui benevolentiam attrahebat, & ex ipsis aliquos fideles & promptos acquirebat amicos. Relucebat quiddam in eo quasi solare jubar, gratia admirabilis, ex intimo caritatis fervore proveniens, se taliter diffundens in omnes, quod non erat qui a calore ejus se absconderet vel splendore, aut qui ejus beneficia in aliquo non sentiret. Tales & longe ampliores profectus ostendit præsentia hujus Solis, sicut decet, in medio regni sui ac suorum, sicut sol in medio planetarum residens personaliter. Rex enim in medio regni residens, est quasi cor in medio gregis sui, ac deinde quasi lignum vitæ in medio paradisi. Ita illi, qui Ludovicum, ejusque regimen diu cognoverant.

[1146] [Philippi regis, Thomæ Cantipratani, auctoris ignoti,] Brevius elogium texuit Philippus ipse in epistola, ibidem pag. 669 edita, illustre tamen & verissimum, quo vocatur: Alumnus pauperum, nutritor religiosorum, oppressorum solatium, refugium miserorum, patronus Ecclesiæ, præcipuus amator justitiæ, ac defensor inclytus fidei Christianæ. Thomas Cantipratanus, qui licet in Flandria sit natus, Parisiis tamen Ludovicum cognoverat, lib. 2 de Apibus, cap. 57, num. 65 his ejus laudes verbis prædicat: Testor Deum, testor Sanctos, testor & fideles omnes, quod nunquam aliquis regum, nunquam aliquis principum, tam necessario, quantum ad salutem & pacem fidelium protexit Ecclesiam, dotavit muneribus, & veris honoribus exaltavit. Deinde ad gratias universorum Domino agendas hortatur, qui talem istis temporibus Regem dedit, qui in forti manu teneat regnum suum, & nihilominus pacis, caritatis, humilitatis exempla præbeat universis. Auctor incertus, qui scripsit de episcopis Cenomanensibus, apud Mabillonium tom. 3 Analectorum veterum pag. 385 Ludovicum adhuc viventem hoc ornat elogio: De Rege tam Christianissimo, tamque politicis, quam gratuitis virtutibus illustrato, audeo dicere; quia inter fortunæ vultus ambiguos uniformis, hæc æquanimiter & prospera (in regno) sustinuit, & adversa (in Ægypto) calcavit; & in prosperis Regis immemor, & in adversis Rege major, fortunæ derisit ambiguitatem. Unde majus fuit patienter sustinere captionem, derisum, & carcerem, nec animo turbari; quam de Damieta, & simili victoria gloriari. Scripta hæc ante mortem Sancti patet, quia gesta initio regni, primamque in Orientem expeditionem commemorat, gesta vero posteriora & mortem tacet.

[1147] Vivens item Ludovicus a Matthæo Parisio pag. 601 vocatur, [Matthæi Parisii, anonymi, Sabæ Malæ spinæ;] Rex regum terrestrium piissimus. Defunctus vero, sed ante canonizationem, ab auctore Vitæ Gregorii X, tom. 3 Scriptorum Italiæ pag. 600, Princeps christianissimus, virtutum vas, fidei speculum, & elegans totius bonæ operationis exemplar. Hisce in ornando sancto Rege non cessit Sallas, seu, ut alii volunt, Sabas Malaspina, ejusdem temporis auctor, qui apud Baluzium tom. 6 Miscellaneorum pag. 323 Sanctum hisce exornat titulis: Ludovicus Rex Francorum, vir inclytus, dotatus bonitatibus multis a Deo, regum candela fidelium, … pro conservatione obedientiæ Sedis apostolicæ … paratus semper ad acerrima sustinenda pericula, … quem solum Dominus pro Ecclesiæ suæ custodia collocaverat; & pag. 325: Catholicæ legis amator, propagator fidei, custos fidelium, & defensor ecclesiasticæ libertatis. Eidem tamen auctori non assentior, dum suspicatur mortem Sancto obvenisse, ut culpa expiaretur, quam fuisse vult in mutanda expeditione, quæ in Palæstinam decreta erat, in Africam trajiciendo; tametsi ille præmittat, mortem obiisse peccatis non suis forsitan exigentibus, in quo, secundum quod potest circa hoc humana fragilitas contemplari, vix peccati labes fecerat stationem.

[1148] Monachus Patavinus, sive unus, sive geminus scriptor sub hoc nomine lateat, [monachi Patavini, Menconis abbatis in Frisia,] de quo vide Præfationem Muratorii, certe hujus temporis auctor, tom. 8 Scriptorum Italiæ col. 732, mortem Sancti referens, brevi hoc eum illustrat elogio: Rex devotissimus …, cum esset populo ibidem (prope Tunetum) congregato sanctificator & custos, viam est universæ carnis ingressus. Nec Frisones, qui expeditioni Africanæ interfuerunt, laudem Sancti ignoravere. Nam Menco abbas Ordinis Præmonstratensis in Frisia, S. Ludovico contemporaneus, in Chronica, quam inter Monumenta sacræ antiquitatis anno 1725 edidit Carolus Ludovicus Hugo, pag. 544 ita habet: Huic autem regi Ludovico ab omnibus perhibebatur testimonium, quod in hac malitia temporum solus inter principes sæculi inventus fuerit justus, & crucis Christi æmulator, & inimicorum crucis persecutor. Tantus erat splendor sanctitatis Ludovici, ut communi omnium voce reliquos principes, alioqui non malos, obscuraret.

[1149] Robertus de Sainceriaus idiomate Gallorum antiquo conscripsit carmen de laudibus S. Ludovici eodem, [Roberti de Sainceriaus;] quo obierat, mense: illud cum aliis edidit Cangius a pag. 262. Plura in eo sunt de Sancto elogia, ex quibus strophen sextam & sequentes aliquot sic Latine reddit Papebrochius in Responsionibus suis ad accusationes Sebastiani a S. Paulo parte 2, pag. 305: Abstulisti, mors, seculo optimum Equitem, præclarissimumque Regem, quo nullus unquam consecratus est tenacior justitiæ. Multum bene fuit dotatus, plenus omnis bonitatis, & fere peccati expers: qui Deum puro amabat corde, mandata ejus omnia perquam libenter faciebat, pro quo & crucem sumpsit & fortiter ipsum honoravit, ac pauperibus prompto animo bene faciebat.. Prudens erat, & largus, & plenus magno honore: multa in eo discretio, amor, & dulcedo. Nullus homo est, qui in Deum credit, & de eo non multum dolet. Addo brevia quædam, sed illustria ejusdem dicta. Pag. 163 vocat Florem omnium principum. Deinde: Nunquam Rex fuit tam bonæ conscientiæ; cor suum Deo totum affixerat. Et: Numquam ulli barones talem perdiderunt Dominum. Descriptoque ingenti dolore de ejus morte, addit: Si (Deo) placeret, ut posset reviviscere; non fuisset tantum gaudium in Francia a tempore sancti Dionysii. Hæc ille, pluraque hujusmodi, metrice quidem, vere tamen.

[1150] Auctores plerique hactenus allati S. Ludovicum cognoverunt, [qui omnes Sancto fuere contemporanei.] omnes certe cum eo vixerunt, adeo ut censendi sint testimonia ea non protulisse ex Vita Sancti lecta, quam ne viderant quidem plerique, sed alii ex scientia propria, alii ex fama publica. His adjungere possemus scriptores prope innumeros partim suppares, partim recentiores, qui laudes ejusdem Sancti nativis verisque depingunt coloribus: verum, cum illi sua haurire debuerint ex Actis descriptis, Actaque illa edituri simus copiosius, quam hactenus fuerint edita, ad fontes remittere malumus studiosos lectores, quam deductos inde rivulos obtrudere, ac Commentarium hunc, qui mole rerum gestarum prolixus esse debuit, prolixiorem reddere. His igitur prætermissis, reservatos in ultimum locum Romanos Pontifices subjiciam, at eos dumtaxat, qui cum Sancto vixerunt, adeoque auctoritatem habere debent maximam, non modo ut Pontifices, sed ut auctores quoque contemporanei.

§ XC. Elogia Romanorum Pontificum, qui Sancto fuere synchroni.

[Elogium Gregorii IX,] Gregorius IX, qui pontificatum adeptus est paucis mensibus post coronationem adolescentis Ludovici, anno 1228 studium ejus bellum contra Albigenses prosequendi commendat apud Raynaldum num 20 his verbis: Tu quoque imitator devotionis ejusdem (paternæ), primitias tuas eidem negotio dicare cœpisti, charitatis zelo submittens viriliter humeros, ut posses perficere, quod a patre tuo laudabiliter extitit inchoatum: super quo omnipotentem Dominum collaudamus, qui tibi tam pium inspiravit affectum, & suppliciter deprecamur, ut felicem exitum per suam misericordiam largiatur. Plura suis locis allata sunt. At Gregorius juvenem dumtaxat cognovit Ludovicum, ita ut mirari non debeamus, si tot eum elogiis non ornaverit, quot alii sequentes Pontifices. Ostendit tamen abunde quantam de Rege nostro adhuc juvene haberet fiduciam, quando imperium in fratrem ejus Robertum transferre voluit, ut ante fuit expositum.

[1152] [Innocentii IV,] Gregorio, post paucorum dierum pontificatum Cælestini IV, suffectus Innocentius IV, multis Ludovici virtutes laudavit litteris, quæ pleræque temporis, rerumque gestarum occasione allatæ sunt. Unius itaque hic produco fragmentum epistolæ, in qua apud Raynaldum ad annum 1248 num. 28 sic de Ludovico scribit Innocentius: Ineffabilis sapientia Dei Patris, Unigenitus suus Deus & homo, Dominus Jesus Christus, rem suam agi conspiciens, charissimum in Christo filium nostrum Regem Franciæ illustrem, virum utique, qui cordis & corporis munditia nitidus, & virtutum opulentia plenus, nunc pollet operibus ac militia, & divitiis noscitur abundare, ad liberationem terræ ipsius inter alios mundi principes præelegisse videtur, qui se insigniens vivificæ signo crucis, & ad consummationem assumpti laboris desiderans feliciter & celeriter pervenire, sic per Dei gratiam in apparatu regio, prout decet tantum Principem, & tanto expedit negotio, se munivit, quod per ipsum, ut speratur, imponi poterit negotio ipsi finis. Spes quidem occulto Dei judicio fefellit Pontificem: hoc tamen virtutum, bellicæque laudis famam, quam factis acquisiverat Ludovicus, non diminuit.

[1153] Alexander IV, defuncto Innocentio, electus Pontifex, [Alexandri IV geminum,] totus subinde effunditur in laudes sancti Regis: at quoniam ea suis locis Commentario inserta sunt, pauca ejus verba speciminis causa subjungo: Sic, inquit, ille Lucifer matutinus, qui nescit occasum, & qui humano generi serenus illuxit, in tui claustra pectoris luminis sui gratiam … infudit, quod omni exinde obscuritatis depulsa caligine, tuum serenavit animum claritate virtutum, tuamque mentem luce justitiæ, ac fulgore rectitudinis illustravit. Hæc latius ab enumeratione virtutum deducta, vide num. 829. Accipe tamen & alia ejusdem Alexandri verba, quibus Galliæ regnum celebrans, illius Regem, tantorum bonorum causam, non mediocriter exornat apud Raynaldum ad annum 1255: Sublime regnum Franciæ, inquit, solium præeminentiæ coruscans titulis, generositate, magnanimitate, ac strenuitate, clarius cæteris, & excelsius innotescit: sed dum fidei suæ solem, devotionis ignem, & speculum operum, quibus præfulget, attendimus, aspicimus ipsum his tribus luminaribus copiosius radiare, ac exempli fulgorem ad alios effundere potiorem. Claritate quippe sanguinis rutilat, sed animi puritate prælucet. Magnum quidem est dignitatis honore, sed gestorum nobilitate magnificum: conspicuum, inquam, alitudine status, sed præcellentia bonitatis illustre, &c. Per Galliæ regnum familiam regiam intelligit Pontifex; nam mox vocat hoc genus regium, ita ut hæc omnia de Ludovico præcipue sint intelligenda.

[1154] Alexandrum secutus est Urbanus IV: hic, [Urbani IV] ut merita sancti Regis crescebant semper, ita præcedentes Pontifices elogiis in Ludovicum congerendis superare voluit. Non repetam jam prolata; at quædam in hunc locum servata adjungam. Apud Raynaldum ad annum 1262 num. 21 de Ludovico hæc inter alia scribit: Sane dum ex his, & aliis ejusdem Regis Francorum gestis magnificis, & laudabilibus actibus suæ fidei magnitudinem diligenter attendimus; dum ipsum exultanti animo contemplamur, tanta conscientiæ puritate vigere, quod tanquam Princeps Christianissimus, & suæ innocentiæ sedulus conservator, in singulis suis processibus, prævio rationis judicio, & comite sincero charitatis affectu, procedens ad ea, quæ Christianæ fidei exaltationem, & ipsius Ecclesiæ Romanæ respiciunt, totis conatur viribus; proximi læsionem abhorret, scandala refugit, metuit animæ suæ periculum, & divinæ Majestatis veretur offensam; illi, nec mirum, sacrificium laudis offerimus, in cujus manu regum corda consistunt: illi toto mentis affectu, quantum possumus, gratiarum exolvimus actiones, qui ejusdem Regis Francorum animum direxit in talia, illius nihilominus clementiam implorantes, ut memoratum Regem in hoc integræ religionis studio, in hac fidei puritate, per tempora longiora conservet. In ipsius namque prosperitate prosperari reputamus Ecclesiam.

[1155] [item duplex,] Audi ejusdem Pontificis epistolæ ad Ludovicum fragmentum, quod ibidem ad dictum annum recitatur num. 39: Si mater Ecclesia in opportunitatibus reipublicæ Christianitatis, ac in suis tribulationibus, calamitatibus, & pressuris ad te, Fili charissime, tuumque famosissimum & Christianissimum regnum habet frequenter cum fiducia magna recursum; si suas afflictiones quadam materna tibi familiaritate communicat, & suorum incendia vulnerum tibi tanquam perito & experto eorum medico confidenter exponit, sperans illa salubribus tuarum consolationum leniri posse fomentis; indubitata, quam de probato tuæ circa illam compassionis affectu, & sinceritatis effectu, firmiter obtinet, hoc efficit certitudo. Licet enim omnipotens Dominus magnifica prole multorum fidelium regum, & principum orbis terræ, quos eadem mater Ecclesia baptismi regeneratione parturivit in filios, ipsius Ecclesiæ fundaverit uterum; iidemque reges & principes una tecum ejus sæpe augustias viderint, ipsiusque clamores frequenter audierint; tu tamen solus ejus semper doloribus condolens, & compatiens passionibus pio corde, mœrores & clamores ipsius nunquam sub dissimulatione transisti; sed illos patulis suscipiens auribus, velut Christianæ fidei athleta fortissimus ac robustus pugil, & propugnator electus, ad ejusdem Ecclesiæ præsidium, vexillo devotionis explicito, prompto semper assurrexisti animo, eique in cunctis suis necessitatibus, indeficientibus tuæ potentiæ viribus astitisti: ita quod secundum dolorum suorum multitudinem consolationes tuæ lætificaverunt ejus animam, illamque fecerunt multotiens a suis auxietatibus respirare. Digne igitur de te, Christianissime Princeps, inter cæteros Catholicos mundi principes Regis æterni sponsa confidit: merito in suo * præsidio spes firmavit, & auxilium a te, cum temporis opportunitas suggerit, & necessitas exigit, confidenter expetit, & indubitanter expectat: præsertim cum præteritorum exhibitio certa sit significatio futurorum. Hisce nihilo inferiora videsis num. 905.

[1156] [Clementis IV,] Clemens IV, post Urbanum ad summum pontificatum evectus, qui mores Ludovici diuturna consuetudine perspectos habebat, multis eum jam laudavit in recitatis pro rerum exigentia litteris. Lubet tamen pauca ejus verba pro specimine hic attexere. In litteris num. 968 recitatis sic de Sancto pronuntiat: In quo indeficientem constantiæ murum, & inconvulsum parietem in defensionem suam contra quoslibet impetus semper devotio, ac religio reperit Christiana. Plurima sparsim huic Commentario intexta non repeto.

[1157] [collegii Cardinalium,] Inter Pontificum elogia recensere lubet testimonium, quod virtutibus S. Ludovici, vacante post mortem Clementis Sede, dedit collegium Cardinalium, quorum aliqui deinde ad summum pontificatum sunt evecti. Epistolam eorum, ad legatum Galliæ datam, recitat Raynaldus ad annum 1270 num. 3, ex quo id desumo: Inter cætera, inquiunt, quæ in excellenti & Christianissimo domino principe, domino Ludovico Rege Francorum illustri, dignis in Domino laudibus attollenda recti judicii censura dijudicat, singularem ipsius zelum ad incrementa fidei orthodoxæ considerationis oculis intuentes, in vocem exultationis & confessionis erumpimus; & exultantes in Domino, ac ejus beneficia confitentes, ipsi super hoc vitulum labiorum exolvimus, a quo dicto Regi credimus pia miseratione concessum, ut & alias affluenter charitatis ubera in opera pietatis effundat; & pro defensione ipsius fidei, quasi abnegans semetipsum, ad id se, suos, & sua, promptitudine spontanea exponendo, sic illius specialem exhibeat defensorem, & in ejus dilatatione ministrum, quod laudabilium evidentia operum satagit eidem fidei non solum filios ab initio alienos venire, sed & per erroris devium alienatos ab ipsa, suæ solicitudinis studio ad ejus reducere unitatem.

[1158] Hactenus elogia Pontificum, vivente Ludovico prolata: [geminum Gregorii X,] nunc quædam subtexam post mortem Sancti conscripta. Gregorius X, Clementi tandem subrogatus Pontifex, apud Raynaldum anno 1272, num. 5 hæc scribit ad regem Philippum: Recolentes, quod claræ memoriæ Ludovicus Rex Franciæ pater tuus (quem inter cæteros orbis terræ principes nobis amantissimum intra præcordia portabamus) veluti princeps inclyta devotione præclarus, princeps Christianissimus præcellentium meritorum, athleta Christi strenuus, & solicitus fidei Christanæ defensor, dudum plæclaram Salvatoris hereditatem, pretiosissimi sanguinis effusione sacratam, oculo piæ considerationis advertens, nec illius tormenta dissimulans, assumpsit in spiritu pietatis ejus negotium prosequendum, se multis subjiciendo laboribus, & periculis exponendo &c. Idem Gregorius multis hortatur Philippum, ut Patrem sanctum imitari studeat. Ex epistola ad eumdem annum, num. 57 edita, pauca accipe: Te, inquit, ille Princeps inclytus solicite satagens vas aptum præparare virtutibus, a teneris annis bonis moribus imbuit, & per laudabilia opera exemplis salutaribus informavit. Et inferius: Hoc tibi, fili, facile, Deo adjuvante, proveniet, si frequenter ejusdem Patris verba sancta commemores: si laudabilia facta recenseas: si ante tui cordis obtutus commemoranda ipsius exempla præsentes. Quibus similia frequenter repetit. Aliud Gregorii elogium dedimus § 1.

[1159] Hisce demum adjungo Bonifacium VIII, [varia,] omissis ceteris. Bonifacius autem, præter bullam canonizationis, suo loco edendam, duos de S. Ludovico sermones habuit, quos integros inveniet lector apud Chesnium a pag. 481, quosque jam subinde adduximus in hoc Commentario, & adducemus postea. Hinc igitur pauca depromam huic loco propria: Notandum, inquit pag. 481, quod multi vestrum viderunt, & nos etiam vidimus sanctum illum Regem Ludovicum, cujus vita inclyta cunctas illustrabat ecclesias. Et sicut nos in parte vidimus, & per probata audivimus & scimus, vita ejus non fuit solum vita hominis, sed super hominem: non fuit interrupta, sed ab infantia continuata, & de bono in melius semper procedens, semper augmentata; secundum id, quod dicitur in Psalmo: Ibunt Sancti de virtute in virtutem, videbitur Deus deorum in Sion. Pag. 482: Vita vero ejus sancta omnibus fuit manifesta faciem ejus aspicientibus, quæ plena erat gratiarum… Quantum vero ad opera, fuit manifesta specialiter in eleemosynis pauperum, in fabricationibus hospitalium, in ædificiis ecclesiarum, & cæteris misericordiæ operibus, quæ omnia enumerare longum esset. Nec fuerunt ista momentanea, seu parvo tempore durantia, sed usque ad mortem continuata. Item quantæ fuerit justitiæ, apparuit evidenter non solum per exempla, imo etiam per tactum. Sedebat enim quasi continue in terra super lectum, ut audiret causas maxime pauperum & orphanorum, & eis faciebat exhiberi justitiæ complementum. Unicuique etiam reddebat quod suum est… Et ideo in pace & quiete magna tenuit regnum suum. Unde verificatum est de ipso, quod dicitur Proverb. XX: Misericordia & veritas custodiunt regem, & roborabitur clementia thronus ejus.

[1160] [atque eximia] Deinde post laudatam expeditionem transmarinam, & vestium modestiam, sic prosequitur: Vitam etiam ejus, qualiter in ædificationibus ecclesiarum, & visitationibus infirmorum, cæcorum, & leprosorum continuaverit, nullus enarrare sufficit. Inter cætera vero hoc exemplum notabile recitatum fuit nobis a fide dignis, dum essemus in Francia: quod apud abbatiam Regalis-montis erat quidam monachus lepra abominabiliter infectus, in tantum, quod propter fœtorem & abominationem ulcerum vix inveniebatur, qui ad eum accedere vellet; sed quæ necessaria erant a longe eidem projiciebantur seu dabantur. Rex vero pius, audiens hoc de illo, pluries visitavit eum, & eidem humiliter ministravit, saniem ulcerum ejus studiose detergendo, & eidem cibum & potum propriis manibus ministrando. (Vide Vitam secundam num. 101.) Talia namque & similia consuevit facere in domibus Dei, & leprosariis, & specialiter in domo Dei Paris., quod multi, & multotiens viderunt. Unde in talibus apparet, quantæ compassionis & pietatis fuerit iste Rex sanctus. Item quantarum eleemosynarum fuerit ipse sanctus Homo, apparet per illos, qui statuta dandi eleemosynas sua noverunt. Inter alia namque statuit, quod quotiescumque de novo intrabat Paris., novæ eleemosynæ darentur religiosis, & specialiter mendicantibus; & ideo frequentius exibat, ut sæpius eleemosynæ hujusmodi redarentur.

[1161] [Bonifacii VIII elogia:] Post pauca pag. 483 ostendit, verum fuisse Principem, tres inimicos humanæ naturæ, mundum, carnem, & diabolum prosternendo. Vicit enim mundum, inquit, quia stans in mundo mundum prostravit & calcavit contemnendo; & Deo subdidit terrena, quæ mundi sunt, eleemosynis distribuendo. Diabolum etiam calcavit, seipsum … summe & perfectissime humiliando; & signo crucis, quod assumpsit, & tamdiu portavit, ipsum prosternendo. Carnem nihilo minus vicit & domavit, eam spiritui subjiciendo: maxime quia, sicut constat ex testimonio plurimorum, iste nunquam carnem suam divisit in plures, nec cum aliqua peccatum commisit. Huc reduco quod in Sermone 2 habet pag. 485: Iste vero Rex fuit in veritate, quia seipsum & subditos vere, juste, & sancte regebat. Seipsum enim rexit, quia carnem subjecit spiritui, & omnes motus sensualitatis rationi. Item subditos bene regebat, quia in omni justitia & æquitate ipsos custodiebat. Rexit etiam ecclesias, quia jura ecclesiastica & libertates ecclesiæ illæsas conservabat. Audi eumdem pag. 286 de studio alienæ salutis breviter loquentem: Non enim est memoria apud homines, ut credimus, quod inventus fuit isti similis nostris temporibus, qui tantum zelaret pro salute aliorum. Paullo inferius: Et hoc, ait, possumus secure asserere, quod facies sua benigna & plena gratiarum docebat eum esse supra hominem. Ex his, aliisque plurimis talem deducit conclusionem pag. 483: Videns ergo Deus istum talem & tantum Virum sic bene ingressum, sic melius progressum, sic sanctissime de mundo egressum; voluit, quod non staret amplius lucerna sub modio, sed per grandia & multa miracula voluit eum manifestare, & quasi super candelabrum ponere. Nam sicut invenimus, vidimus, & nosmetipsi die propria examinavimus per plures inquisitiones a nobis, & a nostris fratribus, ac etiam pluribus summis Pontificibus approbatas, sexaginta tria miracula, inter cætera, quæ Dominus evidenter ostendit, certitudinaliter facta cognovimus. Verum hæc postrema jam latius referenda sunt, ipsaque canonizatio subjungenda.

[Annotata]

* tuo

§ XCI. Facta ad canonizationem sub variis Pontificibus: canonizatio.

[Examen pro canonizatione inchoatum anno 1273] Bonifacius VIII in Sermone sæpe laudato pag. 483 de inquisitione ad canonizationem sic loquitur: Quia, sicut alias dictum est, actus iste, scilicet ascribere in catalogo Sanctorum per canonizationem Romani Pontificis, singularis excellentiæ reputatur in Ecclesia militante, & ad solum Romanum Pontificem pertineat hoc agere: idcirco summam gravitatem in facto tam singulari Sedes apostolica voluit observare. Quamvis & vita sua fuisset ita manifesta, & multa miracula visa, sicut superius dictum est, preces etiam regiæ, baronum, & etiam prælatorum pluries accessissent: nihilominus cum inquisitionibus privatis pluribus jam factis, adhuc voluit inquisitiones solemnes per non parvum tempus facere. Duravit istud negotium jam per XXIV annos, vel amplius. Hæc Pontifex generatim anno 1297, ex quo colligimus inquisitionem primam, quæ secreta tantum fuit, cœptam esse anno 1273, id est, tribus fere post mortem Sancti annis. Instituta autem fuit primum illud de miraculis examen jussu Gregorii X per Cardinalem sanctæ Cæciliæ, hac de causa in Galliam missum, ubi legatus Apostolicus fuerat apud S. Ludovicum.

[1163] Narrat hæc ipse Martinus IV, (nam id nomen assumpsit memoratus sanctæ Cæciliæ Cardinalis, [per secretam Cardinalis S. Cæciliæ indagationem:] postquam anno 1281 ad pontificatum fuit evectus.) Litteras ejus habet Raynaldus ad annum præfatum num. 19, quarum partem subjicio: Intellecto dudum, felicis recordationis Gregorius Papa prædecessor noster, quod omnipotens Dominus, qui facit mirabilia magna solus, grandia & aperta miracula pro claræ memoriæ Ludovico Rege Franciæ faciebat, voluit, præsupponens Vitæ ipsius Ludovici notam sibi existere sanctitatem, ut de hujusmodi miraculis per cujusdam secretæ indagationis modum nos, tum in minori officio constituti, & legationis fungentes officio in partibus Gallicanis, nostrum informaremus animum, sibi postmodum informationem hujusmodi transmissuri. Quare nos de prædictis miraculis indagantes, ac de ipsis plenius informati, præfato prædecessori nostram super hoc informationem duximus destinandam; quæ ad ipsum, cum fuisset morte præventus, non potuit pervenire.

[1164] Succedente autem piæ memoriæ Innocentio Papa prædecessore nostro Gregorio prælibato, nos eidem Innocentio prædictam informationem curavimus intimare; [at, morientibus brevi variis Pontificibus,] quo, sicut Domino placuit, rebus humanis exempto, hujusmodi processus negotii extitit retardatus. Piæ quoque memoriæ Joanni Papæ, prædecessori nostro informationem direximus supradictam, qui priusquam super hoc aliquid ordinaret, diem clausit extremum. Cumque postmodum felicis recordationis Nicolao Papæ prædecessori nostro informationem misissemus eamdem, & charissimus in Christo filius noster Philippus rex Francorum illustris ab ipso Nicolao prædecessore, solemnibus propter hoc ad eum nuntiis destinatis, cum instantia postulasset, ut faceret ad miraculorum & meritorum ipsius Ludovici regis publicam inquisitionem procedi:

[1165] [interque eos,] Præfatus Nicolaus prædecessor, scire volens, super hoc plenius veritatem, nobis adhuc in partibus existentibus supradictis per suas sub certa forma dedit litteras in mandatis, ut quidquid de præmissis & circumstantiis eorumdem, ac aliis, quæ jam pro dicto Ludovico Rege virtutum Dominus miraculose fuerat operatus, nos in plena contingerer percipere veritate, clare & distincte per omnia ei seriosius scribere curaremus, ut relationibus nostris evidenter ac seriose perceptis, lucidius appareret, quid in iis providendum existeret, ac in posterum respondendum.

[1166] [qui ampliorem instructionem petebat,] Litteras ipsas Nicolai III, quibus secundam illam priori uberiorem informationem exegit a Cardinale S. Cæciliæ, dein Martino IV, edidit Raynaldus ad annum 1278, quo datæ sunt, num 38, quas huc transfero: Sicut nosti, inquit, felicis recordationis Gregorius Papa prædecessor noster consulta deliberatione decrevit de meritis claræ memoriæ Ludovici regis Franciæ per te diligenti, secreta, & provida indagatione perquiri, antequam talis indagatio ad examen publicum deveniret. Cum itaque nuper ex parte charissimi in Christo filii nostri Philippi regis Francorum illustris per venerabilem fratrem nostrum G. Ambianensem episcopum & dilectum filium Guillelmum decanum Abrincensem, ac nobilem virum Rodulphum de Stratis marescalcum regium nuncios suos peteretur a nobis, ut procedi ad publicam inquisitionem meritorum hujusmodi faceremus, nos prædecessoris ejusdem in hac parte providis vestigiis inhærentes, & attendentes, quod licet tu generaliter & succincte nobis scripseris de prædictis; quia tamen per litteras tuas, vel aliam instructionem nunciorum tuorum, quos super iis diligenter & caute interrogari fecimus, ad nos hujusmodi indaginis, prout tanti processus qualitas exigit, plena & idonea non pervenerat certitudo; discretioni tuæ per Apostolica scripta mandamus, quatenus quidquid de præmissis, & eorum circumstantiis, ac aliis, quæ pro ipso Rege Deus miraculose fuisse dicitur operatus, in plena veritate perceperis, clare ac distincte per omnia seriosius scribas nobis, ut tuis relationibus, ut præmittitur, clare, distincte, & seriose perceptis, lucidius appareat, quid in iis providendum extiterit, & in posterum respondendum.

[1167] [Nicolao III occumbente;] Rationem, cur examen illud instaurari voluerit Nicolaus III, subdit his verbis: Ea quidem intentione potissime, sicut eidem regi Philippo per alias nostras litteras intimamus, tuam hujusmodi sic discusse provisam continuare providimus (inquisitionem), in hoc ei, & dicto Patri, ac domui regiæ specialiter deferentes, ut in iis eis honestius & salubrius, dante Domino, consulatur. Nam ante dixerat Nicolaus, teste Bonifacio VIII apud Chesnium pag. 484, Quod ita nota sibi erat vita istius Sancti, quod si vidisset duo vel tria miracula (solide nimirum probata,) eum canonizasset: ita ut de sanctitate non dubitaret, sed formam vellet observatam, ne quis malitiosus dicere posset, rem tantam temere peractam. Nunc audiamus, quid Cardinalis, accepto hoc Pontificis mandato, præstiterit. Refert id in allegata epistola, quam interrupimus, Martinus IV: Unde nos, inquit, hujusmodi receptis litteris, diligenter processimus super iis, & quæ invenimus, eidem Nicolao prædecessori plenius & apertius duximus intimanda. Qui, hujusmodi processu nostro recepto, illum venerabili fratri Gerardo episcopo Sabinensi, tunc XII Apostolorum presbytero, & dilecto filio nostro Jordano S. Eustachii diacono Cardinalibus discutiendum commisit: sed eodem Nicolao prædecessore naturæ debitum persolvente, ulterius processum non extitit in negotio supradicto.

[1168] In locum defuncti Nicolai anno 1281 Pontifex electus est hic ipse, [Martinus IV electus Pontifex,] cujus litteras recitamus, Martinus IV: ad illum autem eodem anno legati missi sunt episcopi Carnotensis & Ambianensis, ut canonizationem nomine archiepiscoporum & episcoporum multorum Galliæ a Pontifice flagitarent, multitudinem miraculorum allegantes. Respondit Martinus perquam humaniter, celerem rei exsecutionem sibi cordi esse: attamen rationes allegat, cur id continuo exsequi non expediret, atque hæc inter alia scribit: Sane vestram nolumus latere notitiam, quod etsi Sedis apostolicæ providentia circumspecta in agendis quibuslibet, quæ mundi qualitas ingerit, diligenter, solicite, ac mature procedat, cum ab ipsa, utpote universorum magistra fidelium, nihil reprehensibile, nihil ambiguum, nihil obscurum, sed cuncta potius recta, certa, & lucida debeant emanare, in hujusmodi tamen negotiis, in quibus de canonizationibus agitur aliquorum, exactissimam deliberationem, summamque gravitatem, ac maturitatem omnimodam noscitur observare. Addit deinde, quos designet inquisitores virtutum & miraculorum, cum antea examen de solis miraculis institutum fuisse videatur. Epistola autem hæc tota habetur apud Bulæum in Historia universitatis Parisiensis tom. 3 pag. 459, dataque legitur X Kalendas Januarii anni 1281.

[1169] Eodem die epistolam scripsit, quam partim supra recitavimus ex Raynaldo, [petentibus canonizatinem Galliæ episcopis,] quaque tres antistites, nimirum archiepiscopum Rotomagensem, episcopum Autissiodorensem, & Spoletinum, virtutum ac miraculorum Ludovici examinatores constituit. Accipe igitur reliquam epistolæ partem, in qua post supra allata sic prosequitur: Porro venerabiles fratres nostri S. Carnotensis, & G. Ambianensis episcopi nuper ad nostram præsentiam accedentes, ex venerabilium fratrum nostrorum Rhemensis, Senonensis, & Turonensis archiepiscoporum, ac quamplurium suffraganeorum, & etiam aliorum quorumdam regni Franciæ prælatorum parte nobis humiliter supplicarunt, ut præfatum Ludovicum Regem; quem prout eorumdem archiepiscoporum, suffraganeorum, ac prælatorum missæ nobis litteræ continebant, jam inter cælestis aulæ principes collocatum pro ipso facta miracula profitentur, Sanctorum adscribi catalogo mandaremus.

[1170] [examinatores vitæ & miraculorum] Nos autem, etsi geramus specialiter cordi negotium, ac ejus votivum & celebrem exitum propensius cupiamus; attendentes tamen, quod quanto solemnius quantoque maturius & solicitius in hac parte proceditur, tanto id proculdubio ad ipsius Ludovici Regis accedet laudis cumulum potioris; ac de vestra multiplici probitate in multis & arduis probata multoties, specialem in Domino fiduciam obtinentes; fraterniti vestræ per Apostolica scripta mandamus, quatenus ad monasterium S. Dionysii in Francia Parisiensis diœcesis, ubi ossa ejusdem Ludovici Regis requiescere dignoscuntur, & ubi Dominus pro ipso miracula specialius fuisse proponitur operatus, aut alium seu alia loca, de quibus expedire putabitis, vos personaliter conferentes, de jam dictis, & aliis quibuscumque etiam novis miraculis, ac vita & conversatione ipsius Ludovici Regis secundum articulos, quos vobis sub bulla nostra transmittimus interclusos, cum omni diligentia & solicitudine inquiratis, quæ super iis invenire contigerit, in scriptis redacta fideliter ad Sedem apostolicam sub sigillis vestris inclusa quantocyus transmissuri.

[1171] [constituit:] Si vero testes aliqui recipiendi super præmissis occurrerint, qui propter loci distantiam, & infirmitatis impedimentum vos commode adire nequiverint; vel vos accedere absque incommodo non poteritis ad eosdem, commitendi discretis aliquibus in casu hujusmodi vices nostras præsentium vobis auctoritate concedimus potestatem. Per commissionem autem inquisitionis hujusmodi vobis factam nequaquam intendimus iis, quæ auctoritate prædictarum litterarum ipsius Nicolai prædecessoris per nos super hujusmodi negotio acta sunt, in aliquo derogare: quinimo illa rata esse volumus atque firma, Quod si non omnes his exequendis potueritis, vel volueritis interesse, duo vestrum ea nihilominus exequantur. Dat. apud Urbem veterem X Kal. Januarii anno 1.

[1172] [examinatores processum formant, & mittunt ad curiam Romanam,] Memorati antistites Dionysiopolim se contulerunt, ac inquisitionem instituerunt, teste Vita secunda num. 3: de miraculis quidem a mense Maio anni 1282 usque ad finem Martii sequentis anni; de virtutibus vero a Junio anni 1282 usque ad Augustum ejusdem anni. Testes auditi ab illis recensentur in dicta Vita a num. 7 fere quadraginta, licet num. 6 asseratur, multo plures fuisse auditos, quam ibi recenseantur: & certum sit aliunde, de miraculis plures fuisse interrogatos. Bonifacius VIII apud Chesnium pag. 484 ita de his loquitur: Ex abundanti tamen fuit adhuc commissum negotium inquisitionis viris venerabilibus & discretis, archiepiscopo scilicet Rothomagensi, & episcopo Autissiodorensi, & magistro Rolando de Palma episcopo Spoletano. Et isti de sexaginta tribus miraculis testes receperunt, examinaverunt, rubricaverunt: & jam sexdecim annis transactis ad Curiam remiserunt. Insuper per illos sexdecim annos continue aliqui ex parte regis Franciæ, nec non prælatorum, & principum, & specialiter frater Joannes de Samessio, continue institerunt. At in his verbis corrigendus est numerus sexdecim annorum, & quatuordecim, aut certe quindecim inchoati debent substitui, neque enim ante annum 1283 sua ad Curiam miserunt inquisitores.

[1173] Hoc igitur errore correcto, qui incuria numeros transcribentium forsan irrepsit, reliqua audiamus ex Bonifacio: Tandem, inquit, pro dicto negotio, [ubi ille sub variis Pontificibus discutitur, ac probatur a Bonifacio VIII.] tempore domini Martini commissum est negotium tribus Cardinalibus ad examinandum (ea, quæ in Gallia per prædictos inquisitores de vita & miraculis conscripta erant.) Qui viderunt, examinaverunt, & pro magna parte rubricaverunt. Sed cum ante mortem domini Martini non fuisset facta relatio negotii, pervenit tandem ad tempora domini Honorii (IV.) Et tunc lecta sunt plura miracula, & coram fratribus nostris Cardinalibus diligenter discussa. Sed dum ventilaretur negotium, superveniente morte domini Honorii, negotium siluit. Tempore vero domini Nicolai IV, (qui Honorio successit) commissum est negotium tribus aliis Cardinalibus, domino scilicet Hostiensi, domino Portuensi, & nobis in statu cardinalatus adhuc existentibus; quia mortui erant illi Cardinales, quibus negotium prius fuerat commissum. Postea etiam mortuo domino Hostiensi, subrogatus fuit sibi dominus Sabinensis. Et ita per tot & totiens examinatum est, rubricatum, & discussum negotium; quod de hoc plus facta est descriptura, quam unus asinus posset portare. Nos & de manu propria scripsimus, & diligenter examavimus multa miracula fuisse sufficienter probata. Temporibus autem nostris non sunt mutati examinatores, sed tamen iterum lecta sunt plura miracula, examinata, & rubricata, non solum per illos prædictos examinatores, sed etiam per plures alios Cardinales. Et voluimus, ut quilibet sigillatim daret consilium suum in scriptis, ne odio, vel amore, seu etiam timore aliquo aliquis taceret. Ex istis ergo, & pluribus aliis potest evidenter concludi, quod servata fuit maturitas in prædictis. Et ideo de tam manifesto Viro, & sic in sanctitate vitæ & miraculorum probato, secure possumus asserere, quod non debet amplius fama sanctitatis ejus sub modio latere; sed debemus ei dicere: Amice, ascende superius, ut sit tibi gloria in Ecclesia militante coram simul discumbentibus. Hæc Pontifex Bonifacius VIII die VI Augusti anni 1297: XI vero ejusdem mensis alteram recitavit panegyrim, & bullam canonizationis dedit, quam mox recitabimus.

§ XCII. Bulla canonizationis.

[Bulla Dei misericordiam celebrat,] Edita jam fuit hæc bulla a variis, quam ex Menardo a pag. 162 subjiciam: in illa nihil mutavi, nisi duo menda, quæ plana erant ac manifesta, ac typothetæ verosimiliter errore unius litteræ mutatione irrepserant. Bonifacius Episcopus servus servorum Dei venerabilibus fratribus, universis archiepiscopis & episcopis, exemptis & non exemptis per regnum Franciæ constitutis, salutem & Apostolicam benedictionem. Gloria, laus, & honor Patri luminum (a quo est omne datum optimum, & omne donum perfectum) a cunctis fidei orthodoxæ cultoribus, quorum spes tendit ad superos, summis, & sedulis devotionis & reverentiæ studiis referantur. Ipse namque in misericordia copiosus, liberalis in gratiis, & in retributione munificus, de supremis cælorum ad ima mundi oculos suæ majestatis inflectens, & benigna consideratione discutiens beati Ludovici quondam Regis Franciæ inclyti, suique gloriosissimi confessoris merita grandia, operaque mirifica, quibus ipse constitutus in sæculo, ceu lucerna luminosa, resplenduit: eaque veluti justus Judex, & retributor laudabilis, dignanter intendens condignis recompensare muneribus, eum tanquam emeritum & retributione dignissimum, post vitæ præsentis ergastulum, & laboriosa mundi certamina (quæ fervens in divinis obsequiis potenter & patenter exercuit) æthereis sedibus collocavit, ut sedeat cum principibus, & solium gloriæ teneat, fœlicitatis æternæ dulcoribus potiturus.

[1175] [omnesque ad lætitiam excitat] Exultet igitur mater Ecclesia, ac solennia festiva concelebret gaudiorum: quod tantum & talem filium genuit, produxit natum, educavit alumnum, jam inter Regum cælestium gloriosa agmina rutilantem. Lætetur, inquam, & jubilet, ac in laudes Altissimi voces promat; quod sobolis tam præcelsæ, tam celebris illustrata fulgoribus insignis decorata conspicitur. Quæ sonoris attollendo præconiis summæque venerationis exhibitione colenda, enucleatius aperit, evidentius explicat: illos ad perennis beatitudinis gaudia, & hereditatis æternæ participationem admittendos, qui prædictam Ecclesiam, matrem fidelium, sponsam Christi claris fidei & operis testimoniis profitentur, nullosque in supernæ patriæ gloriam, nisi per ejus, utpote cælorum clavigeræ, ministerium virtuosum, ostiis reseratis altissimis, introire. Gaudeant incolarum turbæ cœlestium, de tam sublimis, tam lucidi habitatoris adventu; quod ipsis expertus probatusque fidei Christianæ colonus, cultorque præcipuus aggregatur. Personet lætitiæ jubilum, civium gloriosa nobilitas supernorum: quod tanti talisque concivis suscepisse dinoscitur adjectivum: ac venerabilis Sanctorum cœtus gaudio & exultatione refloreat, de nova dignissimi adhibitione Consortis.

[1176] [propter exaltationem Ludovici.] Exurge itaque concio numerosa fidelium, exurgite fidei zelatores: & una cum eadem Ecclesia laudis uberis hymnum concinite. Perfundantur imbre copioso lætitiæ vestra præcordia, & fœcundo rore dulcedinis arcana pectoris repleantur, de tanta tam potentis & egregii Principis exaltatione terreni; spei tutissimæ plenitudine præconcepta, quod nobis de indigena terrenorum, compatriota cælestium jam effecto, apud æterni Patris Filium efficax Patronus accrevit; qui pro salutis nostræ profectibus, jam in ejus præsentia positus, solertis exercet officium Oratoris. Porro quis posset amplo famine præpotens, quis disertus quantumlibet, aut eloquii nitore coruscans, sufficienter exprimere præcelsa sanctitatis insignia, & multiplicium excellentiam meritorum, quibus beatus Ludovicus prædictus in terris constitutus effulsit? Cum eo plura de ipsius laudabilibus actibus referenda se offerant, quo plura calamus exprimit, pandunt labia, lingua pangit. Sed ne ipsorum actuum claritas sub nubilo lateat, tenebris obducatur; dignum duximus, ut de illis aliqua sermo noster aperiat, & deducat in publicam notionem.

[1177] [Decora Sancti:] Hic profecto clarissimus genere, sublimis potentia, facultatibus opulentus, præcelsus virtutibus, moribus elegans, conspicuus extitit honestate; inhonestis & turpibus a se penitus relegatis. Nam sic pudicitiæ adhæsit operibus, sic carnis studuit evitare contagia; quod, sicut habet certa credulitas plurimorum, nisi ei nexus accessisset uxorius, candore virgineo rutilasset. Longi quippe spacio temporis prædicti regni regimini præfuit, ejusque gubernacula plena curis provida circumspectione direxit; nulli noxius, non injuriosus alicui, nemini violentus. Justitiæ limites summopere servavit & coluit, æquitatis tramitem non relinquens, perversorum conatus nefarios pœnæ debitæ mucrone compescuit: malorum molimina conterens, pravorum illicitos ausus frenans. Pacis zelator eximius, fervidus amator concordiæ, promotor sollicitus extitit unitatis: dissidia fugiens, vitans scandala, dissensiones abhorrens. Propter quod sui felicis regiminis tempore, sedatis undique fluctibus, subductis noxiis, turbinibus profugatis, regni ejusdem incolis aurora dulcifluæ tranquillitatis illuxit, lætaque serenitas votivæ prosperitatis arrisit.

[1178] Et ut de vita ipsius aliqua referamus, licet illa quo majori expositione discutitur, [Vitæ & regni primordia,] examine indagatur, eo referentis afferat gustui plus dulcoris, mentesque delectet obnixius auditorum. Ab ineuntis ætatis primordiis Dei Filium tenera mentis affectione dilexit; nec diligere desiit, studia continuando salubria, dum vitæ sibi commoditas affuit temporalis: sed quanto majori profecit ætate, ac in tempora prolixiora prosiliit, tanto in ejus exarsit amorem fervore spiritus ampliore. Hic equidem cum esset annorum duodecim, paterno destitutus auxilio, sub claræ memoriæ Blanchæ reginæ Franciæ matris suæ custodia & gubernatione remansit: quæ circa divina obsequia ferventer intenta, eum prudenter dirigere, ac diligenter instruere satagebat, ut ad præfati regni regimem, quod suæ directionis expetere providentiam noscebatur, dignus, & sufficiens fieret, idoneus haberetur.

[1179] Cumque per incrementa temporum, idem Rex ætatis annum quartum decimum attigisset: [adolescentiæ studia,] prædicta regina sibi magistrum proprium deputavit, qui eum scientia litterarum imbueret, ac bonis moribus informaret. Ipseque Rex sub ejusdem magistri ferula positus, sic ei obediens & reverens existebat, sicque illius recipiebat humiliter disciplinam, quod superna præventus gratia, profecit laudabiliter in utrisque: circa divina sic intentus officia, ut nequaquam ipsorum auditione contentus existeret, nisi ea, quæ coram se die noctuque a suis faciebat clericis solemniter celebrare, ab ipso cum eorum aliquo attentius dicerentur.

[1180] Demum successu temporis in anno vicesimo * constitutus, [expeditio adversus Saracenos,] & quadam sibi ægritudine superveniente gravatus, a Parisiensi, & Meldensi episcopis, assistentibus tunc eidem, vivificæ crucis signaculum in Terræ sanctæ subsidium sibi cum multa instantia petiit exhiberi. Et licet hoc ei rationabili causa moti, præfati dissuaderent episcopi: ipse tamen, utpote fervens spiritu erga Deum, eique votis ardentibus famulari desiderans, illorum salubriter dissuasionibus non admissis, signum hujusmodi de manu præfati Parisiensis episcopi cum multa lætitia & exultatione recepit, prælatis, nobilibus & militibus plurimis signum ipsum assumentibus cum eodem. Et tandem amplo præparato navigio, factisque apparatibus aliis, qui in talibus requiruntur, cum tricesimum quartum annum attigisset ætatis, in prædictum subsidium transfretavit, consortes ei, Robertum Attrebatensem, Alphonsum Pictavensem, & claræ memoriæ Carolum regem Siciliæ, tunc Andegaviæ comites, fratres suos, dum adhuc viverent, secum ducens, multa, graviaque pericula, quæ solent æquorei fluctus ingerere, sustinendo.

[1181] Cumque ad partes illas ingenti circumfultus potentia pervenisset, & habito de civitatis Damiatæ captione triumpho, [captivitas, injuramento sacrilego] processisset ulterius: generali quasi totius ejusdem exercitus, sicut Domino placuit, ægritudine subsecuta, & aliis adversis urgentibus, præfatus Rex cum toto fere exercitu supradicto in soldani & Saracenorum manus ac potentiam incidit: multa opprobria multasque injurias, quæ inferentium fœda conditio adaugebat, patienter & humiliter tolerando; præfato Roberto comite, pro fide Christi, ab illis immaniter interempto. Postmodum autem habito cum soldano tunc vivente tractatu de jam dicto Rege ac exercitu liberando, maxima interveniente pecuniæ quantitate, Ipsoque soldano occasione hujusmodi a vassallis propriis interfecto; Saraceni, qui ejus dominium usurparunt, ad pecuniam anhelantes, eandem cum multa instantia postulabant, ut in conventionibus ordinatis concorditer inter partes jurejurando firmandis penitus adderetur, quod nisi ipsi pacta servarent, omnino Machometum, quem colunt (ut dicitur) denegarent; ac idem Rex in suo adjiceret juramento, quod & ipse Dei negaret Filium, ac extra fidem ejus existeret; si conventiones prædictæ ab eo minime servarentur.

[1182] [detrectando constantia,] Quod præfatus Rex abominans, id efficere constantissime recusavit: quin potius quadam indignatione commotus patenter asseruit, quod talia tam nefanda suis labiis aliquatenus non proferret, neque in tam vesanam & reprobam prorumperet negativam: quamquam id ei jam dicti Pictaviæ & Andegaviæ comites, aliique tunc plurimi circunstantes instantissime suaderent, cum exinde sibi cæterisque Christicolis mortis periculum verisimiliter imminere conspicerent; præsertim cum hoc ageretur cum illis, qui, sicut præmittitur, soldanum prædictum occiderant, ejus sibi dominium usurpantes, ipsique Regi apertius diceretur, quod nisi in actum produceret quod petebant, ipsum & suos crucifigere non differrent: ipsius Regis ad hæc intrepida firmaque responsio est secuta: Quod si Saraceni prædicti ejus corpus occiderent, ipsius tamen animam non haberent.

[1183] [in suis non deferendis] Sane cum jam dicti passagii tempore post conflictus diversos & varios, validæ famis inediam, graves penurias, diraque vulnera, quæ fideles Christi pertulerant, eodem Rege tunc temporis fluxum ventris & ægritudines alias patiente, Christianus reverteretur exercitus Damiatam: Rex ipse nolens illum omnino deserere, sed ejus potius clementer intendens communicare laboribus, & participare periculis, quæ tunc ex verisimilibus poterant conjecturis timeri, illuc rediit cum eodem: contra Saracenorum rabiem truculentam, insultusque nefarios, sibi efficax defensionis impendendo præsidium, ut ab hujusmodi hostium scelestis insidiis servaretur. Et tandem, cum Saracenorum ipsorum astuta nequitia & dolosa, tam grandi bellantium copia Christianum circumdedisset exercitum, valida tunc, sicut præmittitur, infirmitate detentum, ipsumque tam graviter invasisset, quod Regem & exercitum supradictos oportuit se præfatis reddere Saracenis; ac idem Rex, nisi facto voluntatis libitum obstitisset, per navis tunc promptæ potuisset evasisse suffragium; sibique hoc plurimi magnique, præsentes inibi, suaderent; ipse tamen propter nimiæ charitatis ardorem, quo vehementius æstuabat, volens potius periculis corpus exponere, ut Christianus populus servaretur illæsus; licet Saracenorum noticiam ipsius debilitas non lateret exercitus; nec Saracenorum existeret ignota potentia Christianis; evadere noluit, remanentibus cæteris vinculo captionis astrictis; apertius asserendo, quod militiam, quam secum duxerat, secum, si posset, reducere intendebat; vel capi seu mori pariter cum eadem.

[1184] Cumque inter Regem & Christianos ac Saracenos prædictos, [charitas,] de ipsorum & Christianorum, sicut superius est expressum, liberatione tractatus habitus & conventionum subsecuta ordinatio extitisset: Saraceni, pro quadam parte precii redemptionis hujusmodi, quæ solvenda restabat, securitatem habere plenariam intendentes, in electionem ipsius Regis totaliter posuerunt: ut, vel ipse liberaretur a carcere, remanentibus ceteris Christianis in vinculis, donec hujusmodi solutio perfecta succederet; vel quod idem in carcere remaneret, Christianis ipsis omnimode liberatis; præfatus Rex super hoc promptum nec dilatum responsum præbuit, quod ipse, quousque solutionis hujusmodi perveniret integritas, remanere in carcere intendebat, Christianis aliis libertati pristinæ restitutis: quanquam præfati Alphonsus & Carolus, ac alii viri nobiles, tunc astantes, expresse dicerent & profiterentur apertius, quod in hoc nullatenus consentirent: supplici adjicientes instantia, quod potius Rex ipse recederet, aliis minime absolutis, Rege ipso firmissime replicante contrarium, nec assentiente sermonibus eorundem.

[1185] Et tandem Rege & cæteris captivis eisdem plenæ redditis libertati, [in iis redimendis & juvandis sollicitudo,] dictoque Alphonso pro ejusdem solutionis perfectione facienda obside dimisso; præfatus Rex de galea, in qua erat, egredi noluit, donec ipsius solutionis defectus extitit adimpletus, dictusque Alphonsus ad ejus præsentiam rediit; ac omnes etiam Christiani, quos in propinquo carcere detinebant inclusos, quosque in Babyloniam manus inimica non traxerat, liberati a vinculis; ac illi etiam, qui tunc in Damiata similiter tenebantur, fuerunt in navibus collocati. Demum præfatus Rex, cum eodem liberatus exercitu, ad civitatem rediens Acconensem; moramque inibi ferme per quinquennium contrahens, tanquam fervidus salutis humanæ amator, multorum Agarenorum mentes, duras quantumlibet, non solum salubris eloquii suadelis, sed etiam exemplo vitæ laudabilis convertit ad Dominum: ipsos faciens, ad laudem divini nominis, & exaltationem Catholicæ fidei, honorifice baptizari: eos donis prosequendo largifluis, & gratiosis favoribus confovendo: multosque milites, & alios Christianos redimi faciens, eis de munificentia regia tam vestes quam cætera necessaria victui, prout singulorum suadebat conditio, ministrabat. Muros quoque seu mœnia civitatum & castrorum quam plurimorum, quæ in illis partibus a fidelibus tenebantur, fecit reparari solemniter; eaque firmiter muniri & integre, prout necessitas exigebat.

[1186] Verum prædictus Rex processu temporis, intellecto, [erga religiosos & pauperes munificentia,] quod matrem ejus mors amara subtraxerat, & eidem regno grave periculum immineret, de procerum suorum consilio, ad regnum Franciæ remeavit: nunc sanctitatis insistens operibus, nunc monasteria & hospitia pauperum, nunc domos aliis divinis obsequiis dedicandas, quæ longum esset enarrare per singula, construi faciendo, eis de bonis propriis amplis dotibus deputatis: nunc etiam infirmos & debiles in diversis monasteriis & xenodochiis decumbentes personaliter visitans, ipsos verbis consolatoriis confovebat, eis manibus propriis flexo genu potus & cibaria ministrando.

[1187] [eximia in lepra infectum] Cumque in monasterio Regalis Montis, Belvacensis diocesis, quod idem Rex opere plurimum sumptuoso construxit, ac dotibus decoravit eximiis, monachus quidam, Leodegarius nomine, moraretur, quem adeo lepræ morbus invaserat, quod abominabilis & despectus quamplurimum manebat segregatus ab aliis, in quadam camera positus monasterii memorati: cujusque oculi ob gravis infirmitatis pondus seu malitiam jam consumpti, nihil omnino videbant, eorum foraminibus, sive locis, rubeis & horridis jam effectis; quique nasum perdiderat; ejus tumefactis non modicum labiis, & profunda fissura destructis: ac idem Rex, eum, præsente duntaxat abbate monasterii supradicti, personaliter visitaret, ipsumque sumentem cibum ut poterat invenisset: præfatus Rex præmisso benignæ salutationis alloquio, flexit genua coram ipso, & scindens manibus propriis carnes eidem appositas, bolos in os ejus studiosissime immittebat: & hujusmodi non contentus obsequio, allatis ejus jussione dapibus regalibus, de ipsis eidem monacho ministrabat, loci aut ægri qualitatem horribilem non evitans; eodem abbate vehementi stupore concusso, quod tanti sublimitas Principis talibus quantumcumque salubribus involvi studiis, ac servitiis poterat occupari.

[1188] [aliosque ægrotos caritas,] Præterea cum dictus Rex hospitale Compendiense ingressus, ad impendendum humanitatis obsequium infirmis in illo degentibus; & jam fessus non modicum ex labore, infirmum quendam juxta se positum conspexisset, morbum, qui sancti Eligii dicitur, patientem; & flexis genibus coram ipso, morsellum * piri, remoto cortice, poneret in os ejus, sanies, de illius naribus defluens, fœdavit turpiter manus Regis: qui pie benigneque id tolerans, nec in aliquo exinde immutatus, lotis illico suis manibus, salubre, quod inchoaverat, obsequium diligenter est prolecutus. Hic circa servos Christi ac pauperes atque miserabiles & dejectas personas valde compatiens, se ipsis in eleemosynarum largitione munificum exhibebat.

[1189] [liberalitas in egenos, odium in hæreticos,] Virginibus insuper, quibus inopia effectum maritalis copulæ denegabat, ne illas in carnis lubricum labi contingeret, de dotibus congruis providebat illis de bonis regalibus: laudabiliter & salubriter expensum reputans, quod in eleemosynas & alios pios usus converti pro tempore noscebatur. Hic prædicationibus, & aliis propositionibus Verbi Dei, attentum accommodabat auditum; non auditor obliviosus factus, sed factor operis studiosus. Abhorrebat hereticæ pravitatis macula infectos; ne fidei Christianæ cultores labe hujusmodi contagionis inficerent, de regni prædicti finibus efficacibus studiis expellendo; ac alias, circa statum ejus providendo solicite, ut ab ipso fermentis talibus prorsus exclusis, in eo fidei prædictæ sinceritas rutilaret.

[1190] [modestia in vestibus,] Cum vero aliquibus partibus dicti Regni, ob sterilitatem seu malitiam temporis, victualium caristia * imminebat: statim de ipsa rumoribus intellectis, certam illuc summam pecuniæ, prout ipsarum exigebat qualitas partium, per fidelem mittebat nuncium, inter pauperes dividendam. Hic profecto humilitate sublimis, sublimitate humilis, in apparatu & vestibus, quas frequenter pauperibus erogabat, post primum potissime de ultramarinis partibus reditum, summæ humilitatis insignia demonstravit. Nec enim aureis vel argenteis ornamentis, non regalibus vestibus, non variis vel griseis, sed aliis humilibus pellibus usus fuit; sæcularibus pompis a se penitus abdicatis.

[1191] Et ne fervorem spiritus sociæ carnis ardor extingueret, [vitæ austeritas,] sed mortificatione ac repressione illum potius accendi contingeret, altiusque sustolli; carnem ipsam quasi assidui asperitate cilicii, prout asseritur, edomans, effrenæ ipsius libitum arctæ abstinentiæ freno cohercuit, ejusque nexibus alligavit; ut non voti proprii ducta libidine, non sui desiderii directa remigio; sed salubri moderamine spiritus tute ad licita pergeret, provide ab illicitis abstineret. Districtis etenim corpus atterebat jejuniis, priscorum observantiæ a sanctis Patribus ordinatæ novorum austeritatem adjiciens, sibi motu propriæ voluntatis indictam. Nam per totum quadragesimale tempus, & quadraginta dies festum Natalis Domini præcedentes, & omnium festivitatum vigilias, nec non & quatuor tempora, quæ Catholica indicit Ecclesia, in jejuniis & orationibus existebat; deliciosis & curiosis cibariis usui proprio penitus interdictis. In festivitatum vero Virginis gloriosæ, & Natalis Domini memorati vigiliis, & sexta feria majoris Hebdomadæ, jejunium observabat, panis & aquæ duntaxat modica sustentatione contentus. Quolibet etiam die Veneris Quadragesimæ supradictæ, ac totius Adventus, ab esu piscium abstinebat.

[1191] Multis præterea vigiliis se occupans, ne aliqua sibi hora temporis inutiliter pertransiret, [strati humilitas, sermonis honestas,] post ejus reditum supradictum non in pluma vel paleis jacuit; sed super ligneum lectum portatilem, mataratio * simplici superjecto, stramine nullo supposito decumbebat. Hic insuper vitæ puritate prælucidus, sincerus veritatis amicus extitit, hostisque durissimus falsitatis. Cuncta quoque ipsius eloquia, salutis augmentum, operaque salubria hortabantur; demulcebant auditorum præcordia, & in eorum ædificationem multipliciter redundabant.

[1193] Cumque ad incrementa Catholicæ fidei, & liberationem celerem Terræ sanctæ votis ardentibus anhelaret; [iterata in Saracenos expeditio, pia mors,] in ipsius Terræ subsidium assumpsit denuo signum Crucis. Et deinde potenti ac valido congregato navigio, copiosa & strenua comitiva suffultus, cum ipso Pictavio comite, suisque liberis, & claræ memoriæ regina Navarræ ipsius regis filia, quæ in reditu debitum naturæ persolvit, ad partes rursum se transtulit transmarinas, Carolo, qui tunc moram in partibus Itaiiæ contrahebat, Regis memorati vestigia subsequente. Ac tandem ad partes Tunicii felici gressu perveniens, inibi de magnatum suorum consilio castra fixit; & adversus Saracenorum incursus exercens potentiæ suæ vires, gravissimas ob labores innumeros, quibus premebatur assidue, infirmitates incurrit. Qui diebus lapsis aliquibus, infirmitatum ipsarum violentia superatus, Sacramenta ecclesiastica cum summa devotione recepit: ac instante sibi verisimiliter hora mortis, oratione pro exercitu Christiano præmissa, suam Domino devotis precibus animam recommendans, ac literaliter exprimens verba sequentia: videlicet, Pater, in manus tuas commendo spiritum meum, feliciter migravit ad Christum, supernis deliciis fruiturus.

[1194] Verum, cum vitæ hujus functus curiculis, verius viveret, quam vixisset, noluit Altissimi Filius, [& miracula.] quem idem tota mentis affectione dilexerat, tam devoti Principis, tantique propugnatoris fidei orthodoxæ, mundo supprimi sanctitatem: ut quemadmodum meritorum pluralitate præfulserat, sic miraculorum diversitate claresceret, & qui eum plenissima devotione coluerat, tam secum in cœlesti palatio collocatus venerabiliter coleretur. Nam contractis artuum extentione subvenit: curvis, terram ferme tangentibus facie, plenam restituit, eorum sursum erectis vultibus, sanitatem; strumosis beneficium liberationis impendit. Mulierem quandam, cujus brachium aridum & omnino impotens existebat, ab infirmitate hujusmodi liberavit. Quidam quoque, cujus velut emortuum pendebat brachium, per ejusdem Sancti virtutem, gratiam curationis obtinuit: compluribus paralytico morbo percussis, & aliis, qui diversis languoribus tenebantur, plena reddita sospitate: cæcisque visu, surdis auditu, claudis gressu, illius invocato nomine, restitutis. His & compluribus aliis Sanctus ipse coruscavit miraculis gloriosus: quorum seriem præsentibus non duximus inserendam.

[1195] [Gallos ad lætitiam de tanto Rege hortatur,] Gaudeat itaque domus inclyta Franciæ, quæ talem ac tantum Principem genuit, per cujus merita sublimiter illustratur. Lætetur devotissimus Franciæ populus, quod tam electum, tam virtuosum Dominum meruit obtinere. Exultent prælatorum & cleri præcordia, quod præfatum regnum tam claris miraculorum ipsius Regis insigniis propensius decoratur. Jocundentur & procerum, magnatum, nobilium, & militum pectora, quod per sanctissima opera dicti Regis, ejusdem regni status honoris multiplicis prærogativa sustollitur, & quasi solis radiis elucescit.

[1196] [ejusque festivitatem celebrare jubet,] Cæterum, quia quos superni Regis clementia corona gloriæ in cælo magnificat, devote a fidelibus in hac terrestri patria convenit venerari: nos de sanctitate vitæ ac miraculorum veritate ipsius beatissimi Ludovici, curiosæ ac solennis inquisitionis diligentia, & districti examinis discussione præmissa, plenariam certitudinem obtinentes: ipsum de communi fratrum nostrorum & prælatorum omnium, tunc apud Sedem apostolicam existentium, consilio & assensu, die Dominica, tertio Idus Augusti Sanctorum catalogo duximus ascribendum. Ideoque universitatem vestram monemus & hortamur attente, vobis per Apostolica scripta mandantes; quatenus in crastino beati Bartholomæi apostoli, cum fœlix ipsius anima tunc de carnis eruta vinculis, astra petens, cœlestem aulam adiverit, æternis gaudiis potitura; festum ipsius Sancti devote ac solenniter celebretis, & faciatis per vestras civitates & dioceses a Christi fidelibus veneratione congrua celebrari: ut ejus intervenientibus precibus, & hic ab imminentibus possitis liberari periculis; & in futuro salutis perpetuæ præmium obtinere.

[1197] [ac indulgentias frequentantibus sepulcrum concedit.] Ut autem ad venerabile sepulchrum ipsius ferventius & copiosius fidelium confluat multitudo, ac celebrius ejusdem solemnitas peragatur; omnibus vere pœnitentibus & confessis, qui reverenter illuc in eodem festo annuatim accesserint, ejus suffragia petituri, de omnipotentis Dei misericordia, & beatorum Petri & Pauli apostolorum ejus authoritate confisi, unum annum & quadraginta dies; accedentibus vero annis singulis ad prædictum sepulchrum infra ejusdem festi octavas, quadraginta dies de injunctis eis pœnitentiis misericorditer relaxamus. Datum apud Urbem veterem, tertio Idus Augusti, pontificatus nostri tertio.

[Annotata]

* lege, tricesimo, qui erat completus

* i. e. frustrum

* i. e. penuria

* i. e. culcita

§ XCIII. Gaudium de canonizatione: aucta miracula: cultus propagatus, & auctus: Officium antiquum: nomen in fastis: Officia varia.

[Gaudium de canonizatione: aucta miraculorum gloria:] Bulla canonizationis ingens in Gallia excitavit gaudium, teste Joinvillio num. 267. Audi hac de re Ms. quoddam antiquum, quod desumptum notatur ex codice S. Victoris 872: Publicata vero in Francia canonizatione B. Ludovici, quantus fuerit jubilus gaudii & exultationis unanimiter apud omnes, nullus posset sufficienter referre: tunc enim fides Catholica cœpit in Francia constantissime roborari, spes firmissime erigi ad superna, & caritas ferventius dilatari, & ad B. Ludovicum devotio sollicitius excitari. Non mediocriter, opinor, ad augendam Gallorum in sanctum Regem pietatem conduxit honorifica corporis elevatio anno 1298 facta, ut infra videbimus: & præ ceteris pietatem illam promovit aucta miraculorum gloria. Nangius enim in Chronico ad annum 1298 de miraculis ita scribit: Qui quanti meriti ipse confessor Domini gloriosus sanctus Rex extiterit Ludovicus apud Deum, miracula prius facta demonstraverunt; specialius tamen post exaltationem corporis ejus a terra in diversis mundi partibus est ostensum: nam in tantam curationum gratiam excrevit, ut nemo ab eo sanitatem, sive subsidium fidenter & fideliter exposceret, quin sine mora effectum perciperet exoptatum. Verum posteriora hæc miracula non tanto collecta fuisse studio opinor, quanto collecta fuerant priora; certe pauciora ad nos pervenere, de quibus agemus inferius, ubi de cultu Sancti, reliquiisque disseruerimus.

[1199] Festivitatem Sancti per totam Galliam celebrari jusserat Pontifex ipso beatæ mortis die, [cultus per totum Cisterciensium Ordinem] seu XXV Augusti. Non videtur id eo anno ob temporis brevitatem fieri potuisse, at factum eo splendidius & magnificentius anno sequenti; honorem Avi sui egregie promovente Philippo Pulchro Galliæ rege. Interim Ordines quidam religiosi, magnis a Ludovico vivente beneficiis affecti, statuta ediderunt de festo ejus die celebrando. Cistercienses imprimis anno 1298 in comitiis Ordinis, apud Martenium tom. 4 Anecdotorum Col. statuerunt sequentia: Quoniam Christianæ religionis devotio, dum electos Christi tam piis quam debitis honoris & celebritatis obsequiis reverenter exsequitur, eos nimirum confidentius expetit, & facilius assequitur eorum se patrociniis adjuvari; idcirco pia deliberatione capitulum generale duxit provide statuendum, quod festum beatissimi Ludovici confessoris, quondam Regis Francorum, de cetero in crastino beati Bartholomæi apostoli, cum duabus Missis & XII lectionibus, sicut de beato Antonio, fiat per Ordinem universum. Huic statuto addiderunt anno sequenti aliud, ibidem Col. his verbis expositum: Quoniam caritatis Sanctorum splendor mirabilis; quanto luculentius meritis, jure, & etiam claritate nobilius enituit, tanto debet a Christi fidelibus clarioribus laudum præconiis sublimius exaltari; statuto de festo beati Ludovici confessoris, quondam Regis Franciæ, Ordinem per universum celebrando, facto anno præterito in capitulo generali, hoc additur, quod propria ipsius historia per totum Ordinem decantetur.

[1200] [& Prædicatorum decretus: Officium auctoris coævi] Sicuti Cistercienses per totum Ordinem promoverunt cultum S. Ludovici, ita eumdem propagarunt anno item 1298 Prædicatores. In Actis enim capituli generalis, apud laudatum Martenium Col. hæc ab eis statuta invenio: De sancto Ludovico confessore fiat festum simplex octavo Kalendas Septembris, & magister Ordinis curet de Officio providere, & annotetur in Ordinario, & Kalendario. Quod autem hic statuitur de Officio componendo, factum refert Bernardus Guidonis per Fr. Arnaldum de Prato, quem obiisse dicit anno MCCCVI, ab ingressu Ordinis LI, adeo ut jam annis circiter quatuordecim in Ordine vixisset moriente Ludovico. Habentur illa tom. 6 Collectionis amplissimæ Martenii, col. 463, ubi item docet, Arnaldum triginta fere annis sacram theologiam prælegisse, arteque poëtica valuisse, ac de Officio composito sic habet: Hic Officium sancti Ludovici Regis nocturnum & diurnum dictavit, & composuit eleganter, quod in curia regis Philippi præ omnibus aliis præelectum extitit pariter & acceptum. Echardus in Bibliotheca Ordinis Prædicatorum tom. 1, pag. 499 plura habet de Arnaldo, Officiique ab eo compositi principium hoc assignat: Ludovicus decus regnantium. Tum subdit: Quod Philippo Pulchro oblatum eximie placuit, ejusque auctoritate per ecclesias Galliæ receptum est, eoque usa est ecclesia Parisiensis ad initia seculi XVII, extatque etiamnum in antiquis Breviariis: eo etiam diu usus est Ordo Prædicatorum.

[1201] [ex quo speciminis loco hymnos Vesperarum,] Porro Officium de S. Ludovico in Breviario Parisiensi, quod impressum est anno 1584, inchoatur verbis ab Echardo designatis, & antiquitatem ubique redolet, præterquam in lectionibus, quæ notantur desumptæ ex Paulo Æmilio, & Clichtovæo, ita ut dubium non appareat, quin illud ipsum sit Officium, quod Arnaldus composuit, ita tamen ut aliæ lectiones videantur prioribus substitutæ. Totum autem illud Officium, psalmis exceptis, & lectionibus primi & tertii nocturni, ex Vita Sancti est compositum, eique proprium. Quapropter lubet aliqua ex antiquissimo, ac non ineleganti Officio lectorum oculis objicere. Accipe primum hymnos. In Vesperis hic ponitur:

Gaude, mater Ecclesia,
Novæ laudis præconio,
Quam Ludovici gloria
Solenni replet gaudio.
De regno terræ vehitur
Ad regni cæli solium,
Cujus vita dignoscitur
Forma virtutum omnium.
Fide purus, spe patiens,
Et charitate fervidus,
Omni petenti largiens,
Pius, pudicus, providus.
Fraus, furor, violentia
Relegantur a subditis,
Signa coruscant varia
Virtutum ejus meritis.
Pro corona justitiæ
Jam coronatus gloria,
Nostri memor miseriæ
Cœli procuret præmia.
Trino Deo & simplici
Laus, honor, virtus, gloria,
Qui nos Regis mirifici
Coronet per suffragia. Amen.

[1202] Matutinum vero hunc habet hymnum:

Nova Regis præconia, [Matutini,]
Solenni digna cantico,
Devota promat Francia,
Cantu plaudens angelico.
Regis hujus religio,
Et aspectus gratissimus
Monstrabant, quid de præmio
Ejus gustaret animus.
Monstrant quoque miracula,
Quantus sit in cœlestibus,
Morbos, pestes, pericula
Suis fugando precibus.
O quam dulce spectaculum
In Ludovico cerneret,
Qui fidei signaculum
Vultum ejus inspiceret!
Nam vultus ejus claritas
Numquam in terra corruit,
Nec effectus * benignitas
Deo præsente caruit.
Trino Deo &c., ut supra.

[1203] Hic autem in laudibus assignatur:

Hymnum novæ lætitiæ
Regi canamus omnium, [& Laudum,]
Qui sancto Regi Franciæ
Novi dat regni solium.
Ludovicus ex nomine
Lucis dator exprimitur,
Et custos in certamine
Præsentis vitæ ponitur.
Crucis hostes concutiens
Concussus ægritudine
Vitam invenit moriens,
Tali fœlix certamine.
Nam sic in vita viguit,
Ut patiendo vinceret;
Et hoc in morte meruit,
Ut moriendo viveret.
Vivit ergo fœliciter
Rex Francorum in gloria,
Quem Christus singulariter
Sua replevit gratia.
Trino Deo &c.

[1204] Ex antiphonis, ceterisque Officii partibus pauca tantum speciminis causa adducam, [aliaque decerpimus.] eaque in primis, quæ mores sancti Regis, aliaque ejus ornamenta exprimunt. Responsorium post lectionem secundam hujusmodi est: Fœlix terra, cujus Rex sapiens, justus, clemens, modestus, patiens: cujus vultus est malos ferrens, bonos alliciens. Post tertiam lectionem hoc habetur responsorium: Hunc natura genuit regno fructuosum, voluntas exercuit mundo gratiosum, Deus ipsum præbuit cœlo gloriosum. Cui hic subditur versus: Normam vitæ posuit hunc Deus, & tribuit signis virtuosum. Antiphona secundi nocturni secunda hæc est: Deductus in justitia, clemens subjectis præfuit, leges, pœnas, & præmia sapienter instituit. Responsorium post lectionem quartam cum versu ita habet: Gloriosus apparuit non cultu præsidentis, sed cum incultus præfuit more David ludentis; nec ex hoc sibi defuit authoritas regentis. Virgam virtutis habuit, in qua malos compescuit, sed sub norma clementis. In responsorio lectionis septimæ miracula Sancti celebrantur his verbis: Fulget signis Rex insignis; nam ægrotis ejus votis præstantur remedia: dati neci liberantur, claudi, cæci reparantur, fugantur dæmonia. Tandem in secundis Vesperis ad Magnificat Ludovicus cum præstantissimis regibus sic comparatur: Magnificat miraculis Ludovicum divinitas, in quo cunctorum oculis David fulsit humilitas, Salomonis serenitas, & Ezechiæ veritas, quem gratiarum titulis solennem fecit populis Josiæ par benignitas. Hæc de Officio illo dicta sufficiant, quæ auctor vel per se scire potuit, quia contemporaneus; vel ex iis, qui Ludovicum familiariter noverant, discere.

[1205] [Festivitas item decreta in concilio Biterrensi] Antistites Galliæ etiam non neglexerunt cultum sancti Regis. Etenim concilium Biterrense, anno 1299 habitum, editumque a Martenio tom. 4 Anecdotorum, col. 227 ita statuit: Item juxta dicti domini nostri (Bonifacii VIII) ordinationis præceptum statuimus, quod de beato Ludovico in ejusdem festo, quod in crastino beati Bartholomæi apostoli per dictum Dominum nostrum præceptum est annis singulis celebrari, in omnibus ecclesiis Narbonensis provinciæ sicut de confessore cantetur: & quod in ecclesiis cathedralibus, & collegiatis, monasteriis, & prioratibus conventualibus celebretur de eo annis singulis duplex festum, nisi impediti ex causa dicta die dictum festum celebrare non possent, proximiori, qua possent, quo casu die dictum festum celebrare, ut præmittitur, teneantur. Videtur editio mendosa, & legendum illud Quo casu ante τὸ proximiori, ut sensus sit; Quo casu die proximiori teneantur. Eremitæ S. Augustini etiam statuerunt in capitulo generali, anno 1300 Neapoli habito, ut festum S. Ludovici in Ordine celebraretur ritu semiduplici, uti testatur Torellus in Historia dicti Ordinis ad annum 1270, num. 3.

[1206] [hæc deinde aucta, prohibitumque in ea operari: Sanctus regni patronus:] Festum S. Ludovici adhuc majori deinde splendore celebratum est in Gallia, ita ut ab operibus servilibus abstinendum esset. Quippe in Actis concilii Suessionensis apud Martenium tom. 8 Collectionis amplissimæ Col. hoc statutum legitur: Festum beati Ludovici servatur a carrucis de mandato domini regis Franciæ. Concilium autem istud habitum notatur anno 1334. Porro festa, quibus abstinebatur ab operibus, diversa erant; aliis enim vetabantur opera quidem mechanica, non tamen carrucarum & agriculturæ opera. Exemplum accipe ex eadem synodo, quæ Col. ita decernit: Octava Epiphaniæ, Vincentii martyris, Fabiani & Sebastiani, & Conversionis S. Pauli festa, ab omnibus operibus mechanicis, & non a carrucis servanda. Idem discimus ex titulo canonis VIII concilii Oxoniensis, qui apud Labbeum tom. XI col. 274 ita sonat: Hæc sunt festa, in quibus, prohibitis aliis operibus, conceduntur opera agriculturæ & carrucarum. Hinc igitur discimus jam seculo XIV festum S. Ludovici in Gallia maxima religione celebratum fuisse, cum etiam ab operibus ad agriculturam spectantibus fuerit abstinendum. Protectorem regni etiam electum esse S. Ludovicum, asserit Chaizius pag. 698 ex variis constare instrumentis: certe episcopus Parisiensis in litteris apud Doubletium pag. 626 jam anno 1298 eum vocat, totius regni Patronum apud Dominum: & Carolus VIII apud Cangium in Observationibus pag. 121 Protectorem coronæ Franciæ appellat.

[1207] De promoto ulterius S. Ludovici cultu per orbem Catholicum sequentia scribit Arturus a Monasterio in Martyrologio Franciscano pag. 407: [alia cultus propagatio per totam Ecclesiam.] Quamvis autem statim post sancti Ludovici apotheosim, nomen ejus ita venerabile extiterit, ut a Sede apostolica mox relatum sit intra Martyrologium ac Breviarium Romanum, quod nulli alteri sancto regi, aut principi Christiano sæculari concessum fuerat: attamen festum ejus non sic solemniter agebatur, usquequo Ludovicus XIII, cognomento Justus, Galliarum rex Christianissimus, veræque pietatis & avitæ religionis hæres, sceptra Francica cælitus tenuit: qui illustrissimo Dionysio a Marquemondo, (quem anno 1617 Romam misit oratorem, teste Gallia Christiana nuper recusa tom. 4, col. 192) Lugdunensi archiepiscopo, postea Cardinali S. R. E., mandatum dedit, ut a summo Pontifice Paulo V, regiæ suæ majestatis patrino, obtineret licentiam hujusmodi festum ritu celebriori, ac Officio duplici peragendi: quod ei Christi Vicarius benigne indulsit die V Julii ann. MDCXIII, quo tempore Romæ præsens aderam. Indeque ad instantiam ejusdem piissimi regis, idem festum ex præcepto ecclesiastico jussum est celebrari omnibus Gallis per cunctos totius regni præsules, laudante & approbante Gregorio XV Papa: qui insuper sancivit festum sancti Ludovici Regis extra Galliam ubique terrarum coli ritu semiduplici. Andreas Saussayus, qui etiam illo vivebat tempore, in Martyrologio Gallicano pag. 552 sic habet: At Gregorius quintodecimus postea accuratius perpendens, quantum glorioso huic Regi universa Ecclesia, at Gallia potissimum deberet, non ecclesiastico solum Officio, sicut hactenus factum fuerat, sed & festo solemni memoriam ejus benedictam præcepit deinceps tota in Gallia celebrari. Quod hodiedum fit solemnitate & splendore maximo.

[1208] Præterea aliud S. Ludovici festum Parisiis institutum est ab anno 1306, [Festum translati capitis in diœcesi Parisiensi:] quo sacrum ejus caput ad sacellum regium translatum, ut infra referemus. Monachus sancti Dionysii anonymus, qui Guilielmi Nangii Chronicon produxit usque ad annum 1340, hac de re ita scribit ad annum 1306, post relatam capitis translationem: Cæterum ipsum diem Parisius per totam suam diœcesim annuatim in perpetuum instituit (episcopus Parisiensis,) & de cætero firmavit habere solemnem. Cujus festi antiquitatem confirmat Cangius in Observationibus pag. 120, adducens instrumentum anni 1316, in quo festi Translationis capitis B. Ludovici fit mentio. Saussayus in Martyrologio Gallicano ad diem VI Maii refert hoc festum; quem gemino lapsu aberrantem corrigunt majores nostri tom. VII Maii, in addendis ad diem XVII, pag. 792 his verbis: S. Ludovici Regis Translatio capitis ad sanctam capellam, male relata a Saussayo ad VI Maii, potius huc spectat; cum hac die revera facta sit, anno MCCCVI, feria III infra octavam Ascensionis; unde etiam tali feria, non autem (ut idem Saussayus iterum hallucinatur) feria IV, festum istud recolitur per totam diœcesim Parisiensem. Mirum profecto est Saussayum, qui annis aliquot parochus S. Lupi Parisiis fuit, & in illius diei Officio proprio, (quod extat in Breviario Parisiensi,) semper id legisse debuit, sic exarare potuisse. Editores Martyrologii Parisiensis, anno 1727 impressi, recte festum istud ad XVII Maii annuntiant hoc modo: Parisiis, translatio capitis sancti Ludovici Francorum Regis, cujus fit memoria feria tertia infra octavam Ascensionis Domini.

[1209] [nomen in Fastis: Officia.] Nomen Sancti post canonizationem sacris Fastis adscriptum est ab omnibus, opinor, qui post illud tempus Martyrologia conscripserunt. Additum etiam fuit variis Usuardi Mss. exemplaribus, uti videre est in Usuardo nostro ad XXV Augusti. Horum autem elogia adferre supervacaneum est: quapropter unius Romani Martyrologii verba refero, quæ ad XXV Augusti hujusmodi sunt: Lutetiæ Parisiorum sancti Ludovici confessoris, Regis Francorum, vitæ sanctitate, ac miraculorum gloria illustris. Officia etiam pro diversarum usu ecclesiarum varia sunt composita præter illud, de quo supra egimus. At nec de his agere necesse est, cum unum habeamus, plerisque commune, in Breviario Romano ad XXV Augusti, ubi tamen additur hæc nota: Ubi vero festum S. Bartholomæi celebratur die XXV, de S. Ludovico fit die XXVI. Ceterum, ut reliqua in lectionibus hujus Officii apparent certa, ita leviuscule in chronologia erratum videtur, ubi dicitur: Cum jam vigesimum annum in regno ageret, in morbum incidit. Etenim morbus iste ex antiquorum sententia contigit anno 1244, qui annus regni erat decimus octavus. Hisce de cultu disputatis, ad corporis elevationem, reliquiarumque translationem progrediamur.

[Annotata]

* forsan affectus

§ XCIV. Sacri corporis elevatio: translatio capitis & costæ unius Parisios.

[Philippus Franciæ rex antistites,] Philippus Pulcher Franciæ rex, qui dum bulla canonizationis allata fuerat in Galliam, in Belgio versabatur belli curis occupatus, festumque sancti Avi sui in annum 1298 distulerat celebrandum, voluit ut ipso die festivitatis sacrum corpus elevaretur, ideoque, ut summo id fieret cum splendore, has ad regni proceres dedit litteras: Philippus Dei gratia Francorum rex, dilecto & fideli nostro abbati monasterii Moissiacensis salutem & dilectionem. Vocatos de tenebris hujus vitæ, & in partem Dominicæ hereditatis assumptos, summis debent honoribus venerari incolæ terrenorum: ut quod merita fragilitatis humanæ non obtinent, eorum Christi fidelibus intercessione donetur. Ad vestram siquidem & communem credimus pervenisse notitiam, quod sacrosancta mater Ecclesia, virtutes attendens & merita, quibus sanctus Ludovicus rex Franciæ, carissimus avus noster, in hac terrestri patria constitutus, cælestis gratiæ dono præfulsit, ac miracula considerans gloriosa, quæ ad invocationem ipsius virtus Altissimi operatur, ipsum pridem Sanctorum catalogo ascribendo, canonizationis munere decoravit.

[1211] [proceresque regni invilat ad elevationem corporis:] Cum itaque nos ipsius Sancti reliquias relevari, & de loco beati Dionysii in Francia, ubi hactenus quieverunt, ad locum aliquem ejusdem ecclesiæ, die duodecimo * Calendas instantis mensis Septembris, quo ipse carnis eductus ergastulo feliciter migravit ad Dominum, transferri facere, divina favente gratia, intendamus: cupientes, ut translationis hujusmodi festiva solemnitas condignis honoribus & veneratione debita celebretur; dilectos & fideles nostros, universos archiepiscopos & episcopos, necnon abbates, conventuales priores, aliosque prælatos, & barones etiam regni nostri, ad ipsius festivitatis solemnia duximus specialiter invitandos: inter quos præsentiam vestram honorabilem reputantes, dilectionem vestram requirimus & hortamur attente, quatenus translationi prædictæ loco & die prædictis personaliter intersitis. Datum Parisius die VII mensis Maii, anno MCCXCVIII. Eamdem epistolam, sed abbati sancti Maglorii inscriptam, recitat Gerardus du Bois in Historia ecclesiæ Parisiensis tom. 2, pag. 521: unde colligimus hanc fuisse encyclicam ad abbates & episcopos, forsan & ad seculares principes datam.

[1212] Eodem fere tempore vel per litteras, vel per legatos cum summo Pontifice, [Bonifacius VIII præcipit monachis S. Dionysii, ut corpus sinant transferri Parisios;] Bonifacio VIII, egit Philippus de corporis elevatione: nam Bonifacius binas hac de re scripsit litteras; alteras ad universos Christi fideles, quibus varias concedit indulgentias illis, qui corporis translationi adessent, quique sanctam capellam, quo illud transferendum putabat, visitarent: alteras ad abbatem & conventum sancti Dionysii, in quibus eos affatur hoc modo: Cum itaque nostræ omnino voluntatis existat, ut venerabile corpus beatissimi Ludovici confessoris … de monasterio vestro, in quo illud requiescere noscitur, ad capellam regiam Parisius constitutam, ad laudem Dei, & honorem ipsius Sancti solemniter transferatur, certamque indulgentiam propter hoc Christi fidelibus duxerimus concedendam; volumus, & per Apostolica scripta vobis districte præcipiendo mandamus, quatinus, cum super translatione corporis supradicti ex parte charissimi in Christo filii nostri Philippi regis Franciæ illustris fueritis requisiti, eidem regi totum corpus prædictum, ejus brachio, seu tibia, vobis dumtaxat retento, in eodem monasterio venerabiliter conservando, contradictione qualibet, aut dilatione, seu difficultate prorsus amota, humiliter assignetis. Hæc Bonifacius apud Menardum in Observationibus pag. 370, ubi notatur epistola Nonis Julii data. Præcedens vero epistola eodem anno 1298 data legitur, at diebus aliquot citius, nempe IV Kal. Julii. Edidit & hanc Menardus cum aliis ad Ludovicum pertinentibus a pag. 183: atque in ea Bonifacius de translatione ad sanctam capellam loquitur, tamquam de re certo futura.

[1213] Hæ litteræ Bonifacii auctores aliquot in errorem pertraxerunt: [sed eo delatum non est, ut falso putarunt aliqui:] Menardus enim in Observationibus pag. 369 corpus revera Parisios translatum scribit, litterasque mox citatas allegat testes; quin & ibidem permansisse putavit, quod aperte est erroneum. Cangius in suis Observationibus pag. 119 ad sanctam capellam translatum asserit, sed mox insinuat, illud Dionysiopolim relatum. Hujus vestigiis institit Chaizius, pag. 695 affirmans, sanctum corpus Parisios ad sanctam capellam delatum, relatumque Dionysiopolim, cui omnino assentitur Michaël Felibien in Historia abbatiæ S. Dionysii pag. 260. Attamen, quamvis hi auctores id asserant, ut indubitatum; cum veterum destituantur auctoritate, pluraque referantur facta, quam uno die commode fieri potuere, dubitare vix possum, quin a vero aberrent. Etenim memorant hanc corporis elevationem auctores varii, qui eodem vivebant tempore, videlicet Joinvillius, auctor Vitæ secundæ, Guilielmus Nangius S. Dionysii monachus, & Guilielmus Gujart: at illi non videntur omnino omissuri fuisse, corpus Parisios esse delatum, si id factum esset. Nec litteræ Bonifacii assumi debent ad illud probandum: nam, ut incertum est, qua de causa Pontifex eas dederit, motune proprio, an petente rege: ita certum est, effectum non habuisse; sive quod Rex sacrum corpus numquam Parisios transferre voluerit, sive quod voluntatem postea mutaverit, si id antea voluit. Quippe ex litteris Pontificis ossa transferri debebant, ut Parisiis manerent, non ut statim referrentur: at corpus Parisiis non mansisse constat: litteræ igitur effectu caruerunt.

[1214] [elevatum vero magna solemnitate, & per claustra monasterii,] Cautius ergo, quam dicti scriptores, pressiusque antiquorum vestigiis insistit, veriusque solemnitatem hujus elevationis ac translationis refert Gerardus du Bois in Historia mox laudata pag. 521, ubi sic habet: Solemnia translationis magna pontificum celebritate, & frequenti procerum & optimatum conventu, & innumerabili hominum multitudine peracta sunt, teste Gujarto apud Cangium in Observationibus pag. 119. Haud dubium est, quin in basilica Dionysiana tantæ solemnitati adfuerit Simon episcopus Parisiensis; cum præsertim Senonensis archiepiscopus in ea sacra fecerit; & extent apud Dubletum litteræ utriusque pag. 626, quibus profitentur, nihil ex hoc juris sibi in ecclesiam Dionysianam accessurum. Archiepiscopi Remensis & Lugdunensis ossa sancti Regis ex humo levaverunt; & ipsa in loculo posita, deportata sunt a pontificibus iisdem, & aliis, qui subsequebantur, (ut refert Joinvillius num. 266.) Fr. Joannes de Samois minorita panegyricam orationem dixit, (& quidem, ut Joinvillius habet, postquam fuit elevatus, non postquam Parisios fuit portatus.) Et, ut puto, ait du Bois, in thecam argenteam, quam jussu regis affabre fecerat Guilelmus aurifex, sacra ossa posita sunt. Thecam deinde rex ipse, & fratres ejus, aliique ex regia stirpe proceres per claustrum & ecclesiam, comitante pontificum & optimatum cœtu, deportaverunt.

[1215] [ac fortasse per urbis plateas delatum.] Imo & per urbem sacra ossa putem fuisse portata, cum ex Observationibus Cangii pag. 119 constet, aliquot domos Dionysiopoli fuisse dejectas in commodum hujus solemnitatis, quod minus fuisset necessarium, si sacrum corpus intra monasterii septa mansisset. Nangius in Chronico ad annum 1298 hæc solum refert: Sanctus Ludovicus Rex quondam Franciæ gloriosus, qui anno præcedenti proximo Sanctorum catalogo adscriptus fuerat, cum ingenti lætitia & exultatione a rege Franciæ Philippo, & a totius regni principibus & prælatis, apud sanctum Dionysium in Francia congregatis, de terra in crastino festi sancti Bartholomæi apostoli elevatur, revolutis viginti octo annis, ex quo in regno Thunicii subtus Carthaginem in Domino obdormivit. His satis consonat Vita secunda num. 294, sed in apographo nostro ibidem legitur res facta VII Kalendas Septembris, cum VIII Kalendas contigerit: & additur, corpus, arcæ honorifice inclusum, positum esse sub altari principe dictæ ecclesiæ. Ceterum insignem fuisse solemnitatem omnes consentiunt, sumptusque solemnitatis secutique convivii plurimum excrevisse, colligitur ex Cangii Observationibus pag. 119.

[1216] [Caput ad sanctam capellam translatum,] Michaël Felibien in Historia abbatiæ S. Dionysii pag. 263 recte narrat, caput S. Ludovici cum una e costis anno 1306 Parisios translatum. Cangius tamen in Observationibus pag. 120 Chronicon antiquum Ms. affert, in quo designari affirmat annum 1307, quod erroris convincetur ex testimoniis afferendis. Longius etiam a vero aberravit Raynaldus ad annum 1317 num. 8, ubi id eodem illo anno factum scribit per Philippum V. Porro translationem hanc factam esse anno 1306, evincitur ex testimonio monachi S. Dionysii, qui Nangii Chronicon prosecutus est usque ad annum 1340, & Guilielmi Gujart, qui eodem fere tempore scribebat, apud Cangium mox laudatum pag. 120: quibus accedit Officium hujus translationis proprium, & anonymus Vitæ auctor apud nos Ms., ut omittam recentiores plurimos. Laudatus Vitæ auctor anonymus scribit, Philippum Lugduni anno præcedenti adfuisse coronationi Clementis V summi Pontificis, atque ibidem ab eo impetrasse capitis costæque translationem, ut caput in sancta capella, costa vero in principe ecclesia Parisiis venerationi publicæ exponerentur. His prænotatis, verba accipe auctoris synchroni, qui Nangii Chronicon prosecutus est. Rem ille tom. 3 Spicilegii Acheriani pag. 59 refert his verbis: Feria tertia post Ascensionem Domini, (quæ illo anno in XVII Maii incidebat) Philippus rex Franciæ caput beati Ludovici absque tamen mento, & mandibulis inferioribus, nec non unam de costis ipsius, Parisius cum ingenti cleri, plebisque (civitatis) tripudio transtulit; dictam costam in ecclesia cathedrali beatæ Mariæ relinquens, caputque suum gloriosum in capella regalis palatii, quam ipse sanctissimus Rex sumptuoso construxerat opere, in vase pretioso decenter pariter ac devote reponens. Addit festum hujus translationis institutum, de quo jam egimus.

[1217] Gerardus du Bois in Historia ecclesiæ Parisiensis pag. 522 hæc recitat ex Officio proprio sanctæ capellæ: [ubi servatur auro solido inclusum.] Postquam Ludovicus nonus catalogo Sanctorum adscriptus est, & sanctæ ejus reliquiæ venerationi fidelium expositæ sunt; Philippus Pulcher ad commendandam Avi memoriam sanctum ejus caput e basilica sancti Dionysii ad sacro-sanctam capellam transtulit. Acta est translatio celebri pontificum procerumque conventu feria tertia post Ascensionem Domini anno millesimo trecentesimo sexto. Philippus caput auro solido inclusit, quod humeros usque effigiem sancti Ludovici referebat. In memoriam virtutum, quibus refulserat, thecam smaragdis, sapphiris, aliisque gemmis exornavit; hocque pretiosum pignus voluit rex fieri partem venerandi thesauri, quem sanctus Ludovicus in ipsa, quam magnifice construxerat, capella deposuit. Juxta hunc locum, ubi erat regum basilica, Philippus palatium fecit juridicum; ut augustum sancti Regis caput, cui, dum vixit, inconcussa æqui justique retinendi voluntas fuit, post mortem fieret morum regula, legum decretorumque forma, & exemplar judiciorum. Hisce laudatus auctor subjungit: Hoc sancti Regis caput servatur etiam hodie in sancta capella Parisiensi in theca illa ex auro solido, quæ refert effigiem sancti Ludovici; eaque cooperta est sapphiris & smaragdis; hocque pretiosum pignus cum cura & veneratione custodiunt thesaurarius, canonici, & capellani hujus sanctæ capellæ.

[Annotata]

* imo octavo

§ XCV. Sacra ossa in arcam auream translata a Carolo VI, deinde in novam: reliquiæ variis datæ: varia item vestimenta, aliaque pro reliquiis servata.

[Sacrum corpus in arcam auream transpositum,] Franciscus Pommeraye in Historia archiepiscoporum Rotomagensium pag. 536, & Michaël Felibien in Historia abbatiæ sancti Dionysii pag. 306 narrant, aliam sacrorum ossium translationem, tempore Caroli VI, seu anno 1392 factam, dum illa ex arca priore in novam, eamque auream fuere transposita. Accipe compendio, quæ illi latius exponunt idiomate Gallico. Carolus V Francorum rex, cognomento Sapiens, singulari in S. Ludovicum pietate ductus, arcam, aiunt, auream pondere 252 marcharum fabricari jussit: at arcam ex auro solido totam non esse factam, manifestum est ex litteris Caroli VI apud Doubletium pag. 1041, ubi dicitur arcam auro coopertam fabricari jussisse; potuit tamen vel sic habere pondus auri memoratum. Defuncto Carolo V, antequam arca esset absoluta, eam Carolus VI ejus filius, necdum omnino perfectam, ut docent laudatæ litteræ, Dionysiopolim portari jussit: quo & ipse cum præcipuis regni prælatis se contulit in pervigilio S. Dionysii, id est VIII Octobris. Post recitatas autem vespertino tempore Matutinas horas, antiqua S. Ludovici arca a monachis delata fuit ad sacellum S. Clementis, præsentibus patriarcha Antiocheno, & abbate sancti Cornelii.

[1219] [variæque reliquiæ tunc aliis donatæ:] Postridie mane rex, antistites, & abbates, suis singuli ornamentis insigniti, ad dictum sacellum conveniunt. Præmissa oratione, inchoatoque cantico Magnificat, extrahuntur ossa sacra ex arca veteri, quæ rex ipse magna cum reverentia ad altare portat. Rogant tum regem circumstantes aliqui reliquiarum partem: ille costam donat Petro d'Ailly pro Clemente VII, (quem Galli in schismate sequebantur Pontificem, cum alii plerique antipapam dicant;) alteram dedit costam duci Biturigum, tertiam Burgundiæ duci; præterea os aliud, inter prælatos dividendum: reliqua dein novæ arcæ imposuit. His absolutis, canitur responsorium, Dum esset Rex, ac procedit nobile supplicantium agmen per templi ac monasterii circuitum, ferentibus arcam per vices stirpis regiæ principibus. Finita supplicatione, reliquiæ altari sanctorum Martyrum imponuntur, ac Sacrum solemne celebratur ab archiepiscopo Rotomagensi. Post oblatum Sacrificium, in triclinio monachorum lauto excipiuntur convivio. Ad finem convivii reliquias dividunt. Tunc rex, aliique ad precandum coram sacro corpore sunt reversi: ubi ille ad donum præcedens adjecit mille libras, ut arca tegeretur tabernaculo æreo: duces autem Biturigum, Burgundiæ, ac Turoniæ, genibus nixi, monilia, quibus se ad festivitatem ornaverant, Sancto obtulerunt, volueruntque, ut illa ante arcam appenderentur. Hæc fere laudatus Felibien: ex quibus patet, reliquias S. Ludovici late fuisse sparsas.

[1220] Idem auctor pag. 335 commemorat occasionem, duramque regni necessitatem, [fusa arca prædicta, corpus novæ dein impositum:] qua factum est, ut arca memorata anno 1418 funderetur, atque in nummos converteretur, ad regnum contra Anglos ducemque Burgundiæ defendendum: quod ne vel sic quidem satis fieri potuit. Qua tunc arca sacrum corpus fuerit servatum, non exprimit auctor: sed pag. 394, relata morte eminentissimi Cardinalis Ludovici de Bourbon, quem docet primum fuisse abbatem commendatarium, atque obiisse anno 1557, refert novam arcam ejus liberalitæte constructam, eamque magnificam, atque argento, auro, & monilibus exornatam, quam ait anno 1657 rursus auro circumlitam, restauratamque, qualis hodiedum visitur. Describit illam pag. 544 hoc fere modo: Arca argentea est deaurata, & gemmis aliquot margaritisque exornata: distinguunt eam effigies variæ, quæ virtutes repræsentant, cum suis singulæ proprietatibus: supra has duodecim pares Franciæ in totidem orbibus encausto picti sunt. Accipe arcam ipsam, prout eam ibidem exhibet memoratus scriptor.

[1221] In hac arca servantur præcipua S. Ludovici ossa: [pars capitis Dionysiopoli servata seorsim:] nam omnia ibidem non esse collecta, ex dictis, dicendisque manifestum est. Habetur & alia reliquiarum theca in abbatia S. Dionysii, in qua separatim servatur maxilla Sancti inferior, quam cum reliquo capite Parisios non esse translatam vidimus. Theca hæc item argentea est inaurata: sacrum pignus gestant duæ regum effigies, quibus designari Philippum III, & Philippum IV, probat laudatus Felibien pag. 540. Tertia effigies, in cujus manu est theca altera minor, exhibet abbatem Ægidium, qui thecam curavit componendam, ut docet inscriptio stylobatæ insculpta, & auctor ipse scripserat ad annum 1306 pag. 263. Accipe igitur & hanc ex laudato historico adumbratam, æreque expressam opere chalcographi nostri, qui prototypon quam proxime conatus est imitari.

[1222] Alia etiam capitis pars servatur Pisciaci apud Religiosas Ordinis S. Dominici in monasterio ad honorem S. Ludovici fundato; [alia capitis pars Pisciaci:] uti docent notitiæ, quas humanissime nobiscum communicavit R. P. Matthæus Texte jam ante laudatus. Etenim in litteris, 2 Decembris anni 1737 Parisiis ad nos datis, scribit Gallice, quæ Latine hic reddo: Philippus VI, cognomento Valesius, rex Franciæ anno MCCCXIII primam uxorem duxit Joannam Burgundicam, ex qua genuit Joannem, qui ei in regnum successit. Hic jussu parentum suorum anno MCCCLI regni sui II, obtulit monasterio regio Pisciacensi virginum Dominicanarum pretiosam magnamque statuam argenteam inauratam dimidia sui parte inferne truncam, quæ in earum thesauro servatur, in quaque reposita est pars superior faciei sancti Ludovici Regis Franciæ, inclusa aureæ reliquiarum thecæ, quæ in medio statuæ est affixa: in hujus circuitu legitur hæc inscriptio, charactere seculi XIV sculpta Latine: Hic est pars superior faciei beati Ludovici quondam Regis Francorum, quam Philippus Pulcher dedit huic ecclesiæ. Subjungit laudatus pater: Stylobatæ statuæ affixa est lamina ex argento arte encaustica auro circumlita, cui eodem seculi XIV charactere insculptum est, quod sequitur: Anno Domini millesimo trecentesimo quinquagesimo primo oblatum fuit vas istud nobile per inclytum principem dominum Johannem Dei gratia Francorum regem in ecclesia præsenti, in honore beati Ludovici abavi sui fundata, quod claræ memoriæ dominus Philippus quondam rex pater, & domina Johanna de Burgundia, regina mater domini regis, fieri ordinaverunt, dum vivebant. Oremus ut precibus & meritis dicti Ludovici rex regnans vivat feliciter & prospere, & defuncti requiescant in pace. Hæc Pisciaci, ubi & miracula quædam facta inferius videbimus.

[1223] Michaël Felibien in Historia sæpe jam laudata pag. 440 scribit, anno 1616 varias reliquias concessas fuisse Annæ Austriacæ Galliarum reginæ, interque illas particulam costæ S. Ludovici. Addit, reginam anno sequenti plures desiderasse S. Ludovici reliquias, [reliquiis regina Franciæ donata: item Societas Jesu Parisiis & Romæ:] ac integram costam a monachis ei donatam. Narrat deinde reliquias a pluribus petitas, at negatas fuisse. Verumtamen concessæ hæ sunt, petente regina mox laudata, domui professæ societatis Jesu Parisiensi, atque item Romanæ, prout intelligitur ex testimonio subprioris abbatiæ S. Dionysii, quod Romæ propria manu anno 1700 descripsit Janningus noster, atque his verbis conceptum est: Omnibus has litteras inspecturis salutem in Domino. Notum facimus, quod dominus Dionysius Rubentel, magnus prior sacri & incliti monasterii S. Dionysii in Francia, ego infrascriptus, & ii, ad quos spectabat, petente serenissima & Christianissima regina, & annuente illustrissimo dño D. Ludovico a Lotharingia Cardinali a Guisia, abbate prædicti monasterii, dedimus rev. patribus Societatis Jesu aliquas reliquias de corpore S. Ludovici, unam costam pro domo professa S. Ludovici Parisiis, & unum os brachii pro domo professa Romana ejusdem Societatis. In quorum fidem ego subprior ejusdem monasterii S. Dionysii has litteras manu nostra subscripsi, & sigillo meo munivi die XII Junii an. MDCXIX apud S. Dionysium in Francia, in absentia dñi Rubentel magni prioris ejusdem monasterii.

Colletet
���������locus sigilli

Piazza in Hemerologio sacro ad diem XXV Augusti testatur, os illud brachii, quod liberaliter brachium vocat, in ecclesia domus professæ Romanæ quotannis XXVI Augusti exponi in theca argentea super altare sancti Ignatii: exponitur autem die XXVI, quia tunc festum S. Ludovici ibidem celebratur, die præcedenti Romæ propter festum S. Bartholomæi impedita.

[1224] [sacra ossa variis locis] Præter jam dictas reliquias, ossa S. Ludovici aliqua variis locis assignant scriptores varii. Potuerunt illa eo deferri ex distributione facta per Carolum VI, relataque superius; vel Dionysiopoli alio modo impetrari. Arturus in Martyrologio Franciscano pag. 407 post quædam de corpore & capite S. Ludovici jam memorata, subjungit: Pars brachii ejus habetur Mirandulæ in conventu S. Francisci… Item aliquot ossa reconduntur in conventu sancti Sebastiani apud sanctum Martinum… Altera ex costis ejusdem sancti Regis ostenditur in monasterio, illius nomini Bellovaci dicato… Vidi apud monasterium de Lilio juxta Melodunum, Cisterciensis Ordinis, aliquot sancti Ludovici ossa reverenter asservari, una cum disciplina ejus ac media parte cilicii. Quod attinet ad cilicium & flagellum, Arturo consentit Vita secunda num. 248, ita ut aberrasse videatur Claudius Chalemot in Serie Sanctorum Ordinis Cisterciensis ad VIII Kalendas Septembris de S. Ludovico agens, ubi ejusdem Regis flagellum in pixide eburnea servari dicit in abbatia Malidumi, seu B. Mariæ regalis prope Pontisaram. Pergamus igitur cum Arturo: Inferiorem vero partem hujusce cilicii vidi, ait, pie servatam Rothomagi apud Beguinas moniales. Favinus scribit, in Hispania reliquias ejusdem sancti Regis religiose asservari, quarum contactu scrophuli (id est scrophulis; seu strumis infecti) sanitate donantur.

[1225] [pie servata:] In Phosphoro metropolis Pragensis pag. 516 hæ assignantur reliquiæ: S. Ludovici Regis dens atque digitus, allati ex Gallia, & Carolo (IV imperatori) dono dati MCCCLV. Masinus in Bononia perlustrata tom. 1, pag. 430 scribit, digitum sancti Regis haberi in ecclesia Prædicatorum Bononiæ. Arnoldus Rayssius in Hierogazophylacio Belgico a pag. 92 describit thesaurum monasterii Bellipartensis, Ordinis Cisterciensis, Duaci, atque affirmat ibidem videri undecim statuas argenteas inauratas, interque eas sancti Ludovici Regis, sub cujus pedibus ipsius reliquiæ visuntur. Præterea, ait pag. 93, in custodia magna argentea turrita chrystallo pretiosissima venerationi exponunt præfati Ludovici Franciæ Regis reliquias, de ejus scilicet sacræ manus digito, obtentas a reverendo abbate Cistertiensi Boucherat anno MDIV. Idem auctor pag. 55 in cœnobio Aquæ curtiensi in Artesia, Ordinis Canonicorum Regularium, inter alias numerat reliquias Ludovici Francorum Regis.

[1226] Insuper vestimenta, aliaque, quibus in vita usus est Sanctus, [missale, crater, gladius, sigillum, corona, aliaque:] magna cum veneratione custodiuntur locis variis. Pauca jam recensuimus: accipe & alia quædam. Cangius in Observationibus pag. 121 testatur, inter supellectilem S. Ludovici, quam reges Franciæ reliquiarum instar habebant in pretio, servatum fuisse ejus missale, & calicem aureum, ex quo bibere solebat in vita. Michaël Felibien in Historia abbatiæ S. Dionysii pag. 541 varia item in abbatia servari scribit; eaque æri incisa exhibet: nimirum quædam vestimentorum segmenta thecæ crystallinæ inclusa: fibulam pallii regalis S. Ludovici; quæ, argentea est auroque circumlita, atque undique encausto margaritisque distincta: virgam, seu manum justitiæ, ut vocant, argenteam item inauratam: craterem e ligno myrices factum, quo Sanctus dicitur usus contra lienis vitium: gladium, quem ex primo itinere transmarino retulit: sigillum ejusdem Sancti aureum, liliis distinctum, atque ornatum sapphiro, cui insculpta est effigies Sancti cum duabus his litteris S. L., id est, sigillum Ludovici: ac demum coronam S. Ludovici auream gemmatamque, quam distinguit præ ceteris gemmis ingentis pretii carbunculus, cui spina e Domini corona est inclusa. Hæc ibi, ex quibus coronæ formam hic subjicio: reliquorum figuram apud laudatum historicum curiosus lector inveniet.

[1227] Pallium quoddam S. Ludovici servarunt Cistercienses in abbatia Caroliloci, [pallium, pileus, gladius alter, zona aurea, cultellus;] acceptam post mortem Sancti a Petro ejus cubiculario, ut testatur Vita secunda num. 211, ubi item legi poterit, sanitatem Priori ejusdem abbatiæ, qui eo se induerat, restitutam fuisse. Pileos item aliquot Sancti pie custoditos, miraculoque nobilitatos, habet eadem Vita num. 320. Arturus paullo ante citatus: Pileus, inquit, sancti Ludovici Bajocis extat in conventu Minorum. Idem auctor, præter ensem Dionysiopoli servatum, de alio sic scribit: Ensis autem, quo sanctus Rex usus fuerat in Oriente adversus barbaros, penes remanserat equites Hierosolymitanos, indeque Rhodenses ac Militenses; donec illustrissimus DD. a Valletta, Gallus, magnus illius Ordinis magister, eum dono dedit proregi Siciliæ anno MDLIX, teste Boyssato part. 2 Histor. ejusmodi Equit. lib. 5. Hunc ensem equitibus datum anno 1504, per Ludovicum XII Galliarum regem, auctor est Jacobus Bosius in Historia Italica istius Ordinis part. 2, pag. 476. Idem affirmat Pirrus tom. 2 Siciliæ sacræ pag. 620, ubi addit, magistrum Ordinis Vallettam anno, 1559 VIII Decembris duci Medinæ Cæli, proregi Siciliæ, inter alia munera, dedisse ensem cum aurea zona S. Ludovici Galliæ Regis, quo usus fuerat in sacro bello Terræ sanctæ, & Ægypti contra Saracenos. Præterea sanctissimi Regis cultellum servari in abbatia de Bello-visu *, quæ feminarum est Ordinis Cisterciensis, testantur novissimi editores Galliæ Christianæ tom. 2, col. 218.

[1228] [alia variis locis servata.] Monasticon Anglicanum tom. 3, part. 2, pag. 87 in catalogo reliquiarum capellæ regalis ac collegiatæ Vindesoriensis hæc habet: Item una pulchra camahu, ornata perlis * & auro; in qua continetur pars cathenæ, de qua sanctus Ludovicus flagellavit se. Et pag. 86: Item una pixis de iaspide rubea, cum uno osse de sancto Ludovico, cum pede coopertorio argenteo & deaurato. Videtur autem non alius designari Ludovicus, quam cujus Acta præ manibus habemus. Moniales Ordinis sancti Francisci in Parisiensi suburbio sancti Marcelli servant Sancti subuculam coloris fusci, teste Chaizio pag. 697. Ubi adjungit, Psalterium Regis egregie ornatum auro, imaginibusque subtili penicillo punctim expressis, quod ante mortem dederat Guillelmo de Mesmes sacellano primario, per varios circuitus pervenisse in bibliothecam regiam Angliæ; unde tamen rediisse asserit ad eos, qui nomen de Mesmes etiamnum habent. Bonaventura Baro in Annalibus Ordinis sanctissimæ Trinitatis pag. 211 affirmat, S. Ludovicum, dum in monasterio Fontis Bliaudi chorum subinde frequentabat, usum fuisse oblonga chlamyde .. ex bysso admodum insigni, adjecto pileo: Quæ ambo, inquit, adhuc hodie in eodem cœnobio magna reverentia servantur. Idem auctor pag. 243 in conventu Trinitariorum Parisiensi alia haberi scribit his verbis: Ibidem asservatur regium paludamentum ejus in planetam versum: item calamarium ejusdem, & chirothecæ: &, quod omnibus præstat, corona regia ejusdem, auro obducta, & artificiose fabrefacta, insertis Sanctorum reliquiis pro gemmis. Tandem in catalogo quodam Ms. reliquiarum Prædicatorum Leodiensium recensetur corona S. Ludovici; calix auro, argento, gemmisque admodum pretiosus, qui ejus dono acceptus traditur, eique aliquando pro scypho serviisse; ac paludamentum ejus regium, ex quo casula cum dalmaticis composita, additurque hasce sacras vestes tantum adhiberi ad solemne Sacrum celebrandum in festis Natalis Domini, Epiphaniæ, & S. Ludovici. Hæc de reliquiis dicta sufficiant.

[Annotata]

* Beauvoir

* i. e. gemmis

§ XCVI. Sacella, ecclesiæ, monasteriaque S. Ludovici nomine dicata: miracula variis locis facta.

[Loca sacra Sancti nomine variis locis dicata:] Post promulgatam S. Ludovici canonizationem non pauca ad ejus honorem structa sunt sacella, templa, monasteriaque, aut ante constructa ejus nomine dedicata: verum, cum hæc ad Sancti gesta minus pertineant, non lubet eorum catalogum texere, nedum discutere, quænam prius posteriusve ejus nomine sint consecrata. Anno non integro post elevationem corporis ad honorem S. Ludovici dedicata videtur ecclesia Prædicatorum Ebroïcensium, ut colligitur ex miraculo mox referendo. Eodem fere tempore construi cœptum est monasterium Pisciacense, de quo plura inferius. Quin & Tornaci jam anno 1299 sacellum S. Ludovico structum in ecclesia cathedrali, in eoque institutos sacelli ministros, auctor est Joannes Cousin in Historia Tornacensi tom. 4, pag. 73. Joinvillius item in fine Historiæ suæ memorat, se eidem Sancto altare exstruendum curasse, Missamque ad ejus honorem fundasse perpetuam. Nec modo in Gallia confestim loca sacra S. Ludovici nomine dicata, sed Viennæ quoque in Austria eodem fere tempore in templo FF. Minorum sacellum ejus nomine constructum: patet id ex testamento Blanchæ, Austriæ ducissæ, ac neptis S. Ludovici, facto anno 1304, quod edidit Bernardus Pez tom. 5 Anecdotorum, part. 2, pag. 201: verum editor indiligens Blancham oscitanter in titulo vocat reginam Franciæ, cum ipsa in testamento se Franciæ regis filiam nominet, ac filia revera fuerit Philippi III, at numquam regina. Plurima templa, deinde condita, aliis enumeranda relinquo, miracula quædam pro coronide hujus Commentarii collecturus.

[1230] Habeo Ms. quoddam Vitæ compendium, quod anno 1641 transmisit Joannes Gamansius Societatis nostræ, [puer submersus & pro mortuo habitus, sanitati restitutus,] acceptum in Bodecensi cœnobio Ordinis Regularium S. Augustini ex Passionali pergameno Ms. mensis Augusti, folio 194, in quo præcipua Sancti gesta satis bene, sed breviter referuntur; subdunturque miracula aliqua, ex quibus unum, quod in Actis non legitur, subnecto: Anno vero, quo beatus Ludovicus fuit adscriptus sanctorum catalogo Confessorum, in diversis mundi partibus ad invocationem ipsius, ejus meritis & precibus multa contigerunt miracula laude digna. Ebroïcis namque quadam die Mercurii, per quindecim dies ante festum Ascensionis Domini, contigit quemdam puerum, quatuor annorum vel circa, prope quoddam molendinum fuisse submersum, & per longum tempus, & post plurima experimenta, a magna populi multitudine concurrente mortuum judicatum, & post multas orationes, & invocationes Dei, (& B. Mariæ, ut habet aliud Ms. mox memorandum) & aliorum Sanctorum nullum penitus vitæ vestigium apparere: tandem omnipotente Deo misericorditer disponente, mirificare suum Dilectum in illa populi turba, insonuit vox cujusdam ignoratæ personæ, ut dictus puer devoveretur beato Ludovico; quod quædam statim fecit cum candela de proprio lucro: & matri dicti pueri desolatæ dicebant complures, ut statim puerum deserret ad ecclesiam fratrum Prædicatorum, in honorem beati Ludovici noviter dedicatam. Mira res! Nam protinus, facto voto, cœpit puer gemere, & portatus ad prædictam ecclesiam fuit plenarie resuscitatus, & restitutus pristinæ sanitati. Idem refertur in alio Ms., ex codice 872 S. Victoris desumpto.

[1231] [multaque alia miracula in templo Prædicatorum Ebroïcensi facta:] Multa alia miracula in eadem urbe facta in domo Prædicatorum subjiciemus pro Appendice altera post Vitam a Gaufrido scriptam, & supplementum Guilielmi Carnotensis. Ex titulo autem illorum miraculorum, in quo de ecclesia fratrum Prædicatorum Ebroïcensi dicitur apud Chesnium pag. 477: Quæ fuit prima ecclesia in regno Franciæ dedicata in nomine sancti Regis anno Domini MCCIC: ex hoc, inquam, titulo probabiliter saltem colligimus miraculum prædictum contigisse anno 1299, non quidem eodem anno, quo Sanctorum numero adscriptus est Ludovicus, sed anno nondum elapso post elevationem corporis, quando canonizatio primum fuit celebrata: ac deinde ex tempore miraculi, quod quindecim diebus ante Ascensionem factum narratur, dum ecclesia Prædicatorum noviter erat dedicata, rursum colligitur, dedicationem contigisse prioribus mensibus anni 1299, adeoque anno non integro post corporis elevationem. Hæc probabiliter colligi dico, non certo: nam si vox illa noviter latius sumatur, miraculum contingere potuit anno 1300, & dedicatio fieri sub finem anni 1299. Quidquid sit, res exigui est momenti.

[1232] [beneficium periclitantibus factum: lanaii ægri:] Utrumque Ms. supra laudatum rela to mox miraculo aliud subjungit iisdem pene verbis, quod ex Victorino huc transfero: Tunc temporis in episcopatu Belvacensi quidam opera rii, decem vel circa, fuerunt oppressi in quadam lapicidina a supercadente maxima gleba terræ, & fere per diem & noctem sic steterunt; tandem quidam clericus, vir utique scientia & honestate famosus, iter faciens juxta locum, audivit gemitum prædictorum, & appropians ac considerans miserabilem casum, & recolens B. Ludovici recentem canonizationem, confidens de ejus meritis & precibus, descendens de equo cum fletu & lacrymis, prostravit se ad orationem, specialiter B. Ludovici suffragium implorando: & cum diutius in oratione permansisset, assumpta fiducia de miraculo affuturo, surrexit, & homines a longe transeuntes vocavit, & deponens vestimenta cum aliis, ad suffodiendum & succurrendum prædictis viriliter hortabatur. Quid plura? Operante virtute divina per merita B. Ludovici, exigente eorum fide & devotione, omnes fuerunt extracti incolumes & illæsi. Hactenus utrumque Ms.: subdit Victorinum: Fama autem prædicti miraculi per patriam discurrente, contigit quosdam antiquos cophinos per Belvacum deportari, qui dicebantur fuisse B. Ludovici, ad quorum tactum cum fide & devotione plures infirmi a variis languoribus sunt curati.

[1233] [puer prodigiose servatus in constructione monasterii Pisciacensis:] Eodem tempore rex Philippus, reversus de Flandria, devotissimus Avo suo, quoddam nobile monasterium sororum inclusarum Ordinis fratrum Prædicatorum instituit fieri in honorem Dei & gloriosissimi confessoris B. Ludovici apud Pisciacum, ubi prædictus Sanctus extitit oriundus. In hujus monasterii constructione plura antiqua ædificia oportuit dirui, ut ad hoc platea competens haberetur: & dum quidam magnus paries deberet cadere, clamantibus operariis, qui eum suffoderant, & dicentibus, quod omnes fugerent & abscederent, contigit quemdam puerum musicantem a supercadente pariete quasi in medio deprehendi. Mira res! Stupefactis omnibus, & dicentibus Mortuus est, & nescientibus, ex qua parte deberent puerum extrahere, quem mortuum reputabant, quasi in medio illius parietis apparuit quædam fissura, per quam mittentes brachia sua, dictum puerum extraxerunt vivum penitus & illæsum, & super hoc multitudo magna, quæ aderat, testimonium perhibuit veritati. Constructionem & fundationem Pisciacensis monasterii breviter narrat Bernardus Guidonis apud Martenium tom. 6 Collectionis amplissimæ a col. 541, ubi videtur asserere, inchoatum fuisse ab anno 1297, qui extenditur usque ad Pascha anni 1298, ita ut primis mensibus anni 1298 potuerit inchoari. Certe anno 1299 scribit Philippus rex, monasterium jussu suo construi, ac jam anno 1298, aut citius, cœptum insinuat. Attamen moniales eo tantum inductæ anno 1304, quo & fundationis litteras dedit Philippus IV mense Julio. Habeo quidem has litteras, & alias insuper, sequenti anno datas; at brevitatis gratia ab iis describendis abstineo.

[1234] Pergit autem Ms. Victorini auctor hoc modo: [ad fontem Sancti baptismalem mulier sacro igne liberata;] In eadem villa, postea satis cito, ad fontes, in quibus B. Ludovicus fuerat baptizatus, in ecclesia B. Mariæ, cœpit fidelium devotio B. Ludovici suffragium implorare, & impetrare frequentius beneficia sanitatis. Unde præsente rege (&) regina cum sua nobili comitiva, contigerunt ibidem eodem anno plura miracula gloriosa. Quædam enim mulier de S. Germano *, nota pluribus de curia regis, percussa sacro igne in pluribus partibus corporis sui, venit cum fide & devotione ad prædictum vas baptismale, & fusis ibidem lacrymis abunde, gloriosi Regis devote patrocinium implorabat: mox vero, ut tetigit illos fontes, cœpit illa nigredo, & morbus prædicti ignis abscedere a toto corpore prædictæ mulieris, exceptis digitis manus sinistræ, in quibus illa nigredo, & etiam morbus diutius apparebant: & assistente ibi multitudine populi, ac etiam pluribus de curia regis, paulatim & viriliter cœpit dicta mulier digitos movere, & tandem ille morbus totaliter discessit in tantum, quod illius morbis nullum vestigium penitus apparebat. Hoc autem miraculum plures de curia fide digni clarissime probaverunt, qui ad prædictos fontes B. Ludovici sæpe dictam mulierem eo modo, quo dictum est, infirmam, & postea penitus curatam, cum diligenti perscrutatione propriis oculis conspexerunt.

[1235] Ibidem feria sequente vir quidam de S. Germano, [duobus item gressus restitutus, pluraque miracula patrata:] moribus honestus, & in temporalibus sufficiens sibi ipsi, multo tempore pedum ac renum infirmitate depressus, ire non poterat, nisi cum duabus ligneis potenciis, (seu fulcris subalaribus) & cum maxima difficultate: hic cum fide & devotione veniens ad prædictos fontes B. Ludovici fusa oratione, & facta oratione protinus alleviatum se percepit: & demissis potentiis, cœpit ire per ecclesiam potenter & recte, sine adminiculo cujuscumque; & sic meritis & precibus B. Ludovici redditus fuit pristinæ sanitati.

Eodem modo quidam serviens armorum, nomine Henricus de Bituris, qui usum incedendi gravi languore amiserat, cum magno labore & adminiculo potenciarum ad prædictos fontes adductus, cum magna devotione B. Ludovici, cujus serviens fuerat, suffragium implorabat: & dum ibi devotam orationem fudisset, satis cito meritis & precibus gloriosi Regis fuit propriis viribus restitutus. Et ibidem multa alia contigerunt, & frequenter contingunt miracula, meritis & precibus Ludovici, ad laudem & gloriam Redemptoris, cui est honor & gloria per infinita secula seculorum. Amen.

[1236] [alia beneficia ad invocationem Sancti.] In Vita B. Elisabethæ apud Cangium pag. 177 refertur, sororem quamdam monasterii Longi-campi, Julianam nomine, cum perdidisset librum sibi carum, quod fuisset B. Elisabethæ, apud Beatam precibus institisse, ut librum illum, frustra diu quæsitum, invenire mereretur. Apparuit dormienti B. Elisabetha, præcepitque ut librum illum peteret a S. Ludovico: illa votum facit S. Ludovico, ejusque sorori B. Elisabethæ; & mox, dum rursus quærit, desideratum invenit librum. Denique Doubletius in Antiquitatibus abbatiæ pag. 1247, ubi dixerat, miracula S. Ludovici longo tempore post canonizationem fuisse continuata, se itidem e gravi infirmitate Sancti invocatione recreatum affirmat. Hisce tandem Commentario finem impono, Vitasque lectu dignissimas, in quibus unusquisque inveniet, quod imitetur, eo ordine, quo fuerunt conscriptæ, subjungo.

[Annotata]

* saint Germain en Laye

VITA
Auctore Gaufrido de Bello-loco Regis confessario.
Ex editione Claudii Menardi, & Chesnii.

Ludovicus Francorum rex, prope Tunetum in Africa (S.)

BHL Number: 5035

A. Gaufrido.

PRÆFATIO.

[Rationes Vitam scribendi.] Ad Divi nominis gloriam & honorem, & fidelium ædificationem; & multorum, & magnorum precibus inductus, & maxime meorum obedientia & auctoritate adstrictus a, sanctam conversationem, & actus egregios Christianissimi Ludovici quondam Regis Francorum describere dignum duxi, prout mens divina per gratiam suam inspirare dignabitur memoriæ mentis meæ b.

ANNOTATA.

a Imposuit hanc ei provinciam Gregorius X, cujus litteras dedimus in Commentario prævio num. 2.

b De auctoritate hujus Vitæ vide initium Commentarii.

PRIOR CAPITUM PARTITIO.

Caput I. Qualiter laus regis Josiæ Regi Ludovico conveniat.
Cap. II. Quod nomen Josiæ ipsi competat.
Cap. III. De innocentia vitæ & sanctæ conversationis ipsius.
Cap. IV. De laude Dominæ Blanchæ piissimæ matris ejus.
Cap. V. Item de puritate & innocentia vitæ ejus.
Cap. VI. De statu ejus quantum ad regimen subditorum.
Cap. VII. De cautela & gratia verborum isius.
Cap. VIII. De humilitate, & primo de habitu & veste.
Cap. IX. De ablutione pedum pauperum.
Cap. X. Item de humilitate ejus.
Cap. XI. Quomodo caste & continenter se habuit in matrimonio suo.
Cap. XII. Quod regno abjecto voluit intrare Religionem.
Cap. XIII. De sacra educatione & institutione liberorum suorum.
Cap. XIV. Quod duo de filiis in religione nutritentur.
Cap. XV. Documenta, quæ pius Rex ante mortem filio primogenito scripsit, & quasi pro testamento reliquit.
Cap. XVI. De modo pœnitentiarum ipsius, & primo de confessione ejus.
Cap. XVII. Quod cilicio quoque utebatur.
Cap. XVIII. De abstinentia ipsius.
Cap. XIX. De operibus misericordiæ, & largitate eleemosynarum ad pauperes.
Cap. XX. De beneficiorum collatione.
Cap. XXI. De devotione ejus ad divinum officium, & de modo orandi ipsius.
Cap. XXII. De peregrinatione ejus in Nazareth.
Cap. XXIII. Quod devote sermones audiebat, & in sacra Scriptura studebat.
Cap. XXIV. Quantam devotionem habuit in his quæ spectant ad fidem. Et primo de sacra corona, & de aliis sanctis reliquiis.
Cap. XXV. De prima ejus peregrinatione transmarina, & qualiter Damietam cepit, & quomodo captus fuit & deliberatus.
Cap. XXVI. Qualiter se habuit in Achon, & de mora ejus in Terram sanctam.
Cap. XXVII. Quam pie suscipiebat Sarracenos ad fidem revertentes.
Cap. XXVIII. Quomodo se habuit audita morte piæ matris suæ.
Cap. XXIX. De reditu ejus in Franciam, & qualiter se habuit super mare,
Cap. XXX. Qualiter se habuit in periculo naufragii.
Cap. XXXI. De jocunditate ejus in Francia.
Cap. XXXII. De zelo ejus ad turpes zelationes & ad blasphemias extirpandas.
Cap. XXXIII. Statuta edita contra juratores & blasphemos.
Cap. XXXIV. De honore, quem dixit sibi esse factum apud Poissiacum.
Cap. XXXV. Quod in tangendo infirmos signum sanctæ crucis addidit.
Cap. XXXVI. De multiplici zelo fidei ejus.
Cap. XXXVII. De proposito peregrinationis in Terram-sanctam secundo.
Cap. XXXVIII. Qualiter crucem secundo accepit.
Cap. XXXIX. Quam sollicitus fuerit in præparatione peregrinationis.
Cap. XL. De consilio habito eundi Tunicium.
Cap. XLI. Rationes, propter quas Rex consensit ire Tunicium.
Cap. XLII. De adventu Regis ante Tunicium.
Cap. XLIII. De mortalitate, quæ ibi accidit.
Cap. XLIV. De pio ad deflendo pii Regis obitu, & qualiter se in morte habuit.
Cap. XLV. De adventu regis Siciliæ apud Tunicium.
Cap. XLVI. Quod sancta ejus ossa in exercitu retenta sunt.
Cap. XLVII. De corde ejus & intestinis in Siciliam translatis.
Cap. XLVIII. De adventu ossium sacrorum in Francia.
Cap. XLIX. De sepultura ejus apud sanctum Dionysium.
Cap. L. De miraculis post sepulturam.
Cap. LI. Qualiter memoria Josiæ memoriæ ejus adaptetur.
Cap. LII. Quod dignus sit inter Sanctos adscribi.

CAPUT I.
Comparatio Sancti cum Josia rege: parentes, conscientiæ nitor, regni cura, verborum, morumque honestas, & insignis humilitas.

Cap. I.

[Comparatio S. Ludovici] In primis igitur, ad pii Regis commendationem assumere mihi libet, quod in laudem regis Josiæ in Ecclesiastici XLIX legitur: “Memoria, inquit, Josiæ in compositione odoris facta est opus pigmentarii. In omni ore quasi mel indulcabitur ejus memoria, & musica in convivio vini. Ipse directus est divinitus in pœnitentia gentis, & tulit abominationes impietatis: & gubernavit ad Dominum cor suum, & in diebus peccatorum corroboravit pietatem a.” Præterea, ad commendationem dicti regis Josiæ plurima dicuntur tam in IV libro Regum, quam in II Paralipom. XXXIV; quæ ad laudem Regis nostri proprie pertinere videntur. “Cum adhuc, inquit, puer esset Josias, cœpit querere Dominum: fecitque quod rectum & placitum erat in conspectu Domini, & ambulavit per omnes vias David patris sui. Non declinavit ad dexteram, neque ad sinistram. Nomen matris ejus Ydida. Fecit instaurari templum & domum Domini. Similis illi non fuit ante eum rex, qui reverteretur ad Dominum in omni corde suo, & in tota anima sua, & in universa virtute sua: neque post ipsum surrexit similis illi. Fecit enim phase, quale ante non fuit, neque quisquam de regibus fecit tale b.” Qualiter hæc omnia congrue ad gloriosum Regem nostrum pertineant, poterimus exprimere suis locis.

II.

[3] [cum Josia rege:] Interim ad præsens dicere sufficiat, quomodo sensus nominis Josiæ conveniat Regi nostro. Josias quippe interpretatur, Salus Domini; vel, Alienatio Domini c; vel Incensum Domini, sive Sacrificium. Cui verius competit hujus nominis significatio, quam pio Regi nostro, in quo vere Domini salus fuit? Utpote qui saluti propriæ ac proximorum semper studuit, & ad elevationem & exaltationem fidei Christianæ pro viribus laboravit. Denique, qui præter incensum mentalis devotionis, quam a pueritia sua continue Domino interius offerebat; & præter sacrificium pœnitentiæ corporalis, quam juxta statum suum, & juxta corporis sui debilitatem Deo quotidie exterius exhibebat, se tandem in peregrinatione gemina transmarina, quasi holocaustum integrum obtulit Domino in odorem suavitatis. Si reputatum est Abrahæ ad justitiam, quia semel voluit offerre unicum filium, hoc ei Domino imperante: quanto magis huic Fideli suo reputabit Dominus ad æternam justitiam, & ad pretium sempiternum, qui non semel, sed bis obtulit devotissime semetipsum ad mortem, & fratres suos, & electum florem exercitus totius regni sui, in obsequium Salvatoris: & maxime in hac ultima & miseranda peregrinatione Tunicii, ubi, cum communi omnium consilio transiens, cum liberis propriis, & exercitu suo toto, ob zelum & exaltationem fidei Christianæ, ibidem hostia Christi effici meruit: & illuc, tamquam martyr & pugil Domini indefessus, finem vitæ suæ feliciter in Domino consummavit? Insuper in via illa defuncti sunt in confessione veræ fidei duo de liberis ejus, quos amore præcipuo diligebat: videlicet comes Nivernensis, & regina Navarræ. Sed jam ad describendam vitam ac conversationem ipsius laudabilem cum Dei adjutorio accedamus.

III.

[4] Sane de ipso dici potest & vere, quod prædiximus de Josia. [pater ejus Ludovicus VIII rex pius:] “Cum esset adhuc puer, cœpit quærere Dominum, & fecit quod rectum & placitum erat in conspectu Domini. Similis illi ante eum non fuit Rex, qui reverteretur ad Dominum in toto corde suo, & in tota anima sua, & in universa virtute sua: neque post ipsum surrexit similis illi. Et ambulavit in viis David patris sui. Non declinavit ad dexteram, neque ad sinistram.” Patrem siquidem habuit Christianissimum atque sanctissimum, Regem videlicet Ludovicum: qui & ipse zelo fidei accensus, contra hæreticos, qui tunc in Albigensium partibus plurimum adversabantur Romanæ Ecclesiæ, ac fidei Christianæ, auctoritate Ecclesiæ crucem assumpsit: & viriliter peregrinatione aggressa, ac potenter dictorum inimicorum pro maxima parte superbia superata, dum a dicta peregrinatione rediret, feliciter migravit ad Dominum d. Hujus tam pii patris devotus successor, atque strenuus imitator, is, de quo loquimur, Ludovicus, ab ipsius sanctis vestigiis non declinavit neque ad dexteram, ut vane elevaretur in prosperis, neque ad sinistram, ut adversitatibus aliquibus frangeretur: utpote qui semper extitit & inter prospera humilis, & inter adversa securus: sicut pluries experti sumus quoad utramque fortunam, Domino concedente.

IV.

[5] Insuper, nomen matris Josiæ præteriri non debet, [mater Blancha, quæ ipsum piissime educavit,] quæ Ydida vocabatur: quod interpretatur, dilecta Domini; vel, amabilis Domino. Quod recte competit illustrissimæ nostri Regis matri, videlicet dominæ Blanchæ reginæ, quæ vere extitit dilecta Domini, & amabilis Deo, & hominibus utilis & accepta. Sub sancta nutritura, atque salutari doctrina tam piæ matris, cœpit Ludovicus noster egregiæ indolis & optimæ spei puer existere, & de die in diem in virum perfectum crescere, & quærere Dominum, & facere quod rectum & placitum erat in conspectu Domini: vere conversus ad Dominum in toto corde, tota anima, totaque virtute, tamquam bonæ arboris bonus fructus. Siquidem cum regnare cœpisset, & non haberet nisi circiter duodecim annos; quam strenne, quam industrie, quam juste, quam potenter dicta mater administraverit, & custodierit, & defensaverit jura regni, testes sunt, qui tunc præsentes aderant circa Regem. Quamvis eo tempore plurimos & florentissimos habuerit Rex adversarios in principio regni sui. Sed meritis innocentiæ ipsius, ac solerti providentia matris ejus (quæ tota virago semper extitit, & femineæ cogitationi ac sexui masculinum animum jugiter inferebat) perturbatores regni semper confusi succubuerunt e.

[6] [morique maluit, quam peccare mortaliter.] Nec prætereundum de quodam Religioso, qui a falsis relatoribus audierat f, quod dominus hic Rex ante matrimonium suum concubinas habebat, cum quibus quandoque peccabat, conscia vel dissimulante matre sua. Quod cum ille Religiosus cum multa admiratione, quasi eam redarguendo, dominæ reginæ dixisset: illa super hac falsitate se & filium humiliter excusavit, verbum laudabile subinferens: videlicet, quod si dictus filius suus Rex, quem super omnes creaturas mortales diligebat, infirmaretur ad mortem, & diceretur ei quod sanaretur, semel peccando cum muliere non sua; prius permitteret ipsum mori, quam semel peccando mortaliter suum offendere Creatorem. Hoc ego ab ore ipsius domini Regis audivi.

V.

[7] [Conscientiæ eximia puritas,] Ego, quamvis insufficiens, dicti domini Regis confessor extiti per viginti annos, vel circa: & confessionem ejus generalem audivi toties, quod vices numerare vix scirem. Ad honorem igitur Dei dico, quod ipse per totam vitam suam numquam aliquod peccatum mortale commisit scienter, quod ego auderem judicare mortale. Nam aliqui facta ejus exterius attendentes g timebant ei, ne ex solita & naturali benignitate ipsius negligentiam nimis remissam incurreret super correptione ballivorum, & aliorum officialium, sive collateralium suorum; & quod tardus videbatur ad justitiam exhibendam. Sed qui bene attenderet, quam sollicitus erat & diligens in inquirendis & undique investigandis bonis ac fidelibus officialibus, & ballivis; forsitan super præmissis ipsum amplius excusatum haberet. Et vere æstimo, quod pauci sunt etiam de illis, qui ipsum super his arguebant: qui si essent in tanto officio, sicut ipse, in quibus non invenirentur forsitan plura reprehensibilia, quam in ipso.

VI.

[8] [regnum recte administrandi cura,] Consiliarios adsessores, tam clericos, quam laïcos, electissimos tam in fidelitate quam & sapientia, habere volebat: & undecumque poterat, eligi faciebat. In causis, quæ contra ipsum vertere videbantur, semper quantum bono modo poterat, contra se stabat, & allegabat: ut per hoc consiliarii absque timore offensæ ipsius a vero judicio minime declinarent. Super forefactis h, quæ tam ad personam suam, quam ad præpositos vel ballivos spectabant, mittebat plures per regnum inquisitores diligentes & fideles: & inventas injurias emendari, & restitui faciebat. Similiter super statum familiæ domus suæ inquiri pluries faciebat, & reos probatos, secundum quod meruerant, puniebat.

VII.

[9] [verborum & vultus gratia,] Cautissimus erat, & gratiosissimus in loquendo. A verbis scurrilibus & dissolutis, maxime a detractoriis & mendacibus summe cavebat: & rarissime, vel numquam, maledicta vel convitia dicebat alicui, quantumlibet modico garcioni i, nisi hoc exigeret grandis culpa. Specialiter autem ab omni genere juramenti, quantumcumque, ut in loquendo fieri solet, consuetum vel modicum videretur, penitus abstinebat. Alias ad evitandum alia juramenta, loco juramenti solebat dicere, In nomine mei. Quod audiens reprehendi a quodam viro religioso, ex tunc omnino abstinuit. Sed secundum Euangelium erat sermo ejus: Est, est; Non, non. In arduis negotiis & gravibus consiliis & causis, pauci, vel nulli, perspicacius ipso, & verius judicabant: & quod intellectu capiebat, valde prudenter & gratiose proferre sciebat. Siquidem diffusa erat gratia in labiis ejus, & sicut vere sapiens, in verbis seipsum amabilem faciebat. Utpote cujus sermo in gratia sale semper erat conditus. Insuper gloriosissimus erat, & solummodo ad videndum, & solo visu illabebatur ad diligendum affectibus singulorum.

VIII.

[10] Ex quo prima vice viam arripuit transmarinam, numquam indutus est squaleto k, [vestium modestia,] vel panno viridi, seu bruneto l, nec pellibus variis m: sed veste nigri coloris, vel camolini n, seu persei. Et quia vestes hujus minoris valoris esse videbantur ad dandum pauperibus, quam aliæ pretiosiores, quibus in juventute uti solebat: instituit, quod ad recompensationem eleemosynariis o suis quolibet anno haberet sexaginta libras paratas ad dandum pro Deo, ultra id p habere solebat. Nolebat pius Rex, quod propter humilitatem suam exteriorem aliquid pauperibus deperiret. Similiter ex tunc numquam uti voluit calcaribus vel frenis, nisi omnino albis & ferreis, absque aliqua auratura; nec sellis ad equitandum, nisi albis, & sine omni pictura.

IX.

[11] Quolibet Sabbato consueverat pedes abluere in loco secretissimo, [consuetudo pauperum pedes lavandi,] humiliter & devote, flexis genibus, trium pauperiorum & seniorum hominum, qui poterant inveniri: & post ablutionem pedes extergere, & humiliter osculari. Similiter aquam porrigebat eorum manibus abluendis, quas eodem modo osculabatur: & post cuilibet certam summam denariorum erogabat, & ad comedendum ipsemet eis ministrabat. Si autem propter corporis infirmitatem hæc pietatis obsequia facere non posset, volebat quod vice ipsius confessor suus, præsente elemosynario, prædicta simili modo exequeretur. Cæterum, ad laudem hujus devotæ humilitatis spectat, quod dum quodam Sabbato esset in abbatia Clarævallis; ablutioni pedum monachorum, quod Mandatum q vocant, voluit interesse. Videlicet, quod secundum morem Ordinis, post Vesperas, solemniter & devote sibi mutuo lavant pedes. Ipse vere ex humilitate sua pluries voluit capam * deponere, & flexis genibus manus apponere ad pedes servorum. Dei humiliter abluendos. Sed quia plures magnates non sibi multum familiares tunc sibi adstabant, de consilio ab hoc humilitatis officio supersedit. De eximia humilitate ipsius, benignitate, mansuetudine, atque patientia, plurima possent dici, & ad ædificationem multorum exempla subjici. Sed præsens opus excedere modum posset. In prædictis enim virtutibus nescio si secundum statum suum parem haberet in mundo.

X.

[12] Demum ad laudem humilitatis ejus spectat, quod in extrema voluntate sua statuit, [humilitas, aliæque virtutes.] & in testamento suo scribi præcepit, quod super sepulturam ipsius defuncti nulla curiositas, nulla superfluitas fieret: ut sicut humilitatis exemplum se exhibuit vivus, ostenderet & defunctus. Confessores suos in magna reverentia semper habebat, ita quod aliquando, postquam jam sederat coram confessore ad confitendum, si ostium aliquod vel fenestram vellet claudi, vel aperiri, ipse a loco confessionis festinanter surgebat, quasi præveniens confessorem: & ibat humiliter ad claudendum, vel aliquid hujusmodi faciendum. Qui cum a confessore super hoc argueretur, humiliter respondebat: “Amen, vos estis pater, & ego filius”. Item ad commendationem pertinet humilitatis ipsius, quod frequenter, & absque pudore, imo libenter, plurimum gratiose narrabat, quomodo apud Massoram captus fuit a Sarracenis, & qualiter tunc se habuit apud eos, & de modo liberationis ipsius. Si quid dicebatur ei vel fiebat, quod displicebat, si dissimulandum erat, optime & caute dissimulare sciebat. Præter confessores suos, aliquem vel aliquos etiam sibi eligebat, quos affectuose rogabat, quod ei, quæ viderent, vel ab aliis audirent digna reprehensione in ipso, sibi fideliter intimarent, nec sibi parcerent ullo modo. Ipse vero hujus caritativas monitiones benigne & patientissime acceptabat r.

ANNOTATA.

a Legitur hic textus loco assignato, sed verba quædam paululum transposita sunt, vel mutata.

b Leguntur hæc dictis locis, at sparsim, nec iisdem omnino verbis.

c Hæc nominis Josiæ interpretatio sumpta videtur ex S. Hieronymo lib. de Nominibus Hebraicis, ubi hujusmodi interpretatio ad librum 3 Regum, & ad Matthæum habetur, excepta particula hac, alienatio Domini: unde illud mendosum suspicor, cum etiam non cohæreat cum sequentibus. Legendum fortasse oblatio Domini.

d De hac Ludovici VIII expeditione contra Albigenses, morteque in reditu anno 1226 Monpenserii obita, egimus in Commentario § 8.

e Potentes S. Ludovici adversarios dedimus § 9, multisque sequentibus eorum conatus contra Regem prosecuti sumus, in quibus eludendis mire eluxit Blanchæ prudentia, ac ipsius Ludovici magnanimitas.

f Videtur quidem Gaufridus dicere, famam de Regis incontinentia fuisse sparsam: at illius verba eo sensu non intelligenda, probavimus in Commentario num. 280.

g Hunc quorumdam timorem paucis insuper refutavimus num. 997.

h Forisfacere, forefacere & forifacere, medio tempore frequenter adhibebatur, pro delinquere, offendere, nocere. Hinc forefactum, forifactum, forfactum, forisfactum, vocesque hisce vicinæ, pro crimine vel delicto sæpe occurrunt, quod semel hic notasse sufficiat.

i Garcio, ut probatur in auctiore Cangii Glossario, frequenter sumitur pro famulo: idem hic significare potest. Nisi sumatur pro adolescente, quæ vocis Gallicæ garcon propria magis est notio; aut generatim pro vili homuncione. Ceterum modestiam Sancti in alloquendo cujusvis generis homines, commendat Vita secunda num. 15, aliique suis locis: ex quibus abunde probatur, maledicta & convitia semper ab ore Regis exulasse, si in propria significatione sumantur: & hic sumi tantum pro verbis durioribus, & contemptum aliquem indicantibus.

k Squaletum a Gallica voce Escarlate derivarunt Latini scriptores ævi medii: alii dixerunt Scarlatum vel scarletum. Denotatur autem his vocibus pannus coccineus, seu cocco tinctus.

l Per brunetum non designatur pannus coloris fusci, sed coloris cujuslibet adscititii, ut probatur in Commentario num. 572.

m Quænam vellera noluerit Sanctus, videri potest in Commentario num. 572, ubi reliqua de vestibus sunt disputata.

n Camolini, legendum putem camelini.

o Rectius legetur, Eleemosynarius suus, ut ex sensu colligitur, & Nangio, cujus verba dedimus in Commentario num. 572.

p Ultra id, adde quod, ut est apud Nangium.

q Mandatum vocata est illa pedes abluendi cæremonia, quia mandata fuit a Christo Domino, postquam ipse Apostolorum pedes in cœna ultima abluerat Joan. 13 ℣. 14 & 15. Consuetudo hæc admodum antiqua est, sed non æque universim fuit recepta, aut constanter ubique observata. Etenim S. Augustinus in Epistola ad Januarium, quæ olim erat 119, nunc 55, docet, alios non recepisse consuetudinem pedes abluendi ne ad ipsum sacramentum baptismi videretur pertinere; alios consuetudinem illam abrogasse; alios diversis temporibus id charitatis officium obivisse. Maxime tamen olim fiebat, & hodiedum fit, die Jovis sancto, quo illud quoque obibat S. Ludovicus prælegente aliquo officium de mandato, & fieri per filios suos volebat, teste Vita secunda num. 87. At monachi id frequentius præstabant, ut intelliges ex citatis in Cangii Glossario ad vocem mandatum. Cæremonias ritusque in lotione adhiberi solitos vide apud Martenium in Tractatu de antiqua Ecclesiæ disciplina tom. 4, pag. 278 & seqq. Verumtamen non servabat has cæremonias S. Ludovicus, quando pauperum pedes lavabat, nisi die Jovis sancto.

r Varia in Joinvillio occurrunt exempla, quibus confirmari potest, quam benigne liberas aliorum monitiones audiret. Ingens enimvero bonum in principibus, quorum aures perpetuis adulatorum susurris pulsari solent.

* i. e. pallium

CAPUT II.
Continentia in usu matrimonii: religiosæ vitæ desiderium: liberorum educatio, ac documenta Philippo filio data.

XI.

De consensu uxoris suæ reginæ, per totum Adventum, [Continentia in matrimonio:] & per totam Quadragesimam, ab opere carnali mutuo continebant: & nihilominus certis aliquot diebus qualibet septimana, similiter in vigiliis & diebus magnorum festorum. Insuper in solemnitatibus, in quibus communicare debebat, pluribus diebus ante communionem, & pluribus post, ob reverentiam sacri Mysterii continebat. Si autem ipsum his continentiæ diebus ex certa causa uxorem suam reginam visitare contingeret, & cum ea morari, & ex vicinitate uxoris pro humana fragilitate quandoque motus carnis inordinatos sentiret: surgebat e lecto, per cameram * deambulans, donec carnis rebellio quievisset.

XII.

[14] Nec silendum, quod annos plurimos ante mortem ipse ad culmen omnimodæ perfectionis adspirans, [propositum amplectendi vitam monasticam:] corde devoto firmiter disponebat, quod adulto filio suo primogenito regnum penitus relinqueret, & obtento uxoris assensu Religionem intraret; unam videlicet de duabus, fratrum Minorum scilicet, sive fratrum Prædicatorum. Has enim duas specialissime diligebat, dicens, quod si de corpore suo posset duas facere portiones, unam daret uni, reliquam alteri. Unde & familiariter dicebat, se in hoc modicum gloriari, quod familiares sui, qui sibi quasi continue assistebant, discernere non poterant, quem Ordinem magis diligeret e duobus. Cum autem dictum propositum, nacta oportunitate, consorti suæ reginæ secreto aperuisset, astringens eam quod hoc nullatenus alicui revelaret: ipsa nulla penitus ratione huic Regis petitioni sui desiderio voluit assentire, rationes probabiles assignans in contrarium, ad ipsius Regis propositum refellendum; divina providentia forsitan ordinante ipsum utiliorem in statu pristino ad regnum in pace servandum, & ad totius Ecclesiæ negotia promovenda. Frustratus igitur a proposito suo pio, deinceps cum minori mundi amore, & cum majori humilitate ac timore remansit in mundo.

XIII.

[15] Et quia de tam sacro conjugio generosa ac sancta proles procedere debuit, [præclara liberorum institutio,] & per Dei gratiam copiosa processit a: sequitur videre, quam catholice se habuit Pius pater in suorum instructione ac regimine liberorum. Volebat siquidem, quod pueri jam adultæ ætati propinqui quotidie non solum Missam, sed & Matutinas, & Horas canonicas cum cantu audirent; & quod ad audiendum sermones secum adessent, & quod singuli litteras addiscerent, & Horas beatæ Virginis dicerent; & quod semper cum ipso essent ad Completorium, quod post cœnam suam solemniter in ecclesia dici quotidie faciebat, & in fine antiphonam specialem de beata Virgine alte & devote cantari. Dicto Completorio, in camera cum pueris revertebatur, & aqua benedicta a sacerdote circa lectum & per cameram aspersa, residebant pueri circa ipsum, quibus tunc, priusquam recederent, solitus erat aliqua verba ædificatoria dicere, ad institutionem ipsorum. Capellos b de rosis, sive alios quoscumque, nolebat quod dicti pueri sacris diebus Veneris in capitibus deportarent, ob memoriam illius sacræ coronæ spineæ, qua caput Salvatoris ea die atrociter fuerat coronatum: & qua corona Rex regum decoraverat tam magnifice regnum suum c.

XIV.

[16] Nec prætermittendum ad dicti Regis laudem, quod cum prima vice adhuc esset in peregrinatione Terræ sanctæ ultra mare, [quos cupiebat amplecti vitam religiosam,] & inde postquam in Franciam est reversus, ut vidimus, Spiritu Dei ductus ordinavit, & in testamento suo scribi voluit, quod duo filii, qui sibi nati fuerant ultra mare, scilicet domnus Jo. & domnus P., d cum ad annos discretionis venissent, infra septa Religionis nutrirentur; videlicet unus in domo fratrum Prædicatorum Parisius, & alius in domo fratrum Minorum, locis ad hoc competentibus ibidem Regis sumptibus præparatis: ut illic sacris institutis & litteris instruerentur, & ad amorem Religionis salubriter inducerentur; desiderans toto corde, ut documentis salutaribus informati, Domino inspirante, loco & tempore ipsas Religiones intrarent. Similiter filiæ suæ primogenitæ, quæ postea fuit regina Navarræ, cum adhuc esset ipse ultra mare, litteras speciales manu sua scriptas transmisit, in quibus inducebat eam efficaciter & devote ad mundi contemptum, & ad Religionis amorem & ingressum. Insuper ex devotione sua dominam Blancham filiam suam, quantum in ipso fuit, Deo obtulit in abbatia monialium juxta Pontissaram, ubi corpus piæ matris suæ sepultum est e: ut ibidem religiose nutriretur, & ad Religionis amorem salutaribus verbis, & sanctimonialium exemplis informaretur.

[17] Licet autem is, cujus providentia in sui dispositione non fallitur, [multisque instruxit documentis:] aliter de dictis liberis voluit ordinari, quia forsitan ad bonum ipsorum, & Ecclesiæ Dei utilitatem expediebat melius eos in seculo, & in matrimonio conversari, quam Religionem intrare: tamen prædicta scripsimus, ut pii Regis devotionem fidei, ac fervorem sancti desiderii ostendamus, quibus ad omnem perfectionis apicem tam in se, quam in suis liberis aspirabat. Nec arbitror, quod pius affectus ipsius careat præmio & corona, quamvis voluntas pia ejus optatum non fuerit effectum sortita. Cæterum, in finem præsentis capituli supponere dignum duxi, qualiter Pater catholicus, quasi Domino revelante, propriæ mortis præscius, ante suam infirmitatem extremam scripsit in Gallico manu sua salutaria documenta, & catholica instituta, quæ filio suo primogenito, & in ipso cæteris liberis quasi pro testamento reliquit. Horum documentorum manu sua scriptorum post mortem ipsius ego copiam habui, & sicut melius & brevius potui, transtuli de Gallico in Latinum. Quæ documenta sunt hæc:

XV.

[18] Fili carissime f, imprimis te doceo, quod Dominum Deum tuum diligas ex toto corde tuo, & ex tota virtute tua: [quibus docet Deum amare,] nam sine hoc non est salus. Fili, debes te custodire ab omnibus, quæ Deo noveris displicere, videlicet ab omni mortali peccato: ita quod prius deberes te permittere omni genere martyrii cruciari, quam aliquod mortale peccatum committere. Præterea si Dominus tibi aliquam tribulationem habere permiserit, benigne, & cum gratiarum actione debes sustinere, cogitans quod ad bonum tuum proveniat, & quod hoc forsitan bene meruisti. Insuper, si Dominus tibi prosperitatem quamcumque contulerit, debes ei humiliter regratiari, cavens ne inde fias deterior, sive per vanam gloriam, sive quocumque alio modo; quia non debes Deum impugnare, vel offendere de donis suis. Item moneo te frequenter confiteri, & quod discretos & honestos tibi eligas confessores, qui te sciant docere, a quibus tibi sit cavendum, & quæ te facere sit necesse. Et tu ad confessores tuos te habeas tam modeste, quod ipsi & amice te, & secure reprehendere audeant.

[19] Libenter etiam & devote audias Officium Ecclesiæ; [virtutes varias exercere,] & quamdiu eris in ecclesia, cave ne vage circumspicias, nec vana loquaris: sed ora Dominum devote, sive ore, sive cordis meditatione; & specialiter amplius intendas devotioni in secreto Missæ circa horam consecrationis Corporis & Sanguinis Domini nostri Jesu Christi. Cor habeas pietatis ad pauperes, miseros, & afflictos; & secundum posse tuum eis subvenias, & eos consoleris. Si habueris aliquam cordis desolationem, dic eam confessori tuo, vel alicui probo viro; & tunc eam levius feres. Diligas habere semper tecum societatem bonorum, sive Religiosorum, sive secularium, & habe frequenter colloquium cum eis: & cave societatem pravorum. Audi libenter sermones tam in aperto, quam in secreto, & libenter tibi procures indulgentias matris nostræ sanctæ Ecclesiæ. In proximis semper diligas bonum, & odias malum. Noli pati, dici coram te verbum allectivum ad peccatum, nec verbum detractorium de alio: maxime autem nullum verbum blasphemiæ de Deo, sive de Sanctis patiaris dici ab aliquo, quin vindictam de eo fieri facias. De omnibus beneficiis tuis tibi a Deo collatis sic gratias agas illi, ut sis dignus majora accipere.

[20] [justitiam sequi, benignum erga ecclesiasticos se præbere,] Erga subditos tuos ita juste te habeas, quod lineam justitiæ teneas, non declinans ad dexteram, neque ad sinistram: & semper plus te teneas ex parte pauperis, quam divitis, donec sis certus de veritate. Si quis autem contra te querelam habuerit, stes potius pro causa adversarii tui, donec constet tibi de veritate: & sic illi, qui sunt de consilio tuo, citius stabunt pro justitia. Si pro certo intelligas, quod teneas aliquid de alieno, sive ab antecessoribus tuis, sive a tempore tuo, statim restitue. Si res obscura est, veritatem inquiri facias per discretos. Sis diligens, quod omnes subditi tui justitia & pace serventur; maxime autem personæ ecclesiasticæ, ac religiosæ. Dicitur de rege Philippo avo nostro, quod quidam de consiliariis suis dixit ei, quod clerici multa damna inferebant ei, jura ipsius usurpando: & mirabantur multi, quod ita tolerabat. Cui rex respondit: “Bene credo quod dicis, sed quando cogito beneficia, quæ mihi Dominus contulit, melius volo pati, quam inter me & Ecclesiam scandalum suscitare”. Ama igitur, o fili, personas ecclesiasticas, serva pacem earum quantum poteris. Libenter subveni pauperibus religiosis in suis necessitatibus, & maxime illis, per quos Deus magis honoratur in terra.

[21] [pacifice & prudenter regnare:] Honora parentes tuos, & reverenter serva mandata eorum. Beneficia ecclesiastica personis idoneis dona de consilio spiritualium virorum, & eis, qui non habent aliud beneficium. Cave, ne absque maximo consilio guerram primus moveas contra aliquem Christianum: & si oporteat fieri, fac caveri, ne innocentes, & ecclesiæ, ac res earum sine merito puniantur. Et quam citius poteris, pacifica de guerris & contentionibus tuis, & de guerris, quæ sunt inter subditos tuos; sicut fecit beatus Martinus, qui bonam virtutum suarum consummationem existimavit, si pacem inter discordantes restituisset. Sis sollicitus, quod habeas fideles præpositos & baillivos; & inquire diligenter, quomodo se gerant: similiter de illis de hospitio tuo. Sis devotus & obediens matri nostræ Romanæ Ecclesiæ, & summo Pontifici tamquam patri spirituali. Labora quod omne peccatum de terra tua removeatur, maxime autem blasphemiæ & hæreses. Memoriter recognosce, & regratiare Deo super omnibus beneficiis suis. Attende, quod expensæ domus tuæ cum moderamine fiant. In fine obsecro te, o fili, quod si decedam ante te, quod tu fideliter animam meam juvari facias in Missis & orationibus, & mittas per sanctas congregationes regni nostri, ad orationum suffragia impetranda pro me: & quod in omnibus bonis, quæ facturus es, participitationem habeam specialem.

[22] [adjecta demum precatione fausta: virtutes, quas hic docet, ipse exercuit.] O fili carissime, in fine do tibi omnem benedictionem, quam pius pater potest donare filio: & tota Trinitas, & omnes sancti custodiant te ab omni malo. Et det tibi Dominus gratiam faciendi suam voluntatem taliter, quod serviatur & honoretur per te: ita quod post hanc vitam nos simul perveniamus ad ipsum videndum, amandum, & laudandum sine fine. Amen, amen.

En testamentum pii Patris ad filios. O testamentum vitæ & pacis! Testamentum nulla oblivione delendum, nulla similiter ordinatione mutandum! Testamentum non morte testatoris, sed immortalis vitæ adeptione firmatum! Siquidem pius Pater de his, quæ vere sua erant, condidit testamentum; & quæ in se possederat g, aliis hæc legavit. Virtutes enim, quas filiis delegavit, in se completas habuit: utpote qui in se prius cœpit facere, & alios postremo docere. Hujus nos, carissimi, tam sancti testamenti generalis patris ac Regis nostri pro modo nostro simus legatarii & hæredes; & præcipue principes, & prælati. Et hæc de doctrina & instructione liberorum dicta sufficiunt. Nunc de modo pœnitentiæ ipsius aliquid disseramus.

ANNOTATA.

a Undecim Ludovici liberos enumerat Labbeus in Tabulis genealogicis stirpis regiæ Francorum pag. 56: videlicet septem filios, Ludovicum ante Patrem anno 1260 defunctum, Philippum regni heredem, Joannem in infantia mortuum, Joannem Tristanum aliquot diebus antePatrem in Africa defunctum, Petrum Alenconii comitem anno 1283 Salerni mortuum, & Robertum natu minimum, cujus posteri hodiedum regnant in Gallia: filias vero quinque, Blancham primo natam primoque e vita sublatam, Elisabetham Navarræ reginam, Blancham cum Ferdinando Alphonsi Castellæ regis filio nuptam, Margaritam Joannis I Brabantiæ ducis uxorem, & Agnetem Roberti II Burgundiæ ducis conjugem: de quibus omnibus in Commentario meminimus locis variis.

b Id est, serta e rosis aliisve floribus in modum pileolorum plexa.

c De translata anno 1239 Parisios cura S. Ludovici corona spinea late egimus in Commentario § 30.

d Joannes Tristanus natus erat Damiatæ anno 1250, Petrus natus esse videtur Cæsareæ anno 1251, nisi post Blancham, quæ anno 1252 Jafæ nata fuit, Sidone natus sit anno 1253, aut initio 1254. Ceterum testamentum Regis, cujus hic fit mentio, nullibi jam comparet: aliud vero conditum anno 1270 dedimus in Commentario § 81.

e Sepulturam reginæ Blanchæ vide in notis ad Vitam secundam cap. 1, lit. e.

f Habentur hæc documenta in Vita secunda cap. 6; apud Joinvillium vero cap. 29. Quædam etiam ad illa observavimus in Commentario num. 1115. Nec dubium esse potest, quin tam hic quam in Vita secunda fideliter expressa sint, licet in verbis nonnulla sit discrepantia propter interpretationem variam. Illud autem Charissime fili, quod ad singula repetebatur, hic brevitatis causa deinde omittitur.

g Virtutes hic filio propositas Sanctum exercuisse, tota Vita confirmat.

* i. e. cubiculum

CAPUT III.
Crebra peccatorum confessio: pœnitentiæ opera: misericordia in pauperes, eleemosynæ, fundationes.

XVI.

Sicut in laudem regis Josiæ scriptum præmisimus, quod ipse directus est divinitus in pœnitentia gentis: [Cum confessione singulis hebdomadis] sic iste in formam & exemplum pœnitentiæ statui omnium gentium a Deo divinitus est exhibitus, & ostensus. Pœnitentiæ a enim ipsius multiplex modus fuit. Siquidem sexta feria per totum annum consueverat devote & humiliter confiteri, locum valde secretum ad hoc eligens, & quasi in quolibet manero * suo ad hujusmodi providens locum aptum. Et licet consuevisset intra, tamen non omittebat extra. Nam post confessionem, a confessore suo disciplinam semper recipiebat cum quinque catenulis ferreis similiter junctis, capitibus earum in fundo cujusdam parvulæ pixidis eburneæ virgulæ decenter infixis: quæ, peracta disciplina, in pixide replicabantur, & recondebantur. Quam pixidem ipse in bursa ad zonam suam pendente secreto portabat. Similes pixides cum similibus virgulis ferreis, quasi pro secreto xenio, dabat aliquando liberis suis, sive secretis amicis, pro recipiendis loco & tempore disciplinis. Si quando confessor suus, quasi parcens ei, nimis remissos ictus, ut sibi videbatur, ei dabat; quod fortius percuteret, ipse per signum aliquod innuebat.

[24] [ferreo flagello carnem domat;] Hanc autem disciplinam, existimo apud quemdam habuit confessorem, qui erat solitus sibi dare disciplinas nimis immoderatas & duras: super quo caro ejus tenera non modicum gravabatur. Quod gravamen numquam illi confessori, quamdiu viveret, voluit revelare: sed post mortem dicti confessoris, quasi jocando & subridendo hoc alteri confessori suo humiliter recognovit. Et licet, prout dictum est,consuevisset omni die Veneris confiteri; tamen si aliis diebus sibi occurreret aliquid confitendum, non differebat, quin, quantocius posset, confiteretur. Si quid etiam de nocte, ut fieri solet, sibi contingeret, si suum in promptu habere poterat confessorem, mittebat pro eo antequam inciperet Matutinas. Si autem commode habere non poterat, interim capellano confitebatur, qui eum ad Horas dicendas juvabat. Nec omittendum, quod postquam de transmarinis partibus est reversus, semper duos voluit confessores, unum de Ordine fratrum Minorum, & alium de Ordine Prædicatorum: ut, si unum habere non posset, alium paratum haberet, & ut per hoc amorem ad utrumque Ordinem ostenderet & servaret; & maxime, ut sic conscientia sua securior esse posset, quod in ore duorum testium stat omne verbum: & juxta sententiam Salomonis, ubi multa consilia, ibi salus.

XVII.

[25] Præterea, in Adventu & Quadragesima, diebus Veneris, [quam cilicio etiam,] cilicio ad carnem utebatur. Similiter in quatuor vigiliis beatæ Mariæ: licet a confessore suo pluries sibi dictum fuisset, quod hujusmodi pœnitentia statui suo minime competebat: sed largas eleemosynas pauperibus erogare debebat, & subditis festinatam justitiam exhibere. Tandem confessori suo humiliter recognovit, quod hujusmodi cilicium carnis ejus teneritudinem supra modum gravabat. Unde de consilio ejus uti cilicio humiliter prætermisit. Tamen nonnumquam in Quadragesima loco cilicii quadam zona lata de cilicio, sive fascia se cingebat. Insuper loco prædicti cilicii, quasi in recompensationem, voluit quod omni die Veneris in Adventu & Quadragesima, confessor suus reciperet de mandato ipsius XL solidos Parisienses, ad erogandum secreto pauperibus.

XVIII.

[26] Consuetus erat per totum annum omni sexta feria jejunare, [& crebris jejuniis affligit.] & quarta feria a carnibus & sagimine abstinere. Aliquando etiam diebus Lunæ a carnibus similiter abstinebat. Sed propter debilitatem corporis hanc diem dimisit consilio discretorum. Insuper quatuor vigilias præcipuorum festorum beatæ Virginis in pane & aqua jejunabat. Nihilominus in Parasceve, & quandoque in vigilia omnium Sanctorum, ac aliquibus aliis solemnibus jejuniis per annum similiter in pane & aqua jejunare volebat. Sextis feriis in Quadragesima & Adventu a fructibus & piscibus abstinebat. Tamen aliquando de licentia sui confessoris uno genere piscium, & uno genere fructuum utebatur. Audivit a quodam Religioso, quod ab omni genere fructuum comedendo penitus abstinebat; nisi quando prima vice novus fructus sibi afferebatur, quasi in gratiarum actionem semel inde gustabat, deinceps erat abstinens toto anno. Quod cum sanctus Rex confessori suo retulisset, quasi suspirans quod tantam perfectionem aggredi non auderet; concepit in animo saltem facere e convenso, videlicet ut cum sibi novus fructus primitus offerretur, inde non comederet ea vice, quasi primitias immolando Domino. Et tunc secure deinceps comedebat. Et credo quod ita postmodum, sicut proposuerat, observavit. Nullum, vel paucissimos recolo me vidisse, qui tanta aquæ copia vinum suum obrueret, sicut ipse.

XIX.

[27] Porro ab infantia creverat secum miseratio. Et quia erga afflictos & pauperes pia semper gestabat viscera charitatis, [Liberalitas Sancti in pauperes,] eleemosynas ejus, quas enarrat omnis ecclesia Sanctorum, nec simulare debeo, nec sufficio b explicare. Siquidem quotidie, ubicumque esset, in domo sua reficiebantur pane, vino, & carnibus, sine civibus, plus quam centum viginti pauperes. In Quadragesima vero, & Adventu, atque devotis diebus, summa pauperum augebatur. Frequenter ipsemet pius Rex pauperibus serviebat, & coram eis fercula ministrabat, panem scindebat, ac denarios multos manu propria eis dabat; & ante eos pauperiores eligebat, ut largius eis daret. Specialiter autem in quibusdam jejuniorum diebus & solemnibus vigiliis, ducentis pauperibus manu propria, antequam comederet, de prædictis omnibus serviebat. Præter hæc, quotidie in prandio & in cœna habebat prope se tres senes pauperes comedentes, quibus de cibariis suis charitative mittebat, & in fine prandii certam summam pecuniæ eis dabat.

[28] Cæterum, quis enarrare sufficeret, quam largas & frequentes eleemosynas pius Rex assidue erogaret pauperibus Religiosis, [ac religiosos,] ac conventibus plurimis tam sanctimonialium, quam virorum, similiter hospitalibus pauperum, ac domibus leprosorum, & aliorum collegiis pauperum, tamquam specialis pater eorum? Sane, cum inter cetera pietatis opera, singulis annis solitus esset circa principium hiemis conventibus fratrum Minorum, & fratrum Prædicatorum Parisiensium summam pecuniæ elargiri pro suis necessitatibus providendis, & quando amplius indigebant, suum beneficium ampliare; post illius concessionem eleemosynæ, ex affluentia pietatis, quam gerebat in pectore, familiaribus, qui aderant, serenissimo vultu, ac corde devoto dicebat: “O Deus, quam bene reputo hanc eleemosynam esse erogatam tot & tantis fratribus, qui de toto corde ad istos conventus Paris. pro studio sacræ doctrinæ confluunt” & exinde, quod de Scripturis divinis hauserunt, per totum mundum ad Dei honorem, & animarum salutem effundunt!

[29] [quibus multa monasteria, valetudinaria,] Præterea ab ineunte ætate domus & monasteria religiosorum cœpit ædificare quamplura: inter quæ specialiter illud præclarum beatæ Mariæ Regalis Montis c Cisterciensis Ordinis monasterium, & ecclesiam admirandæ pulcritudinis de proprio suo construxit, & copiosos redditus assignavit; ubi magna & sancta monachorum congregatio Deo servit. Domos insuper quamplures fratrum Prædicatorum atque Minorum in diversis regni sui partibus ædificavit, & jam incœptas ad consummandum adjuvit. Domum de Parisiis d cum magnis sumptibus ampliavit, & redditibus augmentavit. Insuper domos hospitales pauperum apud Pontisaram e, Compendium f, & Vernonem g, magnis & sumptuosis ædificiis construxit, & magnos redditus assignavit. Monasterium autem sancti Matthæi juxta Rothomagum h de proprio adquisivit, in quo posuit religiosas sorores de Ordine beati Dominici circiter quinquaginta, devote Domino servientes, & eisdem redditus sufficientes providit.

[30] [templa, stabilesque eleemosynas fundat,] Domum etiam magnam cæcorum i pauperum Parisiis construi fecit, ubi plus quam trecenti quinquaginta cæci pauperes commorantur, in capella ibi constructa divinum servitium audientes. Præterea miserandarum mulierum k, quæ propter victus penuriam erant publice expositæ ad peccatum, vel ad exponendum paratæ, quæ tantum panem & aquam ab ipso petebant, ut sic a peccato caverent, in domo Filiarum Dei Parisius magnam multitudinem congregavit, & eisdem pro sustentatione annuatim quatuor centum libras Par. assignavit. Insuper monachis Ordinis Cartucensis l prope Parisios in loco, qui dicitur Vallis-viridis, & locum aptum providit, & ad vivendum Deo ibidem sufficientes redditus contulit. Domum insuper Paris. honestarum mulierum, quæ vocantur Beguinæ m, de suo adquisivit, & eisdem assignavit, in qua religiose & honeste conversantur circiter quadringentæ: & pluribus exceptis, maxime pauperibus nobilibus, quamdiu viverent, de sustentatione quotidiana providit. Similiter in pluribus aliis regni sui civitatibus atque castris dictis Beguinis domos ad habitandum providit. Præterea, quia circa initium Quadragesimæ piæ memoriæ Rex Philippus n annuatim circiter tria millia librarum solebat pauperibus erogare, sed nulla super hoc confirmatio habita: iste devotissimus Successor hanc piam eleemosynam per cartam suam in perpetuum confirmavit o, per litteras, unde poterat per dessuetudinem amitti.

[31] [quam liberalitatem contra obtractatores defendit.] Igitur piissimus Rex, pauperum pater ac consolator, qui de corde suo constituerat spirituale Domino hospitale, omnes Religiosos, qui veniebant ad ipsum, cujuscumque pauperis Ordinis, dum tamen esset a Sede Apostolica confirmatus, benigne suscipiebat, & Parisius sumptibus propriis de loco commodo providebat p. Cum autem intelligeret, quod nonnulli ex familiaribus suis ex largitate eleemosynarum suarum murmurarent, eisdem dicebat, quod cum oporteret quandoque in expensis excedere, potius eligebat quod excessus fierent in eleemosynis propter Dominum, quam in secularibus & mundanis: ut excessus, qui fiebat in spiritualibus, excusaret atque redimeret excessum, quem frequenter oportebat fieri in mundanis. Nihilominus tamen in solemnitatibus regiis, & tam in quotidianis sumptibus domus suæ, quam in parlamentis, & congregationibus militum & baronum, sicut decebat regiam dignitatem, liberaliter ac largiter se habebat: & serviebatur in domo sua multum curialiter ac decenter, plus quam in prædecessorum suorum regum curiis. Volebat insuper, quod reliquiæ ciborum de mensis domus regiæ sollicite ac fideliter servarentur: ita quod non licebat alicui extra domum aliquid de dictis reliquiis exportare, nisi de licentia eleemosynarii specialis. Unde pauperes exinde magnum commodum reportabant.

ANNOTATA.

a De pœnitentiis jejuniisque Sancti consuli etiam potest Vita secunda cap. 12.

b De operibus misericordiæ multo uberius tractat Vita secunda cap. 7, 8 & 9.

c Fundationem abbatiæ hujus illustravimus in Commentario § XI.

d Circa annum 1259, ut ostensum est in Commentario.

e Eodem fere tempore, ut ibidem probatum.

f Eodem anno, aut paullo citius. Vide Commentarium num. 862.

g De hoc valetudinario egimus ibidem num. 810, ubi absolutum diximus circa initium anni 1259, dum reditus eidem sunt assignati.

h Anno 1261. Vide Commentarium num. 892.

i Insignem hanc fundationem absolutam anno 1260 narravimus § 69 ab initio.

k De hac fundatione, quæ anni est incerti circa regni primordia, disputavimus in Commentarionum. 1052 & 1053.

l Hujus fundationis litteras datas anno 1259 partim recitavimus num. 844.

m De Beginarum fundationibus consule Commentarium num. 1050 & 1051.

n Vide Commentarium num. 880, ubi id factum probatur anno 1260.

o Sensus imperfectus est, ita ut verba aliqua excidisse appareat.

p Multas sparsim in Commentario variorum Ordinum fundationes lector reperiet, quibus hæc confirmantur. Plura quoque de his Vita secunda cap. 4 & 8.

* i. e. hospitio

CAPUT IV.
Sancti in beneficiis conferendis cautela; auctoritas apud omnes; frequens oratio, aliaque pietatis exercitia; cura alienam salutem, & studia promovendi.

XX.

Sane in beneficiis ecclesiasticis a conferendis, quæ ad patronatum sive donationem ipsius pertinebant, [Prudens Sancti cautela in beneficiis ecclesiasticis conferendis:] Deum semper præ oculis habebat, & electis & probatis personis ea, quantum poterat, conferebat: præcipue autem in ecclesiis cathedralibus, ubi Sede vacante, ratione custodiæ regalis, ex consuetudine pertinebat ad eum collatio præbendarum. Quas personas inquiri & eligi faciebat per cancellarium Parisiensem, & alios viros bonos: specialiter autem per fratres Prædicatores, atque Minores. Atque clericos in memoriali suo scribi volebat, ut eisdem loco & tempore provideret. Nec prætermittendum, quod hanc consuetudinem observabat, quod nulli, quantumcumque litterato, vel famoso, aliquod beneficium ecclesiasticum possidenti conferret aliud ecclesiasticum, nisi prius beneficium simpliciter resignaret: vel beneficium non vacans omnino alicui concedere, vel conferre volebat, donec testimonium haberet & certitudinem, quod vacaret. Exultabat autem plurimum a Domino cor ejus, quando personæ magni testimonii ac excellentis famæ aliquod bonum beneficium conferebat.

[33] [auctoritas apud subditos,] Et ut breviter ea, quæ ad laudem pietatis ac misericordiarum ipsius pertinent, concludamus; quidquid in operibus pietatis vel usus pauperum erogabat, vel personis boni testimonii conferebat, æstimabat optime collatum. Quod autem in superfluis domorum suarum ædificiis expendebat, sive in aliis mundanis supervacuis, videbatur quasi perditum reputare. Advertendum autem, quod hoc aperte videtur fuisse divinæ virtutis operatio, ac meritorum sancti Regis declaratio, quod cum secundum judicium hominum mundanorum non esset multum profusus in largis muneribus conferendis baronibus sive militibus regni sui, nec etiam quantum ad ipsos multum affabilis in verborum blanditiis, sive applausionibus forinsecus videretur, per quæ corda eorum attraheret ad amorem: omnes tamen tam majores quam minores ipsum habebant in magna reverentia & timore, propter fidelitatem & sanctitatem ipsius atque justitiam. Scientes enim eum virum justum, & sanctum, metuebant eum. Unde post suæ primordia juventutis, non fuit qui auderet insurgere, vel attentare aliquid contra ipsum. Aut si fuit rebellis aliquis, cito sub ejus humiliabatur imperio. Et, sicut legitur de rege pacifico Salomone, habuit pacem undique in circuitu regni sui. Et quod de Atha * b rege Juda dicitur, quod regnavit in pace, nulla temporibus ejus bella surrexere, pacem per gyrum Domino largiente. Sane si quos etiam hostes & æmulos latenter habebat, eos sagaciter & caritative adtrahebat ad pacem & benevolentiam, suis curialitatibus & auxiliis opportunis. Et quia placebant Domino viæ ejus, inimicos ipsius, si quos habere poterat, convertebat ad pacem.

[34] Non solum autem ad subditos clementer & pacifice se habebat, [& vicinos principes populosque:] sed etiam ad alios finitimos & vicinos, ad principes & villarum rectores. Pro pace inter eos, & concordia reformanda frequenter nuncios suos providos & discretos cum magnis sumptibus destinabat, & eos sic ad pacem c, populares & pauperes ab oppressionibus & afflictionibus, quæ in guerris solent contingere, conservabat. Sic autem gratiose erga omnes tam subditos quam vicinos, necnon extraneos remotos fideliter, misericorditer, & clementer in omnibus se gerebat, quod ab omnibus merebatur honorari pariter & amari; & regnum ejus sic cum sui custodia & tranquillitate cordis in pace servari. Nam scriptum est: Misericordia enim & veritas custodiunt regem, & firmatur clementia thronus ejus. Thronus quippe ejus sicut sol in conspectu omnium renitebat, & respectu etiam cæterorum. Nam sicut sol suos ubique diffundit radios, sic ab ipso diffundebantur ibique beneficia sui luminis, & caloris: exempla videlicet luminosa suæ vitæ laudabilis, & opera charitatis inextinguibilis, & amoris d.

XXI.

[35] Omnes Horas canonicas, & etiam de beata Virgine, [consuetudo Horas recitandi canonicas, aliaque] cum cantu quotidie audire volebat. Etiam si eas in itinere equitando audire contingeret, nihilominus eas inter se & capellanum suum, tam de die, quam de beata Virgine, submisse dicebat. Insuper Officium mortuorum quotidie cum novem lectionibus, etiam in festis quantumcumque solemnibus, dicebat cum capellano suo. Raro accidebat, quin quotidie duas Missas audiret, & frequenter tres vel quatuor. Cum autem audivisset, quod nobilium aliqui murmurabant super hoc, quod tot Missas, tot sermones audiret: respondit, quod si in duplo de tempore poneret in ludendo ad aleas, & currendo per sylvas pro venationibus & aucupiis, nemo super his loqueretur. Aliquanto tempore in consuetudinem duxit, circa mediam noctem surgere ad Matutinas a capellanis suis & clericis in capella cantandas; ut post Matutinas rediens, ante lectum suum quietum spatium orandi haberet. Tunc, sicut familiariter dicebat, non habebat timorem, quod si tunc Dominus ei aliquam devotionem immitteret, impedimentum a supervenientibus pateretur. Et tunc tamdiu in oratione permanere volebat, quantum duraverant in ecclesia Matutinæ e.

[36] Sed cum ipsum nihilominus oporteret propter instantia negotia ad Primam surgere satis mane, [pietatis excercitia] & ex his vigiliis corpus ejus & caput maxime non modicum debilitari & gravari poterat; adquievit consilio & precibus discretorum, videlicet quod ad Matutinas surgeret tali hora, quod post modicum spatium Primam, & Missas, & Horas cæteras continue posset audire. Dum Horæ cantarentur, nolebat alicujus colloquio impediri, nisi urgeret aliqua utilitas; & tunc breviter & succincte. Sicut autem in laudem regis Josiæ præmisimus, quod fecit phase, quale ante non fuerit, nec quisquam de regibus fecit tale: sic iste solemnitates præcipuas anni, non solum Pascha, sed & ceteras festivitates devotas faciebat venerabiliter ac studiosissime celebrari; convocans ad hoc pluries in anno clericos electos & gratiose cantantes, & maxime de Bonis-Pueris f, qui in sancta congregatione Parisius morabantur: quibus in recessu denarios erogabat, illisque pro magna parte anni in studio sustentabantur.

[37] [pie ac reverenter obeundi:] Lacrymarum gratiam plurimum affectabat, & super hoc defectu confessori suo pie & humiliter conquerebatur, familiariter ei dicens, quod quando in letania dicebatur, “Ut fontem lacrymarum nobis dones”, devote dicebat: “O Domine, fontem lacrymarum non audeo postulare, sed modicæ lacrymarum stillæ mihi sufficerent ad cordis mei ariditatem & duritiam irrigandam”. Aliquando etiam confessori suo familiariter recognovit, quod quandoque Dominus in oratione aliquas lacrymas sibi dedit, quas cum sentiret per genas suaviter ad os influere, non solum cordi, sed gustui suo dulcissime sapiebant. Congregationes Religiosorum frequenter ac devotissime visitabat, & ab eis pro se & amicis suis, vivis ac defunctis, piarum orationum & Missarum suffragia humiliter, & flexis genibus, in capitulo stipulabatur. Fidelissimus erat ad orandum, & ad faciendum orari pro familiaribus suis, servientibus suis, & amicis defunctis.

XXII.

[38] Nec silendum arbitror, quam humiliter, quam catholice se habuit Rex devotus in peregrinatione, [piissima peregrinatio in Nazareth:] quam fecit de Acon in sancta ac devota civitate Nazareth g. Nam in vigilia Annunciationis Dominicæ ivit indutus ad carnem cilicio, de Sophera h, ubi ea nocte jacuerat, in Cana Galileæ i: inde in montem Thabor k, inde eadem vigilia descendit in Nazareth. Cum autem a longe locum sanctum videret, descendens de equo, flexis genibus devotissime adoravit, & sic pedes incessit, donec humiliter civitatem sacram, & pium locum Incarnationis intravit. Ea die in pane & aqua devote jejunavit, quamvis plurimum laborasset. Quam devote ibidem se habuerit, quam solemniter & gloriose fecerit celebrari Vesperas, Matutinas, Missam, & cetera, quæ ad solemnitatem tam celebrem pertinebant, testes esse possunt, qui affuerunt, de quibus nonnulli attestari veraciter, sive edere potuerunt, quod postquam Filius Dei in eodem loco de gloriosa Virgine carnem assumpsit, numquam tam solemne, tamque devotum Officium fuerit ibi factum. Ibidem devotus Rex, Missa in altari Annunciationis celebrata, sacram communionem accepit. Et domnus Odo Tusculanus Apostolicæ Sedis legatus ad majus altare ecclesiæ Missam solemnem celebravit, & sermonem devotum fecit. Ornamenta ecclesiæ pretiosissima ac devotissima Rex per omnia Catholicus habere volebat, & secundum quod variis solemnitatibus congruebat, ornamenta seu paramenta diversorum colorum habebat: & super hoc gerebat ipse curam ac sollicitudinem specialem. Præterea indulgentias a domino Papa, & ab aliis prælatis Ecclesiæ sollicite procurabat, & impetratas devote & humiliter frequentabat.

XXIII.

[39] [verbum Dei libenter audit, aliisque prædicandum curat: nautas ad confessionem hortatur:] Valde frequenter sermones audire volebat, & quando sibi bene placebant, eos optime retinebat, & aliis repetere multum gloriose sciebat. Dum in reditu peregrinationis transmarinæ per decem septimanas, vel circa, moram in mari faceret, ordinavit quod & in navi tres haberet sermones qualibet septimana. Cæterum, dum mare tranquillum erat, & navis labore & opera nautarum minime indigeret; volebat pius Rex, quod dicti nautæ sermonem specialem haberent de competente ipsis materia, scilicet de articulis fidei, & moribus, & peccatis, considerans quod hujusmodi gens audiret rarissime verbum Dei. Voluit insuper, quod nautæ prædicti singuli confiterentur sacerdotibus ad hoc electis: & ad hoc ipsemet ore suo exhortationem fecit eisdem valde salutarem & efficacem, persuadens ipsis & exprimens, quam frequenter essent in mortis periculo, propter maris discrimina repentina. Inter cætera autem dixit eis verbum notabile, & memoria dignum: videlicet, quod si interim dum unus nautarum confiteretur peccata sua, navis officio suo forsitan indigeret; “Ego, inquit Rex, libenter manum meam apponam, sive ad cordam trahendam, sive ad aliquid aliud faciendum”. Nec fuit inanis pia ipsius exhortatio. Nam nonnulli nautæ tunc fuerunt confessi, qui per annos plurimos numquam confessi fuerant.

[40] Audivit fidelis Rex, dum adhuc esset ultra mare, [bibliothecam colligit,] de quodam magno Sarracenorum soldano, qui omnia librorum genera, quæ necessaria esse poterant philosophis Sarracenis, diligenter faciebat inquiri, & sumptibus suis scribi, & in armario suo recondi; ut literati eorum librorum copiam possent habere, quoties indigerent. Considerans igitur pius Rex, quod filii tenebrarum prudentiores esse videntur filiis lucis, & erroris sui amplius zelatores quam sint filii Ecclesiæ veræ fidei Christianæ; concepit, quod revertens in Franciam omnes libros sacræ Scripturæ, quos utiles & autenticos in diversis armariis abbatiarum invenire valeret, transcribi sumptibus suis faceret, ut tam ipse quam viri litterati ac religiosi familiares sui in ipsis studere possent; ad utilitatem ipsorum, & ad ædificationem proximorum. Sicut cogitavit, ita & reversus perfecit, & locum aptum & fortem ad hoc ædificari fecit, scilicet Parisius in capellæ suæ thesauro, ubi plurima originalia tam Augustini, Ambrosii, Hieronymi, atque Gregorii, necnon & aliorum orthodoxorum Doctorum libros sedule congregavit: in quibus, quando sibi vacabat, valde libenter studebat, & aliis ad studendum libenter concedebat: maxime autem si vacare poterat ad studendum propter dormitationem diurnam, antequam prodiret in publicum, sive ad loquendum cum adventantibus, sive ad Vesperas audiendum.

[41] Potius autem volebat de novo facere libros scribi, [quam Religiosis in testamento legavit.] quam emere jam conscriptos: dicens, quod hoc modo sacrorum librorum numerus & utilitas copiosius augebatur. De his autem libris, quos, sicut diximus, fecit scribi, & quos in armario Parisius dereliquit, in suo disposuit testamento l, quod una pars esset fratrum Minorum, & altera fratrum Prædicatorum, reliqua monachorum Regalis montis, Ordinis Cisterciensis, quos ipse fundavit omnino de suo. Quando studebat in libris, & aliqui de familiaribus suis erant præsentes, qui litteras ignorabant, quod intelligebat legendo proprie & optime noverat coram illis transferre in Gallicum de Latino. Non libenter legebat in scripturis magistralibus m, sed in Sanctorum libris autenticis & probatis.

ANNOTATA.

a Quæ hic dicuntur de collatione beneficiorum, confirmari possunt ex ipsis Ludovici litteris, quas dedimus in Commentario num. 1065.

b Id de Asa dicitur 2 Paralip. 14 ℣. 6. Atha igitur vitio typothetæ aut describentium irrepsit.

c Excidit vox reducens, aut similis.

d Hæc Regis auctoritas, regnique sub ipso splendor confirmatur in Commentario num. 1145, & sæpe alibi.

e De his plura habentur in Vita secunda cap. 3,

f Collegium Bonorum puerorum erat, in quo nutriebantur pauperes studiosi Parisiis. Illis in testamento suo legavit Sanctus 60 libras Parisienses, ut invenies in Commentario prævio num. 1042. De hoc collegio plura habet Bulæus in Historia universitatis Parisiensis tom. 3, pag. 217 & seqq.

g Contigit hæc peregrinatio anno 1251, ut dictum est in Commentario num. 703. De Nazareth ita scribit Quaresmius in Elucidatione Terræ sanctæ tom. 2, pag. 816: Nazareth est parva civitas in provincia Galileæ inferioris,.. in tribu Zabulon & monte posita, & sterilibus montibus circumdata. Civitatem vocat Quaresmius, at vicus passim vocatur ab aliis, & modicus quidem vicus est hoc tempore, ut testatur P. Neret testis oculatus in Opusculo de Missionibus Societatis Jesu Orientalibus tom. 5, pag. 99, ubi adjungit unius diei itinere distare Aconeseu Ptolomaïde. Porro cum ibi fuit S. Ludovicus, ædes sacra nondum translata erat, de cujus in Dalmatiam primum, deindeque Lauretum translatione, fuse disputat laudatus Quaresmius.

h Sephoris sive Diocæsarea civitas, eodem teste pag. 852, distat quatuor milliaribus a Nazareth Ptolomaïdem versus.

i Nimirum in illam, quæ Sepher-Cana nominatur, cum viculus ille, qui Cana Galilææ sine addito dicitur, longius distet. Vide dicta nostra in S. Bartholomæo pag. 7.

k Mons Thabor distat, teste Quaresmio pag. 844 duabus leucis a Nazareth; cui consonat laudatus P. Neret pag. 110.

l Testamentum illud dedimus in Commentario, ubi hæc invenies num. 1038.

m Id est, non delectabatur methodo scholastica theologorum, quæ propter continuas disputationum tricas minus animum pascit, sed aliunde sua non caret utilitate.

* Asa

CAPUT V.
Pietas erga Dominicæ passionis instrumenta: expeditio prima contra Saracenos, gestaque in Oriente breviter perstricta: mors matris Blanchæ audita.

XXIV.

Quanta devotione fidei, & quam immensis laboribus & expensis, [Fides Sancti, ac pietas erga instrumenta Dominicæ passionis;] ac nunciorum suorum periculis obtinuerit a Constantinopolitano Imperatore … coronam a spineam Salvatoris, & partem maximam sanctæ crucis, cum aliis reliquiis multis ac plurimum pretiosis; & cum quanto gaudio procul occurrerit obviam Rex devotus ad dictas reliquias reverenter suscipiendas, necnon cum quam solemni ac devotissima processione totius cleri & populi preciosæ reliquiæ Parisius sint receptæ, ipso Rege hunc sacrum thesaurum ex una parte propriis humeris ac nudis pedibus deportante, testis est is libellus, qui diligenter super iis est confectus, de quo ad Matutinas legitur in solemnitatibus dictæ coronæ, cæterarumque reliquiarum Quas solemnitates pius Rex celebriter fieri instituit bis in anno, videlicet die anniversaria, qua Parisius receptæ sunt. Cæterum, quam mirificam, quam speciosam, ac nobilem capellam Parisius fecit fabricari, necnon quam preciosam & admirabilem thecam fieri fecit, auro, & argento, & lapidibus preciosis ornatam, ad prædictas sacras reliquias honorifice recondendas; testes esse possunt, qui Parisius prædicta diligenter viderunt. In qua capella canonicos atque capellanos instituit, & magnos redditus assignavit, sicut decebat regiam dignitatem: ut ibidem Domino in perpetuum in divino officio serviretur. Hæc omnia zelum fidei Christianæ in ipso commendant.

XXV.

[43] Præterea Rex quanto fervore fidei bis peregrinationem assumpserit transmarinam, quantosque in ea sustinuerit sumptus, [expeditio contra Saracenos prima, captivitas, liberatio;] pericula, ac labores, pene innotuit toti mundo. Sane qualiter in prima sua peregrinatione b, & post multos labores in primo adventu suo in Ægyptum sibi Dominus miraculose reddiderit Damietam; quomodo postmodum divina permissione a Sarracenis captus, quam sapienter se habuit in *.. & quamdiu fuerit in manibus eorum detentus, testes sunt qui cum ipso præsentes fuerunt. Ita quod ipsi Sarraceni eum sanctissimum, ac veracissimum, necnon sapientissimum reputabant. Denique advertendum, quod si captus fuit a Sarracenis, non est multum admirandum: sed est divino miraculo, & ipsius potentiæ, necnon sancti Regis meritis adscribendum, quod ita de facili, & satis pro modico pretio, contra spem fere omnem, ipse & fratres sui, & exercitus Christianus, fuerint satis incolumes & sani de impiorum manibus liberati. Denique non silendum est, quod quando ipse Rex captus fuit, graviter ægrotabat illa mortifera & generali infirmitate, qua maxima pars exercitus illis diebus est defuncta; ita quod de vita ipsius modicum sperabatur. Sed eo capto, providente ipso, qui diligentibus se omnia cooperari facit in bonum, soldanus per medicos suos, qui melius quam nostri noverant artem curationis infirmitatis hujus, fecit eum custodiri diligentius ac sanari; & omnia necessaria, quæcumque Rex petiisset, abundanter & curialiter ministrari. Ita quod de ipso atque de suis potuit vere dici: Et dedit eos in conspectu omnium, qui ceperant eos.

XXVI, XXVII.

[44] Igitur divina virtute liberatus, & pace seu treviis * cum Sarracenis firmatis, necnon captivis, qui tunc potuerunt haberi, [gesta deinceps in Palæstina: cura de Saracenis conversis.] reductis, venit pius Rex in Achon c: habitoque communi consilio tam cum suis, quam cum tertæ illius militibus & prælatis, dicentibus plurimis & discretis, quod si post tale infortunium rediret in Franciam, in maximo perditionis periculo dimitteret Terram sanctam, & quod essent perditi residui captivi, qui nondum adhuc fuerant liberati: Rex pietate & fidei virtute permotus consensit morari in Syria, quamdiu Domino placuisset, licet nonnulli suorum aliter suaderent. Moratus est itaque postea in Terram sanctam per annos quinque d, vel circa: nec mora sua fuit inanis, & vacua. Nam in spatio illo cum magnis sumptibus ædificavit Cæsaream muris fortissimis in circuitu civitatis. Eodem modo Joppen & Sidonem. Multa insuper posuit in ampliando & fortificando muros civitatis Achon. Licet autem labores hujus, quamvis plurimum sumptuosi, modicum effectum utilitatis Christianitati visi fuerint contulisse, credimus quod per ipsum non stetit: sed potius ex secreto & nobis ignoto Dei judicio hoc processit, & culpis aliorum hoc exigentibus potius, quam suis. Insuper in moræ illius spatio Sarraceni multi ad ipsum pro Christianitate suscipienda venerunt, quos gaudenter recipiebat, & baptizari faciebat, & in fide Christi instrui diligenter: & eos in omnibus propriis sumptibus sustentabat, & in Franciam secum adduxit, & ipsis & uxoribus ac pueris eorum, quamdiu viverent, provisionem adsignavit. Sclavos *, & multos Sarracenos, sive gentiles, de proprio emi fecit, & baptizari, & provisionem eis similiter assignavit.

XXVIII.

[45] Dum moraretur in Joppe ad instaurandos ejusdem loci muros, [Audita matris suæ morte,] venerunt rumores e de pio obitu dominæ Blanchæ illustrissimæ matris ejus. Quos cum primo dominus legatus audisset, assumpto secum Tyrensi archiepiscopo, qui tunc domini Regis sigillum portabat, placuit ei quod ego tertius essem cum eis. Accedens igitur legatus ad Regem, & nos duo cum eo, dixit quod volebat secreto in camera * sibi loqui, præsentibus nobis duobus. Attendens igitur Rex gravem legati faciem, cognovit quod aliquid triste dicere sibi vellet. Duxit itaque Vir Deo plenus legatum & nos de camera in capellam suam, quæ cameræ erat conjuncta: & clausis cameræ ostiis sedit coram altari, & nos cum eo. Tunc legatus prudenter Regi exposuit varia & magna beneficia, quæ divina bonitas sibi abundanter contulerat ab ineunte puerili ætate: inter alia autem, quod per gratiam suam sibi providerat talem matrem, quæ ipsum tam catholice instruxerat, & tam fideliter tamque prudenter tractaverat, & administraverat negotia regni sui.

[46] [pie & constanter divinæ voluntati se submittit,] Subjuncto post modicum cum singultu & lacrymis dictæ reginæ obitu tam damnoso, tamque plangendo, Rex catholicus ejulans alta voce, & in lacrymis resolutus, coram altari genua flexit, & manibus junctis, ac devotissime plorans, ait:“ Gratias ago tibi, Domine Deus, qui dilectissimam matrem ac dominam, quamdiu bonitati tuæ placuit, mihi commodasti: & nunc, Domine, per corporalem mortem eam tibi secundum tuum beneplacitum accepisti. Verum est, Domine, quod ego nuper eam super omnes mortales creaturas, prout bene meruerat, diligebam: sed ex quo beneplacitum est ante te, sit nomen Domini benedictum in secula, Amen”. Post hæc, dicta brevi commendatione a legato pro anima defunctæ, voluit Rex solus in capella remanere. Tamen recedente legato & archiepiscopo, tunc me solum secum retinuit. Sed ne immoderata tristitia gravaretur, accessi ad ipsum, prout poteram, consolandum, humiliter dicens ei, quod ad præsens satis naturæ reddiderat, quod naturæ debebat: sed jam opportunum erat, quod gratia Dei, quæ in ipso erat, redderet, quod ad rationem illuminatam per gratiam pertinebat. Quam admonitionem prudenter excepit, & effectui mancipavit. Nam mox e loco illo surrexit, & in oratorio suo secessit, ubi dicere consueverat Horas suas. Ibi me solum cum vocavit, & ex voluntate ipsius nos duo pariter diximus totum Officium mortuorum, scilicet Vesperas & Vigilias cum novem lectionibus. Et non modicum sum miratus, quod cum cor ejus esset tam diri vulneris novitate subcussum, & graviter sauciatum, non recolo quod potuerim perpendere ipsum in aliquo versu psalmi, sive in aliqua lectione, quam diceret, deficere, vel errare: sicut frequenter solet accidere humano cordi, mœstis & subitis rumoribus perturbato. Hoc ergo vere attribui virtuti divinæ gratiæ, atque constantiæ cordis ejus.

[47] Fidissimus filius extitit animæ piæ matris. Nam infinitas Missas, [ejusque animam multis precibus & Sacrificiis juvandam curat.] & multiplicium orationum devota suffragia in Religiosorum collegiis impetravit. Item & ex tunc continue coram se quotidie specialem Missam voluit celebrari; nisi diebus Dominicis, & festis præcipuis. Postmodum mansit adhuc in Terram sanctam plus quam per annum. Nam peracta instauratione murorum Joppensium, ivit ad ædificandos muros fortes in circuitu civitatis Sidoniensis. Quo facto, intellexit per plures litteras & nuntios de Francia venientes, quod post mortem matris suæ regno suo periculum maximum imminebat, tam ex parte Angliæ, quam ex parte Alemaniæ f. Unde consilio habito cum discretis, assensit ad propria remeare: relictis tamen cum domino legato multis militibus, & expensis in succursum & subsidium Terræ sanctæ. Sane cum quanta devotione & lacrymis, cum quanta benedictione & favore totius populi Acconensis, necnon militum & prælatorum, usque ad navim ab eisdem prosecutus fuerit, exprimere non possumus.

ANNOTATA.

a Hæc omnia in Commentario latius sunt exposita. Consule itaque de corona spinea § 30, de crucis parte aliisque reliquiis § 36, de capella sancta canonicisque ibidem fundatis § 37.

b Expeditio illa suscepta anno 1248, capta Damiata 1249, in manus vero Saracenorum Rex incidit 1250, ac post mensem circiter liberatus fuit. Hæc omnia ordine temporis in Commentario sunt relata.

c Achon, aliis Acon, Accon, & Ptolemaïs: Galli historici nunc passim vocant Saint Jean d'Acre; vel Acre tantum, Itali autem Acri. Nos communiori tunc nomine in Commentario usi sumus, atque Acconem vocavimus eo libentius quod id nomen urbis illius antiquissimum sit: nam Judic 1 ℣. 31 urbs in eodem Phœniciæ tractusita Accho vocatur, quam hanc ipsam esse Calmetus indubitanter affirmat. Porro præcipuum tunc erat Christianorum propugnaculum, situm ad Mare mediterraneum in Phœnicia.

d Rediit anno 1254, ita ut quatuor tantum annis ibidem substiterit, quod certum est ex gestis eodem anno in Gallia. Restaurationem oppidorum, quæ hic nominantur, ordine temporis in Commentario dedimus, uti & reditum in Franciam.

e Anno 1253. Vide de his Commentarium num. 719.

f A Guilielmo Hollandiæ comite ac Romanorum rege, cui pro Flandriæ comitissa se opposuerat Carolus regis frater. De hoc bello, paceque demum opera Ludovici conciliata, videri potest Commentarius num. 813 & seqq.

* carcere, opinor.

* i. e. induciis

* i. e. mancipia

* i. e. cubiculo

CAPUT VI.
Reditus Sancti in Franciam: periculum naufragii: profectus in virtutibus: leges contra blasphemos: modus tangendi strumosos: multiplex fidei zelus.

XXIX.

Navem igitur ascensurus, ex devotione sua fecit poni in navi Corpus Domini Jesu Christi, [Pietas Sancti, dum redit in Franciam,] pro communicandis infirmis, ac pro se ipso & suis, quando sibi expediens videretur. Et quia alii peregrini quantumcumque magni hoc facere non solebant, obtinuit super hoc a domino legato licentiam specialem. Hunc autem sacrum thesaurum in loco navis dignissimo & convenientissimo fecit poni, & preciosum tabernaculum ibi erigi, pannisque sericis & aureis operiri. Fecit insuper ibidem altare collocari, & decenter ornari, ubi quotidie divinum Officium solemniter audiebat: videlicet omnes Horas canonicas, & præter canonem, quæ pertinebant ad Missam, sacerdote & ministris sacris vestibus indutis, secundum quod congruebat diei. Diligens erat valde circa infirmos, quod haberent necessaria, secundum quod eorum infirmitas exigebat; & maxime quod confessione facta, omnia sacramenta perciperent. scilicet sacram Communionem, & Unctionem extremam. Mortuis vero debitas exequias a capellanis suis exhiberi faciebat.

XXX.

[49] Nec prætereundum, quod tertia nocte postquam a portu Achon cum eo recessimus, [atque in periculo naufragii;] aliquantulum ante diem, dum prope Cyprum essemus, navis subito impegit in rupem, sive in lingulam terræ, vel arenæ, induratam quasi in lapidem. Rupes illa, sive lingula procul protendebatur in mari. Ubi igitur auræ impulsione navis fortiter est collisa, clamantibus cunctis & ejulantibus, & vere æstimantibus quod navis esset in fundo sentinæ quassata; nautæ quasi penitus desperabant, quærentes quid agere vel qualiter se habere deberent. Rex autem catholicus fidem & spem in Deo concipiens, intellecto periculo, quasi corporis sui oblitus, necnon uxoris suæ Margaretæ reginæ, ac liberorum suorum, qui prope ipsum quasi consternati jacebant: concitus ad orationem ante altare, & coram sacro Corpore Christi, ac sanctis reliquiis devote prostatus humiliter exorabat, ut omnipotens Deus præsenti periculo subveniret. Et credere debemus, quod meritis ejus & precibus divina pietas navem, & ea, quæ in ea erant, a naufragio liberavit, cum de simili periculo vix duæ de centum navibus evasissent. Nam navis fortitudine sua, sive potius virtute divina, rupem sive lingulam illam rupit, & viam per medium sibi fecit. Nautæ igitur accenso lumine sentinam navis scrutantes, & nullam navis læsuram invevientes a, securi a periculo anchoras submiserunt, diem expectantes. Mane facto, Rex fidel plenus reversus est secreto ante altare: prostratusque, devotas gratias retulit super tanto & tam mirabili beneficio sibi & suis exhibito ab omnium Salvatore. Sacerdotes autem, qui adhuc circa altare in lectis quiescebant, excitati & videntes Regem in oratione devote prostratum, stupuerunt: sed ipse eis veritatem humiliter recognovit.

XXXI.

[50] Postquam in Franciam feliciter est reversus, quam devote ad Deum, [profectus in virtutibus post reditum.] quam juste ad subditos, quam misericorditer ad afflictos, quamque humiliter se gesserit ad seipsum, denique quantum pro viribus in omni vertutum genere proficere studuerit, testes sunt, qui ipsius conversationem diligenter viderunt, & præcipue qui conscientiæ ipsius serenitatem noverunt. Ita quod secundum judicium discretorum, quanto aurum preciosius est argento, tanto conversatio ipsius sancta & nova, quam de Terræ sanctæ itinere reportavit, conversationi pristinæ præminebat: quamvis status juventutis suæ semper bonus, & innocens, ac commendabilis multum esset.

XXXII.

[51] Præcipue autem circa cultum divinum, & exaltationem fidei Christianæ, [Leges condit contra blasphemos,] ejus intentio versabatur. Nam plurimum anxiabatur, & compatiebatur cor ejus super pestem illam generalem, quæ ab antiquo noxia occupaverat specialiter regnum suum; videlicet vitium jurationum turpium, & blasphemiarum in Dominum, & in Sanctos ipsius. Zelo igitur divino permotus, & solerter cogitans, qualiter hæc execrabilis noxa posset ad honorem Dei de regno suo radicitus extirpari, habito prius consilio diligenti cum domino Simone b sanctæ Ceciliæ presbytero Cardinali tunc apostolicæ Sedis legato in Francia; auctoritate ipsius legati & sua convocati sunt Parisius majores de regno, tam principes, quam prælati; ut super hoc damnabili vitio refrenando, vel potius destruendo apponeretur consilium & remedium salutare. Igitur a domino legato facto super hac materia sermone solemni plurimum efficace, Rex catholicus zelo sancto succensus, ore proprio fecit super hoc exhortationem devotam, & rationibus validis & apertis subnixam. Igitur de communi consilio & assensu edidit pius Rex generale statutum, quod per totum regnum servari & promulgari voluit, in hæc verba c…

XXXIII.

[52] Igitur post edictum hujusmodi publicatum quidam civis Parisiensis, [unumque gravius blasphemantem severe plectit:] conditionis mediocris, inhoneste valde jurando blasphemavit in Deum. Quem Rex justus absque misericordia cauterizari præcepit in labiis ferro candenti in peccati sui memoriam sempiternam, & ad aliorum exemplum. Super quo cum multi secundum seculum sapientes propter hoc contra Regem verbis maledicis murmurarent, audiens sæpe Rex magnus & sciens esse scriptum: Beati eritis cum maledixerint vobis homines, juxta illud: Maledicent illi, & tu benedices, dixit verbum catholicum, videlicet quod desiderabat potius simile cauterium sibi in labiis esse factum, & quoad viveret talem indecentiam sustinere, dummodo hujusmodi pernitiosum vitium de regno suo penitus tolleretur. Præterea, cum tunc temporis ipse dominus Rex quoddam opus fieri præcepisset, quod communi utilitati conferre non modicum videbatur, super quo Parisius a beneficia habentibus multas benedictiones habebat: dixit, quod majorem mercedem a Domino expectabat pro maledictionibus, quas occasione illius cauterii incurrerat, quam pro benedictionibus, quas habebat pro illo beneficio generali. Igitur Rex noster per regem Josiam congrue & merito designatur, in cujus laudem scriptum est, prout præmisimus, quod tulit abominationes impietatis, & gubernavit ad Dominum cor suum; & in diebus peccatorum corroboravit pietatem in cultum divinum.

XXXIV.

[53] Insuper ad laudem devotionis fidei ipsius pertinet, [reverentia Sancti erga locum baptismatis sui:] quod cum semel esset apud Poissiaci castrum d, quibusdam familiaribus suis gaudens & glorians dixit: quod majus bonum, & digniorem honorem, quem umquam habuerit in hoc mundo, fecerat sibi Dominus in castro illo prædicto. Mirantibus qui aderant, de quo honore hoc diceret, cum de civitate Remensi, ubi regni coronam & sacram susceperat unctionem, hæc dixisse eum potius æstimarent; subridendo respondit, quod in castro illo sacri baptismi gratiam susceperat, quod super omnes honores seu dignitates mundanas majus donum & dignitatem incomparabilem reputabat. Unde etiam cum secretas litteras alicui familiari mittebat, & ex causa aliqua volebat supprimere nomen regis, Ludovicum de Poissiaco, sive Dominum Poissiaci se vocabat: potius eligens a loco baptismatis denominari, quam ab aliqua sua civitate famosa.

XXXV.

[54] In tangendis infirmitatibus, quæ vulgo hercalæ e vocantur, [modus tangendi strumosos;] super quibus curandis Franciæ regibus f Dominus contulit gratiam singularem, pius Rex modum hunc præter reges cæteros voluit observare. Cum enim alii reges prædecessores sui tangendo solummodo locum morbi, verba g ad hoc appropriata & consueta proferrent, quæ quidem verba sancta sunt atque catholica, nec facere consuevissent aliquod signum crucis: ipse super consuetudinem aliorum hoc addidit, quod dicendo verba super locum morbi, sanctæ crucis signaculum imprimebat, ut sequens curatio virtuti crucis attribueretur potius, quam regiæ majestati.

XXXVI.

[55] Præterea verus crucis cultor signaculo sanctæ crucis tantam reverentiam exhibebat, [studium inducendi] quod quando claustrum Religiosorum transiret, & videret cruces protensas insculptas super tumulos defunctorum, transire desuper quantum poterat reformidabat. Unde in claustris & cimiteriis Religiosorum, de quibus specialius confidebat, faciebat cruces desuper tumulos ejus removeri h. Item apud quosdam Religiosos vidit ex consuetudine observari, quod quando ad Missam cantabatur, Credo in unum Deum, dum diceretur, Et homo factus est, chorus profunde & humiliter inclinabat. Quæ consuetudo placuit ei multum. Unde deinceps fecit institui & servari, tam in capella sua coram ipso, quam in ecclesiis aliis pluribus; ut ad verbum prædictum non solum inclinaretur, sed devote genua flecterentur. Similiter intellexit, quod in quibusdam monasteriis, quando in quatuor Passionibus, quæ in sacra septimana, quæ vulgo penosa vocatur, pronunciabatur: Inclinato capite emisit spiritum, vel, Expiravit i; conventus devote flexis genibus, & prostratus aliquantulum orationi studebat.

[56] [pias consuetudines.] Quod & devotus Rex postmodum in capella sua, & in pluribus ecclesiis fecit similiter observari. Unde & ad petitionem ipsius, in Ordine fratrum Prædicatorum hæc pia consuetudo approbata est, & statuta. Præterea devotioni suæ incongruum visum est, & indignum, quod imagines novæ sive Crucifixi, sive beatæ Virginis, vel aliorum Sanctorum, sicut de domo privatorum veniebant, statim sine benedictione aliqua deberent in ecclesia communiter adorari. Unde fecit in antiquis episcoporum Ordinariis diligenter inquiri, & inventa est oratio propria & devota ad benedictionem novarum imaginum pertinens, antequam adorandæ populo publicentur. Quem primum ritum pius Rex ex devotione sua postea voluit in capellæ suæ imaginibus observari. Cætera circa fervorem ac devotionem ipsius hujusmodi plurima possent scribi, sed humilitatis causa hæc, quæ dicta sunt, sufficiant. Nunc ad secundam & ultimam ipsius peregrinationem in transmarinis partibus transeamus.

ANNOTATA.

a Nihil quidem invenerunt illi, qui intus navem examinarunt: at urinatores, qui, postquam illuxerat, navem foris lustrarunt, repererunt carinam ejus non parum læsam. Relata hæc sunt in Vita secunda num. 27 & 28, apud Joinvillium vero cap. 26.

b Simon titulo sanctæ Cæciliæ Cardinalis in Galliam ab Urbano IV missus est anno 1264, ut pactum cum Carolo Regis fratre de regno Siciliæ perficeret, uti narravimus in Commentario num. 929.At leges contra blasphemos in his comitiis latæ non sunt nisi anno 1268 post consultum iteratis vicibus Clementem IV, ut probavimus § 78 contra varios, qui eas citius latas voluerunt, ac deinde mutatas.

c Post hæc verba Menardus & Chesnius notant sequentia: Desunt hæc statuta in Ms. codice, sed habentur apud Joannem Jonvillæ dominum. Verumenimvero non alia Regis statuta habet Joinvillius quam quæ Latine dedimus num. 271 & seqq.: illa autem jam anno 1254 condidit Ludovicus, recitata a nobis § 61, at statuta contra blasphemos condita sunt præsente legato sanctæ Cæciliæ, qui toto fere decennio serius legationem in Galliam suscepit. Vide itaque de his legibus § 78, ubi & alios de his errores correximus.

d De Pisciaco, Gallis Poissi, egimus § 6, ubi quoque probavimus Sanctum in hoc oppido fuisse natum.

e Ita strumas vocat a voce Gallica escroüelles.

f De hac gratia Franciæ regibus concessa pluribus disputat Peyrat in Antiquitatibus sacelliregis Franciæ lib. 2, cap. 60, ubi probabiliter existimat hunc favorem Roberto regi, filio Hugonis Capeti primum fuisse concessum, ejusque posteris continuatum. Ostendit præterea signum crucis jam a Roberto & Ludovico VI fuisse adhibitum, de quo vide Commentarium nostrum num. 284.

g Laudatus Peyratus cap. 61 testatur hæc verba a regibus adhiberi solita, cum frontem infirmi tangunt: Le roy te touche, Dieu te guerit: id est, Rex te tangit, Deus te sanat. Idem observat pag. 814 non tangi hodiedum a regibus locum affectum, uti olim fiebat, sed frontem infirmi.

h Imo curavit, ut anno 1261 in concilio Parisiensi statueretur, ne cruces sculperentur in tumulis aliisve locis, ubi poterant inhonorari, ut dictum in Commentario num. 890.

i Idem in dicto concilio, eo petente, ordinatum.

CAPUT VII.
Crux iterum assumpta: rationes expeditionis Tunetanæ: gesta in Africa: postremus Sancti morbus, & mors piissima.

XXXVII.

Siquidem audiens Rex sanctus, quod penitus esset fraudatus a spe intrandæ Religionis, [Consulto Romano Pontifice,] audiens nihilominus tot calamitates, tot desolationes, & tot crebra pericula Terræ sanctæ; aspiravit aggredi circa finem dierum suorum aliquid arduum propter Deum, a quo de facili impediri non posset. Concepit igitur cum devotione pium propositum transfretandi, ut, quantum divina gratia sibi daret, contra periculum Terræ sanctæ, quod proximum videbatur, consilium & auxilium adponeret salutare. Et tunc mirantibus cunctis, cœpit, quantum poterat, expensas restringere domus suæ. Noluit tamen subito aggredi tantum opus ex motu proprio cordis sui. Unde per secretum nuncium & discretum humiliter & devote consuluit super hoc felicis recordationis dominum Clementem a summum Pontificem: qui tamquam vir prudens in principio reformidans, diuque deliberans, tandem benigne consensit, ac pium propositum approbavit. Misit insuper ob hoc, ad petitionem ipsius Regis, legatum in Franciam, videlicet dominum Simonem b titulo sanctæ Cæciliæ presbyterum Cardinalem.

XXXVIII.

[58] Crucem igitur assumpturus, convocavit Parisius prælatorum, [crucem rursus assumit Sanctus,] principum, baronum, ac militum, cæterorumque hominum multitudinem copiosam. Quibus congregatis in unum, domino legato præsente, ipsemet Rex Catholicus coram cunctis qui aderant exhortationem fecit efficacem, & plurimum gloriosam; animans eos ad ulciscendam injuriam Salvatoris in Terra sancta tanto tempore sibi factam, & ad propriam Christianorum hæreditatem recuperandam, quæ tamdiu, peccatis nostris exigentibus, erat ab infidelibus occupata. Hæc & multa alia ad hanc materiam pertinentia pius Rex gratiosissime peroravit. Finito postmodum domini legati sermone, ipse Rex primus cum devotione multa crucem assumpsit, & tres filii ejus post ipsum, necnon comitum, & baronum, & militum multitudo; tam ii, cum quibus ipse Rex pius fuerat super hoc secreto proloquutus, quam alii, quorum corda tetigerat solus Deus.

XXXIX, XL.

[59] Assumpta itaque cruce, quam fervens, quam sollicitus extiterit in magnatibus adtrahendis ad crucem magnis muneribus & promissis, [& cum classe navigat in Sardiniam,] quam anxius atque sollicitus ad peregrinationem accelerandam, ad navigii præparationem, testes sunt, qui hujus sollicitudinis suæ participes extiterunt. Nacta igitur opportunitate, iter cum suis aggrediens c, & statuto tempore ad portum Aquarum-mortuarum perveniens, multa tædia atque mœstitias ibidem perpessus est propter deceptionem nautarum, & defectum navium, quæ statuto tempore & promisso non fuerant præparatæ: ita quod navem ascendit multo tardius d quam credebat. Cunctis itaque navibus, quæ adesse poterant commode, ante Sardiniam e, sicut condictum fuerat, congregatis, & venientibus cunctis majoribus exercitus coram Rege, habitum est commune consilium & confirmatum, quod prius irent ad expugnandum regnum Tunicii, antequam in Terram sanctam, sive in Ægyptum transirent. Rationes autem, quæ dominum Regem ad hoc plurimum induxerant, ad præsens, sicut credimus, expedit assignare, propter admirationem & murmurationem multorum; quibus potius videbatur, quod recto itinere ad succursum Terræ sanctæ transire debuisset.

XLI.

[60] Siquidem antequam dominus Rex hanc crucem ultimam assumpsisset, [ubi procerum suorum consilio ob rationes varias] multos nuncios receperat a rege Tunicii, & similiter Rex noster plures nuncios remiserat ad eumdem. Dabatur etenim sibi a fide dignis intelligi, quod dictus rex Tunicii bonam voluntatem ad fidem Christianam haberet, & valde de facili posset fieri Christianus, dummodo occasionem honorabilem inveniret; & quod salvo honore suo, & absque metu Sarracenorum suorum hoc complere valeret. Unde Rex Catholicus cum multo desiderio quandoque dicebat: “O si possem videre, quod fierem tanti filioli compater & patrinus”! Et ob hoc sub spe ista aliquando voluit se transferre versus partes Carcassonæ & Narbonæ, quasi terram suam visitaturus: ut si dicto regi Dominus inspiraret perficere, quod proposuerat de suscipiendo baptismo, huic pio operi propinquior esse posset. Hic non silendum arbitror, quod cum in ipso anno f, quo pius Rex Ludovicus debuit ultimo transfretare, rex Tunicii misisset ad eum solemnes nuntios, & in festo beati Dionysii Rex faceret quemdam Judæum famosum in ipsa ecclesia dicti beati Dionysii solemniter baptizari, ita quod Rex ipse cum multis magnatibus ipsum de sacro fonte levaret; voluit quod dicti nuncii regis Tunicii solemnitati illius baptismatis interessent. Quibus Rex vocatis, ex magno affectu duxit: “Dicite ex parte mea domino vestro regi, quod ego tam vehementer salutem animæ ipsius desidero, quod vellem esse in carcere Sarracenorum omnibus diebus vitæ meæ, ibidem claritatem solis non visurus de cetero, dum modo rex vester & gens sua ex vero corde fierent Christiani”. O vere fidelis sermo, & omni acceptione dignus! O verbum plane catholicum, perfectione fidei & charitatis refertum. Desiderabat quoque devotissime Rex Catholicus, ut Christiana fides, quæ tempore beati Augustini, & aliorum orthodoxorum Doctorum in Africa, & maxime apud Carthaginem, tam ab antiquo eleganter floruerat, nostris temporibus refloresceret, & dilataretur, ad honorem & gloriam Jesu Christi.

[61] Cogitavit itaque, quod si tantus exercitus tamque famosus apud Tunicium subito applicaret, [Tunetanum regnum prius aggredi statuit.] dictus rex Tunicii vix posset apud Sarracenos suos tam rationabilem occasionem habere suscipiendi baptismum, videlicet ut per hoc posset mortem evadere tam sui ipsius, quam eorum, qui secum vellent fieri Christiani: & sic etiam regnum suum sibi pacifice remaneret. Præterea Regi dabatur intelligi, quod si omnino prædictus rex nollet fieri Christianus, civitas Tunicii erat valde facilis ad capiendum, & per consequens tota terra. Suggerebatur insuper Regi, quod civitas illa plena erat argento, & auro, ac divitiis infinitis: utpote quæ a multis retro temporibus a nullo fuerat expugnata. Unde sperabatur quod si, Deo volente, dicta civitas a Christiano exercitu caperetur, ex thesauris ibidem inventis posset acquisitioni & restaurationi Terræ sanctæ multum efficaciter subveniri. Ceterum, cum de terra Tunicii venire soleret magnum subsidium soldano Babyloniæ tam in equitaturis *, quam in armis & bellatoribus, in gravamen & nocumentum plurimum Terræ sanctæ; crediderunt barones nostri, quod si pestifera radix illa Tunicii posset penitus extirpari, ex hoc Terræ sanctæ, & toti Christianitati utilitas maxima proveniret. Cum igitur scriptum sit, quod ubi unum propter alterum, ibi tantum alterum unum; cum via apud Tunicium proprie aggressa fuerit ad honorem Christiani nominis ampliandum, & specialiter ad Terræ sanctæ utilitatem, & faciliorem succursum, non videtur via apud Tunicium contraria voto crucis, sed potius una & eadem; utpote quoddam adminiculum & præparatio ad Terram sanctam citius & commodius restaurandam. Propter has, & quasdam alias rationes, viam apud Tunicium aggressi sunt. Quod si aliter de via illa successit, quam a fidelibus speraretur, peccatis nostris atque nobis, occulto Dei judicio, debemus potius imputare.

XLII, XLIII.

[62] Igitur navigio cum exercitu nostro satis libere, [Post aliquot victorias, morbis in exercitu grassantibus,] & quasi sine contradictione in terra Africæ implicato, inter Tunicium, & prope Carthaginem nostri fixere tentoria. Post modicum, castrum illius famosæ Carthaginis, & quidquid ad castrum pertinet, nostri viriliter & victoriose ceperunt: & ibidem multos Sarracenos occiderunt, & victualia multa, & alia exercitui necessaria sunt lucrati. Congressus quasi quotidianos cum Sarracenis, & strages hinc inde factas, & alia hujusmodi, aliis, qui melius ista noverunt scribere, derelinquo g. Circa quatuor menses mansit ibidem in tentoriis exercitus Christianus, & tam propter aëris ac terræ intemperiem, quam propter ciborum sanorum defectum, & aquæ dulcis penuriam, magna mortalitas hominum est sequuta. Itaque multi milites & nobiles comites ibidem fuere defuncti. Inter quos illustris comes Nivernensis dominus Joannes pii Regis filius est defunctus, super cujus morte pii Patris viscera non modicum sunt commota. Sed Rex constans & prudens satis cito de ipsius morte qualem potuit consolationem recepit.

XLIV.

[63] Post modicum autem in dictis castris ipsemet piæ ac præclaræ recordationis Rex, [Rex gravi infirmitate corripitur,] Deo dilectus, & hominibus gratiosus, post tot laudabilia fidei & charitatis opera, post tot laboriosos agones, quos pro fide, & Ecclesiæ dilatatione, fideliter, ac ferventer, & indefesso animo toleravit, disponente Domino, qui labores ipsius voluit feliciter consummare, & ipsi bonorum laborum suorum fructum retribuere gloriosum, febre continua infirmatus lecto decubuit, & invalescente morbo omnia ecclesiastica Sacramenta christianissime & devotissime suscepit sana mente & integro intellectu. Ita quod cum ipsi Sacramentum extremæ Unctionis exhiberemus, & dicerentur septem psalmi cum letania, ipse in psalmis versus dicebat, & in letania Sanctos nominans, eorum suffragia devotissime invocabat. Cum autem jam signis evidentibus appropinquaret ad finem, de nullo erat sollicitus, nisi de iis, quæ ad solum Deum & exaltationem fidei Christianæ proprie pertinebant; ita quod cum jam non nisi submisse & cum gravamine loqui posset, nobis adstantibus, & ad verba ejus aurem adhibentibus, Vir Deo plenus, & vere Catholicus dicebat: “Pro Deo studeamus, quomodo fides Catholica possit apud Tunicium prædicari & plantari. O quis esset idoneus, ut mitteretur ibi ad prædicandum”! Et nominabat quemdam fratrem Ordinis Prædicatorum, qui alias illic iverat, & regi Tunicii notus erat. Ecce qualiter verus Dei cultor, & fidei Christianæ constans zelator beatam vitam suam in confessione veræ fidei consummavit.

[64] Cum autem virtus corporis ejus atque sermonis paulatim deficeret, [qua summa cum pietate animam creatori reddit.] non cessabat tamen Sanctorum sibi devotorum, sicut eniti loquendo poterat, suffragia postulare: maxime autem beati Dionysii specialis patroni regni sui. Unde in statu illo cum quodam susurro ipsum pluries replicantem audivimus finem illius orationis, quæ de beato Dionysio canitur, scilicet: “Tribue nobis quæsumus, Domine, prospera mundi pro amore tuo despicere, & nulla ejus adversa formidare”. Et hæc verba multotiens iterabat. Similiter principium orationis de sancto Jacobo Apostolo: “Esto, Domine, plebis tuæ sanctificator & custos” pluries replicabat, & de aliis Sanctis devotam memoriam faciebat. Ad extremam igitur horam veniens Christi Servus, super stratum cinere respersum in modum crucis recubans, felicem spiritum reddidit Creatori; ea scilicet hora, qua Dei Filius pro mundi vita in cruce moriens expiravit. Sane super obitu tam christiano, tamque felici, & pium est flere, & pium est gaudere. Pium quidem & congruum est flere pro jactura & dissolutione universalis matris Ecclesiæ, cujus erat devotissimus cultor, & indefessus defensor. Specialiter autem plangendum & dolendum toti Francorum regno, cui merito tanto & tam excellenti Principe erat singulariter gloriandum. Sed nihilominus si rationem vis doloris admittat, gaudendum potius quam dolendum, tum propter modum Christianissimum mortis ejus, tum quia de ipso certa ab omnibus vitam ipsius gloriosam & actus sanctissimos agnoscentibus spes habetur, quod jam de temporalis regni cura sit translatus ad cælestis regni jocundam curiam, quæ curæ terrestris extat penitus aliena, ubi cum electis Dei regnans in perpetuum, beata requie perfruitur sine fine. Migravit autem ad Dominum in crastino beati Bartholomæi apostoli circa Nonam, anno Domini millesimo ducentisimo septuagesimo.

ANNOTATA.

a Clementem IV. Vide de his § 76, in quo etiam exposuimus, quæ pertinent ad crucem anno 1267 sumptam.

b Fuerat jam ibi legatus ab anno 1264 in negotio regni Siciliæ, quod ad finem erat perductum, neque etiam tum ex Gallia discesserat. At Clemens anno 1267 novam ei legationem attribuit ad finem hic memoratum. Litteras ejus hac de re exhibet Martenius tom. 2 Anecdotorum col. 472.

c Mense Martio anni 1270. Consule Commentarium num. 1066 & seqq.

d Ipsis nimirum Julii Kalendis; ut dictum num. 1081.

e Acta hæc sunt in Sardinia, ubi ad octiduum fere substitit classis regia, mense Julio anni 1270, ut probatum in Commentario num. 1092 & seqq., ubi rationes quoque mutatæ expeditionis utcumque auximus.

f Id est, anno non integro ante transfretationem, sicut exposuimus in Commentario num. 1029, quem consule.

g Relata hæc sunt in Commentario § 85.

* i. e. equis

CAPUT VIII.
Carnes Sancti cum intestinis in Siciliam, ossa vero in Galliam translata: sepultura, miracula, fama sanctitis toto orbe diffusa.

XLV, XLVI.

Nec prætermittendum, quod cum beati Regis spiritus exiret de corpore, [Adventus regis Siciliæ, cujus consilio ossa Sancti servantur in castris;] hora illa, & quasi momento eodem illustris rex Siciliæ, gloriosi Regis Franciæ frater, ordinatione di vina ad portum applicuit, & castra nostrorum intravit. Super cujus adventu jocundo corda nostrorum, quæ ex obitu pii Regis erant graviter sauciata, non modicum consolata fuerunt, & ex tam potenti succursu lætitia grandis ipsis adcrevit. Similiter ex præsentia tam victoriosi principis, tamque famosi, Sarracenorum corda, quæ de morte sancti Regis animari poterant, & lætari, non modicum crufficiata * fuerunt. Ossa sacra corporis ejus ex voluntate domini Regis novi Philippi debuimus nos, & quidam alii ad hoc electi, statim post obitum ejus in Franciam reportare: videlicet in ecclesia beati Dionysii, ubi elegerat sepulturam, si in terra Christianitati nondum adquisita ipsum, Domino disponente, decedere eveniret. Sed postea habito cum rege Siciliæ consilio, ut vidimus, retinuit secum sacras reliquias dominus rex Philippus: confidens quod ex meritis sancti Patris Dominus in bonum promoveret exercitum, & ab infortuniis conservaret a.

XLVII.

[66] Tamen carnes corporis ejus excoctas, & ab ossibus separatas, [carnes vero cum intestinis in Siciliam transferuntur, ubi mox inclarescunt miraculis: ossa] nec non cor & intestina ipsius petiit & impetravit devotus rex Siciliæ a nepote suo rege Philippo. Qui suscipiens sanctas reliquias, honorifice fecit eas in Siciliam deportari, & prope Paternum b in nobili quadam & cathedrali abbatia præcepit recondi, cum valde solemni atque devota processione totius cleri ac populi terræ illius. Quando de Tunicio redeuntes, & Paternum * transeuntes, dictam abbatiam vere nobilem ac pulcherrimam visitavimus, audivimus a pluribus fide dignis, quod postquam sacræ reliquiæ ibi fuere reconditæ, multa miracula ibidem cooperante Domino acciderunt. Denique cum quanto honore, devotione, ac reverentia suscepta sunt ossa ejus, quæ devotissimus ipsius filius illustris rex Philippus in reditu suo de Tunicio secum ubique deferri devotissime faciebat: cum quanto desiderio ac devotione tam clerus, quam nobiles, & populorum innumera multitudo cum solemnibus ac devotis processionibus undique concurrerent ad videndum, seu tangendum loculum, in quo preciosæ ejus reliquiæ portabantur, cum dominus rex transitum faceret tam per Siciliam & Calabriam, quam per sacram urbem Romanam, & apud Viterbium, ubi tunc domini Cardinales moram ad eligendum summum Pontificem faciebant, nec non per Bononiam, & civitates alias Lombardiæ, testes sunt, qui tunc aderant cum domino rege præsentes c.

XLVIII, XLIX, L.

[67] Quod si per alienas terras ossium sacrorum reliquiæ transeuntes cum tot & tantis honoribus ac piis processionibus sunt a fidelibus populis prosecutæ; quis enarrare sufficiat, quando rex illustris cum pii Patris ossibus sanctis Franciæ regnum intravit, [in Galliam delata: sepultura: miracula.] & per civitates & castra regni sui transivit, cum quam devotis ac lacrimosis processionibus clerus ac Religiosi sibi reverenter occurrerent, ac prout dignum erat pie susciperent, atque devotissime prosequerentur, cum innumera atque devota frequentia populorum? Postremo apud sanctum Dionysium in Francia venientes, ubi, prout dictum est, sanctus Rex suam elegerat sepulturam, congregata prælatorum, & baronum, ac Religiosorum multitudine magna, sacrosancta ossa ipsius sepulturæ venerabiliter tradiderunt, juxta patrem suum regem piissimum Ludovicum, præsente domino ejusdem filio rege Philippo; qui tamquam optimi patris optimus filius fidelissime ac devotissime sibi semper astitit in vita pariter & in morte. Sepultus est autem anno Domini MCCLXXI, die Veneris ante Pentecosten. Sepultis igitur ossibus sacro-sanctis divina non defuere magnalia, sed mox mirificavit Dominus Sanctum suum. Nam cooperante Christi potentia, & exigentibus meritis sancti Regis, super ipsius tumulum plurima contigere miracula, quæ ex mandato domini abbatis sancti Dionysii fideliter sunt conscripta, & prout dicitur diligenter probata, ad sanctissimi Viri merita declaranda, & ad Dei omnipotentis gloriam & honorem, qui in Sanctis suis semper est mirabilis. Ipsi gloria & imperium in secula seculorum. Amen.

LI.

[68] Demum, ut finis hujus Operis libelli principio coaptetur, [Eximia virtutum ac sanctitatis fama,] vere & digne memoria nostri Josiæ, Regis videlicet, propter prædictæ sanctæ conversationis ipsius merita, nec non & felicis mortis ejus magnalia, in compositione odoris facta opus pigmentarii, & in omni ore quasi mel indulcabitur, & ut musica in convivio vini. Memoria quippe laudabilis vitæ & conversationis ipsius compositioni odoris operis pigmentarii merito propter … gratiam suavissimæ famæ ejus: quæ quoad procul absentes, & qui eum corporailter non viderunt, longe lateque per orbem universum dilatata est & respersa. Ita quod vere dicere potuerit: “Christi bonus odor sumus in omni loco”: & quod tota domus universalis Ecclesiæ, imo & totius orbis, impleta sit ex ejus odore unguenti. Non enim credo, quod a multis temporibus retro-actis aliqua persona vivens extiterit, cujus fama & actus egregii magis repleverint totum mundum d. Ita quod de eodem dici possit: “Unguentum effusum nomen tuum”. Et sicut in laude Mardochei dicitur: “Fama nominis ejus crescebat quotidie:” imo sicut de rege Salomone dicitur: Vincebat famam virtutibus suis” ita quod vix medietas sapientiæ ejus atque virtutum a referentibus enarretur. Sequitur: “Et in omni ore quasi mel indulcorabitur”. Hoc quoad præsentes, & circa ipsum conversantes, qui opera ejus sancta frequenter, & de prope conspicere meruerunt, & quasi mel in ore probare & gustare laudabilem vitam ejus. Mellita enim erat & dulcissima ejus conversatio, sicut mel quanto amplius masticatur, tanto sapit dulcius, & vehementius efficit ad amorem.

[69] [sensusque familiarium ipsius de sancto Rege,] Quod autem in fine subditur: “Et quasi musica in convivio vini” spectat ad ipsius familiares & consiliarios, & præcipue, qui cordis ejus arcana intima cognoverunt, qui ipsum gratiosissime loquentem toties audierunt, tam in secretis consiliis, quam in amicabilibus dulcium collocutionum suarum sermonibus; & maxime quibus cordis sui secretas ac pias affectiones, & sancta desideria familiariter revelabat: quod erat plane & suavis musica ad audiendum, & ut vini convivium ad jocunde gustandum. Ita quod de ipso dici potuit, quod in laude Heliæ dicitur: “Beati qui te audierunt, & amicitia tua decorati sunt”. Et quod regina Saba de Salomone admirans protulit: “Beati, inquit, viri, & beati servi tui, qui stant coram facie tua semper, & qui audiunt sapientiam tuam”. Sicitaque fuit Josias noster quasi odor pigmentorum fragrans per famam suavissimam, quantum ad procul absentes; quasi mel in ore, quantum ad præsentes, qui sanctam ipsius conversationem probando gustaverunt: & quasi musica in convivio vini, quoad speciales amicos, qui secreta sapientiæ ejus atque virtutum audientes, quasi experti sunt musicam melodiosam, & velut vini convivium delicatum.

LII.

[70] Igitur post tot & tanta præconiorum præmissa magnalia, [quem auctor canonizatione dignum judicat.] quid aliud restare videtur, nisi ut Josiæ nostri memoria tam odorifera, tam mellita, tamque melodiosa in Ecclesia Dei, prout dignum est, perpetua perseveret? Videlicet ut in memoria æterna stabiliatur Justus noster: & deinceps Justi hujus memoria sit cum laudibus sollemnibus & devotis: ac ut dilecti Deo & hominibus memoria sit omnium seculorum, & similem illum faciat in gloria & honore Sanctorum suorum ille, qui in Sanctis suis semper est gloriosus & superexaltatus in secula seculorum. Amen.

ANNOTATA.

a Hæc omnia pertractata sunt in Commentario § 87.

b Legendum opinor Palermum, qua voce auctor Panormum designaverit a voce Gallica Palerme vel Italica Palermo. Nam abbatia, ad quam carnes cum intestinis delatæ sunt, in Sicilia prope Panormum sita est in oppido modico, quod Latine Mons-regalis, vulgo Monreale, nominatur. Evecta erat hæc abbatia ad dignitatem archiepiscopalem a Lucio III summo Pontifice, cujus litteras recitat Rocchus Pirrus in Sicilia sacratom. 1, a pag. 408. Cathedralis quidem vocatur abbatia, quæ metropolitica vocari poterat, sed eadem voce non raro utitur laudatus Pirrus. Ceterum quo modo reliquiæ ibidem sint conditæ, dictum est in Commentario § 87, ubi quoque de miraculis actum.

c Totum iter Philippi regis cum sacris ossibus dedimus § 88: sepulturam quoque & miracula ibidem narravimus.

d Probantur hæc elogiis auctorum contemporaneorum, quæ dedimus in Commentario § 89.

* forte cruciata

* i. e. Panormum

APPENDIX VITÆ PRIMÆ
Auctore Guilielmo Carnotensi ex editione Menardi & Chesnii.

Ludovicus Francorum rex, prope Tunetum in Africa (S.)

BHL Number: 5036

A. Guilielmo Carnotensi.

PRÆFATIO.

[Laudato S. Ludovico,] Mirabilis in altis Dominus mirabilia circa nos nostris temporibus operari non desinit: innovans signa, & mutans mirabilia his diebus. Nam Sol novus ortus in partibus occiduis, ac per orbem diffundens sui radios luminis & caloris, nec in meridiano occumbens, in ipso occasu non tepuit: sed fornacem fervoris & lucis in operibus ardens custodivit, & dulce lumen & delectabile sanis dereliquit. Siquidem possumus per Solem illum particulariter intelligere Solem lucentem inter seculi principes & rectores mundi, & velut Solem inter sidera fulgentem: illum scilicet recolendæ ac præclaræ memoriæ Regem Franciæ Ludovicum, qui in Occidente exortus, orbem terræ luminosæ vitæ suæ illustrans radiis, tandem in partibus Affricanis occumbens, sicut Sol in meridie calore viget, & radiis suis offuscat oculos: sic effulsit moriens, ardens fervore fidei & amoris divini, & lucens omnibus mentibus operum sanctitate, & post occasum lucere non desinens miraculorum evidentium claritate.

[2] Licet autem ad honorem & gloriam Conditoris, ad ipsius commendationem gloriosi Regis, [se quædam scripturum a Gaufrido omissa, monet auctor.] & ejusdem testimonium sanctitatis satis sufficere videtur odor sanctissimæ famæ ejus ubique per orbem diffusus; ac ea quæ sanctæ memoriæ pater noster, totius religionis speculum, frater Gaufridus de Bello-Loco, Ordinis Prædicatorum, ejus confessor, & conscius secretorum, circa finem vitæ suæ ad mandatum domini Papæ Gregorii a, sicut patuit, propria manu subscripsit, & scripta reliquit ipsi domino Pontifici destinanda: quia tamen de quibusdam aliis dignis memoria, quæ gessit in vita, tam in prosperitate regiminis, quam in adversitate carceris, & in angustia suæ mortis, aliqua sunt vel dimissa penitus, vel omissa; ac de miraculis, quæ circa ejus sepulchrum, & alias ad divinæ laudis cumulum, & meritorum ipsius Regis declarationem accidisse noscuntur, de iis pauca recolligere studui, & præsumpsi adjicere stilo brevi b.

ANNOTATA.

a Litteras, quibus id mandavit Gregorius, dedimus in Commentario § 1.

b De auctoritate hujus scriptoris egimus dicto § 1.

CAPUT I.
Morum honestas, & modestia; pietas erga instrumenta Passionis Dominicæ, & in die Veneris sancto.

[Morum Sancti suavitas;] Scripsit autem sic in suæ narrationis exordio memoratus pater, assumens illud verbum pro themate, quod scribitur in Ecclesiastico: Memoria Josiæ in compositione odoris facta est opus pigmentarii. In omni ore quasi mel indulcabitur, & ut musica in convivio vini: nomen Josiæ ipsi Regi nostro tam ratione, quam imitatione consimilis actionis convenienter adaptans. Et recte, sicut de illo Josia scribitur in figura, sic illi comparari potest Regis nostri dulcis memoria: odori scilicet pigmentarii operis, dulcedini mellis, & harmoniæ musicæ instrumentalis; tamquam suavis in corde, in ore, & in aëre. Propter tria, quæ fuisse leguntur in ipso Rege, fama scilicet ejus celebris virtutis fragrans, quæ vincit omnem odorem: suavitas modestæ & sanctæ conversationis, quæ excedit omnem corporalem dulcedinem: studium divini honoris & laudis, quod superat omnem cantilenam & secularem melodiam. Ut autem de aliis satis dictum sufficiat, hujus Regis nostri non solum erant dulcia & delectabilia cunctis sane audientibus & intuentibus gestus ejus, actus, & verba, scilicet & sanctitatem redolentia, & ad devotionem excitantia corda multa.

[4] [verborum honestas & efficacia:] Hanc enim specialem gratiam virtus ei divina contulerat, quod, sicut pluries est expertum, multorum ad eum venientium & magnorum commotos animos & turbatos aspectus ejus & affatus serenatos protinus redderet & quietos. Multi etiam, qui inter alios præcellere religione videbantur, viso eo vel audito, plurimum ædificati redibant. Et quanto evidentius humilem & sanctam conversationem ejus agnoverant, tanto amplius illustrari seipsos a in conspectu & respectu minus se religiosos, minusque perfectos & humiles judicabant. Mores enim ejus, actus, & gestus, non solum regales, sed etiam regulares, nihil seculare aut vanum penitus sapiebant. Denique non facile dictu, quam dulcia faucibus ejus divina semper fuerint eloquia. Nam & ipsius divinæ laudis præconia non solum super mel ejus ori, sed super omnia delectabilia ejus influebant auribus atque cordi. Cantilenas etenim vanas seculatium, & inanes fabulas histrionum abominans & detestans, & instrumentorum musicorum oblectamenta recusans, in quibus delectari solent plerique nobilium; filios suos ac familiares ab hujusmodi arcebat ineptiis. Vehementer affectus, ac totus intentus divinis laudibus & canticis; in illis etiam suave sonantis Ecclesiæ vocibus plurimum delectatus: ut cum illo Ecclesiæ Doctore egregio possim glorianter sic asserere de seipso: “Laudes tuæ, Domine, suspenderunt planitiem cordis mei ad te, ne raperetur per maria turpis præda volatilibus” b.

[5] Porro cum quanta honorificentia & reverentia Salvatoris, cum quanta frequentia ac devotione plebis, solemnitates c illas, quas instituerat in capella sua Regia: (nam sacrosanctæ coronæ Domini in crastino S. Laurentii, quæ in tota Senonum provincia celebratur, aliam; sanctarum aliam reliquiarum in crastino S. Michaëlis archangeli celebrari fecit annuatim) quam solemniter ac reverenter pretiosum illud lignum crucis Dominicæ, [festivitates ad honoranda Passionis instrumenta geminas quotannis celebrat;] sacrosanctam ejus coronam spineam d, ac venerandum ferrum lanceæ, quod latus Dominicum perforavit, auro & gemmis preciosissimis adornata processionaliter ac publice deportari fecerit in singulis solemnitatibus antedictis; prælatis, & Religiosis, cum clero, capis indutis sericis, laudes divinas altissime decantantibus; ipso pio Rege cum suis magnatibus humiliter subsequente, ac universo populo devote sacras ipsas reliquias adorante; etsi vellem, non valerem, nec sufficerem explicare. Et has quidem solemnitates ipse Rex pius tam in absentia, quam in præsentia celebrari voluit, etiam dum peregre ageret ultra mare: juste & religiose considerans & affectans, ut in illis, in quibus ab infidelibus Judæis inhonoratus fuerat Dominus Majestatis, honoraretur præcipue a fidelibus & devotis; & secundum ignominiam, quam pro nobis sustinuerat, vituperatus & illusus, multiplicaretur gloria laudis ejus.

[6] Cæterum, silere non debeo quæ pius Rex die sancta Parasceves annis singulis agere consuevit. [ac, præter alia pretatis exercitia, in die Veneris sancto] Post Matutinas siquidem ante diem coram ipso more debito decantatas, post orationem brevem, cum silentio ad cameram * suam veniens, ibique solus remanens, cum uno capellano suo totum ex ordine Psalterium cum omni attentione & devotione perlegendo complebat: nec lectum intrans aut dormiens, post paululum circa solis ortum, nudus pedes, in humili habitu, paucis eum ex suis comitantibus, per lutosas & lapidosas vias civitatem aut villam, in qua erat, perambulans, intrabat ecclesias, & orabat, eleemosynario subsequente, & eleemosynas omnibus pauperibus effundente: & ipse etiam Rex multos denarios propria manu dabat e. Deinde fatigatus supra modum ad domum rediens, post paululum sermonem publicum, in quo tota Dominicæ Passionis recitabatur series congregato populo, devotissime audiebat: postmodum Dominicum Officium cum omni devotione celebrari solemniter faciebat.

[7] Verum, quam reverenter & humiliter ad crucem adorandam venire consueverat, [crucem magna cum humilitate honorat.] non facile explicarem. Nam a sede vel loco suo veniens, nudus pedes, discooperto capite, & collo nudato, in semicciis f & humili habitu, quasi pauperrimus a longe procedens, genibus suis flexis, liberis suis ipsum simili habitu subsequentibus, crucem g Dominicam sic humiliter adorabat, quod adstantes & aspernentes plurimos ad compunctionis & devotionis lacrymas excitabat. Sicque, peracto servitio, Rex Christianissimus ad mensam tenuissimam panis & aquæ simplicis accedebat. Ecce qualiter Rex devotus diem ipsam a media nocte inchoans, in vigiliis multis, in labore, fatigatione, in jejunio & fame, in elemosynarum largitione, in orationibus & divinis laudibus totaliter expendebat. Sic etiam totum tempus reliquum vitæ suæ divinis obsequiis, & operibus pietatis dedicare studuit; ut cunctis, majoribus scilicet & minoribus, speculum & exemplar relinqueret totius sanctimoniæ & virtutis. Nam recte dicitur:

Regis ad exemplum totus componitur orbis. Et sicut Moysi dictum est a Domino: Inspice & fac secundum exemplar, quod tibi in monte monstratum est h; sic unicuique nostrum quid agendum sit indicitur & ostenditur in istius mentis altitudine, hoc est, in excellentia dignitatis & nobilitatis hujus Regis inclyti, in evidentia bonitatis, & eminentia vitæ ejus.

ANNOTATA.

a Sensus hic minus est perfectus. Fortasse scripserit auctor, Ipsius & suipsius in conspectu.

b Hæc omnia variis locis refert Vita secunda.

c De his solemnitatibus agit Vita secunda num. 43, ubi tres quotannis fuisse dicuntur. Forte duas præcipuas recenset hic auctor.

d Qua occasione, & quomodi spineam Domini coronam, aliaque Dominicæ Passionis instrumenta piissimus Rex acceperit, Parisiosque detulerit, dictum est in Commentario § 30, & 36.

e De hac pietate Sancti die Veneris sancto agit Vita secunda num. 41, & rursum num. 87.

f Semiccia, forte legendum semicinctia; nam semiccia non invenio. Verum, quidquid sit de lectione, significantur hac voce vestes, quæ totum corpus non tegunt, ut colligitur ex sensu, quænam hæ essent, indicat Vita secunda num. 41.

g Quandoquidem hæretici calumniari solent Catholicos propter honorem cruci habitum: lubet pauca notare de veneratione sacrosanctæ cruci exhiberi solita. Apud Labbeum tom. 7 Conciliorum col. 235 inchoatur apologia Christianorum contra Judæos, quam composuit Leontius Neapoleos in Cypro episcopus, quamque prælegerunt Patres concilii Nicæni 2; in hac autem, refutans calumnias Judæorum, (imo & futurorum nostri temporis hæreticorum) qui mentiebantur crucem, aliasque imagines a Christianis adorari veluti deos, gemina similitudine venerationem cruci præstari consuetam sic explicat: Et sicut is, qui jussionem imperatoris suscepit, & salutavit sigillum, non lutum adoravit, aut chartam, aut plumbum, sed imperatori adorationem & cultum impendit: ita & nos Christianorum pueri figuram crucis adorantes, non naturam ligni adoramus; sed signum & annulum & characterem Christi: eum aspicientes, per eum illum, qui in eo crucifixus est, salutamus & adoramus. Et sicut pueri proprii patris cujusdam, qui peregre profectus est ad tempus ab illis, multo erga eum affectu ex anima flagrantes, sive virgam ejus in domo videant, sive sedem, sive chlamydem; hæc cum lacrymis deosculantes amplectuntur; & non illa adorant, sed patrem desiderant & honorant: ita & nos omnes fideles, ut virgam Christi, crucem adoramus. Plura ibidem lector inveniet.

h Habentur hæc verba Deuter. 25 ℣. 40.

* id est cubiculum

CAPUT II.
Pie, prudenter, & fortiter in carcere gesta: eximium charitatis exemplum.

[Pia in carcere excercitia:] Verum, quia per hujus pietatis ac devotionis obsequia, & alia plurima charitatis & misericordiæ opera acceptus erat Deo, sicut legitur de Tobia, necesse erat ut tentatio probaret eum, & probatum ostenderet manifeste, sicut examinatur aurum & argentum in fornace. Unde non est omnino tegendum silentio, quod cum captus fuisset ab hostibus in Ægypto, quamdiu detentus est in carcere, numquam a solita devotione & divina laude cessavit. Nam quantumcumque in illo gravis ergastulo carceris artaretur, divinum tamen officium secundum morem Parisiensis ecclesiæ, Matutinas scilicet, & Horas canonicas tam de die, quam de beata Virgine, & totum officium Missæ absque Sacramenti consecratione, assidue cum uno presbytero fratre Prædicatore, qui sciebat Arabicum, me adjuncto sibi tunc temporis clerico suo, ipsis etiam Sarracenis custodibus ejus audientibus, jugiter exsolvebat devoto corde & ore, horis competentibus: habens ibi breviarum capellæ suæ, quod ei Sarraceni post captionem ejus pro exenio * præsentaverant, & missale.

[9] Quam prudenter vero, quam fideliter, quam constanter se gesserit in omnibus erga ipsos Sarracenos importune & improbe ipsum aggredientes & impugnantes, [prudentia ibidem & constantia:] exactionibus atque minis, non est meæ facultatis evolvere: licet fere semper præsens affuerim ei ubique. Hæc tamen possum veraciter & generaliter causa brevitatis asserere, quod in omnibus factis honestissime se habuit, prudentissime in responsis, in tractandis fidelissime & cautissime, securissimeque in negandis. In omnibus quidem oppressionibus constantissimus erat semper, ipsis etiam majoribus coram mirantibus admiratis, & dicentibus ipsi Regi ad importabiles exactiones eorum inflexibiliter se habenti: De hoc supra modum miramur, quod vos, quem prisionem * nostrum & sclavum * reputabamus, talem in vinculis invenimus: & tales etiam nos reputatis, ac si nos in carcere teneretis. Nequaquam enim consensisset eis reddi Damiatam, si eam potuissent retinere tunc temporis Christiani. Prius enim illuc miserat, & sibi relatum inde fuerat, quod si obsiderent eam Sarraceni, non poterant contra tanti robur exercitus tunc defendi. Sed nec propter duras eorum oppositiones & comminationes aliquantulum flecti potuit, vel induci, ut aliquid promitteret, concederet, aut juraret, quod in aliquod Christianitatis detrimentum cederet, aut suæ constantiæ læsionem, mirantibus cunctis, qui aderant, magnatibus, etiam Christianis, qualiter tam securus, tam imperterritus erat, cum ipsi non modicum terrerentur. Ipse quidem tamquam vir justus in Domino confidebat, & ideo non timebat, juxta illud Sapientis: “Justus quasi leo confidens absque terrore erit”.

[10] Hoc insuper maximum gratiæ & virtutis indicium ostendit in eo præcipue Rex virtutum, [Saraceni, occiso soldano, coram Rege mitescunt,] quod cum post initas & concessas trevias * inter soldanum & Regem, conventiones habitas & firmatas deliberatione nostrorum, quadam die Dominica in sero præsente patriarcha Jerosolymitano bonæ memoriæ Roberto a, quem de Damiata Rex venire fecerat pro consilio habendo, cum multis aliis magnatibus Christianis; in crastino mane majores admirati Babiloniorum, confœderati ad invicem, soldanum suum sedentem ad prandium per quosdam familiares suos fecissent interfici, & sicut canem mortuum & fœtidum projici super terram; statim ejectis custodibus, qui Regem & suos servabant, & jam ipsis absque custodia existentibus, & nihil aliud expectantibus nisi gladium seu mortem: intraverunt subito quidam de interfectoribus cum quibusdam de majoribus admiratis, & principalibus actoribus hujus necis, quasi leones vel ursi rabidi, truculentis animis & cruentis manibus, adhuc etiam de tam nova nece fumantibus, & de recenter effuso sanguine, brachiis erectis: qui statim ad aspectum gloriosi Regis, omni pristina feritate deposita, quasi agni mansueti vultibus, ac demissis ad terram capitibus, ac manibus adorantes, & eum salutantes, dixerunt: Ne timeatis, Domine, sed securi sitis. Nec de facto isto multum vos convenit admirari. Sic enim fieri oportebat. Faciatis quod vestrum est celeriter juxta conventiones habitas, & cito eritis liberati. Quod & sic factum est.

[11] [eumque cum magnatibus libertati restituunt.] Nam post diem tertium b facta est liberatio Regis & suorum magnatum valde celebris & solemnis, Domino exercituum sic mirabiliter ordinante: ut qui paulo ante dominum suum infidelem soldanum, tam pomposum, & in superbiam de nostra subjectione elatum, tam viliter interfecerant, & projecerant tamquam putridum & immundum; captivum Regem, & humilem, suum adversarium, & Christi fidelem, tam honorabiliter redderent liberatum omnino. Sic enim per Sapientem prædictum fuerat: “Justus de angustia liberatus est, & tradetur impius pro eo”. Liberati postmodum fuerunt ex hac causa generaliter, quotquot inveniri potuerunt captivi in omni terra Ægypti, etiam ab antiquis temporibus ubicumque detenti c. Inter quos magister Hospitalis Jerosolim., qui detentus fuerat in carcere, & alii multi fuerunt liberati, & libertati pristinæ restituti. Et hoc quidem non absque miraculo virtutis divinæ, & meritis ipsius Regis adscribendum est, quod tam faciliter & pro modico tot & tanti viri de manibus iniquorum infidelium liberati sunt incolumes atque securi. Postmodum ipsi Sarraceni inter se gementes, & pœnitentiam agentes, dixerunt quibusdam ex nostris, quod nesciebant tunc temporis quid faciebant. Et vere sic erat. Nam sicut in Isaia legitur: Immiserat Dominus in medio eorum spiritum vertiginis, & errare fecit Ægyptium in omni opere suo, sicut errat ebrius & amens d.

[12] [Illustre Regiæ charitatis exemplum in sepeliendis Sidone occisis.] Illud etiam non silendum, quod humilitatem & fervorem fidei Regis ipsius commendat plurimum, quod cum veniens Sidonem audisset de Christianis illuc missis ab eo, qui civitatem ipsam reædificare incœperant, interfectis ibidem a Damascenorum exercitu, quod multa corpora atque membra eorum jacebant in littore penitus insepulta; accessit ad locum Rex pius antequam cibum sumeret, una cum venerabili patre bonæ memoriæ domino Odone Tusculano episcopo, apostolicæ Sedis legato. Et cum alii, qui aderant, quasi … quamdam abominationem & horrorem haberent levandi corpora, & truncata membra & jam quasi semiputrida contrectandi, sive etiam ossa tangendi; ipse magnanimus & devotus Rex, quasi nihil abominationis hujus aut sentiens, & a mane usque ad meridiem ibidem, ac si esset in sella aromatica, conversans, propriis manibus ipsa etiam intestina & horrida membra Christianorum, quos vere martyres reputabat, sic benigne levabat a terra, sic dolenter contrectans & colligens ponebat in vasculis, ad locum sepulturæ, quem prope castra parari fecerat, deportanda; quod omnes qui aderant, & quamplures, qui præ abominatione fugerunt, mirabantur humilitatem & magnanimitatem ipsius. Sicque nullo omnino vel minutissimo osse relicto, quidquid inventum est traditum est honorifice, cum exsequiarum celebratione solemni, ecclesiasticæ sepulturæ. Ut plane de ipsis possit intelligi illud Psalm.: “Custodit Dominus omnia ossa eorum, unum ex iis e non conteretur”. Et illud etiam Sapientis: Corpora Sanctorum in pace sepulta sunt, & vivent nomina eorum in æternum f.

ANNOTATA.

a Hunc patriarcham Guidonem vocat Cangius in Observationibus pag. 62, citans Albericum, qui ad annum 1241 affirmat Guidonem episcopum Namnetensem factum esse patriarcham Hierosolymitanum. Chaizius quoque tom. 1, pag. 535 Guidonem nominat, addens tamen a quibusdam Robertum vocari. Verum, aut Guido præcesserit Robertum, citoque defunctus fuerit, aut in nomine erraverit Albericus, nisi utrumque Patriarcha nomen habuerit. Nam non modo hic auctor, qui illum aliquot annis novit, Robertum nominat: sed etiam Continuator Tyrii apud Martenium tom. 5 Collectionis amplissimæ col. 729, gesta referens anni 1244, Robertum vocat, & col. 735 de morte ejus sic habet: Die VIII Junii (anni 1254) obiit Robertus patriarcha Hierosolymitanus. Octogenarium fere fuisse anno 1250, ait Joinvillius cap. 15, ubi plura de eo. Videri item potest Papebrochius noster in Chronologia patriarcharum Hierosolymitanorum ante tom. III Maii pag. 55.

b Id est die 6 Maii, seu postridie Ascensionis Domini, ut habet Joinvillius num. 149. Itaque 2 Maii occisus est soldanus, die sequenti pacta renovata, & 6 Maii exsecutioni mandata.

c De captivis hisce, quos contra pactum detinuerant Ægyptii, Regis cura paulatim liberatis, egimus in Commentario § 55, 56, & 57.

d Verba Isaiæ, quæ luxata sunt, ita leguntur cap. 19 ℣. 14: Dominus miscuit in medio ejus spiritum vertiginis: & errare fecerunt Ægyptium in omni opere suo, sicut errat ebrius & vomens.

e Psal. 33 ℣. 21 legitur: Unum ex his.

f Eccli. 44 ℣. 14: Corpora ipsorum in pace sepulta sunt, & nomen eorum vivit in generationem & generationem. Ceterum in Commentario num. 727 hoc factum quoque narravimus, quodegregie celebrat Vita secunda num. 108.

* i. e. munere

* i. e. captivum

* i. e. mancipium

* i. e. inducias

CAPUT III.
Misericordia erga afflictos; prophetiæ donum; cura alienæ salutis; ecclesiasticos & religiosos in pace servandi studium; reverentia erga summum Pontificem.

[Servum ægrotantem invisit,] Ad hoc ipse Rex spiritu pietatis adeo plenus erat, quod ad infirmos in extremis etiam laborantes, licet dissuaderent ei plurimi propter periculum, causa charitativæ visitationis libenter accedens, verba piæ consolationis, & salutis consilia valde necessaria eis dabat. Accidit autem semel apud Mensoriam * in Ægypto, quod cum ego, qui clericus ejus eram, quemdam ipsius famulum & cubicularium, virum bonum, & specialiter ei familiarem, nomine Gaugelmum, in exercitu visitassem, sic morti propinquum, quod credebatur instanter spiritum exhalare, & ab ipso redirem, dixit mihi: “Expecto quod veniat dominus meus Rex sanctus, nec ab isto recedam seculo donec viderim, & locutus ei fuerim, & post cito decedam”: quod & sic accidit. Nam post paulum Rex accessit ad visitandum eum, de quo pauci sperabant, eique consolationem piæ visitationis & adlocutionis impendit. Quo recedente, antequam ad suum venisset regale *, nunciatum est ei verissime Gaugelmum expirasse.

[14] [vitam alicujus monasticam prædicit,] Cæterum, mores hominum, & eventus rerum sic aliquando probavit; non humana, sed divina revelatione cognovit pluries, & quandoque prædixit. Quæ tamen propter occupationes varias a meæ tenuitatis memoria exciderunt. Hoc autem fideliter possum adserere, quod accidit de meipso. Cum semel nobis duobus, videlicet fratri Gaufrido bonæ memoriæ, & mihi tunc existenti in seculo, cui unam pinguem thesaurariam a contulerat Rex de novo, de hoc familiariter loqueretur; præter alia sermonem ad fratrem illum de me ipso convertens: “Hic, ait, dominus Guillelmus ludet modo de sua ista thesauraria per quinque annos, vel sex, & post religionem intrabit”. Hoc autem tunc, sicut non proposueram, non consensi; sed quod prædixit veracissime rei exitus comprobavit. Nam post quintum & dimidium annum completum, Ordinem fratrum Prædicatorum, in quo sum, per gratiam, licet indignus, intravi, sicut in spiritu præviderat ac prædixerat Rex devotus. Nec tunc recordabar verbi, quod dixerat, sed postmodum occurrit mihi memoriæ quod audivi.

[15] [peccatores a flagitiis,] Non solum autem in regni regimine de corporum aut rerum corporalium custodia, prout ad regale spectat officium, diebus ac noctibus invigilans, sollicitus erat & anxius, ut omnes quasi pupillam oculi conservaret: sed de salute etiam animarum ultra quam credi possit pia usurpatione permotus, sic de ipsa curabat attente, quod etiam quodammodo regale sacerdotium, aut sacerdotale regimen videretur pariter exercere. Multos enim valde insolentes nobiles, & rapinis subjectorum pauperum inhiantes ab iis regia potestate compescens; quamplures alios flagitiosos & lascivos suis secretis exhortationibus ad emendatioris vitæ fructum efficaciter inducebat: necnon & aliquos præpotentes & nobiles, qui diu concubinas tenuerant, eas ad unius regiæ monitionis præceptum ac consilium penitus abjecisse; & ex his aliquem vel aliquos, quas prius concubinas habuerant, domicellas b inferioris generis, duxisse postmodum.

[16] [& mulierem nobilem a vanitate abducit,] Præ ipsius itaque reverentia majestatis, aut etiam honestatis, verebantur omnes tam majores quam minores, in habitu vel ornatu notabili seu pomposo coram ipso, vel apud ipsum accedere, ne confusionem reciperent, non honorem, si coram tam humili & honorato Rege comparerent aliquatenus fastuose. Accidit autem semel in quodam parlamento Regis, quamdam dominam ornatam non modicum curiose, post peractum negotium suum in curia, cameram Regis intrasse cum non multis; & hoc innotuerat ipsi Regi. Fuerat enim secundum seculum … aut falsum secularium consilium, & vanam corporis pulcritudinem formosa plurimum & famosa. Concipiens autem in animo Rex totus Deo devotus, quod de salute sua ei familiariter loqueretur, vocavit fratrem Gaufridum, qui præsens ibi aderat, dicens ei: “Volo quod sitis mecum, & audiatis quæ dicere propono tali dominæ, quæ præsens est hic, & quærit personaliter mihi loqui”. Auditis igitur, & expeditis quæ dicere voluit ipsi, domina sola remanente cum Rege & fratre prædicto, sic ait Rex: “O Domina, volo vobis unum ad memoriam reducere de nostra salute. Olim dictum est vos pulchram fuisse dominam, sed quod olim fuit jam transiit, sicut scitis. Potestis ergo perpendere, quod illa pulchritudo vana & inutilis erat, quæ cita evanuit sicut flos, qui statim emarcuit, & non durat; nec eam revocare potestis quantacumque cura aut diligentia. Providendum est a vobis de alia pulchritudine non corporis, sed animæ, adquirenda, per quam Creatori nostro placere possitis; & ea, quæ in transacto decore acta sunt negligentius, compensare”. Hæc audiens prædicta Domina, patienter accepit. Postmodum in melius mutata, humilius & honestius se habere curavit.

[17] Ipse autem totius honestatis & modestiæ speculum, [ecclesiasticorum & religiosorum paci consulit,] honestos & modestos viros plurimum diligebat, & ad suam familiaritatem vocabat: liberos suos, propinquos, & familiares nobiles, qui secum erant, in his verbis salutaribus erudiens, & exemplis. Cæterum, Rex ipse pacificus, tamquam pacis ac Religionis amator præcipuus, paci, ac reformationi, & conservationi ecclesiarum & monasteriorum omnium regni sui, totis insudabat affectibus: provocando sedare discordias, molestias & injurias propulsando, quas pluries sunt expertæ quamplures tam cathedrales quam aliæ conventuales ecclesiæ. Insuper & monasteria præclara quamplurima, specialiter Cluniacense cum membris suis, Majoris monasterii c Turonensis, sancti Dionysii, sancti Benedicti Floriacensis d, necnon Cisterciense, cum multis aliis, quibus ipse in suis necessitatibus, dissentionibus, vel oppressionibus, tamquam pius pater & patronus indefessus affuit, & a multis incommodis conservavit. Pressuras etiam, & necessitates, ac negotia Religiosorum pauperum, quodam speciali ac tenerrimo amplectebatur affectu, tamquam pater pauperum: fovens & sustinens eos beneficiis & auxiliis opportunis.

[18] Sane, quam reverenter & humiliter erga sacrosanctam Romanam Ecclesiam semper se habuit, [Pontificis mandatis reverenter obedit, inquisitores juvat] quam devote & obedienter rescripta & mandata Apostolica consuetus erat suscipere, quam obedienter & efficaciter sicut verus filius obedientiæ adimplere; norunt illi, qui ei familiarius adhærebant. Ipse enim negotia matris Ecclesiæ plus quam propria reputans, ea totis affectibus promovere curabat. Inquisitores etiam hæreticorum pro negotio fidei & Ecclesiæ laborantes, quandocumque recurrebant ad ipsum, recipiebat dulciter & benigne; diligenter eos audiens, & celeriter expediens cum omni gratia & favore, postpositis aliis quantumcumque arduis negotiis, asserens negotium fidei debere omnibus aliis anteponi.

ANNOTATA.

a Dignitas ecclesiastica est illorum, quibus incumbit cura custodiendi thesauros ecclesiæ.

b Id est, uxores legitimo matrimonio junctas, sed quæ cum liberis suis non eodem gaudebantjure, quo gaudent quæ pari cum marito sunt nobilitate.

c Majusmonasterium, vulgo Mairmoutier, in diœcesi Turonensi situm est ad ripam Ligeris. Sammarthani tom. 4 Galliæ Christianæ pag. 589 illud a S. Martino conditum tradunt, Ordinique S. Benedicti deinde aggregatum.

d Floriacense S. Benedicti cœnobium, vulgo Fleury, aut S. Benoist sur Loire, in diœcesi Aurelianensi constitutum est, de quo plura vide apud laudatos Sammarthanos pag. 405. Reliqua jam sæpe memorata sunt.

* Massoram

* i. e. tentorium

CAPUT IV.
Consuetudines pravæ, usuræ Judæorum, & duella sublata: Sancti in regendo auctoritas & justitia; sobrietas rigidaque jejunia; eleemosynæ, variaque charitatis ac humilitatis exercitia.

[Consuetudines pravas abrogat, Judæorum usuras tollit,] Consuetudines siquidem iniquas & pravas quantumcumque longævas, si commode poterant, aboleri, & exactiones indebitas amoveri jubebat a, præposituras suas malens cum aliquo pecuniæ vel redituum detrimento comitti bonis & fide dignis personis, quam vendi cum augmento suo, vel lucro; nullum emolumentum suum aut lucrum reputans cum detrimento justitiæ, vel populi nocumento. Judæos autem Deo & hominibus odibiles abominabatur in tantum, quod eos videre non poterat, nec aliquid de bonis eorum in usus suos converti volebat: asserens se nolle eorum retinere venenum, nec eos exercere usuras; sed in ministeriis aut in mercationibus licitis victum suum adquirere, sicut in aliis regionibus fieri consuevit. Cum autem in contrarium suaderent ei plures de consiliariis suis, asserentes quod populus vivere non poterat sine mutuo, nec terræ excoli, nec ministeria vel mercimonia exerceri: & melius esse dicebant ac tolerabilius, quod Judæi, qui jam damnati sunt, hujus damnationis exercerent officium, quam aliqui Christiani, qui ex hac occasione etiam majoribus usuris populum opprimebant: ad hæc ipse tamquam vir Catholicus respondebat: “De Christianis, inquiens, fœnerantibus, & usuris eorum, ad prælatos ecclesiæ pertinere videtur. Ad me vere pertinet de Judæis, qui jugo servitutis mihi subjecti sunt; ne scilicet per usuras Christianos opprimant, & sub umbra protectionis meæ talia permittatur ut exerceant, & veneno suo inficiant terram meam. Faciant ipsi prælati quod ad ipsos spectat de suis subditis Christianis, & ego volo facere quod ad me pertinet de Judæis. Dimittant usuras, aut omnes exeant de terra mea b, ne eorum sordibus amplius inquinetur”.

[20] [bonaque eorum usuris parta dominis restitui, aut piis operibus applicari curat:] Bona insuper eorum etsi capi faciebat cum eis aliquando, non tamen animo retinendi; sed ut illis, a quibus ea per usurarum pravitatem extorserant, restituerentur; receptis probationibus legitimis eorumdem, super quæ diligentes inquisitores & providos deputabat; ponens in eorum manibus illa bona, ut libere possent illa restituere per seipsos. Si quid autem erat residuum, quod probari non posset, aut inveniri, cui vel quibus deberet restitui, illud cum dispensatione Ecclesiæ c in pios usus & ecclesias erogabat. Licet autem in omnibus de reddenda justitia promptus esset ac sollicitus, juste quod justum erat totis affectionibus exequendo; vigorem tamen justitiæ misericordiæ lenitate temperans, plerumque ad ea, quæ superexaltabant judicium, ex innata sibi clementia non modicum pronus erat, veritatem nullatenus deserendo, sciens quod scriptum est: Misericordia & veritas custodiunt regem, & firmatur clementia thronus ejus.

[21] Monomachiam, quæ bellum dicitur, vel duellum, [duella vetat, sine personarum exceptione flagitiosos punit.] convocato discretorum & jurisperitorum concilio ex diversis regni partibus, congregavit d, intellecto per eos, quod sine peccato mortali exerceri non poterat, cum non videatur esse justitia, sed potius tentatio sit in Deum, de dominio suo penitus exterminari decrevit: ordinante, vel modo alio juri consono … & probandi, per testes scilicet & instrumenta, vel etiam rationes, secundum quod juris ordo exigit. In majoribus autem excessibus, in quibus absque divina offensa locum non debebat habere remissio, non remissum, sed rigidum & inflexibilem, quantacumque esset persona, quæ deliquerat, se efficaciter exhibebat. Quod si etiam esset persona de familia e, excessum aut delictum ejus severius quam de extraneo vindicare curabat. De prædictis siquidem in multis certis casibus possent exempla specialiter adsignari: sed hæc causa brevitatis omittimus, ne possent aliqui viventes aut mortui tali recitatione notari.

[22] Fideles & discretos viros bonæ conversationis & famæ, [Sancti amor proborum virorum, auctoritas virtute parta,] & maxime mundas manus habentes a muneribus, cum summa diligentia exquirebat, tales ballivos & seneschallos instituens: & ex eis, postquam bene suas baillivias diutius rexerant, familiares suos & consiliarios faciebat. Acceptores munerum, & pauperum oppressores quasi quamdam pestem refugiens, si quando in officiis erant, aut bailliviis, amovebat. Denique mirabantur plurimi, & ex eo quidam malivoli murmurabant, quod unus homo tam humilis, tam quietus, nec robustus corpore, nec severus in opere, sic pacifice dominari poterat super tantum regnum, super tot & tantos principes, tam potentes: maxime cum nec multum aliquibus esset affabilis, aut in muneribus liberalis. Sed hoc adscribendum est non potentiæ temporali, sed divinæ virtuti; non severæ tyrannidi, sed regali mansuetudini, & charitati, & fidelitati devoti populi, qui præ cæteris specialem quamdam & innatam dilectionem ad dominum naturalem habere noscitur, nec timore deprimente, sed amore potius dominante regnatur.

[23] Siquidem de abstinentiis & frugalitate ejus sic arbitror generaliter consulendum, [parcus ciborum usus, humilitatis charitatisque] quod ab omni re, in qua vel carnaliter, vel temporaliter delectari poterat, aliquam sibi abstinentiam indicebat: in iis omnibus animo suo quamdam necessitatem & violentiam inferendo. De ipso etiam cibo suo, qui ultra primum ei adponebatur, & quo libentius vescebatur, solitus erat sibimet partem, vel totum quandoque subtrahere, & alicui e pauperibus ex more quotidie coram ipso comedentibus elargiri. Unde semel contigit, quod cum scutellam plenam offis pinguibus, quibus libenter vescebatur, quas propriis manibus scissas posuerat in scutella, uni ex illis pauperibus miserabili & infirmo misisset, & ille cum manibus ulcerosis & immundis jam partem comedisset ex eis, nec amplius vellet comedere, petens quod amoverentur omnino: hæc videns Rex inclytus, ex innata sibi humilitatis virtute petiit illud pauperis residuum, in quod sordidas manus intinxerat, sibi dari, dicens: Reddite mihi offas meas. Et mirantibus cunctis, quantumcumque animus abhorreret, cœpit tamen ex eis sic sapide sic libenter comedere, ac si nullus eas penitus contigisset. Cæterum adfuerunt qui viderunt sex fide digni, quod in monasterio suo Regalis-montis cuidam leproso scienter Rex humilis lavavit pedes, & eos more solito diligenter extergens, osculatus est humiliter & devote.

[24] [erga pauperes opera,] Illud etiam non prætermittendum est silentio, quod cum semel lotioni hujusmodi se dedisset, venit ad quemdam ex illis pauperibus qui ad hoc vocati erant, & cœpit ei lavare pedes flexis genibus more solito. Quem cum pauper ille non agnosceret esse Regem, petiit ab eo simplicitate sua, ut iterum digitos pedum, ubi plures latebant immunditiæ, sibi lavaret interius & mundaret. Quod licet adstantes mirarentur, & minarentur pauperi ei, qui ausus fuerat rem talem a Rege petere; pius Rex tunc petitionem ejus clementer admittens, benigne executus est humilitatis officium, insertis digitis suis inter digitos pedum ejus, lavans & tergens, ac demum subjungens osculum caritatis.

[25] [jejunia rigida,] Sane jejunia adeo districte servabat; quod in infirmitate etiam ea nullatenus volebat infringere. Unde in ultima ægritudine, qua decessit, die Sabbati jus gallinæ, quod sibi adponebatur de consilio medicorum, gustare noluit; quia super hæc confessoris sui, qui tunc forsitan aberat, specialem licentiam non habebat. Præter alia etiam privata jejunia, de quibus memoratus frater Gaufridus latius disserit, quædam supererogare consuevit. Jejunabat enim semper per totum Adventum in cibo quadragesimali, & illis sacris diebus, qui sunt ab Ascensione Domini usque ad Pentecosten. In omnibus etiam Apostolorum vigiliis, licet in quibusdam earum non jejunaretur in Paris., vel in alia diœcesi, in qua erat: ad sui excusationem de hoc sibi loquentibus prætendendo, quod de Carnotensi diœcesi oriundus existebat, in qua hujusmodi vigiliæ jejunantur.

[26] [ingentes] Inter cætera quidem pietatis & misericordiæ opera, quibus totus quasi inundans quidam charitatis fluvius affluebat, eleemosynas ejus, quas enarrat omnis ecclesia Sanctorum, silere non debeo: hoc generaliter adserens, nullum genus pauperum in suam devenisse notitiam, quod in aliquo suæ largitionis aut subventionis beneficium non sentiret. Hoc etiam specialiter subjungere volui, quod ingruente caristia f, largius se in eleemosynis effundebat, mittens per diversa loca pecuniam erogandam ubique: maxime abundantius dari præcipiens, ubi plurimos assidue percipiebat reditus & proventus. Unde cum caristia quædam in partibus Normaniæ contigisset, adeo copiosam illuc pecuniam erogandam pauperibus destinavit; quod sicut inde solet afferri Parisius thesaurus redituum in ferratis doliis & quadrigis, sic vice versa de Parisius illuc in similibus vasis & vehiculis pro distribuenda eleemosyna denarii portabantur. Dignum enim esse judicabat & justum, ut ubi metebat assidue, ibi necessitatis tempore seminaret; & quod. sicut scriptum est, splendidum in panibus benedicerent labia multorum. Sperabat etiam, quod de benedictionum semine gloriosam retributionis æternæ benedictionem in extrema colligeret messione.

[27] Illud etiam silere non debeo, quod semel accidit, [eleemosynæ,] me præsente. Cum enim domum Dei maxima multitudine propter infirmorum quotidie confluentium … g assidue, propter angustiam decumbentium multum in ædificiis necessariis cum magnis sumptibus augmentasset: venit ad eum magister domus, & petiit ab eo aliquam eleemosynam, maxime cum in anno illo magnum vini defectum sustinerent in domo. Quod audiens Vir pietate plenus, ex abundantia pii cordis abundanter tribuens, accersito cambellano suo, jussit eidem domui pro vino & aliis, sibi tunc necessariis, mille libras Paris. statim dari. Quod admirans ille magister, vix credidit, donec Rex verbum ita repetiit: “Date, inquiens, pauperibus domus Dei Parisius mille libras”. Satis enim magnum reputasset ei beneficium, si tantum centum libras illa vice pro eleemosyna reportasset.

[28] Circa etiam tempus illud in castris h tribus suis insigniis tres domos hospitales pauperum cum magnis sumptibus & amplis ædificiis in brevi construxit, [& fundationes.] & reditus assignavit. Domum fratrum Prædicatorum Compend., ecclesiam fratrum Minorum Parisius totam, & alia ibidem ædificia cum magno sumptu. Insuper & dormitorium cum refectorio fratrum Prædicatorum Parisius ædificavit. Tunc temporis, & in brevi sperans, & confidens de summi misericordia Largitoris, quod per hanc domus Dei ædificationem, & alia pietatis opera, post dissolutionem domus propriæ corporalis, domum non manufactam acciperet æternam in cœlis.

ANNOTATA.

a Exempla suis locis in Commentario relata sunt.

b Varias leges Sancti contra Judæos dedimus in Commentario: at illa præ ceteris huc spectat, quam in Palæstina condidit, ut omnes Judæi artibus mechanicis vitam tolerarent, vel regnoexcederent, ut diximus num. 723.

c Consule Commentarium num. 830.

d Mendum haud dubie est, totaque hæc periodus luxata non parum est. Constat tamen de re, quam relatam vide in Commentario num. 883 & seqq.

e Id est, ex domesticis Regis, de quorum punitione exempla in Commentario allata sunt locis variis: non pauca etiam habet Vita secunda cap. 14.

f Id est, penuria seu caritate cibariorum.

g Hic rursum voces quædam exciderunt. Porro de beneficiis huic valetudinario Parisiensi præstitis aliqua sunt commemorata in Commentario num. 880.

h In oppidis tribus munitis: Compendii, opinor, Pontisaræ, & Vernonii: nam tria illa valetudinaria construxit eodem fere tempore, quo reliqua mox adjuncta. De omnibus vide Gaufridum num. 29, & assignatum ibi in notis Commentarium.

CAPUT V.
Morbus Sancti supremus, & mors piissima: revelatio de morte ipsius.

[Studium fidei propagandæ] Adveniente igitur tempore, quo post finem certaminis, cursus metam, curam regiminis gloriosam, Rex transire debuit ad supernum regnum, incomparabilem coronam accepturus pro mercede laboris; quantum fuit in fidei firmitate perfectus, in charitate fervidus, in spei sublimitate percipiendi præmii elevatus: demum in ipsa extrema, qua gravissime laboravit, ægritudine usque ad exitum vitæ manifeste claruit, sicut plane disseruit frater Gaufridus sæpe memoratus, qui affuit; & ego similiter, qui præsens astiti in infirmitate & morte. Quantum enim ad fidem pertinet, cujus totis visceribus zelabat augmentum, revera sicut granum sinapis quanto amplius teritur, tanto magis fervet & redolet: sic hic Vir totus in fide fixus, & totus in spiritum absorptus, quanto magis erat malleis adversitatis pariter & infirmitatis adtritus, eo plus fervorem enitens in se perfectum fidei declarabat; nolens de aliqua re carnali vel seculari verbum admittere: sed solum spiritualibus intendebat, invitans suos, & excitans, prout eniti possent, de propagatione fidei & multiplicatione in illis Africanis partibus cogitare.

[30] [& pietas Sancti] Charitatis etiam incensæ & accensæ interius ostendit ardorem, quem nec aquæ multæ tribulationis aut ægritudinis corporalis potuerant extinguere, sed potius accendere videbantur. Nam sicut de Domino Salvatore legitur, quod factus in agonia prolixius orabat; sic Vir sanctus in extremis agonizans, cœpit orare prolixe: & inter alia orationum suffragia, cum Sanctos familiares invocabat, illam collectam dicere, quæ de beato apostolo Jacobo Majore cantatur: “Esto, Domine, plebi tuæ sanctificator & custos”, in quodam suavi susurro replicans; & ardorem charitatis, quam de salute populi tam spirituali quam temporali gerebat in corde, tam dulciter & benigne depromens, ac si diceret: Domine, jam satis est, quod huc usque certavi, quod hactenus in tuo servitio totis affectibus laboravi, quod commissum mihi populum tuum ac regnum ea, qua potui, sedulitate servavi. Nunc autem ex eo, quo, tua disponente clementia, evocatus ad te corporaliter eos amplius custodire nequeo; te deprecor, te exoro, esto eis Domine sanctificator animarum, & custos corporum: tuæ eos pietati commendo.

[31] [in supremo morbo,] Cæterum, quamvis corporaliter plurimarum molestiarum premeretur angustiis, sponte tamen elevabatur in spem desideratæ mercedis. Nocte enim præcedente fuerat auditus sic dicere in Gallico; Nous irons en Jerusalem a. Totus enim cælestibus inhians, totum habens spiritum immersum in supernis, suspirabat assidue ad illam cælestem Jerusalem, quæ est visio veræ pacis. Denique circa horam Tertiam b, cum jam usum loquendi quasi totaliter amisisset, aspiciebat tamen adstantes sibi familiares, quasi subridens valde dulciter, & suspirans. Et cum inter Tertiam & Sextam visus esset quasi dormiens per spacium dimidiæ horæ quiescere, tunc aperiens oculos, & elevans ad cœlum vultu sereno protulit hæc verba Psalmistæ: “Introibo in domum tuam, adorabo ad templum sanctum tuum, & confitebor nomini tuo”. Hoc enim sicut credimus, vere dicere poterat, quod desideraverat, quod expectaverat, quod sperabat introire, scilicet in domo Dei, in potentias Domini, & apparere in conspectu Dei non vacuus, sed holocausta deferens medullata. Se enim & suos cum incensæ charitatis affectu devotus obtulerat, & ideo poterat illud dicere cum Psalmista: “Introibo in domum tuam in holocaustis”.

[32] Ad ultimum vero, prius omnibus ad se pertinentibus regio more dispositis, [quo piissime moritur.] susceptisque devotissime omnibus ecclesiasticis Sacramentis, die crastina beati Bartholomæi circa horam nonam diem clausit extremum, felicem reddens animam Creatori: illa scilicet hora diei, qua Salvator noster pro mundi vita moriens expiravit. Ab illa siquidem hora, usque dum ad hoc, quod parari debuit corpus ejus, ut separarentur ossa a carne, intuentibus adparebat sic speciosus ac graciosus in facie, ac si plene vivus esset & sanus; & quasi subridens aliquantulum videbatur. Porro lamentationes & luctus fidelium, ac planctus & ululatus pauperum prætermitto; cum de ipso gaudendum sit potius, quam dolendum. Sic igitur Sol & decus regum, ac principum orbis terræ in partibus meridianis, & in meridie fœcundæ charitatis occubuit; ut ad illum, qui pascit & cubat in meridie, perveniret. Sic Rex inclytus de temporalis regni servitute transivit, ut pro certo creditur & speratur, ad regnum felicitatis æternæ. Sic fidelis Servus & prudens super familiam Domini constitutus cum multiplicato talento de labore in requiem, de statu mœroris in gaudium Domini sui meruit intrare securus.

[33] Ad decus igitur & gloriam Regis regum, & ad declarationem meritorum & sanctitatis Regis nostri prædicti, [Visio piæ matronæ oblata] post ejus obitum divina non defuere miracula, tam ad ejus sepulcrum quam alibi: quorum plurima vel per negligentiam non scripta, vel non examinata plenius seu probata; aliqua vero ex iis, quæ verissime examinata sunt, & luce clarius comprobata, conscripsimus, quæ inferius duximus annotanda. Non longe post felicem obitum illustrissimi Regis nostri, cum nondum super hoc essent propalati rumores, quædam matrona Parisius fide & honestate laudabilis, & ad ipsum Regem devota plurimum, cujus vir ipsi Regi familiaris extiterat, talem visionem vidit in somnis. Videbatur ei quod Rex ipse cappa c superindutus purpurea, qua veste non consueverat a longis retro temporibus indui, capellam suam Regiam Paris. a dextro latere splendidus & gloriosus magna circumstantium intrabat concomitante caterva: & accedens præ aliis ad altare propius, inclinabat junctis manibus super illud, ac si Domino sacrificium offerret in eo. Deinde post paululum vertebat se versus chorum, habens vultum valde splendidum & serenum. Aliquantulum remotius in dextera parte chori versus altare stabat quidam alius in habitu consimili, sed non ita splendidus, verso vultu ad altare, & junctis manibus quasi orans. Cernebantur autem ipsi duo splendidiores omnibus apparentes, & stantes plurimi mirabantur super hoc. Sicque ipsa visio disparuit.

[34] Ipsa autem die veniens de domo Regis ad domum propriam vir prædictus, [de obitu S. Ludovici.] tristis & dolens projecit se super lectulum, lamentans & ejulans fletu magno, Unde cum uxor sua ab eo causam tanti fletus inquireret, aperuit ei novam tristitiam, quam recenter audierat de morte domini Regis sui, & filii ejus Joannis comitis Nivernensis. Recolens itaque prædicta matrona, & recogitans postmodum visionem, eam mihi quasi spiritualiter consolata narravit. Ex quo plenius intelligi potest, illud acceptabile sacrificium sibi fuisse divinitus monstratum, quod pius Rex addens super illud memorabile sacrificium Abrahæ, non solum de proprio filio tam sibi dilecto, sed etiam in odorem suavitatis obtulit de seipso; illius etiam imitando vestigia Regis summi, qui semetipsum immaculatum semel pro peccatoribus obtulit Deo Patri.

ANNOTATA.

a Id est, ibimus Hierosolymam.

b Tertiam intellige ab ortu solis, seu horam, qua Tertiæ recitantur: nec alio modo sexta deinde & nona intelligenda.

c Cappa seu capa, Gallis chape, pallii species erat, qua quidem semper usus erat Ludovicus: at non ex colore purpureo.

CAPUT VI.
Miracula quædam facta anno 1271.

[Cæca apud sepulcrum visu donata,] Ipsa die, qua preciosum corpus apud S. Dionysium est sepultum, ibidem quædam matrona de Sagiensi a diocesi visum oculorum, quem dudum quasi totaliter amiserat, recuperasse refertur. Et hoc vidisse se dicunt aliqui fide digni; & præcipue magister Guillelmus de Matiscone canonicus Parisiensis, qui se adserit vidisse. Et multa alia tam ipsa die quam alias contigerunt ibidem miracula circa variis infirmitatibus laborantes, quæ in publicam notitiam non venerunt.

[36] [surdus & mutus a nativite ibidem utrumque sensum consecutus,] Contigit etiam non multo post, quod quidam adolescens circiter XXV annorum, de ultimis finibus Burgundiæ, surdus & mutus a nativitate, qui per XVI annos vel circa in quodam castro nobilis viri Domini Joannis Cabilonensis b, quod vocatur Orgelestum, conversatus fuerat & nutritus, & jam per annum vel circiter in domo ejusdem nobilis in coquina ejus servierat, prout poterat, non audiens nec loquens, sed solummodo signis utens, ita quod fere tota familia signa ejus noverat, & per signa suam voluntatem & motum animi tam ipse aliis, quam alii sibi totaliter ostendebant: comperto per signa, quod apud sepulcrum gloriosi Regis Franciæ Ludovici fiebant miracula, virtute operante divina, adjunxit se quibusdam peditibus venientibus c Parisius; deinde perrexit ad sanctum Dionysium, & in loco sepulcri Regii plorans & ejulans, orationem, qualem potuit, non oris, sed cordis, cum gemitibus & suspiriis aliquamdiu fudit. Tandem virtute divina, & gloriosi Regis meritis, ob cujus devotionem venerat, apertæ sunt aures ejus, & solutum est vinculum linguæ ejus, & loquebatur recte. Statim enim cœpit ibidem loqui d, non lingua materna, sed recte Gallicana; ac si fuisset natus in ipsa villa S. Dionysii, & continue conversatus. Unde multis in admirationem versum est, ac stuporem. Et cum ab eo quæreretur in Gallico a quibusdam, quos ex visu noverat, non ex nomine: Quomodo vocor ego? respondebat in Gallico: Vous avez nom mes amis. Quar d'aultre nom ne sai-je riens e. Narrabat etiam, quod numquam tantum terrorem habuerit in vita sua, sicut quando campanas ecclesiæ sonantes audivit. Timebat ne tota ecclesia corrueret super eum. Nam tunc primum audire cœpit. Unde stupor & tremor potens eum invasit. Hæc narrant tam præcedentes nobiles, quam & multi alii, qui eum a multo tempore cognoverunt f. Et multa alia divinæ pietatis beneficia infirmis variis, meritis ipsius ibidem collata fuisse creduntur, quæ nondum in publicam notitiam devenerunt.

[37] Accidit insuper circa tempus illud, quod quidam clericus de Britannia bene notus episcopo Macloviensi g, [clericus, implorata Sancti ope, ex gravi morbo restitutus,] & aliis fide dignis, dum per civitatem Carnotensem transitum faceret, gravi infirmitate correptus corporis lecto decubuit; & invalescente ægritudine diuturna, cum de vita ejus desperaretur omnino, & jam appropinquasset ad mortem, ad quorumdam piam suggestionem divinæ pietatis cœpit flagitare succursum, & pii Regis Ludovici auxilium invocare: vovens & promittens, si Dominus sospitatem ei conferret, se confestim ipsius Regis visitare sepulcrum. Quo facto, statim sensit divinam adesse virtutem, & cœpit totaliter convalescere. Qui in crastino surgens, & gaudens, iter propositum arripuit, & perfecit, sanitati pristinæ restitutus: mirantibus multis tantam subitationem insperatæ salutis.

[38] Magister Dudo physicus & clericus h domini Regis, [medicus clericusque regis, comitante visione mirabili, periculosa febri liberatus,] qui cum ipso sanctæ recordationis Rege Ludovico in partibus Carthaginensibus fuerat, assistens ei in infirmitate pariter & in morte, cum domino rege Philippo reversus est. Paulo post ipsius gloriosi Regis sepulturam, dum esset apud sanctum Germanum in Laya i die Pentecostes, ubi dominus rex Philippus festum suum more regio tenuerat, sensit se graviter infirmari. Invasit enim eum febris satis acuta. Die tamen crastina sicut potuit venit Parisius & jacuit in domo regis: & tantum invaluit ægritudo, quod omnes medici desperabant, & ipse etiam cum aliis de seipso. Quarto die ægritudinis confessione facta, & dispositione de rebus suis habita, cum dolorem intolerabilem sentiret in capite, cœpit benedictum Regem Ludovicum totis affectibus invocare, sic dicens: “Ha! Domine Rex, ego fui clericus vester, & credo vos esse sanctum. Succurrite mihi obsecro in hac necessitate, & ego vigilabo per noctem ante tumulum vestrum.” Quo dicto, somno profundo arreptus, invenit se in somniis ante tumulum, supra quem videbatur ei quoddam altum ad modum feretri, quod numquam viderat. Et adparuit Rex Ludovicus stans ambobus pedibus supra altum illius feretri, habens in manu sua sceptrum regium, cujus pars inferior sub manu erat ita longa, quod cum ea supra partem declivem ipsius feretri k… Et erat indutus Dalmatica alba longa usque ad pedes, cujus extremitates seu fimbriæ erant deauratæ, habens in capite suo coronam auream cum lapidibus preciosis. Et erat pulchrior facie, & hilarior, quam unquam eum vidisset in vita sua. Et dixit ei Latinis verbis: “Ecce adsum: quid vis? Multum vocasti me. Et dixit ei infirmus lachrymando: Domine, pro Deo succurratis mihi. Qui respondit: Ne timeas, convalebis ab ista infirmitate. Sed tamen habes in cerebro tuo quemdam humorem corruptum, venenosum, & obscurum, qui non permittit te cognoscere Creatorem tuum. Hæc est causa tuæ ægritudinis, & ego removebo eum.” Tunc accepit eum per caput cum una manu, & cum pollice alterius manus fidit eum inter nasum & supercilium in sinistra parte, ut sibi videbatur: & immittens pollicem cum alio digito, extraxit de humore corrupto, venenoso, obscuro & fœtido, ad quantitatem unius nucis majoris, & dixit: “Quamdiu habuisses hoc in capire tuo, non posses habere sanitatem:” & projecit illic. Excitans autem paululum dictus magister, sensit se curatum totaliter a dolore capitis, & dixit assistentibus hoc sibi invenisse l, quod curari debebat totaliter ipsa nocte, & quod etiam curatus erat a dolore capitis vehementi. Et timuerunt valde, ne alienatus esset. Sed ille visionem illam recitavit eisdem, & nocte ipsa, scilicet quartæ diei ægritudinis suæ, post rigorem fortissimum & sudorem liberatus est totaliter. Et hoc raro vel numquam per naturam contingere solet, cum nulla signa digestionis præcessissent, sicut alli medici adserunt. Hanc visionem mihi fratri Guilermo Carnotensi, qui hæc scripsi, narravit in crastino mane dictus magister, & se liberatum adseruit, & eandem visionem prolixiorem m mihi tradidit propria manu scriptam, paratus hæc omnia proprio juramento firmare.

[39] [custos liberorum regis, admotis Sancti capillis, ex gravi dolore brachii recreatus,] Apud castrum Luparæ Parisius dominus Petrus de Lauduno miles, custos puerorum domini regis Philippi, cum dolorem intolerabilem in brachio dextro pateretur, ita quod per multos dies nec ipsum sursum levare poterat aliquantulum, nec de ipso aliquid operari: recolens se habere de capillis domini sui Regis, cujus cambellanus extiterat, de divina virtute confidens, & de meritis ipsius Regis, tetigit ter infirmum brachium: & ad primum tactum capillorum sensit se multum alleviatum, ad secundum amplius, & ad tertium ab omni dolore penitus liberatum. Unde capillos ipsos in auro & argento repositos reverenter & devote conservat.

[40] [cæcæ visus redditus,] Circa tempus illud, cum duo fratres Prædicatores causa prædicationis per stratam n publicam prope sanctum Dionysium iter agerent, inter alias personas multas, quas invenerunt in via de S. Dionysio venientes, viderunt duas mulieres ad invicem colloquentes, & gaudentes de iis quæ sibi acciderant. Quarum una fratri sciscitanti, quid evenerat, ita dixit: “Domine, istud est magnum miraculum & manifestum, quod vere fecit Deus propter istum Regem sanctum. Nam mulier ista, quam ego adduxeram de Rothomago, non videntem omnino oculis suis, sicut nec ego video talo pedis, modo videt omnia sicut ego.” Frater autem ille hæc constanter asseruit se audisse, & vidisse eam tunc per se sine alicujus adjutorio, sine duce vel baculo libere & potenter euntem, adhuc tamen a vigiliis & fletu oculos tumentes habentem.

[41] [incurva erecta,] Anno eodem, scilicet MCCLXXI feria tertia post festum S. Urbani o, quædam mulier de Cambliaco, nomine Amelina p, quæ per tres annos ire non poterat nisi curva, cum adjutorio unius baculi incurvi, cum quo gradiebatur ita prope terram, quod caput suum non distabat a terra per mensuram pedis & dimidii, veniens ad sepulchrum sanctæ memoriæ Regis recuperavit rectum usum incedendi die supradicta. Et hæc mulier nota est a pluribus de villa S. Dionysii fide dignis, qui eam curvam tanto tempore viderunt, & postmodum liberatam taliter & erectam.

[42] Anno eodem, feria VI post dictum festum S. Urbani,[claudæ gressus datus,] quædam puella nomine Petronilla, filia Ælipdis de Aube, quæ numquam potuerat ire, nisi trahendo se cum pedibus & manibus super terram, veniens ad dictum sepulchrum recuperavit corporis sanitatem; ita quod poterat incedere per villam sine alicujus adjutorio. Et hæc commorata est per XX annos in villa S. Dionysii, in vico S. Remigii, & nota est a pluribus.

[43] Item anno eodem, feria V post festum SS. Marcellini & Petri q, [paralytica sanata,] quædam mulier, quæ vocatur Agnes la Maque, manens Parisius prope domum Beguinarum, in crastino Paschæ ad sermonem factum in cimiterio S. Innocentis percussa paralysi medietatem corporis sui amiserat. Veniens ad locum dicti sepulchri, & orationem devote fundens, virtute divina, & per ipsius Regis merita, partis infirmæ corporis recuperavit plenissime sanitatem.

[44] Item eodem anno, feria IV post festum prædictorum martyrum, [alia eodem fere malo liberata,] quædam mulier de Villa tignosa, nomine Hodierna, sic afflicta erat corporis sui infirmitate gravissima per XI annos, quod per sex illorum annos non potuit de lecto surgere, & per quinque alios sequentes semel in anno, scilicet in Pascha Domini, ibat ad Cœnam cum magna difficultate, adpodians r se super unum baculum. Hæc veniens ad dictum sepulchrum, fusa oratione recepit sanitatem corporis sui per merita dicti Regis: ita quod sine adjutorio aliquo poterat ire ab ipsa die & deinceps, sanitati pristinæ restituta.

[45] In anno prædicto, die Sabbati post festum prædictorum martyrum, [claudis] Michaël, dictus Hamiage, commorans Parisius prope domum de Barbeel in parochia S. Pauli, per sex annos non poterat ire sine duabus potentiis s. Veniens autem ad sæpedictum sepulchrum, per merita sæpedicti Ludovici ita perfectam & integram obtinuit sanitatem, quod Parisius recto gressu sine alicujus adminiculo cum gaudio remeavit.

[46] Item anno prædicto in vigilia beati Bartholomæi t apostoli, [variis] Joanneta de Porta Baudet, commorans in parochia S. Pauli Parisius, detenta fuit sui corporis infirmitate; ita quod per quatuor annos non potuit sine duabus potentiis ambulare. Quæ veniens ad sepulcrum, per merita supradicti Regis Ludovici recuperavit usum gradiendi.

[47] Item anno prædicto, die Sabbati post festum prædictum beati Bartholomæi apostoli, [ apud sepulcrum] Joannes, dictus Canus, commorans Parisius in parochia S. Mederici, in vico Radulphi de S. Laurentio, per quatuor annos non potuit incedere, nisi apodiando se manibus super genua. Qui veniens ad sæpedictum sepulcrum, per merita sæpedicta faciliter cum agilitate sine aliqua apodiatione gradiebatur.

[48] Item anno prædicto die Sabbati post festum beati Barnabæ u apostoli, [gressus] Emelina la Biche, uxor Joannis Anglici, de parochia S. Mederici Paris., a festo S. Martini x hiemalis amisit taliter unam de tibiis suis, quod non poterat incedere sine baculo, trahens post se dictam tibiam. Quæ veniens ad sæpedictum sepulchrum, per merita dicti Regis perfectam & integram recuperavit sanitatem.

[49] Item eodem anno, die Martis ante festum beati Barnabæ apostoli, [restitutus,] Gila de Silvanecto, commorans pariter in parochia S. Pauli, detenta infirmitate non poterat ire per quatuor annos sine duabus potentiis. Quæ veniens ad sæpedictum sepulchrum die Martis prænominata, perfectam recuperavit sanitatem.

[50] [uti & usus manus mulieri.] Item eodem anno, Dominica ante festum beati Barnabæ apostoli, Ælipdis filia Roberti dicti Peclecoc, toto tempore vitæ suæ habebat manum curvam, nec poterat eam levare usque ad pectus, nec inclinare super genua, sine adjutorio alterius manus. Quæ veniens ad sæpe dictum sepulchrum, per merita gloriosissimi Regis de infirmitate sua rediit liberata.

ANNOTATA.

a Sagium, vulgo Seez, urbs est episcopalis in Normannia sub archiepiscopo Rotomagensi.

b Idem miraculum narratur in Vita secunda, ubi num. 224, qui hic Joannes Cabillonensis, vocatur comes Autissiodorensis. Rem breviter explico. Joannes Cabillonensis filius Joanniscomitis Cabillonensis, quem Joinvillius num. 241 vocat avunculum suum, dominus fuit de Rochefort in Burgundia, uxoremque duxit Aleidem Burgundicam, quæ divisa hereditate paterna anno 1273, Autissiodorensem comitatum habuit, uti scribit Andreas du Chesne in Historia Burgundiæ lib. 3, cap. 40, ubi plura videri possunt. Itaque hic titulum illum comitis postea acceptum omittit: alter vero utitur illo titulo, quod serius scripserit.

c Imo comitatui regis Philippi ossa Patris in Franciam transferentis. Deinde non quia audierat miracula esse facta, neque ex pietate sepulcrum invisit, aut ibi oravit: sed solum quia similia videbat ab aliis fieri, ut ipse testatus est. Erravit igitur in his adjunctis auctor; sed errore, quem vix evitare poterat, cum quilibet putaret signa muti externa ex interna pietate proficisci.

d Hic rursum aberrat auctor. Consule Vitam secundam num. 227.

e Hæc postea dicere potuit, ubi doctus erat loqui. Quod autem Gallice loqueretur, nec utereturdialecto Burgundica, factum puto, quod ita doctus fuerit in domo comitis Autissiodorensis, ubi loqui didicit.

f Horum testimonio prævalet relatio ipsius Ludovici, (id nomen ei datum) qui omnia coram inquisitoribus juratus narravit. Hinc advertat lector, quam facile scriptores etiam coævi & sinceri, in adjunctis quibusdam fallantur, dum ex auditu rem narrant: neque adeo miretur, illos subinde a nobis corrigi, quando ex variorum collatione veritas enitescit.

g Maclovium, seu Macloviopolis, vulgo S. Malo, urbs est Britanniæ Armoricæ episcopalis sub archiepiscopo Turonensi: Sita est in insula parva, S. Aaronis dicta, vix a continente Britanniæ septemtrionalis separata, & ipsi ponte juncta, ait Baudrandus in Geographia. Simon de Clisson ex Ordine Prædicatorum tunc erat Macloviensis episcopus in episcoporum illorum catalogo apud Sammarthanos.

h Refertur quoque hoc miraculum in Vita secunda a num. 291, ubi vocatur canonicus Parisiensis, & medicus, quod hic physicus, & deinde clericus regis.

i Oppidum est prope Sequanam inter Lutetiam & Pisciacum, sed huic vicinius, vulgo S. Germain en Laye.

k Deest hic vox niteretur, aut similis.

l Forte legendum, evenisse.

m Altera pars visionis habetur in Vita secunda num. 293.

n Per stratam illius ævi scriptores viam designant.

o Colitur S. Urbanus Papa & martyr 25 Maii, ubi de illo actum.

p Apud Nangium Amelota, in Vita secunda num. 184 Emmelota, ubi plura notabimus.

q Coluntur cum S. Erasmo 2 Junii, ubi de illis apud nos actum.

r Id est, nitens baculo. Narratur hoc miraculum in Vita secunda a num. 273.

s Ita fulcra subalaria vocat a voce Gallica potence.

t Celebratur id festum in Gallia 24 Augusti, Romæ 25, ad quam Acta dedimus.

u Festum S. Barnabæ XI Junii celebratur.

x Id est, ab XI Novembris, qua id festum occurrit.

APPENDIX ALTERA
Auctore incerto
Ex editione Menardi a pag. 131. Miracula post canonizationem facta apud Prædicatores Ebroïcenses.

Ludovicus Francorum rex, prope Tunetum in Africa (S.)

BHL Number: 5041
ab

A. Incerto.

[Miracula] Homo quidam Bajocensis diocesis, de villa Cadom. c, de parochia S. Stephani veteris, Joannes Pelliperius nomine, ita detentus fuerat per annum a festo S. Joannis gravi infirmitate, quod aliquo modo sine potentiis per terram ire non poterat. Qui in festo beati Ludovici ad ecclesiam suam veniens, dimissis ibidem potentiis, Sancti meritis membrorum suorum curationem recepit.

Quædam mulier, Beatrix nomine, de parochia S. Petri Ebroïcensis, quæ a duobus annis super pedes suos non steterat, sed cum potentiis infeliciter ambulabat, ad ecclesiam sancti Confessoris prout potuit venit, & cum devotione magna orationem fudit, & satis cito in se levamen sentiens super pedes surrexit, & per ecclesiam sine aliquo adminiculo fortiter ambulavit.

Iuvenis quidam, nomine Joannes, de parochia Campi Ossent d, a septimana pœnosa usque ad festum beati Ludovici gravi infirmitate detentus, anxie valde laborabat. Qui ad ecclesiam tanti Confessoris hora vigiliarum veniens, sensit se ut quam citius liberatum: & dimissis ibi potentiis per plures dies vivit, & postea per ecclesiam ambulavit.

Mulier quædam, quæ dicebatur Joanna, de parochia de Loveris e, quæ, prout jurato adserebat, & per illos, qui illam ad ecclesiam sancti Confessoris adduxerant, probabat, quod a duobus annis lumen cœli non viderat. Quæ ibidem fusa oratione visum oculorum suorum & lumen sancti Confessoris meritis & precibus quamcitius impetravit.

[2] [post canonizationem] Quædam puella, Joanna nomine, de parochia S. Leodegarii Ebroïcensis, quæ per totum tempus, quo vixerat ante, manum clausam habebat; cum ad ecclesiam Sancti fuisset adducta, videntibus omnibus qui aderant, manum aperuit, & apertam ostendit, & omnino curata, læta & jocosa recessit.

Vir quidam antiquus, totus confractus, dictus Robertus de Miniis, cum multis testibus suis adserebat, quod a XL annis & amplius, nervis retractis, factus erat contractus, & super genua & cum parvis potentiis incedebat. Qui ecclesiam S. Ludovici ex devotione frequentans, & Sancto se devovens, videntibus omnibus se erexit, & sine potentiis fortiter per ecclesiam ambulavit.

Mulier quædam alia, Theophana nomine, de parochia S. Leodegarii Ebroïcensis, quæ a quinque annis sine potentiis ire non poterat, ipsa nocte, qua dicebat vigilias, ad ecclesiam convenit, & ante altare se posuit; & ibi orans, & ad altare se apodians, in præsentia omnium sine adjutorio surrexit, & circumquaque altare pluries ambulavit, pristinæ reddita sanitati.

Homo quidam de Ysaico, Simon nomine, a longo tempore quadam gutta palestina f detentus, ad sanctum Dei Ludovicum cum magna devotione advenit, & ibidem orans, & Dei & Sancti beneficia postulans, se protinus alleviatum sentiens & curatum, omnibus, qui aderant, publice confessus est, & sic curationem suam meritis Sancti impetravit.

[3] [facta] Quædam mulier, quæ vocabatur Ælina, uxor Joannis Anglici, de parochia S. Petri Ebroïcensis, quadam gutta similiter detenta non modicum laborabat: ita quod sine baculis ire non poterat. Quæ ad ecclesiam sancti Confessoris prout potuit accessit, & fusa ibi oratione sanitatem Sancti meritis a Deo recipere procuravit.

Vir quidam, Petrus nomine, de parochia de la basse Croisille, juxta villam de Conchis g, qui morbo quodam, qui dicitur morbus S. Joannis h, a quatuor annis detentus, morbo illo & frequentius laborabat, & fortiter æstuabat. Qui facto voto, quod ad ecclesiam S. Ludovici pergeret, in die festo Sancti ad ecclesiam ipsius pervenit, curationem morbi sui meritis sancti Confessoris recepit.

Iuvencula quædam, quæ dicebatur Joanna, de parochia de Asneriis, quæ, ut asserebat, a longo tempore gutosa i erat, ad altare Sancti miserabiliter inflata accessit: quæ clamose & tumultuose se habens, statim cum altare tetigit, reddita est pristinæ sanitati; ita quod omnes qui aderant & viderant, quamplurimum mirarentur.

Mulier quædam, Petronilla nomine, de domo Dei Ebroïcensis, omnibus nota de villa, a quinque annis lumine oculorum suorum penitus privata, ad Sancti Dei ecclesiam cum bona devotione rogavit se adduci. Quæ cum aliquamdiu ibidem cum aliis in oratione prostrasset, postmodum se erexit, & lumen oculorum suorum & sanitatem recepit.

[4] [in ecclesiæ] Puer quidam juvenculus, Gillosus nomine, filius Petri Malart, de parochia S. Leodegarii Ebroïcensis, denarium quendam sibi traditum more puerili posuit in os suum, & eum in nutricis suæ præsentia transglutivit. Quod cum ad notitiam patris pueri pervenisset, nullum super hoc consilium inveniens, turbatus & dolens ipsum beato Ludovico humiliter devovit, & ad ecclesiam per nutricem deportari præcepit: fiduciam habens in Domino & Sancto, ut adserit, quod ipsum Sancti meritis reciperet sanitati pristinæ restitutum. Quem cum mulier ad ecclesiam Sancti detulisset, & devote orationi pro puero insisteret, postmodum puer ille denarium illum, quem per XIII dies intra se habuerat, evomuit propria incolumitate recepta.

Homo quidam Ebroïcensis diocesis, Joannes Destre nomine, homo fortis corpore, de parochia S. Jacobi de Buvron, qui prout dicebat, & juramento affirmabat, a VII annis ire per terram non poterat, nisi potentia mediante; nec etiam genu unius tibiæ ad terram ponere poterat. Qui ad sanctum Dionysium pergens, contigit ipsum habere transitum per Ebroicas. Qui cum a multis de villa audisset, quod ecclesia beati Ludovici ibi esset, ad eam cum devotione accessit: & facta ibi oratione, levamen in se sentiens, genu flexit, & pedem ad terram posuit, & per ecclesiam rectus sine baculo ambulavit, & sic sanitate recepta, & dimissa potentia, ad patriam remeavit.

[5] Juvenis quidam, Gillotus Cato nomine, de parochia de Berengeville, [Prædicatorum] ætate XV annorum, vel circa, qui per totum tempus vitæ suæ super pedes suos non steterat, sed velut brutum animal cum manibus & pedibus per terram infeliciter ambulabat; cum ad beati Confessoris ecclesiam sicut simia fuisset adductus, & ante altare positus, dum ibidem per aliquod temporis spatium jacuisset, & postmodum tetigisset altare, super pedes suos surrexit, & altare circumivit, & per ecclesiam frequentius ambulavit, quod omnibus, qui aderant, versum est in stuporem.

Quædam mulier, Margareta nomine, de parochia Bonæ-villæ, quæ fere per annum sine baculo ire non poterat, nec unum pedem ad terram ponere; fusa in ecclesia oratione cum frequenti invocatione nominis B. Ludovici, cunctis videntibus, pedem ad terram posuit, & baculum super altare dimisit, & fortiter ambulavit, & Sancti meritis sanitatem recepit.

Juvencula quædam, Joanna Rose vocata, de parochia Ylliers, a duobus annis visum oculorum suorum amiserat, & ad recuperationem sanitatis multa loca sancta visitavit, ut ipsa affirmabat, & nihil profecerat. Quæ ad ecclesiam beati Ludovici Ebroïcensis veniens, ibidem devote in oratione de nocte permanserat: facto mane, dum Missa celebraretur, inter manus sacerdotis Corpus Christi conspexit, & multa nobis ex visu docuit, & lumen oculorum suorum & visum Sancti meritis impetravit.

[6] Mulier quædam, Amelina la Boite nomine, de Aurileio, [S. Ludovico] satis potens in divitiis, ab XI annis, teste marito suo, usum visus amiserat. Quæ ad ecclesiam beati Ludovici veniens, ejus auxilium sine intermissione invocabat. Quæ cum diu ante altare fuisset, postmodum exclamavit; “Gratias reddo Deo, & beato Ludovico, quia cum cæca ante essem, modo video. Ad quam cum venissemus, esse verum reperimus, ut dicebat.”

Alia quædam mulier Atalisia, de parochia de Gauvilla, quæ a IV annis curva & contracta fuerat, & cum duabus potentiis cum maximo gravamine per terram ambulabat, ad Sancti Dei ecclesiam pervenit, & per totam noctem remansit. Quæ cum mane ad altare accessisset, sanctum Ludovicum devote invocans, curationem recepit, & potentias super collum suum levavit, & circumquaque altare portavit.

Puer quidam, Joannes Faber nomine, de parochia de Hoveteville, qui per spatium VIII annorum, quibus vixerat, attestante patre ejus, mutus extiterat, ad ecclesiam beati Ludovici fuit cum bona devotione adductus. Qui cum aliquibus diebus ibidem remansisset, die Dominica infra octavas beatæ Virginis multa verba protulit, & usum linguæ, & locutionis beneficium, sancti Confessoris meritis, & Deo adjuvante recepit.

[7] [didicata] Quædam puella, de parochia de Ylliers, quæ ab infantia manum clausam habebat, ad Sancti Dei ecclesiam venit, & ibi aliquibus diebus remansit, & meritis beati Ludovici manum clausam aperuit, & ostendit.

Quædam mulier, Rothomagensis diocesis, nata de villa Caudebec k, Elizabeth nomine, commorans in parochia de sancta Columba juxta Novum-burgum l, in ætate XXXV annorum, quæ per totam vitam suam surda & muta fuerat; a viris & mulieribus de sancta Columba, ubi morabatur, fuit ad sancti Ludovici ecclesiam per devotionem adducta. Quæ cum quadam nocte, dum dicerentur vigiliæ, sedens juxta altare resonare m, in tantum ut audiretur a multis, qui cœperunt S. Ludovici cum lacrymis implorare auxilium. Et statim aures ejus apertæ sunt, & solutum est vinculum linguæ ejus, & os aperuit, clare audiens, & loquens distincte, & ad intelligendum aperte.

Vir quidam, de parochia de Cange, Robertus Capitosus nomine, ita quadam gutta n detentus erat, quod sine baculo vel adjutorio alio per domum suam ire non poterat. Qui facto voto ad beatum Ludovicum, prout potuit cum potentiis ad ecclesiam Sancti cum uxore sua pervenit: & cum ibi per totam noctem vigilasset, sensit se ita illa gutta alleviatum & curatum, ut per ecclesiam sine potentiis fortiter ambularet, & dimissis potentiis ibidem, omnino curatus ad propria sine aliquibus sustentaculis remearet.

[8] [Ebroïci in Normannia.] Quædam mulier de Ponte-perrino, parochia S. Leodegarii, Amicia Bonavicina nomine, in vigilia B. Benedicti ad ecclesiam B. Ludovici. quadam gutta detenta, prout potuit pervenit. Quæ prius a quinque septimanis & amplius ita curva extiterat, quod caput ita inferius sicut genua deportabat. Quæ in ecclesia ipsa nocte pervigilans, hora, qua dicebantur Matutinæ, se alleviatam sentiens, caput sursum erexit, & recta & omnino curata per ecclesiam fortiter ambulavit, & multis diebus postea ecclesiam frequentavit.

Puella quædam, ætate juvencula, Joanna nomine, filia Petri Graverandi, de parochia de Bosco Renoudi juxta Barram, tanta & tam gravi infirmitate erat detenta a nativitate sua, quod per relationem patris sui & patriæ, pedes ejus posterioribus jungebantur; ita quod non erat spes, ut dicebant, quod posset de cetero aliqualiter de infirmitate curari. Quam cum pater ejus, fiduciam habens in Domino, Deo & B. Ludovico devovisset, & illam ad ecclesiam ejus apud Fratres apportasset, curationem membrorum suorum, & liberationem integram, & usum pariter, Sancti meritis, & beneficium sanitatis recepit; sicut nos, qui præsentes eramus, vidimus & euntem & currentem conspeximus, testimonium perhibemus o.

ANNOTATA.

a De auctore hujus Appendicis egimus in Commentario num. 5.

b Ebroïcum, Evreux Gallis, urbs est episcopalis in Normannia sub archiepiscopo Rotomagensi, sita ad Itonium fluvium parvum. De ecclesia Prædicatorum ibidem Sancto dedicata egimus in Commentario num. 1229: at vero non libuit inquirere, utrum hæc prima Sancto fuerit sacra, prout legitur in titulo horum miraculorum apud Chesnium, etsi illud nuper in dubium fuerit vocatum.

c Cadomum, vulgo Caen, oppidum est, Normanniæ inferioris caput.

d Parochias has omnes, fortasse in vicinia positas, non lubet majori labore quam utilitate assignare.

e Lupariæ, vulgo Louviers, oppidum est quatuor leucis infra Ebroïcum in Septemtrionem, ad Eburam fluvium. Illud hic designari existimo.

f Gutta vario sumitur sensu, ut videre est in Glossario Cangii. At vero obscurum est, quid per guttam palestinam hic auctor designet: nisi forte legendum sit gutta paralytica, qua paralysis designatur. Certe in sequenti miraculo gutta paralysim significare videtur, quia mulier illa laborans incedere non poterat sine baculis.

g Conchus, Conches, oppidum est Normanniæ, quatuor leucis distans Ebroïco in Occasum.

h Morbus S. Joannis, Gallice mal de saint Jean, est epilepsia.

i Id est, hydropica, ut ex inflatione corporis colligitur: per guttam enim hydropem quoque eo tempore designabant, ut videre est apud Cangium.

k Calidobeccum, vulgo Caudebec, oppidum est Normanniæ, 7 leucis infra Rotomagum, prope æstuarium Sequanæ in tractu Caletensi, ut habet Baudrandus: Valesius Calidum Beccum mavult nominare.

l Novus Burgus in Normannia, Neuf-Bourg, locus est inter flumina Riselam & Sequanam positus, medio fere intervallo, Haricuriæ, vel Haricorti (Harcourt) proximus, inquit Valesius in Notitia Galliarum pag. 388.

m Sensus est imperfectus, ut asterisco indicavit Menardus: addendum inciperet, aut quid simile.

n Vel paralysi, vel hydrope, vel arthritide: hæc enim omnia gutta significabat eo tempore, imo & alia plura.

o Hinc colligi probabiliter potest, miracula hæc conscripta non esse a Guilielmo Carnotensi; sed nomine Prædicatorum Ebroïcensium.

VITA II
Auctore anonymo reginæ Margaritæ confessario,
Latine reddita ex Ms. Gallico interprete J. S.

Ludovicus Francorum rex, prope Tunetum in Africa (S.)

A. Reginæ Confessario.

PRÆFATIO.

[Post breve S. Ludovici elogium,] “Gloria laus & honor Patri luminum (a quo est omne datum optimum & omne donum perfectum) a cunctis fidei orthodoxæ cultoribus, quorum spes tendit ad Superos, summis & sedulis devotionis & reverentiæ studiis referantur. Ipse namque in misericordia copiosus, liberalis in gratiis, & in retributione munificus, de supremis cælorum ad ima mundi oculos suæ majestatis inflectens, & benigna consideratione discutiens beati Ludovici quondam Regis Franciæ inclyti, suique gloriosissimi confessoris merita grandia, operaque mirifica, quibus ipse constitutus in seculo, ceu lucerna luminosa resplenduit; eaque velut justus Judex, & retributor laudabilis, dignanter intendens condignis recompensare muneribus, eum tamquam emeritum & retributione dignissimum, post vitæ præsentis ergastulum, & laboriosa mundi certamina (quæ fervens in divinis obsequiis potenter & patenter exercuit) æthereis sedibus collocavit, ut sedeat cum Principibus, & solium gloriæ teneat, felicitatis æternæ dulcoribus potiturus. Porro quis posset amplo famine præpotens, quis disertus quantumlibet, aut eloquii nitore coruscans, sufficienter exprimere præcelsa sanctitatis insignia, & multiplicium excellentiam meritorum, quibus beatus Ludovicus prædictus in terris constitutus effulsit? Cum eo plura de ipsius laudabilibus actibus referenda se offerant, quo plura calamus exprimit, pandunt labia, lingua pangit”. Quemadmodum dicit dominus Bonifacius VIII, Pontifex summus in bulla canonizationis memorati Sancti.

[2] [ex bulla canonizationis desumptum,] “Hic profecto clarissimus genere, sublimis potentia, facultatibus opulentus, præcelsus virtutibus, moribus elegans, conspicuus extitit honestate, inhonestis & turpibus a se penitus relegatis; ac longi spatio temporis regni Franciæ regimini præfuit, ejusque gubernacula, plena curis, provida circumspectione direxit: nulli noxius, non injuriosus alicui, nemini violentus. Justitiæ limites summopere servavit & coluit, æquitatis tramitem non relinquens; perversorum conatus nefarios pœnæ debitæ mucrone compescuit: malorum molimina conterens, pravorum illicitos ausus frænans. Pacis zelator eximius, fervidus amator concordiæ, promotor solicitus extitit unitatis: dissidia fugiens, vitans scandala, dissensiones abhorrens. Propter quod sui felicis regiminis tempore, sedatis undique fluctibus, subductis noxiis, turbinibus profugatis, regni ejusdem incolis aurora dulcifluæ tranquillitatis illuxit, lætaque serenitas votivæ prosperitatis arrisit. Sed ne ipsorum actuum claritas sub nubilo lateat, tenebris obducatur, de illis aliqua sermo noster aperiat, & deducat in publicam notionem a”.

[3] Et ut me idoneum non existimo ad scribendam Vitam imitatione dignissimam excellentissimi hujus Sancti; [auctor, relata inquisitione de Vita, & miraculis Sancti,] nullo prorsus modo id tentassem, aut suscepissem, nisi me movisset illustris dominæ meæ Blanchæ, ejusdem gloriosi sancti Ludovici filiæ, incensum desiderium: quin & plane ad id coëgisset descriptum exemplar Inquisitionis de Vita dicta, ac miraculis gloriosi sancti Ludovici, factæ auctoritate Romanæ curiæ tempore sanctissimi domini nostri beatæ memoriæ Martini IV Romani Pontificis. Instituta hæc fuit anno Incarnationis Domini nostri MCCLXXXII. Porro inchoata est inquisitio de Vita die Veneris XII Junii mane, duravitque usque ad diem Sabbati VIII mensis Augusti ejusdem anni: inquisitio vero de miraculis inchoata est anno MCCLXXXII a mense Maio, ac finita anno MCCLXXXIII mense Martio; factæque sunt hæ inquisitiones in abbatia sancti Dionysii in Francia per reverendos in Christo patres Guilielmum archiepiscopum Rotomagensem, Guilielmum archiepiscopum Autissiodorensem, & Rolandum episcopum Spoletinum; atque examinata fuit in curia Romana magna diligentia, legitimeque approbata a multis patribus, ac nominatim a domino Bonifacio VIII Pontifice summo b.

[4] Hoc inquisitionis exemplar partim mihi traditum fuit Parisiis, [docet se inquisitionis exemplar accepisse,] partim ex curia memorata missum; & Parisiis quidem rerum ante dictarum exemplum partim mihi datum fuit a reverendo in Christo patre, fratre Joanne de Samois; Lexoviensi episcopo c, qui perpetuo fuerat specialis in curia Romana procurator ad canonizationem venerabilis sancti Ludovici: pars altera exemplaris descripti rerum supra dictarum missa est ex curia a viro religioso fratre Joanne, cognomine Antiocho, sanctissimi patris nostri Papæ confessario, qui tempore memoratæ canonizationis socius fuit dicto Lexoviensi episcopo in curia Romana. Et mandato ejusdem episcopi dictus frater Joannes confessarius exemplar supra dictum in curia Romana accepit ab eis, cui dictus episcopus illud reliquerat, quando a curia memorata discessit: atque ea procul dubio de causa hujus inquisitionis exemplar mihi traditum fuit, licet eo dignus non essem favore, quod fuissem per octodecim annos & ultra a confessionibus illustrissimæ dominæ piæ memoriæ, dominæ Margaritæ Franciæ reginæ, venerabilis sancti Ludovici quondam uxori, quamquam ad hoc non essem idoneus, & adhæc familiaris eram confessarius dominæ Blanchæ supra dictæ eorum filiæ eo tempore, quo accepi istius inquisitionis ecgraphum, quod acceptum apographum custodiendum deposui apud fratres Minores conventus Parisiensis, ut si quis dubitaret hisce de rebus, eo recurrere posset, si de iis vellet esse certior.

[5] Itaque ut ne merita hujus Vitæ tam pretiosæ, quæ posterorum nostrorum memoriæ relinquenda sunt ac commendanda; [& ex eo Vitam scripturum:] miraculaque transmissa, quæ humiliter honoranda sunt, postea forte oblivioni non dentur, quod negligentia mea non fuerint collecta; ac ne pietati populi erga prædictum dominum sanctum Ludovicum mora injiciatur; ne & ego ipse vilis homuncio, cui Dominus Deus noster singularem præstitit gratiam obtinendi in Francia apographum supra dictum, merito negligentiæ accusari possim a Deo, atque a venerabili sancto Ludovico, hanc provinciam mihi impositam suscepi ex timore reverentiaque Domini nostri. In descriptione autem rerum, quas omnipotens Dominus noster per venerabilem sanctum Ludovicum operari dignatus est, non visum est mihi opus esse, ut coner elaborata uti ac compta scribendi methodo; quin etiam, (prout intelligi cupio) ut quid adjiciam, aut subtraham; verum ut ea, quæ reperi, fideliter scribam, quemadmodum inquisita sunt, descripta, probata; examinataque a curia Romana & approbata; quo certiorem apud probos omnes fidem obtineant.

[6] [& ad majorem fidem Vitæ conciliandam] Quamvis autem veritas sanctitatis venerabilis sancti Ludovici omnibus fere manifeste pateat, nihilominus ut clariori etiam in luce ponatur, operæ pretium esse mihi videtur, si nomina testium juratorum de mirabili venerabilis hujus Sancti Vita notentur initio hujus meæ descriptionis, non eo, quo examinati fuerunt, ordine, sed ordine dignitatis eorum, ut patebit postea. Quamquam eo tempore, quo vita ipsius examinata fuit, multi alii ejus domestici, aliique obiissent, qui sanctam ejus vitam viderant. Porro hoc Opus non semper disposui ordine temporis ad confusionem vitandam: at potius studui servare ordinem conjunctionis magis congruæ; prout facta eodem tempore diversis materiis videbantur congruere, aut prout facta diverso tempore ad eamdem materiam pertinere videbantur.

[7] [nomina testium juratorum] Principium, medium, & finis Vitæ venerabilis hujus sancti Ludovici, divisa in viginti capita, descripta sunt, quæ inferius ordine notantur; at prius inchoantur nomina testium.

Philippus rex Franciæ, filius venerabilis sancti Ludovici natu secundus, qui regnum Franciæ administravit post ipsum.

Carolus Siciliæ rex, frater venerabilis sancti Ludovici.

Venerandus pater Nicolaus episcopus Ebroïcensis d quinquaginta tres annos, aut circiter, natus.

Venerandus pater Robertus episcopus Silvanectensis e, natus quinquaginta & octo annos, aut circiter.

Dominus Matthæus, abbas abbatiæ sancti Dionysii f in Francia, sexaginta annorum, aut circiter.

Frater Adam de Saint Leu, abbas Regalismontis g, Ordinis Cisterciensis, diœcesis Bellovacensis, sexaginta octo, aut circiter, annorum.

Frater Laurentius, abbas Caroliloci h, Ordinis Cisterciensis, diœcesis Silvanectensis, quinquaquinta octo annorum, & ultra.

Petrus comes Alenconius, filius venerabilis sancti Ludovici.

Dominus Joannes Acconensis i, filius regis Hierosolymitani, cognatus venerabilis sancti Ludovici, supremus vini dispensandi minister k in Francia.

Dominus Simon de Nigella l eques, vir provectæ ætatis, ac divitiis clarus, diœcesis Noviodunensis, natus annos sexaginta tres, aut circiter.

Dominus Petrus, Chamiliaci m dominus, eques, regis Philippi cubiculo præfectus, vir maturæ ætatis, opibusque insignis, diœcesis Bellovacensis, sexaginta natus annos, aut præterpropter.

[8] [qui de Vita fuere interrogati,] Dominus Joannes de Soisi eques, diœcesis Parisiensis, vir maturæ ætatis, ac opibus clarus, quinquaginta annorum & ultra.

Dominus Petrus de Loon n eques, matura vir ætate, & dives, sexaginta octo annorum, aut præterpropter.

Dominus Joannes, Jovisvillæ dominus, eques, diœcesis Catalaunensis, vir maturæ ætatis, ac divitiis nobilis, Campaniæ seneschallus, quinquaginta annorum, aut circiter.

Dominus Guido le Bas, eques diœcesis Senonensis, provecta vir ætate, atque opibus pollens, quinquaginta annorum, aut præterpropter.

Dominus Robertus du Bois-Gautier, eques & dives, diœcesis Rotomagensis, sexaginta octo annorum, aut circiter.

Magister Petrus de Conde, diœcesis Carnotensis, custos ecclesiæ Peronensis in diœcesi Noviodunensi, vir ætate matura, pollensque divitiis, sexaginta octo annos natus, aut circiter.

Magister Gaufridus du Temple, canonicus Remensis, matura homo ætate, ac divitiis insignis.

Frater Simon du Val, presbyter diœcesis Suessionensis, Prior fratrum Prædicatorum Provinensium, quinquaginta sex annorum, & ultra.

Frater Ægidius de la Rue de la Court, diœcesis Noviodunensis, subprior fratrum Prædicatorum Compendiensium in diœcesi Suessionensi, natus annos quinquaginta.

Frater Joannes de Boschet, diœcesis Bellovacensis, ex Ordine fratrum Prædicatorum Compendii in diœcesi Suessionensi.

Frater Joannes, dictus le Clert, Compendiensis, Ordinis fratrum Prædicatorum ejusdem loci in diœcesi Suessionensi, quadraginta annorum, & ultra.

[9] Frater Radulphus de Vernai, diœcesis Remensis, conventus Ordinis Prædicatorum Compendiensis, [præmittit.] quadraginta annorum, aut circiter.

Frater Gerardus Parisiensis, presbyter & monachus Regalis-montis, Ordinis Cisterciensis, in diœcesi Bellovacensi, natus annos quinquaginta, & eo amplius.

Rogerus de Soisi diœcesis Carnotensis, coquus domini sancti Ludovici, matura vir ætate, opibusque pollens, sexaginta annorum, & ultra.

Isembardus, coquus venerabilis sancti Ludovici, vir maturæ ætatis, & dives, natus Parisiis, quinquaginta quinque annorum, aut circiter.

Gerbertus de Nile-beonne diœcesis Senonensis, matura vir ætate, & satis dives, olim minister cubicularius venerabilis sancti Ludovici, quinquaginta annorum aut circiter.

Joannes de Challi diœcesis Parisiensis, maturæ ætatis homo, & dives satis, quinquaquinta annos, & ultra natus, judex castellanus Pontisarensis.

Guilielmus le Breton du Neuf-Chastel, minister cubicularius dicti Sancti, matura ætate vir, & satis opulentus, diœcesis Nannetensis, quinquaginta natus annos, & ultra.

Guilielmus le Breton de Chambrilles, vir matura ætate, ac sufficientibus divitiis, diœcesis Nannetensis, accensus sancti Ludovici, quinquaginta annorum, aut circa.

Hugo, cognomine Porte Chape, in panario famulus dicti venerabilis Regis, matura vir ætate, ac opibus congruis, natus in Fano S. Germani in Laya, annos habens quinquaginta, aut circiter.

Ægidius de Robisel, matura vir ætate quinquaginta annorum & plurium, habitans in Fano sancti Dionysii.

Dionysius le Plastrier, civis Compendiensis, diœcesis Suessionensis, homo ætate matura, ac sufficientibus opibus, sexaginta octo annorum, aut præterpropter.

Magister Joannes de Croymacon, civis Compendiensis, diœcesis Suessionensis, quinquaginta natus annos, & eo amplius.

Soror Mathildis, præfecta nosocomio Vernoniensi, diœcesis Ebroïcensis, viginti octo annorum, aut circiter.

Soror Aleidis, nosocomii Vernoniensis soror, quadraginta annorum, aut circiter.

Soror Adda, nosocomii Compendiensis soror, diœcesis Suessionensis, ætatis admodum maturæ quinquaginta, & plurium annorum.

Magister Joannes de Betysi, diœcesis Suessionensis, chirurgus domini nostri Franciæ regis, natus annos quadraginta octo, & amplius.

Dominus Joannes de Soisi, supra scriptus, etiam testis fuit viginti trium annorum.

Hic finiuntur nomina testium juratorum de Vita Domini sancti Ludovici, & inchoantur capita.

ANNOTATA.

a Hæc item verba sunt bullæ canonizationis, quæ Gallice reddiderat auctor, ut & præcedentia. Bullam totam dedimus in Commentario prævio § 92.

b De his omnibus fuse egimus § 91.

c Creatus erat Joannes de Samesio primum episcopus Rhedonensis anno 1298, translatusque fuit ad sedem Lexoviensem anno 1299 per litteras Bonifacii VIII, datas 3 Nonas Februarii, quas exhibet Waddingus tom. 2 Annalium Minorum in Regesto Pontificio pag. 237. Desideratur hic in catalogo episcoporum Lexoviensium apud Claudium Robertum, & Sammarthanos.

d Hic apud Sammarthanos tom. 2, pag. 575 nominatur Nicolaus de Autolio, quem notant saltem episcopum fuisse ab anno 1282 usque ad 1298.

e Reperitur Robertus episcopus Silvanectensis in concilio Compendiensi, quod habitum fuit anno 1277 veteri stylo, seu anno 1278 in Quadragesima,ut videre est apud Labbeum tom. XI Conciliorum Col. Nec dubito, quin idem sit, qui hic inter testes recensetur. Apud Sammarthanos vero nullus anno 1278, aut 1282, quo testes hi fuere auditi, recensetur Robertus in antistitum Silvanectensium catalogo. Quapropter discutiendum relinquo eruditis Galliæ Christianæ editoribus, utrum tom. 3, pag. 1021 obitum Roberti de Cressonsart præpropere affixerint anno 1271, an hunc Robertum penitus omiserint.

f Fuit hic unus e regni administratoribus, absente in secunda contra Saracenos expeditione Ludovico, ut dictum in Commentario numero 1064. Obiit hic Matthæus de Vendosme, abbas laudatissimus, anno 1286, 25 Septembris, teste Michaële Felibien in Historia abbatiæ S. Dionysii pag. 256, ubi ejus virtutes recenset uberius.

g Hic abbas rursum loco suo deest in serie Sammarthanorum tom. 4, pag. 776. Habetur tamen ibidem Adamus secundus abbas, qui resignasse dicitur, quique fortasse hic ipse erit, cum tempus præfecturæ, aut mortis ipsius non assignetur. Porro nomen de saint Leu verti potuisset de sancto Lupo. S. Lupus enim saint Leu, vel saint Lou vocatur. Verum quia parum confido auctoris orthographiæ, malui nomina familiarum ubique Gallica retinere, quam Latina substituere.

h Hunc abbatem, Laurentium de Marcellis, inter Carolilocenses assignant Sammarthani tom. 2, pag. 219; ac mortuum volunt anno 1290.

i Filius hic erat Joannis de Brienne regis Hierosolymitani, qui imperium Constantinopolitanum deinde aliquot annis administravit.

k Ms. Bouteillier, barbare buticularius. Porro signum Joannis Buticularii jam anno 1260 litteris S. Ludovici invenitur appositum apud Martenium tom. 1 Collectionis amplissimæ Col. Idem reperitur apud Labbeum in Elogiis historicis regum Franciæ pag. 214 signum in litteris anni 1274, ex quo intelligimus eamdem dignitatem habuisse sub regno Philippi III. Ludovicus Morery in Dictionario historico ad vocem Jean de Briene, mortuum scribit anno 1296.

l Hic alter erat regni administrator, profecto in Africam Ludovico; cujus egregias dotesvel hinc conjicere licet. Nigella autem, cujus erat dominus, oppidum est in Picardia, vulgo Nesle, in Ms. Neelle.

m Chamiliacum, Chambly, oppidulum est Galliæ in provincia insulæ Franciæ, & in Valcassino tractu prope Bellomontium, inquit Baudrandus in Geographia.

n Hujus Petri, qui diu fuit Regis cubicularius, sæpe fit mentio cap. XI, ubi constanter nominatur Petrus de Loon: hic, una littera mutata, scriptum inveni delcon. Verum cum non raro occurrat quædam litterarum mutatio in hac Vita, eumdem omnino existimo, unumque locum ex pluribus corrigendum duxi.

ANTIQUÆ DIVISIONIS CAPITA.

Caput primum est de sancta educatione venerabilis sancti Ludovici in infantia.

Secundum de mirabili conversatione in adolescentia.

Tertium de firma ejus fide.

Quartum de sincera ejus spe.

Quintum de ardenti ejus amore.

Sextum de ferventi ejus pietate.

Septimum de studio sanctarum Scripturarum.

Octavum de pie Deum orando.

Nonum de amore ejus ferventi erga proximum.

Decimum de miseratione ipsius in condescendendo ipsis.

Undecimum de ejus misericordiæ operibus.

Duodecimum de profunda ejus humilitate.

Decimum tertium de fortitudine ejus, ac patientia.

Decimum quartum de rigore ejus pœnitentiæ.

Decimum quintum de ejus conscientiæ nitore.

Decimum sextum de sancta ejus continentia.

Decimum septimum de recta ejus justitia.

Decimum octavum de candida ejus honestate.

Decimum nonum de benigna ejus clementia.

Vigesimum de diuturna ejus perseverantia, ac morte beata, qua hinc in cælum discessit. Hic finem accipiunt capita, & inchoatur Vita domini sancti Ludovici.

[Pars I]

CAPUT I.
Parentes sancti Ludovici, eorum pietas, præsertim matris; fratres, ac soror: præclara omnium per matrem educatio: laudabilis Ludovici adolescentia.

Cap. I.

Gloriosissimus sanctus Ludovicus, quondam Galliæ Rex, [Parentes sancti Ludovici; obitus patris post expeditionem contra Albigenses:] patrem habuit Christiana religione præstantissimum, ac Galliæ regem, nomine Ludovicum. Hic flagranti accensus fidei studio, auctoritate sanctæ Ecclesiæ crucem assumpsit; ut proficisceretur ad bellum contra facinorosos in tractu Albigensi fidei Christianæ inimicos. Postquam autem sanctam peregrinationem suam fortiter susceperat, ac superbiam gentis illius perversæ valide domuerat, cum rediret ex memorata Albigensium terra, in itinere beate decessit ad Dominum Monpenserii in Arvernia a. Matrem nactus est beatus Rex reginam Blancham, filiam honoratam regis Hispaniæ, quæ post mortem domini sui religiose educavit filium suum, ætate duodecim annorum regno admotum. Domina hæc corde femineo fortitudinem induit virilem, regnumque administravit strenue, sapienter, prævalide, ac juste; regni jura servavit, ac singulari sua providentia contra multos, qui eo tempore ingruebant, adversarios defendit; cujus laudes pius ejus Filius, venerabilis scilicet sanctus Ludovicus, crebris usurpans sermonibus, atque enarrans dicebat: Domina de me, quem præ omnibus diligebat creaturis, dicere solebat, Quod, si mortifere ægrotarem, neque sanari possem nisi quidpiam faciendo, quo lethali obstringerer peccato, potius me mori sineret, quam vellet ut mortifero delicto Creatorem meum offenderem.

[11] [matris laus ac pia mors:] Rege Galliæ, patre venerabilis sancti Ludovici modo, quo diximus, defuncto; mansit hic beatus Rex, annos natus paullo plus quam duodecim b, sub tutela & gubernatione dominæ reginæ Blanchæ, matris suæ. Hæc domina vere erat in dictis, factisque admodum honesta; adhæc justitiæ tenax & benigna; amabat vehementer personas Religiosas, omnesque illas, quas existimabat bonas: recte ac sapienter honorabat viros probos; cupiebat ut quilibet recte ageret, & de bono quocumque lætabatur c, lubensque ipsa pro viribus suis bona operabatur; mala vero quælibet, pravaque exempla illi displicebant. Duas fundavit abbatias d, multaque largita est inopiæ adjumenta. Tandem in morbo, quo occubuit, suscepit venerandum, ac verum Jesu Christi Corpus ab episcopo Parisiensi, & simul per dies quinque aut sex vestem sumpsit Virginum Deo sacrarum Ordinis Cisterciensis: quam vestem sincero animo sumpsit, etiam retinendam, si forte morbo isto non occumberet: atque ab eo tempore usque ad mortem semper fuit sub obedientia abbatissæ Virginum Pontisarensium Ordinis supra dicti. Deinde morti approquinquans, magnoque temporis spatio loquendi facultate privata, translata fuit ad lectum quemdam, in quo nullus erat pulvillus, at erat ibi lodix una stramini imposita, neque quidquam præterea. Ubi autem tantisper fuerat in illo lecto, & presbyteri, clericique, qui ei aderant, essent omnes quasi attoniti, neque curam haberent animæ commendationem recitandi, illa ipsa exorsa est commendationem, dixitque verba: Subvenite Sancti Dei &c.; atque illa protulit magna cum difficultate, voceque dissoluta ac submissa. Tunc presbyteri commendationem animæ inchoarunt, & creditur ipsa ex una parte versiculos sex, vel plures cum ipsis dixisse, ibique, finita animæ commendatione, obiit. Verum antea necessaria omnia ordinaverat prudenter more Christianæ probæ in omnibus, quæ perspexit ad animæ suæ utilitatem conducere, ac satis apparuit ex gratia, quam Dominus noster ei in fine exhibuit, dominam fuisse vitæ probæ ac sanctæ e.

[12] Memorata domina diligenter custodiri jussit, atque educari Dominum Robertum, [hæc sollicite ac pie liberos suos omnes instituit;] Artesiæ deinde comitem, ac dominum Alphonsum, comitem postea Pictaviensem, dominumque Carolum, comitem Andegavensem, ac dein Siciliæ regem, filios suos, dictique sancti Regis fratres: ad hæc dominam Elisabetham filiam suam, sancti Regis sororem, quæ sanctæ fuit vitæ domina f: atque eos solicite servari curavit, institui, ac doceri. Hi sancti Regis fratres tantum in virtutibus profecerunt, ut dominus Robertus desideraret, sicuti affirmabat, martyrio vitam finire ad progressum fidei Christianæ, ac Jesu Christi nominis gloriam, quod & præstitit g. Dominus autem Alphonsus, postquam Tuneto Drepanum rediit; mare transmittere statuit a die festo sancti Joannis tunc proximo intra tres annos; ut juraverat Carolo Siciliæ regi fratri suo, aliisque illustribus viris, si rex Galliæ eo tempore mare transiret: quin etiam, ut citius transmitteret, dictaque sua servaret, destinaverat transire, simul ac in Galliam foret reversus, ut Terræ sanctæ opem ferret atque succurreret: atque id revera exsecutus fuisset eo, quo obiit h, tempore, nisi meliori consilio inductus fuisset ad id, quod ordinaverat, ut aliquid reperiret temporis in Gallia ad voluntatem Dei perficiendam, ac majorem Terræ sanctæ utilitatem adferendam. Unde dolebat vehementer, se non transmittere; verum necesse non erat Terræ sanctæ, ut tunc tam cito velis mare transmitteret. Jam vero bona opera, quæ memorati domini Robertus, Alphonsus, & Carolus, dicti Regis fratres, dictaque eorum soror i exercuerunt, totoque vitæ suæ tempore continuarunt, testantur rectam eorum educationem, præclaraque documenta, quibus a teneris fuere imbuti.

[13] Neque vero memorata domina prædictos dominos [Robertum, Alphonsum k,] [ac præ ceteris Ludovicum, cum per se, tum per alios.] & Carolum fratres, dictamque sororem diligenter modo custodiri curavit atque doceri ante obitum patris, verum diligentius etiam, atque accuratius postea eosdem educari curavit, observari, atque institui; Regem autem prædictum illa ipsa instituit, utpote eum, cui tanti regni administratio incumbere deberet, quemque præ ceteris omnibus ardentius amaret. Igitur educatus fuit recte, ac sancte dictæ matris cura, quæ bonis eum exemplis, ac præclaris documentis imbuebat, eumque docebat ea omnia facere, quæ Deo accepta esse existimabat, quibusque princeps laudabilis, imo Christianus quilibet probus, Domino nostro placere possit ac debeat; ea vero fugere, quæ Dei voluntati sunt contraria. Præterea eum tradebat servandum, rebusque prædictis instituendum iis, quos ad id faciendum judicabat esse idoneos. Viros item ei adjungebat probos, qui prudenti eum juvarent consilio ad regnum fideliter, sapienter, ac fortiter gubernandum. Insuper ipsa hæc domina ad hoc exsequendum eum juvabat, tantaque ipse erga eam erat reverentia, honorem ei deferebat tantum, quod domina esset bona, sapiens, ac fortis, quodque Deum amaret & timeret, lubensque faceret quæ Deo erant accepta, ut, quando per se regnum administrabat, ab ea recedere nollet, at illius præsentiam ac consilium desideraret, ubicumque illud utiliter l habere poterat. Quamdiu autem memoratus Rex vixit, bona semper in dies singulos in eo fuere aucta. Ceterum ex operibus, quæ idem hic beatus Rex exercuit, ex vita, quam duxit, in quaque perseveravit usque ad finem, manifeste patuit, eum ab initio doctum fuisse, bona quælibet facere, ac mala quælibet evitare m.

II.

[14] Tempus juventutis non in vanum, sed sanctissime traduxit dominus sanctus Ludovicus. [Pia ac sancta] Ubi enim ætate erat quatuordecim, aut circiter, annorum, sub tutela constitutus erat illustris dominæ Blanchæ matris suæ, cui in omnibus obtemperabat, quæque ipsum, ut dictum est, & diligentissime servari curabat, & servabat: atque eum in publicum prodire magnifico, splendidoque insignem ornatu volebat, uti tantum decebat Regem. Hoc tempore studebat quandoque recreationis causa ad sylvas ac flumina n se conferre, aliaque hujusmodi facere, honesta nihilominus & congrua. Neque propterea hoc ipso tempore non semper habuit magistrum suum, qui ipsum litteris erudiebat atque instituebat; &, sicut beatus Rex ipse referebat, prædictus magister eum quandoque disciplinæ causa percutiebat. Eodem hoc tempore beatus Rex memoratus semper quotidie Missæ sacrificio, ac sacris vesperis, ad notas musicas decantatis, assistebat, cunctisque etiam Horis canonicis: neque ideo eas non recitabat cum alio. Habebat autem sacello præfectos, aliosque, qui die, noctuque ei decantabant Missam, preces matutinas, aliaque sanctæ Ecclesiæ Officia; atque ipse ecclesiam frequentabat, cultuique divino assistebat. Et quantacumque negotiorum mole urgeretur, Missæ, aliisque Horis intererat, atque adhæc Horas canonicas recitabat.

[15] [Ludovici adolescentia.] Ludos quoslibet indecentes fugiebat, atque ab inhonestis quibuslibus ac turpibus se abstinebat. Nemini factis, dictisve inferebat injuriam. Neminem quocumque modo despiciebat aut vituperabat: at perquam leniter objurgabat eos, qui quædam quandoque faciebant, quibus poterat offendi; eosque corrigebat his verbis: Desistite, aut, Quiescite; Nolite hæc facere imposterum, facile enim contingeret, ut de his pœnas daretis: aut verba eis dicebat similia: omnes autem alloquebatur plurali numero o. Quæ dicebat juramento non affirmabat, at nudo passini verbo asserebat. Cantilenas profanas neque ipse cantabat, neque cani patiebatur ab aliquo domesticorum suorum in cujuscumque etiam gratiam: verum præcepit cuidam armigero suo, qui in juventute sua similia canebat, ut se ab hujusmodi cantilenis abstineret; eumque discere jussit antiphonas quasdam de beata Virgine, atque hymnum: Ave maris stella, quamquam difficulter illa perdisceret. Et armiger iste, atque ipse etiam beatus Rex supradicta quandoque cum hoc armigero canebat.

ANNOTATA.

a Mortem Ludovici VIII pluribus expositam vide in Commentario § 8, ubi eum ab amore continentiæ laudatum, dictaque hoc loco confirmata, invenies.

b In Ms. Qui avoit po plus de douze ans: illud po idem est ac peu, quod in hac Vita occurrit frequentissime. Hinc autem probavimus § 5, Sanctum anno 1214 fuisse natum.

c In Ms. Et se elle escoit de tout bien: quod sane ambiguum est. At sensus videtur exigere interpretationem datam.

d Hæ fuere abbatia feminarum Ordinis Cisterciensis, Malus dumus seu Maubuisson vulgo dicta, de qua egimus § 31: & Lilium ejusdem Ordinis. Utraque B. Virgini sacra est; prior prope Pontisaram: altera prope Melodunum.

e Obiisse Blancham anno 1252, probavimusin Commentario num. 717, ubi plura de pio ejus obitu. Sepulta est in abbatia B. Mariæ regalis, seu Malidumi, ubi super tumulum ejus æreum legitur epitaphium, quod acceptum ab Aureæ Vallis abbate ad nos misit P. Alexander Wiltheim, atque his verbis conceptum est:

Ex te, Castella, radians, ut in æthere stella,
Prodiit hæc Blancha, quam luget natio Franca.
Rex pater Alphonsus, Ludovicus rex sibi sponsus:
Quo viduata regens, agit ut vivat requie gens.
Hinc peregrinante nato, bene rexit, ut ante.
Tandem se Christo cœtu donavit in isto.
Cujus tuta malis viguit gens Franca sub alis,
Tanta prius, talis jacet hic pauper monialis.

f Plures S. Ludovici fratres & sorores, in pueritia mortuos, enumeravimus § 4.

g Cæsum anno 1250 Robertum Massoræ in Ægypto, quod oppidum post expulsos castris suis Saracenos temere invaserat, retulimus in Commentario § 52, ubi & famam illius contra calumnias Matthæi Parisii defendimus. Quod de martyrio dicit auctor, conforme est opinioni crucesignatorum illius temporis, qui cæsos a Saracenismartyres putabant.

h Obiit Alphonsus Pictonum & deinde Tolosatium comes anno 1271, dum redibat ab expeditione Africana, Corneti in Tuscia, postquam tertiam expeditionem juraverat. De quibus in Commentario num. 1132.

i Defuncta est piissima Elisabetha non diu ante S. Ludovicum, ut diximus num. 1035: plura sparsim in Commentario de Roberto, Alphonso, Carolo, & beata Elisabetha narravimus: hæc autem locum etiam habebit in Opere nostro ad 31 Augusti, quo colitur.

k Hæ voces uncis inclusæ in Ms. nostro apographo non habentur: at sensus videtur eas exigere.

l Non desunt politici aliqui, qui S. Ludovicum ausi sunt carpere, quod nimium se regi sineret a matre. At vero, cum ostendere non possint, malum ei consilium a Blancha, regina prudentissima piissimaque suggestum, magis hi produnt suam summos quoslibet carpendi libidinem, quam ostendunt Sanctum hac de causa vel minima reprehensione dignum. Non enim adeo adhærebat matris consilio Ludovicus, ut suum non potius sequeretur, quando illud judicabatrectius: patuit id in expeditione transmarina suscipienda, a qua nullæ eum matris preces aut lacrymæ, multis quoque rationibus subnixæ, avertere potuerunt.

m De pia Regis pueritia, institutione, & adolescentia consuli ulterius potest Commentarius prævius § 7, ubi & sequentia sunt confirmata.

n Venandi nimirum piscandique gratia.

o Quod signum reverentiæ est, maxime apud Gallos.

CAPUT II.
Sancti Regis fides viva, ac firma multis exemplis demonstrata: studium item fidei promovendæ; ac spes in Deum.

III.

Fides, quæ unicum est fundamentum eorum, qui in Deum credunt, [Viva Sancti fides ostenditur] vera, viva, ac firma, sine animi fluctuatione, fuit in venerabili sancto Ludovico, super quam construebat virtutum ædificia. Non modo palam fit, venerabilem sanctum Ludovicum fide Christiana fuisse firma admodum, stabili, ac viva, ex multis, quæ exercuit, operibus bonis, quorum iniri vix possit numerus; verum id etiam clare patet ex singularibus quibusdam factis, hoc loco referendis. In fine documentorum a, quæ propria manu descripta filio suo Philippo bonæ memoriæ Galliæ regi reliquit, piissime profitetur fidem sanctæ Trinitatis quoad Personas, atque Unitatis, quoad Divinitatem; quando profert hæc verba: “Sit gloria, honor, & laus ei, qui est unus Deus, Pater, Filius, & Spiritus sanctus, sine principio & sine fine. Amen”.

[17] [ex studio infideles ad fidem adducendi,] Præterea beatus Rex prædictus ad baptismum adduxit, ac baptizari curavit Bellomontii ad Oësiam b Judæum quemdam cum tribus filiis, unaque ejusdem Judæi filia: ipseque beatus Rex, materque ac fratres ipsius memoratum modo Judæum, ejusque liberos de sacro fonte levarunt, cum salutiferis abluerentur undis. Postea ubi beatus Rex liberatus fuit carcere Saracenorum, cum adhuc subsisteret in partibus transmarinis, multi Saraceni, quadraginta videlicet, aut plures, quorum aliqui erant emiri, virique inter Saracenos illustres, ad eum accesserunt, quos curavit salutari lavacro ablui, fideque institui per fratres Prædicatores, aliosque, quos beatus Rex ad id constituerat: alebat quoque illos ac sustentabat stipendio dato, atque unde abunde vivere poterant, subministrabat, postquam eos secum in Galliam abduxerat. Multos insuper Saracenos, quos baptismo ablui curaverat, opibus ditabat, nuptiisque cum Christianis jungebat mulieribus.

[18] [suos in virtute promovendi, cruce assumpta,] Quando dictus venerabilis Rex tempore juventutis suæ ægrotabat Pontisaræ duplici tertiana adeo vehementer, ut ex morbo illo se moriturum putaret, convocavit omnes domesticos suos, eisque gratias egit de obsequiis eorum bonis sibi præstitis; hortabaturque eos, ut Deo servirent, ac orationem haberi ad eos jussit longam & utilem: ordinavit item omnia sua negotia in morbo illo, cunctaque fecit, quæ probo viro Christiano incumbunt facienda. [c]Tam vehementi autem tunc oppressus fuit morbo, ut desperaretur de vita ipsius; credaturque vita ei tunc a Deo prorogata tuisse per miraculum, ut spatium ipsi esset exsequendi præclara proposita sua, voluntatemque bonam operi mandandi: quam Deo serviendi voluntatem, ejusque gloriosum nomen pro viribus exaltandi, conceperat; ut majora quoque apud Deum merita sibi acquireret; bono exemplo orbi præluceret Christiano, aliosque principes ad bonum attraheret. Porro, quando beatus Rex prædicto loco tanta correptus erat infirmitate, aderant ei episcopi Parisiensis & Meldensis d, quos rogavit beatus Rex ut crucem ad peregrinationem transmarinam sibi darent. Quamquam autem episcopi id ei tunc dissuaderent, tamen quia tantopere eam desiderabat, episcopus Parisiensis crucem ei tradidit, magnaque pietate, ac lætitia eam accepit, exosculans illam, pectorique suo suaviter admodum imponens.

[19] Postquam vero ex morbo illo convaluit, antistites, [itinere transmarino contra Saracenos,] proceresque regni sui congregari jussit Parisiis, atque illic ad concionem dicere jussit repetitis vicibus ac diebus variis dominum Tusculanum, legatum eo tempore Pontificium. Tunc fratres ipsius, multique antistites, magnates, & equites cruce se ibidem signarunt. Discessit tandem intra breve tempus, quo moratus est ad navem suam, apparatumque ad hunc transitum sibi necessarium ordinandum. Habitum peregrini assumpsit apud sanctum Dionysium in Francia, duxitque secum uxorem suam Margaritam, & tres fratres suos comites. Itaque prima hac vice mare transmisit cum personis prædictis, imo & cum multis aliis, triginta quatuor numerans ætatis annos aut circiter; nam ut verum dicitur, hoc anno, quo beatus Rex mare transivit, in festo Inventionis sanctæ crucis e annorum fuisse triginta quatuor. Transiit autem numeroso cum agmine, atque in Ægyptum appulit. Pagani vero animose ei occurrerunt, ejusque turmis, quæ portum capere studebant: at vultus exercitus Christiani pati nequiverunt, ita tunc puniti fuere fuga ignominiosa, ac nostri navibus egressi celebrem obtinuerunt civitatem, cui nomen quondam Memphis f, nunc Damiata nominatur.

[20] Verum post aliquod temporis spatium, judicio Domini nostri justo ac secreto, [ex recusato constanter juramento cum conditione fidei renuntiandi,] exercitum invaserunt multa malorum genera, vario mortis genere occumbentibus viris illustribus, mediis, ac infimis tanto numero, ut ex triginta duobus hominum millibus ad sex millia reductus fuerit exercitus. Tunc Pater misericordiæ, qui se mirabilem in Sancto suo ostendere voluit, in manus impiorum Saracenorum tradidit venerabilem Regem sanctum Ludovicum. Postquam vero capti fuerant a Saracenis ipse, duo ejus fratres, multique magnates, ac turba populi numerosa (tertius enim frater, dominus scilicet Robertus Artesiæ comes pro fide Jesu Christi exaltanda a Saracenis erat occisus:) ac pactum redemptionis venerabilis sancti Ludovici, aliorumque cum eo captivorum, cum Saracenis initum, conventaque inter partes fuerant conclusa; ut pacta prædicta juramento firmarentur, Pagani juramento suo inserere voluerunt, se Mahometi renuntiaturos, si pactis iis non starent, rogaruntque beatum Regem, ut & ipse juramento suo insereret, se Deo renuntiaturum, fidemque Jesu Christi negaturum, si pacta cum ipsis inita non observaret. Venerabilis Rex id constanter ac firmiter exhorruit, sæpiusque magna cum dedignatione conditionem illam recusavit adjicere, dixitque: Profecto numquam hoc ore egredietur meo. Ab eo autem abstinuit præ reverentia erga Jesum Christum, fidemque Christianam, licet pacta memorata servare omnino statuisset, quemadmodum affirmabat.

[21] [si pacta non servaret,] Quamvis autem peccatum non esset conditionem istam jurijurando adjicere g, nullo tamen modo illam adjicere voluit, quantumcumque ad id eum hortarentur dominus Carolus frater ipsius, aliique, qui ei aderant, ipsius consiliarii: ne quidem, quod sibi, fratribus suis, aliisque secum captivis, mortis periculum imminere cerneret. Quin imo etsi cum iis pacta fuissent inita, qui modo soldanum suum occiderant, sibique dominium arrogarant, quorum manus etiam tum dicti soldani, aliorumque cum eo occisorum, sanguine erant infectæ, quique ingentem præ se ferebant commotionem iracundiæ, atque indignationis, quod primi jusjurandum de pactione servanda jurassent; eique dicerent, necesse esse, ut illa verba admitteret, atque insereret. Nihilominus post omnem eorum motum, omnem eorum iracundiam, verbaque eorum omnia, beatus Rex ea jurijurando suo inserere noluit. Cum vero Paganus quisquam, qui emirorum unus erat, beato Regi diceret: Captivus noster es, mancipium nostrum, & in carcere nostro tam audacter loqueris? Aut exequeris quod volumus, aut cruci affigemini tuque, tuique: nihil omnino his motus fuit beatus Rex, at respondit; si corpus occidissent, animam suam sub eorum potestate non futuram.

[22] [ex eo quod equitem creare noluerit Saracenum,] Mirabile admodum est, quod sequitur. Postquam venerabilis Rex fuerat captus, ut supra dictum est, emirus ille, qui soldanum mox occiderat, ut dicebat, stetit ante venerabilem Regem gladio evaginato ac sanguinolento, ipse etiam cruore infectus, eoque vibravit gladium modo, ac si eum gladio ferire voluisset; dixitque memoratus emirus, in sua esse potestate & venerabilem Regem occidere, si vellet; & eum libertate donare; libertate vero donaturum, modo se equitem creare vellet: quod ut faceret, suaserunt beato Regi illustres quidam Christiani, qui circa ipsum erant. Respondit Beatus, nullo se modo equitem creaturum quemcumque infidelem; at si Christianus esse vellet, se ducturum eum in Galliam, magna ibi terrarum possessione donaturum, equitemque creaturum, ac in magno habiturum honore; verum in id Saracenus consentire noluit.

[23] [ex constanti pietate in adversis,] Res etiam est mirabilis, quod, licet trans mare damna multa, multaque passus sit opprobria, semper de bono in melius progrederetur, pius magis esset, & firmus magis in fide Jesu Christi. Unde quandoque, ut magno fidei Christianæ ardore inflammatus, dicebat, equitibus nullo modo de fide disputandum esse, quandoquidem, ubi infidelem quemdam satis norunt, proprio eum gladio occidere debeant h. Adhæc, cum venerabilis sanctus Ludovicus quandoque commemoraret, quo pacto fuisset captus, atque dedecora, quæ trans mare accepisset, illique, qui audiebant, ei dicerent, talia ei non esse commemoranda, quæ in ipsius cedebant ignominiam: respondit, Christianum quemlibet honori sibi ducere debere, quodcumque ignominiæ pati potest pro honore & amore Domini nostri Jesu Christi.

[24] In doctrina, quam regi Philippo bonæ memoriæ filio suo, qui post ipsum regia potestate regnum administravit, propria manu sua scriptam reliquit, clausula quædam continebatur, quæ est hujusmodi: [doctrina filio data, urbibus in Terra sancta munitis,] “Curato pro viribus tuis, ut nebulones, aliique homines perversi regno tuo expellantur, ut terra tua hominibus istis sit expurgata, quemadmodum faciendum intelliges consilio proborum virorum”. In prima etiam peregrinatione sua, postquam Saracenorum carcere erat liberatus, ad munimen Christianorum, atque ad conservationem, honoremque fidei Christianæ, propriis sumptibus cingi jussit urbem quamdam, nomine Cæsaream i, muris tam altis ac latis, ut currus supra eos commeare possit; murosque instrui jussit turribus, duplicique pinnarum admodum crassarum ordine. Muris item includi jussit civitatem, nomine Jafam k, & Sidonem, & castrum Cayphas, partemque quamdam urbis Acconensis, quæ passim vocatur Mons Musardus l. In doctrina autem filio data etiam hæc verba continentur. “Nullo modo tolerato verbum ullum, prolatum in contumeliam Domini nostri, beatæ Virginis, aut Sanctorum, quin de eo vindictam sumas; nisi clericus esset, aut persona tam illustris, ut eam tu punire non deberes; tum vero ei peccatum suum ostendi curato per Dominum suum, eumque qui ipsum poterit punire”.

[25] Venerabilis Rex statutum m condidit, idque per totum regnum suum promulgari jussit, [ex odio in blasphemos, quos graviter punit,] ut nulli liceret blasphemiam proferre, aut verbum quodcumque turpe de Deo, de beata Virgine Maria, vel de Sanctis, aut per membra eorum jurare: jubebatque quandoque eos, qui in hanc legem peccabant, in labiis n uri, seu signari ferro calido & candenti rotundo, cui virgula erat insculpta, ad hoc peculiariter composito. Alias in scalis exponi jubebat coram populo, intestinis animalium stercore plenis collo ipsorum appensis. Præcepit etiam ut in claris urbibus loco publico scalæ ponerentur, in quibus blasphemi in Deum statuerentur, ac ligarentur in odium istius peccati. Speculatores autem contra eos statui voluit, qui eos accusarent, scalæque ad id specialiter ordinatæ erant in urbibus, & locis solemnioribus præcepto beati Regis. Porro contigit, ut quis juraret turpe de Deo juramentum, resque beato Regi nuntiaretur: & quando Rex eum volebat puniri, multi Regis consiliarii, multique proceres pro illo apud Regem intercedebant, eumque, quantum poterant, defendebant, dicentes, tanto eum non esse dignum supplicio: de quo tamen venerabilis Rex præ ingenti Dei honoris studio, ut firmiter creditur, neminem audire voluit, sed præcepit ut ferrum candens applicaretur labiis juratoris istius, ac in Deum blasphemi.

[26] Postea o, ubi secundæ peregrinationis tempore beatus Rex in terram descenderat in agro Tunetano, [denique quod pro fidei exaltatione mortem obierit.] ac possessionem inire vellet, præcepit ad Dei honorem ore proprio, dixitque magistro Petro de Conde, ut ita scriberet: “Præco possessionem vobis denuntio nomine Domini nostri Jesu Christi, ejusque servi Ludovici Galliæ Regis”, aliaque quæ in præconio promulgari debent. Ex quo populus, qui id audiebat, intellexit magnam fidem venerabilis sancti Ludovici, quod nominaret Jesum Christum, affirmans præconium, quod erat denuntiandum, esse Domini nostri Jesu Christi. Ne prætermitti quidem debet, quamvis res sit palam nota, quod dictus venerabilis Rex bis mare transmiserit ad incrementum fidei Christianæ ingenti cum exercitu immensisque sumptibus. Prima vice secum duxit Margaritam reginam uxorem suam, atque hoc modo transmiserunt omnes ejus fratres: secunda vice secum duxit omnes, quos tunc habebat, fratres; ex quatuor vero, quos habebat, filiis tres natu majores secum duxit, ac filiam charissimam Navarræ reginam. Demum secunda hac vice susceptum persequens negotium ad incrementum fidei Christianæ beate, sancteque dies suos finivit in terra transmarina.

IV.

[27] Spes, qua mens in se corroboratur, ad Deum elevatur, [Spes firma Sancti Regis] ad perseverantiam animatur, atque ad certam divini auxilii fiduciam, tantopere corrobaravit venerabilem sanctum Ludovicum, solata est, animavitque, ut adversa omnia despiceret, difficilia quælibet pro viribus aggrederetur, nihil non suscipere auderet ex fiducia divini auxilii, qua nitebatur, sicuti tota ejus vita manifestum facit: ex qua vita unum solummodo factum pro speciali exemplo desumo. Quando venerabilis sanctus Ludovicus post primam peregrinationem redibat ex provinciis transmarinis, jamque duobus aut tribus circiter diebus navigassent, ac propinqui essent urbi Limissoni, tempore nocturno paullo ante diem navis, qua venerabilis Rex, regina ejus uxor, liberique eorum, nimirum dominus Joannes comes jam Nivernensis, dominus Petrus comes olim Alenconius, ac domina Blancha olim uxor domini Ferdinandi, filii natu maximi & heredis illustris Castellæ regis, nati trans mare, multæque aliæ personæ vehebantur, impegit atque in durum arenæ cumulum est allisa; vehementique dicta navis tum percussa est impetu.

[28] [illustri exemplo demonstratur.] Qui in navi erant, hoc sentientes, vehementer timuerunt, ne navis esset rupta. Clamantibus autem eorum aliquibus præ timore periculi, beatus Rex nullo modo perterritus, e vestigio se recepit ad locum, ubi verum Jesu Christi Corpus permissione legati Pontificii episcopi Tusculani erat positum, ibidem beatus Rex in cubitos, genuaque humi provolutus, tempore aliquo in oratione permansit. Demum naucleri, ubi navem inspici jusserant, retulerunt beato Regi carinæ navis tres omnino tignos esse avulsos p. Fuit navis restaurata quantum potuit, ac deinde decem, aut circiter, hebdomadis, eadem navi vecti fuere; donec memoratus sanctus Rex aliique, qui erant in dicta navi, in Provinciam appulerunt ad castrum, quod Olbia q nominatur. Dicebant autem naucleri ex mille navibus ne unam quidem evadere potuisse ex tanto periculo, certoque creditur ex dicto eos periculo fuisse ereptos propter fiduciam atque orationem venerabilis sancti Regis. Notandum autem hoc loco dictum quoddam, quod regina Margarita uxor ejus supradicta multis aliquoties narravit: videlicet, quando venerabilis Rex, atque ipsa, eorumque liberi supra dicti in illo erant periculo, infantium nutrices ad eam accurrisse; eique dixisse: Domina quid faciemus liberis tuis? Eosne excitabimus, lectoque levabimus? Et domina, de vita corporis infantium ac sua desperans, respondit: Ne eos excitaveritis, neque e lecto levaveritis; at dormientes sinite eos ad Deum abire. Hoc vero dixit magna spe, quam habebat, eos perpetuo in cælo victuros.

ANNOTATA.

a Documenta illa, quæ frequenter adducuntur, habentur infra cap. 6. Vide num. 73.

b Bellomontium ad Oësiam, vulgo Beaumont sur Oyse, oppidum est in provincia Insulæ Franciæ ad Oësiam fluvium, 8 leucis distans Parisiis versus Bellovacos, ut habet Baudrandus in Geographia.

c Anno 1244. Vide Commentarium § 41.

d Meldæ, vulgo Meaux, urbs nota est in Bria provincia ad Matronam fluvium, cujus tunc episcopus erat Petrus de Cuissy, memoratus apud Sammarthanos in Gallia Christiana tom. 3, pag. 701.

e Hoc mendosum esse patet ex Joinvillio num. 26, aliisque, ex quibus constat, Ludovicum natum fuisse die festo S. Murci, seu 25 Aprilis, dum cruces circumferebantur in agmine supplicantium. Suspicor itaque errorem esse biographi, qui in Actis canonizationis Latinis mentionem de crucibus invenerit, indeque formaverit festum Inventionis sanctæ crucis. Porro ætas34 annorum recte expressa est, & confirmat sententiam nostram de anno natali, quem in Commentario probavimus fuisse 1214: si enim natus est 1214, ætatem 34 annorum compleverat anno 1248, dum mare transmisit.

f Memphis longissimo distabat intervallo a Damiata, eratque supra famosum Ægypti Delta ad Nilum sitæ, ubi nunc fere est Cayrus magna. Alii putarunt Damiatam esse antiquum Pelusium, at nihilo verius, licet minus distaret Pelusium. De Memphi autem consuli potest Cellarius Geographiæ antiquæ lib. 4, cap. 1, pag. 41. Capta a Rege Damiata anno 1249. Vide de his omnibus Commentarium, & Joinvillium, ubi singula ordine relata sunt.

g Illicitum videri conditionem hujusmodi juramento addere, diximus in Commentario num. 684.

h Idem habet Joinvillius part. 1, cap. 2, ubi lit. m notabimus id sano sensu esse intelligendum.

i Anno 1251. Vide Joinvillium num. 183.

k Condita Jafa anno 1252, Sidon 1253. Acconis pars 1250: ac eodem forte tempore castrumCayphas, nisi illud cum Cæsarea munitum sit anno 1251. Porro castrum Cayphas ad radices montis Carmeli situm erat, ac tribus leucis distabat Accone. Videri de his potest temporis ordine Commentarius.

l Gallice Mont Musart: burgum reparatum a Rege, ait Sanutus lib. 3, part. 12, cap. 3.

m In Commentario num. 1002 probavimus has leges conditas circa annum 1268.

n Hanc pœnam legibus promulgatis non statuit, ut putarunt non pauci; sed pro arbitrio infligi jubebat, dum blasphemiæ erant enormes; ut disces ex iis, quæ de his in Commentario ibidem disputavimus.

o Anno 1270.

p Hoc factum, quod contigit anno 1254, videri potest apud Joinvillium cap. 26, & Gaufridum num. 49: hi enim ambo adfuerunt.

q Vide Joinvillium num. 237, & notata ibidem.

CAPUT III.
Amor Sancti in Deum: pietas in cultu divino, concionibus audiendis, & accipiendo sacratissimo Jesu Christi Corpore.

V.

Quis satis queat esse idoneus ad enarrandam ferventem charitatem, [Fervens Sancti in Deum amor,] qua beatus Jesu Christi Amicus flagrabat? Prorsus enim ut carbo candens, qui plenus est igne, ita venerabilis sanctus Ludovicus amore Dei fuit accensus. Quippe “ab ineuntis ætatis primordiis Dei Filium tenera mentis affectione dilexit: nec diligere desiit, studia continuando salubria, dum vitæ sibi commoditas affuit temporalis: sed quanto majori profecit ætate, ac in tempora prolixiora prosiliit, tanto in ejus exarsit amorem fervore spiritus ampliore a”: quemadmodum Bonifacius Papa VIII commemorat. Ad hæc docebat atque affirmabat, Deum amandum esse super omnia sine ulla mensura, utpote qui agnoscebat humiliter beneficia Domini nostri, eaque ut cognoscerent alii, eos docebat, ac erudiebat. Præterea alios docebat, quo pacto Domino nostro magis placere possint, quantamque adhibere eos oporteat diligentiam, ad evitanda quælibet, quæ ei debeant displicere. De quo in doctrina b, quam scripsit propria manu ad filiam suam Navarræ reginam, hæc verba inter alia leguntur.

[30] [quem & liberis suis instillare conatur:] “Dilecta filia, te doceo, ut ames Dominum Deum nostrum ex toto corde tuo, & ex totis viribus tuis; sine eo enim nullus quidquam valere potest. Nihil tam recte amari potest, neque tam utiliter. Dominus est, cui omnis creatura potest dicere: Domine, Deus meus es tu, nullo bonorum meorum eges. Hic ille est Dominus, qui misit Filium suum in terram, ac in mortem tradidit, ut morte inferni nos liberaret. Multum aberrat creatura illa, quæ alio amorem cordis sui inflectit, quam ad ipsum, aut sub ipsum. Mensura, qua ipsum amare debemus, est amare sine mensura. Meritus est abunde, ut ipsum amemus: nam prior nos amavit. Utinam mature perpendere posses, quantum venerabilis Dei Filius egerit pro redemptione nostra. Desiderium concipe, quod numquam a te abscedat; nimirum qua ratione magis Domino nostro placere possis. Hoc etiam cordi imprime, quod, si certo scires nullum tibi futurum bonorum, quæ feceris, præmium; nullam malorum pœnam: nihilominus cavere deberes, ne facias Deo displicentia; ac animum adjicere ad faciendum pro viribus, quæ ei sunt grata, puro erga eum amore”. Rursum in doctrina, quam propria manu scripsit regi Philippo bonæ memoriæ filio suo, hoc modo scribit: “Chare fili, primum te doceo, Deum amare ex toto corde tuo, & ex totis viribus tuis; nam sine hoc nihil valere potest”. Ex quibus clare patet, quantopere Deum amaverit, quantumque liberos suos ejus amore erudierit.

VI.

[31] Gratia pietatis, ac fervor bonæ voluntatis in corde venerabilis sancti Regis abscondi non potuit ast illam multis, certisque indiciis manifestavit. Beatus Rex in Deum, ejusque Sanctos, atque in sanctam Ecclesiam summa ferebatur pietate, [summa in Deum pietas,] veluti manifeste patet ex cursu vitæ ipsius, clareque innotescit ex testimonio multorum virorum probitate præstantium, ac fide dignorum, qui longo tempore eo familiariter sunt usi, quique jurati affirmabant, insigni eum religione fuisse plenum. Nihilominus ut id certius etiam demonstretur, specialia quædam sunt conscripta.

[32] Venerabilis Rex Horas suas canonicas recitabat magna religione cum quodam ex ministris sacelli sui, [luculenter probata ex Horis canonicis,] idque horis ipsis statutis c, ante statutum tempus illas non recitans, aut certe spatio quam poterat minimo. Ad hæc ritu solemni cani jubebat per ministros sacelli sui, & clericos omnes Horas canonicas ipsis horis statutis, horam non præveniendo, aut spatio certe, quam poterat, brevissimo: eas autem audiebat magna pietate. Quin etiam, quando eques iter instituebat, sacelli sui ministros equis insidentes Horas canonicas recitare jubebat elevata voce, concentuque musico, eodem prorsus modo, acsi in ecclesia fuissent, ne statutum tempus præteriret. Consuetudo vero, quam beatus Rex servabat in cultu divino, erat hujusmodi. Venerabilis Rex surgebat e lecto media nocte d, jubebatque vocari clericos, ac sacelli ministros; tum vero in sacellum intrabant singulis noctibus coram Rege; & tum canebant alta voce, concentuque musico preces Matutinas illius diei, ac deinde de diva Virgine. Neque ideo beatus Rex utrasque preces Matutinas non dicebat in eodem sacello submissa voce cum uno ex sacelli sui ministris. Matutinis precibus recitatis, sacelli ministri, si vellent, redibant ad lectos suos. Modico elapso temporis spatio, eoque tam exiguo, ut quandoque post reditum suum capere somnum non potuissent, eos vocari jubebat ad Primas recitandas. Tunc Primas dicebant in sacello alta voce, concentuque musico, congruas diei, ac de beata Virgine diebus singulis; Rege venerabili ibidem præsente, & utrasque cum uno ex sacelli sui ministris recitante. Hiberno autem tempore quotidie parum aberat quin Primæ recitatæ essent ante diem: post Pascha vero tali hora dicebant preces Matutinas, ut absolutæ essent paullo ante diem, quia dies tunc erant longiores. Atque id faciebat beatus Rex diebus quoque ac noctibus, quibus fuerat cum regina uxore sua.

[33] Postquam Primæ erant cantatæ modo supra dicto, [Missæque Sacrificiis, quibus assistebat quotidie,] beatus Rex Missæ Sacrificio quotidie assistebat, primum pro defunctis, quod plerumque dicebatur sine concentu musico. Verum subinde, veluti cum anniversaria defuncti erat commemoratio, aut quis ipsius domesticorum obierat, in cujus refrigerium Sacrum dici curabat, illud concentu musico celebrabatur. Singulis item diebus Lunæ venerabilis Rex alta voce concentuque musico cantare jubebat de Angelis; singulis diebus Martis de beata Virgine Maria; singulis diebus Jovis Missam de sancto Spiritu; singulis diebus Veneris item Sacrum de cruce; & singulis diebus Sabbati rursum Sacrum de diva Virgine. Insuper præter hæc Sacra jubebat quotidie elata voce, concentuque musico cani Sacrum feriæ, aut festo congruum. Tempore sacri quadraginta dierum jejunii semper assistebat ternis Missæ Sacrificiis quotidie, quorum unum dicebatur in meridie, aut circa meridiem. Quando autem æstivo tempore, dum intensus erat calor, iter agebat, matutino tempore proficiscebatur, dumque ad hospitium pervenerat, dicta Sacra fieri jubebat; omnibusque prædictis assistebat venerabilis Rex.

[34] [Horas præterea ipse recitans,] Postea, ubi aderat hora prandii, priusquam comederet, intrabat sacellum suum, sacellique ministri coram ipso concentu musico dicebant Tertias ac Sextas diei congruas, ac de beata Virgine; at ipse cum quodam ex ministris sacelli sui eosdem recitabat submisso tono. Cum autem in itinere erat tempore Tertiarum, Sextarum, aut Nonarum (at de Nonis hoc intelligendum jejunii e tempore) curabat easdem preces horarias elata voce ac musice cani inter equitandum a sacelli sui ministris, ipseque eas cum uno recitabat submissa voce. Singulis etiam diebus assistebat sacris Vesperis musice cantatis, easdemque cum uno sacelli ministro recitabat voce dimissa. Post cœnam sacelli ministri sacellum ipsius ingrediebantur, voceque elata ac musica canebant Completorium diei congruum, ac de diva Virgine, beatusque Rex, dum erat in sacello suo, sæpissime genibus innitebatur eo tempore, quo Completorium canebatur, totoque eo tempore preces fundere studebat. Quotidie absoluto Completorio de Dei Genitrice, sacelli ministri eodem ipso loco canebant unam ex antiphonis de Domina nostra ritu solemni, concentuque musico; videlicet quandoque Salve Regina, quandoque aliam, cum oratione subjungenda, quemadmodum solet recitari.

[35] [adjuncto Officio de beata Virgine, etiam dum ægrotabat:] Post hæc statim Rex revertebatur ad cubiculum suum, eoque ibat. Tunc unus presbyterorum ejus veniebat, post quem ferebatur aqua sacra; qua presbyter cubiculum aspergebat, dicebatque hunc versiculum, Asperges me, orationemque subjungi consuetam. Ubi vero aderat hora, qua venerabilis Rex cubitum ire consueverat, utrumque Completorium recitabat cum sacelli ministro prædicto. Porro diebus solemnioribus, quibus Officium fiebat ritu duplici, Officium de Matre Dei non recitabatur in sacello concentu musico; at submissa solum voce; exceptis insuper festis Natalis Domini, Paschatis, aliisque hujusmodi maxime solemnibus, quibus presbyteri in sacello non recitabant Officium de Domina nostra. Quando autem venerabilis Rex erat in loco quodam, ubi non habebat sacellum aliud, pro sacello habebat cubiculum suum. At vero per omnia fere regni loca sacellum habebat. Quamvis etiam ægrotaret venerabilis Rex, jubebat semper sacelli sui ministros in sacello suo solemni ritu cantare Horas canonicas; alii vero duo clerici aut Religiosi recitabant preces horarias de die, ac de beata Virgine coram lecto ejus, ubi decumbebat. Nisi nimis esset debilis, recitabat versiculos ex una parte, aliique ex altera; cum vero esset tam debilis, ut loqui non posset, alium apud se habebat clericum, qui pro ipso psalmos recitabat.

[36] [item ex splendore, & ordine,] Porro diebus singulis ferialibus, seu diebus illis, quibus non recitantur lectiones novem, duo supra altare lucebant cerei f, qui renovabantur diebus quibuslibet Lunæ, ac Mercurii. At Sabbato quolibet, omnique festo simplici novem lectionum tres altari imponebantur cerei. Quolibet vero festo duplici, aut semiduplici novis mutabantur; atque altari imponebantur sex, vel octo cerei. At in festis solemnioribus cerei duodecim in altari ponebantur: uti etiam in anniversariis sacris pro patre ipsius, ac matre, omnibusque regibus, pro quibus in sacello suo anniversaria Sacra fieri curabat. Quoties autem cerei mutabantur, novique altari imponebantur, ut dictum est, quod de prioribus cereis supererat, sacelli ministris, ac clericis cedebat ad eorum emolumentum. Omnibus diebus Dominicis Adventus, omnibus festis Apostolorum, sancti Nicolai, sancti Martini, sanctæ Mariæ Magdalenæ, similibusque festis majoribus, solemniter Sacrum cantari jubebat cum diacono & subdiacono: ac in festis solemnibus semper volebat, ut antistes unus aut plures Sacrum sibi solemniter cantarent; & tum diaconi ac subdiaconi vestibus indui curabat, quos ex clericis suis habere poterat, iisque indutos vestibus jubebat episcopo sacrum cantanti ministrare.

[37] Quandoque etiam in festis maxime solemnibus volebat, [quocum rem divinam peragi volebat:] ut antistites interessent precibus Matutinis, quibus ipse in sacello suo assistebat. In festis autem solemnibus Dei, ac beatæ Virginis, apparatu tam solemni, tantoque temporis spatio, cultum divinum obiri jubebat, ut omnibus fere aliis tædium pareret diuturnitas Officii. Ad hæc venerabilis Rex volebat ut cultus divinus perageretur tam composite, & tam solemniter, ut ei non sufficeret, quod sacellani ipsius, aut clerici ordinarent, quis Sacrum caneret, quis Euangelium prælegeret, aut quis alia perageret; sed ipse sæpe hæc ordinaret, ac præciperet per quemdam sacelli sui ministrum illis, quos ad hæc ministeria peragenda noverat magis idoneos, ut ea obirent. Porro ut in omnibus honoraretur Deus, in sacello suo habebat indumenta presbyteris, aliisque ordinibus congrua, uti etiam vestimenta propria episcopis ex samili panno g, aliisque pannis e serico pretiosis, composita, acupicta & alia, eaque diversi coloris, prout tempora ac festa exigebant.

[38] Rursum venerabilis Rex quotidie cum quodam sacelli ministro recitabat Officium pro defunctis secundum consuetudinem ecclesiæ Parisiensis. [item ex Officio defunctorum quotidie recitato; ex modestia in re divina, aliisque pluribus.] Porro licet tempus esset hibernum, ac frigus intensum, nihilominus venerabilis Rex, quando in templo erat aut sacello, semper erecto stabat corpore, vel genibus flexis in terram, seu pavimentum, aut in partem alteram scamni anterioris, humique nitebatur, pulvino non interposito, at extenso dumtaxat sub ipso tapete quodam. Tempore, quo Sacrum celebrabatur, non facile sinebat, ut quis secum loqueretur, nisi quod quandoque paullo post Euangelium, & paullo ante orationes secretas audiret eleemosynarium suum, neque ullum alium, nisi brevissime. Sæpe etiam contingebat, ut tam cito e lecto surgeret, vestesque ac tibialia indueret ad templum mox intrandum, ut alii, qui in ejus cubabant cubiculo, tibialia induere non possent, sed nudis pedibus cursim eum sequi deberent. Absolutis Matutinis longo tempore orabat aut in sacello, aut in vestiario suo, aut ante lectum suum. Ubi ab oratione surgebat, si nondum illuxisset, trabea quandoque se exuebat, lectumque ingrediebatur, quandoque etiam trabea indutus dormiebat. Quandoque cubiculariis suis partem candelæ dabat, iisque præcipiebat, ne diutius dormire se sinerent, quam candela illa arderet, ita ut eum quandoque excitarent jussu ipsius, ipseque surgeret, ac diceret illis, se necdum esse calefactum. Excitatus autem mox surgebat quam poterat citissime, atque ad templum, sacellumve se conferebat. Ceterum, quia vigiliis suis immoderatis, aliisque laboribus multis, quos longo tempore sustinuerat, vehementer erat debilitatus, ei suasum fuit a viris Religiosis, ut tantum ne vigilaret, neque tam mane surgeret: qua de causa non tam cito in posterum surrexit, surgebat tamen ea hora, ut preces Matutinæ dictæ essent priusquam illuxisset, hiberno certe tempore.

[39] [Quanta pietate & humilitate sacras audiret conciones,] Venerabilis Rex lubentissime, sæpissimeque audiebat verbum Dei, atque animum ad illud advertebat diligentissime. Propterea singulis diebus Dominicis, ac festis singulis, frequenter etiam aliis diebus, quando Religiosi ad manum erant, aut alii, qui nossent proponere verbum Dei, eos coram se prædicare jubebat, ac humi sedebat super juncos h, dum coram ipso prædicaretur. Ubi iter instituebat, quando utiliter poterat ad abbatiam quamdam divertere, conventumve Religiosorum, perquam lubens id faciebat, ibique sermonem sacrum haberi jubebat, ut ipse atque illi ad virtutem excitarentur. Consuetudo autem ejus erat talis. Quando audiebat quandoque prædicationes sacras, quæ in loco Religiosorum congressibus destinato habebantur, sedebat sæpe in medio religiosi istius loci super juncos, etiam eo tempore, quo intensum erat frigus, prope terram: ac monachi superius sedebant in sedibus suis consuetis. Ut autem gregarii milites libentius concioni interessent, ordinavit ut manducarent in cœnaculo: qui milites ibi comedere non solebant, sed stipendium accipiebant ad sumptus foris manducandi; dabatque venerabilis Rex eis insuper stipendium integrum, ac nihilominus in aula manducabant. Quandoque etiam pedes incedebat bis uno die per quartam leucæ partem, ut interesset orationi sacræ, quam ad populum haberi jubebat. Diligentissime audiebat orationem sacram; si autem contingeret, ut contentio oriretur circa oratorem, illam jubebat comprimi. Aliquando etiam prælectionem audiebat in schola fratrum Prædicatorum Compendii: illaque finita, præcipiebat ut oratio ibi haberetur ad laïcos, qui cum eo illuc venerant.

[40] [& sacrosanctum Domini Corpus susciperet.] Venerabilis sanctus Ludovicus ebulliebat ferventi pietate, qua ferebatur in Sacramentum veri Corporis Domini nostri Jesu Christi. Sexies i enim, ut minimum, quotannis cælesti hoc epulo reficiebatur: videlicet in Paschate, Pentecoste, festo beatæ Virginis in cælum Assumptæ, Omnium Sanctorum, Natalis Domini, beatæ Virginis Purificatæ. Summa quoque pietate ibat Servatorem suum accepturus; ante enim lavabat manus, & os, caputque capitio ac galericulo k nudabat. Tum postquam chorum templi erat ingressus, non pedibus incedebat usque ad altare, sed genibus eo se promovebat; cumque esset ante altare, dicebat primum ipse per se suum Confiteor junctis manibus, multis suspiriis ac gemitibus, & tunc hoc modo accipiebat verum Jesu Christi Corpus e manu episcopi vel presbyteri.

ANNOTATA.

a Verba sunt desumpta ex bulla canonizationis.

b Habentur hæc documenta inferius cap. 6.

c Preces canonicæ in septem horas divisæ sunt: quæ si singulæ seorsim, statutisque a prima institutione horis recitentur, Matutinæ preces cum laudibus, quæ horam nocturnam constituunt, recitandæ venient ante solis ortum: preces Primæ prima post solis ortum hora, Tertiæ medio tempore inter solis ortum & meridiem, Sextæ in meridie, Nonæ inter meridiem & solis occasum æquali ab utroque distantia, Vesperæ hora ultima ante occasum solis, ac denique Completorium postquam sol occubuit. Hæc latius deducta, ac erudite probata invenies apud eminentissimum Cardinalem Bellarminum tom. 4 Controversiarum, controversia 3, lib. 1 cap. XI: ubi & plura de nomine, antiquitate, institutioneque Officii divini disputata sunt cap. 10, 13, 14, calumniæque hæreticorum cap. 12 refutatæ. Porro hic ordo singulas horas seorsim recitandi, uti præceptus non est, ita omnibus non est usitatus; nec illum in omnibus secutus est Sanctus, ut patebit in sequentibus: servavit tamen omnino ordinem sibi semel præscriptum, nec aliud indicare voluit biographus.

d De his eadem fere, sed brevius, Gaufridus num. 35.

e Quia jejunii tempore Nonæ etiam dicebantur ante cibi sumptionem, non item alio tempore.

f Hic numerus cereorum exactius narratur in ipsis Ludovici hac de re statutis num. 455 Commentarii. Ibi enim duplicatur numerus hic relatus, additurque, singulos fuisse duarum aut trium librarum.

g Pannus samilis, Gallis samit, pretiosus admodum est ex serico, aureisque filis passim intertextus. Videri potest Cangius ad vocem exametum.

h Junci spargebantur, in solemnitatibus vel principis accessu, ut docet Menagius ad vocem Joncher. His igitur imponebatur ei sedes.

i Id pro tempore videbatur frequenter communicare. Alius erat usus apud primos Christianos, alius hodiedum viget, certe in Belgio nostro.

k Gallice, son chaperon & sa coife. Utrumque est capitis tegmen. Primum haud absimile erat cucullo monachorum, Gallisque olim etiam regibus erat usitatum, de quo plura vide apud Cangium in Glossario ad vocem caparo. Aliud minus est, & hodie etiam usitatum, quod ex corio, panno, lineo, sericove, infra pileum gestatur.

CAPUT IV.
Pietas Regis erga sanctam crucem, sacra Sanctorum pignora; quanto honore & amore Religiosos, ecclesiasticos, ac probos quoslibet prosequeretur: ubi etiam de fundationibus piis quam plurimis.

[Pietas in sanctam crucem,] Qualibet die Veneris sancta, qua crux adoratur, venerabilis Rex adibat vicinas ecclesias loci, ubi tunc erat, idque nudis pedibus, in quocumque illa die degeret loco: habebatque tibialia, superiorem quoque pedis partem tegentia, sine soleis, ne caro sua conspiceretur; at plantas pedum suorum prorsus nudas humi figebat: largaque super aras ecclesiarum, quas invisebat, offerebat dona, ac deinde rei divinæ usque ad finem intererat, nudis item pedibus, donec sanctam crucem adorasset. Porro hoc modo ad eam adorandam accedebat, ut trabea sua esset exutus, indutus veste corpori adstrictitia, vel tunica, atque ita nudis pedibus, ut ante dictum est: soluto insuper cingulo, deposito galericulo, nudo prorsus capite in genua provolvebatur, pieque sic adorabat sanctam crucem. Deinde per aliquod terræ spatium genibus se promovebat, ac orabat; iterumque tertia vice genibus procedebat usque ad crucem, illamque adorabat, atque osculabatur tenera pietate, magnaque reverentia, ac humi se prosternebat pronum in formam crucis, crediturque eo tempore, quo illam osculabatur, ubertim id faciendo flevisse. Quando venerabilis Rex prima vice iter transmarinum suscipere voluit a, venit ad ecclesiam beatæ Virginis Parisiis, illic Missæ Sacrificio interfuit, incessitque ab ecclesia Parisiensi usque ad sancti Antonii b nudis omnino pedibus, balteo e collo pendulo, baculo peregrinationis indice manibus imposito, magna pietate, comitante eum illuc numerosa populi turba. Ibidem deinde populo, qui secutus erat, valedixit, equum conscendit, atque discessit.

[42] [in Christum natum;] Postmodum ipso anno, quo prima vice ex partibus transmarinis rediit, venerabilis hic Rex in pervigilio Natalis Domini venit summo mane ad abbatiam Regalis-Montis Ordinis Cisterciensis in diœcesi Bellovacensi, dixitque interesse se velle promulgationi Nativitatis Domini nostri, quæ in festo illo fieri solet per totum Ordinem ipsa hora, qua habetur monachorum conventus, congreganturque illa hora monachi in loco, quem capitulum vocant. Statutum autem abbatiæ est tale, ut illa hora abbas, omnesque monachi, qui eo accedere possunt, conveniant in capitulum. Unusque monachorum stans in medio capituli, hæc inter alia pronuntiat verba: “Jesus Christus Filius Dei natus est in Bethleem Juda”. His dictis, abbas & monachi humi se prosternunt, jacentque sic in oratione, donec abbas se erigat. Propterea venerabilis sanctus Ludovicus hora ista venit in capitulum, conseditque juxta dictum abbatem usque ad pronuntiationem, eaque facta, se etiam humi prostravit extensum, quemadmodum abbas, aliique monachi, humiliter ac religiose; extensusque ibidem in oratione jacuit, donec abbas signum ei daret se erigendi, tunc se erexit.

[43] [in instrumenta varia passionis Dominicæ,] Venerabilis sanctus Ludovicus habebat coronam spineam Domini nostri Jesu Christi; magnam partem crucis, cui Deus fuit affixus; lanceam, qua latus Domini nostri fuit transfixum; multasque alias gloriosas reliquias, quas obtinuit c. His reliquiis sacellum Parisiis erigi curavit; ad quod expendisse dicitur quadraginta omnino millia librarum Turonensium, & ultra. Ornavit etiam venerabilis Rex auro, argento, gemmis, aliisque ornamentis regiis loca ac thecas, in quibus sacræ reliquiæ requiescunt, æstimanturque dictarum reliquiarum ornamenta centum facile millibus, & ultra, librarum Turonensium. Ad hæc fundavit in dicto sacello canonicos, aliosque clericos ad celebrandum in perpetuum in memorato sacello cultum divinum coram sacris reliquiis supra dictis: atque ipsis assignavit ac constituit tot reditus perpetuos quotannis percipiendos ex pecunia, frumento, aliisque rebus, ut singuli illi canonici, qui decem sunt aut duodecim, annuatim accipiant quinquaginta quinque Turonense d; licet habeant domos idoneas, quarum tres venerabilis Rex Ludovicus construi jussit prope dictum sacellum.

[44] Porro ad honorandum augusto cultu memoratas reliquias, venerabilis Rex in dicto sacello tres quotannis stabilivit solemnitates. Primæ solemnitati interesse voluit conventum fratrum Prædicatorum Parisiensium; [quæ pei juxta ac splendide veneratur.] secundæ conventum fratrum Minorum; tertiæ interesse jubebat quosdam ex utrisque fratribus ante dictis, atque etiam alios e, quorum Parisiis magna erat multitudo, ex fratribus, qui habitabant in domo quadam apud palatium regium, ac prope hoc ipsum sacellum; ut tunc assisterent Matutinis precibus ad postulationem venerabilis Regis. In tribus his solemnitatibus, Sacro cantato apparatu maxime celebri, fratres, qui Sacro huic interfuerant, comedebant in cœnaculo venerabilis Regis, & Rex cum ipsis. Legebatur quoque perpetuo inter comedendum, quemadmodum fieri solet in tricliniis dictorum fratrum. Præterea in festis memoratis venerabilis Rex vocari jubebat episcopos quosdam, quos habere poterat, jubebatque hos episcopos ac fratres supplicantium ritu longo agmine procedere per palatium regium ad sacellum redeundo: in hoc autem supplicantium agmine venerabilis Rex humeris suis una cum episcopis portabat reliquias ante memoratas; idemque agmen augebat clerus ac populus Parisiensis Consueverat etiam venerabilis Rex, quando erat Parisiis, memoratum sacellum ingredi, postquam Completorium erat dictum qualibet Vespera a sacelli clericis, diuque ibidem orare.

[45] Venit aliquando ad abbatiam Regalis-montis in pervigilio sancti Michaëlis, [Alia specimina pietatis in Sanctos,] ubi tunc pernoctavit. Quando abbas surrexit illa nocte ad Matutinas, clerici venerabilis Regis jam fere absolverant Matutinas dicti beati Regis, ubi multum erat luminis, easque cantabant admodum solemniter. Postquam autem sonuerat in ecclesia ad Matutinas, dictumque erat, Venite exultemus, venerabilis Rex ingressus est ecclesiam multo cum lumine, & processit ad locum, ubi sedet abbas in choro, conseditque apud abbatem, ac fuit semper ibidem venerabilis Rex in Matutinis monachorum, ubi dicuntur octodecim psalmi, lectiones duodecim, duodecim responsoria, te Deum laudamus, & Euangelium. Dum canebantur responsoria, venerabilis Rex descendebat e sedili suo, capiebat librum ac lumen, & inspiciebat. Postea Matutinis finitis, ubi inchoabantur Laudes, venerabilis Rex dixit abbati, velle se tantisper quiescere: eodem enim tempore matutino Parisios eum proficisci oportebat. Tunc beatus Rex se recepit ad cubiculum suum; finitis vero Laudibus, ad hanc ipsam ecclesiam rediit, ibique Sacro musice cantato interfuit. Deinde Parisios usque equitavit, ut festo sacrarum reliquiarum interesset: nam postridie festum sancti Michaëlis solebat illic celebrare festum sacrarum reliquiarum Parisiensium.

[46] In festo item sancti Dionysii quotannis beatus Rex, [præsertim sanctum Dionysium, cui quotannis donum offert.] quando degebat in partibus illis, veniebat Dionysiopolim. Deinde canebantur solemniter Matutinæ initio noctis, iisque finitis monachi abbatiæ sancti Dionysii in chorum ingrediebantur, canebantque solemniter in hac ipsa ecclesia Matutinas. Venerabilis autem sanctus Ludovicus dicebat justa de causa Deum ista nocte perpetuo laudandum, celebresque cantus edendos, magnasque Deo gratias referendas. Jubebat Matutinas suas cani solemniter in sacello suo per sacellanos suos & clericos: cantatis autem Matutinis a monachis, venerabilis Rex procedebat ritu supplicantium, cumque eo sacellani ac clerici ipsius, induti sacris trabeis lineisque amiculis, cruce prælata, a sacello sancti Clementis, abbatiæ incluso, ubi Matutinas suas inchoaverat, usque ad ecclesiam sancti Dionysii supra dictam, ad corpora sancti Dionysii ejusque sociorum, ibique solemniter cani jubebat, quod de Matutinis suis supererat, eoque modo, ut, postquam essent cantatæ, illuxisset. Itaque tota illa istius festi nocte laudes perpetuæ resonabant in ista ecclesia. Facta hæc fuere sæpissime, ac in consuetudinem abiere tempore venerabilis sancti Ludovici. Item quotannis, quando venerabilis Rex erat in abbatia sancti Dionysii dicto festo: aut si quandoque contingeret, ut tot obrueretur negotiis, ut eo se conferre non posset, postmodum simul ac illi erat otium, accedebat altare sancti Dionysii, secumque vocabat filium suum natu maximum, & coram eo ante altare sancti Dionysii summa religione in genua provolvebatur, capite denudato, ad orandum. Tunc quatuor byzantios aureos primum capiti suo imponebat, manibusque tenebat; ac quatuor hos byzantios magna reverentia offerebat super altare, illudque osculabatur. Et quia prima vice, qua sanctus Rex mare transmisit, septem effluxerant anni, quibus donum istud non obtulerat, quod fuisset trans mare, ubi in Galliam rediit, donum hoc super altare die quadam obtulit modo supra dicto pro septem simul annis f.

[47] [Honorifice transferri curat reliquias sociorum S Mauritii:] Quandoquidem venerabilis sanctus Ludovicus decreverat Silvanecti prope palatium suum construendam curare ædem ad honorem sancti Mauritii ejusque sociorum, tantum egit atque effecit, ut viginti quatuor, aut circiter, corpora sociorum sancti Mauritii ex eadem legione acceperit ab abbate, ac monachis istius abbatiæ, ubi dicta corpora requiescebant, quæ sita est in Burgundia g. Abbas cum quibusdam suorum fratrum, nuntiisque, eo a venerabili Rege missis, ea Silvanectum detulit. Ubi autem pervenerunt tam prope Silvanectum, ut in urbem deferri possent, venerabilis Rex ea deponi jussit in domo quadam episcopi, quæ Mons nominatur, ac media circiter leuca Silvanecto distat. Tunc congregari jussit episcopos, abbatesque multos; ac præsentibus proceribus multis, numerosaque populi turba, instrui jussit agmen supplicantium ex omnibus clericis urbis Sylvanectensis. Imposita fuere memorata corpora sancta variis thecis, panno serico splendide coopertis; atque ea portari jussit, ingenti procedente supplicantium agmine, in urbem ad ecclesiam principem, hoc modo. Ipse beatus Rex propriis humeris portabat thecam ultimam cum viro claræ memoriæ Theobaldo Navarræ rege ab episcopi domo usque ad ecclesiam ante dictam; aliasque etiam thecas ante se portari jussit per alios magnates equitesque. Putabat enim Rex beatus, ut creditur, congruum esse ac honestum, ut dicti Sancti, qui equites fuerant Jesu Christi, gestarentur ab equitibus. Ubi corpora sacra fuere in memorata ecclesia, beatus Rex Sacrum ibidem cani jussit ritu solemni, concionemque haberi ad populum istic congregatum. Itaque perlubens honorabat Sanctos, eorum festa celebrabat, tantaque omnis generis reliquias prosequebatur reverentia, ut eas osculari non sustineret illa die, qua cum uxore fuerat; dicebatque a viro quodam probo id se didicisse. Prædicta hæc omnia præstitit venerabilis Rex expensis propriis.

[48] Fundavit, dotavitque abbatiam Regalis-montis Ordinis Cisterciensis: in qua abbatia tantum est operis, ut credatur fieri non potuisse per quemcumque alterum illarum partium, nisi per Regem: credunturque sumptus & expensa solorum ædificiorum excessisse centum millia librarum Parisiensium. [fundat, dotatque monasteria, ac templa plurima;] Item fundavit domum Beginarum Parisiis prope portam de Barbeel h. Item ecclesiam fratrum Minorum Parisiensium i. Item ecclesiam, domumque fratrum Minorum urbis Jafensis k trans mare: jussitque construi decem calices argenteos inauratos, vestesque, aliaque templi ornamenta ad decem, quæ ibidem sunt, altaria instruenda. Jussit etiam libros fieri ad cultum divinum, ac fratrum studia, instruxitque memoratam domum lectis, aliaque supellectile necessaria. Rursus fundavit ecclesiam, ac domum fratrum Prædicatorum Compendii l, cui loco ædificiisque sine supellectili venerabilis Rex facile impendit quatuordecim millia librarum Parisiensium: nihilominus post omnia illa, structa illic fuere multa opera jussu beati Regis, quæ ingenti stetere impendio. Præterea curavit venerabilis Rex propriis sumptibus memoratam consecrari ecclesiam fratrum Prædicatorum. Rursum fundavit, ac ædificari jussit Silvanecti prope palatium suum in honorem venerabilis sancti Mauritii ejusque sociorum ecclesiam, & officinas, quæ congruunt duodecim circiter fratribus Ordinis, ac habitus sancti Mauritii in Burgundia; ac stabilivit, ut Deo illic serviretur in perpetuum per istos fratres: deinde donavit illam ecclesiam, eique constituit possessiones ac reditus, quotannis perpetuo recipiendos, usque ad valorem quinque m librarum Parisiensium aut circiter. Rursum fundari curavit ac construi domum sororum fratrum Prædicatorum Rotomagi n. Item domum fratrum Prædicatorum Cadomi o. Item domum Vallis-viridis prope Parisios Ordinis Cartusiensis. Item domum fratrum Carmelitarum Parisiis p maxima ex parte. Item fundavit ecclesiam, ac domum fratrum Ordinis SS. Trinitatis ad Fontem-bellaqueum q.

[49] Præterea, cum abbas sancti Dionysii venisset quadam vice Pontisaram, [privilegia varia concedit abbatiæ S. Dionysii, aliisque:] ubi beatus Rex degebat, qui existimabat deberi sibi ab abbatia sancti Dionysii jus solemnis procurationis, dicit isti abbati, recta, ut creditur, intentione: Domine abbas, quare non pacisceris mecum de procuratione r vestra, quam mihi debes? Facile contingere poterit, ut quidam ex posteris meis regibus non tanto vos amore prosequantur, quanto ego vos prosequor. Tunc suasum fuit abbati, ut re modica studeret istud procurationis jus redimere, si illud deberet; ne abbatia a secuturis regibus oneraretur. Abbas autem ei respondit, nullam procurationem illi se debere. Quippe habebat chartas veteres regum, unius aut plurium, qui ipsum præcesserant, quibus memorata abbatia de tali onere fuerat exempta, quas chartas memoratus abbas ostendi jussit venerabili sancto Ludovico Parisios reduci. Verum repertum fuit in actorum codice regio, abbates præcedentes persolvisse memoratum supra procurationis jus: indeque dicebatur, eos uti non debere chartis suis antiquis, privilegiisve prædictis. Factum id fortasse erat exigua cura, negligentiaque abbatum ac monachorum abbatiæ supradictæ: nihilominus beatus hic Rex, quamvis acta regum publica talia essent, uti supra est dictum, approbavit chartas has antiquas s, religionemque regum, qui eas concesserant; voluitque ut validæ essent ac firmæ. Neque hoc solum condonavit abbatiæ sancti Dionysii, sed insuper dictæ abbatiæ clientibus, & de Argentolio t, Cormeliis u, & Ruolio x, qui Regi jus procurationis debebant, quod beatus Rex ejusque antecessores habuerant, ad honorem sancti Dionysii, atque amore dicti monasterii, quamvis reges, ejus antecessores, atque ipse possessionem habuissent contra chartas; totumque eis sua benignitate condonavit: eaque de re sanctus Rex Acta certa hujus condonationis confici jussit, sigilloque suo muniri, quæ Acta servantur in memorata abbatia. Ad hæc memoratus sanctus Rex, qui dictam abbatiam a damno præservare voluit pro tempore futuro, ubi intellexerat regem Carolum illis concessisse privilegium, quo non solverent in toto regno suo, neque in aquis, neque in terris; aliquosque regni vitos nobiles resistere velle privilegio dictæ abbatiæ, ac dicere, regem Carolum non potuisse prædictæ abbatiæ concedere hujusmodi privilegium in ipsorum detrimentum; tunc beatus Rex denuo concessit memoratæ sancti Dionysii abbatiæ, ut in omnibus dominiis suis neque in terris, neque in aquis, abbas ac conventus sancti Dionysii obligarentur ullo transitionis jure, neque portorio, neque jure quintæ exigendæ, neque alio onere, de iis, quæ adferre vellent ad usum suum y. Item beatus Rex illis concessit, ut frui possent bonis suis, quæ acquisiverant & hic abbas & ejus antecessores in regno Franciæ; atque ut ea retinere possent in perpetuum, & ut cogi non possent ad ea vendenda, aut se iis privandos alio modo, utque bona dictæ abbatiæ tolli non possent a manu, aut corona Franciæ.

[50] [Religiosos, clericos, ac probos quoslibet magno afficit honore;] Præterea abbatia Caroli-loci z Ordinis Cisterciensis obtinuit multos agros, ac possessiones, easque emerat a viris nobilibus aliisque tempore dicti beati Regis; pro quibus illi, qui ea vendebant, obligabantur ad clientelæ functiones quasdam ac servitia; neque ea vendi poterant Religiosis, aliisve viris ecclesiasticis, sine potestate a Rege facta. Confirmavit beatus hic Rex emptiones istas, voluitque ut memorata abbatia possessiones istas haberet stabiliter, neque ad functiones clientelæ obligaretur, ad quas illi, qui vendiderant, fuerant obligati. Præterea beatus Rex tantopere venerabatur clericos, ut mensa ipsius sacellanorum, qui coram ipso manducabant, ut preces ante cibi sumptionem, ac gratiarum actionem post cibum sumptum recitarent, altior quandoque esset mensa beati Regis, aut certe æqualis. Memoratus etiam sanctus Rex assurgebat viris probis, eosque apud se sedere jubebat propter eorum probitatem, ac magnopere illos honorabat: quia viros probos amabat, eosque, quibus bonum erat testimonium, cujuscumque fuissent loci. Ad hæc crebro, ac familiariter admodum invisebat templa, locaque religiosa. Affirmabat frater Gaufridus de Belloloco, vir religiosus, Ordinis Prædicatorum, qui ei erat a confessionibus, se invenisse in dicto beato Rege religionem tantam, ut diceret, si regina uxor sua moreretur, postquam obiisset, se sacerdotii ordinem suscepturum.

[51] [piis Religiosorum exercitiis sæpe assistit,] Tanta beatus Rex viros sanctos prosequebatur veneratione, ut, cum aliquando esset Caroli-loci in ecclesia Ordinis Cisterciensis, in diœcesi Silvanectensi, audiretque dici, corpora monachorum, qui ibidem moriebantur, lavari in saxo quodam illic posito, beatus Rex saxum illud fuerit osculatus, ac locutus fuerit in hunc modum: O Deus! tot viri sancti hic sunt loti. Adhæc, quandoquidem moris est in Ordine Cisterciensi, ut quidam monachi in qualibet abbatia, nunc hi nunc illi, singulis Sabbati diebus post vesperas, quantumcumque solemnis sit dies, pedes aliis lavare debeant, obeuntes Mandatum aa; sintque eo tempore congregati abbas ac monachi in monasterio: beatus Rex, qui crebro veniebat ad Regalem-montem Ordinis prædicti abbatiam, quando eveniebat, ut esset in abbatia dicti loci die Sabbati, interesse volebat Mandato. Sedebat ibidem juxta abbatem, conspiciebatque magna religione, quod prædicti monachi faciebant. Sæpe etiam contingebat, ut post hæc simul ac Mandatum erat peractum, lectioque finita, quæ fieri solebat ex Vitis Patrum, aut Moralibus sancti Gregorii, abbas monachique ingrederentur ecclesiam ad recitandum Completorium: intererat tum beatus Rex cum iis Completorio quemadmodum monachi. Finito Completorio, quoniam consuetudo est in illo Ordine, ut abbas alios præcedens aspergat aquam sacram ante limen dormitorii positam singulis ordine sequentibus, illique tunc se inclinent, ac cubitum ituri dormitorium ascendant; dictus venerabilis Rex sæpe adfuit abbati, aquam sacram singulis hoc modo aspergenti, teneraque pietate intuebatur quæ fiebant, atque accipiebat etiam aquam sacram ab abbate memorato sicut unus aliquis monachorum, inclinatoque capite egrediebatur monasterio ad hospitium suum: atque hæc faciebat Rex beatus coram multis suorum domesticorum.

[52] Præterea, quando erat trans mare, quia lucrari cupiebat indulgentias, [opera humilia exercet ad lucrandas indulgentias.] quas legatus Romani Pontificis trans mare largiebatur illis, qui saxa portabant, operibusque faciendis ferebant auxilium, hac de causa lapides quandoque portabat, aliave similia, operaque humilitatis exercebat. Id etiam faciebat, uti creditur, ut bonum aliis præberet exemplum: bono autem ejus inducti exemplo idem faciebant episcopi, proceres, equites, multique alii: sic alios supradicta facere docebat Rex sanctus. Qua de re bb inrer alia monitio quædam continetur in doctrina, propria ipsius manu scripta, missaque ad filiam ejus, illustrem Navarræ reginam. Monitio hæc est ejusmodi: “Chara filia, lubens assiste Officiis sanctæ Ecclesiæ, cave ne nugeris aut vana loquaris: preces quiete funde vel ore vel mente. Nominatim quando Corpus Domini nostri Jesu Christi præsens erit in Missæ Sacrificio, ac paullo ante, modesta etiam magis sis, magisque precibus intenta”. Et: “Audi libenter loqui de Domino nostro & in concionibus, & in privatis colloquiis”. Ad hæc in epistola, propria ejus manu scripta regi Philippo bonæ memoriæ ipsius filio, clausula quædam habetur spectans ad præcedentia, quæ talis est: “Diligens admodum esto, ut protegendos cures quosvis regni tui viros probos, præsertim homines ecclesiasticos; eosque tuere, ne qua injuria aut violentia eorum personis inferatur aut bonis”. Deinde post pauca, alia hæc sequitur clausula: “Levis ne sis, ad credendum aliquibus contra personas sanctæ Ecclesiæ, sed eis honorem habeas, eosque tuearis, ut pacifice exercere possint cultum divinum. Præterea te doceo, ut singulari amore prosequaris viros Religiosos, eisque lubens in eorum necessitatibus succurras; eosque præ reliquis diligas, qui magis Deum honorant ac colunt”.

ANNOTATA.

a Anno 1248: hæc relata in Commentario num. 574 & 575.

b Abbatia S. Antonii extra urbem erat, in suburbio nunc est ejusdem nominis. De hac autem monialium Ordinis Cisterciensis abbatia consuli potest Gerardus du Bois in Historia ecclesiæ Parisiensis tom. 2, pag. 209.

c Has aliasque reliquias per Sanctum obtentas vidimus in Commentario: de corona spinea actum § 30, de aliis § 36, de capella sancta illis structa § 37.

d Hæc summa non convenit cum reditibus, quos statuit in litteris suis anni 1248 Ludovicus in Commentario § 37. At præterquam quod augeri reditus potuerint a Rege, auctor hic omnia canonicorum illorum emolumenta simul computaverit.

e Non dubito, quin hoc loco designet auctor fratres de Pœnitentia Jesu Christi, Saccarios, seu Saccitas alio nomine vocatos. Nam Saccitæprope palatium habitarunt, ut habet Breulius in Antiquitatibus Parisiensibus pag. 552: eos ibidem fundatos per Ludovicum diximus in Commentario num. 893. At, abolito Ordine, domum eorum occuparunt Augustiniani Eremitæ, ut num. 894 retulimus: hoc autem cum hisce belle congruit; auctor enim non obscure insinuat, eos ibi non amplius habitasse, dum hæc scribebat.

f Septem hi anni numerantur ab anno 1247, quo postremum de more dona Rex obtulerat, usque ad 1254, quo redux pro septem annis obtulit. Adi Commentarium num. 743.

g Agauni videlicet, quod hodiedum S. Maurice vocant Galli. De his egimus in Commentario num. 910 & seqq.

h De his duabus fundationibus vide Gaufridum cap. 3, assignatumque ibi Commentarium.

i De ecclesia hac actum in Commentario. num. 861.

k Anno 1252, dum oppidum ipsum construxit.

l Adi Commentarium num. 821.

m Mendum est manifestum: forte legendum quingentarum. Certe in litteris fundationis apud Acherium tom. 3 Spicilegii pag. 647 præter terras varias, vineas, census, vina, aliaque emolumenta non pauca, centum & octo libræ Parisiensesannui reditus donantur; quemadmodum latius in ipsis litteris legi poterit.

n De hac, & Cartusianorum fundatione agit mox laudatus Gaufridus cap. 3.

o Consule Commentarium num. 864.

p Item num. 753.

q Et num. 851.

r Procuratio (alias gistum vocabant) est debitum vassallorum hospitium procurandi principibus suis iter agentibus. In Rege vero est jus hospitium, aut sumptus pro eo exigendi. Vide Cangium in Glossario ad vocem procuratio.

s Factum id anno 1259. Chartam Regis, qua jus procurationis abbatiæ remittit, memorat Doubletius in Antiquitatibus ejusdem abbatiæ pag. 990.

t Argentolium, vulgo Argenteüil, oppidulum est in provincia Insulæ Franciæ: de cujus prioratu dependente ab abbatia S. Dionysii plura videri poterunt apud Michaëlem Felibien in Historia abbatiæ locis variis.

u Cormeliæ, vulgo Cormeilles: quo nomine non longe ab Argentolio notatur in mappis geographicis. Jus procurationis de hoc vico abbatiæ remiserat Ludovicus VII per litteras anni 1158, quas recitat Doubletius pag. 878. Litteras autem illas confirmavit S. Ludovicus anno 1255 per suas Argentolii datas, quas Doubletius habet pag. 908.

x Ruolium ab alia Sequanæ parte situm, notatur in mappis nomine Ruël, ac vulgo Rueil vocatur. Jus procurationis de hoc abbatiæ dominio remisit Sanctus anno 1258. Litteras ejus vide apud Doubletium pag. 990.

y Hujus beneficii litteras Meloduni datas mense Januario anne 1258 stylo veteri, id est 1259, exhibet Doubletius pag. 908: sequentis vero pag. 910, quæ leguntur signatæ mense Martio anni 1269, id est 1270.

z De abbatia Carolilocensi, vulgo Chaalis, agunt Sammarthani tom. 4 Galliæ Christianæ pag. 218.

aa De ceremonia pedes lavandi, quæ Mandatum vocatur, aliqua notata sunt ad Vitam priman cap. 1, lit. q.

bb Quæ affert auctor ex documentis Ludovici, non ad factum postremo relatum, sed ad dicta toto hoc capite referenda sunt.

CAPUT V.
Piorum librorum lectio, oratio frequentissima, sollicita alienas preces postulandi cura.

[Frequens est in libris piis legendis,] Venerabilis sanctus Ludovicus, intelligens tempus non esse terendum rebus inutilibus, nec curiosis de hoc mundo interrogationibus, at tempus impendendum rebus piis; studiose animum applicabat ad legendas Scripturas sanctas. Habebat enim Biblia cum interpretatione, atque originalia sancti Augustini, aliorumque Sanctorum, aliosque libros sacros, quos legebat, sibique prælegi jubebat sæpe inter prandium horamque somno capiendo destinatum a, scilicet quando de die somnum capiebat. At uti raro contingebat ut dormiret; sic tempus exiguum somno indulgebat. Hoc ipsum sæpe faciebat post quietem captam usque ad Vesperas, quando non urgebant momenti gravioris negotia. Jubebat quoque hora ac tempore supra dicto vocari quosdem Religiosos, aliosve quosdam viros honestos, quibuscum loquebatur de Deo, de ejus Sanctis, eorumque factis; quandoque etiam de historiis Scripturæ sacræ, ac Vitis Patrum. Præterea diebus singulis, ubi Completorium in sacello a sacellanis ejus erat recitatum, ad cubiculum suum se recipiebat, eoque tempore accensa erat candela aliqua certæ longitudinis, nempe trium pedum b aut circiter, atque interea quamdiu illa durabat, legebat Biblia, aut alium librum sanctum. Candela ad finem vergente, unus ex ejus sacellanis vocabatur, & tunc cum eo recitabat Completorium.

[54] Quando secum habere poterat ad mensam suam viros quosdam venerabiles, [in prælectionibus scholæ theologicæ quandoque assistit:] lubens eos adhibebat, videlicet aut viros Religiosos, aut etiam seculares, quibuscum de Deo loquebatur quandoque ad mensam, quoniam hoc erat pro lectione, quæ legi solet in monasterio, dum fratres simul ad mensam veniunt. Hæc ratio erat, cur raro comederet cum magnatibus: attamen familiares ejus equites ac domestici cum ipso erant. Rursus, quandoquidem aliquis theologiæ magister c prælegebat Psalterium in abbatia Regalis-montis; quando Rex ibidem erat, ibat subinde, dum audiebat sonum æris campani, quo signum dabatur quando congregari debebant monachi ad scholam adeundam, veniebatque tunc ad scholam, illicque sedebat inter monachos, veluti etiam monachus, ad pedes magistri, qui prælegebat, eumque diligenter audiebat: fecit id beatus Rex frequenter. Quandoque etiam beatus Rex intrabat scholam fratrum Prædicatorum Compendii, sedebatque ibidem humi supra sedem ante magistrum prælegentem in cathedra, eumque diligenter audiebat. Porro fratres sedebant in sedibus altiori loco, prout solebant in schola, cumque fratres vellent e sedibus suis descendere, humique sedere, id non patiebatur. Factum etiam aliquando, ut, cum esset in triclinio fratrum Prædicatorum Compendii, ascenderet sedem, ubi legebatur ex Bibliis inter comedendum, quemadmodum consueverunt fratres, essetque illic longo tempore beatus Rex apud fratrem, qui lectionem prælegebat, eumque perlibenter audiret.

VIII.

[55] Duo hæc concordant sibi invicem erga Dominum nostrum omnipotentem, [crebro ac diu precibus insistit quotidie,] quod opera juventur oratione, operibus oratio. Probe hoc perspexit beatus Rex sanctus Ludovicus, qui tempus suum bonis operibus semper impendit, ac conabatur mentem suam ad Deum elevare in oratione, ut & in contemplatione nancisceretur solatium, & in bonis operibus opem divinam. Etenim singulis diebus vesperi, saltem quando non ægrotabat, postquam Completorium recitaverat cum uno ex sacellanis suis, (quod recitabat in sacello, quando in loco erat, ubi habebat sacellum; si id non habebat, in vestiario prope cubiculum suum) abeunte illinc memorato sacellano, beatus Rex solus ibi manebat ante lectum suum, eratque in oratione longo tempore inclinatus ad terram, tenendo cubitos super scamnum, tanto tempore d, ut multum tædii crearet iis, qui erant ejus cubiculi, quique eum foris expectabant. Porro præter alias orationes sanctus Rex quotidie vesperi genua flectebat quinquagesies, singulisque vicibus se plane erigebat, ac tunc rursum genua flectebat, ac quoties provolvebatur in genua tractim omnino recitabat unum Ave Maria e. Post hæc non bibebat, sed erat in lecto suo. Quotidie post Matutinas in ipsa etiam hieme: (tunc enim, postquam rediit ex terra transmarina, adeo mature surgebat, ut Matutinæ diu ante diem essent cantatæ:) tum, inquam, dictis Matutinis, beatus Rex precabatur solus ante altare, quando erat in loco, ubi sacellum habebat; si vero sacellum ibidem non habebat, orabat ante lectum suum, adeo ut sæpe spiritus ipsius, ejusque visus, sic essent debilitati, quia jacebat ad terram inclinatus, capiteque prope in terram prono, ut, cum surgeret, ad lectum regredi non posset, sed rogaret quempiam e cubiculariis suis, qui expectaverat donec ab oratione surgeret, eique diceret: Ubi sum? submissa tamen voce propter equites, qui in ipsius cubabant cubiculo.

[56] Præterea, ut confessarius beati Regis dicit in Vita illius, quam conscripsit: “beatus Rex lacrymarum f gratiam plurimum affectabat, & super hoc defectu confessori suo pie & humiliter conquerebatur, [dulcibus quandoque lacrymis comitantibus,] familiariter ei dicens, quod quando in litania dicebatur, ut fontem lacrymarum nobis dones, devote dicebat: O Domine, fontem lacrymarum non audeo postulare, sed modicæ lacrymarum stillæ mihi sufficerent ad cordis mei ariditatem, & duritiam irrigandam. Aliquando etiam confessori suo familiariter recognovit, quod quandoque Dominus in oratione aliquas lacrymas sibi dedit, quas cum sentiret per genas suaviter ad os influere, non solum cordi, sed gustui suo dulcissime sapiebant”. Post omnia hæc quotidie tanto tempore precibus insistebat inclinatus ad terram, cubitis supra scamnum positis, ut ipsius familiares, qui foris eum expectabant, plane tædio afficerentur, vehementerque fatigarentur.

[57] Quando beatus Rex trans mare captus fuit a Saracenis, [etiam gravissima infirmitate detentus: aliorum preces flagitat,] ubi prima vice transmiserat; adeo vehementer ægrotabat, ut dentes ipsius motarentur; caro ejus maculis infecta esset, ac pallida; fluxuque alvi laboraret admodum gravi; ac tam esset macilentus, ut ossa ejus spinæ dorsi prorsus viderentur acuta; tamque debilis ut necesse esset, ut quis ex famulitio ipsius solus eum portaret ad necessitates omnes, eumque detegeret: solus enim ille servus ei permanserat, aliis morbo impeditis, aut absentibus: nihilominus tunc perpetuo orabat, secumque psallebat acsi semper dixisset suum Pater noster, aliasve preces. Præterea non ei satisfaciebant orationes propriæ, sed humiliter se commendabat precibus aliorum, quos probos esse existimabat. Cumque se commendaret precibus Religiosorum, illique genua flecterent in respondendo, ac concederent quod postulabat: beatus Rex genua etiam flectebat coram illis. Quotannis quoque pias mittebat litteras comitiis generalibus, quæ habentur Cistercii in annos singulos, quibus litteris se dictis comitiis, eorumque precibus commendabat: illique litteris suis respondebant, se curaturos, ut anno illo per totum Ordinem a singulis monachis dicerentur pro ipso tria Sacra; unum de sancto Spiritu, alterum de cruce, tertium de beata Virgine. Accipiebat igitur ab ipsis, aliisque multis Sacra plurima.

[58] Talis item clausula inter alia continetur in epistola, [idque flexis humi genibus:] quæ ab eo missa fuit, scriptaque manu propria, filiæ ipsius Navarræ reginæ:“Chara filia, lubens procura preces proborum hominum, meque tibi conjunge in eorum orationibus: atque, si placeat Domino nostro, ut ab hoc mundo discedam ante te: obsecro te, ut procures Missæ sacrificia, preces, aliaque bona opera pro anima mea”. Adhæc venerabilis sanctus Rex similes litteras, precesque destinavit ad filium suum, bonum regem Philippum, qui post ipsum regnavit: uti patet ex epistola, propria ejus manu exarata, quæ missa fuit ab ipso ad filium memoratum: in qua hæc continentur verba: “Chare fili, te oro, ut, si Deo placeat, ut ab hoc mundo migrem ante te, me sublevari cures Missæ sacrificiis, aliisque precibus, ac mittas ad congregationes regni Franciæ, easque rogari jubeas, ut orent pro anima mea; tuque ipse intendas, ut in omnibus bonis, quæ facies, Dominus noster partem mihi concedat”. Rursus quando beatus Rex postrema vice mare erat transmissurus, paullo antequam iter suum susciperet, invisit domos Religiosorum Parisiis; atque in domo fratrum Prædicatorum Parisiis, fratrum Minorum, aliorumque quorumdam Religiosorum, coram fratribus congregatis genua flexit; eosque humiliter & religiose rogavit, ut Deum pro se orarent. Tunc etiam adivit domum sancti Lazari g Parisiis, & coram infectis lepra congregatis genua flexit, eosque beatus Rex humiliter ac pie flagitavit, ut Dominum nostrum pro se orarent: prædicta autem hæc facta fuere præsentibus ejus domesticis, equitibus, aliisque.

[59] [oratione item se munit in periculis, ac rebus dubiis.] Rursus, postquam beatus Rex tempore primæ suæ peregrinationis captus fuerat a Saracenis, pactumque erat de ejus aliorumque Christianorum redemptione, ac soldanus jam jusjurandum de liberatione facienda juraverat, & sanctus venerabilis Rex cum aliis aqua per fluvium ductus fuerat prope Damiatam, ubi demum sanctus Rex, dominus Carolus, & dominus Alphonsus ipsius fratres, aliique quidam in terram fuere expositi, aliis Christianis in navibus manentibus: cum beatus Rex, ejusque fratres prædicti, atque alii quidam essent sub quodam tentorio, ingentem audierunt commotionem, ac contentionem asperam, qua ipsi etiam eorum custodes omnes sunt perterrefacti: a quibus petitum fuit quid esset: at beatus Rex aliique perspexerunt satis ex agendi modo, & responsis dictorum custodum, ingentem esse miseriam, metuque h percellebantur. Tunc beatus Rex, ut Christianus bonus, sapiens, ac providus, recitari jussit Officium de Cruce, Officium de die, de sancto Spiritu, ac pro defunctis, ac preces alias pias, quas noverat. Præterea, quando beatus Rex tempore primi itineris transmarini erat in civitate Sidone i, promulgari jussit, ut omnes venirent ad concionem patriarchæ, qui ibidem cum ipso erat, accederentque nudis pedibus ac laneis induti ad Deum orandum, ut ipsi notum faceret, utrum foret magis congruum, subsistere etiam tum in Terra sancta, an redire in Galliam. Præter supradicta, quoties magni momenti negotium erat sancto Regi, dum considebat suprema curia, mittebat nuntios suos ad monasteria Religiosorum, eosque rogabat, ut precarentur Dominum nostrum in orationibus suis, ut Deus ipsi concederet gratiam agendi in illo negotio quod melius esset, magisque ad Dei honorem conduceret, atque ut Dominus noster bonum ipsi suggereret consilium.

ANNOTATA.

a Somnum brevem subinde captabat a meridie post Nonas recitatas, ut dicitur alibi.

b Ex longitudine patet, intelligendam esse ceream minutam, quam Galli bougie nominant, quamque filum ceratum rectius vocare possumus.

c Magistrum hunc fuisse Vincentium Bellovacensem, verisimile est ex dictis in Commentario num. 754.

d Anonymus Gallus apud Chesnium pag. 400 de his ita loquitur: Omni etiam die post Completorium, & aliquando post Matutinas … tamdiu manebat in oratione pronus in terra, quod aliquando, debilitatis ejus spiritibus, ad lectum ab uno de camerariis educebatur.

e Audi laudatum anonymum: Omni sero quinquaginta genuflexiones, in qualibet se erigens & iterum genuflectens, faciebat in honore gloriosæ Virginis, Ave Maria &c recitans.

f Vide Vitam primam num. 37, ex qua hæc sunt citata.

g Anonymus apud Chesnium pag. 400: Suis autem meritis & orationibus Rex humiliter non contentus, orationes aliorum humilium nonnumquam flexis genibus etiam, quod mirandum est, coram leprosis in domo sua Parisius congregatis postulabat, æstimans etiam nihil sine oratione bene inchoari, ad finem debitum non perduci. Facta hæc anno 1270, de quibus in Commentario num. 1066.

h Contigisse hæc opinor eadem die, qua captivi fuere liberati, dum Ægyptiorum principes inter se contendebant, eosne dimitterent an occiderent. Vide Joinvillium, seu Vitam tertiam num. 150.

i Anno 1254, de quo Joinvillius num. 225, ubi supplicationes institutæ dicuntur per legatum Pontificium. At potuit tam patriarcha Hierosolymitanus, quam legatus Pontificius in eis partem habere.

CAPUT VI.
Amor in proximos, ubi multa præclara filiis, aliisque documenta data.

[Amor Sancti in proxi mum, quem probat ejus cura eos in bono promovendi:] Quandoquidem homo est imago Dei, in qua Deus amatur, quemadmodum rex honoratur in sua imagine: quique amat homines, similiter facit ac ille qui amat Deum; atque ille, qui amat homines, eos amare debet, aut quia boni sunt, aut ut sint boni: id intelligens venerabilis sanctus Ludovicus, ut qui charitatis fervore erat incensus, amorem suum ad omnes extendit, cupiens ut boni essent, docensque multos bonis exemplis sanctisque monitis, ut tales essent; præsertim liberos ac familiares suos, aliosque, ut ex sequentibus satis fit manifestum. Ac primum patet, eum ad vitam laudabilem instituisse liberos suos, sicut ordo charitatis exigit. Quam in rem venerabilis sanctus Ludovicus misit epistolam documenta continentem, propria manu scriptam ad dominam Elisabetham a, filiam suam, Navarræ reginam; cujus epistolæ tenor est talis:

[61] Charæ suæ b atque dilectæ filiæ Elisabethæ, Navarræ reginæ salutem, [hanc autem curam documenta filiæ data] & paternum amorem. Chara filia, quia credo te libentius a me accepturam, quam ab ullis aliis, propter amorem, quo me prosequeris, animum adjeci ad documenta quædam tibi tradenda, manu mea scripta. Dilecta filia, te doceo, ut ames Dominum Deum nostrum ex toto corde tuo, & ex totis viribus tuis: sine illo enim nullus quidquam valere c potest. Nulla res amari potest d tam utiliter. Dominus est, cui omnis creatura potest dicere: Domine, Deus meus es tu, nullo bonorum meorum eges. Hic ille est Dominus, qui misit Filium suum in terram, ac in mortem tradidit, ut morte inferni nos liberaret. Chara filia, si illum ames, tuo id fiet lucro. Multum aberrat creatura illa, quæ alio amorem cordis sui inflectit, quam ad ipsum, aut sub e ipsum. Chara filia, mensura, qua ipsum amare debemus, est amare sine mensura: meritus est abunde ut ipsum amemus; nam prior nos amavit. Utinam mature perpendere posses opera, quæ venerabilis Dei Filius fecit pro redemptione nostra. Chara filia, ardenter desidera, quo modo magis illi placere possis; magnamque adhibe curam ad vitanda omnia, quæ putabis illi displicitura. Speciatim ea debes esse voluntate, ut peccatum mortiferum non committeres rei cujuscumque, quæ evenire potest, causa; ac membris potius omnibus te secari, vitamque tibi crudeli martyrio eripi sineres, quam peccatum mortale f sciens committeres.

[62] [ad vitam Christiane] Chara filia, peccata tua frequenter confiteri assuesce, eosque elige confessarios, qui vita sint sancta, idoneaque doctrina, a quibus docearis ea, quæ te vitare oporteat, quæque te oporteat facere: ac talem te præbe, ut confessarii tui, aliique amici tui te docere ac reprehendere audeant. Chara filia, lubens assiste Officiis sanctæ Ecclesiæ, & quando eris in ecclesia, cave ne nugeris aut vana loquaris. Preces quiete funde vel ore vel mente. Nominatim quando Corpus Domini nostri Jesu Christi præsens erit in Missæ sacrificio, ac paullo ante, modesta etiam magis sis, magisque precibus intenta. Chara filia, audi libenter loqui de Domino nostro & in concionibus & in privatis colloquiis. Nihilominus privata colloquia fuge, præterquam cum hominibus probitate ac sanctitate admodum sublimi præditis. Libenter indulgentias lucrari stude. Chara filia, si qua te premant adversa sive infirmitatis, sive cujusdam rei alterius, quibus nullum bono modo adhibere possis consilium; fer ea leniter, de iisque Domino nostro gratias age, teque de iis ei gratam exhibe: credere enim te oportet, id fieri ad utilitatem tuam, & existimare debes, ea te meritam, ac plura etiam, si vellet; quia eum parum amavisti, parum ei servivisti, multaque egisti voluntati ejus contraria Si prospera quædam tibi contingent sive sanitatis corporis, sive rei alterius, Domino nostro humiliter gratias age, eique de iis te gratam præbe: ac diligenter cave, ne istis deterior fias, seu superbia, seu vitio alio: grande enim est peccatum contra Dominum nostrum pugnare occasione donorum ipsius.

[63] [ac Sancte instituendam,] Siqua animi tristitia te angat, modo hujusmodi sit, ut eam confessario tuo dicere liceat ac oporteat; eam illi indica, aut alteri cuipiam, quem fidelem autumas, quique id omnino celabit, ut eam feras animo magis quieto. Chara filia, esto in eos animo benigno, quos intelliges animi aut corporis dolore angi, iisque libenter succurre aut solatio, aut eleemosyna, prout poteris bono modo. Chara filia, dilige homines quosvis probos, sive Religiosos sive seculares, per quos intelliges Deum honorari, ac coli. Pauperes ama, ac subleva, eos præsertim, qui amore Domini nostri paupertatem amplexi sunt. Chara filia g, provide tibi pro viribus tuis ut mulieres, aliique domestici, qui tecum conversantur familiariter magis ac secreto, vita sint proba sanctaque, ac fuge omnes, quantum potes, qui fama non sunt integra. Chara filia, humiliter morem gere marito tuo, patrique tuo ac matri in rebus Deo placentibus: id facere libenter debes ex amore, quo eos prosequeris; ac magis etiam ex amore Domini nostri, qui id ita præcepit, prout unicuique est congruum: at contra Deum nemini obedire debes. Chara filia, magno conatu allabora, ut tam sis perfecta, ut illi qui te videbunt aut de te audient, bonum de te possint capere exemplum. Expedire mihi videtur, ut non habeas nimiam simul multitudinem vestium, neque monilium, secundum conditionem tuam; at existimo satius esse, ut subsidia pauperibus largiaris, ex eo certe, quod esset nimium: atque ut ne nimio tempore aut studio utaris ad te vestiendam atque exornandam. Cave etiam ne excedas in mundo tuo muliebri; sed inclina te semper illa in re ad minus potius, quam ad majus.

[64] Chara filia, desiderium concipe, quod numquam te deserat; [hic descripta, ostendunt:] nimirum qua ratione magis Domino nostro placere possis: atque eo fac sis animo, ut, si certo scires nullum tibi futurum bonorum, quæ feceris, præmium, nullam malorum pœnam; nihilominus cavere velles, ne faceres Deo displicentia, atque animum adjicere ad facienda pro viribus, quæ ei sunt grata, ex puro illius amore. Chara filia, libenter procura preces proborum hominum, meque tibi conjunge in eorum orationibus: atque si placeat Domino nostro ut ab hoc mundo discedam ante te, obsecro te, ut procures Missæ sacrificia, preces, aliaque bona opera pro anima mea. Præcipio tibi, ut nemo hoc scriptum videat sine licentia mea, excepto fratre tuo h. Dominus noster tam bonam te faciat in omnibus quam desidero, ac magis etiam quam desiderare possum. Amen.

[65] Beatus Rex insuper misit dictæ filiæ suæ Navarræ duas tresve thecas eburneas. [uti & instrumenta pœnitentiæ eidem missa cum epistola hortatoria:] Inferius in his thecis erat clavus ferreus, cui annexæ erant ferreæ catellæ longæ uno cubito aut circiter. Catellæ inclusæ erant singulis his thecis, quibus memorata regina quandoque se flagellabat ac percutiebat, quemadmodum commemoravit conscientiæ suæ moderatori, morti jam proxima. Præterea beatus Rex memoratus dedit eidem huic filiæ cingulum cilicinum amplitudine palmæ humanæ, quo quandoque se cingebat, ut conscientiæ arbitro memoravit tempore prædicto. Ad hæc beatus Rex misit ad dictam reginam litteras, manu sua scriptas, in quibus legebatur, quod mitteret per fratrem Joannem de Mons Ordinis fratrum Minorum, istius tunc reginæ, aliquando etiam beati Regis, confessarium, flagellum inclusum, sicut dictum est supra; eamque rogabat in his litteris, ut frequenter hoc flagello se exciperet pro peccatis propriis, ac pro peccatis miseri sui Parentis.

[66] Præterea semper die Jovis sancta beatus Rex pedes lavabat tredecim pauperibus, [deinde & opera misericordiæ, quibus filios ad similia erudiebat:] singulisque dabat quadraginta denarios; ac postea ipsemet eis ad mensam serviebat. Hoc ipsum facere jubebat dominum Philippum, dominum Joannem, ac dominum Petrum, filios suos, quando illa die erant apud ipsum: ita ut eodem loco, ubi Rex pedes lavabat tredecim suorum pauperum, dominus Philippus etiam, aliique ejus filii, singuli pedes lavarent tredecim pauperum, darent singulis, quorum pedes laverant, quadraginta denarios: ac deinde pauperes illi, quorum pedes filii laverant, etiam comedebant, sicut illi, quorum beatus Rex pedes laverat, singulique item filii ministrabant ad mensam istis pauperibus, quemadmodum dictum est supra de sancto Rege suis tredecim pauperibus ministrante. Sæpe etiam, quando Rex erat Vernonii, ibat ad valetudinarium publicum cibi sumendi tempore, egenisque ministrabat propriis manibus cibos, quos per coquos suos parari jusserat pauperibus in dicto valetudinario: serviebat porro illis coram filiis suis, quos ibi adesse volebat, crediturque voluisse, eos ibi adesse, ut eos instrueret, doceretque opera misericordiæ. Ministrabatque sanctus Rex pauperibus, iisque præponebat pulmentum, prout iis erat congruum: aliis fercula carnium, aut piscium, eorum morbis accommodata.

[67] [accedunt monita, & documenta,] Quando offerebat super altare sancti Dionysii quatuor byzantios, jubebat illic præsentem esse dominum Philippum filium suum, uti supra i dictum est in tractatu secundo, atque offerebat coram ipso. Præterea filio suo domino Philippo, qui post eum regnum administravit, scripsit propria manu, scriptamque reliquit, instructionem sanctam, cujus contentum est hujusmodi: Dilecto filio k suo natu maximo Philippo salutem. Chare fili, quia toto corde desidero, ut in omnibus bene sis institutus, putavi quædam tibi tradenda documenta hoc scripto; quandoque enim te audivi dicentem, te magis conservaturum mea, quam alterius personæ. Quapropter, chare fili, primum te doceo, ut Deum ames ex toto corde tuo, & ex omnibus viribus tuis: nam sine eo nullus quidquam valere l potest. Debes cavere, quantum potes, ab omnibus, quæ ei credes displicitura. Præcipue eo debes esse animo, ut pro re nulla mundi committeres peccatum mortale, ac sineres potius omnibus te truncari membris, vitamque tibi eripi crudeli martyrio, quam sciens peccatum mortale committeres. Siqua adversa tibi immiserit Dominus, seu morbum, seu quid aliud; ea ferre debes prompta voluntate, eique de iis gratias agere, teque gratum exhibere. Cogitare enim debes eum id facere ad utilitatem tuam; item debes perpendere te abunde meritum & hæc & plura, si vellet, quia eum parum amavisti, parum ei servivisti, multaque fecisti voluntati ejus contraria. Si qua prospera Dominus noster tibi largiatur, ei humiliter de iis gratias agere debes, ac cavere, ne inde deterior fias, seu per superbiam, seu per vitium aliud: peccatum enim grave admodum est contra Deum pugnare occasione ipsorum ejus donorum.

[68] [quibus filium suum Philippum] Chare fili, doceo te, ut assuescas peccata tua sæpe confiteri, eosque tibi eligas confessarios, qui vita sint sancta, doctrinaque idonea, a quibus docearis ea, quæ te fugere oporteat, quæque te oporteat facere: ac talem te moribus præbe, ut confessarii tui, aliique amici tui libere te docere audeant, ac reprehendere. Chare fili, doceo te, ut libenter assistas Officiis sanctæ Ecclesiæ, ac dum eris in ecclesia, cave ne nugeris aut vana loquaris; preces funde quiete vel ore vel mente, præsertim magis fac sis quietus, magisque ad Deum orandum attentus, quamdiu Corpus Domini nostri Jesu Christi in Missæ sacrificio erit præsens, atque aliquo etiam temporis spatio ante. Chare fili, esto in pauperes animo benigno, omnesque eos, quos animi aut corporis dolore angi putabis: ac quantum poteris, iis lubens succurre aut solatio, aut quadam eleemosyna. Si qua te animi tristitia angat, quæ talis sit, ut eam dicere possis ac debeas, eam indica confessario tuo, aut alteri, quem fidelem putas, quemque nosti omnino eam celaturum: ita tristitiam tuam quieto magis feres animo. Chare fili, familiares tibi adhibe viros probos, seu Religiosos seu seculares, societatemque improborum fuge. Cum bonis bona lubens misce colloquia. Audi libenter de Deo loquentes in concionibus aut privatim. Indulgentias libenter lucrari stude. Ama bonum in aliis, ac malum odio habe. Noli pati, ut coram te verba dicantur, homines ad peccatum inducere nata. Noli libenter audire malum de aliis dicentes. Nullo modo tolera verbum, quod vergere possit in odium Dei, ejusve Sanctorum, quin id vindices. Si autem sit clericus, aut persona tam illustris, ut tu eum punire non debeas; jube tunc id indicari ei, qui eum possit punire. Chare fili, cura ut tam perfectus sis in omnibus, ut pateat te agnoscere beneficia, honoresque, quæ Dominus noster tibi præstitit: adeo ut, si placeret Deo, ut pervenires ad rem, honoremque gubernandi regnum, merearis accipere sanctam unctionem, qua reges Franciæ consecrantur.

[69] Chare fili, si ad regnum te pervenire contingat, cura, [ad virtutes quaslibet,] ut ea in te sint, quæ regem decent: nimirum ut tam justus sis, ut a justitia non declines aut devies cujuscumque, quod evenire potest, causa. Si qua controversia, mota inter divitem & pauperem, ad te perveniat, magis tuere pauperem quam divitem; cumque veritatem intelliges, ex æquo iis jura attribue. Si tibi cum alio litem esse contingat, causam alterius tuere coram senatu tuo, neque ostende magnopere te causam tuam amare, donec verum cognoscas: consiliarii enim tui timidi esse possent in loquendo contra te, quod tu velle non debes. Si intelligas te quidquam possidere injuria, sive a tempore tuo, sive a tempore antecessorum tuorum, extemplo id restitui jube, quantumcumque res magna sit, seu terra, seu pecunia, seu quid aliud: si res obscura est, ita ut verum scire non possis, talem paciscere pacem consilio proborum virorum, ut anima tua, animæque antecessorum tuorum hoc pacto peccato sint exemptæ: quamvis etiam dici audiveris, antecessores tuos talia restituisse, nihilominus magnopere desidera scire, an nihil de illis restituendum supersit: & si reperias aliquid eorum reddendum esse, e vestigio cura, ut id redditum sit ac restitutum ad animæ tuæ, animarumque antecessorum tuorum salutem.

[70] Diligens admodum esto, ut protegendos cures quosvis regni tui viros, [regi Christiano] & specialiter homines ecclesiasticos, eosque tuere, ne qua injuria aut violentia eorum personis inferatur aut bonis. Referre tibi hic volo dictum quoddam, a rege Philippo avo meo olim prolatum, uti quispiam ejus consiliarius mihi commemoravit, qui id se audivisse dicebat. Rex erat vice quadam cum consilio suo secretiore, eo præsente, qui dictum illud mihi retulit: dicebantque ei consiliarii sui, clericos ipsi inferre multas injurias, multosque mirari, quo modo similia posset tolerare. Tunc memoratus rex Philippus respondit in hunc modum: “Credo omnino sat injuriarum mihi ab illis fieri; verum dum perpendo honores, quibus Dominus noster me cumulavit, malim damnum meum tolerare, quam id facere, quo me inter & sanctam Ecclesiam oriatur discordia”. Atque hoc tibi in memoriam revoca, ut levis ne sis ad credendum aliquibus contra personas sanctæ Ecclesiæ: at eis honorem habeas, easque tuearis, ut pacifice exercere possint cultum divinum. Præterea te doceo, ut singulari amore prosequaris viros Religiosos, eisque lubens in eorum necessitatibus succurras: eosque præ reliquis diligas, qui magis Deum honorant, ac colunt. Chare fili, te doceo, ut ames matrem tuam atque honores, bona ejus documenta libenter accipias ac exsequaris, atque ad acquiescendum bono ejus consilio sis propensus. Ama fratres tuos, eisque semper bene velis, ac eorum progressus bonos gratos habe, iisque pro patre esto, ad eos omni bono instituendos. At cave, ne propter amorem, quo aliquos prosequeris, ab æquabilitate juris administranda declines; aliave facias, quam quæ te facere æquum est.

[71] Chare fili, te doceo, ut beneficia ecclesiastica, de quibus tibi disponendum, [convenientes,] conferas viris probis, magnoque proborum virorum consilio: ac mihi videtur magis expedire, ut ea iis conferas, qui nullas habebunt præbendas, quam ut ea aliis largiaris. Si enim diligenter inquiras, sat multos invenies, qui nihil habent, quibus bona sanctæ Ecclesiæ recte erunt impensa. Chare fili, te doceo, ut pro viribus tuis caveas, ne bellum tibi sit cum ullo Christiano: si qua tibi fiat injuria, variis modis stude cognoscere, an modum invenire possis idoneum, quo jus tuum recuperes, priusquam bellum moveas, eaque id intentione age, ut vitentur peccata, quæ in bello committuntur. Si contingeret, ut te bellum gerere oporteret; seu quia clientum tuorum aliquis nollet a curia tua jura accipere, seu quia injuriam inferret cuipiam ecclesiæ, aut alteri cuidam personæ, qualiscumque hæc fuerit, neque eam tui causa reparare vellet, seu qua alia de causa æqua, qualiscumque causa fuerit, ob quam te bellum movere oporteat; diligenter præcipe, ut pauperes, qui nulli peccato aut delicto sunt obnoxii, protegantur, ne illis damnum inferatur, seu comburendis eorum bonis, seu alio modo: neque enim convenit, quando cogis deliquentem capiendo ejus bona, aut urbes ipsius aut castra vi obsessionis, corrumpere te bona hominum pauperum. Cura etiam, priusquam bellum moveas, ut prudenti consilio perspexeris causam esse æquam admodum; atque ut satis monueris delinquentem, ac tamdiu expectaveris, quamdiu expectare debebis. Chare fili, insuper te doceo, ut diligenter intendas sedare bella & contentiones, quæ erunt in ditione tua, aut inter clientes tuos: quia id multum placet Domino nostro, ac præclarum admodum sanctus Martinus m nobis præbuit exemplum: eo enim tempore, quo a Deo cognovit sibi moriendum esse, ivit ad pacem conciliandam inter clericos, qui erant in ipsius archiepiscopatu, atque existimavit se id agendo præclarum vitæ suæ finem imponere.

[72] [sanctus Pater] Chare fili, diligenter omnino cura, ut bonos habeas tribunos capitales, bonosque prætores peregrinos in ditione tua; frequentemque curam adhibe, ut jura probe exerceant, nullique sint injurii; neque quid faciant, quod non oporteat: de ipsis etiam domesticis tuis curam haberi jube, ne quid agant, quod non deceat. Licet enim omne malum odisse debeas in omnibus, tamen magis odisse debes malum, quod fieret ab illis, qui a te potestatem accipiunt, quam aliorum hominum malum; magisque cavere debes ac prohibere, ne contingat ut tui male agant. Chare fili, te doceo ut semper devotus sis Ecclesiæ Romanæ, ac summo episcopo Patri nostro, id est, Papæ: atque erga eum reverentiam adhibeas & honorem, uti exhibere debes patri tuo spirituali. Chare fili, libenter potestatem tribue hominibus, qui voluntate sint bona, quique ea recte uti norint: magnaque diligentia conare, ut peccata e ditione tua exterminentur; videlicet turpia juramenta, omniaque, quæ fiunt & dicuntur in odium Dei, aut Dominæ nostræ, aut Sanctorum. Aboleri etiam in ditione tua pro viribus cura ludos aleæ, peccata corporis, popinas, aliaque peccata: prudenter, ac modo laudabili, expelli e terra tua pro viribus cura sceleratos, aliosque homines perversos, ut terra tua his probe sit expurgata, quemadmodum id faciendum esse intelliges consilio proborum virorum. Bona promove in omnibus locis pro viribus tuis. Magnopere quoque allabora, ut cognoscere valeas beneficia, quæ Dominus noster tibi præstiterit, ac de iis scias gratias agere.

[73] Chare fili, te doceo, ut diligentem curam adhibeas, [informavit:] ut pecunia, quam expendes, in usus bonos sit impensa, justeque accepta. Atque hac mente vehementer te velim esse imbutum; nimirum ut caveas a stultis expensis, & coactionibus iniquis: atque ut pecunia tua recte sit expensa, recteque accepta. Utinam Dominus noster te hac prudentia instruat, una cum aliis sensis tibi convenientibus, & utilibus. Chare fili, te oro, ut, si Deo placeat, ut ab hoc mundo migrem ante te, me sublevari cures Missæ sacrificiis, aliisque precibus, ac mittas ad congregationes regni Franciæ, easque rogari jubeas, ut orent pro anima mea; tuque ipse intendas, ut in omnibus bonis, quæ facies, Dominus noster partem mihi concedat. Chare fili, bona tibi omnia precor, quæ pater potest, & debet precari filio, atque oro Deum Dominum nostrum Jesum Christum, ut misericordia sua magna, ac meritis beatæ Matris suæ Virginis Mariæ, meritis angelorum & archangelorum omniumque Sanctorum ac Sanctarum, te custodiat ac protegat, ne quid facias voluntati ipsius contrarium, tibique gratiam præstet voluntatem ipsius ita implendi, ut ipsi per te serviatur, ac Dominus noster mihi, tibique immensa liberalitate sua id tribuat, ut post vitam hanc mortalem, eum possimus intueri, laudare, & amare sine fine. Amen. Gloria, honor, & laus illi, qui unus est Deus, Pater, Filius, & Spiritus Sanctus, sine principio, & sine fine. Amen.

[74] Præterea, dum exstrueretur paries in abbatia Regalis-Montis, [alios etiam tum exemplo,] beatus Rex, qui illo tempore degebat in villa sua d' Anieres n, quæ non longe a dicta abbatia dissita est, frequenter veniebat ad hanc abbatiam, ut Missæ sacrificio, aliisque Officiis interesset, ac locum inviseret. Cumque monachi pro consuetudine Ordinis sui Cisterciensis post horam Tertiarum ivissent ad laborem, atque ad ferendum lapides & calcem ad locum, ubi construebatur paries; beatus Rex arripiebat cratem brachiatam, eamque gestabat lapidibus oneratam, ac eo præcedente retro gestabat monachus quispiam, atque id iteratis vicibus fecit Rex tempore prædicto. Ita etiam eo tempore cratem brachiatam portari volebat a fratribus suis domino Roberto o, domino Alphonso, & domino Carolo; eratque cum quolibet eorum unus e monachis supradictis ad cratem brachiatam ab una parte portandam; atque id ipsum fieri jubebat sanctus Rex per alios equites consortionis suæ. Et quoniam fratres ipsius cupiebant quandoque loqui, clamare, & ludere, beatus Rex eis dicebat: Monachi servant hoc loco silentium, atque etiam nos illud servare debemus. Cumque fratres beati Regis multum onerassent cratem suam brachiatam, atque in media via vellent requiescere, priusquam venissent ad murum, iis dicebat: Monachi non requiescunt, neque nos requiescere debemus.

[75] Ad hæc sanctus Rex familiam suam recte agere docebat. [tum verbis,] Etenim cum quadam vice graviter ægrotaret p Pontisaræ, antequam mare prima vice transiret, domesticos suos ad se venire jussit, eosque ad Deo serviendum hortatus est, de eoque insignem ad eos sermonem instituit. Postea, dum fuit trans mare, primi itineris tempore, convocari coram se jussit domesticos suos, eosque diligenter hortatus est, ut caste honesteque viverent. Multis etiam bonis exemplis instruxit nobilem equitem, dominum Joannem Joinvillium Campaniæ seneschallum, qui cum eo fuit in aula ipsius satis familiariter, ejusque convictor annis viginti quatuor q, & ultra, eumque docuit sæpissime bona exempla, ut supra dictum est. Vice autem quadam contigit, ut sanctus Rex ex memorato equite quæreret, utrum mallet; fecissene peccatum aliquod mortale, an lepra esse infectum? responderitque eques, malle se fecisse potius triginta peccata mortalia, quam lepra esse infectum: tunc sanctus Rex vehementer ipsum reprehendit, eique dixit, atque ostendit, præstare lepra infectum esse, quod peccatum mortiferum sit animæ lepra, qua an liberari possit, homo ignorat r: nescit enim, quandonam sit moriturus. Si autem moriatur sine sincero de peccatis dolore, & sine vera confessione, de quibus ignorat, an in potestate sua sint futura, quod id dependeat atque oriatur a gratia Dei, anima semper lepra manebit infecta, ac diabolo similis, si moriatur in peccato mortali. Lepra vero corporis se per mortem liberandum, certum est cuilibet. Qua de causa aiebat sanctus Rex, longe satius esse homini, lepra infectum esse, quam peccato mortifero esse inquinatum.

[76] [ad bona quælibet] Ad hæc beatus Rex memorato equiti dixit aliquando hæc verba: Vellesne tale documentum, quo honorem consequereris in hoc mundo, placeres hominibus, Dei gratia fruereris, ac gloriam obtineres tempore futuro? Respondit eques, se desiderare hujusmodi documentum. Tunc ipsi dixit beatus Rex: Nihil facito, præter id, quod si totus mundus sciret, nihilominus non omitteres. Præter hæc omnia Beatus hic inducebat equitem, ad frequentandum ecclesiam, ipsaque festa Sanctorum solemnia, atque ad Sanctos honorandos, eique dicebat, simili ratione contingere de Sanctis in cælo, ac de consiliariis regis in terra. Etenim qui negotium aliquod habet cum rege quodam terreno, inquirit, quis ei sit gratiosus, quis tuto regi supplicare possit, ac quem rex sit auditurus. Tunc, ubi novit quis ille sit, eum accedit rogatque, ut pro se regi supplicet: ita etiam agitur cum Sanctis in cælo, qui amici sunt Domini nostri, ejusque familiares, eique tuto supplicare possunt; eos enim exaudit: atque ideo ecclesiam adire debes diebus illorum festis, eos venerari, eosque rogare, ut pro te apud Dominum nostrum supplicent.

[77] [studebat inducere.] Præterea sanctus Rex dicebat equiti, quosdam esse viros nobiles, qui erubescunt bene agere, nimirum adire templum, interesse rei divinæ, aliaque obire religionis exercitia; neque eos timere vanam gloriam, sed inanem verecundiam, ne dicatur, eos esse hypocritas; neque id melius admodum esse vana gloria; uti pejor est domus collapsa exiguo vento, aut sine vento, ea, quam vehemens turbo dejecit. Ad hæc sanctus Rex non solum informabat amice filios suos fratresque, ut recte agerent, uti supra demonstratum est; sed & alios instituebat ad omne bonum. Unde verbum Dei prædicari jubebat ad personas Religiosas, ad antistites, ad magnates populumque, ad eorum ædificationem. Quando audiebat bellum esse inter viros illustres s extra regnum suum, legationes ad eos mittebat solemnes ad pacem inter eos conciliandam; at non sine sumptibus ingentibus. Ita fecit dum comes Barrensis, & dominus Henricus comes Luxemburgensis se invicem bello impetebant; ita etiam egit cum duce Lotharingiæ, ac comite Barrensi supra dicto, multisque aliis. Per hæc manifestum est, eum non modo studuisse proximos suos ad bonum instituere, sed eos quoque in bono corroborare.

ANNOTATA.

a Nuptias Elisabethæ cum Theobaldo Navarræ rege narravimus in Commentario num. 804. Obiit anno 1271, anno non integro post Patrem, paucis mensibus post maritum, in reditu nimirum ab expeditione Africana prope Massiliam, ut habet Nangius apud Chesnium pag. 524, docens sepultam esse juxta maritum Provini in Bria. Attamen cor ejus Claravallensis abbatia accepit, ubi geminum ei positum est epitaphium, quo ejus virtutes mirifice prædicantur. Vide utrumque apud Chesnium pag. 443.

b Documenta hæc Menardus Observationibus suis a pag. 356 inseruit stylo antiquo, biographus suo singula stylo retulit.

c Sensus ambiguus est: attamen videtur alludere ad verba Christi: Sine me nihil potestis facere. Joan. 15 ℣. 5. Atque eo sensu potissimum intelligendus.

d Hic apud Menardum interponuntur verba quædam, ita ut sensus sit talis: Nulla res (tam) recte amari potest, neque tam juste, neque tam utiliter. Illud tam haud dubie adesse debet, atque adfuisse docent sequentia.

e Nimirum alia propter Deum amando.

f Apud Menardum, illud.

g Documentum illud omissum est apud Menardum.

h Illa fratris exceptio apud Menardum non legitur.

i Apud nos num. 46.

k Habetur scriptum illud Regis apud Gaufridum in Vita prima a num. 18. Nos illud Latine hic damus ex hoc auctore, qui illud Gallice suo stylo dedit: ex quo fit, ut verba quædam propter diversam interpretationem mutata sint. Menardus in observationibus pag. 351 idem recitat stylo Gallorum antiquo, atque exemplar illius recte convenit cum Gaufrido, ita ut dubitare vix possim, quin ex Latino Gaufridi textu sit Gallice redditum: unus tamen ibidem deest articulus, de quo consuli potest Commentarius num. 1117. Porro hic biographus singula documenta pluribus verbis exponit, quam Gaufridus, alioquin omnia eodem ordine recenset. Crediderim Gaufridum, qui se testatur brevitati consuluisse, sensum verborum paucioribus verbis dedisse, quam fecerat Sanctus.

l Idem habet num. 61 in documentis filiæ datis. Gaufridus num. 18: Nam sine hoc non est salus.

m Factum hoc S. Martini refertur apud Surium tom. 4, pag. 259 ex Severo Sulpitio; de quo plura dici poterunt ad diem XI Novembris, quo colitur.

n Asnieres vicus in Bellomontensi ad Isaram comitatu notatur prope abbatiam Regalis-montis in mappis Blavianis. Hinc ergo discimus villam ibi regiam fuisse, quam apud alios frustra quæsiveram.

o Hinc colligimus id factum contigisse ante expeditionem Regis in Palæstinam, in qua obiit Robertus.

p Anno 1244. Vide Commentarium § 41.

q Convictor Regis non fuit Joinvillius per annos viginti quatuor: nam primum familiariter Ludovico innotuisse videtur in Cypro anno 1248, a quo tempore usque ad annum 1270, quo postremum iter sine Joinvillio aggressus est Sanctus & defunctus, tot anni non numerantur. Hinc ipse in Vita tertia num. 248 familiari suo convictui cum Rege annos assignat 22. Attamen diutius Regem novit Joinvillius: nam apud nos num. 36 ipse testatur, se celebri Regis convivio interfuisse, quod habitum est anno 1241. Ab eo igitur tempore Regem novit, & fortasse subinde in aula fuit inter ephebos nobiles. Ceterum documentorum sibi a Rege datorum ipse testis est locupletissimus, præsertim part. 1, ubi lector inveniet exposita, quæ hic narrantur.

r Nam, ut ait S. Gregorius Hom. 12 in Euangelia, Qui pœnitenti veniam spopondit, peccanti diem crastinum non promisit. Quo sensu hæc Regis verba sunt intelligenda.

s Consule de his Joinvillium num. 245 & seqq., assignatumque ibi Commentarium.

CAPUT VII.
Commiseratio sancti Regis erga afflictos quoslibet & miseros: largæ ipsius eleemosynæ.

X.

Venerabilis sanctus Ludovicus mirifica commiserationis teneritate, [Pia Sancti commiseratio] qua in afflictos cujusvis generis ferebatur, amice eorum desiderio obsequebatur, ut manifestum est. Quippe, cum tempore primæ ipsius transfretationis, in exercitu ipsius essent multi pauperes, aliique variis morbis affecti, renum, dentium, aliisque languoribus: quando Rex sanctus perspexit periculum, quod oriri poterat ex conflictibus, qui erant inter Christianos ac Saracenos a, præcepit cuidam suorum, ut se conferret ad naves, quæ flumen fluxu adverso ascendendo venerant, in quibus navibus imposita erant cibaria sancti Regis Ludovici, eumque jussit naves evacuare, atque aquæ injicere carnes impositas, aliaque, quæ in iis erant, cibaria, jussitque debiles omnes ac ægrotos exercitus, qui poterant & volebant, in naves illas ingredi; retinuitque ex cibariis illis, quantum copiis suis sufficere posset ad octo tantum dies; & tunc naves illæ fuere evacuatæ, crediturque, iis receptos usque mille omnino pauperes & ægrotos.

[79] [erga afflictos] Rursus, cum tempore memoratæ transfretationis, post multos assultus, post famem ac morbos multorum, post plagas multas, quas Christiani, qui cum beato Rege erant, sustinuerant, beatus Rex variis laboraret morbis, ac alvi fluxu admodum gravi, Christianique Damiatam redirent, atque ipse Rex tot morbis, ut dictum est, oppressus, quod particeps esse vellet miseriæ, periculique suorum, terra redeuntium, eis se socium præberet, ut ipsis opem ferret ac succurreret, quo se tutari possent, ac contra inimicos defendere: Saraceni tanta multitudine exercitum circumdederunt, & tam fortiter invaserunt, ut beatus Rex, aliique Christiani se dedere Saracenis debuerint; quia morbis impediti se tueri non poterant. Porro sanctus Rex, si navem ingredi voluisset, quemadmodum legatus fecit, evadere satis potuisset. Quod cum illi suaderent, atque, ut faceret, hortarentur procerum multi; nihilominus corpus suum ex amore & charitate objicere cuicumque incommodo voluit, ad populum tutandum, qui cum ipso erat. Neque ullum timebat periculum, sed corporis laborem subibat, volebatque periculorum populi sui esse particeps: licet Saraceni nossent infirmitatem agminis Christianorum, licet Christiani quoque cognoscerent robur agminis Saracenorum, beatus Rex tanta erat commiseratione, ut navem ascendendo evadere non vellet sine aliis; sed diceret, secum se duxisse copias suas equestres, eas secum reducere velle, si posset; aut capi, ac mori cum illis. Ex hoc facto, aliisque præcedentibus, intelligere possumus insignem fortitudinem, eximiamque illius charitatem, ad defendendum, quantum posset, populum Christianum.

[80] Postea, quando beatus Rex captus fuit a Saracenis, [quoslibet] multique cum eo proceres, audivitque quosdam divites Christianos, qui secum erant capti, de redemptione sua agere, eamque procurare; sanctus Rex severe eis prohibuit, & sub pœnis admodum gravibus, id ne facerent, ut redemptio pauperum non impediretur. Dicebat enim hoc pacto futurum, ut divites redimerentur; ac pauperes, qui non haberent, unde solverent, manerent in carcere. At mihi, inquiebat, permittite factum, onerique meo procurationem redemptionis totam: velim hoc in me onus suscipere, ut solvam ære proprio pretium redemptionis pro omnibus; & promitto, me non initurum pactum de redemptione mea, nisi illud faciam de redemptione omnium illorum, qui sunt in societate mea, quique mecum venerunt. Et sicut Rex sanctus dixit, ita præstitit: quod ab ipso factum ex magna humanitate, magna fidelitate, magna charitate, magnaque liberalitate b.

[81] Post hæc, ubi pactum erat conclusum inter beatum Regem ex una parte pro se & pro Christianis, [variis exemplis] atque inter Saracenos, qui jam soldanum occiderant, & adhuc sanguine ejus cruentati erant, ex alia parte; & de beati Regis, Christianorumque redemptione pacta inter partes fuissent ordinata; Saraceni, qui pignus volebant pro parte pretii redemptionis beati Regis ac Christianorum, quæ superesset solvenda, electionem dederunt sancto Regi, utrum mallet, an ut ipse dimitteretur, & alii manerent captivi; an ut alii dimitterentur, & ipse captivus maneret, donec pretium redemptionis integre fuisset solutum. Tunc ipse continuo respondit: Volo ego manere donec solutio sit perfecta, liberentur alii; licet proceres, qui cum ipso erant, dicerent, se nequaquam in id consensuros, dicerentque se mansuros; ipse abiret: attamen beatus Rex consentire noluit, quidquid dicerent, at iis contradicebat, volebatque ipsemet c manere pro aliis. Deinde ubi beatus Rex, & qui cum eo erant, fuere dimissi, ac dominus Alphonsus comes Pictaviensis relictus fuit obses usque ad dictam solutionem perfectam, beatus Rex exire noluit triremi, donec solutio esset perfecta, ac post se venientem haberet dominum Alphonsum fratrem suum; & donec omnes Christiani captivi, qui propinqui erant, illi nimirum, qui Babyloniam non fuerant ducti, fuissent liberati, illique, qui Damiatæ erant, navibus fuissent excepti.

[82] Rursus, cum Rogerus de Soisi, coquus beati Regis, [probata.] Acconem reductus esset a legatis beati Regis ex carcere, in quo fuerat in manibus Saracenorum; eum accersi jussit, venitque ille quasi omnino nudus ad ipsum, beatusque Rex magno in eum afficiebatur commiserationis affectu, quod tam esset nudus; unde mox jussit duplex par vestium ei componi. Item dum tempore istius transfretationis beatus Rex consilium iniit redeundi in Galliam, sicut Deo placuit, post Pascha d sequens, ipse cum regina, liberis suis, multisque aliis suæ familiæ ingressi sunt unam navim in pervigilio sancti Marci. Nautæ dictæ navis per mare progressi sunt usque ad Cypri viciniam: nocte autem quadam paullo ante diem navis impegit in durum arenæ cumulum; cumque illi, qui in navi erant, id sentirent, timuerunt ne navis fuisset rupta: ubi naucleri navem lustrari jusserant, ut scirent, an esset disrupta, retulerunt sancto Regi a carina navis avulsos esse tres omnino tignos. Hinc beatus Rex consuluit navarchos, aliosque, qui erant in navi, quid hac in re facere oporteret; omnesque & nautæ & alii dixerunt, sua sententia expedire, ut sanctus Rex, ejusque uxor ac liberi, aliique, qui cum eo erant, homines illustres, egrederentur hac navi, aliamque ingrederentur, quæ illæsa esset & integra. At, licet ab omnibus suis consiliariis, qui ibi erant, atque a naucleris ei suaderetur, ut hac navi egrederetur, aliamque intraret; nihilominus id facere noluit: sed dicebat eos, qui in navi essent illa, quam ingrederentur, quosque illa exire cogeret, in magno futuros periculo; quod navim suam amitterent timerentque ingredi navim illam, qua beatus Rex egrederetur: etenim quoniam eam ipse recusasset, neminem ingredi voliturum, ad evitandum illud ipsum periculum, a quo sibi sanctus Rex caveret, adeoque necesse iis futurum, ut in insula Cypri manerent hac æstate, atque ibi forsan morituros, aut in magna futuros calamitate. Hac de causa nequaquam aliam navim ingredi voluit cum aliorum detrimento. Sæpe etiam contigit, ut, cum quis coram beato Rege premeretur, ignominiave afficeretur a potentioribus, tanta miseratione moveretur, ut potentioribus se opponeret, ac causam minus potentis tutaretur. Quando ad eum deferebantur querelæ de hominibus occisis, magna eorum permovebatur misericordia, dixitque crebro, in modum miseratione moti, neminem mortuorum causam agere, sed omnes vivis patrocinari velle.

XI.

[83] Pietas, quæ utilis est ad omnia, ita implevit cor sancti Regis, [Sanctus Rex pauperibus sæpe ministrat,] atque adeo penetravit, ut pietas eum videretur totum possidere, suoque subjecisse dominio: namque animus ejus totus ferebatur in ægrotos ac pauperes, ut sequentia manifeste probant. Primum singulis diebus Mercurii, Veneris, ac Sabbati in Quadragesima & Adventu per se ipse ministrabat tredecim pauperibus, quos in cubiculo suo, aut vestiario manducare jubebat; ministrabatque, illis apponendo pulmentum, ac bis gemina fercula ex piscibus, aliisve: duos ipse panes scindebat, ex quibus apponebat singulis, cubiculariique Regis reliquos panes secabant, quantum necesse erat pauperibus supra memoratis. Et præter hæc omnia beatus Rex cuilibet pauperum ante dictorum duos ponebat panes, quos illi secum auferrent. Porro, si qui inter pauperes hos essent cæci, vel cæcutientes; beatus Rex propriis manibus frustum panis eorum manibus immittebat, aut manum pauperis ad ejus scutellam ducebat, docebatque eum, quo modo manum scutellæ admovere deberet. Quin imo, quando quis aderat cæcutiens aut cæcus, cui pisces erant appositi, beatus Rex capiebat frustum piscis, propriisque manibus spinas eximebat diligenter, embammati immittebat, ac tunc ori pauperis inferebat. Priusquam manducaverant, singulis distribuebat duodecim denarios Parisinos: plus etiam quibusdam illorum pauperum donabat; iis nempe, quorum magnam videbat esse egestatem; dumque illis aderat femina, quæ secum habebat infantem, donum illius augebat. Hæc ipsa etiam faciebat extra Quadragesimam & Adventum quibuslibet diebus Veneris & Sabbati per totum annum.

[84] Præter hæc omnia, quovis tempore omni die Sabbati jubebat duci secreto admodum ad vestiarium suum tres pauperes ex supra dictis tredecim, [trium qualibet die Sabbati pedes lavat, & osculatur;] omnium aliorum pauperrimos, aut cæcos, aut cæcutientes, quos studiose volebat seligi: erantque in vestiario ipsius tres pelves, atque aqua calida illic præparata, & mantilia munda; ibique ipsorum lavabat pedes linteo cinctus, & genibus ante eos flexis. Cum quis ministrorum eum juvare volebat ad cujusdam illorum pauperum pedes lavandos, quia eos non habebant nitidos, beatus Rex pati nolebat, ut quis manum admoveret præter se solum. Postquam eos laverat, siccabat, ac deinde singulos pedes osculabatur, quantumcumque pedibus essent corrosis, aut horridis. Deinde mox aquam iis porrigebat flexis genibus ad manus lavandas, iisque præparabat mantile ad manus siccandas: dein quadraginta denarios Parisinos singulorum manibus imponebat magna pietate, ac manus singulorum osculabatur. Hæc autem exercebat quam poterat occultissime; crediturque ideo libentius ad id faciendum vocasse cæcos, vel cæcutientes, ut eum non cognoscerent, remque foris non vulgarent. Post hæc tres illi reducebantur ad alios memoratos, simulque manducabant, ac beatus Rex iis ministrabat, uti supra est dictum.

[85] Præter tredecim pauperes dictos, sumebantur quotidie omni tempore Quadragesimæ alii tredecim, [quotidie in cœnaculo prope mensam suam manducare vult pauperes;] ac extra Quadragesimam ex tredecim illis sumebantur tres quotidie, illique accumbere jubebantur ad mensam ipsis positam prope sanctum Regem; & priusquam manducarent, ac ipse mensæ accumberet, singulis his pauperibus dabat propriis manibus quadraginta denarios Parisinos, jubebatque iis dari ex cibis suis aliisque, quantum iis erat necesse. Quin etiam quandoque beatus Rex iis panem scindebat carnesque, ac iis subministrabat. Item scindebat carnes & pisces sibi appositos, & mittebat ad illos pauperes. Habebant insuper singuli hi tres pauperes modo memorati frustum carnis, quod poterant custodire. Sæpe etiam servabant ex mensa beati Regis, quod omnino eis sufficeret. Adhæc beatus Rex plerumque sibi adferri jubebat ad mensam suam tres scutellas jusculo impletas, quibus ipse imponebat frusta panis ante se posita, panemque jusculo in scutellis prædictis intingebat omnibus ante memoratis pauperibus. Jubebat autem vocari pauperes omnium, qui inveniri poterant, maxime despectos, quibus hoc exhiberet ministerium, iisque libentius ac sæpius ministrabat quam aliis. Decem vero alii pauperes manducabant in cœnaculo, aliosque habebant cibos illorum, qui manducabant in cœnaculo; & singuli hi decem pauperes accipiebant a sancto Rege pro eleemosyna duodecim Parisinos.

[86] Rursus memoratus sanctus Rex trans mare, & cis mare suo tempore quotidie dari jubebat centum viginti & duobus pauperibus, [multa alia paupertatis subsidia largitur:] qui alii erant a prædictis, duos singulis panes, qui valebant singuli denario Parisino. Rursus singulis his centum viginti & duobus pauperibus quartam vini mensuræ Parisiensis, frustumque carnis aut piscis, prout dies exigebat; aut ova, aut aliud quidpiam, quando pisces inveniri non poterant, & singulis Parisinum e. Si aderat mulier, quæ infantem habebat unum vel plures, pro quolibet infante supra hæc habebat panem: infantibus etiam singulis panis dabatur. Præterea sexaginta pauperibus dari jubebat, singulis duos panes, & pecuniam, puta quatuor denarios. Rursus eleemosynam generalem distribui jubebat bis in hebdomada omnibus pauperibus, undecumque venissent, ex sublatis a mensa ac reliquiis: tantumque panis addebat ejus ab eroganda stipe minister, ut eleemosynam singuli accipere possent. Rursus beatus Rex, quando degebat Parisiis, ministrabat sæpe manu propria in cubiculo suo inferiori quandoque viginti pauperibus, quandoque triginta, quandoque pluribus; ponebatque ante eos scutellam pulmento impletam, aliaque fercula seu carnium, seu piscium, ac panem iis scindebat. Rursus beatus Rex adibat quater per annum Puteolos f in Vastinio, aliumve locum, quem magis inopem existimabat, ibique congregari jubebat ducentos pauperes in cœnaculo, eosque manducare jubebat, atque iis ipse per se ministrabat, eis apponens panem, scutellam jusculi, & bis gemina fercula piscium, aut aliorum ciborum, sicut tempus exigebat. Distribuebat adhæc eorum cuilibet duodecim denarios Parisinos. Alia item manu tenebat pecuniam, ex qua augebat donum majori egestate laborantibus pro arbitrio suo. Et quilibet eorum duos panes ad hospitium suum ferebat, si vellet, quos ab initio beatus Rex ante eos singulos ponebat; nam de reliquo pane panispromi tantum eis apponebant, quantum ibi eos manducare conveniebat.

[87] [pia ejus liberalitas die Jovis ac Veneris sancta;] Rursus qualibet die Jovis sancta sanctus Rex lavabat pedes tredecim pauperibus aut viginti sex, atque illis singulis dabat quadraginta denarios: & deinde iis per se ipse ministrabat ad mensam, sicut supra relatum est, eum fecisse aliis tredecim pauperibus; atque hoc ipsum fieri curabat per dominum Philippum filium natu maximum, & per dominum Petrum, aliosque suos liberos, quando cum ipso erant illa die Jovis: & quidam ex ejus sacellanis Officium recitabant de Mandato g, interea dum ipse pauperum pedes lavabat. Rursum qualibet die Veneris sancta ibat nudis pedibus per ecclesias vicinas cujuscujuscumque loci, ubi degebat; jussuque sancti Regis duo ejus cubicularii capiebant centum libras, singuli quinquaginta; easque subministrabant sancto Regi illa die, imponentes per vices pecuniam illam sacculo, quem beatus Rex sub pallio suo gestabat cingulo suo appensum. Has centum libras propria manu pauperibus distribuebat, dum ibat dicta die per templa; neque patiebatur, ut servi aliive sequentes submoverent, retrove abigerent pauperes, sed volebat ut liberum omnes ad se haberent accessum, ut stipem eis manu propria posset erogare.

[88] [munificentia in Religiosos pauperes.] Rursum consueverat sanctus Rex, quamcumque civitatem, oppidum, aut locum intraret, ubi degebant fratres Minores, aut fratres Prædicatores, aut aliqui ex talibus Ordinibus, mandare, ut die adventus sui ac postridie illis darentur ad victum panis, vinum, & bis gemina fercula, eaque subministrarentur, quæ illis erant congrua. Deinde, quia fratribus erat utilius pecuniam habere loco dictorum obsoniorum, sanctus Rex pro iis pecuniam illis dari jussit. Rursum, quoties veniebat Parisios, multum pecuniæ dari jubebat fratribus Minoribus, ac fratribus Prædicatoribus, omnibusque aliis Religiosis Parisiensibus, qui reditus non habebant: nimirum quadraginta octo denarios in singulos: atque ita consueverat, quando una die Parisiis egrediebatur, ibatque vel ad silvam Vicenarum, vel ad fanum sancti Dionysii, vel ad alium locum quantumcumque vicinum, redibatque die sequente Parisios, stipem Religiosis amore Dei erogare modo supra dicto. Præceperat item beatus Rex, ut omnibus Religiosis pauperibus, seu viris, seu mulieribus, qui veniebant ad ipsius palatium, aut transirent per locum, ubi esset, etiamsi venirent post cibum sumptum, subministraretur quod comederent; iisque daretur, quod esset congruum, ex culina, aliisque officinis, quando in aula ipsius manducarent: idque factum est quamdiu beatus Rex vixit.

ANNOTATA.

a Id contigisse debuit, dum Rex cum agmineregredi Damiatam conabatur, de quo agit Joinvillius cap. 13, ubi num. 123 & 124 refert solicitudinem Regis, ut pauperes ægroti in naves reciperentur. Non quidem meminit de cibariis abjectis, quorum erat penuria: at facile id ignorare potuit Joinvillius aut oblivisci.

b Imo & insigni prudentia: nam si magnates singuli suam pacti essent redemptionem, multo majores fuissent sumptus, quam fuerunt Rege pro omnibus paciscente. Pactum habet Joinvillius num. 138: qui & sequentia ordine refert.

c Amicum hoc certamen non habet Joinvillius: sed multi testes fuerunt in Actis canonizationis, qui rei gestæ adfuerant, adeoque & vera retulisse censendi sunt.

d Anni 1254. Totam hanc historiam refert Joinvillius cap. 26, quem consule, notataque ibidem.

e Denarium, opinor.

f Oppidulum est in pago Vastinensi, quod in ducatu Nemosii memorat Geographia Blaviana: vulgo Puiseaux vocatur, ab aliquibus quoque Puteaux.

g De Mandato egimus ad Vitam primam cap.1, lit. q.

CAPUT VIII.
Prosecutio ejusdem in miseros quosvis pietatis: ubi eleemosynæ recensentur innumeræ; ac fundationes plurimæ.

[Quosdam fratres Prædicatores, subsistere coactos, hospitio excipit;] Cum quadam vice esset in Castro novo a diœcesis Aurelianensis ad Ligerim, ac vellet animi relaxandi causa, post somnum de die captum, adire silvam, atque fratrem Gaufridum de Bello loco Ordinis Prædicatorum conscientiæ suæ moderatorem, qui ibidem erat, accersisset, ut cum ipso iret ad silvam: memoratus frater respondit, se non posse, quia expectabat fratres Prædicatores, qui navi per Ligerim vecti Aureliam ibant ad comitia provinciæ, ibi paullo post habenda: dixitque ei beatus Rex, velle se cum ipso ire usque ad flumen, ut videret fratres, & hoc modo pedites venerunt sanctus Rex, dictus frater, multique alii usque ad flumen, licet via esset satis longa. Postquam autem beatus Rex eo advenerat, quamvis fratres, qui erant in navi, vellent omni modo abire ut Jargolii b pernoctarent: nihilominus adeo coëgit fratres, numero octodecim aut circiter, ut venire ad Castrum deberent, eosque illa nocte hospitio excipi curavit, commodumque admodum eis assignari jussit hospitium.

[90] [multa cujusvis generis pauperibus quotannis largitur subsidia;] Consueverat item sanctus Rex providere personis Religiosis pauperibus: videlicet sacris virginibus Ordinis Cisterciencis, aliisque virginibus sacris, ac aliis personis Religiosis aliorum Ordinum: egenisque lepra infectis valetudinariorum in tractu Franciæ, & personis miserabilibus. His quotannis sub intium Quadragesimæ procurabat haleces, & pecunias pro amygdalis, pro pisis, aliisque similibus, quæ eis illo anni tempore erant necessaria. Rursum illis procurabat quotannis sub initium hiemis ligna, indumenta e panno crassiore, vestes pellitas, & calceos, quæ pauperibus magna copia distribuebat. Annuatim emi jubebat sexaginta millia halecum, eaque dispertiri distribuique, quemadmodum supra est dictum. Atque hoc servatum fuit quamdiu vixit, postquam ex tractu transmarino fuit redux. Præterea beatus Rex quotannis dari jubebat pauperibus in diebus bacchanalibus triginta porcos. Porro minuta hæc pauperum subsidia, quæ beatus Rex ex speciali sua notitia dari curabat fratribus Minoribus, fratribus Prædicatoribus, aliisque Religiosis viris, ac mulieribus, locisque aliis egenis, ascendebant anno quolibet ad octo millia librarum Parisiensium numeratæ pecuniæ, absque panno vestium crassiorum, calceis, halecibusque, quæ dari curabat ac distribui quotannis, ut dictum est supra.

[91] [pauperibus ac monachis ipse sæpe ministrat.] Rursum, quando beatus Rex ibat ad agrum Bituricensem *, aut in Normanniam, aliave loca, ubi rarius degebat, unica vice vocari jubebat trecentos pauperes, eis mensam exstrusi curabat, eisque ipse per se ministrabat, juvantibus eum servis ipsius, & cubiculariis: dabat singulis pauperibus duodecim denarios Parisienses, apponebat illis panem, pulmentum, carnes, pisces, sicut diei congruebat. Rursum festis quibusdam majoribus sanctus Rex in cœnaculo suo congregari curabat trecentos pauperes, eosque ad mensam ordinari jubebat. Rursum beatus Rex sæpe veniebat ad abbatiam Regalis-montis, ac sæpe etiam diebus Veneris manducabat ibi in triclinio ad mensam abbatis, sedebatque abbas juxta ipsum: & semper quando illic manducabat, ad victum dabat conventui panem & vinum, ac bis gemina fercula piscium. Erant autem eo tempore in monasterio istius loci centum monachi, aut circiter, præter adjutores rei domesticæ c, qui quadraginta circiter erant. Aliis diebus, quando beatus Rex non comedebat in triclinio, sæpe ac plerumque illud ingrediebatur, monachisque mensæ accumbentibus ministrabat beatus Rex cum monachis ad ministrandum constitutis: nam ibat ad fenestram, quæ culinam respicit, ibique capiebat scutellas cibo plenas, easque ferebat, ac monachis discumbentibus apponebat. Et quia magnus monachorum erat numerus, ministrique pauci, tamdiu ferebat ac referebat scutellas istas, donec dicto conventui omnia subministrasset. Quod autem scutellæ nimis essent calidæ, manus quandoque trabeæ suæ involvebat propter calorem ciborum & scutellarum. Aliquando etiam cibum effluere sinebat super trabeam suam: tum abbas dicebat, eum dedecorare trabeam suam, reponebatque beatus Rex: Nihil refert, habeo aliam. Ibat & ipse quandoque ad mensas, infundebatque vinum cyathis monachorum; quandoque etiam gustabat vinum istud ex cyathis illis, laudabatque, quando erat bonum; cum vero esset asperum, aut dolii vitium resiperet, bonum vinum adferri jubebat. Insuper, quoties dictam abbatiam adibat, in obsonium dari jubebat duo fercula piscium aut carnium pro temporis exigentia omnibus ægrotis dictæ abbatiæ, sive monachi essent, sive rei domesticæ adjutores: ac omnibus quoque externis ægris, qui subsistebant in valetudinario hujus abbatiæ.

[92] Quando beatus Rex veniebat Compendium, sæpe accidit, [Fundat domos Parisiis adolescentibus, studiis operæm dantibus,] ut intraret culinam fratrum Prædicatorum, ac peteret, quid ciborum pararetur conventui: deinde intrabat triclinium, dum fratres comedebant, jubebatque ex culina sua adferri cibos sufficientes, pisces, aliosque; atque eos ipsis subministrari jubebat in conspectu suo. Rursum beatus Rex emi jussit domos, sitas Parisiis in duabus plateis ante palatium Thermarum d, in quibus construi jussit domos aptas amplasque, ut illic in perpetuum habitarent studiosi, qui litteris dant operam Parisiis: eas autem inhabitant studiosi, qui ad id sunt recepti ab illis, qui eos recipiendi habent potestatem: ex iis etiam domibus quædam elocantur aliis studiorum alumnis, quarum locationis pretium convertitur ad lucrum studiosorum pauperum ante dictorum. Hæ domus constitere beato Regi, ut creditur, quatuor millibus librarum Turonensium. Rursus sanctus Rex dari jubebat qualibet hebdomada pecuniam multis studiosis, eorum loculis imponendam, quibus ad studia providebat: nimirum quibusdam duos S. e, quibusdam tres S., quibusdam duodecim S., & quibusdam octodecim; crediturque bene fuisse istis pauperibus, quibus hoc modo beatus Rex providebat. Eodem etiam modo quibusdam Beginis f providebat.

[93] Item beatus Rex prædictus emi curavit spatium aliquod terræ prope sanctum Honoratum, [valetudinarium cæcorum Parisiis, valetudinarium Vernoniense,] ubi exstrui jussit diversorium amplum, ut cæci pauperes ibi perpetuo habitarent usque ad trecentos, qui annuos habent census ex Regis ærario pro pulmento, aliisque. In hac domo est templum, quod ædificari voluit in honorem sancti Remigii, ut cæci memorati intersint ibidem rei divinæ. Sæpe etiam beatus Rex die festa sancti Remigii eo venit, ubi dicti cæci curabant solemniter cani Officium in templo, cui cæci, circumfusi sancto Regi, assistebant. Templum hoc reditibus instruxit. Rursum fundavit, ac ædificari jussit valetudinarium publicum Vernoniense, cujus fundum atque ædificia, quia situm est in optimo oppidi loco, amplumque est & latum, beatus Rex maximo pretio emit; steteruntque ei fundus & ædificia triginta millibus librarum Parisiensium. Dedit etiam dictæ domui lectos, vasa culinæ, omnemque aliam supellectilem, in memorata domo necessariam omnibus pauperibus ægrotisque, qui forent ibidem, fratribusque ac sororibus domus. Sunt autem ibidem sorores viginti quinque, & duo fratres clerici, qui rem divinam faciunt in sacello istius valetudinarii, aliaque familia numerosa ancillarum, aliarumque personarum, quæ ad servitia valetudinarii sunt necessariæ: donavit item libros, aliaque ornamenta, & calices, usui sacelli destinata. Item, quamdiu beatus Rex vixit, quotannis vestibus instruebat sorores hujus valetudinarii, jussitque componi vestes pauperibus, quas induebant, cum manducarent.

[94] [Pontisarense, Compendiense; auget Parisiense; construit ibidem dormitorium Prædicatorum:] Præterea construi jussit, fundavit, dotavitque valetudinarium publicum Pontisarense, atque ei possessionem dedit bonorum, quorum census annuus quadringentæ libræ. Rursum construi jussit, magnisque sumptibus augeri valetudinarium publicum Compendiense; quod opus constitit duodecim millibus librarum Parisiensium, dotavitque illud laute: donavitque lectos, aliaque necessaria pauperibus & ægrotis. Rursum augeri jussit valetudinarium publicum Parisiense g, quod extensum est usque ad parvum pontem, censibusque donavit memoratum valetudinarium. Item ædificari jussit dormitorium fratrum Prædicatorum Parisiis, aliaque ædificia ibidem. Porro quando beatus Rex construi curabat domos, aliaque pauperibus loca, per semet ipse opera inspiciebat, quando memorata ædificia fiebant, ordinabat, disponebatque, quomodo exhedræ, & cubicula, & officinæ dictorum ædificiorum construerentur.

[95] [quibus, aliisque fundationibus immensam impendit pecuniam.] Creditur autem, opera domuum structarum ad usum studiis incumbentium Parisiis, domus cæcorum, domus Beginarum Parisiis, templi fratrum Minorum, dormitorii fratrum Prædicatorum Parisiis, aliarumque domuum illic constructarum, ac valetudinarii publici Parisiis aucti, valetudinarii Pontisarensis, Vernoniensis, & Compendiensis, domus fratrum Prædicatorum Compendii, domus fratrum sancti Mauritii Silvanecti, domus sororum Ordinis Prædicatorum Rotomagi, domus fratrum Prædicatorum Cadomi, domus fratrum Ordinis Cartusiensis Vallis-viridis prope Parisios, domus fratrum Carmelitarum Parisiis h majori ex parte, quæ opera inter alia beatus Rex construi jussit, ei stetisse, omnibus computatis, quæ dictis ædificiis, locisque piis fuere impensa ex bonis hujus Regis, tum in fundum locorum, tum in ædificia, tum in census iis attributos, summa ducentorum millium librarum Turonensium, & majori etiam.

[96] [Carpentibus tot eleemosynas pie respondet Sanctus: multæ] Quandoque accidebat, ut aliqui ipsius consiliarii eum reprehenderent, quod tantos cernerent sumptus ab eo fieri in faciendis talibus fundationibus, talibusque ædificiis, ac tantis donis, eleemosynisque tantis, quas dictis domibus largiebatur. At beatus Rex iis respondebat: Tacete, Deus mihi donavit quodcumque habeo; quod hoc modo expendo, optime impensum est. Rursum beatus Rex ante memoratus jubebat dari fratribus Minoribus, ac fratribus Prædicatoribus modo centum libras, modo trecentas, quibus se liberarent ære alieno, quod se contraxisse dicebant: atque ut brevius dicam, sustentabat eos Parisiis, aliisque locis vicinis majori ex parte. Quando fratres Prædicatores Compendienses primum ingressi sunt domum, quam habent Compendii, beatus Rex stipem eis erogabat centum librarum Parisiensium ad victum ipsorum. Postquam beatus Rex rediit ex tractu transmarino, sæpe eum accedebant mulieres quædam nobiles, quæ dicebant maritos suos trans mare occubuisse in ipsius servitio, seque expendisse sua, ita ut ad paupertatem essent redactæ; ducebant etiam secum filios, filiasque suas, orabantque sanctum Regem, ut bene faceret ipsis, ac ipsarum miseratione moveretur. Cumque eas sanctus Rex noverat, eis per eleemosynarium suum dari jubebat, alteri viginti libras, alteri decem, & plus minusve, prout eis judicabat congruere: petebat etiam quandoque, an quæ illarum filiarum nossent litteras, & dicebat facturum se, ut in abbatia Pontisarensi, aut alibi reciperetur.

[97] Sæpe beatus Rex jubebat dari equitibus egenis, dominabus, [aliæ eleemosynæ cuivis hominum generi] domicellis, servisque egenis, alteri decem libras, alteri viginti, triginta, quadraginta, quinquaginta, sexaginta, quandoque etiam centum, tu filias suas nuptui darent, quandoque plus minusve pro statu ac conditione personarum, & sicut judicabat expedire. Quando beatus Rex per regnum iter instituebat, pauperes ad eum accurrebant, ac singulis dari jubebat denarium unum. Cum vero accederent majori inopia pressi, alteri dari jubebat quinque asses, alteri asses decem, alteri etiam viginti asses, quandoque plus vel minus, prout expedire ei videbatur. Postquam reversus fuit ex partibus transmarinis post primam transfretationem, cum regnum suum lustraret, eleemosynarii omnibus accedentibus stipem erogabant denarium: dum autem videbat quosdam magis inopes, iis aut sex, aut duodecim denarios donari jubebat, aut quantum judicabat congruere. Tempore proxime memorato, quando ditionem suam perlustrabat, ministrabat quotidie manu propria ducentis pauperibus, tribuens singulis duos panes, & duodecim denarios Parisienses etiam singulis: insuper tenebat manu sinistræ denarios: itaque dum hominem cernebat magis egenum, ei superaddebat quatuor, quinque, aut sex denarios, uti ei videbatur congruum. Præter hæc omnia illo tempore distribui jubebat stipem generalem, etiamsi hominum decem millia venirent, aut viginti millia, aut plures.

[98] Sæpe etiam, quando erat annonæ caritas, quibusdam suis domesticis jubebat distribui quandoque mille libras, [largissime distributæ, integris etiam provinciis:] quandoque duo millia, & eo amplius, quandoque etiam minus; eisque mandabat, ut illas ferrent ad varias regni sui partes, ac pauperibus, qui illic habitabant, erogarent, ac partirentur. Quando audiebat magnam esse annonæ caritatem in una aliqua regni sui parte, ad tractum illum mittebat per servos suos quandoque duo millia, tria millia, quinque millia librarum Turonensium, & plus, minusque pro arbitrio suo, quantumque congruere existimabat: certumque est, crebro eum ita fecisse. Semel, dum esset annonæ caritas, sanctus Rex misit in Normanniam argenti summam pauperibus erogandam: ac præcepit ut, qui eo irent, darent eleemosynam hospitibus, qui habitarent solum sub Rege, quique illi censum solverent quotannis, quando ipsis magis quam aliis ea erat opus. Rursum sæpe dari jubebat proprias vestes bonis mulieribus Religiosis, aliisque, & sacerdotibus. Dicebat quandoque: Visamus pauperes talis regionis, eosque pascamus; & tunc ibat in varias regni sui partes, sive in Vastinium, sive in Normanniam, ibique amore Dei stipem amplam erogari curabat. Adhæc cædi in silva sua trabes jubebat, aliamque materiam ecclesiæ fratrum Minorum Parisiis, & claustro dictæ ecclesiæ; tum etiam dormitorio, triclinioque fratrum Prædicatorum Parisiis, valetudinario Pontisarensi, ac fratribus Saccitis i Parisiis. Vehi item curavit omnem materiam memoratam ad loca omnia supradicta; ramos vero, lignumque ceterum, quod reliquum erat ex crassis materiæ frustis, amore Dei dabatur Ordinibus religiosis pauperibus; huic ducentæ carrucæ, aliis trecentæ mandato beati Regis, qui jubebat hujusmodi lignum aqua Parisios vehi, aliove, ubi lignum illud erogabatur pauperibus.

[99] [summa Sancti in captivis liberandis caritas, & liberalitas.] Præterea tempore primæ ipsius transfretationis, ubi dimissus fuit ex carcere Saracenorum, substitit trans mare quatuor annis præterpropter, ea maxime intentione, ut liberaret Christianos, qui capti fuerant, priusquam mare transmitteret, & crebro mittebat legatos solemnes ad soldanum pro liberatione Christianorum, quos tenebat captivos. Quandoque redimebant ducentos, alias trecentos, quingentos, quot liberare poterat. Quia autem quarumdam legationum habemus exempla; certum est tertia, quartave vice a legatis reductos esse quadringentos circiter; alia vice septingentos præter mulieres; alia vice sexcentos quinquaginta, alia vice centum quadraginta & unum. Porro reducebantur sumptibus beati Regis, iisque Christianis, qui hoc pacto ex carcere Saracenorum reducebantur, nunc centum, nunc ducenti, nunc quingenti, cum redempti ex dictis infidelium carceribus venirent nudi ac spoliati, ita ut nihil illis superesset, omnibus beatus Rex vestes dari jubebat, proque aliis rebus necessariis dari jubebat singulis centum nummos monetæ Parisiensis, (dragmas vocant) qui singuli valebant septem minutis Turonensibus; quibusdam ducentos, aut trecentos, plus quandoque, quandoque minus, pro statu personarum & conditione; atque hoc modo providit illo tempore pluribus quam tribus hominum millibus. Vestes autem donabat equitibus, virisque nobilibus ex viridi, aliove hujusmodi panno: hominibusque inferioris conditionis ex panno Atrebatensi, aliove minoris pretii, quam esset pannus equitum. Atque illo tempore, quo ita revertebantur, una vice redierunt mille quingenti, & alia vice alii plurimi ex carceribus Saracenorum, ut dicebatur, ac navibus veniebant Acconem usque sumptibus beati Regis, ut dicebatur, idque dicebatur passim, atque ita creditur: nemo enim alius erat, qui hominibus memoratis, egenis adeo & mendicis, tantos suggessisset sumptus, si eos beatus Rex non dedisset. Fuerunt viri illi postremo liberati per legatos, quos misit beatus Rex ad Saracenos ad liberandos captivos: ac dicebatur Accone, eos a soldano fuisse redditos vi pactorum, quæ inita olim fuerant inter sanctum Regem & soldanum Saracenosve, quando ipse eorum carcere fuit liberatus: atque his ipsis, qui ita redierant, beatus Rex tribui jubebat vestes, aut nummos pro vestibus k.

ANNOTATA.

a Oppidulum est in tractu Aurelianensi, vulgo Château-neuf, distatque 5 leucis Aurelia in ortum, ut habet Baudrandus ad vocem Castrum novum.

b Jargolium, vulgo Jargeau, alias Gergolium & Gergeau, oppidum est inter Aureliam & Castrum novum Ligeri impositum, ad oppositam fluminis ripam.

c Conversi passim vocantur. Porro numerus monachorum tantus ab initio non fuerat, sed perpetua sancti Regis liberalitate paulatim excreverat.

d Initia hæc fuerunt celeberrimi in collegii Sorbonici, de quo disputavimus in Commentario § 81 num. 1054 & seqq.

e Non omnino certum mihi videtur, solidine an asses intelligi debeant illo S: nam si auctor Sistud invenerit in Actis Latinis, solidi possunt designari; si vero ipse brevitatis causa sic scripserit, asses forte intelligendi a voce Gallica suo.

f De Beginis, quarum inopiam Sanctus sublevabat, plura habet Gaufridus num. 30. Ubi quoque memorantur quatuor sequentes fundationes, pro quibus consuli possunt notata ibidem.

g De valetudinario Parisiensi aucto, aliisque beneficiis affecto, egimus in Commentario num. 880.

h Hæ omnes fundationes partim cap. 4, partim hoc capite recensitæ sunt: pleræque etiam apud Gaufridum cap. 3: verum & multo plures in Commentario spansim retulimus ac probavimus.

i De fundatione Saccitarum, quam prætermiserant biographi, egimus in Commentario num. 893.

k De cura Sancti captivos liberandi, quos vi pactorum metuque Saracenis incusso eorum carceribus tandem exemit, actum est in Commentario § 55, & 56. Narrat rem Joinvillius cap. 20, ex quo num. 181 colligitur, aliquot ex illis captivis aliorum quoque liberalitate usos fuisse postreditum e carcere.

* Berri

CAPUT IX.
Prosecutio amoris Sancti in proximos: ubi recensentur præcipue obsequia, quæ pauperibus, ægrotis, & defunctis per se ipse exhibuit.

[Sanctus Rex mirabili charitate invisit ægros,] Post omnia, quamvis multa superius comemorata sint de servitio, quod beatus Rex per semet ipse exhibebat personis miseris, restat tamen etiamnum aliquid hoc loco memorandum; præsertim quo pacto eos inviseret ac consolaretur beatus Rex. Invisebat sæpe beatus Rex abbatiam Regalis-montis, & quoties veniebat ad abbatiam memoratam, ipse ingrediebatur valetudinarium abbatiæ, visebat fratres infirmos, eos solabatur, ac interrogabat quemlibet, quo laboraret morbo: quibusdam tactu explorabat arteriæ pulsum, quibusdam tempora tangebat, etiamsi sudarent: vocabat medicos, quos secum habebat; curabat, ut in conspectu suo urinam laborantium monachorum inspicerent, iisque consilium suggererent, quo se modo gerere deberent in morbo suo. Dicebat etiam frequenter beatus Rex: Lactaria nostra talia, aut, Remedia nostra talia, huic ægro fuere salutaria, eaque commendabat. Item iis subministrari jubebat ex culina sua, aliisque suis officinis, quod abunde iis sufficeret. Hæc dum agebat, paucos secum habebat, ut abbatem, medicos suos, atque arcanorum suorum conscios. Cum enim talia ageret, paucos adesse volebat, ipsos videlicet, qui arcanorum ipsius admodum erant conscii, neque ullos alios.

[101] Eos autem, qui vehementiori tenebantur malo, [etiam lepra maxime deformem,] magis sollicite invisebat, ac citius accedebat ad lectos infirmiorum; attingebat etiam manus infirmorum, locumque affectum; quantoque malum erat gravius, seu apostema, seu quid aliud, tanto id tangebat libentius. In abbatia Regalis-montis monachus erat, nomine Leodegarius, ordineque diaconus, lepra infectus, qui degebat in domo separata ab aliis, quique erat adeo miserabilis, teter adeo, ut vi morbi oculi ejus tam essent corrupti, ut nihil prorsus cerneret, nasum perdidisset, labia ejus fissa essent, atque inflata; palpebræ ejus rubræ essent, atque aspectu horridæ. Beatus Rex die quadam Dominica circa festum sancti Remigii ad memoratam abbatiam Regalis-montis venerat, pluribusque ibidem Missæ sacrificiis pro consuetudine sua interfuerat, ipsum comitante Flandriæ comite, multisque aliis viris nobilibus: peractis Missæ sacrificiis, egressus est ecclesia, ac processit valetudinarium versus ad domum, ubi monachus lepra tam deformis habitabat. Porro dum eo ire volebat, præcepit cuidam apparitorum suorum, ut eos, qui secum erant, retro ire juberet: atque ita sumpsit abbatem Regalis-montis, eique indicavit, velle se adire locum, ubi dictus ille lepra deformis habitabat, quem olim vidisset, ac invisere vellet. Postea præcessit abbas, secutus est beatus Rex, ingressusque est locum, ubi erat æger, quem invenerunt manducantem ad mensam satis brevem; manducabat autem porcinam: solent enim lepra infecti carnibus vesci in abbatia hac.

[102] [cui flexis genibus ad mensam ministrat;] Sanctus Rex ægrum hunc salutavit, atque interrogavit, ut se haberet: genua ante eum flexit, & tunc flexis genibus cœpit scindere, sciditque ei carnem cultro in mensa ægri reperto: secta carne in bolos, ori laborantis bolos illos immittebat, qui eos a manu Regis accipiebat, ac manducabat. Tandem, ubi sanctus Rex ita fuerat flexis genibus ante memoratum lepra deformem, dicto abbate etiam in genua provoluto in venerationem sancti Regis, licet memoratus abbas non parum ab illis abhorreret; beatus Rex ex leproso quæsivit, utrum manducare vellet pullos & perdices, isque respondit se velle. Tunc sanctus Rex vocari jussit unum ex apparitoribus suis per monachum memorati ægri curatorem; eique præcepit, ut adferri curaret pullos & perdices ex culina sua, longo satis intervallo ab eo loco dissita: nihilominus toto tempore, quo dictus apparitor, qui assos ferebat duos pullos, ac perdices tres, occupatus fuit eundo ac redeundo a culina memorata, dictus Rex semper provolutus in genua fuit ante ægrotum, atque abbas etiam cum ipso. Postea sanctus Rex interrogavit lepra infectum, de quo prius manducare vellet, de pullisne, an de perdicibus? Petiit etiam ab eo beatus Rex, quocum manducare vellet condimento? Respondit ille, cum sale se manducaturum. Tunc illi amputavit alas perdicis, earumque bolos sali admovebat, deindeque ori ægroti immittebat. Verum, quod labia ægri fissa essent, ut supra dictum est, sanguinem emittebat; quia sal fissis labiis inserebatur, ita ut illi sal dolorem crearet, egredereturque sanguis adeo, ut per mentum difflueret. Ea de causa æger dixit, nimis se sale lædi. Posthæc itaque beatus Rex immittebat bolos sali, ut iis saporem adderet, at a bolis grana salis detergebat, ne fissuram labiorum ægroti ingrederentur. Ad hæc Beatus consolabatur memoratum ægrotum, eumque monebat, ut bene ac patienter hunc morbum toleraret; id ejus purgatorium esse in hoc mundo, utiliusque esse, perferre hic infirmitatem hujusmodi, quam alia pati in seculo futuro. Postea petiit beatus Rex ab ægro, an vellet bibere; dixitque ille se velle. Petiit quodnam haberet vinum; respondit æger, Bonum. Tunc beatus Rex cepit cyathum & vini poculum, quæ mensæ erant imposita, propriisque manibus vinum cyatho infudit, deindeque admovit cyathum ori ipsius, quem ille ebibit. His peractis, beatus Rex rogavit ægrotum, ut pro se Dominum nostrum oraret: atque ita abierunt beatus Rex & abbas; ivitque beatus Rex cibum sumpturus in hospitio suo, quod habebat in abbatia.

[103] Hoc modo frequenter invisebat ægrum memoratum, [similia sæpe factitare solitus, etiam in valetudinariis publicis,] ac de lepra infecto loquebatur; at nulli ingrediebantur cum eo in domum dicti ægroti, præter abbatem, aut priorem istius loci. Semel, cum ingressus esset ad visendum memoratum lepra laborantem, mensaque ante eum esset posita, beatus Rex ei ipsemet ministravit, panem ei intinxit jusculo, ac cochleari ligneo ori ejus imponebat. Quia vero pani huic jurulento semel beatus Rex nimium salis immiscuit, os labiaque ægri sanguinem mittere cœperunt ex sale, ut creditur. Qua de causa unus aliquis ibi præsens dixit beato Regi: Facis, ut os ipsius mittat sanguinem; nam pani jurulento nimium salis immiscuisti. Respondit beatus Rex: Feci ei, ut mihi facio: rogavitque ægrum, ut sibi ignosceret. In eadem hac abbati Regalis-montis alius fuit monachus lepra infectus, quem aliquoties invisit. Beatus Rex crebro adibat valetudinaria publica, Parisiense, Compendiense, Pontisarense, Vernoniense, Aurelianense, visebatque pauperes atque ægros, qui ibidem cubabant, iis per se ipse ministrabat, singulis donabat nummos aliquot, panem, carnem, piscesque, prout iis erat congruum, ac tempus exigebat. Laute autem illis obsonabat, quando eos accedebat; ministrabatque iis manu sua panem, carnem, aliave fercula, quæ ægrotis per coquos suos parari, eoque portari curaverat: quandoque etiam panem unum alterumve propriis manibus secabat, sectumque singulis dabat ibi præsentibus.

[104] Dum qui graviori infirmitate erant correpti quam ceteri, [atque ægrotis maxime horridis, nauseamque parientibus:] magis illis ministrabat, secans ipsis panem, carnem, aliosque cibos; genibus quoque erat flexis ante eos, bolumque sectum ori eorum admovebat; eos, pascebat, sustentabat, detergebat os eorum linteo, quod gerebat. Aliqui autem horum infirmorum tam horribiles erant, ut familiares beati Regis servi horrerent, retroque se reciperent, ac mirarentur, quomodo talia tolerare posset. Et sane servi illius ibidem manere quandoque non poterant propter aëris infectionem, propter fœtorem, & propter horrorem ægrotorum: nihilominus ipse manebat ibi, acsi nihil olfecisset, atque iis ministrabat eo, quo dictum est, modo. Præterea in valetudinario Remensi eadem exercebat misericordiæ opera. Quandoque etiam equites, aliique ejus socii, qui hæc eum cernebant facientem, ea itidem præstabant. Contigit & vice quadam, cum beatus Rex serviret modo supra dicto cuipiam infirmo in valetudinario Parisiensi, sanguisque ei efflueret per nares, ut ei propriis manibus nares linteo detergeret, quod sibi dari ex suis jubebat, & linteum illud ibi relinqueret. Alia item lintea, quæ sibi curabat adferri, dum ad hujusmodi ministeria ibat, in loco relinquebat.

[105] Ministravit die quadam Veneris per se ipse centum triginta quatuor pauperibus, [ita ut manus fœtore maculatas lavare quandoque debuerit;] qui tum erant in valetudinario Compendiensi, singulis apponens scutellam pulmenti, atque ad hæc duo fercula piscium, aliaque ægris convenientia: quos cibos parari jusserat. Cumque videretur fatigatus ex obito ministerio tanto, unus aliquis ibi præsens dixit, ut diceretur beato Regi, quiesceret in posterum. Quod cum audivisset, circumspiciens, vidit infirmum quemdam, qui laborabat malo, quod vocant morbum sancti Eligii a, duobus locis in facie. Tunc beatus Rex consedit super lectum hujus ægroti, eique paravit pyrum, cujus frusta propriis manibus ori ejus immittebat: dum id agebat, putredo ac fœditas, effluens ex memorati ægroti vulneribus, quæ omni ex parte erant, fluebat in beati Regis manum, ita ut oportuerit beatum Regem bis manum suam lavare, qua eum pascebat, donec dictus æger totum pyrum comedisset.

[106] [hæc, aliaque ministeria coram filiis obit ad eorum instructionem:] Præterea, dum ægrotos visebat, curabat secum adferri aquam rosaceam, propriisque manibus aspergebat facies infirmorum. Quando veniebat Vernonium, priusquam ingrederetur palatium suum, quod ibi habet, descendebat in valetudinarium Vernoniense, visebat ægros, omnes eorum adibat lectos, petebat vel ab ipsis, vel a sororibus domus, quæ eorum curam habebant, ut se haberent; quandoque etiam eos tangebat. Veniebat sæpe hora cibi sumendi in dictum valetudinarium, & de cibis, quos parari curaverat per coquos suos in hoc ipso valetudinario, propriis manibus ministrabat pauperibus, atque ægrotis hujus valetudinarii in conspectu filiorum suorum, quos illic adesse volebat, ut eos, sicuti creditur, operibus misericordiæ erudiret. Ministrabat iis apponendo pulmentum, ut illis conveniebat, aliaque etiam fercula, eorum morbis congrua, carnes nimirum piscesque; quærebatque ex sororibus memoratæ infirmorum domus, quo morbo detinerentur; atque, an carnes mandacare possent, an quidpiam aliud; quidque iis, eorumque valetudini conduceret: & prout eis erat utile, iis ministrari curabat. Quando aliquos inveniebat sudantes, & parum tectos, eos ipsemet tegebat. Dicitur soror quædam istius valetudinarii Vernoniensis aliquando ægrotasse, quæ soror dixit, numquam se manducaturam, nisi ille ipse propriis manibus cibum ejus ori imponeret.

[107] [perfecto valetudinario Compendiensi primum infert ægrotum.] Perfecto valetudinario publico Compendiensi, sanctus Rex ab una parte, & dominus Theobaldus, olim Navarræ rex gener ipsius, qui eum juvabat ab altera parte, tulerunt in panno serico, atque immiserunt valetudinario novo primum ægrum, qui illi fuit illatus, eumque imposuerunt lecto recenter parato, & tunc reliquerunt super lectum pannum sericum, in quo eum portabant. Eadem ipsa die dominus Ludovicus b, filius tunc natu maximus Domini sancti Ludovici, & dominus Philippus, qui post ipsum fuit illustris Franciæ rex, tulerunt portaruntque alterum ægrum in dictum valetudinarium, eumque alteri lecto imposuerunt. Sic & fecerunt quidam alii proceres, qui ibi cum ipso erant. Diebus singulis matutino tempore, ubi solitis Missæ sacrificiis interfuerat, atque ad cubiculum suum redibat, strumosos vocari jubebat, eosque tangebat: hi nocte præcedente hospitio excepti fuerant in palatio sancti Regis in loco quodam ad hoc destinato, victumque habuerant ex aula sancti Regis. Cum transiret aliquando per Castrum novum, urbem ad Ligerim, in urbis ingressu ex castro anus quædam egena, quæ erat in janua domunculæ suæ, & panem in manu sua habebat, beato Regi dixit hæc verba: Bone Rex, hoc pane, qui est ab eleemosyna tua, sustentatur maritus meus, qui æger decumbit. Tunc beatus Rex cepit panem manu sua, & dixit: Panis est satis durus: atque ubi scivit sanctus Rex, ac audivit ægrotum ibi esse, intravit in memoratam domunculam, ut ægrum inviseret.

[108] Hæc facta venerabilis sancti Ludovici, quæ hic descripta erant & manifestata, [Corpora Christianorum Sidone occisorum] probant atque demonstrant, quo se pacto gesserit in obsequio sepulturæ, & exsequiarum defunctorum. Quandoquidem tempore primæ ipsius transfretationis, postquam jam egressus erat carcere Paganorum, atque adhuc trans mare degebat, jusserat muris cingi Sidonem, ibique aderant balistarii, & cæmentarii, aliique operarii Christiani ad muros exstruendos, tempore quodam matutino eo ingens Saracenorum agmen tam subito supervenit, ut illi, qui ad operandum destinati erant, & ad operarios custodiendum, eos non perceperint, ita ut Saraceni multos Christianorum occiderent, illique ex Christianis, qui poterant, fugam arripuerint, seque castro cuidam incluserint, quod ibidem est in mari. Postquam beatus Rex, qui Jafæ erat, id audivit, viditque Saracenos post tres circiter hebdomadas a memorata obsidione discedentes, cum etiam tum cingere muris vellet terram illam, mandavit ut pars una equestrium copiarum Cæsaream Philippi tenderet c, quæ erat Saracenorum, ut vastarent terram illam, ubi copiæ beati Regis ingens Saracenis damnum intulerunt: ac beatus Rex petiit Sidonem cum paucis admodum, magnoque valde se exposuit periculo. Postquam eo pervenit, vidit corpora Christianorum ibi occisorum a Saracenis, per maris littus jacentia, locumque denudatum, quem oportebat esse muris cinctum, ubi civitas fuerat antiqua: quique viderunt corpora mortua, numero inito, compererunt esse fere tria millia occisorum.

[109] Ante omnia beatus Rex consilium iniit de corporibus illis sepeliendis; [putrida propriis ipse manibus colligit ad sepulturam,] dein cœmeterium quoddam ordinavit in vicino loco, illudque consecrari jussit: in cœmeterio scrobes ingentes fieri curavit; ipseque propriis manibus, juvantibus qui ei aderant, sumebat corpora mortuorum, quæ tapeti imponebant, ac dein insuebant, tuncque camelis, equisque imponebant, portanda ad dictas scrobes, in quibus sepeliebantur. At quædam illorum cadaverum tam putrida erant, ut, quando ipse aliique, qui eum juvabant, capiebant brachium aut pedem, ad imponendum sacco, ab alia corporis parte separaretur: unde tantus ibi oriebatur fœtor, ut pauci nostrorum essent, qui eum tolerare possent aut perferre. Hinc quidam ipsius domestici nequaquam manum operi admovebant, sed nares obturabant, ac mirabantur quomodo id ipse facere posset, tantumque sufferre fœtorem: virique nobiles, ac divites, qui ibidem eo tempore cum ipso erant, jurejurando affirmarunt, numquam se vidisse aut percepisse, quod nares obturaret. Cum intestina cujusdam mortui illic effusa jacerent prope corpus, beatus Rex chirotecas suas manibus detraxit, seque inclinavit, ut memorata intestina nudis colligeret manibus, ac sacco immitteret. Rusticos quoque conduci jusserat, qui memorata cadavera etiam colligerent. Attamen non tam cito colligi potuere; sed quatuor omnino aut quinque dies illa cadaverum istorum collectio, ac sepultura tenuit, licet quindecim circiter haberent jumenta quotidie, quæ illa ad fossas istas ante dictas vehebant. Et quia multæ cisternæ dicti loci plenæ erant cadaveribus supradictis, illa extrahi jubebat, atque in scrobibus istis sepeliri.

[110] [aliisque fœtorem non ferentibus, ne nares quidem obturat.] Itaque quotidie tempore matutino, ubi illis diebus Missæ sacrificio interfuerat, veniebat statim ad corpora ista quærenda; hortabaturque alios, ac dicebat: Eamus iterum sepulturi hos martyres. Dum quis videbatur non libenter id facere, dicebat: Illi mortem sustinuerunt, nos itaque omnino oportet id perferre. Illis qui aderant in loco, ubi mortui erant, dicebat: Nolite hæc corpora exhorrescere; nam martyres sunt, & in cælo. Apud scrobes prædictas erant illo tempore quandoque archiepiscopus Tyri, episcopus Damiatæ, & alius episcopus, ornati habitu pontificali, ac beatus Rex cum ipsis, peragebantque, ut creditur, exsequias mortuorum. Verum archiepiscopus & episcopi nares obturabant vestibus suis: dives autem ac nobilis eques, qui id aspiciebat, juramento asseruit, quod ipsum numquam viderit nares obstruentem. Sepultis autem corporibus, iis celebrari jussit solemnes exsequias, atque Officium pro defunctis. Porro memoratus Tyri archiepiscopus d duobus vel tribus diebus post dictam mortuorum sepulturam obiit, sicuti memoratus vir ille nobilis juratus dixit, qui eum sepeliri vidit, & passim dicebatur occubuisse fœtore isto, atque aëris infectione; idque dicebat archiepiscopus in morbo suo, uti domestici ejus, ac clerici referebant: item alii duo supra dicti episcopi graviter ægrotarunt diu etiam post memoratam sepulturam, idque isto fœtore, ut passim dicebatur.

[111] [Assistit sepulturæ defuncti in valetudinario:] Cum nocte quadam esset Compendii, obiit quidam, qui æger fuerat, in valetudinario publico dicti loci, idque dictum fuit beato Regi a Priore ac sorore quadam dictæ domus. Præcepit, ut corpus pararent ad sepulturam, at se absente illud non sepelirent; assistere enim volebat exsequiis hujus defuncti: cumque domus non haberet cœmeterium, Missæ sacrificio peracto pro defuncto in conspectu ipsius, ejusque filiorum; nempe domini Ludovici, tunc filii natu maximi beati Regis, & domini Philippi, qui regnum Franciæ post ipsum obtinuit, beatus Rex ordinavit, ut corpus memoratum longe portaretur sepeliendum, dixitque, quod illi, qui illud per urbem ferri cernerent, recitarent pro ejus anima suum Pater noster, atque eo modo anima memorati defuncti non parum lucraretur.

[112] [utile Prædicatoribus suggerit consilium in commodum defunctorum:] Post hæc factum est, ut comitia fratrum Prædicatorum haberentur Aureliæ in festo Nativitatis Dominæ nostræ; beatus Rex, qui veniebat Aureliam, interfuit solemnitati in ecclesia, & in loco congregandis fratribus destinato; manducavit in triclinio cum fratribus, atque omnium sumptus tulit, nimirum ducentorum circiter fratrum, qui ad memorata venerant comitia. Comitiis absolutis, cum beatus Rex cum quibusdam aliis fratribus Prædicatoribus consedisset in loco colloquiis destinato, quia beatus Rex referri audiverat in comitis, in qualibet provinciæ domo quosdam obiisse fratres, expresso relatoque numero in qualibet domo, nominibus vero fratrum non expressis; dixit tunc his fratribus, utile futurum, si, uti numerus mortuorum relatus erat in comitiis, etiam nomina exprimerentur; dixitque eo modo accedere posse fratribus defunctis suffragia multa, seu subsidia, si eorum nomina forte cognoscerentur ab eis, qui eos melius cognoverant, aut eos magis amaverant, aut quia defunctorum aliqui Ordini fuerant utiles, quod non ita fieret si eorum nomina premerentur silentio. Qua de causa postulatum fuit ab aliquibus fratribus Prædicatoribus in ipsis comitiis generalibus ejusdem Ordinis, quæ proxime secuta sunt, ut id statueretur, atque in posterum fieret: visumque est comitiis generalibus bonum atque utile, qua de causa ita statutum fuit, ac tenetur hodiedum, servaturque per universum Ordinem.

[113] Vice quædam, quando beatus Rex erat in abbatia Caroli-loci Ordinis Cisterciensis, [assistit morti, atque exsequiis monachi.] contigit mori fratrem quemdam dicti loci. Cumque ille morti appropinquaret, monachique essent congregati circa ipsum, cineri, ac feretro impositum secundum consuetudinem Ordinis Cisterciensis, ac monachi cantarent litanias, aliudque Officium consuetum, beatus Rex ad eumdem hunc locum accessit, ac quamdiu pro ipso recitabatur Officium, ad caput illius, qui moriebatur, stetit magna pietate, magnaque humilitate, subsistens ibi, quamdiu dicebatur Officium. Ubi dictus frater illic fuit mortuus, ibat ad templum pone fratrem mortuum, qui gestabatur, fuitque ibidem ipsemet Rex beatus in Officio, quod fiebat eadem hac hora, circa mortuum supra dictum maxima pietate, summaque humilitate. Ex ante relatis omnino patet, quod dilexerit proximos suos, atque erga eos fuerit misericordia ordinata, quæ ex virtute promanabat: quodque opera misericordiæ exercuerit hospitio excipiendo, pascendo, potum præbendo, vestiendo, invisendo, consolando, juvando, propriæ suæ personæ obsequio, sustentando pauperes atque ægrotos, redimendo miseros captivos, sepeliendo mortuos, atque eos in omnibus juvando ex virtutis præscripto & liberalitatis abundantia.

ANNOTATA.

a Gallis, le mal S. Eloi, de quo plura deinde occurrent in miraculis Sancti.

b Hinc monuimus, id factum ante annum 1260; quo filius Ludovicus obiit. Adi Commentarium num. 862.

c Expeditionem contra Cæsaream Philippi narrat Joinvillius cap. 24, ubi de mortuis Sidone sepultis pauca: verum hæc in Commentarioelucidavimus num. 725 & seqq.

d Continuator Tyrii apud Martenium in Amplissima collectione tom. 5, col. 734 scribit, anno 1251 Tyri archiepiscopum factum Petrum Lercat, quem col. 735 defunctum affirmat anno 1253, quo hæc contigerunt: at ibi Nicolaum Lercat nominat. Forte nomen ei fuit Petrus Nicolaus. Addit Ægidium Damiatæ episcopum ad locum defuncti postulatum.

CAPUT X.
Mira sancti Regis humilitas.

XII.

Humilitas, quæ pulchritudo est omnium virtutum, [Profunda sancti Regis] cum gratia fuit in beato Rege sancto Ludovico, quemadmodum carbunculus lapis pretiosus in auro puro. Qui Rex beatus quanto fuit in hoc mundo major, tanto se in omnibus humiliorem exhibuit. Consueverat enim qualibet die Sabbati flexis genibus pedes lavare pauperibus in loco secreto, ac deinde eos siccare, & osculari humiliter; singulis etiam aquam pie præbebat, qua manus suas abluerent: deinde tribuebat cuilibet quamdam nummorum summam, eique manum osculabatur. Consueverat ipse frequenter servire triginta sex pauperibus, qui quotidie pascebantur, abundeque reficiebantur in ipsius hospitio. In pervigiliis festorum solemnium, & diebus quibusdam per annum, ministrabat propriis manibus, priusquam manducaret, ducentis pauperibus mendicis. Semper prope se manducantes habebat & in prandio & in cœna tres ex pauperrimis, qui inveniri poterant, quibus de cibis suis benigne submittebat. Quin imo, os suum pulveri immittens, quandoque sibi adferri jubebat (ut qui vere erat humilis) scutellas, & cibos, quos pauperes Domini nostri jam habuerant, manusque suas immiserant, ut vere humilis de cibis ipsorum manducaret.

[115] [humilitas] Aliquando, cum beatus Rex inter tres pauperes conspiceret unum senio admodum gravatum, qui non bene comedebat, mandavit, ut scutella, quæ sibi fuerat allata, poneretur ante senem istum; quam scutellam, postquam senex comederat de cibo, quem beatus Rex ipsi miserat, quantum potuerat, vere humilis referri ad se jussit, ut ex ea manducaret post senem hunc pauperem: ille enim, qui Dominum nostrum Jesum Christum cernebat in hoc paupere, nec timuit nec horruit manducare de reliquiis senis pauperis memorati. Præter hæc, multa exempla, quæ descripta sunt in tractatibus superioribus, declarant probantque humilitatem beati hujus Regis. Quippe magnæ erat humilitatis, quando jam annos habebat quatuordecim, ac Rex erat, quod pateretur se verberari a magistro suo disciplinæ causa. Item quod non alloqueretur tempore juventutis suæ quempiam, nisi dicendo Vos a. Rursum, quod, postquam rediit ex partibus transmarinis, commemoraret humiliter probra, quæ passus fuerat a Saracenis. Item, quod, quando audiebat concionem, aut lectionem theologicam, ipse humi sederet, aliis superius sedentibus. Item, quod nollet accedere ad reliquias, aut sanctuaria osculanda illo die, cujus nocte præcedente fuerat cum uxore. Item, quod humiliter pietatis causa oscularetur lapidem, in quo corpora monachorum fuerant lota; quod exerceret per se ipse opera pia ferendo lapides, ac similia obeundo.

[116] [exemplis] En plura adhuc exempla humilitatis sancti Regis, quod etiam degens prima vice trans mare, pauperibus ministraret per se ipse modo tam servili, quodque pedes inviseret fratres Prædicatores usque ad Ligerim flumen magnæ viæ spatio, ac per se ipse eos rogaret, ut ad palatium suum venirent: quod ægrotos & pauperes familiariter, attenteque per se ipse viseret, ac præsertim quod illis flexis genibus serviret, quodque ab ore eorum sanguinem per nares defluentem detergeret, neque id facere prætermitteret propter putredinem per nares ægroti decurrentem, quæ putredo manus sancti Regis deturpabat ac maculabat; quodque frusta pyri, quod paraverat, propria manu ori hujus ipsius ægroti insereret; quod serviret lepra infecto tam tetro, modoque adeo servili, adeoque benigno, tantoque tempore coram ipso in genua procumberet; quod trans mare tam serviliter, tamque assidue propriis manibus colligeret cadavera mortuorum tam fœtida, eaque ad sepulturam pararet; quod tam pie morti, atque exsequiis adfuerit defuncti monachi, qui moriebatur in abbatia Carolilocensi b.

[117] Habemus præterea inferius quædam exempla ex factis beati Regis, ad ipsius humilitatem declarandam. Beatus Rex die quadam Veneris sancta erat in castro Compendiensi, [maxime mirandis] ubi incedebat nudis pedibus per templa dicti castri: ibat per vias publicas ad templa, servi sequebantur, habebantque in manibus nummos, quos subministrabant sancto Regi, amore Dei pauperibus distribuendos. Capiebat sæpe beatus Rex hos nummos a prædictis servis, eosque amore Dei pauperibus distribuebat, dans plus minusve quibusdam pro majori eorum aut minori egestate pro arbitrio suo. Dum hoc modo per plateam quamdam incedebat beatus Rex, quidam lepra infectus ab alia viæ parte, qui vix poterat loqui, crepitaculo suo sonuit fortiter admodum. Ubi igitur advertit animum, viditque hunc lepra infectum, ad eum transiit, pedem suum imponens aquæ lutosæ & frigidæ, quæ in media erat platea, nam aliter transire commode non poterat, accessitque lepra infectum, stipem ei erogavit, ac manum ipsius osculatus est. Densa admodum circumcirca erat turba, multique eorum, qui beatum Regem circumdabant, se signabant signo sanctæ Crucis, sibique invicem dicebant: Videsis, quid fecerit Rex; osculatus est manum lepra infecti.

[118] Quandoquidem mos erat sancti Regis prope terram sedere, [luculenter] quando adiebat cociones, quæ habebantur apud Religiosos congregatos, ut scriptum est supra, hac de re facta quædam narrabo. Erat aliquando beatus Rex in abbatia Carolilocensi, & concio habebatur in loco istius abbatiæ, quem vocant capitulum. In hoc capitulo sedes duæ sunt, altera humilior, sublimior altera. Beatus Rex eo supervenit ad concionem audiendam, cumque omnes illi assurgerent, eumque rogarent, ut sederet loco maxime elevato, sicut ei conveniebat; noluit ille ascendere, neque sedere in sedilibus capituli; verum sedit in medio loco prope pulpitum, ubi consueta legitur lectio, jussitque adferri duos pulvinos, quibus insedit loco prorsus depresso magna cum pietate ac humilitate, audivitque concionem memoratam usque ad finem. Et quamvis monachi ibi præsentes, qui videbant Regem humi sedentem, descenderent de sedibus suis, humique sedere vellent; id pati noluit, at eos sedere jussit eo modo, quo sedebant, quando capitulum intravit. Sæpe etiam venit ad capitulum Regalis-Montis, monachis ibidem congregatis, ac in sedibus suis sedentibus: ubi beatus Rex Verbum Dei annuntiari jubebat, sedebatque prope columnam in medio capitulo positam, ac sedebat sanctus Rex super juncos, qui ibidem erant strati, monachi vero superius sedebant in sedibus suis: licet abbas, & monachi eum urgerent, rogarentque, ut ad sedes ascenderet, volebant ibi humi sedere, donec concio esset finita.

[119] Pluribus vicibus contigit, ut beatus Rex manducaret in abbatia Carolilocensi in triclinio cum monachis, [demonstrata,] atque erat ibi magna cum humilitate, seque secundum externam apparentiam gerebat humilius, quam monachi, qui aderant. Fertur quoque, cum aliquando haberet scutellam melioris cibi, quam monachi, misisse scutellam argenteam, ex qua manducabat, monacho cuidam seni, mandasseque, ut scutella lignea, ex qua dictus monachus manducabat, sibi afferretur: allata est, manducavitque ex scutella lignea. Alia die in pervigilio sancti Bartholomæi, quando fratrum Prædicatorum Compendiensium conventus comedebat in triclinio, beatus Rex afferri jussit bellaria, de quibus ministrabat propriis manibus ad primam conventus mensam; & rex Navarræ, filiique sancti Regis ad alias item mensas ministrabant. Quoniam consuetudo est in Ordine Cisterciensi, ut quidam fratres, nunc hi nunc illi, abbate ac monachis in monasterio congregatis, debeant lavare pedes aliis monachis, facientes MANDATUM c, qualibet die Sabbati post vesperas, quantumcumque dies sit solemnis; beatus Rex ante dictus, qui sæpe veniebat ad abbatiam Regalis-montis Ordinis prædicti, quando eveniebat ut die Sabbati esset in abbatia memorata, interesse volebat Mandato, sedebatque illic apud abbatem, ac pie admodum intuebatur quod monachi faciebant. Porro accidit, cum beatus Rex sederet aliquando apud abbatem, dum fiebat Mandatum, ut diceret abbati: Expediret, ut monachorum pedes lavarem. Abbas illi respondit: Potes omnino ab eo te abstinere. Beatus Rex illi dixit: Quapropter? Respondit abbas: Homines de eo loquerentur. Respondit beatus Rex, & dixit: Quid de eo dicerent? Et abbas reposuit, alios id probaturos, improbaturos alios. Atque ita beatus Rex ab eo se cohibuit, quod abbas id improbaret, uti memoratus abbas existimat.

[120] [& probata;] Cum paries exstrueretur in abbatia Regalis-Montis, beatus Rex sumebat cratem brachiatam, lapidibus aut calce oneratam, eamque ferebat cum monacho eum sequente: quod bentus Rex pluribus vicibus præstitit. Rursum, cum claudi curaret partem quamdam civitatis Acconensis, quæ vocatur Mons Musardus d, ac civitatem Cæsareensem, ac Jafensem, ipsemet sæpe quærebat viros, qui cratem brachiatam portabant, aliaque ad muros istos ædificandos idonea. Quando struebantur muri urbis Cæsareæ, dominus Tusculanus, vir bonæ memoriæ, legatus Sedis Romanæ in isto tractu, concesserat indulgentias omnibus illis, qui ad hoc opus perficiendum operam conferrent: unde beatus Rex memoratus frequenter tulit lapides, aliaque muro construendo convenientia, in corbe super humeros suos, quod magnæ in eo humilitatis habebatur. Adhæc, quando beatus Rex firmis muris cingi curavit Cæsaream, Jafam, & Sidonem, ut dictum est supra, sanctus Rex per semet ipse portabat in corbe terram fossarum, quia dominus Tusculanus legatus memoratus indulgentias concesserat omnibus, qui opus prædictum promoverent.

[121] [etiam ex modestia in vestibus.] Tempore primæ ejus transfretationis, quando cum suis erat in Ægypto, antequam essent capti, tendebantque Massoram versus, quia brachium cujusdam fluminis transitum agminis impediebat, legatus ante dictus indulgentias unius anni concessit cuilibet, qui operam navaret ad implendum brachii prædicti alveum e: quod & factum est. Tunc beatus Rex in sinu pallii sui terram ad locum istum portavit. Mire humilis erat beatus Rex in vestibus & apparatu. Postquam rediit ex regione transmarina prima vice, qua transmisit, vestibus semper usus est ex cæruleo seu glauco solum, vel ex panno e setis camelinis contexto; aut ex nigro tinctura adscito, aut ex serico nigro; reliquitque omnem ornatum auri vel argenti in sellis ac frænis suis, aliisque hujusmodi rebus; omnesque vestes alterius coloris præter dictos. Neque voluit deinceps vellera varii coloris, aut grisea f, ut vocabant, in vestibus suis, aut stragulis, sed communia seu agnina: nihilominus habebat stragula ex pellibus sciurorum g & velleribus agninis, habebatque quandoque pallium distinctum velleribus agninis albis, quocum aliquoties manducabat. Adhæc postquam ex partibus transmarinis rediit, frænos non habebat nisi ferreos, ac sellas candidas.

ANNOTATA.

a Quod signum esse reverentiæ jam diximus.

b Hæc omnia auctor jam narravit.

c De Mandato consule notata ad Gaufridi cap. 1 lit. q.

d Hæc ante narravit num. 24, ubi quædam sunt notata.

e Narrat hæc Joinvillius num. 70, factaque sunt sub finem anni 1249.

f De hac vestium modestia disputavimus æn Commentario num 572: ubi etiam de velleribus his pretiosis, quibus vestimenta principum distinguebantur.

g De sciuris Olaus Magnus in Historia gentium Septemtrionalium lib. 18, cap. 17 itascribit: Horum animalium minutorum infinita est multitudo in Septentrionalibus sylvis, pilorum densitate & colore distincta, una adjecta infallibili regula, quod quanto magis tractus terrarum vergit ad Septentrionem, tanto pulchriores, frigore causante colorem, sunt harum bestiarum pelles. Deinde affirmat, pelles istas maxima copia per Europam fuisse venditas, pretioque ingenti. Quæ, ut plura alia de istis animalculis, ibidem videri possunt. Hinc colligo, hæc vellera, similiaque, de quibus ibidem agit Olaus, fuisse usui principibus eo tempore, ut vestes suas iis distinguerent, ac ex iis constitisse vellera illa, quæ varia vocabant & grisea. Porro habebat quidem Sanctus stragula his pellibus distincta, sed iis ipse uti nolebat.

CAPUT XI.
Eximia sancti Regis patientia, animique lenitas.

XIII.

Potiuncula amara, quæ datur sanitatis gratia, lubente animo sumitur. [Eximia Regis in carceris, morbique miseriis patientia.] Quod beatus Rex intellexit tam probe, ut prompta voluntate toleraret acerbas admodum tribulationes, ut amorem mereretur divinum, & stabilem consequeretur salutem. Hujus patientiæ quædam videamus exempla. Prima vice, qua mare transiit, ubi cum suis Damiatam fuerat ingressus, totus exercitus hostili modo processit Massoram usque. Cum ibi essent, nec possent progredi, reversi sunt. Quando erant in reditu, Saraceni ingenti agmine eos invaserunt: (omnes enim, exceptis omnino paucis, nostri exercitus milites graviter ægrotabant) ac profligati fuere, captique ibidem a Saracenis. Beato Rege, ejusque fratribus, domino nimirum Alphonso, & domino Carolo captis, occisoque domino Roberto a ipsius fratre, non permansit cum sancto Rege quisquam ex familia ipsius nisi unus nomine Isembardus; quamvis postea aliqui accederent, qui tamen ministrare non poterant: nam omnes erant ægroti. Tum dictus Isembardus cibos sancto Regi parabat, panemque conficiebat ex carnibus & farina b, quam ab aula soldani portabat. Beatus quoque Rex tam erat infirmus, ut dentes oris ipsius quassarentur ac motarentur. Caro ejus pallida erat ac maculis infecta, fluxumque alvi patiebatur valde gravem: tamque erat macilentus, ut ossa spinæ dorsi ipsius mire essent acuta. Necesse quoque erat, ut memoratus Isembardus, ferret beatum Regem ad omnia necessaria, eumque etiam denudaret. Nihilominus, uti dictus Isembardus, vir ætate tum matura & dives, juratus asseruit, numquam tunc vidit beatum Regem iratum, aut hac de causa commotum, aut aliqua de re conquerentem. Verum omnimoda patientia ac lenitate ferebat ac tolerabat morbos suos memoratos, ingentemque suorum calamitatem; & orabat semper. Sanctus Rex perdiderat insuper vestes suas, ita ut homo pauper tunicam suam colore viridi sibi ademerit, atque ei donaverit: qua se eo tempore quotidie induebat, donec c deinde ei panni Damiata delati sunt.

[123] [Sancti lenitas admiranda in suos ministros, officio suo male functos,] Aliquando beatus Rex erat Parisiis, egressusque cubiculo suo, ut negotia audiret & lites d, ubi diu occupatus fuerat negotiis audiendis, rediit ad cubiculum, & unus tantum cum eo eques, qui in ejus cubabat cubiculo. Postquam ad cubiculum suum venit, nullus cubiculariorum ibi erat, aliorumve, qui cubiculum ipsius servare debebant, idque agere solebant, licet sexdecim omnino essent tum cubicularii, tum cubiculi famuli, tum custodes lecti beati Regis. Vocati fuere per palatium, per hortum, perque alias domus partes, neque inveniri potuere, ut ei servirent, sicuti facere debebant. Quamvis autem memoratus eques ipsi præstare vellet obsequium istud, quod eo tempore præstandum erat, beatus Rex id permittere noluit. Quando unus cubiculariorum, aliique famuli ante memorati, reversi erant ad cubiculum, atque intellexerant, quod beatus Rex neminem invenisset, qui vel cubiculum dumtaxat custodiret, multum doluerunt, vehementerque timuerunt, adeo ut in ipsius conspectum prodire non auderent, at de semet ipsi conquerentur apud fratrem Petrum e Ordinis SS. Trinitatis, qui assistebat beato Regi in Horis canonicis recitandis, eratque beato Regi intimus, ac admodum familiaris. Cum sanctus Rex, qui redire volebat ad negotia, eos conspiceret, (jam enim redierant) manibus trabea sua extractis, dixit: Omnesne ergo revertimini? Neminem habere possum ad necessitates meas? Et nihilominus, vel unus suffecisset etiam minimus vestrum. Nihil præterea iis dixit, sed rediit ad negotia sua. Postquam iterum ad cubiculum suum venisset, litibus absolutis; & nec cubicularii ipsius, nec alii auderent coram ipso comparere; frater Petrus ex Ordine SS. Trinitatis ei dixit, ipsius cubicularios non audere ad eum accedere, nisi eis esset benevolus, eosque vocari juberet. Tunc eos vocari jussit, risitque, ac hilaris esse videbatur & lætus; eisque dixit: Venite, venite; tristis estis quia deliquistis, id vobis condono: cavete, ne in posterum ita faciatis. Cum beatus Rex eadem die post somnum diei ire vellet ad silvam Vicenarum una leuca Parisiis dissitam, unus cubiculariorum ipsius, vestem talarem beati Regis, quacum manducare consueverat, non imposuit arcæ, in qua esse solebat; sed imposuit eam alteri arcæ, clavemque retinuit, neque venit Vicenas, at Parisiis mansit. Itaque, ubi beatus Rex venit Vicenas, ac cœnare voluit; petitur illa vestis: verum inveniri non potuit in arcis, quarum claves ibidem erant; erat enim in una arcarum, quarum cubicularius supra memoratus claves retinuerat. Cum itaque cubicularii arcam rumpere vellent, in qua vestem esse putabant; beatus Rex permittere id noluit, ita ut oportuerit eum cœnare cum trabea sua manicata. Nihilominus nullum beatus Rex iracundiæ dedit indicium, neque verbum de hac culpa dixit seu ante cœnam, seu post eam, nisi quod inter cœnandum equitibus suis, cum ipso manducantibus, dixerit subridens: Quid vobis videtur? Rectene cum trabea mea mensæ accumbo? Igitur domestici ejus id magnæ patientiæ ejus esse existimarunt, quod, cum eadem die tantum ei creassent incommodum, minime tamen idcirco contra ipsos beatus Rex ulla in re fuerit commotus.

[124] Accidit aliquando ut beatus Rex esset Novioduni f, [libere cum injuria sua loquentem,] manducaretque in cubiculo suo, & quidam cum ipso equites ad focum; nam tempus erat hibernum, cubiculariis ejus in vestiario quodam apud ejus cubiculum manducantibus. Postquam manducaverat, cum colloqueretur ibidem cum equitibus suis ad focum, iisque narraret quædam, quando cubicularii, qui etiam manducaverant, vestiario egrediebantur, beatus Rex in relatione ad equites suos dixit hæc verba: Et id servo. Tunc unus e cubiculariis, nomine Joannes Bourguegneit, protulit ad Regem verba hæc injuriosa: Neque duo, si tu id serves, omnino non es nisi homo unus, & veluti alius. Tunc alius cubicularius, nempe dominus Petrus de Loon g intellexit verba memorati cubicularii, tanto Principi, dominoque ipsius injuriosa, quæque sine ratione dictus Joannes protulerat; (non enim intelligere potuerat quid Rex narraret; quippe dictus dominus Petrus, qui præcedebat, id non intellexerat) tunc memoratus dominus Petrus dicto Joanni submissa voce dixit, eum ad se trahens: Quid dixisti? insanisne, quod sic Regi loquaris? Dictus Joannes respondit alteri cubiculario tam alta voce, ut beatus Rex omnino posset intelligere, verbis ei injuriosis: Nimis, nimis: omnino non est, nisi unus homo, & forsan etiam sicut alius. Nihilominus, ut jurejurando asseruit memoratus dominus Petrus de Loon eques, ac vir matura ætate & dives, qui tunc, ante, & postea cum beato Rege habitaverat annis triginta octo continuis, aut circiter, beatus Rex, qui verba dicti Joannis audivit, tam prima, quam secunda, eum aspiciebat, abrupitque narrationem suam, neque quidquam umquam, aut de quocumque ei dixit, neque eum reprehendit, neque vexavit. Quod dominus Petrus de Loon aliique familiæ equites, qui præsentes erant, magnæ putaverunt esse patientiæ; verbaque dicti Joannis ab ingenti stultitia, magna superbia, grandique injuria judicarunt esse profecta. Neque memoratus dominus Petrus deinde vidit, aut intelligere potuit seu ex dictis, seu ex factis, beatum Regem videri ullo modo iratum de iis, quæ memoratus Joannes dixerat.

[125] Laborabat beatus Rex morbo quodam, qui quotannis bis, [imprudentia sibi nocentem,] ter, vel quater eum corripiebat, illumque quandoque vehementius vexabat, quam alias. Hic morbus erat hujusmodi, ut, quando beatum Regem invadebat, non satis auditu perciperet, neque videret, quamdiu dicto tenebatur morbo, neque manducare posset, neque dormire, ac gemendo conquereretur: hoc modo memoratus morbus eum detinebat tribus diebus, quandoque diutius, quandoque brevius; ita ut per se lecto egredi non posset. Quando relevari incipiebat a morbo isto, crus ipsius dexterum inter suram & malleolum sanguinis instar rubescebat, atque illic erat inflatum: atque eo rubore ac tumore affectum erat dictum crus una die usque ad vesperam ejus, deindeque tumor hic, ruborque paulatim evanescebat, ita ut tertia aut quarta die memoratum crus esset sicuti caro alia: ac tum beatus Rex prorsus erat restitutus sanitati. Plures equites, & unus alterve cubicularius cubabant in ejus cubiculo: solebat quoque in ipsius cubiculo cubare senex quidam nomine Joannes, qui vigil fuerat regis Philippi, uti aiebat, quia in ejus cubiculo semper custodiebat ignem tempore æstatis & hiemis. Porro factum est quadam vice, cum beatus Rex esset in isto morbo, ut quadam vespera, dum volebat intrare lectum, cernere vellet ruborem cruris prædicti. Qua de causa memoratus Joannes accendit cereum, eumque tenebat supra crus sancti Regis, cernebatque crus ejus, ac videbat multum ei dolere; nam rubore tum infectum erat ac tumore, uti alias esse solebat, quando morbus declinabat. Unde contigit, dicto Joanne vigile imprudenter cereum supra crus tenente, ut gutta quædam ignita laberetur in crus beati Regis, supra locum inflatum, atque affectum. Unde beatus Rex, qui in lecto sedebat præ dolore, quem patiebatur, extendit se in lecto, dixitque: Hei mihi! hei! Et Joannes iste respondit etiam. Hei! an male tibi feci? Respondit beatus Rex: Joannes, avus meus minori de causa te dimisit ab hospitio suo. Memoratus enim Joannes sancto Regi, domino Petro de Loon, aliisque cubiculariis dixerat, se a Rege Philippo expulsum fuisse ipsius hospitio, quia truncos foco admoverat, qui crepitabant inter ardendum. Nihilominus memoratus dominus Petrus de Loon juratus affirmavit, se nullo umquam tempore percepisse, ipsum ideo ullo modo commotum fuisse in dictum Joannem, sed eum semper retinuisse in servitio suo, uti antea.

[126] [& mulierem verbis contumeliosis utentem.] Quando sanctus Rex die quadam Veneris sancta ibat per ecclesias, distribuens nummos pauperibus ad se accedentibus, prohibebat famulis suis ne pauperes impedirent, quo minus ad se venirent. Qua de causa pauperes adeo beatum Regem premebant, ut parum abesset, quin laberetur eorum impulsu; quæ omnia patienter tolerabat. Quippe etiamsi esset in densa pauperum turba, qui, propter multitudinem suam, quandoque etiam pedes ipsius calcabant, tamen permittere nolebat, ut armigeri, aliique, qui ipsum circumdabant, pauperes retro abigerent: at dicebat, id permitteretur, addens: Multo plura Jesus Christus pro nobis sustinuit tali die, qualis est hodie, quam ego pro ipso sustineo. Incedebat autem tunc nudis pedibus, caligasque habebat usque ad pedes. Insuper multas passus est vexationes, quas patienter tulit. Sane cum mulier quædam, cui nomen Sara, litem haberet in curia beati Regis cum domino Joanne de Fucilleuse equite; dum vice quadam supremæ curiæ esset consessus, beatusque Rex e cubiculo suo descendisset; dicta mulier, quæ ad imum gradum constiterat, ei dixit: Apage! apage! Tene Franciæ regem esse oportebat? Multo fuisset præstantius, si alter fuisset rex Franciæ, quam tu. Nam tu dumtaxat Rex es fratribus Minoribus, & fratribus Prædicatoribus, & sacerdotibus, & clericis. Ingens damnum est, quod tu Rex sis Franciæ, & mirum admodum est, quod regno non sis ejectus. Cum famuli beati Regis verberare eam vellent, atque ejicere, dixit, atque præcepit, ut eam nec tangerent, nec abigerent. Ubi autem bene ac diligenter illam audiverat; dixit, responditque subridens: Profecto verum dicis: dignus non sum, qui sim Rex: & si placuisset Domino nostro, præstitisset, ut alius fuisset rex, qui rectius regnum gubernare scivisset, quam ut ego essem. Tunc præcepit beatus Rex uni e suis cubiculariis, ut ei daret pecuniam, asses, ut creditur, quadraginta. In rebus prædictis multi fuere præsentes.

ANNOTATA.

a Non quidem eodem tempore, sed aliquot hebdomadis citius. Videsis Joinvillium cap. 8, & cap. 13.

b Artocreas, opinor, intelligit; volui tamen sequi phrasim Gallicam.

c Soldanus postea geminam vestem Regi componendam curavit, ut habet Joinvillius num. 161.

d De controversiis, quas Rex per se ipse dirimebat, consule Joinvillium num. 21 & seqq.

e Suspicor hunc esse Petrum a Cusiaco, qui anno 1272 toti Ordini SS. Trinitatis est præfectus, ut scribit Bonaventura Baro in Annalibus ejusdem Ordinis ad annum 1272 num. 4, referens mira illum gratia valuisse apud regem Philippum S. Ludovici filium.

f Noviodunum, vulgo Noyon, urbs est Veromanduorum in Insula Franciæ, juxta limites Picardiæ.

g Hic idem procul dubio est, qui inter testes recensetur in præfatione num. 8.

CAPUT XII.
Sancti Regis pœnitentiæ rigidæ: vitæ puritas & sanctitas.

XIV.

Quandoquidem initium salutis nostræ est, quando odisse incipimus, [Sanctus Rex multis modis in comedendo] quod amabamus; dolere de eo, de quo lætabamur; amplecti, quod timebamus; sequi, quod fugiebamus; desiderare, quod despiciebamus; quæ omnino facimus per mortificationem corporis, ac pœnitentiam: venerabilis sanctus Ludovicus id perpendens, in corpus suum sæviit multis modis: austerus enim admodum, & durus in se fuit in cibo, potuque sumendo, ut infra patescit. Quamvis beatus Rex appeteret pisces grandiores, nihilominus sæpe abstinebat a grandibus sibi allatis, jubebatque sibi adferri pisces minores, de quibus comedebat. Quandoque etiam in frusta dividi curabat majores pisces sibi allatos, ut de iis manducasse videretur; tamen non manducabat tunc de grandioribus his piscibus, neque de piscibus aliis, sed solum ei sufficiebat pulmentum, jubebatque pisces istos addi pauperum obsonio: quod fecisse creditur abstinendi se studio. Postquam rediit e tractu transmarino, licet amaret multum lucios prægrandes, aliosque pisces delicatos, illique emerentur, atque ei afferrentur ad mensam, ex illis tamen non manducabat, sed pauperum apponebantur obsonio, aliosque pisces modicos comedebat.

[128] Adhæc frequenter contigit, cum ei apponerentur assa aliive cibi, [appetitum domat,] cum embammatis delicatis, ut aquam condimento admisceret, qua delicias embammatis tolleret. Cumque ille, qui ei ministrabat, ipsi diceret: Domine Rex, corrumpis saporem; ei respondebat: Hæc tibi non est cautio, mihi sic expedit. Fecisse id creditur, ut refrænaret appetitum suum. Pulmentum sæpe manducabat insipidum, de quo alii non manducabant lubentes, quia male conditum erat. Vescebatur quoque cibis durioribus, ut pisis aliisque similibus. Quando illi apponebantur lucii, aliive cibi delicati, aquam immiscebat frigidam, saporisque delicias ab eo cibo tollebat. Quando primum murænæ portabantur Parisios, eæque mensæ inferebantur beato Regi aliisque; de iis non vescebatur: verum, quod sibi apponebatur, dabat pauperibus, aut communi pauperum obsonio addebat, aut quandoque curabat offerri aliis, qui in aula ipsius manducabant: atque ita faciebat, donec ita vilescerent, ut non constarent nisi quinque circiter assibus, quæ initio vendebantur assibus sexaginta, aut libris quatuor. Eodem plane modo faciebat de fructibus novis, quos tamen libenter comedebat; atque ita agebat de omnibus, quæ cum essent nova, ei apponebantur; idque faciebat ex sola victus abstinentia, sicuti vere creditur, ut appetitum ad illa sibi a natura inditum edomaret.

[129] [vinum multa aqua diluit: crebra servat, rigidaque jejunia:] Rursum hujusmodi ejus erat consuetudo, ut numquam excederet in bibendo, aut manducando. Eo modo panem sibi scindebat ad mensam, ut, dum valetudine erat integra, non plus secaret una die quam altera. Habebat ante se calicem aureum, & scyphum vitreum; scypho autem inerat virgula, quo usque eum vino impleri curabat; deindeque aquam jubebat affundi tanta copia, ut quarta pars vinum esset, tres partes, aut circiter, aqua. Neque tamen vino utebatur generoso, sed tenui admodum. Tunc quandoque bibebat ex scypho, quandoque potum ita dimensum calici aureo infundebat, atque ex calice bibebat. Postea adeo vinum suum aqua diluit, ut non satis ex vini sapore remaneret. Jejunabat quotannis tota Quadragesima. Rursus jejunabat toto Adventu; nimirum quadraginta a diebus ante Natalem Domini, solis utens cibis in Quadragesima usitatis. Atque ita jejunabat, cum pervigiliis, quibus jejunium præscribit Ecclesia, tum quatuor temporibus, aliisque diebus esurialibus sanctæ Ecclesiæ. In quatuor pervigiliis festorum Dominæ nostræ, die Veneris sancta, & in pervigilio Nativitatis Domini jejunabat solo pane & aqua contentus. Verum dictis diebus, quibus pane tantum & aqua utebatur, jubebat mensam instrui plenam, quemadmodum diebus aliis: & siqui ex ejus equitibus essent, qui etiam vellent solo pane & aqua esse contenti, cum eo manducabant ad mensam ipsius. Diebus Veneris in Quadragesima non vescebatur piscibus: aliisque etiam diebus Veneris beatus Rex sæpe a piscibus abstinebat: quin etiam diebus Veneris Adventus pisces non manducabat. Præterea per totum annum diebus Veneris nullis vescebatur fructibus, quamvis eos comederet perquam libenter. Diebus Lunæ & Mercurii in Quadragesima multo minus manducabat, quam ei putabatur congruum. Diebus Veneris adeo vinum suum diluebat aqua, quamvis satis esset tenue, acerbique saporis sine aqua, ut non videretur nisi aqua. Licet quoque cerevisiam non amaret, quod satis apparebat ex ipsius refectione; tamen in Quadragesima illam satis frequenter bibebat ad appetitum suum, ut creditur, edomandum. Rursum beatus Rex antequam mare transmitteret, ac postquam inde rediit, semper jejunabat per totum annum qualibet die Veneris, præterquam dum Domini Natalis in diem Veneris incidebat; tunc enim carnibus vescebatur propter celebritatem festi. Rursum jejunabat qualibet hebdomada die Lunæ, Mercurii, & Sabbati b. Quando beatus Rex erat trans mare tempore primæ transfretationis, jejunare incepit quindecim diebus ante festum Pentecostes, quod jejunium deinde semper eodem modo observavit usque ad obitum suum. Rursum non manducabat de omnibus ferculis sibi appositis, idque fecisse creditur abstinentiæ, & amoris Dei causa.

[130] Multum vigilabat beatus Rex ad Dei cultum. [cilicio etiam & flagris in corpus suum sævit.] Postquam a prima tranfretatione rediit, numquam cubabat super stramen plumasve; verum lectus ipsius compositus erat ex ligno, qui cum ipso vehebatur, quocumque tenderet, cui culcitra imponebatur ex gossipii lanugine cooperta velamine non serico; illique incubabat sine alio stramine supposito. Creditur firmiter qualibet die Veneris sancta, atque etiam in qualibet Quadragesima, postquam rediit ex tractu transmarino, diebus Lunæ, Mercurii, & Veneris gestasse super carnem nudam cilicium c, tamen hujusmodi pœnitentiæ opera exercebat quam poterat secretissime, sibique cavebat a cubiculariis suis adeo, ut nullus eorum, uno excepto, sciret austeritates pœnitentiarum, quas exercebat. Tres habebat funiculos conjunctos, sexqui pede fere longos, funiculisque singulis quatuor aut quinque inerant nodi: ac singulis diebus Veneris per totum annum; in Quadragesima vero diebus Lunæ, Mercurii, & Veneris, perscrutabatur exacte per omnes angulos cubiculum suum, ut nullus ibidem remaneret, & tunc claudebat portam, manebatque inclusus in cubiculo cum fratre Gaufrido de Bello-loco, conscientiæ suæ arbitro, Ordinis Prædicatorum, ubi diu erant simul: credebaturque, ac dicebatur extra cubiculum, beatum Regem eo tempore confiteri peccata sua dicto fratri, tuncque per dictum fratrem cædi memoratis funiculis d. Aliquando beatus Rex nudis pedibus ivit Nonigento Erembertio e usque ad templum Dominæ nostræ Carnotensis, (distat illud a memorato templo leucis quinque) quando vehementer fuit fatigatus, ita ut tantum viæ perficere non potuisset, nisi nixus fuisset quodam equite, aliisve comitibus suis, uti apparebat ex ipsius corporis habitu; multoque deinde tempore deteriori fuit valetudine, quia tantum susceperat iter perficiendum, de eoque quandoque conquerebatur. Adhæc beatus Rex, quantum poterat, a risu abstinebat diebus Veneris; si quandoque inadvertenter ridere cœpisset, mox ridere desinebat; neque umquam diebus Veneris galericulum mutabat.

XV.

[131] Quandoquidem pura conscientia super omnia bona deliciatur in conspectu Dei, [Mira fuit conscientiæ puritate;] beatus Rex sanctus Ludovicus tanta fuit puritate, ut merito suo deliciis Dei conspectus frui potuerit. Tanta emicuit puritate, ut frater Gaufridus, ipsius conscientiæ moderator, hominesque venerandi, ac fide digni, qui longo tempore cum ipso sunt conversati, crederent, eum numquam commisisse peccatum mortiferum f, uti jurejurando asseruerunt. Et firmiter creditur, maluisse capite suo minui, quam certa scientia, suoque proposito peccatum perpetrare mortiferum. Numquam cernebatur, vel audiebatur mali quidpiam vel facere vel dicere; verum omnia ejus verba erant de Deo, de Sanctis, eoque tendentia, atque ad bonum exemplum eorum, qui cum ipso conversabantur; neque umquam in eo deprehendi quid potuit, quod Deo displiceret; sed desiderabat omne bonum. Sæpe dum in cubiculo suo erat cum familia sua, verba proferebat sancta & prudentia, pulchraque narrabat eis, qui cum eo versabantur, bona sanctaque intentione. Vir fuit, qui vixit magno animi candore, veritate, humilitate; magna fuit patientia, ac plenus bonis omnibus excellentibus. Vir fuit vita proba, modo vivendi honesto, conscientia admodum sancta ac pura; multaque ex ejus factis dictisque capi poterant præclara exempla. Non jurabat per Deum neque per ejus membra, neque per Sanctos, neque per Euangelia. Verum, cum quid fortius vellet affirmare, dicebat: Vere ita est. Numquam vocabat diabolum, neque eum umquam nominabat, nisi forte, dum legebat in libris. Vir religiosus, frater Simon du Val Ordinis fratrum Prædicatorum, & prior monasterii Provinensis, juratus dixit atque affirmavit, quamvis sæpe cum beato Rege, & in ejus colloquiis fuisset, numquam se audivisse proferentem ipsum verbum aliquod amatorium, neque otiosum, neque famæ cujusdam noxium: neque se umquam vidisse hominem tantæ in verbis aspectuque reverentiæ. Et quamvis dictus frater sæpe egisset cum aliis regibus, aliisque principibus secularibus, antistitibus, ac viris illustribus; quamvis etiam familiaris admodum esset intimusque sancto huic Regi; tamen numquam veniebat in ejus conspectum sine magna reverentia ac timore quodam, acsi Sanctum adivisset. Insuper prædictus frater Simon commemorans jurejurando multa virtutis opera sancti Regis, prout in hoc Opere locis congruis sunt descripta; dixit propter hæc multaque alia, quæ vidit in ipso, quæque scripta non sunt, beatum Regem fuisse unum ex sanctissimis hominibus, quos umquam vidit; idque, quia in ipso conjuncta vidit, quæ in Sanctis esse debent. Vidit enim, eum severum valde fuisse in se ipsum in cibo potuque, humilem valde in vestibus & corporis sui cultu, multum vigilantem in Dei servitio, multi jejunii, maximæ in alios misericordiæ, fuisseque unum ex hominibus, quos umquam vidit, qui libentissime audiret verba Dei, ad eaque diligentissime auscultaret; & quamvis passus fuisset trans mare probra multa detrimentaque, processisse tamen semper ex bono in melius, magis pium fuisse, magis in fide Jesu Christi constantem, magisque perfectum apparuisse. Præterea secundum ea, quæ memoratus frater Simon percipere potuit, beatus Rex omne tempus suum impendit operibus bonis; nimirum justitiæ, fidei Christianæ, religionis, ac pietatis in Dominum nostrum, & Sanctos ipsius; & gloriose in servitio Dei, in quo erat cum filiis suis, quos, quantum in ipso fuit, morti objecit in terra inimicorum Crucis ac fidei Christianæ, ab hoc mundo transiit ad Dominum nostrum: pluraque magna sancta opera, quam dici possent, aut commemorari, in ipso fuerunt, per quæ sanctus esse creditur.

[132] [veri tenax, fidemque servans etiam infidelibus;] Beatus Rex vita fuit tam sancta, ac moribus tam honestis, ut, quamdiu vixit, de eo dictum quoddam affirmari posset, quod de sancto Hilario scriptum est, antequam esset episcopus: “O quam g perfectissimum laicum, cujus imitatores ipsi etiam esse desiderant sacerdotes”! Multi enim sacerdotes & antistites similes esse cupiebant beato Regi in virtutibus, ac moribus: nam sanctus jam credebatur a tempore, quo vivebat. Impendebat omne tempus utiliter, vel ad Dei laudes, vel ad alia opera necessaria, seu ad sui sustentationem, seu ad regni administrationem. Præter omnes virtutes supra dictus beatus Rex vir fuit tam veritatis tenax, ut numquam pro toto mundo vel verbum protulisset non verum, neque ex ore ejus aliquid percipi posset non verum. Tempore primæ ipsius transfretationis, postquam fuerat captus, simulque exercitus Christianorum, pacta inita fuere inter sanctum Regem & Saracenos, inter quæ pacta hæc fuerunt: nimirum ut beatus Rex ipsis restitueret Damiatam, eisque daret quadringenta millia librarum Turonensium, aut earum valorem; videlicet ducenta millia ibidem, ducentaque millia Accone, hoc modo, ut, dum Damiata iis esset reddita, Saraceni ex carcere dimitterent sanctum Regem, ejusque proceres liberos sine ullo impedimento. Adhæc promiserunt Saraceni se nihil mali illaturos Christianis, qui Damiatæ erant, neque aliis; sed permissuros, ut illi abirent: quod ipsi non præstiterunt; sed eos occiderunt, combusseruntque bona, quæ ibidem manserant. Cumque dominus Alphonsus, comes Pictaviensis, beati Regis frater, mansisset apud Saracenos pro ducentis istis millibus librarum tunc solvendarum, beatusque Rex intrasset in triremem quamdam cum multis proceribus aliisque, ducentaque illa librarum millia jam soluta essent, præter triginta librarum millia aut circiter, proceres aliique, qui ibidem erant in triremi cum beato Rege, eum hortabantur, suadebantque, ut iret ad navim suam, quæ in mari erat satis prope illam triremem; quippe æque erat in potestate Saracenorum quamdiu ibi in fluvio isto erat in triremi, quam fuerat, dum in terra erat in eorum carcere, quia multæ triremes, multaque alia Saracenorum navigia in fluvio isto erant, qui capere poterant, ac retinere pro arbitrio suo, si voluissent, triremem, in qua beatus Rex erat. Tunc dixit, quod verbo illis promisisset, se ultra Damiatam non iturum, donec ducenta millia librarum essent integre soluta, licet id scriptum non esset. Quamvis etiam Saraceni non stetissent promissis suis, quod nihil mali illaturi essent Christianis, qui reperirentur Damiatæ; beatus Rex nihilominus dicta sua servare voluit, neque ex triremi voluit discedere, donec ducenta librarum millia integre fuissent soluta.

[133] Postquam ducenta librarum millia erant soluta, [ut ostenditur ex solutione pecuniæ Saracenis promissæ.] e vestigio beatus Rex petiit, an dicta pecunia integre esset soluta; eique responsum est, solutam esse. Verum dominus Philippus Montfortius h eques beati Regis, ei tum dixit: Summa argenti tota soluta est, at decepimus Saracenos in argento ponderando decem librarum millibus. Ubi beatus Rex audivit verbum hoc, vehementer excanduit, dixitque: Volo ducenta librarum millia integre solvantur: promisi enim ipsis, & volo nihil desit. Tunc Campaniæ seneschallus clanculum pede suo pedem dicti domini Philippi tetigit, oculoque signum ei dedit; dixitque beato Regi: Domine Rex, credisne domino Philippo? Nugator est. Quando dominus Philippus audiebat seneschallum, ac recordabatur eximium veritatis studium beati Regis, ejusque constantiam, verbum tunc resumpsit, dixitque: Domine Rex, dominus seneschallus verum dicit; non dixi id verbum nisi jocando ac nugando, & ut audirem, quid responderes. Beatus Rex respondit: Parum te decuit jocus iste, istudque tentamentum. At cura, ut argenti summa bene sit integreque soluta. Tunc omnes, qui præsentes aderant, asseruerunt omnem pecuniam integre solutam esse i, & mox beatus Rex mandavit nautis, quoniam promissa sua impleverat, navigarent, tuncque ivit ad navem suam, quæ in mari erat, ut loco esset tutiore. Ex supra dictis patet, beatum Regem virum fuisse veritatis admodum studiosum, magnaque constantia; pro nulla enim re mundi mentiri voluit. Reverendus pater dominus Nicolaus episcopus Ebroïcensis k, qui longissimo tempore familiariter atque intime cum dicto beato Rege conversatus est, juratus super vita, affirmavit se firmiter credere, maluisse beatum Regem capite suo minui, quam peccatum mortale committere deliberata voluntate & scientia: idque satis demonstrat doctrina, quam propria manu scriptam misit ad filiam suam Navarræ reginam, atque ad dominum Philippum filium suum; in qua utraque instructione eos docebat, se ea esse voluntate, ut vellet neutrum dictorum liberorum peccatum mortale committere pro quacumque remundi, atque ut uterque potius pateretur vitam sibi gravi martyrio eripi, quam deliberata voluntate patraret peccatum mortiferum.

ANNOTATA.

a Incipiebat igitur jejunium Adventus multis diebus ante Adventum, alterumque sibi indixerat quadraginta dierum jejunium.

b Jejunia pleraque hic memorata habet quoque Gaufridus in Vita prima num. 26: attamen non omnia.

c De gestato cilicio consule Gaufridum num. 25: hic enim similia rectius noverat.

d Testatur hæc ipse Gaufridus num. 23, ubi catenulas funiculis hisce substituit.

e Nonigentum Erembertium, quod nunc vocatur Nonigentum Regium, vulgo Nogent le Roy, oppidum Galliæ est, inquit Baudrandus, in Belsia provincia ad Eburam fluvium, quinque leucis infra Carnutum in Septemtrionem.

f Adi Gaufridum in Vita prima num. 7.

g Verba sunt Fortunati in Vita S. Hilarii apud nos tom. 1 Januarii pag. 790.

h Vox hæc in Ms. dubia erat, itaque scripta, ut magis videretur accedere ad nomen Philippi de Nemours, qui etiam tunc regi aderat, quam Philippi de Montfort. Verum quia Joinvillius testis occulatus, num. 155 hoc factum referens, iteratis vicibus id attribuit Philippo Montfortio, locum legendum putavi, uti eum expressi.

i Videtur quidem insinuare Regem illorum dictis fidem habuisse: verum constat ex laudato Joinvillio, decem illa librarum millia jussu Regis adhuc soluta.

k Recensetur inter testes num. 7.

CAPUT XIII.
Continentia sancti Regis: desiderium amplectendi Ordinem religiosum: morum honestas: varia de ejus sanctitate jurata testimonia.

XVI.

Quis est, qui ignorat continentiam carni esse debitam? [Sancta Regis, Tobiam imitati, continentia in matrimonio;] Continentia appetitus humanus coërcetur, ne effluat ad mortale peccatum. Beatus Rex Ludovicus servavit continentiam conjugalem, ut patet ex eis, quæ sequuntur. Quando enim juvenis erat gratiosus & amabilis omnibus, cura matris suæ prudentiumque regni Franciæ, uxorem duxit filiam natu maximam comitis Provinciæ, nempe dominam Margaritam a. Quando beatus Rex cum ea fuit secreto, ille, qui consilio beati Filii Dei fuit instructus, Tobiæque exemplo informatus, antequam eam tangeret, tribus noctibus orationi se dedit, eamque docuit, ut & ipsa preces funderet, priusquam ei appropinquaret, uti memorata domina deinde commemoravit. Ad hæc venerabilis sanctus Ludovicus se continebat per totum Adventum totamque Quadragesimam; præterea diebus aliquibus qualibet hebdomada; item in pervigiliis, ac festis majoribus; insuper diebus festis, quibus consueverat verum Domini nostri Corpus suscipere, diebus multis communionem præcedentibus, multisque sequentibus.

[135] Præterea, utpote qui castitatem cupiebat, multis annis ante obitum suum, [propositum ingrediendi Religionem si consensisset regina.] desiderans ad omnem pervenite perfectionem, pio animo firmiter secum statuit, ut, si filius suus natu maximus ad ætatem perveniret, reginaque uxor sua consentiret, religiosum intraret Ordinem; cumque memoratum propositum secreto aperuisset dictæ reginæ, illique præcepisset, ut id nemini revelaret, illa ei proposuit idoneas rationes in oppositum, neque consentire voluit, ut Ordinem religiosum ingrederetur, Deo prævidente fortasse quid melius, nimirum, quod utilior esset in primo suo statu, ad servandum in pace regnum, ac promovenda provehendaque regni, ac totius sanctæ Ecclesiæ negotia. Omnis fuit in sancto Rege puritas; neque umquam tempore adolescentiæ ipsius, neque tempore juventutis, neque ullo tempore, illi, qui memoratis temporibus cum eo fuerunt, diuque cum ipso fuerunt conversati, videre potuerunt aut percipere beato Regi fuisse ullam familiaritatem, aut conversationem suspectam cum ulla femina alia quam sua; numquam dici audiverunt de incontinentia, vel verbo ejus hac in parte famam lædi. Omni tempore Quadragesimæ, omnibusque diebus Veneris & Sabbati beatus Rex a consortione reginæ abstinebat.

[136] Beatus Rex, sanctus Ludovicus perlibenter habebat in consortio suo viros bonos, [Fugit improbos, in domesticos inquiri jubet, perversosque, præsertim impudicos] honestos, & justos, ac promptissime vitabat societatem, ac familiaritatem improborum, eorumque, quos in peccato esse sciebat: super omnia ei displicebant facinorosi, illique, qui turpia loquebantur. Volebat familiam suam tantæ esse puritatis, ut si qui ipsius domestici turpiter jurarent de Deo, aut de veneranda Virgine Maria, eos extemplo domo sua pelli juberet similiter eos, qui fornicationem, aut turpia alia inventi fuerant commisisse, perquam severe pro delicti gravitate puniebat. Quando scire potuerat quemquam ex hospitio suo perpetrasse peccatum quoddam mortiferum, eum palatio familiaque sua expellebat. Quia duo homines, qui de ipsius erant familia, non jejunaverunt quadam die Quadragesimæ, qua jejunare debuerant, eos ab aula sua dimitti jussit. Sæpissime contingebat, ut carceri illos mandari juberet domesticos suos, qui reperti erant cum muliere peccasse, aut qui per Deum jurabant. Quandoque in domesticos suos inquiri curabat, ut cognosceret, an non essent, qui fornicationem committerent aut adulterium, aut quocumque alio modo se inhoneste gererent; ac, si reperire poterat quosdam esse in fornicatione aut adulterio, quive protulissent infamen blasphemiam in Deum Sanctosve, eos ex palatio suo familiaque ejiciebat, aut puniebantur, sicut eorum delictum exigebat.

[137] Quoniam beatus Rex tempore primæ suæ transfretationis statuerat longo tempore trans mare subsistere, [ex aula, familiaque sua expellit, aut gravius etiam punit.] vocari jussit omnes domesticos suos, eosque diligenter hortatus est, ut viverent caste ac honeste, quandoquidem eo venerant, erantque in Dei, ac suo servitio; eisque dixit, ut illi, qui non possent aut vellent consentire, ac caste vivere, facultatem peterent redeundi; quodque ipsis illam daret, ac bene faceret, uti deberet; verum nullus tunc temporis facultatem illam postulavit. Postea, cum beatus Rex audivisset quosdam ex suis domesticis inhoneste vivere, inquisitionem curavit institui, in qua omnes ipsius domestici fuere examinati; & quia repertum fuit, sexdecim aut septemdecim eorum non satis se continere, quamvis aliqui eorum ipsi admodum essent utiles, eos ab hospitio ac familia sua dimitti jussit. Et licet illi multis eum precibus rogandum curarent, ut regredi, atque in ejus gratiam liceret familiamque redire, numquam id impetrare potuerunt tribus aut quatuor mensibus. Verum deinde, ubi ad diem Paschæ perventum est, preces tantæ fuerunt, ut eis ignoverit; at prius ipsis dixit, eos, si iterum tale quid committerent, graviter ac sine remissione puniendos. Et sane beatus Rex, dominus Robertus Arresiæ comes, & dominus Alphonsus comes Pictaviensis ejus fratres, qui cum eo fuere educati; atque etiam soror beati Regis, personæ fuerunt magnæ puritatis, magnæque castitatis: nam, uti dominus Carolus præclaræ admodum vir memoriæ, olim Siciliæ rex, & frater eorum germanus, juratus testimonio suo affirmavit, se numquam audivisse, accusatum fuisse ullum ex his quatuor ante dictis; nimirum beato Rege, ejusque fratribus prædictis, dictaque sorore, cujusdam peccati mortalis; hi fratres certo, videlicet beatus Franciæ Rex, dominus Robertus, dominus Alphonsus, & pariter ante memorata soror habuerunt gratiam b Domini nostri usque ad finem vitæ suæ.

XVII.

[138] Quoniam venerabilis sanctus Ludovicus recte sentiebat honestatem esse acceptam beatis angelis, [Mira Sancti honestas, verecundia,] toto vitæ suæ tempore modo vixit honesto admodum, sicut manifestum est. Quippe in eo fuit omnis honestas, quæ in ullo umquam homine conjugato esse potuisset; adeo ut dominus Petrus de Loon, qui ejus fuit eques, diuque cum ipso conversatus per triginta octo annos, aut circiter, fuitque ejus cubicularius, ad pedes ipsius somnum capiens, quique eum calceis exuebat, ac juvabat ad lectum ingrediendum, ut soli faciunt illustrium virorum famuli, per annos quindecim, aut circiter, non potuerit umquam videre carnem hujus beati Regis, præterquam pedes manusque quandoque: pedes tantum usque ad tibiam quando ei pedes lavabat, brachiumque dum venam sibi secari curabat, ac crus quando id erat affectum. Nullus enim umquam juvabat beatum Regem, cum e lecto surgebat; at solus se ipse vestibus induebat & caligis; ejusque cubicularii deponebant ejus vestes a tempore vespertino apud lectum ipsius, ac pariter calceamenta ipsius, eaque per se capiebat solus, seque induebat, ut supra dictum est.

[139] Præterea beatus Rex mire comis fuit, ita ut numquam ex ore ejus audiretur verbum aliquod turpe, [& gravitas in dictis, factisque. Testimonia] aut injuriosum; numquam aliquem vituperaret, numquam vel verbo cujusdam famam læderet; neque in ipso deprehenderetur umquam factum aliquod turpe. Adhæc beatus Rex temperantiam exhibebat in gestibus, in verbis, in vestibus, in potu, & in cibo; humilisque erat sine superbia, aut arrogantia. Memoratus dominus Joannes Sossiacensis c eques, vir ætate matura, multisque divitiis ornatus, qui fuit cum beato Rege per triginta circiter annos ante mortem ipsius postremos, mansitque etiam usque ad obitum ipsius, quique cum ipso habitavit admodum familiariter, cœpitque cum eo esse tempore juventutis ipsius, aut circiter, juratus asseruit jurejurando suo, numquam se vidisse vel audivisse, quod facetias d proferret, aut ludis inhonestis se misceret, neque umquam vidisse, quod luderet ludos in fortuna positos, aut similes: neque umquam audivisse, quod infamatus fuerit de aliqua turpitudine fornicationis, aut adulterii, aut alterius rei inhonestæ. Insuper juramento suo affirmavit, se non credere, ab annis sexaginta præteritis hominem quemquam in regno Franciæ transiisse ab hoc mundo melioris conscientiæ, majorisque puritatis; neque se umquam in eo vidisse, neque de eo audivisse nisi bona, in omnibus factis, dictisque omnibus.

[140] Dominus Joannes Joinvillius eques, vir ætate matura, [quædam præclara de virtutibus sancti Regis,] multisque divitiis clarus, qui cum beato Rege fuit per annos triginta quatuor e & ultra, satis familiariter, ejusque familiæ adscriptus, jurejurando suo asseruit, se numquam vidisse, vel audivisse quod beatus Rex dixerit cuipiam de altero verbum, honorem famamque lædere natum modo malo, aut in vituperium alterius: neque umquem se hominem vidisse talem, qualis erat beatus Rex; seque credere, quod sit in cælo propter multa bona, quæ fecit; seque credere eum esse tanti meriti, ut Dominus noster per eum omnino facturus sit miracula. Rursum dominus Guido, cognomine le Bas f vir maturæ ætatis, ac dives admodum, qui longo valde tempore fuit cum beato Rege, juramento suo affirmavit, quod, propter multa opera bona, quæ eum exercentem vidit, non existimet ullum virum Religiosum esse, aut fuisse ipso meliorem; quodque numquam viderit, vel perceperit, dictum beatum Regem fecisse aliquid, aut in id consensisse, quod fuerit peccatum mortale; quodque credat, eum esse sanctum propter bona opera charitatis, humilitatis, ac misericordiæ, quæ exercuit in mortali hac vita. Rursum dominus Petrus Cameliacensis g, vit quadraginta annorum, aut circiter, ac locuples admodum, qui cum beato Rege agere cœpit satis cito postquam rediit ex tractu transmarino post primam transfretationem, mansitque cum ipso ab eo tempore usque ad tempus mortis ipsius, quemadmodum memoratus dominus Petrus dicit in testimonio suo, atque etiam cum ipso habitabat tempore obitus ipsius, quique valde ei familiaris fuit, ac secretorum conscius, juramento suo asseruit, (ubi recitaverat multa facta de virtutibus hujus ejusdem beati Regis, quæ in præsenti hoc opere locis congruis sunt descripta,) quod propter ista, multaque alia, quæ in ipso vidit & cognovit, credat dictum beatum Regem optimum fuisse hominem omnium, quos umquam vidit, propter sanctitatem vitæ, qua ipsum viventem vidit. Rursum eum vidit facientem, ac tolerantem multas abstinentias, vigilias, austeritates, & pœnitentias; semperque bona voluit fecitque, & fugit mala, quantum dictus dominus Petrus vidit.

[141] [quem ipsi etiam Saraceni probum esse agnoverunt.] Quin etiam Saraceni eum virum probum existimabant ac fidelem. Quando beatus Rex cum aliis fuit in carcere Saracenorum, paxque ac redemptio ejus ac aliorum jam pacta, juramentoque per soldanum confirmata; pro qua redemptione memoratus soldanus inter alia ingentem pecuniæ summam accipere debebat, eique Damiata erat restituenda, dictus soldanus a subditis suis fuit occisus: post quæ illi, qui eum occiderant, perquam fortiter affirmaverunt coram beato Rege, unam e causis, propter quas occiderant dictum soldanum, fuisse perfidiam, quam exsequi intendebat contra beatum Regem, ejusque subditos. Volebat enim, ut illi dixerunt, postquam accepisset argenti summam, crudeli morte perimere beatum Regem, captosque cum eo Christianos; sive Christiani Damiatam restituissent, sive non. Eos verum dixisse, idque soldanum facere studuisse, ex aliis etiam satis apparebat: nam soldanus de die in diem omnibus modis fortius constringebat multos equites Christianos, aliosque, quos in carcere servabat, quosque occidit etiam postquam jurejurando se obligaverat ad memoratam redemptionem. Ex quibus patet consilium istud a Deo fuisse, hujusceque perfidiæ impedimentum; dictumque soldanum sustinuisse pœnam, quam aliis parabat. Et creditur, firmiterque credi debet, propter eximiam probitatem, patientiam, charitatemque, qua erat in populum suum beatus Rex; ac propter amorem ardentem, quo in Deum ferebatur; propter timorem magnum, quo erat imbutus, ne quid committeret, quod Deo putabat displiciturum; propter sanctam vitam, quam semper duxerat, ac propter propositum bene agendi, quod conceperat, uti ex factis postea apparuit; quod Dominus noster miseratus fuerit beatum Regem, ejusque fratres, aliosque ipsius subditos; quodque voluerit Dominus noster juvare alios Christianos magis amotos recenter, ac servos in manibus inimicorum fidei, ad exaltationem nominis Jesu Christi; quodque etiam juvare voluerit beatum Regem, ut impleret voluntatem suam bonam, quam omni tempore vitæ suæ post redemptionem suam demonstravit.

ANNOTATA.

a Anno Christianæ æræ 1234, ætatis suæ vigesimo. Adi Commentarium nostrum num. 281 & seqq.

b Gratiam castitatis, opinor, intelligit, non immunitatem ab omni omnino peccato mortali; neque enim id de aliis quam Ludovico ad examen deductum opinor.

c Inter testes num. 8, Gallice de Soisi.

d Minus honestas videlicet.

e Hoc tempus non caret aliqua difficultate: nam Joinvillius non videtur familiariter cum Rege egisse ante annum 1248, licet anno 1241 convivio interfuerit Salmurii per Regem celebrato, ut testatur num. 30 in Vita tertia. Dicendum itaque vel illos 34 annos in Actis canonizationis numeratos fuisse usque ad tempus, quo anno 1282 examen de virtutibus Sancti fuit institutum, ut videre est in Commentario num. 1172, & tunc significabant hæc verba, ab annis 34; vel 34 annis Regem a Joinvillio fuisse cognitum, licet ei familiaris non fuerit tanto tempore; vel locum esse mendosum, erroremque irrepsisse in numeros: ipse enim Joinvillius in Vita tertia num. 248 annos tantum numerat 22.

f Vide illum inter testes num. 8.

g Hunc vero num. 7; Gallice vocatur de Chambeli.

CAPUT XIV.
Justitia Regis exacta, nullius personæ ratione habita.

XVIII.

Virtus justitiæ, quæ cuilibet jus suum tribuit, ac communem servat utilitatem, [Justitia Regis probatur] manifeste fuit in venerabili sancto Ludovico, uti palam fit ex factis hic sequentibus. Cum vir illustris dominus Engelramus Cociaci toparcha a suspendi jussisset tres adolescentulos nobiles, ut dicebatur, qui habitabant cum abbate sancti Nicolai in Bosco b diœcesis Laudunensis, quia inventi erant in silva ejus cum arcubus & sagittis, sine canibus aliisque machinis, quibus feras capere potuissent; ac memoratus abbas, feminæque quædam, quæ cognatæ erant dictorum suspensorum ad sanctum Regem detulissent querelas de eorum morte: beatus Rex ad se vocari jussit memoratum Engelramum, dominum Cociacensem. Sufficienti facta inquisitione, quemadmodum in tali facto fieri oportebat, eum teneri jussit per equites suos, ac satellites, ducique jussit in Luparam, carcerique includi, ac servari ibidem in cubiculo quodam sine vinculis. Postquam memoratus Engelramus Cociacensis dominus hoc pacto erat detentus, die quadam beatus Rex ad se deduci jussit dictum dominum Cociacensem; quocum venerunt rex Navarræ, dux Burgundiæ, comes Barrensis, comes Suessionensis, comes Britanniæ, comes Blesensis, comes Campaniæ c, dominus Thomas d tunc archiepiscopus Remensis, dominus Joannes de Thorote, aliique fere omnes regni proceres. Tandem ex parte dicti domini Cociacensis propositum fuit beato Regi, quod consilium capere cuperet. Tunc seorsim se recepit, omnesque illi viri illustres ante memorati cum ipso, mansitque beatus Rex solus ibidem cum domesticis suis.

[143] Post consilium diu protractum, redierunt ad beatum Regem; [ex causa domini Cociacensis,] ac declaravit coram eo dominus Joannes de Thorote pro memorato Engelramo domino Cociacensi, eum non debere, nec velle se subjicere inquisitioni in tali casu, quod talis inquisitio læderet personam, honorem, atque hereditatem ipsius; eumque paratum esse ad se duello e defendendum; negavitque omnino ipsum suspendisse, aut suspendi jussisse adolescentulos supra memoratos. Præfatus abbas, dictæque mulieres præsto erant ab alia parte coram beato Rege, qui rei exposcebant supplicium. Beatus Rex, audito diligenter consilio dicti Engelrami domini Cociacensis, respondit in causis pauperum, Ecclesiæ, personarumque miserabilium, non procedendum lege duelli; neque enim facile reperiendos, qui duello decertare vellent pro personis hujusmodi contra regni proceres: dixitque, se novam adversus ipsum legem non statuere: Quandoquidem [inquiebat] simili modo alias ab antecessoribus nostris processum est in causis similibus. Tunc commemoravit beatus Rex, regem Philippum avum suum, quia dominus Joannes, qui tunc erat dominus Sulliacensis f, homicidium, ut dicebatur, perpetraverat, mandasse, ut fieret inquisitio contra ipsum; tenuisseque Sulliacense castrum per annos duodecim, & ultra; licet memoratum castrum a rege non dependeret sine alio medio; sed dependeret ab ecclesia Aurelianensi. Beatus igitur Rex supplicationem non audivit, sed eodem tempore in ipso loco memoratum dominum Cociacensem comprehendi jussit per satellites suos, ducique ad Luparam, atque ibidem teneri, ac custodiri. Et quamvis multi orarent beatum Regem pro memorato domino Cociacensi; tamen sanctus Rex precibus eorum cedere noluit, neque ulli hac in re annuere. Tunc beatus Rex e sede sua se erexit, proceresque prædicti inde discesserunt attoniti ac confusi.

[144] [quem gravi mulctat pœna,] Eadem die post dictum beati Regis responsum, comes Britanniæ dixit beato Regi, non oportere ipsum permittere, ut inquisitiones fierent contra regni proceres in rebus, spectantibus ad eorum personam, hereditatem, & honorem. Respondit beatus Rex comiti: Non ita locutus es tempore quodam præterito, quando proceres, qui nullo intermedio a te dependebant, querelas suas ad nos de te ipso detulerunt g, obtuleruntque se causam suam in quibusdam articulis duello contra te probaturos: verum respondisti coram nobis, tibi non esse procedendum per duellum in tali causa, sed per inquisitionem; & addidisti, duellum non esse viam ad justitiam. Postquam de ipso judicare non poterat h pro consuetudine regni per inquisitionem factam contra ipsum, ut eum puniret in persona sua; quoniam memoratus dominus Cociacensis dictæ inquisitioni se non submisisset; (attamen si voluntatem Dei omnino scivisset in hoc casu, neque propter nobilitatem ejus stirpis, neque propter potentiam quorumdam ejus amicorum prætermisisset eum debito punire supplicio:) tandem beatus Rex senatorum suorum consilio condemnavit dictum dominum Cociacensem duodecim millibus librarum Parisiensium, quam pecuniæ summam Acconem misit in subsidium Terræ sanctæ expendendam. Neque ideo prætermisit eum multare silva, in qua dicti adolescentuli fuerant suspensi; quam silvam assignavit abbatiæ sancti Nicolai: ad hæc condemnavit eum, ut curaret fundari tres sacellanias perpetuas, easque dotaret pro animabus suspensorum; privavit eum præterea omni jure vitæ & necis in silvis & vivariis, ita ut post illud tempus neminem carceri mandare, aut morti tradere posset pro quocumque delicto, quod ibidem commisisset.

[145] Cum propter prædicta dominus Joannes de Thorote diceretur proceribus ibi præsentibus dixisse, [procerum pro eo molitionibus fortiter compressis:] beatum Regem recte facturum, si omnes suspenderet; idque relatum esset sancto Regi; eum per servos suos accersi jussit. Ubi memoratus dominus Joannes pervenit in conspectum beati Regis, coram ipso in genua est provolutus, sanctusque Rex ei dixit: Quid id est Joannes? Ain' me suspendi jubere proceres meos? Sane eos suspendi non jubebo; at eos puniam, si delinquant. Dictus dominus Joannes respondit: Domine Rex, non amat me ille, qui tibi hæc verba retulit, quæ numquam dixi. Ac se paratum exhibuit, ut juramento suo se ibidem purgaret, juramentoque duodecim, aut triginta i aliorum equitum, aut plurium. Qua de causa beatus Rex eum comprehendi non jussit, quia tali modo se excusabat, quamvis statuisset antea mandare, ut comprehenderetur. Et sane eo tempore, quo memoratus dominus Cociacensis comprehensus fuit, atque detentus, rex Navarræ, comes Britanniæ, comitissa Flandriæ, multique alii supplicarunt sancto Regi, ut ipsis redderet dictum dominum Cociacensem, quem detinebat, acsi numquam homines ante memoratos suspendi curasset. Verum beatus Rex indignatus, quod conventum habuissent, ac conspirare viderentur contra regnum honoremque suum, surrexit, neque eorum supplicationi cedere voluit, at memoratum dominum Cociacensem in carcere detinuit.

[146] Præterea, cum alius ad beatum Regem venisset, [deinde ex violentia] querelasque deponeret de domino Carolo, Andegavensi tunc comite, ipsius fratre; vocari ad se jussit dominum Carolum. Comparuit ille coram eo, totaque ipsius curia, seu per se ipse, seu per procuratorem suum. Eoque, qui conquerebatur, dicente, velle dominum Carolum, ut ipsi venderet quamdam possessionem suam, quam in ejus comitatu habebat; memoratoque querelarum auctore id conquerendo facere recusante, præcepit beatus Rex, ut ei sua possessio redderetur, neque ulla deinceps de possessione molestia ei inferretur, quandoquidem eam vendere nolebat, aut permutare. Lite olim mota inter prædictum dominum Carolum comitem Andegavensem, & equitem quemdam patruum k comitis Vindocinensis de castro quodam: cum dicta controversia adducta fuisset ad curiam memorati domini Caroli, sententiaque in eadem hac curia, præsente dicto domino Carolo, contra præfatum equitem esset lata; eques, dicens judicium non fuisse justum, appellavit ab hac sententia ad sanctum Franciæ Regem. At prædictus dominus Carolus, indignatus, quod appellasset, quodque judicium curiæ suæ falsum esse diceret, ac infidele, equitem comprehendi jussit, carcerique includi. Hinc, licet ei supplicarent amici equitis, qui cautionem sufficientem, aut prædem idoneum secundum jura offerebant, comes tamen eum restituere recusavit, quemadmodum dictum fuit coram beato Rege, quando causa hujus appellationis tractabatur. Priusquam etiam causa appellationis ad beatum Regem fuit delata, armiger quidam dicti equitis venit ad beatum Regem, eique omnia prædicta significavit.

[147] Qua de causa beatus Rex per litteras suas accersit dominum Carolum, [Caroli fratris] qui ad eum accessit. Ubi ad eum venit, magnopere ipsum incusavit reprehenditque, quod memoratum equitem appellantem comprehendi jussisset; eique dixit, unum in Francia Regem esse oportere; neque existimandum ei esse, quod frater esset, ulla in re contra justitiæ æquitatem ipsi se parciturum. Tunc ei præcepit, ut equitem dimitteret, ita ut libere posset appellationem suam coram se prosequi. Liberatus carcere comitis eques, venit ad beatum Regem: & quia dominus Carolus adduxerat secum multos consiliarios ac causidicos ex partibus Andegavensibus, & præter hos habebat multos consiliarios ex præstantissimis Parisiensibus; eques, ut vidit illos adversum se congregatos, beato Regi significavit, neminem fore suæ conditionis hominem, qui timere non posset, si tot, tantos, tamque sapientes haberet contra se adversarios; eaque de causa beato Regi supplicavit, ut sibi procuraret consiliarios ac causidicos; præsertim quia, ut dicebatur, nullos alias habere posset metu dicti comitis, ejusve favore. Unde factum est, ut beatus Rex sapientes quosdam equiti ordinaverit consiliarios, eosque jurare juslerit, fidele se daturos consilium in negotio dicti equitis. Ceterum, memorata causa in curia beati Regis diu admodum agitata, tandem sententia fuit lata in favorem equitis, sententiaque curiæ comitis fuit rescissa. Magnam hinc laudem consecutus est beatus Rex, qui nullius in judicio personæ rationem habebat.

[148] [variis occasionibus repressa:] Ad hæc, cum aliquando Parisiis esset beatus Rex, multique cives & mercatores diversarum partium coram eo conquererentur de domino Carolo ipsius fratre, quia mutuam ipsi dederant pecuniam, atque alii ex mercibus suis ipsi vendiderant, neque ille ipsis faciebat satis: beatus Rex tunc mandavit memorato domino Carolo, ut illis solveret. Et quoniam dominus Carolus jurgabatur de solutione illis facienda, videbaturque de ea velle contendere; ei dixit, nisi ipsis solveret, illum non fruitutum bonis, quæ suo possidebat beneficio: crediturque memoratus dominus Carolus illis satisfecisse mandato beati Regis. Longo tempore beatus Rex illam servavit consuetudinem, ut, postquam solitis Missæ sacrificiis interfuerat, tetigeratque ægrotos strumis laborantes, vocari juberet eos omnes, qui cupiebant coram ipso quidquam negotii proponere, aut aliquid postulare: atque omnes audiebat diligentissime, nisi forte majoribus negotiis esset occupatus: tunc autem eos audiri curabat per equites quosdam suos, clericosque suos diligenter, etiam de litibus; deindeque sibi jubebat referri, quod erat referendum, negotia nempe majora l.

[149] [alia justæ] Postea, mulier quædam Pontisarensis ex illustri prosapia, ut dicebatur, atque ex genere Petri Lee, per satellites beati Regis erat comprehensa, quia dicebatur maritum suum occidendum curasse per hominem quemdam, quem impuro amore diligebat, uti ferebatur. Ipsa quoque eum in latrinam aliquam immitti curaverat, dictaque mulier factum in judicio fuerat confessa. Beatus Rex voluit, ut supplicium de prædicto facto sumeretur, licet regina Franciæ ipsius uxor, comitissa Pictaviensis uxor ipsius fratris, aliæque quædam regni dominæ, atque insuper fratres aliqui Minores, ac Prædicatores eum orarent, ut memorata femina morte liberaretur, quia vehementer dolebat, factique memorati eam pœnitebat magnopere, sicut apparebat. Præterea amici & cognati dictæ feminæ; quin & regina, aliique prædicti supplicarunt Regi, ut, si illi omnino moriendum esset, saltem Pontisaræ non occideretur. Itaque beatus Rex interrogavit virum nobilem ac sapientem dominum Simonem de Nigella m, quæ ipsius de re esset sententia. Respondit dominus Simon, justum supplicium, quod palam sumeretur, esse utile. Post hæc præcepit beatus Rex, ut memorata mulier Pontisaræ combureretur, quamvis pro ea multæ apud eum preces intercessissent; combustaque fuit, ac supplicium de ea palam sumptum.

[150] Item, cum nobiles aliqui, qui erant ex ditione dicti domini Simonis Nigellæ domini, [severitatis] cui jus est vitæ & necis in ditione sua, haberent unum aliquem cognatum suum, hominem nefarium, quique se corrigere nolebat; rogaverunt atque obsecraverunt dictum dominum Simonem, ut permitteret, ut conprehenderent hominem hunc nefarium, locoque secreto occiderent: timebant enim, ne, si in manus memorati domini Simonis, aliorumve judicum incidisset, suspenderetur, vel alia morte palam plecteretur, sibique nimio id esset dedecori. Verum dictus dominus Simon id eis permittere noluit: attamen ea de re egit cum beato Rege, eique narravit id a se peritum fuisse per memoratos viros nobiles. Beatus Rex ei respondit, nullo modo tale quid pateretur, aut concederet. Quippe volebat, ut omne de facinorosis supplicium palam, & coram populo sumeretur per totum regnum suum, neque ullum secreto inferretur supplicium.

[151] Cum aliquando beatus Rex esset Meloduni n, [exempla.] mulier quædam eum accessit, & querebatur de viro quodam, in culina ipsius ministrante; asserebatque hæc mulier virum hunc vi domum suam dirupisse, eam intrasse, sibique vim invitæ intulisse. Itaque dominus Simon de Nigella ante memoratus, aliique quidam sancti Regis consiliarii, qui ibidem erant, mandato ejus verbis expressis facto, de causa cognoverunt; ac vir memoratus ad eos, quibus beatus Rex causam commiserat, fuit vocatus. Consistens hic in judicio, præsente dicta femina, confessus est agnovitque, habuisse se rem carnalem cum eadem hac femina, dicebatque vulgarem esse meretricem; at negabat simpliciter, se illi umquam vim intulisse, rumpendo illius domum, aliove modo. Verum dicta femina probabat plene coram eis, qui mandato beati Regis constituti erant ad cognoscendum de causa, memoratum virum cum aliis quibusdam ipsa hac nocte, de qua mulier dicebat, rupisse domum ipsius. Qua de causa ante memorati, quibus dictum negotium fuerat commissum, judicaverunt ac pronuntiaverunt, memoratum hominem esse suspendendum propter violentiam ante dictam. Ceterum multi aulici oraverunt beatum Regem, ut ei ignosceret, neque eum suspendi pateretur; præsertim quia ex ipsius fuerat domesticis. Tamen nullius preces beatus Rex audire voluit; sed mandavit dicto domino Simoni, ut supplicium de tali homine sumi juberet. Suspensus igitur est secundum judicium supra memoratum.

ANNOTATA.

a Hoc factum illustravimus in Commentario num. 845 & seqq.

b Abbatia S. Nicolai in Bosco, ut vulgo vocatur, in saltu Vedogio seu Voësia est sita, Ordinisque S. Benedicti. De ejus initiis consule Mabilloniumin Annalibus Benedictinis tom. 5, pag. 118, ex quo loci situm dedimus.

c Comes Campaniæ alius non est a rege Navarræ, quem auctor per errorem distinxit, cum verisimiliter in Actis utramque dignitatem invenerit conjunctam.

d Thomam de Bello-meso (Beaumes,) de quo aliquoties facta est mentio in Commentario, consanguineum fuisse Engelrami, colligo ex Sammarthanis in Gallia Christiana pag. 528, ubi Thomas dicitur Agnetis de Coucy filius.

e Usus ille, quo nobiles accusati de crimine se duello tuebantur, adhuc vigebat in Gallia, ut probavimus in Commentario num. 883 & seqq., ubi docuimus illum deinde vetitum a Ludovico, ut legibus divinis contrarium.

f Sulliacum, vulgo Sully, oppidum est ad Ligerim in Aurelianensi provincia.

g Factum id opinor circa annum 1257, quando Oliverius de Clisson Joannem I Britanniæ comitem coram Rege accusavit, de quo consuleLobineau in Historia Britanniæ tom. 1, pag. 257, num. 48.

h Propter oppositiones procerum, qui contendebant id contrarium esse regni consuetudini, adeo ut hanc litem primo oportuisset decidere. Cum igitur ex hac Regis contra proceres controversia regnum perturbari potuisse; nec constaret Sancto de voluntate divina, videlicet an vellet ob justum de uno homine supplicium Franciam totam turbari: mediam inire viam Regi placuit, consentientibus in id proceribus, reumque gravi quidem pœna, at non capitis, mulctare.

i Forte legendum tredecim, licet in ecgrapho meo clare habeatur trente, id est, triginta.

k Gallice oncle, qua voce etiam avunculus significatur.

l Eximiam in hisce diligentiam Sancti pluribus prosequitur Joinvillius cap. 3.

m Simonis de Nigella, (de Nesle) frequens facta est mentio in Commentario: nam unus fuit ex regni administratoribus, discendente in Africam Ludovico. Nigella autem oppidum est in Picardia.

n Melodunum urbs est satis nota ad Sequanam in Bria provincia, vulgo Melun.

CAPUT XV.
Prosecutio ejusdem materiæ de justitia Regis, ac severitate in facinorosos.

[Cavet ne alienam usurpet jurisdictionem;] Cum aliquando beatus Rex in cœmeterio ecclesiæ parochialis Vitriacensis a ad concionem dicentem audiret fratrem Lambertum Ordinis Prædicatorum, humique sederet ad pedes dicti fratris Lamberti coram numerosa populi multitudine; contigit, ut in taberna quadam, dicto cœmeterio satis vicina, congregatio esset hominum, vehementer inter se rixantium, adeo ut impedirent & prædicatorem in concione sua, & auditores illius. Unde beatus Rex quæsivit, cujus jurisdictio esset in dicto loco: eique responsum est, ipsius esse. Tunc præcepit quibusdam satellitibus suis, ut homines illos, qui Verbum Dei impedirent, quiescere cogerent: quod factum est. Porro creditur ideo quæsivisse beatus Rex, cujus ibidem esset jurisdictio, ut, si alterius esset, jurisdictionem seu dominium alienum non usurparet, mandando quædam ut judex. Quando ad abbatias quasdam ibat, non patiebatur, ut sui quidquam inde auferrent, aut caperent; sed claves granariorum ac cellarum beatus Rex accipi jubebat, tutoque deponi loco, ne quod ipsorum rebus inferri posset detrimentum. Cum beatus Rex in annonæ caritate summam pecuniæ, pauperibus distribuendam, mitteret in Normanniam; ordinavit, ut illi, qui eo irent, plura darent hospitibus suis, qui census ipsi solvebant, quam aliis; modo illi eo indigerent.

[153] Sæpe evenit, ut in curia beati Regis, ipso præsente, [jura aliena contra se aliosque tuetur;] multæ tractarentur causæ coram ipso, ejusque senatu, quæ ad ipsum spectabant seu ejus jura; & allegabat ipse contra se, contraque jura pro se allegata, quantum poterat & sciebat, defendens partem adversam etiam contra consiliarios suos, eosque, qui jura Regis proponebant. In omnibus etiam aliis causis, quæ coram ipso agebantur, nulla personarum ratione habita, in verum inquirebat omni diligentia, omnique, qua poterat, cura; ac juris æquabilitatem servabat. Cum dominus Eduardus b, nunc Angliæ rex, quando vivebat adhuc rex Henricus ipsius pater, & dominus erat Vasconiæ, castrum ædificari jussisset in diœcesi Petrocoricensi, nomine Castrum regium, quod abbas Sarlatensis c dicebat contra jus suum factum; cumque abbas dictæ abbatiæ ad cognitionem beati Regis sancti Ludovici rem detulisset, moneri per nuntios suos jussit directores dicti operis atque operarios prima vice, ne ulterius procederent in opere ante memorato, donec inquisitio facta esset, ut sciretur, an castrum esset constructum contra jus dicti abbatis: & quia non cessabant ab opere propter monitionem suam, beatus Rex præcepit, ut castrum, & quidquid erat constructum, solo æquaretur, ac funditus deleretur per Radulphum de Trapes, tunc seneschallum Petrocoricensem; dictusque Radulphus nuntiavit deinde sancto Regi, castrum funditus esse solo æquatum secundum ipsius mandatum.

[154] Quando causa quædam ad ipsum erat delata de facinorosis aliquibus; [pœnam facinorosorum nimis levem auget;] si qua occasione in suspicionem esset adductus contra facinorosos hujusmodi, illique cum adversariis suis pacem inirent, aut quadam pecuniæ summa, aut quia mare transmittebant, ut ibi anno uno alterove manerent; beatus Rex flagranti justitiæ studio incensus, ut delicta cohiberentur, quantum poterant, eademque opera punirentur, augebat adhuc pœnam facinorosorum, sive argenti summam, sive tempus trans mare subsistendi; sicuti recte augendum judicabat, quod inter eos erat statutum. Factum id de sutore quopiam Parisiensi. Dictus sutor aliusque civis Parisiensis venerant in castrum Parisiense, sutorque conquestus, est, manus sibi ab illo injectas in domo sua, illataque verbera: alius mox reponit, a sutore se cultro percussum, quod apparebat; nam sanguine etiam tum infectus erat, neque ita multo post ex hoc vulnere obiit. Et quamvis sutor diceret, non voluisse se vulnus inferre mortiferum, neque id fecisse eum occidendi gratia; sed ut vim repelleret, quæ sibi in domo sua ab illo inferebatur: tamen,quia sutor hæc probare non poterat, habitus est pro homicida; qua de causa pacem cum consanguineis defuncti inire debuit, atque inter alia cum eis ita composuit, ut cum consensu tribuni capitalis Parisiensis decennio esset trans mare; ea maxime de causa, quod, etiamsi aggressio non plene esset probata per testes, nihilominus communis fama esset, quod defunctus sutorem esset aggressus in domo dicti sutoris, qui ibi erat, eumque verberavisset, ac ignominiose admodum tractavisset. Attamen, quia prætores peregrini regionum vel locorum, quando de pace agitur propter homicidium factum, non solent per se consentire sine Regis notitia, licet pax coram ipsis iniri possit, de pacto pacis actum est cum beato Rege, auditoque facto, in pacem memoratam consensit; studio tamen majoris justitiæ decem annis alios tres annos adjecit, præcepitque, ut memoratus homicida d transfretaret, ac subsisteret annis tredecim, itus ac reditus tempore etiam numerato.

[155] [jurisdictionem suam læsam vindicat;] Cum comes Joviniacensis e comprehendisset olim in territorio suo civem Regis, qui grave delictum, ut dicebatur, commiserat in territorio dicti comitis, civisque captus esset, ut comes dicebat, dum perpetrabat facinus, quod civis tamen negabat; comes civem carceri tradidit. Unde minister Regius illius urbis, ex qua erat civis, civem a comite repetebat, eratque consuetudo regionis, quoniam civis negabat, dicebatque se non esse captum in delicto, ut judices Regis de facto hujusmodi inquirere deberent eo pacto, ut, si Regis judices reperirent eum in facto captum fuisse, judicandus remitteretur ad dominum, in cujus territorio eum commisisse delictum cognoverant: sin vero id non, judices Regii eum judicare deberent. Verum comes restituere noluit civem ministro Regis, ut secundum consuetudinem dictam, judices Regii inquirerent, an in delicto fuisset captus. Porro contigit, ut civis moreretur in carcere prædicti comitis; qua de causa beatus Rex vocavit comitem ad se, atque ubi coram eo comparuerat in pleno supremæ curiæ consessu, beatus Rex eum comprehendi jussit per satellites suos in conspectu omnium, ducique ad castellanam Parisiorum curiam, ubi fuit detentus: comes enim omnia supra dicta confessus est coram beato Rege.

[156] [blasphemi labia ferro candente signari jubei;] Deinde, cum beatus Rex decretum condidisset ad regnum turpibus juramentis expurgandum, illudque decretum per regnum promulgari jussisset, ut nemo juraret de Deo, neque de beata Virgine Maria, neque de eorum membris, neque de Sanctis: accidit, ut quispiam juramentum prohibitum, & turpe juraret de Deo. Re ad beatum Regem delata, cum punire ipsum vellet, multique ex beati Regis consiliariis, etiam ex magnatibus, pro eo intercederent apud beatum Regem, eumque, quantum poterant, defenderent, dictitantes, non tanto eum esse dignum supplicio; nihilominus beatus Rex, ex flagranti honoris divini studio, uti firmiter creditur, neminem hac de re audire voluit; at mandavit, ut ferrum conficeretur f, idque candens omnino in igne fieret, ac imponeretur ori illius, qui tam turpiter de Deo juraverat.

[157] [nobilem de crimine suspectum carceri tradit, frustra id deprecantibus amicis;] Postea, cum dominus Petrus du Bois contendisset cum domino Joanne Britaut equite, accidit ut filius quidam dicti domini Petri occideretur. Hic autem dominus Petrus querebatur apud beatum Regem de memorato domino Joanne, quod filium suum supra dictum occidi curasset. Qua de causa beatus Rex memoratum dominum Joannem ad se citari jussit. Tandem, crescente fama dicti facinoris contra dominum Joannem, dictoque domino Petro prosequente ac postulante, ut debitum sumeretur supplicium de illis, qui filium suum occiderant, beatus Rex demum comprehendi jussit dominum Joannem, Stampasque g duci, atque ibidem in carcere servari per annum, & ultra: tantoque ibi tempore detentus est, donec beatus Rex intellexisset per inquisitionem de re factam, dictum dominum Joannem delicto supra dicto non esse obnoxium. Nihilominus dominus Petrus cubiculo regio præfectus, qui inter alios beati Regis familiares unus erat ex præcipuis, cum omnibus amicis suis, quibuscum eum juvare poterat, opem ferebat domino Joanni memorato, ne carceri traderetur, ac postquam in eo erat, ut ex eo dimitteretur. Verum quia beatus Rex conjecturas habebat & fortes & magnas contra hunc dominum Joannem, quod adversarius esset & inimicus dicti domini Petri, quodque illo multo nobilior esset ac potentior; nullus umquam tantum efficere potuit apud beatum Regem, ut eum ex carcere dimitteret, priusquam memorata inquisitio esset facta. Etiam comes Campaniæ, in cujus territorio & jurisdictione dictus dominus Joannes tunc habitabat, licet subjectus esset beato Regi nulla alterius jurisdictione intermedia, eum peti curabat a beato Rege, eique proponi jubebat, se paratum esse ad debitum de memorato domino Joanne sumendum supplicium: at reponebat beatus Rex, non ferendum de eo justum judicium in curia externa, quandoquidem in aula sua tanta valebat gratia, tantaque ope juvabatur: unde beatus Rex numquam eum dimittere voluit ad preces dicti comitis, donec supra dicta inquisitio esset absoluta.

[158] Deinde, quia beatus Rex quandoque audiebat, prætores suos peregrinos, [in ministros suos inquiri curat, ac delinquentes puniri;] ac tribunos capitales populo jurisdictionis suæ inferre injurias quasdam ac detrimenta, seu injuste judicando, seu bona eorum contra justitiam invadendo, consueverat statuere inquisitores quosdam, quandoque fratres Minores & Prædicatores, quandoque clericos seculares, quandoque etiam equites, nunc semel per annum, nunc sæpius, ut inquirerent de prætoribus peregrinis, de tribunis capitalibus, aliisque per regnum administris: & memoratis inquisitoribus potestatem tribuebat, ut, si reperirent a dictis prætoribus peregrinis, aliisque inferioribus ministris, quædam improbe ablata esse aut subtracta cuicumque personæ, ea sine mora juberent restitui; ad hæc ut officia abrogarent improbis tribunis capitalibus, aliisque administris inferioribus, quos meritos esse cognoscerent, ut iis privarentur. Unde factum, ut quidam, qui fuerat prætor Ambianensis h, quia se improbum exhibuerat, prætura sua fuerit privatus, carcerique traditus, ubi diu mansit: ac vendere debuit domos, possessionesque suas, priusquam beati Regis carcere egrederetur, ut restitueret, quæ improbe rapuerat, adeo ut ad tantam redactus sit paupertatem, ut vix equum habere posset, quo iter institueret, quamvis antea multis polleret divitiis.

[159] Sanctus Rex secum lubentissime habebat homines justos. [cavet diligenter, nojura lædat ecclesiarum.] Cumque statuisset fundare, atque ædificare fratribus Prædicatoribus ecclesiam & domum in urbe Compendiensi, cepit multas domos & fundos a diversis hominibus in dicta urbe in parochia ecclesiæ sancti Antonii; & quoniam ecclesia collegialis sancti Clementis Compendii ibidem habebat jurisdictionem temporalem, & ecclesia sancti Antonii jus parochiale, ne ecclesiæ istæ ullo modo læderentur aut earum jura minuerentur fundatione ante dictorum operum in ipsarum jurisdictionibus supra dictis, beatus Rex pepigit cum ecclesiis, cumque abbate sancti Cornelii i Compendii, harum ecclesiarum patrono, ut iis daret centum libras Parisienses pro juribus supra dictis.

ANNOTATA.

a Vitriacum, vulgo Vitry, hic designatur, opinor, quod in silva Aurelianensi assignat Valesius in Notitia Galliarum pag. 602: nam licet varia hujus aut similis nominis oppida reperiantur in Gallia, pleraque tamen vel Regis jurisdictioni tunc subjecta non erant, vel nomini aliquid mutationis adjiciunt.

b Eduardus I patri Henrico III in regnum successit. Defunctus est autem Henricus anno 1272, ut ad eumdem annum num. 61 probat Odoricus Raynaldus: a quo tempore regnum tenuit usque ad annum 1307, quo obiit, ut ibidem num. 13 habet laudatus Raynaldus.

c Abbatia Sarlatensis Ordinis S. Benedicti anno 1317 ad dignitatem episcopalem evecta est, uti memorat Dionysius Sammarthanus in iterata editione Galliæ Christianæ tom. 2, Col. Locum Col. describit his verbis: Sarlatum (Sarlat) olim villa in Aquitania & in Petrocoricensi provincia, versus Cadurcensis agri confinia, juxta amnem Sarlatum sita, una leuca a Duranio fluvio distat, novem a Petrocorio ad Eurum; totidem a Cadurco ad Boream, XVII ab Agiano ad Cæciam. Per subsequentia temporum intervalla primum abbatia Benedictini Ordinis insignita est, ac postmodum in civitatem crevit, & sede episcopali fuit illustrata.

d Exigua quidem hæc fuisset homicidii pœna, si percussor non patrasset cædem se defendendi causa: at considerarunt judices justam fuisse defensionis causam, modumque & excessum dumtaxat puniverunt.

e De Joviniaco, vulgo Joigny, castro in Senonibus, cui comitatus dignitas olim fuit annexa, agit Valesius in Notitia Galliarum pag. 254.

f Hanc pœnam non fuisse legibus expressam, sed pro arbitrio inflictam secundum illas leges, quæ enormibus blasphemiis pœnas statuebant arbitrarias, dictum in Commentario § 78, ubi de his legibus disputatum.

g Stampæ, vulgo Estampes, urbs Galliæ est satis nota in Belsia provincia.

h Ambianensem prætorem fuisse conjicio, quem auctor tam severe punitum narrat, quia apud Cangium in notis pag. 107 hujusmodi factum narratur de prætore Ambianensi. Res tamen certa non est; nam Gallice habetur Cannens [Note: ] [pro Amiens, opinor.] , quod adeo obscurum est, ut locum punctis explevissem, nisi hæc occurrrisset conjectura ex aliqua saltem similitudine litterarum; & sæpe alioquin deprehendissem voces alias non minus mutatas, quarum expositio ex historiæ notitia erat petenda. Si quis certiora docere possit, lubens amplectar.

i Abbatia Ordinis S. Benedicti Compendiensis primum sacra fuit B. Mariæ Virgini: verum in hanc basilicam ex urbe Roma translatæ sunt reliquiæ sancti Cornelii Papæ & martyris, a quo nomen postea monasterio inditum est, ait Mabillonius in Annalibus Benedictinis tom. 3, pag. 202; apud quem plura invenies de reliquiis S. Cypriani, cui quoque abbatia est dicata.

CAPUT XVI.
Sancti Regis clementia; perseverantia; extremus morbus, & beatus obitus.

XIX.

Clementia & lenitas neminem tantum decent, quantum principem: [Sancti Regis clementia;] proptereaque venerabilis sanctus Ludovicus miræ fuit clementiæ. Tantæ fuit mansuetudinis, ut, dum trans mare degebat, præceperit præcipique jusserit suis militibus, ut Saracenorum mulieribus ac liberis non nocerent, at vivos caperent, baptismoque abluendos ducerent. Mandabat etiam, quantum poterat, ne occiderentur Saraceni, sed caperentur, atque in carceribus detinerentur. Quandoque in aula ejus furto subducebantur cochlearia argentea, aliave hujusmodi; clementer id ferebat beatus Rex, furesque quadam argenti summa donatos trans mare mittebat, idque fecit de pluribus: & erga alios semper fuit misericordia, ac commiseratione plenus. Tempore primæ transfretationis suæ beatus Rex decreto suo publico vetuit ac prohibuit, ne quis exprobraret iis, qui fidem negaverant Christianam, & denuo ad fidem fuerant reversi, quando cum iis agerent, quales eo tempore multi erant Accone. Exercebat egregie quælibet misericordiæ opera, ac perfectissime explebat, uti dictum est supra in capite de charitate ipsius in proximos. Maxima quoque opera pietatis exercuit ingenti copia, quemadmodum eodem illo loco est scriptum: quin etiam in instructionibus, quas propria manu scripsit ad filium, filiamque suam, eos docet, ut animo sint benigno in personas miseras, sicuti scriptum est supra in capite de charitate in proximos.

XX.

[161] Quandoquidem inter alias virtutes sola perseverantia coronatur; [perseverantia diuturna in Dei servitio,] sola hæc probis gloriam, virtutibus defert coronam; idcirco venerabilis sanctus Ludovicus perseveravit longissimo tempore in operibus charitatis, justitiæ, misericordiæ, humilitatis, pietatis, ac sanctitatis. Postquam illi omne tempus suum impenderat, gloriosum consecutus est finem in Dei servitio, in quo erat cum filiis suis, quos morti objecit, quantum in ipso fuit, in terra inimicorum sanctæ Crucis, ac fidei Christianæ, ubi transivit ab hoc mundo. Quippe, cum tempore secundæ ipsius transfretationis essent trans mare in terra Tunetana, ibique extendissent tentoria sua, ac ingentibus assultibus Saraceni castra Christianorum impeterent, oportuit quandoque beatum Regem quinquies arma capere unius diei ac noctis spatio a. Unde, his de causis, aliisque laboribus, quos beatus Rex, dum illic erat, sustinuit, in gravem incidit morbum; videlicet in febrem continuam, atque alvi resolutionem.

[162] Ægrotavit tribus hebdomadis aut circiter. [supremus morbus, insignisque in eo pietas;] Initio morbi sui prædicti, antequam is multum increvisset, Matutinas suas, aliasque Horas omnes lecto decumbens recitabat cum uno ex sacellanis suis. Adhæc Missa, aliæque Horæ canonicæ omnes ibi canebantur alta voce, & concentu musico per sacellanos ipsius, & quotidie Sacrum coram ipso dicebatur submissa voce sine musica. Crux posita erat ante lectum in conspectu ipsius; quæ jussu ipsius sancti Regis ibidem est collocata, quando incepit pejus habere; illam sæpissime aspiciebat, junctisque manibus ad eam se convertebat. Insuper quotidie illam ad se ferri jubebat ipso matutino tempore, dum jejunus erat, illamque osculabatur & amplectebatur magna pietate ac reverentia. Item in dicta infirmitate sæpe Deo Creatori suo gratias agebat de morbo suo ante memorato, sæpe recitabat, ac repetebat, Pater noster, Miserere mei Deus, &, Credo in Deum. Postquam beatus Rex cœpit ægrotare, atque in morbo ante memorato, quo obiit, decumbere; secum more suo loquebatur, recitans, ut creditur, psalmos & orationes: sæpe oculos attollebat, ac laudabat, celebrabatque sæpe Deum. Item tempore morbi sui sæpe confitebatur fratri Gaufrido de Bello-loco Ordinis Prædicatorum.

[163] [susceptio extremorum Sacramentorum;] Præterea tempore infirmitatis suæ beatus Rex postulavit Corpus Jesu Christi, idque pluribus vicibus habuit ac recepit. Semel itaque, dum accipere debebat Corpus Jesu Christi, illudque ei afferebatur, cum intrabat cubiculum, qui illud ferebat; sanctus Rex, tanta pressus infirmitate ac debilitate e lecto suo se projecit in terram: at qui circa ipsum erant mox pallium ipsius super ipsum extenderunt: ibique fuit beatus Rex ad terram inclinatus satis diu in oratione, priusquam Corpus Jesu Christi acciperet, quod deinde ibidem accepit flexis humi genibus magna pietate: neque per se ipse ad lectum redire potuit; at eum in lectum reposuerunt, qui ibidem erant. Beatus Rex postulavit extremam Unctionem, atque unctus est, antequam vox eum deficeret: & quamquam vis morbi multum increvisset, dum ungebatur, ita ut voce tenuissima loqueretur; tamen, aliis dum inungebatur psalmos recitantibus, beatus Rex labia movebat. Tandem jacuit quatuor diebus sine loquela: verum erat tunc memoria bona, manusque suas conjunctas ad cælum extendebat: percutiebat quandoque pectus, & cognoscebat homines, uti apparebat ex signis, quæ faciebat: manducabat etiam & bibebat quamvis parum; manuque sua significabat, quando nihil volebat, quemadmodum faciunt, qui renuunt aliquid; aut dum aliquid volebat, uti faciunt, qui aliquid desiderant.

[164] [oratio ejus pro populo suo, suprema verba, ac obitus sanctus.] Die Dominica pridie obitus ipsius frater Gaufridus de Bello-loco ad eum tulit Corpus Jesu Christi; atque ubi intraverat cubiculum, in quo beatus Rex æger decumbebat, erat extra lectum flexis humi genibus, manibus junctis ante lectum suum, ubi confessus est dicto fratri, ac Dominum nostrum accepit. Ipsa nocte, quæ præcedebat diem, qua mortuus est, inter quiescendum suspiravit, submissaque voce dixit: “O Jerusalem! O Jerusalem”! Die Lunæ, postridie festum sancti Bartholomæi, beatus Rex manus conjunctas ad cælum tetendit, & dixit: “Optime Domine Deus, miserere populi hujus, qui hic subsistit, eumque ad patriam suam reduc, ne incidat in manus inimicorum suorum, neque cogatur negare nomen sanctum tuum”. Exiguo post hæc intervallo beatus Rex hæc verba Latine dixit: “Pater in manus tuas commendo spiritum meum b ”. His dictis, deinceps non est amplius locutus; sed modico post hæc tempore ab hoc mundo transiit ad Dominum postridie festum beati apostoli sancti Bartholomæi anno gratiæ MCCLXX circa horam Nonæ, qua Filius Dei Jesus Christus mortuus est in cruce pro vita mundi, cui laus, honor, & gloria in secula sempiterna. Amen.

ANNOTATA.

a De expeditione hac Africana anno 1270 suscepta, continuisque Saracenorum in illa assultibus, fuse actum est in Commentario § 84 & seqq.

b De postremis Sancti verbis, horaque mortis consule Commentarium num. 1118 & 1119.

PARS II.
De miraculis sancti Ludovici.

PROLOGUS.

[Præfatur auctor de miraculis generatim,] Quandoquidem beatissimus sanctus Ludovicus, illustris olim Franciæ Rex, vitæ hujus functus curriculis, verius viveret quam vixisset: noluit Altissimi Filius, quem idem tota mentis affectione dilexerat, tam devoti Principis, tantique propugnatoris fidei orthodoxæ, mundo supprimi sanctitatem: ut quemadmodum meritorum pluralitate præfulserat, sic miraculorum diversitate claresceret, & qui eum plenissima devotione coluerat, jam secum in cælesti palatio collocatus venerabiliter coleretur. Nam contractis artuum extensione subvenit: curvis terram ferme tangentibus facie, plenam restituit, eorum sursum erectis vultibus, sanitatem a. Restituit gibbosos, arthriticos, laborantes morbo gravi varioque, quem vocant fistulam b, siccis languentes membris, memoria carentes, febri bus vexatos continuis & quartanis; multisque id genus hominibus plenam reddidit sanitatem: multos item paralyticos, aliosque diversimodis languoribus pressos juvit, ac sublevavit, perfectæque eos restituit sanitati. Opem tulit cæcis ad videndum, surdis ad audiendum, claudis ad incedendum, mortuis ad vivendum, nomine ipsius invocato.

[166] Gloriosis his miraculis, maximaque aliorum copia idem hic beatus Rex sanctus Ludovicus coruscavit, [quæ auctoritate Romani Pontificis examinata sunt & approbata.] & de his miraculis solemnis facta est inquisitio c in abbatia domini sancti Dionysii in Francia per patres & dominos venerandos Guilielmum archiepiscopum Rotomagensem, Guilielmum episcopum Autissiodorensem, & Rolandum episcopum Spoletinum, auctoritate aulæ Romanæ, tempore sancti patris nostri sanctæ memoriæ Martini IV Pontificis. Inchoata fuit hæc inquisitio anni Incarnationis MCCLXXXII mense Maio, duravitque usque ad anni MCCLXXXIII mensem Martium inclusum. Deinde per eamdem hanc curiam Romanam gloriosa hæc miracula venerabilis sancti Ludovici magna diligentia examinata fuerunt & approbata; quorum miraculorum ordo fideliter hic descriptus est, & subjectus.

ANNOTATA.

a Hactenus auctor bullam canonizationis, in Commentario num. 1194 Gallice reddiderat: deinde tamen alia adjungit quædam.

b Fistulas passim nominant medici ulcera angusta, callosa, & sinuosa. Aliquando tamen pro defluxionibus humorum etiam sumitur hæc vox, ut deinde patebit, & videri potest in auctiori GlossarioGlossario Cangii ad vocem fistula.

c De inquisitione hac, aliisqus egimus in Commentario § 91.

CAPUT I.
Puellula submersa, in qua dudum nullum erat vitæ signum, invocato sancto Ludovico, restituta seu vitæ seu valetudini. Item mulier ex stupore fœmoris, cruris, ac pedis restituta.

Miraculum I.

Marota * filia Frescendis Darraz, uxoris Simonis Flandrin civis Dionysiopolitani in Francia, [Puellula rivo illapsa,] quæ Marota infans erat trium annorum cum dimidio aut circiter, die quadam Martis quadragenario jejunio prævia anni MCCLXXXI, id est anni, qui præcedebat illum, quo facta fuit inquisitio de hoc miraculo, post prandium sumptum circa meridiem, exivit in aream domus, in qua memorata Frescendis subsistebat & habitabat. Hæc area est post domum ante dictam trans rivum inter hanc domum & aream fluentem, quem rivum passim vocant Ruillon. Ludebat hæc infans cum fratre quodam suo, cui nomen erat Simonettus, præsente ibidem Simone Flandrin, marito matris hujus Marotæ. Demum memoratus Simon abiit e dicta area, manente ibidem dicta Marota, dictoque Simonetto cum memorato Simone abeunte. Tunc dicta Marota cepit exiguum poculum, venitque ad rivum hunc, atque aquam haurire voluit: verum illapsa est in rivum, fuitque secundo amne avecta per aquam hujus rivi intervallo majore, quam sit longitudo templi sancti Dionysii a porta majore usque ad altare majus. Nam inter domum dictæ Frescendis locumque, ubi memorata Marota fuit inventa atque aquis extracta, multæ sunt domus, interque domos parietes ac sepimenta varia.

[168] [ac submersa;] Apud domos, quæ sitæ sunt inter memoratam Frescendis domum locumque, ubi dicta Marota fuit inventa, variæ supra rivum sunt tabulæ transversariæ usque ad octo omnino aut decem: & rivus hic eo tempore tam erat profundus & altus, ut pertingeret usque ad varias ex his tabulis, aquaque super varias ex illis flueret: eratque aqua tam profunda, ut, etiamsi infans stetisset erecta, vel sic aqua supra caput ipsius fluxisset, imo, supra caput ea altioris. Adhæc, quando rivus est quam possit minimus, ne sic quidem posset ullus homo infra dictas tabulas transire, cui totum corpus cum capite non esset madefaciendum in aqua; quandoquidem aqua attingit plures harum tabularum. Porro quoniam dicta Marota non rediit ex area in domum suam, neque per domum, neque per plateam post patrem suum; sed ivit ad locum, ubi inventa est aquisque extracta, uti testes certi jurejurando affirmarunt; aperte patet, infantem hanc Marotam fuisse submersam, rivoque avectam ad locum, ubi inventa est atque aquis extracta, idque hoc modo.

[169] [deinde aquis extracta, diu manet] Eadem ipsa die post prandium, ubi signum erat datum ære Campano, quo signum dari solet, postquam monachi sancti Dionysii cibum sumpserunt, mulier quædam, nomine Avelina du Plessie, ancilla Mariæ de Villers, cum esset super tabulam istius rivi, nomine Ruillon, in aquam conspexit ad partem rivi superiorem; viditque quasi vestem aut pannum per rivum istum labentem, distantem a se tres facile orgyias: & quia existimabat vestem esset, aliumve pannum utilem, exspectavit supra tabulam: atque ubi pannus iste prono rivi fluxu usque ad ipsam pervenerat; Avelina hæc se inclinavit, manumque usque ad aquam extendit, ac pannum istum apprehendit. Quando eum attollere conabatur, grave pondus sensit, ac vidit cum panno vestem. Ubi una manu onus attollere non potuit, utramque applicuit manum eidem huic panno; atque ita, cum onus hoc attollit, vidit infantem esse submersam, dum caput percepit. Quia vero sola onus illud attollere non poterat supra tabulam, quod nimis grave esset, quodque vehementer esset attonita, alta voce tunc exclamavit, & hæc protulit verba: Opem ferte, opem ferte: ecce infantem mortuam: venite huc, juvate me, ad infantem hanc inde extrahendam. Dicebat id quibusdam hominibus, qui in eodem illo rivo inferius pannum præparabant. Cumque Avelina isthæc sic teneret hanc infantem in dorso, unus ex istis hominibus, qui pannum præparabant, Rodulphus Langlois accurrit ad tabulam, super quam erat Avelina. Tunc se inclinavit simul cum femina, dictæque infantis vestem cepit, eamque ex aqua traxerunt, levarunt, ac tabulæ imposuerunt. Hoc facto, memoratus Rodulphus rediit ad pannos suos, aliique supervenerunt; ac dicta Avelina rediit ad hospitium suum, non nisi duabus orgyiis ab hoc rivo distans, attonitaque vehementer circumspiciebat, quid agerent. Porro prædicta Marota videbatur mortua, idque credebant omnes illi, qui illam videbant, quique ibi erant, quique eo supervenerunt, sicuti dicebant.

[170] Etenim nigra erat instar terræ, tota frigida, tam deformis, [sine ullo vitæ signo, & ab omnibus mortua creditur.] ac fœda, ut, si quindecim diebus supra terram fuisset insepulta, turpior non fuisset, quam tunc erat: stupendum in modum erat inflata; nullum membrorum suorum movebat, ne manum quidem; neque gemebat, neque suspirabat, neque halitum ducebat, sed spuma in ore ipsius erat; neque ullum vitæ signum in ipsa erat. Tandem eo venit Joannes Pelletarius a, qui cultro vestem hujus infantis discidit, eamque exuit: toto enim corpore adeo erat inflata, ut, cum manicæ ipsius nimis essent angustæ, qui eam tenebant, exuere non possent. Postea portata fuit ad ripam dicti rivi: & Richardus Cousturerius * eam uno pede tenuit, & altero femina quædam, cui nomen Alarga, pendulamque tenebant, & Mabilis de la Fontaine manibus os ejus aperiebat: verum nihil quidquam hac vice evomuit. Tunc adstantes dicebant illis: Nolite illam tenere pendulam; nam mortua est.

[171] Tunc currens abiit Emmelina ancilla memoratæ Frescendis, [Mater ejus, re audita, votum facit S. Ludovico: signa tum] dixitque dominæ suæ, Marotam ipsius filiam inventam esse submersam & mortuam. Quibus verbis auditis, mater domo exiit tremens, innixaque mulieri cuidam, nomine Richildi. Veniebat autem dicens audientibus multis: Sancte Ludovice, restitue mihi filiam meam; tantidem cum illa ponderis dabo triticum. Hæc verba sæpe dixit mater veniendo ad locum, ubi erat puellula. Interea dum memorata Marota pedibus tenebatur pendula ad ripam dicti rivi, apparuerunt in illa quædam vitæ signa: unde qui illic aderant dixerunt, Vivit. Tunc Emmelina ancilla matris dictæ Marotæ portavit aquam calidam ex domo Adami de Miteri: cumque hæc aqua aheno esset imposita, Joannes Clericus *, uxorque Adami de Miteri infantem istam in ahenum hoc imposuerunt aquæ calidæ. Tum percepit Joannes Clericus paululum vitæ in ea esse: nam color parumper ei redire incepit. Ubi fuit in aqua ista calida, magis aperuit unum ex oculis, quos antea apertos habuerat, at non omnino. Movebat & femora, vomuitque in ipsa hac aqua, & videbatur pectus ejus modicum quid habere palpitationis.

[172] [quædam vitæ apparere cœperunt cum vomitu,] Post hæc Frescendis mater ipsius venit, vovitque venerabili sancto Ludovico, quemadmodum ante fecerat, dixitque: Domine sancte Ludovice, restitue mihi filiam meam, ac tantidem cum ea ponderis triticum dabo: dicebatque, quod vovisset eodem hoc modo, quando veniebat ad locum, ubi dicebant filiam suam fuisse inventam. Tunc se exuit mater veste suprema, illique infantem involvit; ac intravit domum Mariæ de Villers vicinæ suæ, multique cum ea homines: atque ubi mater ibidem tenuerat infantem paullo inclinatam, dicta Marota multum tunc vomuit. Post vomitum hunc cœpit gemiscere lente admodum & languide, uti solent ægri. Post hæc infans delata fuit ad domum memoratæ Frescendis matris suæ a Joanne Clerico; ac mater eos sequebatur invocans sanctam Mariam Pontisarensem, ac venerabilem sanctum Ludovicum, ut sibi restituerent infantem suam. Emmelina autem memoratæ Frescendis ancilla mandato heræ ignem accendit tunc magnum. Mater filiam suam imposuit linteo, vestique pellitæ involvit, ignique applicuit. Infans quandoque aquam, quandoque humores alios evomuit languide admodum, quandoque & gemebat.

[173] [deindeque paulatim convaluit.] Tunc mater lectum ipsius parari jussit, atque in eodem hoc lecto filiam suam usque ad noctem tenuit involutam. Quandoque orabat beatam Virginem Mariam, atque invocabat venerabilem sanctum Ludovicum, ut sibi redderent filiam suam. Ad vesperam, quando candelæ debent accendi, memorata Marota primum cœpit loqui, & dicere. Hei mihi! domina, hei mihi. Postquam loquelam recuperaverat, locuta est coram Emmelina dictæ Frescendis ancilla, & Joanne Clerico, ac coram memorato Joanne postulavit pyra. Hoc modo memorata Marota vitæ restituta b est, dictoque periculo liberata ad invocationem venerabilis sancti Ludovici, ejusque meritis, ita ut deinde incesserit, locutaque fuerit sicuti alii infantes ipsius ætatis, vadens cum anteriori tum posteriori parte. Ipsa hæc infans cum matre sua venit ad inquisitores coram tribus ipsorum notariis, ad scribendam inquisitionem de gloriosis miraculis venerabilis sancti Ludovici statutis. Quin imo inquisitores ex hac ipsa Marota quæsiverunt, an in aquam fuisset lapsa; ipsaque dixit, se illapsam. Quando interrogabatur quare ad aquam accessisset; respondit, eo se ivisse, ut aquam hauriret in modico poculo.

II.

[174] Anno Domini nostri MCCLXXVIII circa festum Purificationis beatæ Virginis Mariæ femina quædam, [Mulier, nomine Emmelota] ætate annorum viginti octo, aut circiter, cui nomen Emmelota * de Chaumont, uti dicebat, venit ad Fanum sancti Dionysii in Francia cum duabus allis mulieribus: & transiens per plateam sancti Jacobi in oppido sancti Dionysii, rogavit Margaritam de Rocigni uxorem olim Milonis Poucin, an se vellet hospitio excipere. Dicta Margarita respondit se non posse, sed ostendit ei adeundam domum Emmelinæ la Charrone in eadem hac platea sitam. Memorata Emmelota venit ad hospitium dictæ Emmelinæ, eamque rogavit an præbere sibi vellet hospitium, quod illa annuit. Tunc dicta Emmelota cum duabus his mulieribus ingressa est domum dictæ Emmelinæ die quadam Dominica circa horam Vesperarum. Fuerunt illa nocte ibidem hospitio usæ. Postridie dicta Emmelota substitit in domo memoratæ Emmelinæ sana & incolumis, ac recto incedens corpore, sicuti aliæ mulieres sanæ: ivitque ad aquam, tulitque aquam ex puteo seu fonte, longo satis intervallo a memorata domo dissito: tulit quoque panem atque ignem in domum, stravit lectos, aliaque domestica obsequia præstitit, uti faciunt aliæ mulieres sanæ. Atque ita permansit sana die Lunæ sequente, fecitque prædicta. Eodem plane modo fecit die Martis sequente in hac ipsa domo.

[175] Nocte inter diem Martis & diem Mercurii sequentem, [usum ac sensum perdit pedis, cruris, ac femoris:] cum dicta Emmelota in domo memoratæ Emmelinæ cubuisset in lecto uno cum femina quadam vidua, ibique mansisset, sicuti dictum est, malum invasit dictam Emmelotam in femore, crure, & pede dextero circa mediam noctem, quemadmodum dicta Emmelota dicebat, illa hora se morbo hoc oppressam. Mane memorata Emmelina ad eam accessit, & flentem invenit; petiitque ab ea, quid esset causæ. Respondit dicta Emmelota, adeo se perdidisse usum femoris, cruris, ac pedis, ut iis se juvare non posset. Tunc illam discooperuit hæc Emmelina, viditque jam nominata dictæ Emmelotæ membra magis esse cærulea aliis membris; eaque tetigit & contrectavit cum memorata femina, quæ cubuerat cum dicta Emmelota. Porro licet memoratæ mulieres tangerent ejus membra, contrectarent, ac fortiter premerent; dicebat memorata Emmelota, se nihil sentire. Dum acu duriter pungebatur in supra dictis membris memorata Emmelota; nihil se sentire asserebat, atque invocabat sanctum Ludovicum, ut sibi opem ferret. Ut autem illæ, quæ aderant, certius cognoscerent, an dicta Emmelota sensum membrorum supra dictorum amisisset, pedem affectum ante ignem posuerunt, rogaruntque eam quæ ibi aderant, an ignis calorem perciperet. Verum nihil illius se percipere respondit.

[176] Tunc memorata Emmelota rogavit eas, quæ ibidem erant, [verum ad tumulum Sancti portata,] ut se portarent ad sepulcrum venerabilis sancti Ludovici, cujus frequenter implorabat opem; ac votum illi fecit, dixitque, se semper ad eum peregrinaturam, neque cibum sumpturam nisi semel de die in ipsius pervigilio. Qua de causa Emmelina la Charronne, Eudelina de Chaumont, quæ tunc habitabat in domo dictæ Emmelinæ, Juliana cognomine la Douce, ejus vicina, & Maria la Flamenge impofuerunt dictam Emmelotam crati brachiatæ, eamque tulerunt ad ecclesiam sancti Dionysii, posueruntque apud sepulcrum venerabilis sancti Ludovici, ut meritis ipsius illic sanaretur. Eadem hac die, qua portata fuit ad sepulcrum memoratum, circa horam Vesperarum dicta Emmelota rediit ad domum memoratæ Emmelinæ ope duorum fulcrorum sub duabus suis axillis, trahens post se pedem suum inversum, ita ut planta pedis esset sursum versa, ac tarsus in terram versus, adeo ut fulcra cum alio pede omnia sustentarent; & videretur post se trahere femur, & crus, acsi alteri corporis parti alligata fuissent, non conjuncta. Memorata Emmelina eam hac nocte in hospitio suo excepit; quamvis ægerrime illam potuerit in domum suam inducere propter descensum quatuor graduum, quibus in domum istam descenditur.

[177] [illumque diu frequentans,] Post hæc memorata Emmelota multis vicibus, ac frequenter invisit dictum sepulcrum usque ad diem Dominicam Passionis proxime sequentem. Incedebat duobus fulcris subalaribus magno cum dolore, laboreque magno, trahens post se femur suum, crus, ac pedem, quæ membra, quando hoc modo incedebat, videbantur potius corpori ejus alligata, quam a natura conjuncta. Multum etiam propter morbum ac debilitatem suam laborabat in transmittendo majoris portæ ostiolo, quia ad pedem erat elevatum, ita ut illi, qui transibant per viam, & lapidarii, qui illic operabantur, ei maledicerent, quia impedimento erat in via. Quando veniebat sic ad sepulcrum gloriosi sancti Ludovici, vel jacebat ibidem, vel sedebat magno cum frigore supra dicto tempore. Itaque hæc ante nominata Emmelota venit die Dominica Passionis Domini nostri tempore matutino ad sepulcrum ante memoratum nixa fulcris suis, ægra æque ac solebat, trahens post se pedem suum; ac flebat innixa tumulo, sibique videbatur in angore vehementi. Hora Primæ ejusdem hujus diei inter Missam matutinam & Missam solemnem, dum memorata Emmelota jacebat prope dictum sepulcrum ægra, uti esse solebat, vehementer cœpit queri, lamentari, & cruciari, magnoque erat in angore, uti ex vultu ejus apparebat, quemadmodum dictum est supra.

[178] [integræ ibidem] Margarita de Rocigni, & hospita ipsam interrogarunt, an quis eam percussisset. Illa respondit, quod non: Sed Dominus Deus noster, inquiebat, & Virgo Maria, & venerabilis sanctus Ludovicus brevi me liberabunt: vehementem enim patior dolorem in membris affectis. Tunc consedit dicta Margarita apud ipsam, eamque solata est. Et tum memorata Emmelota cœpit movere pedem, & femur: ossaque ejus audiebantur invicem collidi, frangi, ac mutuo affricari eo modo, acsi quis nuces manibus tenens eas invicem confricaret, quemadmodum ibidem tunc præsentes id significabant. Paullo post hæc, cœpit membra sua extendere, eaque erigere, atque erecta tenere, manibus se sustinens ad annulos pendentes ex operculo dicti tumuli, qui erat ex ligno, atque ita se tenebat ambabus manibus. Deinde se erexit ad standum, fuitque omnino super pedes erecta sine fulcris, aliisve adjumentis. Post hæc continuo venit ad summum altare, a sepulcro tribus orgyiis & ultra dissitum, sine fulcris, aliove adjumento; rediitque ab altari ad tumulum laudans Deum, ac celebrans venerabilem sanctum Ludovicum, qui se liberasset. Postea dicta Emmelota ascendit gradus, quibus itur ad reliquias, sine fulcris, & sine ullo alio adjumento: eas osculata est, ac denarium obtulit, retroque descendit per se, & sine auxilio, atque ad tumulum rediit memoratum, ubi diu fuit flexis genibus, precesque suas illic fudit.

[179] [restituta est valetudini.] Eadem illa die ivit per templum sancti Dionysii ante dictum sana ac restituta, rectoque corpore, per se, sine fulcris, & sine adjumento. Ipsa etiam die post Sacrum celebratum dicta Emmelota ivit per plateam, ubi habitabat, dum erat ægrota, sana atque ex morbo restituta, perse, sine fulcris adjumentove, quemadmodum alia quælibet mulier sana & incolumis. Veniebat & frequenter ad templum sancti Dionysii ad memoratum tumulum, ibidemque orabat, incedens recta, per se, sine fulcris, subsidioque, sicuti femina alia sana. Deinde memorata Emmelota dixit, peregrinari se velle, atque invisere templum Dominæ nostræ Bononiensis c ad mare, atque ita a Fano sancti Dionysii discessit. Transiit aliquod temporis spatium, antequam dicta Emmelota redierit. Tandem reversa, hospitio excepta est in domo memoratæ Margaritæ; ac post reditum habitavit Dionysiopoli, atque ancilla fuit in domo Joannis Augerii de Saugier civis Dionysiopolitani, ipsius uxoris ancilla duobus fere annis sana & incolumis, gestans onera gravia. Quin etiam tum sæpe invisebat sepulcrum, ibidemque orabat. Tandem dicta Emmelota ægrotavit in domo memorati Joannis, translataque fuit ad valetudinarium publicum Dionysiopolitanum, ubi & mortua est.

ANNOTATA.

a In Ms. le Peletier, Latine pellio. At nomen videtur proprium, quod tamen neque hoc loco, neque aliis locis omnino certum est, cum hujusmodi homines ab artificio, vel a patria potuerint denominari. Verumtamen, quoniam multa artificum nomina sunt propria, illa quandoque Latina tantum terminatione donata, quandoque sine ulla mutatione relinquam in textu tamquam propria, nisi manifeste appareat propria non esse: quod hic semel monuisse sufficiat.

b Utrum puellula omnino fuerit mortua, non facile definiri potest. Attamen omnino dicendum videtur vel mortuam fuisse, vel miraculo a morte servatam. Eminentissimus Cardinalis de Lambertinis, qui nuper ad regimen universalis Ecclesiæ sub nomine Benedicti XIV fidelium omnium gaudio elevatus est, in Opere doctissimo de Servorum Dei beatificatione & canonizatione lib. 4, part. 1, cap. 22, num. 12, ubi multa dixerat de tempore, quo homo vivere potest sine respiratione, quod paucis minutis circumscribitur, exemplum refert huic nostro non absimile hoc modo: Hisce argumentis fisus bonæ memoriæ Petrus Assaltus publicus medicinæ lector in archigymnasio Sapientiæ Romanæ vir utique summe litteratus, & amplissima præditus eruditione, scribens in causa sancti Joannis Nepomuceni, in sua dissertatione strenue probavit, miraculo esse adscribendum, quod quædam puella, nomine Rosalia, constituta in ætate sex annorum, & sex mensium, quæ fortuito deciderat in flumen Uvattavæ, & per integram horam manserat sub aquis, & extracta nullum dederat vitæ signum, ad proximam ædem adducta ebibitam aquam evomuit, & paullo post; sensuum resumpto usu, ab omni læsione apparuit libera, licet aquæ impetu ad angustum canalem cujusdam molendini transvecta, ubi duplex rota volvebatur, earum primam subter prægressa ad alteram pervenerit, sub qua semihoræ spatio permansit. Addit eminentissimus auctor num. 14 miraculum a sacra Congregatione probatum esse, non tamquam revocationis mortuæ ad vitam, sed tamquam præservationis a submersione, & sic ab imminenti morte, nisi intercessione sancti Joannis Nepomuceni invocati Deus effecisset, quod causæ naturales, interclusa videlicet respiratio, & allisio ad rotam, quæ mortem debuissent afferre, mortem non afferrent. Ita sacra Congregatio, ut securiori via procederet. Eodem fere modo miraculum hoc S. Ludovici probatum existimo, quod in bulla canonizationis nulla habeatur mentio de mortuis a Sancto suscitatis, licet alia miracula non pauca nominentur, ut videri potest in Commentario num. 1194. Si tamen signa mortis num. 170 relata, nimirum spumam in ore, colorem nigrum, frigus, motus ac halitus defectum consideremus, quæ mortis signa recensentur apud laudatum Eminentissimum cap. 21, num. 11, probabilius putamus omnino fuisse mortuam; prout etiam existimarunt, qui miraculum probare conati sunt.

c Bononia ad mare, quam aliqui Boloniam vocant, Gallis Bologne, urbs est Galliæ in Picardia provincia, caput comitatus Bononiensis, de qua sæpe meminimus.

* In Ms. Marote, forsan Marina

* le Cousturier

* le Clerc

* Emmelot, Latine forsan Emmelia

CAPUT II.
Mulier omnibus inferioribus membris capta apud tumulum valetudini integræ restituta: alia mulier diuturno corporis tremore liberata: alia item mulier incurva sanitatem consecuta.

III.

Ægidia Dionysiopolitana, filia Gerardi Clout lanii, [Mulier, membrorum inferiorum usu destituta, apud sepulcrum] civis Dionysiopolitani, decimo quinto ætatis suæ anno nupta fuit Stephano Phelippe lanio, civi Dionysiopolitano. Mense Julio ejusdem anni postridie festum beatæ Mariæ Magdalenæ hæc Ægidia gravida esse cœpit, ita ut intra annum pareret filiam mortuam. Priusquam pareret die quadam Lunæ inter Pascha & Pentecosten istius partus dolores sentire cœpit, magnisque torqueri cruciatibus. Die Jovis sequenti peperit infantem mortuam: cumque eo pacto laboraret; dixit mulieribus, quæ ibidem erant, ut sibi opem præstarent, super femora enim se sustentare nequibat. Itaque Maria, uxor Ceddi Dionysiopolitani, memoratæ Ægidiæ vicina, & Buriena dictæ Ægidiæ ancilla eam sustentarunt, lectoque imposuerunt. Tunc femora ejus, ac pedes tam nigra fuere & cærulea, ipsaque tam debilis, ut neque femoribus se sustentare posset, neque pedibus: atque ab umbilico deorsum versus omnem membrorum usum amisit. Membra ejus memorata fortiter vellicabantur unguibus, quæque aderant sinebant candelas sebaceas ardentes in pedes ipsius distillare; adhæc & carbones ardentes pedibus ipsius imponebantur; nihilominus dicta Ægidia dicebat, se plane nihil horum sentire, neque ullo signo ostendebat se lædi. Quin etiam pes dictæ Ægidiæ videbatur distortus. In hoc statu fuit sesqui anno, nulla memorato malo medicina applicita. Dicto tempore Buriena dictæ Ægidiæ tunc ancilla, & Joanna uxor Joannis Naus, quandoque etiam femina alia, portabant memoratam Ægidiam de loco in locum, nunc ad portam, nunc alio, prout erat congruum. Cum eadem ipsa die, qua ossa venerabilis sancti Ludovici, olim Galliæ Regis, portata fuerant ad templum sancti Dionysii, nimirum die festa sancti Bartholomæi a, dicta Ægidia intellexisset, eos, qui strumis laborabant sub gutture, sanatos fuisse solo contactu arcæ, in qua ossa venerabilis sancti Ludovici requiescebant; hominemque Dionysiopoli natum, qui vitio visus ante laborabat, hoc modo visum recepisse; ipsa die memorata Ægidia vovit venerabili sancto Ludovico, se, si hac infirmitate ab eo liberaretur, quotannis interfuturam Sacro ejus anniversario, nullum ea die opus facturam, ejusque futuram peregrinam. Adhæc memorata Ægidia ferri se jussit ita ægram ad dictum tumulum venerabilis sancti Ludovici, ponique apud ipsum se curavit ipso anno, quo ossa memorati venerabilis sancti Ludovici in Galliam fuere delata. Ponebat dicta Ægidia manum suam super locum, ubi erat sepultus, dein tangebat membra sua affecta; arcam osculabatur & tumulum, & sæpe de die apud tumulum jacebat, cumque erat apud tumulum, orabat, ac sæpe invocabat venerabilem sanctum Ludovicum, ut ab eo restitueretur.

[181] Deinde nona die videbatur sibi dicta Ægidia melius habere, [primo melius habet,] magisque ex morbo ante memorato restituta; ossaque ei in membris suis inter se collidi videbantur. Itaque die decima memorata Ægidia fuit apud dictum tumulum; tantamque in membris suis mutationem sensit, ut erigere se fuerit conata, seque erexerit per se, sine subsidio, ac super pedes suos steterit. Tenens autem manu sua baculum, ivit ad altare majus nixa hoc baculo, circumiit altare, illud osculata est, tum ad tumulum est reversa. Eadem die ad altare majus ivit sine baculo, alioque adjumento, languide admodum; ivit tamen, ac pluries circumivit altare manibus junctis, minimum tribus vicibus: deinde ad tumulum regressa est, ibique substitit, donec Vesperæ fuissent cantatæ. Illa hora, qua portæ templi sunt claudendæ, dicta Ægidia per se surrexit ex loco, ubi erat apud sepulcrum, manuque cepit baculum suum, comitantibus eam mulieribus quibusdam, scilicet Giomaria uxore Gerardi de Louvres, ejusque matre, atque ancilla dictæ Ægidiæ, aliisque quibusdam personis, quæ eam non juverunt, neque tetigerunt, uti dicebat, ivitque domum sine alio adjumento quam memorati baculi.

[182] Post hæc die undecima sequente memorata Ægidia ivit ad dictum templum, [deinde & integre sanatur.] dictumque tumulum per se, pedibusque suis, tantum manu scipionem suum gestans, ac sine alio subsidio, ut integram recuperaret sanitatem, atque ita rediit. Sic fecit & tribus diebus sequentibus, adeo ut die decima quarta perfecte se restitutam senserit, ac scipionem, quem gestare solebat, in templo reliquerit, domumque suam repetierit per se, sine scipione, aliove adjumento, sana & restituta. Deinde ivit ad templum, aliaque loca per se, fecitque quodcumque habebat negotii sana, ac valetudine integra; atque adhuc superstes erat quando inquisitio de hoc miraculo fuit facta; videlicet anno MCCLXXXII mense Maio. Dicebatur autem passim tempore ante memorato per urbem sancti Dionysii, dictam Ægidiam morbo prædicto liberatam fuisse meritis venerabilis sancti Ludovici, & quia opem ejus imploraverat. Homines etiam, quando memoratam Ægidiam cernebant, passim dicebant: Eccam illam, quæ restituta est per venerabilem sanctum Ludovicum.

IV.

[183] Theophania, olim uxor Adami Rance de Chastelet, ex parochia sancti Marcelli in urbe sancti Dionysii, ætate sexaginta annorum, dum olim erat ætate sexdecim annorum aut circiter, ovesque suas ac oves fratris sui servabat in agro, [Mulier horrendo membrorum tremore vexata,] sedens circa Pentecosten, (at neque mensis neque diei recordatur) gravi correpta est morbo circa Nonas aut Vesperas, ex quo tremula fuit omnibus membris suis, quandiu hoc morbo vexabatur. Hoc malum ita eam urgebat, dum erat juvenis, ut quandoque agitaret caput suum, quandoque linguam extenderet, quandoque retraheret, quandoque dentes inter se collideret, quandoque digitos suos ac manus sæpe vi clauderet ac aperiret, imo & pedes suos agitaret, ac terram percuteret. Porro quando memorata Theophania fuit juvenis, dictus morbus eam magis vexabat quolibet mense tempore novilunii diebus octo vel novem; non simul in omnibus membris, at morbus ab uno membro transiliebat ad aliud, eamque vexabat semper in quodam ex membris supra dictis. Vergente ad senectam ætate, dicta Theophania vehementius urgebatur morbo ante dicto; illoque fere perpetuo laborabat in uno aliquo membrorum suorum: ac venter ejus quandoque adeo erat dicto morbo explanatus, ut spinæ dorsi cohærere videretur. Quando memoratum malum ei erat in dentibus, vel in lingua, manducare non poterat, neque manducabat. Dum in dentibus, linguaque cessabat, quamvis id malum in aliis esset membris, manducabat. Hoc morbo laboravit dicta Theophania annis viginti octo b; atque ab eo tempore, quo sexdecim erat annorum, usque ad tempus, quo ossa sancti Ludovici translata fuere in Galliam.

[184] [frequentato tumulo, integræ restituitur sanitati] Itaque, cum memorata Theophania dici audivisset, undecim jam transactis annis, feminam quamdam nomine Emmelotam, quæ incedebat tam incurvata, ut baculo inniteretur non nisi sesqui pede longo, tali morbo liberatam fuisse ad tumulum venerabilis sancti Ludovici, & rectam omnino incessisse; cumque Joannes filius memoratæ hujus Theophaniæ ei dixisset, cupere se, ut Theophania mater sua adiret tumulum pro liberatione ac curatione sua, imploraretque opem venerabilis sancti Ludovici, etiamsi illum tumulum toto anni spatio frequentare deberet; cumque dictus Joannes crederet, uti dicebat, matrem suam illic restituendam; memorata Theophania ivit, venitque ad tumulum die sequenti. Porro dum die quadam memorata Theophania adiret dictum tumulum, Joanna Carretaria * interrogavit dictam Theophaniam, quo iret. Respondit præfata, Theophania se adire tumulum memoratum: sperare enim ibidem se morbo suo liberandam, quemadmodum memorata Emmelota fuerat liberata. Tunc ei dixit memorata Joanna: Provectæ nimis es ætatis; non sanaberis ex hoc morbo, nisi dum morieris. Respondit illi dicta Theophania: Sanabor omnino: confido enim a venerabili sancto Ludovico me liberandam. Venit memorata Theophania diebus novem summo mane ad sepulcrum memoratum, mansitque ibidem usque ad vesperam; idque dicebat cum rediret domum. Memoratis autem modo diebus vehementius vexabatur dicto morbo quam solebat antea, fuitque dicta Theophania diebus memoratis semper apud dictum tumulum, non manducans nisi vesperi, dum redibat domum. Die nona inter Nonas & Vesperas adeo pressa fuit morbo prædicto, quando erat apud dictum tumulum, ut morituram se tunc putaret. Unde vehementer admodum flere cœpit, atque implorare opem Dei, venerandique sancti Ludovici, ut ab illis restitueretur. Tunc ei videbatur magnum glaciei frustum ex corpore suo in caput ascendere, atque egredi ex illo per os, oculos, & caput: atque ab illa hora multum se sensit relevatam ex magno cruciatu, in quo fuerat. Nocte sequente memorata Theophania gravem ab hoc morbo sensit cruciatum, dieque sequente ad tumulum venit tota tremula, fuitque ibidem, agitans caput suum, membraque sua creberrime. Eadem die ante Completorium, priusquam templo egrederetur, ita liberata fuit hoc tremore, hacque membrorum suorum agitatione ante memorata, ut postea nihil illius senserit, hacque ipsa die domum reversa sit tam integre restituta, ut deinceps nihil morbi prædicti sit experta. Passim autem dicitur in memorata parochia, atque ab illis, qui eam noverunt, liberata fuisse memorato morbo meritis atque invocatione sancti Ludovici.

V.

[185] Quædam olim mulier, cui nomen Emmelota, natam se dicens Cameliaci Loricarii c, [ Mulier incurva apud tumulum erigitur] triginta annorum & ultra, incedebat per urbem sancti Dionysii, tribus annis aut circiter, antequam ossa venerabilis sancti Ludovici allata fuissent in Galliam, tam incurva, ut nates ipsius altiores essent quam caput. Quando incedebat, caput suum ferebat a terra pede uno cum dimidio, nixa baculo, quem manu tenebat, longitudine sesquipedali, aut circiter. Hoc modo dicta Emmelota pedibus per terram ibat, non genibus, monstrumque videbatur; ut infantes, dum eam cernebant, aufugerent; illaque, dum cælum aut personam aliquam aspicere volebat inter eundum, collum invertere deberet, ut prædicta posset conspicari; ac, dum per gradus descendere volebat dicta Emmelota, non posset propter curvitatem suam, descenderetque per gradus se volvendo. Postquam ossa venerabilis sancti Ludovici allata fuerant ad Fanum sancti Dionysii, ægrique inceperant advenire ad sepulcrum venerabilis sancti Ludovici pro valetudine recuperanda, memorata Emmelota etiam venit ad dictum sepulcrum, jacebatque ibidem diebus pluribus. Porro ab initio, dum memorata Emmelota ad tumulum memoratum venire vellet, dicta Emmelota adivit domum Thomæ de Hystoire, cui commissa erat cura illorum, qui accedebant ad tumulum venerabilis sancti Ludovici, ne comprimerentur; eumque tunc rogavit vehementer admodum, ut se collocaret prope tumulum loco idoneo; dicebatque fidem sibi esse & spem, restituendam se per venerabilem sanctum Ludovicum. Hoc modo ægrotans, jacensque apud tumulum gloriosi sancti Ludovici opem implorabat his verbis: Domine sancte Ludovice, adjuva me, & sanitati me restitue. Tunc die quadam accidit, qua memorata Emmelota ægra jacebat apud tumulum more solito, ut paulatim cœperit erigi, miseritque manum suam ad arcam ligneam, quæ tunc erat supra tumulum. Deinde se erexit, auditaque sunt ossa ejus collidi invicem, ac confringi; incessit per se, pedibus suis, sine alio sustentaculo, recta plane, ad altare princeps, distans inde tribus orgyiis aut circiter, rediitque etiam ad tumulum. Eadem die dicta Emmelota ivit erecta pedibus suis, per se, sine baculo, aliove adjumento per templum. Multi homines accurrerunt visuri miraculum istud, & monachis maledicebant, quod æra campana non agitarent hujus miraculi causa. Hac ipsa die memorata Emmelota reversa est per se, pedibus suis, ad hospitium Acii Fabri *, in quo hospitabatur, eoque ivit sana & recta sine baculo adjumentove. Fuit deinde in hospitio memorati Acii sana & recta anno uno & ultra, atque incedebat per urbem sancti Dionysii, ferebatque sæpe situlam aqua plenam super caput suum, pannosque lavandos; aliaque faciebat sicuti mulieres aliæ. Veniebat etiam sæpissime ad templum sancti Dionysii, atque orabat ad memoratum tumulum sana & recta. Porro dicebant passim in urbe sancti Dionysii viri & mulieres, clerici, laici, & monachi, memoratam Emmelotam meritis, atque ad invocationem venerabilis sancti Ludovici liberatam fuisse morbo ac curvitate ante memorata.

ANNOTATA.

a Hæc quidem periodus Gallice habetur expressa in apographo meo, prout eam Latine reddidi. Verumtamen necesse est, mendum aliquod irrepserit, nisi suspicari malimus, auctorem verba Latina non recte intellexisse, sensumque mutasse,dum ea Gallice expressit. Quidquid sit, constat sacra ossa non fuisse Dionysiopolim portata festa die S. Bartholomæi, seu XXIV Augusti, sed XXII Maii anni 1271, quemadmodum narravimus in Commentario num. 1137. Suspicor itaque mulierem festo S. Bartholomæi intellexisse miracula, quæ contigerant ipsa die, qua corpus allatum.

b Narrat idem miraculum Nangius pag. 394, ubi dicitur laborasse hoc malo per quadraginta sex annos vel circiter. Quod cum ætate sexaginta annorum, si anno decimo sexto ætatis correpta est malo, consentit melius. Error itaque hic irrepsit ex numeris non recte subductis aut corruptis. Præterea apud Nangium mulier dicitur de insula Sequanæ, quæ prope villam sancti Dionysii est. At id facile componi potest cum dictis hujus Vitæ, si in uno loco nata, in altero deinde habitarit. Reliqua inter se congruunt.

c Cameliacum, vel Camliacum, cognomento Loricarium, vulgo Chambly le Haubergier, uti hic quoque vocatur, caput est pagi Cameliacensis in Bellovacis, ut habet Valesius in Notitia Galliarum pag. 120, ubi plura videri possunt. Idem miraculum refert Nangius pag. 394, ubi muliervocatur Amelota: & Carnotensis supra num. 41, a quo Amelina nominatur: utriusque autem relatio huic consonat.

* la Charretiere

* le Fevre

CAPUT III.
Puellula ad tumulum Sancti ex tumore super oculum restituta: item cujusdam viri pes putridus sanatus.

VI.

Joanni lanio de Grolai a, ex Margarita uxore sua tempore vindemiæ anno Domini nostri MCCLXXI nata fuit filia, [Fœda supra oculum puellulæ cujusdam extuberatio,] nomine Maria. Secunda autem tertiave die post natam hanc puellulam sub oculo dextero hujus filiolæ apparuit macula rubra, acsi pulex eam ibidem momordisset. Postea hæc pustula, signumque istud crevit paulatim de die in diem ad magnitudinem mediocris ovi gallinacei. Porro crescebat id signum in parte oculi versus tempus, ac elevabatur ad supercilium, operiebatque oculum, ita ut puellula isto oculo videre non posset præterquam oblique, nisi hic tumor digitis amoveretur, atque ab oculo sustolleretur. Erat hæc carnis exstantia rubra & mollis instar carnis; neque ullam emittebat putredinem. Malum hoc ita duravit spatio unius anni & novem mensium, aut circiter. Joannes dictæ puellulæ pater, ejusque uxor Margarita hujus infantis mater, eam deportarunt Parisios, ac medicis chirurgisque ostenderunt, ac de hoc malo eos consuluerunt. Medici hi illis dixerunt, si tumor hic carnis abscinderetur, infantem morituram, aut oculo isto privandam. Medicinæ quædam dicto malo fuere applicitæ, herbæque impositæ, quæ nihil prorsus profuere, sed nocuere potius, malo majora incrementa sumente.

[187] Post hæc, cum dicti Joannes & Margarita intellexissent, [illata sæpius ad tumulum puellula cum votis parentum,] multa facta esse miracula ad sepulcrum venerabilis sancti Ludovici, Joannes pater istius puellulæ eam vovit Deo, & venerabili sancto Ludovico, dicens hæc verba: Optime Domine Deus, & venerabilis sancte Ludovice, vobis voveo filiam meam, eamque vobis dono, & promitto vobis, illi imposterum non alium fore medicum, quam vos. Tunc eam portavit dicta Margarita ipsius uxor jussu memorati Joannis ad tumulum memoratum usque ad sexdecim dies continuas, excepta die secunda. Ubi dicta Margarita rursum portavit dictam puellulam ad tumulum memoratum; ita vovit, & dixit: Domine sancte Ludovice, ora Dominum nostrum, ut liberet hanc filiam meam hoc malo; & promitto tibi, me numquam toto vitæ meæ tempore die Veneris indusio vestiendam, dum illius recordabor, & si forte illius obliviscar, ac recordabor postea, mox illud deposituram. Votum suum optime servavit mater usque ad inquisitionem de hoc miraculo. Rursum alia vice, priusquam puella esset liberata, dum dicta Margarita ipsius mater ad tumulum veniebat atque ibat, hanc puellulam vovebat venerabili sancto Ludovico, dicebatque, si Deus, ac venerabilis sanctus Ludovicus hoc malo illam liberarent, hanc puellulam, quamdiu esset in societate sua, fore ipsius peregrinam, seque oblaturam quotannis candelam puellæ longitudini parem; & si anno quodam contingeret, ut illam offerre non posset paris cum puella longitudinis; se duabus vicibus id impleturam.

[188] Secunda vice, videlicet secunda die, qua memorata puella fuit portata ad tumulum memoratum; [subito humi prolabitur relicta cicatrice,] dictus carnis tumor cœpit aliquantulum separari a carne alia. Quando Joannes puellæ pater id percepit, dixit Margaritæ uxori suæ hæc verba: Credo infantem nostram per venerabilem sanctum Ludovicum restituendam: ito quotidie, & portato memoratam infantem ad tumulum præfatum: atque ita fecit dictæ puellulæ mater, quæ ibidem erant usque ad vesperam. Tandem, ubi dicti Joannes & Margarita die decima sexta venissent ad tumulum memoratum; ac Joannes iste teneret dictam puellulam retro sub axillis, posuit os infantis locumque affectum super tumulum, atque exclamavit puellula acsi ocrea fuisset puncta. Dicti Joannes & Margarita locum lustrarunt, videruntque hunc carnis tumorem in terram lapsum. Tunc vultum puellulæ conspexerunt, eamque viderunt liberatam, relicto ibi vestigio mali rubro. Non ita tamen sanguinabat, ut sanguis deflueret, quemadmodum fit, quando frustum carnis a carne mortua abscinditur.

[189] [ac puellula integre sanatur.] Cum suaderetur memoratæ Margaritæ, ut medicos consuleret, atque unguenta adhiberet ad vibicem illam sanandam: respondit nequaquam id se facturam; sed exspectaturam, donec Deus & venerabilis sanctus Ludovicus, qui illam majori malo liberaverant, reliquiis his ipsam liberarent. Deinde dicta Margarita illam tulit ad sepulcrum memoratum toties, ut supra vibicem crustula oriretur, deindeque siccaretur: & tunc memorata puella dicto malo, dictaque vibice prorsus liberata est intra mensem unum, aut circiter: semperque deinde a malo prædicto libera fuit usque ad inquisitionem de miraculo prædicto. Porro memoratum carnis frustum suspensum est, mansitque supra sepulcrum venerabilis sancti Ludovici; & homines dicebant: Tuber est infantis ex Grolai, quam venerabilis sanctus Ludovicus restituit sanitati. Passim etiam dicitur in Grolai, atque in urbe sancti Dionysii, dictam puellam fuisse liberatam meritis venerabilis sancti Ludovici, ad invocationem ipsius. Inquisitores viderunt memoratam puellam, quæ coram ipsis exhibita est, locumque tetigerunt, ubi malum istud fuerat: verum nihil apparebat, nisi cicatrix exigua, quæ jam plane firmata erat, ac omnino sanata.

VII.

[190] Guilielmus, cognomine Potentiarius b, natus in Varengubet ultra Lesguez c in diœcesi Constantiensi, [Juvenis pede affectus, uli frustra, a chirurgis,] venit Parisios duodecimo præterpropter ætatis suæ anno, ac habitavit apud Robertum, cognomine Reboule, fullonem & civem Parisiensem, sanus per annum & medium, aut circiter. Tunc eum invasit malum in pede dextero sub pedis malleolo intus & foris, pedemque ejus inflavit, ut cœperit claudicare, claudicansque incesserit: in quo statu permansit per annum. Cum non restitueretur, consilium petiit, ac quæsivit ex medicis, qui ei dixerunt, pedem ipsius scindendum ab utraque parte, proprer malum ibidem congregatum & coagmentatum. Itaque magister Henricus du Perche chirurgus, habitans Parisiis, secuit pedem memorati Guilielmi in eodem loco sub malleolo intus & foris: curavitque deinde memoratum Guilielmum per sex septimanas. At nihil ei profuit, sed videbatur potius ei nocuisse, quidquid chirurgus fecerat. Itaque dum memoratus chirurgus eum ea de re monuit, suasit dicto Guilielmo, ut peregrinaretur ad sanctum Eligium: ibique Deum oraret per merita sancti Eligii, ut memorato ipsum malo liberare dignaretur: non enim credebat eum humana opera aut medicina sanari posse. Qua de causa memoratus Guilielmus in dolore fuit & angore propter morbum, & quia non existimabat, se perferre posse tanti itineris laborem etiam fulcris incedendo, uti incedebat, atque incesserat a tempore, quo pes ejus fuerat sectus.

[191] [& sancto Eligio opem speraverat,] Nihilominus iter suscepit, ivitque Noviodunum d non sine angore multo & dolore. Portatus tamen fuit quandoque ab alio, nam incedere non valebat. Ubi eo venerat, substitit ibi una nocte, ac postridie discessit; neque quidpiam in pede suo sensit solatii. Postquam reversus est Parisios, hospitatus est in domo Roberti Reboule, quocum habitaverat antequam fuit æger; neque se movere poterat absque fulcris subalaribus. Tunc memoratus Robertus ei suasit, ut confiteretur de peccatis suis, rursumque conscientia pura iret ad sanctum Eligium ante memoratum. Ubi dictus Guilielmus fuerat confessus, memoratus Robertus dicto Guilielmo socium dedit servum suum, nomine Contextum, ut eum juvaret in itinere. Itaque dictus Guilielmus, memoratusque Contextus iverunt ad sanctum Eligium; atque ubi fuerunt ibidem, dictus Guilielmus illic donum obtulit, quemadmodum alii faciunt ægroti, ac deinde Parisios redierunt: at dictus Guilielmus nihil quidquam consecutus est solatii.

[192] Tandem, ubi dictus Guilielmus sic longo tempore fuerat sine ullo solatio, [nullo demum nisi cruris amputandi relicto consilio,] alius chirurgus, nomine magister Bernardus, qui habitabat Parisiis, curavit dictum Guilielmum per mensem, aut circiter; ac conabatur eum sanare, quantum poterat. Postquam percepit se non posse sanitatem restituere memorato Guilielmo, eum dereliquit. Deinde malum increvit, ita ut ossa egrederentur e pede ipsius, eaque propriis manibus dictus Guilielmus extraheret. Quod apponebatur ab una parte pedis ipsius egrediebatur ab altera, sive festuca esset, sive aliud quidpiam: fœtor erat tantus, tantaque putredo, quæ ex pede ipsius effluebat, ut memorati Roberti familia eam ferre non posset, sed reprehenderent dictum Robertum, quod eum in domo sua retineret. Circa foramen majus in circuitu pedis dicti Guilielmi erant septem vel octo minora foramina, scaturientia semper, fœtoremque ac putredinem emittentia. Crus dicti Guilielmi ei ita concreverat, ut id humi ponere non valeret, neque pedem. Qua de causa dictus Robertus Reboule ei suasit, ut pedem sibi amputari curaret, fierique tigillum ligneum; ut melius sanari posset, interque homines versari ad victum sibi comparandum. Itaque memoratus Guilielmus adivit fabrum lignarium, eique narravit, quid facere vellet. Quod cum audivisset ille lignarius, rem improbavit; ac Guilielmus ejus consilio acquievit, præsertim propter timorem pedis amputandi. In hoc statu fuit memoratus Guilielmus usque dum ossa venerabilis sancti Ludovici in Galliam fuere translata.

[193] Postquam ossa prædicta portata fuere Parisios, atque in sacello regio sunt posita; [venit iteratis vicibus ad sepulcrum Sancti,] ac Guilielmus audivit Dominum nostrum operari miracula meritis venerabilis sancti Ludovici, fiduciam concepit, uti miracula operabatur ac prodigia in gratiam aliorum, ita etiam in sui gratiam operaturum. Adivit igitur sacellum regium, illudque intrare voluit, ut iret ad ossa venerabilis sancti Ludovici: verum intrare non potuit, fuitque illa nocte apud portam palatii. Deinde, ubi ossa venerabilis sancti Ludovici Dionysiopolim fuere translata, ibidemque sepulta, memoratus Guilielmus fulcris subalaribus venit ad tumulum venerabilis sancti Ludovici. Eadem die cum fulcrorum ope Parisios reverteretur, adeo se relevatum sensit, ut sine fulcris ac sine baculo [incedere posset e] quod non fecerat continuo decem annorum proxime præteritorum intervallo. Tunc memoratus Robertus Reboule dixit memorato Guilielmo: Ito, bene confitetor peccata tua, ac magna pietate redito ad sepulcrum memoratum, Deumque orato, ut te restituere dignetur per merita venerabilis sancti Ludovici. Confessus est dictus Guilielmus, deindeque fulcrorum ope rediit ad sepulcrum memoratum, fuitque ibidem per novem dies continuas apud tumulum memoratum, atque implorabat opem venerabilis sancti Ludovici ad liberationem suam.

[194] Die septima vel octava, postquam rediit ad tumulum, cepit pulverem, positum in saxo, quod erat supra sepulcrum venerabilis sancti Ludovici, ex eoque aliquid immittebat novem foraminibus in pede suo factis in modum fistularum f, [ubi, imposito vulneribus suis tumuli pulvere, sanitatem consequitur.] redundantibus fœtore & putredine, uti ante dictum est; dictaque foramina intra tres dies fluere cessarunt, ac carne impleta fuere sine ulla alia medicina. Ubi dictus Guilielmus ibidem fuerat diebus novem, sanitati restitutus fuit, rediitque Parisios ad hospitium domini sui, fulcris subnixus propter debilitatem suam, quæ ibidem reliquit, neque umquam deinceps portavit. Verum incedebat huc illuc per viam ope baculi, quem manu tenebat, ad quatuor menses aut circiter, dictaque foramina clausa erant, ac carne impleta, neque emittebant quidquam; at supererant cicatrices. Potuisset tunc memoratus Guilielmus sine baculo incedere, si voluisset; sed parumper illo pede claudicabat. Postea a morbo prædicto semper liber fuit. Passim quoque dicto malo liberatus fuisse dicitur per merita, atque invocata ope venerabilis sancti Ludovici: atque ita ex dicto morbo restitutum eum viderunt examinatores illa die, qua id factum commemoravit, ac coram illis exposuit.

ANNOTATA.

a In mappis Blavianis non multum ab oppido S. Dionysii notatur vicus Groslay: locum hunc una tantum leuca fuisse Dionysiopoli dissitum, ait num. 276 Nangius pag. 394 hoc referens miraculum, vocat filiam cujusdam carnificis, id est, lanii, de Gloleio. Hinc nomen Gallicum le Boucher per lanium exposui.

b Gallice le Potencier, ita dictus, quod incederet fulcris subalaribus nixus: nam illa a Gallis vocantur potences.

c Locum hunc neque in Normannia, ubi Constantia, quæ vulgo Coutance dicitur; neque in Suevico circulo ubi Constantia Alemannica, invenire potui, quamvis ponatur in diœcesi Constantiensi. Suspicor voces nimis luxatas, aut locum ignobiliorem esse, quam ut commemorari debuerit.

d Noviodunum, vulgo Noyon, urbs estVeromanduorum, cujus episcopus olim fuit S. Eligius. De hoc Sancto pluribus agemus ad Kalendas Decembris.

e Duas has voces, quæ videbantur excidisse, adjunxi ad sensum explendum.

f Nangius pag. 394 eodem modo, sed brevius, hoc narrat miraculum: ac fistula laborasse scribit. Quid autem sit fistula, dictum est in notis ad prologum lit. c.

CAPUT IV.
Apud Sancti tumulum cæco visus redditus: vir provectæ ætatis tremore capitis ac manuum liberatus: puellæ crurum ac pedum usus restitutus.

VIII.

Thomas de Voudai a liquide audiebat ac clare videbat a tempore, [Cæcus] quo natus est, ac spatio duodecim annorum deinceps. Custodiebat quandoque porcos populi vici b Voudai, serebat quandoque frumentum, aliaque peragebat negotia sua. Cum memoratus Thomas nocte quadam cubuisset in area Clementiæ olim uxoris Ansuti Carronii *, visum perdidit, adeo ut nihil cerneret, haberetque oculos in capite inversos, quos parumper tenebat apertos, ac quandoque plusculum aperiebat; neque apparebant pupillæ: adeoque cæcus fuit, nihilque prorsus videns per annum & ultra in villa Voudai. Erat eo tempore pauper & mendicus, ac victum quærebat in memorato vico. Eum quandoque ducebat adolescentulus, filius Oudardi Boscheron, quandoque Adamus Vicart, quandoque solus ibat baculo nixus, quandoque in lutum labebatur, seque totum maculabat, eumque ex luto levavit aliquando Joannes Candelerius *. Contigit semel, ut Guilielmus filius Hugonis Boscheron, qui ducebat memoratum Thomam, eum solum reliquerit in platea quadam vici Voudai. Tunc dictus Thomas solus ire aggressus est, pedes alte sustollendo, atque innitendo parieti cuidam versus foramen alicujus caveæ. Ubi Joannes Candelerius, & femina quædam, transiens per plateam, viderunt hunc Thomam, ad foramen memoratum appropinquantem, timuerunt ne in illud incideret, veneruntque ad ipsum, atque ei dixerunt: Quid id est, Thoma? Parum abest, quin incidas in istud foramen.

[196] Post hæc memoratus Thomas intellexit, atque audivit passim referri, [apud sepulcrum visum recipit,] venerabilem sanctum Ludovicum patrare Dionysiopoli miracula grandia, prodigiaque multa, atque ei dictum fuit, prudenter facturum, si eo tenderet. Dixit igitur eo se tendere velle, ac credere, si eo iret, se sanandum; quin se eo iturum dixit, etiamsi tunicam suam vendere oporteret, eoque indusio tectum venire. Tunc memoratus Thomas rogavit Elisabetham matrem Adami Vicart, ut Adamum filium concederet, ducem sibi futurum ad sanctum Ludovicum. Eo cum memorato Thoma ivit dictus Adam non voluntate matris suæ, eumque ad Fanum usque sancti Dionysii duxit. Octiduum impenderunt, priusquam Dionysiopolim venissent; per oppida enim in itinere occurrentia victum mendicabant. Tum venerunt ad tumulum domini sancti Ludovici Galliæ Regis. Ubi venerunt ad hunc tumulum, dictus Thomas mansit apud tumulum, manuque cepit annulum quemdam affixum, atque ad tumulum procubuit. Ubi tantisper illic jacuerat, surrexit, & tum cœpit ex oculis naribusque ipsius sanguis fluere, ita ut in vestem ejus decurreret. Dixit memoratus Thomas dicto Adamo: Chare socie, video. Mox quidam ibi præsens ei ostendit cultrum manubrio albo, quem in manu habebat, eumque interrogavit, quid haberet in manu sua. Respondit dictus Thomas, cultrum esse manubrio albo. Femina, quæ sacrum rosarium manu tenebat, rogavit dictum Thomam, quid esset, quod manu teneret. Respondit esse rosarium.

[197] [ut late hic probatur.] Postea iverunt manducatum in urbe. Post cibum sumptum venerunt Parisios, ibique manserunt illa nocte, & die sequenti venerunt in Voudai inter Nonam & Vesperas: verum non intrarunt vicum ante Vesperas. Post Vesperas ingressi sunt vicum Voudai. Portabat memoratus Thomas baculum super humeros, ac viri multi multæque mulieres obviam ei processere magna cum lætitia; dicentes sanctum Ludovicum magna operari prodigia. Deinde per vicum iverunt usque ad valetudinarium publicum hujus ipsius vici, ubi manserunt nocte illa. Eadem illa nocte, ubi dictus Thomas primum rediit in Voudai ex abbatia sancti Dionysii ante portam valetudinarii dicti vici circa horam Vesperarum: Jacobus, cognomine Belouis, armiger ostendit dicto Thomæ denarium, quem memoratus armiger tenebat manu sua, ut periculum faceret, an dictus Thomas illum cerneret, quod passim diceretur visum recepisse; rogavitque memoratum Thomam, qualis esset denarius. Hic dixit Parisiensem esse; & verum dixit. Porro postquam dictus Thomas reversus est, oculos habebat in capite tam rectos, tam claros, tam nitidos, tam bene dispositos, quam habuerat, antequam visum perdidisset. Deinde recuperato visu, memoratus Thomas passim ibat per domos, per plateas, ac per stratas silicibus vias dicti vici sine ullo ductore. Accedebat item ad puteos aquaticos villæ, aquam inde hauriebat, eamque portabat ad domos populi vici Voudai. Augusto sequente porcos dicti vici servavit, uti fecerat priusquam esset cæcus, serebat frumenta, aliaque peragebat negotia, quemadmodum qui clare videt: & dicebat sanctum Ludovicum sibi visum restituisse: fama item regionis habet, asseritque memorato Thomæ visum esse restitutum miraculo, ac per venerabilem sanctum Ludovicum, idque passim creditur. Demum memoratus Thomas cruce se signavit, dicens se peregrinari velle trans mare, propter gratiam a Deo, ac venerabili sancto Ludovico sibi præstitam, ad honorem Dei atque hujus ipsius Sancti.

IX.

[198] Vir quidam, nomine Gilbertus Senonensis *, ætatis sexaginta annorum & canus, [Senex tremulus] habitabat in parochia sancti Andreæ de Arcubus c Parisiis gravi vexatus morbo. Quippe caput habebat tremulum & pendulum, manusque adeo tremulas, ut scyphum ori applicare non posset, quin id, quod in scypho erat, effunderetur, etiamsi non nisi dimidia parte esset plenus, & vix aliquid manu posset retinere. Hinc sæpe vicini ejus aut hospites scyphum ori ejus admovebant, quia videbant quod se juvare non posset, neque scyphum ori suo admovere ad bibendum hujus tremoris causa. Ægrotavit hoc modo dictus Gilbertus per duos annos & ultra. Porro quia hoc morbo erat tremulus, operari non poterat: unde erat mendicus, ibatque ad templum divæ Virginis Parisiis, aliaque templa, ac stipem flagitabat, & cum aliis pauperibus sedebat. At priusquam ægrotabat, claves solebat portare venales.

[199] [apud sepulcrum malo suo liberatur,] Hic itaque Gilbertus, ubi audivit miracula fuisse facta Dionysiopoli ad tumulum venerabilis sancti Ludovici, valedixit Joannæ Carnotensi *, ejusque marito; dixitque se conaturum pervenire ad tumulum memoratum, apud quem sperabat se liberandum per venerabilem sanctum Ludovicum. Ista vero Joanna ei tum respondit his verbis: Nequidquam tu eo tendis: nam provectæ nimis es ætatis, neque sanari poteris. Reposuit Gilbertus, omnino se iturum, ibique mansurum tanto tempore, donec vel moreretur, vel sanaretur apud dictum tumulum venerabilis sancti Ludovici. Anno igitur MCCLXXIV inter festum Pentecostes ac sancti Joannis memoratus Gilbertus venit ad urbem sancti Dionysii, & fuit mansitque cum aliis ægris apud dictum tumulum per multos dies a tempore matutino usque ad Vesperas, ut dicto morbo liberaretur. Interea dum erat apud tumulum memoratum ita æger, ut supra dictum est, sperabat se dicto morbo ibi liberandum. Atque ita una aliqua ex dictis diebus, antequam ab urbe sancti Dionysii discederet, inter Pentecosten & festum sancti Joannis prædictum, dictus Gilbertus ex morbo memorato restitutus fuit, ita ut neque manus ipsius, neque caput ita tremerent, sicubi tremere solebant, sed multo minus: ac dicebat se sanatum esse beneficio Dei, ac venerabilis sancti Ludovici, monstrabatque manus suas, easque tenebat quietas sine motu; prout volebat.

[200] Deinde memoratus Gilbertus rediit Parisios tempore præfato sanus, [ut experimento deinde intelligitur.] dictoque morbo liberatus, sine tremore manuum aut capitis, & caput habebat erectum, ac pulchriori satis forma apparebat, quam solebat. Postquam restitutus fuit ex hoc morbo, scyphum plenum ad os adducebat sine tremore, bibebat, manducabat, alia peragebat, limabat claves, caput tenebat rectum, manus quietas ac firmas sine tremore, sicuti volebat, quemadmodum homo sanus. Itaque haud multo post accidit in conspectu Prioris sancti Dionysii, qui intelligere studebat, an integre esset sanatus, multorumque aliorum monachorum, coram vicinis dicti Gilberti, Parisiis in domo abbatis sancti Dionysii, quam habet Parisiis, ut dictus Prior memoratum Gilbertum ad se vocari jusserit, eumque interrogaverit, an integre esset sanatus. Respondit Gilbertus potum juberet dari, tum visurum, an scyphum posset ori adducere. Ubi vinum fuit paratum, impositumque scypho pede suffulto, dictus Gilbertus plenum vino scyphum per pedem sumpsit, unaque manu ori admovit sine tremore, ita ut ne guttam quidem vini effunderet, sed illud ebiberet. Præterea dictus Gilbertus, restitutus modo supra dicto, dicebat se non amplius egere eleemosynis piorum hominum, ac posse satis victum sibi lucrari, tenereque manus suas firmas sine tremore, instar alterius viri sani; fuitque ac mansit sanus per multos menses. Porro passim dicebatur in platea & parochia sancti Andreæ de Arcubus, in qua dictus Gilbertus habitabat, eum ex morbo fuisse restitutum per merita, atque implorata ope, venerabilis sancti Ludovici.

X.

[201] Anno Domini nostri MCCLXXVII inter Natalem Domini ac festum Virginis Purificatæ contigit, [Puellæ impotenti,] ut Adeta, decem circiter annorum puellula eo tempore, filia Aleidis de Bovieres, uxoris Gilberti Carpentarii *, in lecto suo cubaret, atque expergefacta reperiret debilitatam se in femoribus, genibus, crutibus, & pedibus, ita ut his membris se juvare non posset. Nervi genuum ipsius, dexteri etiam magis quam sinistri, tam erant contracti, ut neque crura sua extendere valeret, neque pedes humi ponere, neque se supra pedes firmare vel sustinere: caro ejus erat glauca, sicca, ac macida; quantoque diutius in morbo illo erat, tanto magis exsiccari perspiciebatur; neque e loco uno in alium incedere poterat, sed eam in brachiis de loco in locum ferri oportebat. Porro memorata Adeta numquam hoc morbo fuerat tentata ante tempus supra expressum, quo eam hoc malum invasit; verum ibat incedebatque uti puella sana, aliaque peragebat negotia sua, sicut ei conveniebat.

[202] [ad sepulcrum delatæ,] Deinde in festo beatæ Virginis Mariæ mense Martio tunc sequente, Hedelina dictæ Adetæ soror venit ad domum patris sui, cepitque memoratam Adetam brachiis suis, tunc sic ægrotantem, jacentemque ante portam domus patris sui: atque illam portavit circa horam Primæ ad tumulum venerabilis sancti Ludovici, eam comitante memorata Aleide ipsius matre; posueruntque dictam Adetam apud tumulum venerabilis sancti Ludovici. Porro interea dum memorata Hedelina ad urbem sancti Dionysii accedebat, invocabat sanctum Ludovicum, eumque orabat, ut sorori suæ valetudinem redderet, vovitque se allaturam ipsam ad sepulcrum quam posset citissime: magna enim spe ducebatur, recuperaturam illic sanitatem. Ipsa etiam Adeta & priusquam ad tumulum esset delata, & cum esset apud tumulum, frequenter dictitabat hæc verba: Optime Domine Deus, & domine sancte Ludovice, sanitatem mihi date, atque ex hoc carcere eripite.

[203] [crurum pedumque issus redditus.] Ubi memorata Adeta modico tempore fuerat apud tumulum, dictaque Hedelina inde abierat, atque Aleidis mater ipsius ascenderat ad locum, ubi clavus & corona ostenduntur; tunc memorata Adeta sensit se recreatam. Nihilominus magnum experta est dolorem in cruribus suis ac genibus, sensitque nervos illa hora esse tensos in dictis membris, acsi magnam passi fuissent violentiam, licet eam nemo attingeret. Tunc dicta Adeta manus apposuit tumulo memorato, & se erexit, ac super pedes suos tenuit, vocavitque matrem suam, quam sibi prope adesse putabat. Ubi matrem suam non conspexit, accessit ad altare sancti Dionysii, ibique in genua est provoluta. Deinde ivit ad gradus ibi vicinos, & quosdam ex eis ascendit, matremque suam vidit & vocavit. Cantabatur tunc Sacrum solemne in ecclesia sancti Dionysii, finitoque solemni Sacro, dicta Adeta inde cum matre sua domum rediit, per se, sine baculo, alioque subsidio. Verum quando memorata Aleidis ei baculum dare voluit, quem manu portaret, dicta Adeta illum non curavit. Quando redibat ab ecclesia sancti Dionysii, atque obvium habebat aliquem sibi notum, hæc dicebat verba: Liberata sum per venerabilem sanctum Ludovicum, ac bene incedo. Deinde semper a dicto morbo fuit libera; diciturque passim in ejus platea, eam ex dicto morbo restitutam esse propter merita venerabilis sancti Ludovici, ac propter pietatem, quam ostendebant mater ipsius, ac soror, dictaque Adeta, dum ad sepulcrum ferebatur.

ANNOTATA.

a Loci nomen est, ut ex sequentibus patet, at illum frustra quæsivi.

b In Ms. de la vile. At vox ville Gallis antiquis non semper urbem designabat, sed vicum etiam respondebatque voci Latinæ villa, qua varie utebantur.

c De parochiali ecclesia S. Andreæ de Arcubus agit Breulius in Antiquitatibus Parisiensibus a pag. 345.

* le Charron

* le Chandelier

* de Sens

* de Chartres

* de Charpentier

CAPUT V.
Puellulæ contractis crurum ac pedum nervis triennio laboranti gressus redditus: Prior quidam Ordinis Cisterciensis per pallium Sancti ex gravi morbo restitutus.

XI.

Quando Esdelina filia Rodulphi de Canelle, [Puellula, ex nervis contractis pedis usu destituta,] atque Emmelinæ ipsius uxoris, qui habitant & manent Parisiis, duorum fere annorum erat ætate, morbus eam invasit in crure dextero, quo caro dexteri cruris istius infantis tota videbatur sicca, & cutis seu pellis cruris omnino carne vacua, uti & pedis. Nullus erat sensus in crure, neque in pede; sed erant uti exanime quid: nam quantumcumque tandem pungeretur aut constringeretur, neque ideo clamabat dicta puellula, neque plorabat, neque conquerebatur, neque ullum dabat indicium, quod in membris suis cruciaretur, aut sentiret vel minimum. Erat pellis istius cruris ac pedis prædicti prorsus glauca; & os cruris hujus puellulæ videbatur loco motum atque inversum. Neque surgebat memorata puellula, neque pedibus suis insistere poterat omni tempore, quo hoc malo fuit affecta: verum de loco in locum se transferebat, seu attrahebat natibus suis & manibus, atque hoc crus post se trahebat. Quandoque etiam crus istud solum usque ad pectus admovebat, aut ponebat supra crus aliud, quod loco non erat motum. Ægrotavit dicta puellula hoc modo tres annos, vel eo amplius: verum priusquam memorata puellula hoc morbo fuit correpta, consueverat pedibus suis insistere, atque incedere seu sequi illum, vel illam, quæ eam manu ducebat.

[205] Postquam memorata Emmelina ad varias ecclesias eam portaverat, [defertur ad tumulum,] multosque inviserat Sanctos ad obtinendam illius sanitatem, sæpe etiam balnea adhibuerat ex aquis cum pluribus diversisque herbis præparata, neque ei quidquam profuerat: cum audivisset multa fieri miracula apud tumulum venerabilis sancti Ludovici, dicta Emmelina jussu dicti Rodulphi mariti sui, qui confidebat Deum per merita venerabilis sancti Ludovici sibi gratiam facturum circa morbum dictæ puellulæ; (sperabat & mater dictam filiam sanandam per hunc ipsum venerabilem sanctum Ludovicum) portavit Esdelinam memoratam ad tumulum dictum die Veneris proxima ante diem Mercurii, qua consecratio a fit nundinarum Dionysiopolitanarum *. Fuit ibidem diebus novem jejunans cum dicta puellula; jejunabat autem quotidie solo pane & aqua utens, atque intra hos dies novem peccata sua confessa est in templo sancti Dionysii. Memorata autem die Mercurii, illa hora, qua infans sanabatur, vovit Deo ac venerabili sancto Ludovico, se quotannis cum memorata filia sua venturam ad sepulcrum nudis pedibus, & in laneis. Vovit item ab eo tempore usque ad annum completum jejunaturam solo pane & aqua contentam, neque manducaturam usque ad noctem qualibet die Mercurii, quod præstitit.

[206] [ubi gressu donatur, atque integræ] Itaque fuit per dies multos, sedens cum filia sua inter alios ægrotos, orabatque dicta Emmelina Deum, ac venerabilem sanctum Ludovicum, ut filiam suam sanitati restitueret; & sic erat quotidie apud sepulcrum cum memorata filia sua. Ubi ergo advenerat dies Mercurii memorata, qua fit consecratio supra dicta nundinarum, cantato solemni Sacro, cum dicta Emmelina oraret apud hunc ipsum tumulum, & puellula ibi esset cum ipsa; memorata Emmelina percepit puellulam se movere, idque exacte perspexit. Tunc eam aspexit, ac vidit eam manus applicuisse annulo, operculo memorati tumuli affixo. Dixit puellula matri suæ hæc verba: Mater, pedem meum humi pono. Itaque dicta Emmelina gratias egit Deo, ac venerabili sancto Ludovico. Tunc puellula se magis erexit, atque ita dixit: Domina, doleo vehementer crure meo. Prædicta mater id advertit, atque audivit collisionem conflictionemque, acsi ossa dictæ filiæ invicem colliderentur. Itaque denudavit crus ante dictum, ac vidit colorem cæruleum, quo ante affectum erat, evanescere, carnisque colorem redire.

[207] [valetudini restituitur.] Tunc memorata puellula in pedes suos erecta circuivit tumulum, ivit tamen admodum languide. Deinde sedit tantisper: postea se levavit, ac denuo circuivit tumulum. Ita pluribus vicibus fecit illa die usque ad Vesperas. Post hæc memorata Emmelina eam portavit ad hospitium suum. Eodem modo fecit die Jovis sequenti, qua die dicta Emmelina eam retulit ad tumulum memoratum. Hoc modo die Veneris, & die Sabbati. Die Dominica sequenti Parisios rediit cum filia sua, quam filiam ita sanatam brachiis suis domum retulit. Ubi dicta Emmelina venit Parisios, Esdelina ejus filia ad passus plures incessit, movebatque digitos dexteri pedis sui pro arbitrio, quod non faciebat, dum erat infirma. Postquam puella fuit Parisiis, institit per se pedibus suis plane recta, ibat per se baculo nixa, vel tabula, vel pariete. Deinde ubi vires dictæ puellulæ crevere, cœpit incedere per se, sine baculo, sine auxilio, & sine sustentaculo, sana atque alacris; neque deinde quidquam morbi illius sensit, ibatque huc illuc, uti alia puellula sana; attamen modice admodum claudicabat. Porro passim dicitur ac pro certo in ejus vicinia, interque illos, qui dictam puellam noverunt, eam dicta infirmitate liberatam fuisse per merita venerabilis sancti Ludovici, propterque devotionem, quam mater exhibuit, quando filiam suam portavit ad tumulum memoratum gloriosi sancti Ludovici, illustris olim Franciæ Regis.

XII.

[208] Frater Laurentius b, olim Prior abbatiæ Caroliloci, [Prior Ordinis Cisterciensis gravi correptus] Ordinis Cisterciensis, in diœcesi Silvanectensi, abbas deinde hujus abbatiæ, cum privatim Sacrum faceret ad altare quoddam ejusdem loci die festa sancti Petri c initio Augusti, etiam tum prior, postquam sumpserat venerandum verumque Dei Corpus, gravem in fronte sensit dolorem; satisque apparuit ex ipsius vultu, eum vehementer ægrotare, ita ut ægre admodum perficere potuerit Missæ sacrificium. Absoluto Missæ sacrificio, ire voluit ad valetudinarium, at intravit diversorium novitiorum, qui locus erat templo proximus, ubi poterat quiescere. Assedit ibidem, compositusque ei est lectus ex pulvillis, ubi mansit, donec major conventus cibum sumpsisset. Cubantem ibidem memoratus dolor corripuit in cervice, eique descendit in spinam dorsi, in pulmones, in femur, genu, & crus sinistrum; tantusque erat hic dolor, ut timeret ne ex eo moreretur; neque se vertere posset in lecto, nisi ægerrime, sine ope cujusdam, neque per se incedere posset, nisi forte baculo nixus, aut alterius auxilio.

[209] Postquam conventus comederat, dictus prior ad valetudinarium ire voluit. [morbo, adhibita nequidquam medicorum arte,] Tunc monachus aliquis eum juvit. Ivit igitur ad valetudinarium in cubiculum, quod vocatur cubiculum archiepiscopi: ivit eo pedibus suis, ac lectum intravit. Decubuit ibi usque ad festum beatæ Virginis Mariæ in cælum Assumptæ: ibidemque decumbens vehementer conquerebatur, dicebatque memoratum dolorem sibi descendisse in spinam dorsi. Dolor autem ille in dorso tantum cepit incrementum, ut quiescere non posset: cumque forte sopiretur, somnus esset brevissimus; magnoque dormiret cum dolore, ac quasi subsultim, etiam pro modico tempore, quo dormiebat. Præterea tam phthisicus erat & siccus, ut vix spuere posset: dum tussiebat aut spuere volebat, tantum in dorso suo circa renes patiebatur dolorem, ut præ angustia se moriturum putaret. Nec se juvare poterat, neque per se de lecto surgere, neque ad necessaria ire, nisi juvaretur. Consuluit memoratus prior medicos; nimirum magistrum Arnoldum canonicum Silvanectensem, & magistrum Joannem de Bestisi chirurgum, qui emplastra habuere, quæ applicuere contra hunc morbum: neque quidquam profuere.

[210] Postea in pervigilio Assumptionis beatæ Virginis Mariæ, [pallio sancti Ludovici se involvit,] frater Guilielmus dictæ abbatiæ ædituus, attulit in cubiculum, ubi dictus prior decumbebat, pallium e panno villis camelinis contexto coloris fusci, quod servatur in sacrario dictæ abbatiæ cum aliis reliquiis, ut venerabile pignus, quia fuisse dicitur domini sancti Ludovici. Pallium memoratum pellitum erat velleribus e ventribus cuniculorum. Porro memoratus sacrorum custos illud ferebat, ut dicto priori ægro imponeret: cumque monachi, qui ei ministrabant, ad Vesperas ivissent propter excellentiam festi memorati pervigilii dictæ Assumptionis; solusque apud memoratum priorem mansisset frater Joannes de Junchieres, dictus prior magnam animo concepit fiduciam, si dictum pallium attingeret, seque illo amiciret, se a Domino nostro per merita domini sancti Ludovici liberandum. Rogavit igitur dictum fratrem, ut sibi pallium prædictum traderet, tradique illud jussit. Tunc memoratus prior illud osculatus est, atque ei se involvit. Ad vesperam lectus dicti prioris fuit compositus, dictumque pallium ei impositum in modum lodicis. Nocte ista, interea dum Matutinæ preces recitarentur, memoratus prior tenuit pallium istud super humeros suos: dictisque Matutinis, memorati monachi ac frater quidam conversus dictum priorem in lectum reposuerunt: & habuit tota nocte supra se pallium memoratum.

[211] Dormivit ista nocte multo melius quam ante fecerat, [ac pristinam valetudinem consequitur.] ac requievit longe suavius: cumque in lecto fuisset usque ad horam sextam diei sequentis, cœpit se vertere huc illuc in eodem lecto per se, sicuti volebat, sine aliorum auxilio, quod a quindecim diebus non fecerat. Nihilominus tempore matutino istius diei Assumptæ in cælum Dominæ nostræ, quæsitum fuit ex eo, ut se haberet: dixitque sudare se velle. Post Tertias ejusdem diei dictus prior e lecto surrexit per se sine ullius ope, ivitque per cubiculum pedibus suis, per se, sine baculo, alioque adjumento. Dicebat autem se existimare sanatum se esse per merita venerabilis sancti Ludovici prædicti, palliumque prædictum sanitatem sibi attulisse. Porro memoratus frater Laurentius certo credebat, se solatium esse consecutum per merita venerabilis sancti Ludovici, & per venerationem, qua pallium istud prosequebatur; gratiasque Deo retulit ac venerabili sancto Ludovico de solatio prædicto. Et quamvis debilis maneret, sensit se ante noctem omnino liberatum doloribus prædictis; ac bene ista nocte dormivit, quievitque. Ab illa autem die, ac deinceps, memoratus prior ivit ad ecclesiam, rediitque per se, sine scipione, alioque subsidio; fecitque quod faciendum habebat, sicuti ante morbum faciebat. Postea cum medici postridie Dominæ nostræ in cælum Assumptæ venerunt, ac medicamenta quædam, ad id parata, morbo applicare voluerunt, memoratus prior dixit nulla se velle, seque sanitati restitutum. Gavisi sunt medici ea illi non esse necessaria. Unde passim dicitur in abbatia memorata, dictum priorem sanitati restitutum fuisse propter devotionem, qua ferebatur in venerabilem sanctum Ludovicum, ejusque pallium. Sic etiam dicitur vulgo in dicta abbatia, ac pro vero habetur, dictum pallium fuisse venerabilis sancti Ludovici, Petrumque Hisdeus, venerabilis sancti Ludovici cubicularium, attulisse pallium memoratum ex tractu transmarino, quando venerabilis sanctus Ludovicus transmigraverat ab hoc mundo in agro Tunetano, dedisseque istud pallium Joanni Sarrazin, uti patet ex dato testimonio de vita & moribus venerabilis sancti Ludovici.

ANNOTATA.

a Nundinæ hæ Dionysiopolitanæ celebres admodum sunt, & habentur quotannis mense Junio, ut scribit Michaël Felibien in Historia abbatiæ S. Dionysii pag. 97. Idem pag. 353 refertcelebrem illarum fuisse consecrationem, quæ fieri solebat per episcopum Parisiensem, quamdiu nundinæ fuerunt habitæ extra urbem i campo, seu via Parisiensi. At cum anno 1444 propter periculum ab Anglis imminens nundinæ translatæ erant in urbem S. Dionysii, controversia de benedictione nundinarum orta est inter episcopum prædictum & abbatem S. Dionysii, ipsaque benedictio tandem omnino prætermissa. Hæ nundinæ, quarum sæpius fiet mentio, vulgo vocantur la foire du Lendit: illarum institutionem alii ad Dagobertum, alii ad Carolum Calvum referunt, teste Cangio in Glossario ad vocem indictum. Alii vocant indictas nundinas vel ferias. Malui ego Dionysiopolitanas nominare, quod ibidem habeantur.

b Inter abbates Carolilocenses apud Sammarthanos tom. 4 Galliæ Christianæ pag. 219 numeratur Laurentius de Marcellis, cujus obitus contigisse dicitur anno 1290. Dubium non videtur, quin idem sit, de quo hic agitur, quique inter testes recensetur num. 7, ut abbas. De abbatia Caroliloci, vulgo Chaalis, jam sæpius facta est mentio.

c Id est, S. Petri ad vincula, 1 Augusti.

* vulgo le Landi olim Lendit

CAPUT VI.
Nobilis eques gravi ac diuturna mœstitia apud Sancti tumulum liberatus: item fœdum pauperis apostema sanatum.

XIII.

Dominus Nicolaus de la Layng ex comitatu Hannoniæ a diœcesis Atrebatensis b, [Nobilis eques] eques erat cruce signatus anno uno, antequam venerabilis sanctus Ludovicus Rex Franciæ transivit mare postrema transfretatione, quando ivit Tunetum. Cum dictus dominus Nicolaus tunc adhuc esset juvenis, bonoque consilio valde indigeret, egit cum domino Galtero de Hounecues equite diœcesis Cameracensis c, ut secum mare transmitteret: nam cupiebat memoratus dominus Nicolaus se regere probitate, sapientia, ac prudentia consilii ipsius; dicebatur enim dictus dominus Galterus probus, & sapiens. Dictus autem dominus Galterus fidem dederat in manu domini Joannis Bouni de Fresne, cognati memorati domini Nicolai; certoque promisso stipendio trecentarum librarum a domino Nicolao prædicto, dictus dominus Galterus promiserat se transmissurum cum memorato domino Nicolao, ejusque domesticum futurum trans mare. Transfretationis termino appropinquante, cum audivisset memoratus dominus Nicolaus, dictum dominum Galterum sibi fidem non servare, & cum alio iturum: memoratus dominus Nicolaus ei dixit, sibi fuisse nuntiatum, quod pacta secum vellet infringere: at dictus dominus Galterus reposuit dicto domino Nicolao, nullum sibi cum eo hac de re perfectum pactum intercedere.

[213] Unde, ubi memoratus dominus Nicolaus intellexit tantam versutiam dicti domini Galteri equitis, [gravi affectus melancholia,] consideravitque ægre se procurare posse talem sibi comitem, quod tempus dictæ transfretationis breve esset, illaque valde propinqua; incidit in gravem morbum, nempe in tristitiam, mœstitiam, dolorem, veternum; adeo ut tristaretur, ac solus semper esse vellet, neque ullum curaret gaudium, illumque nullius rei non tæderet, neque quidquam omnino ei placeret, sed displicerent omnia. Adhæc manducare non poterat nec bibere, quod ei placeret; somnum nequibat capere, adeoque animo conciderat, omnique delectatione exciderat, ut, cum quid lætitiæ cerneret aut solatii, tanto esset tristior. Si omnem regni Gallici, vel aliam quamcumque possedisset ditionem, maluisset prorsus nihil ex ea possidere, quam manere in tanta tristitia, tantoque dolore, quo cor ejus affligebatur. Nihilominus dominus hic Nicolaus necessitate coactus in illa transfretatione mare transmisit. Postquam reversus est, ad quinque annos præterpropter fuit in languore antedicto; quantoque magis labente tempore durabat malum, tanto gravius affligebatur hoc languore. Videbant eum semper meditabundum, tristem, obliviosum, pallidum, macilentum.

[214] Porro dicebat Petro de la Layng clerico, qui cum ipso, [nequidquam adhibitis medicamentis,] ejusque patre fuit annis quadraginta, ut esset semper, maneretque secum: timebat enim ne forsan quandoque laberetur, rectaque memoria destitueretur. Licet autem dominus Joannes parochus ecclesiæ de la Layng fiduciam ei atque animos adderet, timens ne homines externi perciperent affectum melancholicum dicti Domini Nicolai, gravemque, in quo erat, veternum; eique subinde diceret, ut tenderent ad silvam, fluviumque; id tamen nihil proderat, quo minus dictus dominus Nicolaus semper esset tristis, semper incederet animo melancholico, semper solus esse cuperet, ac nullius lætitiæ, nulliusque, quod videbat, solatii curam habere conspiceretur. Præterea ipse conquerebatur dicto parocho de se, deque animo suo, quod omnem respueret lætitiam. Consuluit quoque hac de re medicos multos, eorumque medicamentis usus est ex ipsorum consilio; at nihil quidquam ei profuere. Adhæc peregrinatus est ad Dominam nostram Bononiensem, nullo contra hunc morbum emolumento.

[215] [statuit pedes adire,] Postquam ad eam redactus est conditionem, ut nesciret demum quid sibi foret agendum, perpendens probitatem, vitæque sanctitatem venerabilis sancti Ludovici, quam viderat, atque ex aliis fide dignis cognoverat, secum cogitavit se liberandum a Domino nostro per illius merita, eamque cogitationem revelavit memorato domino Joanni presbytero parochiæ de la Layng, atque illum consuluit. Vehementer miratus est dictus dominus Joannes, quod hujusmodi proferret verba; ex eoque quæsivit, quare id facere vellet. Respondit memoratus dominus Nicolaus, dominum sanctum Ludovicum virum fuisse mira probitate ac sanctitate, dum viveret; maximaque se spe teneri, gratiam sibi a Domino nostro præstandam illius meritis. Unde dictus dominus Joannes, quando tanto in id studio eum ferri perspexit, animum ipsi addidit, dixitque se omnino suadere, ut opem venerabilis sancti Ludovici imploraret. Memoratus igitur dominus Nicolaus vovit ac promisit, pedibus suis se iturum ad tumulum domini sancti Ludovici, ut Dominus noster omnipotens per merita hujus Sancti ipsum liberare dignaretur tanta miseria, tanta tristitia, tantoque dolore.

[216] [atque adit S. Ludovici tumulum,] Deinde dictus dominus Nicolaus, cum memorato domino Joanne presbytero, memorato Petro clerico, aliisque domesticis suis ante Pentecosten iter suscepit, venitque Dionysiopolim ad tumulum memoratum in pervigilio Pentecostes. Porro per totam viam venerunt pedites, excepta una dumtaxat die, qua equitavit propter solemnitatem diei, consilio memorati presbyteri: memoratus enim dominus Joannes ei suasit ut illa die equitaret, ac pro qualibet leuca, qua equitaret, duodecim denarios amore Dei daret pauperibus. Ille ipse autem memoratus dominus Joannes, mandante dicto domino Nicolao, distribuit amore Dei pauperibus pro singulis leucis, quibus memoratus eques vehebatur, duodecim denarios. Post hæc venit dictus dominus Nicolaus ad tumulum memorati venerabilis sancti Ludovici, oravitque ibidem flexis genibus diu admodum, ac ploravit: fuit illic magna cum pietate, atque orabat magna reverentia Dominum nostrum, ut per merita venerabilis sancti Ludovici, qui fidelis fuerat servus Dei, omniumque Sanctorum, se liberare dignaretur tanto languore, tanto cordis dolore, tantaque tristitia.

[217] [ubi tristitia sua liberatur.] Porro cum illic apud tumulum orarat hoc modo, quanto magis orabat ac plorabat, tanto magis cor ejus illustrari videbatur atque exhilarari, omnisque gravitas, qua in capite ac corde suo premebatur ex tristitia præcedente, ex dictis membris videbatur recessisse. Deinde ad hospitium suum venit, manducavit & bibit hilariter & cum gaudio, dormivit illa nocte bene ac placide. Postridie, festo Pentecostes, memoratus dominus Joannes Missæ sacrificium obtulit in ecclesia sancti Dionysii ad unum ex altaribus, & sumpsit dictus dominus Nicolaus venerandum verumque Jesu Christi Corpus. Ab illo tempore apparuit memoratus dominus Nicolaus in bono statu, quamvis macilentus esset ac debilis propter miseram vitam, quam duxerat: quippe dum in illo erat languore, nec potus nec cibus illi sapiebat, nec quiete somnum capere poterat. Ceterum ab illo tempore usque ad tempus, quo inquisitio fuit facta de hoc miraculo, non sensit dolorem istum, istamve tristitiam, sed rediit ad illum integræ valetudinis statum, in quo fuerat: neque umquam meliori fuit corporis valetudine, quam tunc erat. Adhæc in reditu ad ejus hospitium apparebat, satisque intelligebatur, eum perfecte hoc languore liberatum esse: hilaris enim erat & lætus. Post hæc fuit in statu optimo, recteque attendens ad negotia sua, aliaque, ad quæ eum attendere oportebat: providus fuit, ac sapiens, bonique consilli, talisque habitus est ac judicatus per totum comitatum Hannoniensem. Passim etiam dicitur in tractu dicti equitis, eum sanatum fuisse per merita, perque invocationem venerabilis sancti Ludovici, ac propter insignem pietatem, qua dictus dominus Nicolaus erat incensus, quando orabat cum lacrymis ac fletu, propterque orationes humiles, quas proferebat apud tumulum venerabilis sancti Ludovici.

XIV.

[218] Cum Moricus filius olim Joannis Poilebout ex Ranton prope Lodunum d in diœcesi Pictaviensi veniret Angeriaco e, [Quidam claudus,] ubi fuerat ad custodiendos porcos Petri Barthelemi clerici Angeriacensis, quia parumper ægrotaverat ibidem, rediit ad domum fratris sui Nicolai. Cum esset in domo dicti Nicolai hebdomada sancta ejusdem anni, quando vespera quadam intrabat lectum suum (quamvis jam tunc debilis esset, neque valetudine integra, neque commode posset lectum intrare, aut incedere, venerat tamen sine fulcris baculoque Angeriaco prædicto) ea nocte hujusmodi eum invasit infirmitas, ut postridie mane, ubi voluit de lecto surgere atque incedere, uti solebat, non potuerit pedibus suis insistere: nam femora ejus tam erant contracta, ut calces suos humi figere non valeret; sed oporteret eum incedere duobus nixum baculis, quos utraque manu tenebat, quibusque se supra pedum digitos sustentabat. Hoc in statu fuit in domo fratris sui duobus mensibus aut circiter. Porro quandoquidem frater ejus pauper erat, ac quinque filios habebat atque uxorem, grave illi erat alere dictum Moricum, qui laborare non poterat, neque ulla in re ei prodesse propter infirmitatem supra memoratam; statuit secum dictus Moricus, adire valetudinarium publicum Salmurense f, sex leucis, aut circiter, distans a vico Ranton, ubi se inventurum existimabat novercam quamdam suam, quæ ancilla ibi fuerat post mortem patris hujus Morici.

[219] Composuit illi memoratus Nicolaus duo fulcra subalaria, [fœdoque apostemate laborans,] quorum subsidio Salmurum pervenire posset. Hoc modo discessit dictus Moricus a domo memorati Nicolai fratris sui, venitque Salmurum: verum uno mense aut circiter antequam discessit ex domo fratris sui, ortum ei est apostema magnum & durum in parte posteriore femoris sinistri. Ubi Salmuri hospitio exceptus est in valetudinario ante dicto, quæsivit de sua noverca, dictumque ei est, mortuam esse uno mense, antequam eo venisset. Ibidem tamen manserat quidam illius filius, frater dicti Morici ex parte patris, nomine Stephanus. Venit autem memoratus Moricus ad dictum valetudinarium circa festum Dominæ nostræ in cælum Assumptæ ejusdem anni; mansitque ibidem usque ad festum Omnium Sanctorum semper laborans malo prædicto. Postquam longo tempore fuerat in domo memorata, dictum apostema ruptum est, atque apertum tempore vindemiæ, adeoque dilatatum, ut totum hujus Morici femur parte exteriori illo esset comprehensum: foramen istius apostematis tam erat largum, tamque amplum, ut aliquid pugni magnitudine ei imponi potuisset; eratque hoc apostema tam putridum, ac pus tanta copia ejiciebat, ut per crus dicti Morici in terram usque decurreret: adhæc vermes in hoc apostemate erant plane vivi; quos dictus Moricus frequenter apostemate extrahebat, cumque eos extraheret, dentes constringebat præ dolore, quem sentiebat: tantus etiam erat dicti apostematis fœtor, ut qui in memorato degebant valetudinario, nollent memoratum Moricum ad se appropinquare.

[220] [implorata frustra ope S. Eligii, dein & S. Sulpitii,] Tunc dictum fuit memorato Morico, ut se conferret ad altare sancti Eligii, quod est in templo sancti Petri Salmuri, ibique maneret novem diebus & novem noctibus, ut Deus, ac venerabilis sanctus Eligius hoc malo eum liberarent. Fecit id dictus Moricus, neque quidquam illi profuit. Porro nullam ipse contra dictum malum adhibebat medicinam, præterquam stupam cannabinam, foliaque sambucea. Post hæc suasum fuit memorato Morico, ut veniret ad ecclesiam sancti Sulpitii g in diœcesi Parisiensi; ibidem fortasse valetudini restituendum a Domino nostro, quemadmodum plures ibidem dicebantur restituti ex multis diversi generis morbis. Itaque dictus Moricus ex memorato valetudinario discessit tribus hebdomadis, aut circiter, post festum Omnium Sanctorum, venitque Turones, ubi fuit tota illa hieme, dein Blesas venit; atque hoc modo paulatim venit ad ecclesiam sancti Sulpitii; neque enim per diem procedere poterat nisi leuca circiter una, & quidem lassus admodum erat ac fatigatus tantum eundo. Postquam eo pervenerat, mansit in templo illo nocte una, die sequenti, ac die tertia.

[221] [apud sepulcrum S. Ludovici valetudini restituitur,] Cum hoc ei nihil prodesset, intellexit multos peregrinos venire Dionysiopolim ad tumulum domini sancti Ludovici, multosque ibidem sanari ægrotos. Statuit itaque in labore suo, venire ad tumulum memoratum, si non moreretur in via, atque offerre ibidem candelam longitudine sibi parem; sperabatque se illic hoc morbo liberandum, quia ex multis audiebat, plures ibidem ægrotos ex variis morbis valetudini restitutos. Porro venit ad tumulum memoratum ea hora, qua fiebat Sacrum solemne in ecclesia sancti Dionysii die Mercurii post Pentecosten recenter transactam. Fuit eadem die Mercurii apud sepulcrum post dictum solemne Sacrum ante Nonas. Vesperis cantatis dicta die Mercurii in ecclesia sancti Dionysii, Moricus hic surrexit, cepitque ferrum, cui imponuntur candelæ, atque institit pedibus suis. Ubi voluit transire, ac progredi versus altare sancti Dionysii, existimabat in terra se viribus destituendum; at animos ei addentibus, qui illic aderant, ut ad altare accederet, memoratus Moricus e vestigio in pedes erectus sine fulcris, alioque subsidio ivit ad altare sancti Dionysii, sed languide admodum: deinde etiam rediit manibus junctis & extensis magna pietate usque ad tumulum: verum illic præ ingenti debilitate humi lapsus est. Postmodum eadem die pluribus vicibus ivit per ecclesiam ante dictam rectus omnino, sine fulcris, alioque adjumento. Gratias agebat eidem huic venerabili sancto Ludovico, dicebatque se relinquere fulcra, quibus venerat, venerabili sancto Ludovico: ejus enim misericordia sanatum esse. Deinde ivit multis diebus per urbem, perque abbatiam sancti Dionysii plane rectus, pedibus suis, sine fulcris, alioque subsidio, quemadmodum alius homo sanus. Apparebat sane ex vultu ejus & corpore abunde, languentem fuisse & ægrum, habebatque femora mire extenuata & gracilia: cumque primum venit ad sepulcrum, apostema ante dictum plenum erat putredine atque apertum, fœtensque, ut supra dictum est, ita ut femur ac crus haberet inquinatum ex dolore, putredineque inde effluente. Nihilominus quandoque plus ejecerat putredinis, quam tunc ejiciebat: tamen ab eo tempore morbus, & putredo illa adeo cœperunt deficere, rursumque firmari, ut apostema memoratum non flueret deinde nisi per duos aut tres dies.

[222] Die Jovis proxima post diem Mercurii, qua dictus Moricus sanatus fuerat, [& sequenti die inquisitoribus se sanatum sistit.] venit dictus Moricus mane ad memoratum archiepiscopum, memoratosque episcopos inquisitores, dum erant in examine, iisque narravit, præsentibus omnibus scribis, prædicta omnia; & viderunt dicti inquisitores, eorumque scribæ memoratum Moricum incedentem per se, sine fulcris, alioque adjumento, femoraque ejus esse stupendum in modum tenuia ac macilenta. Quin imo vigesima septima Junii, die Veneris, qua die memoratus Moricus examinatus fuit de facto supra dicto, ostendit dictus Moricus coram inquisitoribus, eorumque scribis locum dicti apostematis, ubi nullum erat malum, putredo nulla, verum apparebant vestigia vulnerum, quæ ante in illo apostemate fuerant, lata admodum, valdeque rubentia, uti solent vulnera recenter sanata, ac firmata. Hebdomada autem præcedente dictum Pentecostes festum, memoratus Moricus fuit Parisiis æger, fulcris incedens, trahens post se femora sua macilenta atque extenuata instar mortui: hebdomada vero post Pentecosten dictus Moricus fuit sanus, atque incedens pedibus suis rectus, & sine fulcris, alioque adjumento, quemadmodum alius homo sanus: & dicebat, se sanatum esse in ecclesia sancti Dionysii ad tumulum sancti Ludovici, quam sanationem tam subitam, tamque festinam vehementer mirabantur, qui eum alia hebdomada viderant ægrotum, ut supra dictum est.

ANNOTATA.

a Comitatus Hannoniæ, quæ ampla est Belgii provincia, satis notus est.

b Atrebatum, caput comitatus Artesiæ, urbs est episcopalis sub archiepiscopo Cameracensi, olim Remensi subjecta.

c Cameracum urbs erat episcopalis sub archiepiscopo Remensi: sed anno 1559 ad dignitatem archiepiscopalem evecta est bulla Pauli IV summi Pontificis, qua de re videri potest DionysiusSammarthanus in Gallia Christiana editionis novissimæ tom. 3, col. 53 & seqq. Utraque diœcesis jam dicta partem Hannoniæ complectitur.

d Lodunum vel Losdunum, alias Juliodunum, vulgo Loudun, urbs est Galliæ in Pictaviensi provincia. Inde duabus leucis & dimidia fere abest vicus Ranton, ut me humanissime docuit R. P. Stephanus Souciet jam ante laudatus.

e Angeriacum (S. Jean d'Angely) oppidum Galliæ præclarum est, in Santonia provincia, ad Voltumnum fluvium, 2 leucis distans a confinio Pictaviensis provinciæ, ait Baudrandus in Geographia ad vocem Angeriacum.

f Salmurum, vulgo Saumur, oppidum est ad Ligerim in provincia Andegavensi.

g Parochia S. Sulpitii de Favieres, ubi votivæ peregrinationes fiunt, in extrema parte est diœcesis Parisiensis, inquit Bailletus ad 27 Januarii in S. Sulpitio.

CAPUT VII.
Surdus & mutus ab utero matris apud Sancti tumulum auditu donatus, qui, soluto item linguæ vinculo, loqui deinde discit: item puella morbo comitiali liberata.

XV.

Ludovicus reginæ Margaritæ, uxoris olim venerabilis sancti Ludovici, [Surdus & mutus a nativitate,] essedarius, octo tunc annorum puer, casu inventus fuit in castro quod dicitur Orgelestum a, quindecim annis ante inquisitionem de hoc miraculo. Gaucherius faber Orgelestensis eum accepit & aluit, educavitque in domo sua annis duodecim. Juvenculus autem paullo major dicto Ludovico eum duxerat Orgelestum, ibique reliquerat: ac primum dictus Ludovicus hospitatus fuerat in domo Haymonis. Porro a dicto tempore, quo memoratus Ludovicus venit Orgelestum, quoque ibi fuit inventus, ac quamdiu ille, qui nunc vocatur Ludovicus, ibi mansit, surdus erat ac mutus. Cornu coram eo canebatur ac buccina, cornu auri ejus admoto clamabatur; at nihil horum percipiebat, audiebatve. Eodem tempore pungebatur ac vapulabat graviter, ad tentandum, utrum loqueretur; at ne verbum quidem proferebat; sed indicia solum dabat hominis muti. Liberi memorati Gaucherii carbones ardentes immittebant ventri ejus nudo, ut periculum facerent an loqueretur, & an vere esset mutus: neque ad hæc omnia quidquam faciebat, præterquam quod signa muti ederet, ac carbones longe a se rejiceret. Unde communiter habebatur surdus & mutus, talisque existimabatur in toto castro memorato; atque a tempore, quo primum ibi fuit inventus, & omni tempore, quo ibi mansit, edebat indicia surdi & muti usque ad tempus, quo rediit Dionysiopoli in Francia, ubi dicebat se loquelam, auditumque accepisse; neque omni tempore præcedente ab aliquo umquam ullo modo percipi potuit, eum audivisse ullam vocem, ullumve sonum; aut locutum fuisse.

[224] Post illud tempus, quo dictus Ludovicus fuerat cum memorato Gaucherio, ita surdus & mutus, fuit apud comitem Autissiodorensem b, atque apud comitissam, quandoque etiam apud Joannem Soogy dicti comitatus prætorem, [qui cum ossibus Sancti Dionysiopolim venerat,] & in culina dicti comitis. Adhæc memoratus Ludovicus, priusquam haberet membra satis valida, dicti fabri ignem perflabat ad fabricam ferrariam accendendam; & recordatur adhuc se, dum factus erat fortior, cum fabro memorato laborasse malleo ab una parte, aliaque præstitisse obsequia in domo istius fabri, quæ signis indicabantur. Deinde memoratus Ludovicus ivit cum dicta comitissa Autissiodorensi Lugdunum c, eo etiam tempore surdus & mutus. Eodem tempore, quia dictæ comitissæ cubicularia memorato Ludovico calceamenta dare nolebat, dictus Ludovicus secutus est Philippum Galliæ regem, qui ossa Patris sui domini sancti Ludovici Tuneto portabat, vivens ex eleemosynis aulæ regis, aliarumque illustrium personarum, quæ cum eo erant. Hoc pacto venit ad fanum sancti Dionysii, ubi sepeliri vidit ossa venerabilis sancti Ludovici, uti nunc satis recordatur, ac postquam intellectum habuit: nam ante ignorabat quid ageretur, neque eo venit propter sanctum Ludovicum, neque ex devotione erga ipsum, neque quia vel minima spe ducebatur sanitatem ibi obtinendi, seu liberationem; nihil enim noverat de Deo, ejusve Sanctis. Verum quia dictus Ludovicus, quando erat apud memoratum Gaucherium, ejusque uxorem, & apud memoratam comitissam, eos sæpe viderat ad templum euntes, ibique orantes, pietati insistentes, genua flectentes, manus conjunctas ad cælum elevantes; memoratus Ludovicus item iverat ad ecclesiam: & quia videbat alios in ecclesia genua flectentes, manusque suas junctas ad cælum elevantes, & alia hujusmodi facientes, ipse ea etiam faciebat; non ex pietate aliqua, sed quia alios ea facere videbat; neque sciebat, neque cogitabat, alios homines plura scire, quam ipse nosset.

[225] Hinc, antequam ossa beati Regis essent sepulta, [atque exsequiis intererat,] quia cernebat alios homines genua flectentes, atque orantes apud sepulcrum, ipse etiam flectebat genua, manusque jungebat, nesciens quid ageret, nisi quod ageret id, quod agebant alii, neque id agebat ex devotione ulla. (Nihilominus quando erat apud fabrum memoratum, faciebatque aliquid male, aut contra voluntatem heri sui, quam ipsi signis indicabat; eaque de causa vapulabat quandoque ab hero suo, cavebat alia vice, ne similia faceret.) Porro dum venit cum rege Dionysiopolim, fuit ibidem tribus aut quatuor diebus; nec sciebat quis rex esset, quive magnates; nec unum noverat præ alio, exceptis quibusdam famulis, quos juverat in equo per capistrum ducendo in via; at ignorabat quinam, aut unde essent. Dum hoc modo erat in urbe sancti Dionysii, veniebat ad stipem in abbatia dari solitam, victumque sufficientem ex eleemosynis in urbe reperiebat. Postrema die, qua tunc temporis fuit Dionysiopoli, ante horam, qua cibus sumi solet, cum memoratus Ludovicus esset in ecclesia ante tumulum, videretque alios homines illic esse flexis genibus, manibusque junctis apud tumulum, idem faciebat, non ex aliqua devotione, qua ad id ferebatur, neque ex aliqua intentione, sed tantum quia alios videbat ita facientes.

[226] Tunc paullo post percepit tumultum hominum, & strepitum euntium seque moventium, [subito audire incipit,] & sonum campanarum, ignorans tamen quid omnia hæc essent: sed ita attonitus fuit & exterritus, ut nesciret, quid sibi esset agendum: vehementerque metuebat, ne homines, quos audiebat loquentes, ipsum aggrederentur. Non quiescens ergo, eadem die discessit ab urbe sancti Dionysii, ivitque Parisios versus: eundo intravit in campum quemdam, ibique dormivit. Ubi dormiverat, plus animi habuit atque audaciæ; sed non manducavit illa die usque ad vesperam. Ubi venit Parisios mendicando quæsivit sibi victum, abundeque ei datum est, quod manducavit; cubuitque ibidem super operarias mensas, quæ sunt in via publica, nam tempus erat æstivum. Deinde semper post illam horam, qua dixit se audivisse in urbe sancti Dionysii apud sepulcrum memoratum, audiebat percipiebatque voces animalium & hominum, sonumque aliarum campanarum, quæ agitabantur, aut invicem tangebant, non minus liquide quam hodiedum: at non intelligebat, neque judicare poterat, quid esset, quod numquam antea quidquam audivisset: neque loquebatur; non enim loqui noverat, aut voces formare suas: attamen ab eo tempore locutus omnino fuisset, siquis eum id docuisset.

[227] [linguæque vinculo simul soluto loqui discit,] Post hæc eadem via, qua venerat, reversus est; cognovitque viam & loca: & quemadmodum venerat Orgelesto Lugdunum, Lugduno Parisios; eodem plane modo rediit Parisiis Lugdunum, Lugduno Orgelestum, quamvis Parisios inter & Orgelestum via sit multo brevior, quam nunc satis novit. Ibat autem mendicans ut mutus, quia loqui non noverat, licet audiret: & cubabat noctu super operarias mensas urbium in viis publicis. Ubi venit Orgelestum intravit in domum memorati Gaucherii heri sui, eique indicavit signis, quam poterat, optimis se audire; neque hoc clare novit explicare aut commemorare coram inquisitoribus suis: domestici vero dicti Gaucherii id perceperunt ex eo, quod vocarent, ipseque se verteret ad eos, ut homo audiens, quod antea facere non solebat: prima enim vice ad eos venerat surdus & mutus. Quapropter miserati sunt ipsum, eumque docere agressi sunt, sicuti infantes docentur a prima ætate sua, aut eodem plane modo, quo docentur volucres: dicebantque memorato Ludovico: Dic: PANIS; & dicebat, PANIS: sic ei dicebant: Dic, VINUM; & dicebat, VINUM; atque que ita de aliis vocibus, quas eum docebant. Postea ubi dictus Ludovicus fuerat in domo memorati Gaucherii quibusdam diebus, prædicta comitissa, quæ erat in castro sancti Juliani d tribus inde leucis distante, accersi jussit memoratum Ludovicum, quando intellexit eum audire. Hic ipsam accessit: illaque, ut loqui disceret, eum in culina sua posuit, ubi cum pluribus esset, præcepitque ut loqui doceretur. Unde culinæ ministri eum docuerunt, res quasdam quotidie ei nominando: & quando nesciebat eas postridie nominare, vapulabat; quemadmodum vapulant pueri in scholis, quando lectionem suam ignorant.

[228] [de quibus coram inquisitoribus testimonium dedit.] Memoratus Ludovicus postquam audiebat ac loqui incipiebat, fuit apud magistrum Joannem de Maynet, olim prætorem domini Joannis comitis Autissiodorensis, dictusque magister Joannes docuit hunc Ludovicum orationem Dominicam, & salutationem angelicam: (unde orationem Dominicam & salutationem angelicam recte recitavit coram inquisitoribus, eorumque scribis) omniaque contenta in testimonio ipsius, uti & alius fecit laicus. Interea dum memoratus Ludovicus fuit apud dictam comitissam, dictumque magistrum Joannem, reversus est iteratis vicibus ad domum dicti Gaucherii, eoque tempore intellexit ex memorato Gaucherio, ipsiusque uxore, & domesticis, se ab iis inventum esse in castro prædicto, in ea ætate, de quibus testatus est in relatione sua. Quando ex dicto Ludovico quæsitum fuit atque petitum a memoratis inquisitoribus, quis ei imposuerit nomen Ludovici: dixit, se, ubi loqui noverat, narrasse prædicto Gaucherio, quo modo apud tumulum memoratum accepisset auditum, omniaque sibi facta: inde dictum Gaucherium sibi dixisse: Volo voceris Ludovicus in honorem sancti Ludovici Franciæ Regis, qui te sanavit. Cum interrogatus esset dictus Ludovicus, an crederet, auditum se accepisse & loquelam per merita venerabilis sancti Ludovici, ipseque respondisset, ita se credere: ipsum deinde rogarunt: Qua de causa id credis, cum nulla eo tempore in te esset religio, aut fides, aut pietas erga ipsum, sed casu fortuito ad sepulcrum venisses? Respondit se fidei suæ nullam scire causam, nisi solum, quod sibi opus fuerit illo beneficio; indeque credere venerabilem dominum sanctum Ludovicum pro se Deo supplicasse, itaque, uti credebat, auditum accepisse.

XVI.

[229] Quando Petronilla, filia quondam Natalis Chauverii * diœcesis Parisiensis, [Puella e morbo comitiali] nata in ipsa urbe Parisiensi, in platea nova, in parochia sancti Mederici, ætatem attigisset septem annorum, aut circiter, malum eam tentavit, quod vocatur comitialis morbus; hic autem morbus Gallice vulgo appellatur Malum sancti Lupi. Porro in quocumque loco hic morbus dictam Petronillam invaderet, labebatur, pedes agitabat & manus, aliaque membra sua: tremebat, spumabat ore, atque exclamabat mugientis instar. Dictus quoque morbus frequenter eam corripiebat die noctuque: quandoque quinies aut sexies per diem & noctem. Nullam capere poterat quietem: dictusque morbus eam reddebat omnino stultam, sensibusque prorsus privatam. Prædicto morbo conflictata est dicta Petronilla annis quatuor, annoque primo contra malum memoratum multæ adhibitæ sunt medicinæ: multos etiam accessit Sanctos; nihil tamen ei profuit. Itaque anno MCCXCIV e, cum dicerentur apud sepulcrum venerabilis sancti Ludovici miracula facta esse, ægrotique sanati, memorata Petronilla a matre sua missa est Dionysiopolim, venitque ad sepulcrum cum alia muliere, atque hospitata fuit in domo Sediliæ candelas divendentis. Verum priusquam hoc anno ad tumulum memoratum veniret, a tempore, quo cruces circumferuntur f in supplicatione, memoratus morbus eam premebat multo vehementius, quam fecerat antea, tum anno primo, tum sequentibus, sæpiusque eam corripiebat die noctuque.

[230] Substitit tunc Dionysiopoli spatio unius mensis præterpropter: & postquam Dionysiopolim venit, [apud sepulcrum sanata.] memoratum malum non nisi quatuor vicibus eam tentavit, prima hebdomada, qua Dionysiopoli fuit: ac primo quidem prima, postquam venerat, nocte in domo hospitæ suæ, tribus aliis vicibus in dicta ecclesia apud sepulcrum supra memoratum. Hinc Elisabetha mater dictæ Petronillæ magnam animo concepit fiduciam, memoratam Petronillam sanatum iri ad dictum tumulum domini sancti Ludovici. Tunc vovit hæc Elisabetha, si Deus & venerabilis sanctus Ludovicus liberarent memoratam filiam malo prædicto, se toto vitæ suæ tempore diebus Mercurii carnes non manducaturam, nec balneum ingressuram: quod exacte servaverat dicta Elisabetha usque ad diem inquisitionis de hoc miraculo. Adhæc memorata Petronilla, priusquam veniret ad tumulum memoratum, & quamdiu ibi erat apud tumulum dictum, grandi erat fiducia, se sanandam per merita beati Regis; vovitque voluntate matris suæ, se quotannis ejus die, quando ipsius celebraretur festum, jejunaturam; quod servavit usque ad diem inquisitionis de hoc miraculo. Transacta prima hebdomada, a tempore, quo venit ad tumulum memoratum, dictus morbus numquam deinceps eam invasit. Unde se sanatam existimabat: & postquam inde reversa est, dixit se integre ex malo memorato restitutam per Deum, perque venerabilem sanctum Ludovicum, eratque læta & hilaris, rediitque ad mentem integram. Vicini ipsius etiam magnopere ejus causa lætabantur: neque deinde dictus morbus eam tentavit, sed fuit deinceps semper sana: & multi crediderunt memoratam Petronillam dicto morbo liberatam fuisse per merita venerabilis sancti Ludovici.

ANNOTATA.

a Carnotensis supra num. 36 idem refert miraculum, ac vocat Castrum Orgelestum: hic vero auctor Gallice Orgelet. Oppidum est comitatus Burgundiæ, Gallis la Franche comte. Geographia Blaviana de illo sic habet pag. 233: Orgelet oppidum amœnum est, atque arce sua munitum, emporiumque lanificio nobile.

b Apud Carnotensem uno fere anno fuisse dicitur apud comitem Autissiodorensem. Vide ibi notata deo eo, ejusque uxore.

c Lugdunum, vulgo Lions, civitas est Galliæ satis nota, quam rex Philippus cum ossibus S. Ludovici transiit anno 1271, ut dictum in Commentario num. 1135.

d S. Julian oppidum notatur in tabulis Blavianis comitatus Burgundiæ, in quo est Orgelestum. At, si recte ibi notata sint hæc oppida, major utriusque est distantia.

e Numeri hi perturbati sunt: nam annus, qui notatur 1294, inquisitione anni 1282 & 1283 est posterior. Forte legendus est annus 1274.Nangius pag. 394, cetera his consentiens, in ætate puellæ dissonat: nam malo correptam scribit, cum esset novem annorum, & non nisi biennio laborasse.

f In festo S. Marci, vel diebus rogationum ante festum Ascensionis Domini.

* de Chauveri

CAPUT VIII.
Juvenis apud tumulum sancti Ludovici membrorum firmitatem, ac gressum consecutus: alius, qui membris fere omnibus erat captus, sanitati restitutus: puer qui credebatur mortuus, vitæ aut valetudini redditus.

XVII.

Anno Incarnationis Domini nostri MCCLXX, quispiam, [Juvenis, gravi membrorum] nomine Guilielmus de Caux, diœcesis Rotomagensis, natus annos decem, aut circiter, tam ægrotus erat, ut semper incederet ope fulcrorum sub axillis: neque aliter incedere poterat, dorsumque ei videbatur ruptum, femora erant macilenta admodum & tenuia. Quando sedebat, uni incumbebat lateri, neque pedibus suis poterat se sustentare: quando incedebat fulcrorum ope, videbantur femora ejus alieno corpori alligata, non conjuncta nexu naturali; ita leviter huc illuc jactabantur. Hospitatus fuit prædictus Guilielmus Parisiis in domo Heriberti Langlois in parochia sancti Gervasii a tribus annis præterpropter, præterquam dum æger ex febri decumberet in valetudinario, ita ut tunc urbem pertransire non valeret ad stipem corrogandam, qua vitam sustentaret. Elisabetha ancilla in domo memorati Heriberti tribus annis memoratis lectum sternebat, in quo cubabat dictus Guilielmus, illi ex solo Dei amore calceos detrahebat, in vestibus exuendis eum juvabat, lectumque ingrediendo vesperi: mane vero ei succurrebat in vestibus induendis, lectoque egrediendo: nam alias vix se juvare poterat, aut non nisi ægre admodum.

[232] Verum duobus annis præcedentibus præterpropter hospitium habebat in domo Nicolai Campani *, [paralysi laborans,] & videbatur dictus Guilielmus confractus ad spinam dorsi supra renes: habebat ibi quandoque etiam quasi grande apostema, & tumorem, qui putredinem ejiciebat, quandoque etiam hoc vulnus consolidatum erat, seu obductum, ita ut non flueret: nihilominus & tumor ibidem erat, & inflammatio cum ibi, tum in aliis corporis ejus partibus. Ita crescebant ossa dicti Guilielmi loco memorato, acsi simul fuissent collisa, neque inter se connexa: & videbatur, quando eo loco quis eum tangebat, aut digito impellebat, defectus ibidem esse in osse illo, aut in parte quavis ossis spinæ: neque enim ulla ibi sentiebatur durities, at mollities quædam percipiebatur quasi meræ carnis sine osse. Memoratus Guilielmus pluribus vicibus confitebatur domino Radulpho Barbot presbytero, qui beneficium ecclesiasticum habebat in templo sancti Gervasii Parisiis: cumque se juxta ipsum collocaret, primum unam manum humi ponebat, aliaque parte fulcro se sustentabat; dein alteram manum humi ponebat, tum se in latus unum in terram projiciebat; itaque jacebat, nec sedere posse videbatur. Quando pileolum capiti volebat imponere, non poterat, nisi una parte se sustineret: non enim valebat supra pedes consistere. Ad hæc satis apparebat ex vultu habituque, impotentem, languescentem, & infirmum esse, ac diu vivere non posse, ita ut videretur in dies singulos moriturus. Dicebat etiam memoratus Guilielmus articularem morbum sibi esse in coxendicibus. Porro tantus erat ipsius morbus, ut dictus Nicolaus Campanus, qui vixit deinde in Ordine fratrum Minorum, dixerit, se eo laborare nolle totius regni Galliæ pretio, si eo non foret liberandus. Quippe adeo ægrotabat, ut, si domus, in qua erat, arsisset, inde non fuisset egressus sine fulcris, quemadmodum dicebat quintus testis, adjiciens se nolle ecclesiam sancti Dionysii puro auro plenam, ea conditione, ut morbo laboraret, quo tunc laborabat memoratus Guilielmus.

[233] [apud tumulum sanatur.] Postquam dictus Guilielmus diu languebat, cum passim diceretur Parisiis, ad sepulcrum sancti Ludovici facta fuisse miracula, ægrosque ad dictum tumulum sanatos, ivit ad tumulum memoratum. Quandoquidem vero ipse solebat quotidie fulcris per plateas incedere, atque esse in domo dicti Heriberti, septemque dies circiter præterierant, quibus non venit ad domum Heriberti memorati; memoratus Nicolaus Campanus testis secundus, quando audivit dictum Guilielmum esse Dionysiopoli propter miracula, quæ ibidem fiebant per venerabilem sanctum Ludovicum, dixit, si ipse rediret liberatus & sanatus, vere se ipsius miraculis fidem habiturum. Porro prædictus Guilielmus fuit apud dictum sepulcrum octo fere diebus, ubi fuit sanatus; transactoque octiduo memoratus Guilielmus repetiit domum dicti Heriberti, incedens per plateas erecto super pedes corpore, sine fulcris, aliove quocumque subsidio, dicebatque se reverti a sepulcro venerabilis sancti Ludovici, ubi integræ restitutus esset valetudini. Illi autem, qui eum incedentem viderunt & sanatum ex hoc morbo, vehementer admirabantur. Post hæc octiduo circiter substitit Parisiis restitutus & sanus, incedens libere & expedite per se, pedibus suis, sine fulcris, sine baculo, alioque adjumento, quemadmodum alius homo sanus, hilaris & lætus. Quando memoratus Guilielmus discessit Parisiis, dixit se in patriam suam velle proficisci, ibatque recto super pedes corpore, sine fulcris, sine baculo, & sine alio subsidio.

XVIII.

[234] Joannes de la Haie ex silva Leonum b diœcesis Rotomagensis, [Adolescens; mira correptus] natus annos circiter octodecim, quindecim diebus ante festum domini sancti Joannis mense Junio anni Domini nostri MCCXCII c ex patria sua discessit integra valetudine, Parisios versus tendens ad lucrum faciendum. Ubi fuit inter Pontisaram & Dionysiopolim, die quadam Lunæ ante festum sancti Barnabæ d, videbatur sibi turbine circumdatus, ex quo humi lapsus est. Postquam ibidem jacuerat tantisper admodum debilitatus, ut ipsi videbatur, surrexit, valdeque debilis processit per se nixus baculo, quem in manibus habebat, ad intervallum jactus sagittæ ex arcu duplicis aut triplicis. Tunc, ut qui incedere non posset, in terram cecidit. Ubi tantisper humi jacuerat, neque se levare poterat; homines, qui Pontisara veniebant ad nundinas Dionysiopolitanas, ei opem tulerunt ad surgendum. Postquam incesserat modico tempore, illique ei animos addiderant, amplius incedere nequiit, sed lapsus est: qua de causa eum erexerunt, sustinuerunt per brachia, atque intervallo quodam viæ duxerunt: verum cum illi tædio afficerentur, deseruerunt ipsum humi jacentem. Alii qui veniebant, eum miserati, e terra levaverunt, atque etiam duxerunt, sustentantes sub brachiis, usque ad pomeria urbis sancti Dionysii; cumque eum ibidem reliquissent, pedibus insistere nequiit, sed cecidit. Alii, qui illuc veniebant, verbis in eum invehebantur, ebriumque esse dicebant; quamvis, uti inquisitoribus dixit, ab anno vinum non bibisset. Neque tamen ante umquam dicto morbo ullatenus fuerat tentatus, sed sanus fuerat & valens. Deinde, ubi quieverat tantisper, vocavit duos homines, qui eum in surgendo juverunt; atque ita paulatim venit per urbem, at sæpe quiescebat super sellaria, ante januas locata, atque hoc modo venit usque ad ecclesiam sancti Dionysii. Verum dum eo pervenerat, non habebat pecuniam ad lectum sibi conducendum; jacuitque nocte illa ante templum.

[235] Mane duo homines eum juverunt, portaruntque ad tumulum venerabilis sancti Ludovici: [artuum impotentia,] neque enim se juvare poterat brachiis, aut cruribus: habebatque manus adeo clausas, ut eas aperire non posset, ita ut, dum ad portam ecclesiæ candelam emerat, offerendam apud tumulum, manum aperire non posset ad accipiendam candelam, illamque pugno ejus infigeret mulier, quæ eam vendiderat. Peregrini, aliique viri pii, qui ad ecclesiam veniebant, eleemosynas ipsi dederunt, quibus panem emi curavit: & mulieres illic præsentes panem secuerunt, orique ejus imposuerunt, illum pascentes: neque enim manibus opem sibi ferre poterat. Postquam tota illa die ibi fuerat, qui curam habebat ecclesiæ eum efferri jussit: ac cubuit ibidem extra ecclesiam, ut nocte præcedente fecerat, sub dio; sic & tertia nocte fecit. Die Martis ante festum memoratum dictus Joannes a viris portatus fuit, positusque apud tumulum memoratum, atque etiam relatus ex templo; eoque deinde modo quotidie per tres hebdomadas, aut circiter. Porro dictus Joannes commemorato tempore se juvare nequibat brachiis, nec manibus, nec pedibus, nec femoribus; nec se nutrire valebat nec manus suas ori admovere: ad hæc tenebantur manus complicatæ, & clausæ, ut eas aperire non posset. Unde ægri, qui apud ipsum erant, aliique eum nutriebant, bolosque ori ejus imponebant. Membra ejus adeo erant soluta ac impotentia, nimirum ejus brachia, femora, pedes, crura tempore supra dicto, ut nullo modo iis se juvare posset, neque illa ad se trahere, neque extendere, neque ab uno latere in alterum se vertere. Quando ferebatur, dicta membra adeo huc illuc jactabantur, acsi nexu naturæ inter se non fuissent ligata, corporive conjuncta. Si currus per ipsum fuisset transiturus, non potuisset femora sua ad se attrahere. Quando ab hominibus, qui humeris eum ferebant, aliquo loco premebatur, clamabat ac dolorem significabat.

[236] Postquam memoratus Joannes in tanta fuerat infirmitate per tres hebdomadas, [ea apud sepulcrum liberatur.] & amplius, invisens quotidie tumulum memoratum, cœpit manus suas extendere, sensitque se liberatum ea infirmitate, qua manus aperire nequibat; majorque per totum corpus ei oriri videbatur alacritas. Verum dum periculum fecit, an in pedes se posset erigere, nullo modo se erigere potuit; in genua vero se erexit apud dictum tumulum: eoque solatio usus est usque ad diem Mercurii tunc sequentem. Die ista Mercurii magis se recreatum sensit, fuitque apud memoratum sepulcrum, ac apprehendit annulos illic pendentes, & paulatim se erexit, juvitque se annulis, deindeque se erexit in pedes. Cum autem se erigeret, videbantur ei ossa in membris suis supra dictis mutuo collidi, nullum tamen sentiebat dolorem. Ab hac hora incepit ire per templum per se, sine baculo, alioque adjumento. Ab eo item tempore incessit similiter per se usque ad tempus inquisitionis de hoc miraculo, potuitque ire pedibus suis per urbem sanatus ex languore femorum, brachiorum, manuumque suarum, quemadmodum alius homo sanus. Ceterum quando memoratus Joannes erat coram inquisitoribus, atque hac de re respondebat; jusserunt ipsum surgere, ac per se incedere, claudere & aperire manus & brachia, quæ æque faciebat ac alius homo sanus.

XIX.

[237] Anno Domini nostri MCCLXXIV in festo domini sancti Dionysii, [Puer mortuus, uti apparet,] quando Gaufridus, filius Agnetis uxoris Joannis de Clamart, natus Parisiis, habitans & subsistens in parochia sancti Mederici e, ætate tunc quatuor annorum, aut circiter, comederat in prandio istius diei cum memorata matre sua, reliquaque familia sanus & incolumis, post prandium domo exivit ad ludendum, uti facere solent infantes. Verum ab alia parte plateæ, in qua habitabat mater ipsius, aperta tum erat cella Petronillæ Pontisarensis *: in qua cella multa erant dolia musto plena, tantaque erat vis atque asperitas odoris musti, ut memorata Petronilla ex dolio uno, quod in cella habebat, vinum vetus accipere non posset, neque enim ipsa, neque ancilla ipsius audebat intrare cellam memoratam, neque tamdiu ibi subsistere, donec poculum veteris illius vini prompsisset: qua de causa necesse erat, ut eo tempore vinum emeret ex cella aliena. Eadem die post prandium memorata Petronilla, quæ erat ante cellam suam, clamavit: Adeste, eccum infantem mortuum in cella mea. Tum dicta Petronilla descendit in cellam memoratam, cepit infantem intra brachia sua, eumque sursum portare voluit: at parum aberat, quin laberetur e gradibus propter vehementiam odoris musti, quod in doliis respirabat ac fæces exhalabat. Ubi in cellam descenderat, vidit infantem multos evomuisse humores; multique accurrerunt homines propter clamorem ad dictam Petronillam; atque ex iis unus, videlicet Guilielmus Pelletarius, cepit infantem e manibus dictæ Petronillæ, tulitque dictum infantem in domum memoratæ Agnetis. Prædicta vero Agnes eum non noverat, neque accipere volebat. Deinde vestem ejus lustravit, viditque vestem esse filii sui: & quia aliunde videbat filium suum esse, certius eum lustravit, atque agnovit.

[238] [quod nullum vitæ signum in eo appareret,] Porro dictus infans extensus humi jacebat, uti mortuus; neque se, neque ullum e membris suis movebat, neque spirare cernebatur, neque ulla in eo erant vitæ signa: oculos habebat apertos, inversosque in capite instar mortui. Qui eum videbant & tangebant, dicebant se credere, vere mortuum esse; dicebantque, si viginti tales haberent filios, uno vivo commutaturos. Demum omnes, qui aderant, mortuum esse dicebant, matremque ejus monebant, ut eum sepeliri curaret. Mater dolens, pudoreque affecta de tali filii sui morte, morata adhuc est, neque eum tradere voluit sepeliendum, sed servare voluit usque ad diem sequentem. Margarita interpolatrix, quæ dolebat de hoc infante, quem enutriverat, eum cepit, dixitque non sepeliendum illo tempore; se enim, siquis manum admoveret, dentibus illum impetituram: itaque sepultus non est. Deinde viri quidam illic præsentes infantem e pedibus tenuere pendulum, ut explorarent, an nihil ore ejiceret: at nihil ejecit. Unde firmius adhuc crediderunt mortuum esse, monebantque ut sepeliretur. Ut vero certius exploraretur, mortuusne esset an vivus, copiosus extructus est ignis; infantemque veste exutum ad ignem calefecerunt, diuque fricuerunt ad ignem istum: at numquam idcirco ullum vitæ signum percipere potuerunt. De nocte, memorata Agnes, dictaque Margarita ipsius nutrix, infantem hunc lecto imposuerunt, ibique servarunt: verum frigidus erat & rigidus, uti ab initio: neque umquam perceperunt eum ullo modo spirantem.

[239] Postquam dicta Agnes, memorati infantis mater, [factis votis S. Ludovico, cereoque ad tumulum oblato,] recordata est se diu ante audivisse, venerabilem sanctum Ludovicum, quondam Galliæ Regem, prodigia patrare & miracula in gratiam eorum, qui eum in necessitate sua invocabant, de venerabili hoc sancto Ludovico habuit fiduciam, vovitque, & dixit hæc verba: Domine sancte Ludovice, Dei amice, audivi te prodigia facere ac miracula grandia: redde hunc mihi infantem vivum, ita ut vitam in eo percipiam, & cras mane pro eo offerendam tibi mittam candelam, ejus longitudini parem. Ita vovit ei infantem, cum ad hunc ipsum infantem rursus videndum; tum etiam ne sibi vitio verteretur, quod obiisset tali morte tam subita, ac pœnitentiam communem obire deberet de negligentia in hoc ipso infante custodiendo. Memorata Margarita dicti infantis nutrix, hunc specialiter vovit memorato sancto Ludovico, dixitque, si venerabilis sanctus Ludovicus eum dicto periculo liberaret, se nudis pedibus & in laneis dictum infantem ad ipsius tumulum delaturam. Mane mater istius infantis misit Gaufridum de Montligas præconem vinorum f ad tumulum ante dictum cum candela, quam promiserat. Mox iter ingressus est memoratus Gaufridus, cepitque sarmentum e vite, quod existimabat paris cum infante longitudinis, aut pede uno longius; atque ubi venit ad fanum sancti Dionysii candelam emit paris cum dicto sarmento longitudinis duobus denariis, quos memorata Agnes ei dederat ad candelam emendam; qua empta, adivit dictum tumulum, eamque incensam fixit, dictoque tumulo alligavit; atque oravit eum, qui illo tempore erat custos ecclesiæ, ut illam ibidem omnino consumi sineret, ac deinde Parisios rediit.

[240] Interea, dum memoratus Gaufridus erat in reditu, [paulatim seu vitæ seu valetudini restituitur.] inter Capellam g & Parisios, ut conjici poterat, mater memorati infantis, ejusque nutrix perceperunt aliquantulum vitæ esse in infante: nam tacite admodum suspiravit. Illæ gratias egerunt venerabili sancto Ludovico. Ubi illic tantisper fuerant, rursum suspiravit: ex quo certæ fuerunt, infantem vivere. Deinde memoratus nuntius ingressus est domum dictæ Agnetis: poterat autem esse circa horam Primæ. Dixit itaque memorata Agnes huic ipsi nuntio, bona eum peregrinatione functum esse: dictum enim infantem vivere, & suspirasse. Verum tota illa die usque ad vesperam, neque mater dicti infantis, neque nutrix umquam perceperunt, quod manum moveret, vel pedem: neque manducavit dictus infans usque ad diem posteram. Porro paulatim hic infans recreatus est, atque ita sanatus, ut intra quindecim dies pristinæ valetudini omnino fuerit restitutus: præterquam quod, antequam memoratum incurreret periculum, oculos haberet rectos & formosos, & deinde semper strabo fuerit, oculisque distortis. Ubi dictus infans sanitati fuit restitutus, dicta Petronilla eum interrogavit, quid facere voluisset in cella ista, quando ibi lapsus est. Respondit ille, cum luderet turbine h suo, illum in cellam incidisse, seque, quando descendebat in cellam, ut reciperet turbinem suum, ibi lapsum esse. Post hæc memoratus Gaufridus sanus fuit & incolumis usque ad tempus inquisitionis de hoc miraculo. Agnes la Bouchiere, quando primum vidit dictum infantem ita sanatum, secum dixit, futurum necessario virum probum: nam a morte suscitatum esse: idem dixit mater memorato Gaufrido coram inquisitoribus, scribisque præsentibus, qui dictum Gaufridum sanum perspexerunt & incolumem: pallidus tamen admodum est, strabo, & utroque oculo luscus i.

ANNOTATA.

a De ecclesia parochiali SS. Gervasii & Prothasii Parisiis agit Breulius in Antiquitatibus Parisiensibus a pag. 806.

b Silva Leonum, vulgo la forest de Lions, sita est in finibus pagi Velocassini in Normannia, ut videri potest in mappis geographicis, & latius exponit Valesius in Notitia Galliarum pag. 271 & seq.

c Numeri hic rursum sunt corrupti seu auctoris negligentia seu describentium vitio: nam pro anno 1292 haud dubie substituendus 1282; quippe ex iis, quæ dicuntur sub finem miraculi, res peracta videtur, dum inquisitio de miraculis jam erat inchoata, quæ cœpta anno 1282.

d Colitur S. Barnabas XI Junii, tredecim diebus ante S. Joannem Baptistam, cujus festivitas 24 Junii celebratur.

e Parochiam S. Mederici inter Parisienses recenset mox laudatus Breulius pag. 822.

f Præco vinorum, Gallice crieur de vins, est homo, qui vinum venale per plateas prædicat, manuque lagenam cum scypho circumferens, exillo gustandum offert emere volentibus. Abolita est hæc consuetudo Parisiis; at perseverat etiamnum in multis Provinciæ urbibus, ut me docuit laudatus antea Soucietus noster.

g Capella, la Chapelle, vicus inter utramque urbem est media fere via.

h Gallice Cabot vel sabot ambigue scriptum legitur. Sabot autem in Dictionario Philiberti Monet exponitur turbo puerilis, licet vel calceum ligneum, vel equi ungulam etiam significet. Deinde Menagius in Dictionario etymologico ad vocem sabot testatur, a Turonibus aliisque sabod vel cabod dici.

i Ex his aliisque hujusmodi mire elucet auctoris sinceritas, qui ne quidem prætermittere voluit illa, quibus beneficii magnitudo videbatur minui. Ceterum, an hic infans omnino fuerit mortuus, aliorum esto judicium. Videri possunt, quæ notata sunt ad primum miraculum lit. b.

* le Champenois

* de Pontaise in Ms.

CAPUT IX.
Cujusdam pedes, crura, femora apud tumulum sanata: Soror abbatiæ Lilii malo immedicabili, quo dudum laborabat circa oculum, liberata: cilicia, ac flagrum ferreum sancti Ludovici in dicta abbatia servatum.

XX.

Anno Domini nostri MCCLXXI mense Junio Rodulphus Caveterius *, [Quidam ex cruris vulneribus] annorum triginta & ultra, natus in Fourmont diœcesis Lexoviensis a, habitans Parisiis per annos sexdecim in parochia sancti Mederici, læsus fuit ante Natalem Domini hujus anni in pede dextero circa hallum. Postquam aliquanto temporis spatio sic fuerat affectus, dictum malum acu apertum fuit, multamque ejecit putredinem: cumque eleemosynæ quædam distribuerentur ante Natalem Domini extra Lutetiam ad Ulmum Galteri *, dictusque Rodulphus eo ivisset; propter densam valde turbam læsus fuit in memorato pede dextero, atque ita ægrotavit per decem menses, & ultra. Nihilominus adhuc per se incedebat, ac sine fulcris, & lucrabatur opificium suum exercendo. Deinde malum increvit, atque ascendit ad femur, genuque dexterum: ac membra ejus rubescere cœperunt, & intumescere. Ab eo tempore incedere nequiit sine fulcris, ingentique labore; neque artificium suum exercere potuit; at mendicare eum oportebat. Tunc foramen ortum est supra genu dicti Rodulphi; deinde & foramina orta sunt in ejus femore, & infra genu, in parte femoris posteriore, intus & foris, ita ut essent octo, quæ multum fœtoris, putredinisque ejeciebant. Porro unum foraminum illorum tam latum erat & profundum, ut ovum gallinaceum, vel nux magna illi posset imponi: alia vero ea erant latitudine & profunditate, ut digitus hominis minor usque ad juncturam primam in iis esse posset. Porro timebant aliqui ne ossa juncturæ putrefierent, perque foramina memorata egrederentur propter fœtorem, putredinemque, quæ femur istud per dicta foramina ejiciebat.

[242] Memoratus Rodulphus ter peregrinatus est Noviodunum ad sanctum Eligium pro sanatione sua; [claudus apud sepulcrum] semel per se, priusquam fulcris uteretur, violentia adhibita summa, summoque labore, ita ut non nisi duabus leucis præterpropter quotidie procederet. Adhæc multas requisivit medicinas, quibus contra morbum suum usus est. Nihilominus neque medicinæ, neque peregrinationes quidquam ei profuerunt ad malum memoratum depellendum. Quin imo adeo medicinæ, peregrinationesque memoratæ ei non profuerunt, ut cum unum dictorum foraminum clauderetur, aliud extemplo sic nasceretur, ut inde non liberaretur, neque ullum sentiret solatium; ita ut homines, qui ejus commiseratione tangebantur, ei dixerint, ut iret ad tumulum venerabilis sancti Ludovici, ubi miracula fiebant, ægrique sanabantur; ac prius confiteretur de peccatis suis. Dictus Rodulphus de peccatis suis confessus est presbytero sancti Mederici, deindeque memoratus Rodulphus iter aggressus est tempore Dionysiopolitanarum nundinarum, quæ nuper sunt transactæ, ab octo b annis, nimirum anno Domini nostri MCCLXXVI, ut fulcrorum ope perveniret ad tumulum supra dictum. Postquam memoratus Rodulphus venit Dionysiopolim, ivit ad tumulum memoratum, ac invocabat venerabilem sanctum Ludovicum, quam poterat ac sciebat optime, ut sanitatem sibi redderet. Ibat tamen hora prandii ad hospitium suum comesturus, deindeque redibat ad dictum tumulum, eratque ibidem usque ad vesperas.

[243] [sanitati restituitur.] Quando memoratus Rodulphus venit ad dictum tumulum, memotata foramina putredinem emittebant, & fœtorem. Verum ab eo tempore, quo venit ad sepulcrum memoratum, recreari cœpit ex morbo suo: cumque apud tumulum memoratum subsisteret diebus circiter novem, de die in diem ita melius habebat, ut memorata foramina desinerent fœtorem ejicere, obducique cœperint. Crusta erat obductum foramen maximum, quod tam profundum erat, quando venit ad sepulcrum, ut nux eo recipi posset foramine; aliaque tria tam lata erant & profunda, ut minor digitus memorati Rodulphi usque ad primam juncturam iis posset imponi: quæ membrorum foramina integre clausa fuerunt intra novem dies. At supra majus foramen manebat adhuc crusta prædicta; nihil tamen deinceps ejecit, neque putredine fluxit. Adhæc intra novem dies memoratus Rodulphus ivit per ecclesiam sancti Dionysii per se, sine fulcris, sine baculo, alioque subsidio; reliquitque fulcra sua apud sepulcrum dictum. Transactis novem diebus ante dictis, dictus Rodulphus rediit Parisios sine fulcris, sine baculo, & sine alio adjumento, integræ valetudini restitutus, obivitque artificium suum, aliaque sua negotia, quemadmodum alius homo sanus. Crustula etiam, qua majus foramen obductum erat, nihil ejecit putredinis, postquam Parisios rediit; sed aruit, ac decidit: reliquitque ibi sanati vulneris vestigium nitidum & pulchrum, uti etiam in aliis foraminibus. Inquisitores dicti miraculi, eorumque scribæ viderunt Rodulphum memoratum sanum, atque ex morbo memorato restitutum, incedentem per se, sine scipione, alioque subsidio, libere ac festine, instar alterius viri sani: adhæc viderunt pedem ejus dexterum, femurque, genu, & supra genu, ac decem circiter conspexerunt cicatrices vulnerum obductorum, ex decem ante dictis foraminibus, alias minores, majores alias plane solidatas.

XXI.

[244] Anno Incarnationis MCCLV soror Clementia Senonensis * conversa abbatiæ Lilii prope Melodunum, [Soror conversa Ordinis Cisterciensis,] Ordinis Cisterciensis, in diœcesi Senonensi, malum habebat inter oculum & nasum; quod vocabatur Gutta fistulæ c, & habebat ibi foramen, cui festuca poterat immitti, ex eoque foramine humores per malam decurrebant lacrymis similes; ac pellis malæ, per quam dicti humores decurrebant, multum splendescebat. Quando dicta Clementia digito suo premebat prope locum hujus mali, satis putredinis ex illo foramine procul exsiliebat: idque sæpe faciebat. Post aliquod temporis spatium sub oculo sinistro prope nasum vesicula exorta est, nigrorque erat in carne ab utraque parte istius vesiculæ. Hæc fuit per octo circiter dies paululum inslata, deinde dicta vesicula per se aperta est, [Col. cœpitque humores ejicere instar puris crassos. Hac de causa quædam potiones ac medicinæ ei indicatæ sunt, quas profuturas dicebant. Sumpsit potiones has, hasque medicinas, & nihil quidquam ei profuerunt; sed remansit foramen, ex quo humores clari lacrymarum similes egrediebantur magna quandoque copia, dum digito suo premebat prope locum mali, quod ter quaterve per diem fieri oportebat, quia humores illic erant congregati. Memorata Clementia ostendit dictum malum Petro de la Broce chirurgo domini sancti Ludovici, qui virgula exigua imposita huic foramini, reperit ibidem tres fistulas ex diversis partibus ad hoc foramen pertingetes: id ipsum dicta Clementia sensit, & percepit.

[245] Hic ipse memoratus chirurgus, quando advertit malum esse immedicabile arte naturali, [immedicabili laborans circa oculum malo,] seu chirurgica, seu medica; ei dixit, non sanandam nisi miraculo. Postea memorata Clementia nullas contra dictum malum adhibuit medicinas, nisi quod consilio memorati Petri sub mento suo posuerit remedia quædam *: intelligebat enim illis attrahi humores a loco affecto deorsum. Hinc memorata Clementia tantos passa est dolores, ut tribus diebus dormire non posset. Attamen hoc nihil profuit contra malum memoratum. Qua de causa nihil umquam deinde apposuit, neque fecit aliquid ad dicti mali curationem. Dicta Clementia habebat quandoque oculum illum inflatum & turbidum, atque ita ægrotavit per annos viginti & amplius. Percipiebatur quoque & dicebatur in dicta abbatia, memoratam Clementiam hoc morbo deviasse a sensu recto, deliraque loqui, idque totum propter hunc morbum. Quia vero sordidata erat dicto malo propter egrediens ex eo pus, Abra, quæ tunc erat loci abbatissa, & sorores noluerunt, ut tangeret vascula, cibosque iis impositos. Memorata autem Clementia orabat sæpissime dictam abbatissam & sorores, ut mitteretur ab ipsi Dionysiopolim ad tumulum venerabilis sancti Ludovici: sperare enim se affirmabat, fore ut illic sanaretur ex morbo prædicto. Quippe dicebat vocem se audivisse, dum in lecto vigilans decumberet, qua hæc sibi dicerentur verba: Si non vadas Dionysiopolim ad tumulum Regis Ludovici, non sanaberis. Porro contigit tempore Adventus Domini nostri anno MCCLXXVIII, ut dictum malum cresceret, adeoque augeretur, ut tumor ibidem enatus sit sub oculo dextero prope nasum, tantusque oculorum cum dexteri tum sinistri dolor invaserit dictam Clementiam propter memoratum tumorem, qui utrimque increverat, ut videre etiam non posset.

[246] Tunc dicta Clementia oravit eam, quæ abbatissæ memoratæ ministrabat, [divinitus monetur adire sepulcrum S. Ludovici,] ut sibi adferret modicum scrinium, in quo cilicia & flagella venerabilis sancti Ludovici secreto servari solebant. Quando memorata Clementia hæc habebat, eaque sibi applicabat diebus pluribus, nocte quadam Adventus Domini nostri, dum dicta Clementia lecto decumbebat vigilans, quasi certo audivit vocem sibi dicentem: Tibi dico nomine Domini Dei nostri, ac Regis Ludovici, ut tantum efficias, ut venias Dionysiopolim, si oculos tibi sanari velis; sin id nolis, eos amittes. Habebat autem eo tempore dicta Clementia scrinium memoratum prope caput suum. Ab eo tempore dicta Clementia oravit prædictam abbatiæ memoratæ abbatissam, eamque rogari curavit, ut ab ipsa mitteretur Dionysiopolim. Studebat autem dicta Clementia venire ad tumulum venerabilis sancti Ludovici ibidem collocatum, sperabatque se ibidem prorsus liberandam malo oculorum suorum. Verum dicta abbatissa eam illuc mittere, veniamque eo eundi concedere tantisper distulit, propter levitatem capitis memoratæ Clementiæ, verbaque imaginaria, quæ subinde proferebat. Attamen tantopere eam ursit, ut tandem dicta abbatissa consenserit eam mittere Dionysiopolim ad tumulum memoratum cum sorore Ermengarde.

[247] [ubi hoc malo liberatur:] Postquam eo venerunt, templumque sancti Dionysii sunt ingressæ tempore matutino, memorata Ermengardis dixit huic ipsi Clementiæ hæc verba: Poterisne ire ad tumulum venerabilis sancti Ludovici? Respondit dicta Clementia: Omnino. Venit hoc modo ad sepulcrum memorata Clementia. Ubi tantisper illic oraverat, rogavit monachum ibi præsentem, ut detegeret tumulum venerabilis sancti Ludovici. Et monachus illum plane apertum ei exhibuit. Postquam illum viderat, ibique fuerat aliquanto tempore magna cum devotione, antequam memorata Clementia ex templo abiret, vere se sensit omnino ex dicto morbo recreatam, atque omni ex parte liberatam. Etenim præfatum foramen nihil deinde putredinis, nihil humorum emisit; sed integre obductum fuit, sicuti apparebat tempore inquisitionis de hoc miraculo; præterquam quod modica foraminis cicatrix magis appareret tempore, quo fuit sanata, quam tempore examinati hujus miraculi. Inquisitores hujus miraculi, eorumque scribæ, viderunt Clementiam prænominatam plane sanatam illa die, qua hæc testata est, neque ullum ibidem habebat incommodum. Porro eadem die, qua venerant, quando redibant inde memorata Ermengardis, prædictaque Clementia; dicta Ermengardis huic ipsi Clementiæ dixit: Quare non orasti venerabilem sanctum Ludovicum, ut malo oculi tui te liberaret? Reposuit dicta Clementia: Non nosti omnia beneficia, quæ dominus Rex, venerabilis sanctus Ludovicus mihi præstitit, præstatque etiamnum. Tum memorata Clementia se convertit ad dictam Ermengardem, eique dixit: Intuere porro, utrum bene ex morbo meo restituta sim. Intuita est eam dicta Ermengardis, & dixit: Videris mihi pulchros habere oculos. Dixit vero memorata Clementia; Pulchriores etiam habebo. Reposuit dicta Ermengardis; Magnum id existimarem miraculum, si esses sanata.

[248] [uti probatum fuit: cilicia & flagrum S. Ludovici in dicta abbatia servata.] Postquam dicta Clementia reversa fuit ad abbatiam Lilii, nihil umquam deinde mali sensit occasione morbi supra dicti; at omnino restituta fuit ex illo malo & sanata solo miraculo, non modo naturali, ullave alia ratione. Atque ab ea die, qua dicta Ermengardis, dictaque Clementia redierunt ad abbatiam Lilii, memorata Clementia deinde semper conspecta est sanata, & libera a dicto morbo, vivebatque tempore inquisitionis de hoc miraculo, neque ullum ibidem habebat foramen, sed oculo erat formoso, neque ullus erat tumor, neque ulli defluebant humores, ut solebant. Dicebat quoque memorata Clementia dictæ Ermengardi: Quare non curas manifestari hoc miraculum, quod Deus, & venerabilis sanctus Ludovicus operatus est in me? Morbo enim meo liberata sum. Adhæc testes, de hoc miraculo interrogati, responderunt, dictam Clementiam restitutam esse ex morbo prænominato per merita venerabilis sancti Ludovici, quem sanctum credebant. Scire oportet in memorata abbatia Lilii esse cilicia, quæ sanctus Ludovicus gestabat, dum viveret; unum factum per modum subuculæ, defluens infra cingulum; alterum compositum in modum trium quatuorve cingulorum, quorum alia sunt palmæ latitudine, alia trium aut quatuor digitorum. His adjuncta est catenula ferrea, qua in corpus suum animadvertebat. Verum hic non refertur, quo modo memorata abbatia isthæc acceperit.

ANNOTATA.

a Lexovium, vulgo Lisieux, urbs est episcopalis in Normannia sub archiepiscopo Rotomagensi, in illius vicinia quæri potest vicus Fourmont, quem non inveni.

b Hæc referuntur ad tempus, quo inquisitio de hoc miraculo instituta est. Cum autem nundinæ habeantur Dionysiopoli mense Junio, ac inquisitio habita sit post illas absolutas, inquisitio illa habibita est anno 1282, adeoque ab anno 1276 numerari integre non possunt octo anni.

c Gallice, goute flestre. Indicatur defluxio orta ex fistula, seu ulcere calloso & sinuoso; nam per guttam frequenter humorum defluxio significatur, quæ ut varia est, ita varios significat morbos pro varietate vocum adjunctarum. Videsis Glossarium Cangii ad vocem gutta.

* le Cavetier

* a l'ourme Gautier

* de Sens

* candorilles vocat auctor.

CAPUT X.
Tuber in gutture pueri apud tumulum sponte ruptum: tremor alterius infantis sublatus: claudo gressus restitutus.

XXII.

Quando Joannes, filius Aleidie de Fresnes, diœcesis Teruannensis a, [Puer ingenti tubere laborat in gutture,] quæ habitabat Parisiis viginti annorum spatio in parochia sancti Joannis in Greva b, agebat tres circiter annos cum dimidio, sanus erat atque integra valetudine. Tempore quodam matutino, cum hic infans de lecto surgeret, ad dexteram oris partem hujus infantis infra aurem exortus est tumor, apparens forinsecus instar ovi gallinacei; cœpitque dictum malum tanto incremento augeri, adeoque se extendere sub mento usque ad aurem alteram, ut intra annum totus ille locus hoc tumore fuerit oppletus usque ad os pectoris ipsius, ita ut parum abesset, quin ipsius jugulum seu guttur tam crassum videretur, quam caput ipsius. Caro istius loci erat inflata & dura, neque rubra erat, sed candida, uti alia istius infantis caro. Adhæc quia memoratus infans nec collum vertere poterat nec caput, nisi simul humeros inverteret, neque liquide audiebat propter hoc malum, memorata Aleidis duxit prædictum infantem Parisios ad regem, qui ibidem erat, quoniam jam dudum dicto malo laborasset. Rex cum de more tetigit, at nihil id ipsi profuit: mansitque toto sequenti anno in eo, in quo ante fuerat, statu; ac deteriore etiam.

[250] Porro cum memorata Aleidis, & Arnulphus, dicti infantis pater, ejus eo tempore maritus, intellexissent prodigia & miracula facta esse ad sepulcrum venerabilis sancti Ludovici Dionysiopoli in vicinia sua, [quod sponte disrumpitur apud tumulum,] venerabilemque sanctum Ludovicum in vita sua homines hujusmodi morbis liberasse, atque adhuc liberaturum; dicta Aleidis ejusque maritus voverunt ac promiserunt, ducturos se ad tumulum venerabilis sancti Ludovici memoratum infantem filium suum. Itaque die quadam Dominica, octo annis ante æstatem anni, quo examen hujus miraculi fuit institutum, inter festum domini sancti Joannis & mensem Augustum, tempore, quo secari solet frumentum, nimirum anno Domini nostri MCCLXXIV, duxerunt memoratum infantem Dionysiopolim ad sepulcrum dicti sancti Ludovici; & infantem dictum permiserunt curæ Ermengardis Silvanectensis *, uxoris Radulphi, qui vinum exonerabat Parisiis, domumque suam ad alia sua negotia redierunt. Memorata Ermengardis ducebat quotidie dictum infantem ad sepulcrum memoratum, eumque ibidem servabat de die; noctu vero cubabat in hospitio quodam ejusdem urbis. Die Martis tunc proxima, dum memoratus infans erat ibi cum dicta Ermengarde apud sepulcrum dictum, tuber memoratum disruptum est ad partem sinistram, multumque ejecit putredinis. Die Mercurii tunc sequente, cum memorata Aleidis, dicti infantis mater, venisset Dionysiopolim visura filium suum, invenit memoratum infantem apud tumulum; & prænominata Ermengardis dixit, tuber Joannis esse disruptum, multumque putredinis ejecisse hac ipsa die Mercurii. Præcepit igitur dicta Aleidis memoratæ Ermengardi, ut servaret ibidem infantem, donec novem dies præteriissent a die Dominica prænominata. Ita fecit memorata Ermengardis, eoque pacto dictus Joannes fuit ibidem diebus novem, quibus malum memoratum sponte ruptum est miraculo, idque subito virtute divina, dum memoratus infans jacebat in gremio dictæ Ermengardis apud tumulum.

[251] [ac puer dein paulatim sanatur.] Transactis novem diebus, memorata Ermengardis rediit Parisios cum dicto infante ad domum patris matrisque infantis. Postea in dicto tubere ortus est quidam rubor, majorque tumor, pluraque ibidem nata sunt foramina, tria nempe vel quatuor, e quibus putredo scaturiebat deinde per annum & ultra, quo recreabatur infans, ac melius habebat. Hoc in statu fuit infans duobus annis tunc sequentibus, quibus pure illic collecto ac coadunato adeo fuit expurgatus sine alia medicina adhibita, ut memoratum tuber intra biennium prorsus discesserit, atque evanuerit, gutturque fuerit sanum, uti antea; ac infans ex hujusmodi malo prorsus fuerit restitutus. Nihilominus vestigia foraminum memoratorum ibi manserunt, quæ etiamnum apparent. At vero ab illo tempore memoratus infans nihil ex dicto malo passus est, aut sensit: neque dictum malum apertum fuit lamella, aut scalpello incisum, aut vi disruptum, sed sponte sua per miraculum apertum est, idque derepente virtute divina, cum infans jaceret in gremio dictæ Ermengardis apud hunc ipsum tumulum, ut supra dictum est. Inquisitores, & scribæ eorum aspexerunt diligenter dictum Joannem, ac viderunt integre sanatum esse, sanatusque esse videbatur a longo tempore: apparebant & quinque vulnerum cicatrices ab una aure usque ad alteram locis ante dictis, plane consolidatæ, relictæque quasi ex malo antiquo.

XXIII.

[252] Anno Domini nostri MCCLXXXII, mense Augusto, octo transierant anni, & amplius, cum Joannes, [Infans tremulus,] tunc infans anni unius & medii præterpropter, filius Mariæ de Fresnai episcopi c in agro Bellovacensi, habitantis Dionysiopoli, incidit in morbum, quo membra ipsius ab una parte, nimirum pes, manus, totum caput, & labia perpetuo sine intermissione tremebant. Memorata Maria mater dicti Joannis, quem habuerat ex Stephano primo marito suo, cunisque imposuerat infantem ætatis prædictæ vesperi diei Martis in æstate, sanum tunc & valetudine integra, sine ullo tremore, ulloque morbo in eo apparente, quia audiebat hac ipsa nocte infantem conquerentem, accendit candelam, ac cunas lustravit, ubi cubabat infans ante lectum dictæ Mariæ, viditque fascias, quibus involutus erat, sanguine infectas: unde multum fuit exterrita. Levavit igitur memoratum infantem e cunis, & tunc percepit membra dicti infantis; (verum non recordatur cujus lateris; nam multum interfluxit temporis; videtur tamen ei fuisse ad latus sinistrum) nempe pedem, manum, totum caput, labiaque, tremiscere sine intermissione. Involvit ipsum fasciis aliis, utpote nescia, quid de eo præterea factum oporteret, trementemque hoc modo cunis irerum imposuit. Porro nullus tunc domi erat præter ipsam solam cum infante; memoratus enim Stephanus ipsius maritus Pisciacum profectus erat ad nundinas.

[253] Postea dictus morbus tenuit semper memoratum Joannem, [ad varias nequidquam portatus ecclesias,] ita ut ipso etiam tempore, quo lactabatur, eo vexaretur. Caro quoque dicti infantis magis illa parte cærulea erat & glauca, quam parte altera. Duravit morbus memoratus ad annum præterpropter, quo vexabat infantem etiam dormientem: dicebantque vicini ipsius infantem omnino esse desperatum. Porro memoratus infans, priusquam malo memorato correptus est, sanus erat, & valetudine integra, sine tremore, aliove morbo, ac per se incedebat, quemadmodum incedunt infantes. Mater autem nullam adhibuit medicinam contra malum istud, sed id celavit ex pudore qualicumque. Attamen dicta Maria infantis hujus mater eum portavit ad ecclesiam sancti Sulpitii, ad ecclesiam sancti Leonardi d, alioque, quo peregrinationes in illo tractu instituebantur; verum id dicto infanti non profuit: & dicebat memorata Maria, se portasse infantem suum prænominatum ad diversas istius tractus ecclesias, ut ibidem sanaretur; sed illi nihil profuisse, vel ad valetudinem conduxisse.

[254] Post hæc, cum multa prodigia facta essent apud tumulum venerabilis sancti Ludovici, [apud S. Ludovici sepulcrum] multique ægroti convenirent ad tumulum memoratum; dictum est memoratæ hujusce infantis matri, ut memoratum infantem ad tumulum dictum portaret, Dominumque nostrum precaretur, ut eum liberaret per merita sancti Ludovici. Tandem etiam vicini matris dicti infantis ei dixerunt: Benignos habemus Sanctos in ecclesia nostra sancti Dionysii; ferto infantem tuum ad sepulcrum venerabilis sancti Ludovici, ut Dominus noster eum ibidem sanare dignetur per preces ipsius, Portavit igitur dicta Maria memoratum infantem eodem anno post Pascha ad memoratum sepulcrum, mansitque ibidem cum ipso diebus pluribus, ac promisit se eo portaturam infantem diebus novem, sperans valetudini ibidem restituendum. Ubi tribus diebus eum illic tenuerat, infans manifeste recreabatur ex illo tremore, morboque supra commemorato: satis enim diminutus erat solitus tremor: (a tempore tamen, quo portatus est, usque ad diem tertium, tremebat, uti consueverat.) Caro etiam istius partis affectæ, quæ cærulea erat tempore supra dicto, alterius facta est coloris, cujus erat alia pars dicti infantis sana.

[255] [tremore liberatur.] Hoc modo dicta Maria tenuit dictum infantem apud sepulcrum memoratum, donec novem dies complerentur. Nona die hæc ipsa Maria conspexit infantem jacentem apud tumulum memoratum, quando solemne Sacrum cantabatur in ecclesia sancti Dionysii, viditque infantem non conqueri, neque dolorem pati in ullis membris, ullave fui parte. Qua de causa gratias egit Deo, ac venerabili sancto Ludovico. Cantato Sacro, retulit filium suum domum magno cum gaudio integre sanatum, ac restitutum ex illo tremore, idque sub finem dierum novem. Quando memorata Maria redibat a dicto tumulo, dicebat vicinis suis, filium suum dicto tremore liberatum esse. Quapropter vicini iverunt visuri eum propter miraculum, diligenterque eum conspexerunt, ac satis perceperunt, infantem integre sanatum, nullaque corporis parte trementem, sed omnia membra sua tenentem firma, fixa, & quieta, sicuti alium infantem sanum. Atque ita, postquam conspectus fuerat æger & tremens, paullo post conspectus est integre restitutus ex supra dicto morbo. Vixit deinde memoratus infans sanus, valens, & formosus sine ullo tremore tribus annis, aut circiter, ac incedebat per se sine alio subsidio, quemadmodum alius infans sanus, usque ad mortem suam. Passim etiam dicebant vicini, dictum infantem hoc morbo supra dicto liberatum fuisse per merita venerabilis sancti Ludovici.

XXIV.

[256] Cum longo jam tempore Richardus de Briqueville, [Claudo ac languido] vestium sarcinator, diœcesis Bajocensis e, habitasset in urbe sancti Dionysii in domo Thomasiæ sororis suæ, eodem loco habitantis, fuissetque sanus & validus, atque incederet uti alius homo sanus, incidit in morbum gravem quatuordecim annis ante tempus examinati hujus miraculi. Qua de causa incedere non poterat, nisi fulcris sub axillis nixus; neque pedibus suis poterat insistere; cumque fulcrorum ope incedebat, vix pedes humi figebat, sed post se attrahebat, magnaque vi ac labore ingenti fulcris incedebat: vultum quoque ejus bene consideranti languidus omnino videbatur & ægrotus. Non mendicabat dictus Richardus, sed vestes consuebat, quo lucrabatur sibi quandoque victum: tamen soror ejus prædicta, uxor Rodulphi Gimbel, ei succurrebat; ferebatur & sufficientia habere bona hereditaria in patria sua. Morbus hic illum tenuit quatuor annis præterpropter, fulcrisque incedebat: qua de causa memoratus Richardus postea discessit ad dictum vicum Briqueville f, eo tendens ope fulcrorum. Post hoc tempus in æstate quadam, tempore nundinarum Dionysiopolitanarum, Guilielmus dicti Richardi frater, qui studiis vacabat in urbe sancti Dionysii, cum memoratus Richardus die quadam ad eumdem hunc Guilielmum venisset, ei dixit: Frater, ito Dionysiopolim, atque esto illic apud tumulum venerabilis sancti Ludovici; Deus enim multa ibidem operatur miracula propter venerabilem sanctum Ludovicum ad ejus tumulum.

[257] [gressus apud tumulum restitutus.] Memoratus itaque Richardus ad dictum sepulcrum se contulit, eumque frequentavit, jacens ibidem alios inter ægrotos apud tumulum memoratum. Invocabat venerabilem sanctum Ludovicum, eumque orabat, ut sibi sanitatem restitueret. Porro die quadam hic Richardus ibidem sanatus est, incedens sine fulcris, sine baculo, ac sine adjumento alio, recto super pedes corpore: rediitque ab ecclesia sancti Dionysii ad domum sororis suæ prænominatæ, omni ex parte dicto morbo liberatus. Et sane die præcedente in illa ipsa hebdomada memoratus Richardus æger incesserat ope fulcrorum, tantoque labore, quanto solebat, ac fuerat apud tumulum. Quin illa ipsa die, qua fuit sanatus, iverat, veneratque fulcris ad sepulcrum memoratum, sicuti solebat, atque erat ibidem cum aliis ægrotis. Tunc vero, quando sanatus fuit, ut supra dictum est, rediit ad domum dictæ sororis suæ sine fulcris, sine scipione, sine ullo alio subsidio, in pedes erectus. Vicini igitur sororis ipsius venerunt domum ipsius, dictum Richardum visuri, summamque illi demonstrabant lætitiam propter miraculum: soror vero ejus prædicta gaudio lacrymabatur. Ex vicinis multi cœnarunt illa nocte in domo memoratæ sororis propter lætitiam, qua afficiebantur. Post hæc dictus Richardus substitit longo tempore in urbe sancti Dionysii sanus & validus, iens rediensque recto super pedes corpore, sine fulcris, sine baculo, alioque hominis subsidio, quemadmodum vir alius sanus, deindeque Dionysiopoli discessit.

ANNOTATA.

a Teruanna Gallis Teroüanne, urbs fuit episcopalis sub archiepiscopo Remensi, ac caput Morinorum ad Legiam flumen. Verum cum sæpius belli occasio fuisset, capta a Carolo V imperatore, ejus imperio eversa funditus ac solo æquata est.

b De parochia S. Joannis in Greva vel Gravia, vulgo en Greve, agit Breulius a pag. 810.

c Fresnai l'evesque. Vicum Fresnai in mappis Blavianis invenio tribus fere leucis Bellovaco distantem.

d Celebris est S. Leonardi cultus Corbiniaci in Nivernensi provincia, ut pluribus dicetur cum Acta ejus venient illustranda.

e Bajocæ, vulgo Bajeux, urbs est in Normannia inferiori, episcopalis sub archiepiscopo Rotomagensi.

f Vicum opinor esse. Multi autem vici hujus fere nominis notantur in vicinia Bajocarum.

* de Senlis

CAPUT XI.
Quidam, irridere solitus orantes apud tumulum, neque ipsi Sancto parcens, subito malo percutitur, deindeque apud tumulum sanatur: ejusdem duo filii diuturna febri liberati: claudus restitutus: presbyter sola Sancti invocatione tumore vultus liberatus.

XXV.

Anno Domini nostri MCCLXXV circa festum sancti Dionysii Hugo de Norenthone, [Quidam S. Ludovico injurius subito cruris malo percutitur;] diœcesis Lincolniensis a coriarius, qui habitabat in urbe sancti Dionysii, atque ibidem habitaverat triginta annis, ridebat eos, qui currebant ad tumulum sancti Ludovici; dicebatque Henricum Angliæ regem virum fuisse meliorem venerabili sancto Ludovico, & ridebat illos, qui ex pietate osculabantur sepulcrum memoratum: cumque hic ipse Hugo aliquando esset in ecclesia sancti Dionysii, cepit, humique projecit duas candelas, tumulo antedicto impositas, in odium hujus ejusdem venerabilis sancti Ludovici, quia Dionysiopolitani, qui aderant, invehebantur verbis in dictum Hugonem, atque in regem Angliæ supra dictum. Hac de causa Ermemburgis uxor ejus illum reprehendebat: at nullo modo se emendabat. Postea, cum memoratus Hugo vice quadam exiret cum aliis hominibus ab ecclesia, venissetque usque ad forum, quod est circa aream templi sancti Dionysii, derepente & subito ita impeditus fuit genu & crure, ut progredi non posset. Qua de causa Joannes de Gonnesse sutor hunc ipsum Hugonem humeris suis domum reportavit. Tunc qui aderant, illi dicebant: Merito hoc tibi accidit propter irrisionem, qua impetiisti venerabilem sanctum Ludovicum. Videbatur autem os cruris dicti Hugonis loco suo motum atque inversum, ita ut nullo modo se movere posset. Jussit illud sibi extendi, ut perspiceret, an rediret ad locum suum: at nihil hoc eum juvit. Fuit dictus Hugo magno vexatus languore & dolore magno tota illa die nocteque sequente.

[259] [verum, cum ipsum injuriæ pœniteret, ad sepulcrum delatus,] Languescenti hoc modo in lecto suo Hugoni suasit memorata Ermemburgis ejus uxor, ut venerabili sancto Ludovico, quem offenderat irriseratque, votum faceret, ejus invocaret opem, seque ad ipsius sepulcrum portari juberet. Vovit memoratus Hugo venerabili sancto Ludovico, seque ad ipsius sepulcrum portari curavit per Joannem de Gonnesse. Porro quandoquidem dictus Hugo illa nocte tanto cruciatus fuerat dolore, ut crus suum memoratum movere non posset, neque uxor ipsius cum ipso tunc eodem lecto cubaret; dum ad preces matutinas signum dari audivit, ad se rediit, ipsumque vehementer pœnituit, se irrisisse venerabilem sanctum Ludovicum. Itaque apud se vovit, pieque oravit venerabilem sanctum Ludovicum, ut sibi valetudinem redderet, atque ignosceret, quod ipsam irrisisset: curaturum se, ut ad ipsius tumulum deportaretur, ibique candelam oblaturum pari cum crure suo longitudine. Atque ad sepulcrum memoratum se deportandum curavit per Joannem de Gonnesse.

[260] Postquam eo perductus est, stetit ibidem solo pede sano nixus, [pristinæ valetudini restituitur:] incubuitque sepulcro, ac candelam suam obtulit. Adhæc magna devotione oravit venerabilem sanctum Ludovicum modo dictum, ut sibi ignosceret, maloque se liberaret. Orans autem hoc modo, eadem hora magis se recreatum subito sensit in genu prædicto, crureque mirum in modum tumido. Provolutus est in genua apud dictum sepulcrum, in genu etiam affectum, fuitque hoc situ tamdiu, ut homo interea incedere potuisset ad geminum circiter sagittæ jactum. Quo facto, surrexit ac pedibus institit, dixitque quod se integre sentiret sanatum, tumulumque osculatus est, quod nullo umquam tempore fecerat. Sublato omni dolore, depulsoque a prædictis genu & crure, discessit ab ecclesia, domumque suam se recepit. Ab eo igitur tempore usque ad tempus examinati hujus miraculi memoratus Hugo sanus fuit & validus dictis membris; neque deinde dictum malum sensit, nisi quando celeriter currebat, tunc punctionis aliquid illic experiebatur: verum dum passu suo vulgari incedebat, nihil ipsum impediebat, neque ullum experiebatur incommodum in membris antedictis. Ceterum testes hujus miraculi credebant, dictum Hugonem ex morbo antedicto restitutum fuisse per merita venerabilis sancti Ludovici.

XXVI.

[261] Post hæc longo tempore ante hanc inquisitionem, cum die quadam mensis Augusti Guilielmus & Leonardus, [duo ejusdem filii ibidem febri diuturna liberati.] filii memorati Hugonis, dictæque Ermemburgis, comedissent intestina bovina, paullo post eadem die eademque hora febris vehemens memoratos invasit infantes, eosque longo tempore vexavit quotidie. Deinde memorata febris fuit tertiana, tum quartana: in eoque fuerunt statu a mense Augusto prænominato usque post Pascha ad festum circiter Domini nostri in cælum Ascendentis: atque eadem hora febris memorata corripiebat ambos infantes, eadem hora ambos relinquebat. Pater eorum variis Sanctis eos vovit, ad multas ducti fuere ecclesias, sed nihil id profuit. Vovit illos sancto Theobaldo in Ausois b, misitque virum pro eis ad locum istum; nihil id prorsus eos juvit: adhæc eos duxit ad ecclesiam sancti Theobaldi de Vinea prope Latiniacum c; sed & illud frustra. Deinde, dum memoratus Hugo recordatus est, se sanatum fuisse apud tumulum venerabilis sancti Ludovici, dixit se eos ducturum ad dictum tumulum, devovitque eos venerabili sancto Ludovico. Tempore itaque quodam matutino ante Primam dictus Hugo duxit memoratos filios suos ad dictum tumulum cum candelis, fueruntque apud tumulum memoratum post Primam usque ad Tertiam. Porro febris dicta ambos filios corripere solebat ante Tertiam: unde percipientes se dicta febri non vexari, horamque præteriisse, qua febris istæc eos corripere consueverat, dixerunt existimare se esse sanatos; ac tum domum suam abierunt tam sani, ac restituti ex febri memorata, ut numquam deinde illius habuerint accessum.

XXVII.

[262] Cum Richardus Laban ex Lerni diœcesis Suessionensis, [Saltuarius regius ex cruris affecti claudicatione] natus quinquaginta annos & ultra, esset olim saltuarius regius in silva Rotomagensi, circa festum Purificatæ Virginis, anno Domini nostri MCCLXXVIII, ac persequeretur quosdam, qui ligna e silva auferebant, dum fossam transilit, graviter se læsit in claviculo pedis dexteri; circaque hunc locum, ab eo tempore continuum ibidem dolorem passus est, quamvis magis doleret una vice quam altera, ita ut memoratus Richardus per tres, quatuorve annos claudicaret, baculumque eo tempore manibus gestaret, ut melius se sustentaret. Saltuarii alii fictionis insimulabant memoratum Richardum, at dictus Richardus se excusabat, affirmans consuetis juramentis, verum non esse, quod fingeret. Hujusce rei ut facerent periculum, ei baculum auferebant, & longe projiciebant: verum satis magno cum angore incedebat, uti apparebat ex specie externa. Hac de causa memoratus Richardus multorum Sanctorum invisit ædes sacras: at nequaquam hoc modo sanitatem adipisci potuit. Adhæc cum invisisset ecclesiam Dominæ nostræ Bononiæ maritimæ; nullum hinc consecutus est solatium, dum domum rediit.

[263] [apud sepulcrum fatiatus.] Quando uxor ejus illum vidit in eodem hoc statu; ei dixit obortis lacrymis, multa facta esse prodigia apud tumulum sancti Ludovici, eoque ipsi eundum esse; at confiteretur peccata sua, priusquam eo veniret. Quapropter memoratus Richardus bene de peccatis suis confessus est presbytero suæ parochiæ, multaque cum diligentia. Dein iter aggressus est, venitque Dionysiopolim anno Domini nostri MCCLXXXII die Sabbati, V Septembris. Mox adivit tumulum venerabilis sancti Ludovici, atque emit in dicta ecclesia arcum cereum femori similem, eumque imposuit prædicto tumulo, fundens ibidem preces, oransque venerabilem sanctum Ludovicum, ut valetudinem sibi dignaretur restituere. Adhæc dictus Richardus plorabat apud tumulum memoratum, atque erat flexis genibus. Postquam ibi fuerat aliquanto temporis spatio, quantum insumeret qui per leucam unam vellet incedere, cum surgere vellet, sensit se memorato loco recreatum. Ubi in pedes se erexit, pede isto affecto terram percussit, seque stricte admodum ligari jussit: ibatque recto prorsus corpore, sine baculo, alioque subsidio. Porro terram pede sic percutiens, nihil sibi nocuit, neque ullum inde malum sensit: unde cum se integre restitutum sentiret, ibidem præ gaudio flevit. Tum gratias egit venerabili sancto Ludovico, domumque suam repetiit sanus & validus. Deinde memoratus Richardus incessit bene, diu, corpore recto, sine baculo, alioque adjumento; atque eo modo venit ad inquisitores, eorumque scribas cum Gervasio, & Guilielmo de Villers hujus miraculi testibus die Mercurii, IX Septembris.

XXIX.

[264] Anno Domini nostri MCCLXXIV circa festum sancti Joannis Baptistæ, [Quidam parochus horrido faciei tumore deformis,] cum Garimundus presbyter parochus ecclesiæ de Baailli d in diœcesi Carnotensi, quinquaginta octo annorum & ultra, equitasset die quadam a domo sua Parisios usque quatuor leucarum itinere, parumque ac tenuitur se vestivisset, quia æstum esse illa die existimabat, inter equitandum frigore correptus est propter ventum ei incumbentem. Deinde tertia quartave die, cum equitaret a domo sua Pisciacum *, ubi duæ numerantur leucæ, paucis tectus vestimentis, eodem modo friguit. Die Lunæ tunc proxime sequente, quando dictus Garimundus de lecto suo surgebat matutino tempore, vultum habebat tam crassum tamque tumidum, ut ab utraque parte pari cum naso esset altitudine. Memoratus tumor, qualis modo dictus est, in vultu fuit diebus quatuor, neque auctus neque diminutus, ita ut aspectu esset horribilis. Neque ibidem rubebat, neque dolore afficiebatur, neque conquerebatur, se ullum sentire incommodum. Consueverat dictus presbyter offerre quotidie Missæ sacrificium, neque umquam ideo prætermisit Sacrum cantare diebus singulis. Die Veneris sequenti dictus presbyter Sacrum cantavit, eademque die, dum hic ipse presbyter celebrabat, quædam mulieres eo venerunt, peregrinatæ ad visendum sancti Sulpitii, aliorumque, quæ ibidem sunt, reliquias. Porro necessum fuit, ut memoratus presbyter dictis mulieribus has ipsas ostenderet reliquias, illæque ipsum in facie conspicerent: de quo vehementer erubuit. Postquam memoratæ mulieres inde discesserant absoluto Sacro, memoratus presbyter consedit in sede prope altare posita, & quamvis memoratum malum magna patientia pertulisset a tempore, quo ei supervenerat, de eoque gratias Deo egisset; dictitans secum, non potuisse accidere, ut hoc malum pateretur, nisi in bonum suum, quandoquidem Deo id ita visum esset:

[265] Nihilominus eo tempore, sedens prope altare post Missam, [invocato sancto Ludovico, illo liberatur,] recordatus est venerabilis sancti Ludovici, vitæque ipsius probæ, atque operum, quæ exercebat in vita: credebatque, uti dici audiverat, Dominum nostrum omnipotentem miracula operari propter venerabilem sanctum Ludovicum. Itaque intra se hæc protulit verba: Domine sancte Ludovice, si in statu es, sicut creditur, ut Deum orare possis, & si verum est, quod de te dicitur; quoniam vehementer te amavi in vita tua, & neque honestum est, neque decorum, ut servus Regis regum tanta affectus sit deformitate, quanta in facie mea est; eum precare, ut ea me liberet. His dictis verbis, mox sedens in somnum incidit: atque ubi dormierat tamdiu, ut semel recitari potuisset PATER NOSTER, uti videbatur memorato Garimundo, certe simul ac evigilavit, reperit se integre sanatum, ac liberatum dicto tumore utriusque faciei suæ partis, non aliter quam si numquam ullum habuisset malum, nullo relicto in vultu istius tumoris vestigio, neque alio quoquam nocumento. Toto autem tempore, quo tenebatur prædicto malo, nullam, ut curaretur, adhibuit medicinam: verum dicebat, quandoquidem Domino nostro placebat, ut in tali esset statu, id & sibi omnino placere. Neque incantamentis usus est propter dictum morbum, neque curavit, ut illa adhiberentur pro liberatione sua. Sed pro certo asseruit memoratus presbyter, se credere sola invocatione venerabilis sancti Ludovici, quam ex pietate erga ipsum adhibuit, sanatum se fuisse modo supra dicto, idque ab eo tempore.

[266] Sacro cantato, uti supra dictum est, postquam memoratus Garimundus aliquo tempore fuerat in dicta ecclesia, [ac gratias acturus ejus deinde invisit tumulum.] domum rediit, dixitque Joanni clerico suo, ancillæque suæ Elisabethæ, ibidem præsentibus, se sanatum esse. Unde dicti servi, eum intuentes, viderunt omni ex parte liberatum esse dicto tumore, ita ut non videretur ibi quidquam mali aut tumoris fuisse; quod magnopere tunc mirabantur. Rogantibus illis, quo sanatus esset modo, narravit, uti supra dictum est, se invocasse venerabilem sanctum Ludovicum, aliaque superius relata in testimonio dicti Garimundi. Tunc ipsi dixerunt dictus Joannes, dictaque Elisabetha, omnino oportere, ut inviseret tumulum venerabilis sancti Ludovici, qui eum hoc modo liberaverat. Neque multo post memoratus Garimundus iter aggressus est cum Joanne clerico suo, venitque Dionysiopolim atque invisit memoratum sepulcrum.

ANNOTATA.

a Lincolnia, vulgo Lincolne, urbs est Angliæ, episcopalis sub archiepiscopo Cantuariensi, caput provinciæ ac comitatus cognominis. Norenthonne quæri potest in illius vicinia.

b Agit auctor de S. Theobaldo eremita, cujus Acta majores nostri dederunt ad 30 Junii, seu tom. 5 illius mensis a pag. 588. Videbit ibidem lector quam variis locis peregrinationes fierent ad S. Theobaldum: attamen nullus occurrit locus, qui luxatæ huic voci lucis aliquid afferat.

c Latiniacum, vulgo Lagny, oppidum ost cum monasterio Benedictino in Bria provincia, ad Matronam flumen, in cujus vicinia constructa est ecclesia S. Theobaldi de Vinea, de quahic agitur, licet pro Lagny corrupte legatur Leigny. Miracula hujus Sancti, aliaque huc spectantia, videri possunt in ejus Actis assignatis.

d Nec Baailli, nec Lerni supra memoratum, in tabulis geographicis invenio: verum nomina urbium adjunctarum utcumque insinuant, ubi fuerint vici illi, quorum nomina corrupta esse existimo.

* Poissi

CAPUT XII.
Monialis phrenetica, nomine S. Ludovici invocato, ad mentem reducta: item puella insana menti reddita; hujus pater nimia divitiarum cupiditate liberatus: mulieri gressus redditus.

XXX.

Jachelina ex sancto Germano de Pratis a, quadraginta circiter annos nata, [Montalis ex febri in phrenesim lapsa,] soror domus Filiarum Dei b Parisiis, hac æstate ante festum SS. Trinitatis, tempore inquisitionis de hoc miraculo, anno MCCLXXXII, ægra fuit ac tremens febribus tertianis per plures hebdomadas. Erat memorata Jachelina ex dicto morbo recreata die Veneris proxima ante festum supra dictum SS. Trinitatis, eademque die Veneris phrenesis corripuit memoratam Jachelinam, ita ut & memoria privata esset & sensu. Ipsa hac die Veneris dicta Jachelina alias dictæ domus sorores, quæ illi aderant, contumeliis afficiebat, eas vocans lupas, ac meretrices, multaque alia eis exprobrans dedecora & probra: quæ memoratæ sorores non omnia voluerunt commemorare inquisitoribus, pudore impeditæ: sedes etiam & colos in memoratas sorores immittebat. Adhæc eadem die dicta Jachelina convitiabatur beatam Virginem Mariam, eique ac simul ejus Filio maledicebat, & de eadem hac Domina dicebat multa turpia, multaque probra, ac spuebat contra eam. Cum eadem die Veneris Joannes de Grolai, presbyter & administrator hujus ejusdem domus, [Col. ac Herveus, hujus ejusdem domus sacellanus, eo venissent dictam Jachelinam visuri; dixit huic presbytero: Noli manus tuas mihi imponere; nolo enim ut manus sacerdotalis me tangat. Insuper dicebat: Vadesis, adora Deum tuum, quem Judæi cruci confixerunt: illum ego adorare nolo, sed adorare volo diabolum, cui servio: hic Deus meus est, quemque mecum habeo; cui tradita sum corpore & anima, quique me exhilarat: multaque dicebat id genus alia: quin & in crucem spuebat.

[268] Quando aspergebatur aqua sacra, magis quam ante clamabat, [fortasse & a dæmone obsessa,] probraque dicebat, atque injuriis afficiebat eos, qui aqua eam sacra aspergebant. Dum aqua alia ei aspergebatur, nihil dicebat: at vero dum ei aqua sacra aspergebatur, inclamabat aspergenti: Mente me privas. Hac de causa aliæ sorores dicebant, dæmoniacam esse, graviterque a dæmone vexari. Quin & memorata Jachelina dixit se credere, a spiritu nequam se correptam fuisse atque obsessam tempore jam dicto, dum faciebat dicebatque memorata tam inordinata ac turpia. Namque etiam die Veneris prædicta deorsum se jactare voluit memorata Jachelina in cubiculum quoddam: cum e sororibus aliquæ, quæ id perceperunt, eam cepere ac tenuere, ne se deorsum in dictum cubiculum projiceret. Dicta quidem Jachelina eas apprehendebat ad evadendum, eoque se jacere volebat: verumtamen memoratæ sorores eam reduxerunt in valetudinarium. Eo reducta strangulare se voluit capitis sui tegmine c. Die Sabbati sequenti dicta Jachelina projicere se voluit in puteum, intra claustrum situm: at sorores, quæ erant vicinæ, videntes eam jam uno pede esse supra labrum putei, effecerunt ut laberetur prope puteum, atque in valetudinarium eam reduxerunt, ligaruntque funibus in lecto ligneo, ita ut se movere non posset. Ubi ligata fuit, prioribus pejora dicebat, atque in dictas sorores spuebat.

[269] Postea eadem die Sabbati circa Nonam Avelina Gonnessiensis * soror dictæ domus, [audito Ludovici nomine, eum invocat, ac integræ menti,] dixit memoratæ Jachelinæ hæc verba: Memento, soror Jachelina, venerabilis sancti Ludovici Patris nostri, qui teque, meque, aliasque peccatis extraxit d. Mox memorata Jachelina hæc protulit verba: Ludovicus est Ludovicus. Dictis his verbis, ad sensum rediit, uti placuit Domino nostro: ac tum dixit: Sancte Ludovice, qui me peccatis extraxisti, redde mihi memoriam, sensumque meum. Ab illa hora e vestigio adeo se recreatam sensit, ut deinde febrim non senserit, sed ad memoriam sensumque integrum redierit, sicuti ante fuerat: ac deinde bona semper fuerit memoria, usque ad diem, qua coram inquisitoribus pro testimonio dixit. Memoratæ sorores, ei tunc præsentes, plorabant, precesque, quas noverant, recitabant: pluresque e sororibus tunc voverunt, vovitque pariter cum illis dicta Jachelina, invisuras se sepulcrum venerabilis sancti Ludovici nudis pedibus, atque in laneis, sine loquela in itinere, si ipsam liberaret: & vota sua deinde persolverunt, ac compleverunt.

[270] Hac ipsa die sorores eam vinculis liberarunt, crucem ei attulerunt, [& valetudini restituitur.] ac commemorarunt ei probra, quæ de Crucifixo dixerat. Intimo animi dolore affecta videbatur, sibique vehementer irata, magnoque animi dolore plena crucem sumpsit, eam amplexa est, atque osculata insigni devotione. Ab illa hora usque ad tempus examinati hujus miraculi memorata Jachelina restituta fuit, ac sana semper, valida, sapiens, & prudens, quemadmodum semper fuerat omni tempore præcedente: neque deinde ulla protulit verba turpia, neque aliquid fecit inhonesti. Memorata die Sabbati vestibus suis se induit dicta Jachelina, venit ad templum, ac Vesperis interfuit: atque omnia alia fecit, sicuti alia mulier sana & valida, omnibus prædictis infirmitatibus omni ex parte liberata, qualem inquisitores, simulque eorum scribæ, eam conspexerunt, quando testimonium suum protulit. Porro dicta Jachelina in domo memorata fuerat mulier bona, sapiens, honesta, ac religiosa usque ad memoratam diem Veneris, ac pro tali habebatur ante hunc morbum, atque etiamnum pro tali habetur. Verum dicta Jachelina nimium afflixerat maceraveratque corpus suum vigiliis, jejuniis, gestandoque cilicio.

XXXI.

[271] Decem anni transierant tempore, quo inquisitio de hoc miraculo fuit instituta anno Domini nostri MCCLXXXII, [Puellæ stulta, ac phrenetica,] quando die quadam Dominica inter Pascha & Pentecosten Pontia filia Guichardi de Froit Mantel e prope Remos decem annorum, aut circiter, rediens ab agris cum aliis urbis puellis, vidit modicum panniculum sanguine undique infectum, recentique cruore mollem, eumque cepit: dicentibus sociabus ejus puellis, quæ cum ipsa erant, ut illum relinqueret, atque abjiceret, dixit, id se non facturam, sed domum laturam: nam sanguinem dicebat esse Domini nostri Jesu Christi. Ubi mater illum vidit in manu ipsius, eam reprehendit, atque abjicere jussit: at respondit memorata Pontia, se non abjecturam; sanguinem esse Domini nostri Jesu Christi. Adhæc dicebat, se portaturam illum ad ecclesiam. Verum mater eam tunc adhuc retinuit, ita ut illum non portaverit illa die. Postea die quadam ejusdem hebdomadæ memorata Pontia tulit dictum panniculum ad ecclesiam, posuitque in cœmeterio. Ab illa die dicta Pontia adeo fuit insana & amens, ut nihil sani loqueretur; sed verba proferret vana, inutilia, nulliusque sensus; vestes suas disrumperet; matrem suam verberaret; diceretque se non patris sui ac matris, verum regis esse filiam. Quando mater ejus domo exiverat, illaque domum redibat, claudebat portas: dein vasa comminuebat, scamna evertebat, arcasque, quas movere poterat, humi projiciebat, patrabatque in domo quæcumque poterat mala. Adibat ecclesiam, ac dictitabat mulierem se esse nobilem, sibique licitum esse inter sacerdotes sedere, & cantare: quandoque & candelas in ecclesia oblatas arripiebat, extinctasque humi abjiciebat. Quando evadere poterat, per agros ibat, ipsasque etiam urbes vicinas: neque sciebat, quo iret. At vero cum intensus erat calor, vehementius etiam hoc malo vexabatur, ut quandoque pater ipsius eam ligaret. Porro memorata Pontia usque ad tempus prædictum sana fuerat circumspectaque, ac sicuti puella ætatis suæ recte disposita. Fuit autem in hujusmodi statu, atque ita vesana dicta Pontia plusquam tribus annis. Memoratus Guichardus pater ejus duxit memoratam Pontiam ad sanctum Nicasium f, multosque Sanctos, at nihil id ei profuit.

[272] [inviso Sancti sepulcro, sanæ menti redditur:] Post hæc, cum audivisset multa miracula facta esse apud sepulcrum sancti Ludovici, dictus Guichardus pater ipsius dixit, se vehementer illum amavisse in vita ipsius. Itaque uxorem suam Saram, dictamque Pontiam carro imposuit, petieruntque Dionysiopolim: ac magna spe ducebatur, sanatum iri illic filiam suam. Postquam perventum est Dionysiopolim, pater & mater duxerunt ad memoratum sepulcrum venerabilis sancti Ludovici filiam suam, non secus ægrotantem, menteque cassam, quam antea fuerat. Tunc magna religione pater materque precati sunt, ac dona obtulerunt pro liberatione memoratæ Pontiæ: & quoniam multis distenti erant negotiis, eadem die iter aggressi sunt, ut redirent ad locum proprium. Dum in templo sancti Dionysii erat memorata Pontia, dixit patri matrique suæ, eos non esse neque patrem suum neque matrem. Eadem vero die, qua redibant, memorata Pontia se recreatam sensit, seque melius habere, & quietius, quam habuerat, dum venirent; itaque contigit, ut ista hebdomada prorsus fuerit sanata. Deinde semper fuit sana, valens, in verbis circumspecta & factis, sui curam habens, atque in statu bono: neque deinde quidquam sensit ex dicto morbo. At vero tam pia deinceps fuit, ut postea carnes non manducaret diebus Mercurii, jejunaret diebus Veneris, Sabbatis non nisi panem & aquam sumeret: ecclesiam frequenter adiret, neque de matrimonio ineundo audire vellet.

[273] Dum vivebat venerabilis sanctus Ludovicus, dictus Guichardus vehementer ipsum amabat, [hujus pater nimia opum cupiditate liberatus.] orabatque diebus singulis specialiter pro ipso, ut Deus eum custodiret a malo. Porro evenit deinde, ut memoratus Guichardus magno cupiditatis vitio laboraret, ita ut, dum agrum suum intraret, exiguus illi videretur, domus sua angusta, aliaque sua modica propter ingentem, qua flagrabat, opum cupiditatem. Oravit igitur venerabilem sanctum Ludovicum, ut sibi auferret desideria hæc perversa: discessitque ab eo hæc cupiditas, ita ut memoratus Guichardus hujusmodi libidines nec nutriret, nec haberet.

XXXII.

[274] Anno Domini nostri MCCLXXXII, mense Septembri, [Mulieri claudæ gressus restitutus.] decem anni g præterierant & amplius, quando morbus quidam invasit Hodiernam mulierem ex Villa Tignosa h quadraginta annorum, claudicantem naturaliter, matrem Reynaldi de Plastrieres, ita ut pedibus suis insistere non posset, nisi niteretur muro, scamno, aut alia re quapiam, incederetque manibus pedibusque per terram rependo. In hujusmodi statu fuit per duos annos, aut circiter. Ante illud tempus memorata Hodierna mulier fuerant sana & valida; ibatque Parisios redibatque, atque alio, sine baculo, subsidioque; atque obibat alia sua negotia, quemadmodum alia mulier sana; attamen naturaliter claudicabat. Dicta Hodierna non mendicabat, neque fingebat morbum memoratum, & se affectam dicebat in renibus & dorso. Longo post hæc tempore, nimirum octo annis ante tempus examinati hujus miraculi, cum dicta Hodierna audivisset, miracula facta fuisse apud tumulum venerabilis sancti Ludovici, inter Pascha & Pentecosten anno prænominato vehendam se carro curavit ad fanum sancti Dionysii, atque erat cum aliis ægrotis apud sepulcrum venerabilis sancti Ludovici. Quando erat apud tumulum memoratum, iis, qui eam noverant atque invisebant, dicebat, magnum se sentire solatium, ibique futuram novem diebus; spe enim bona esse, valetudinem se consecuturam. Ubi memorata Hodierna novem diebus ibidem fuerat, dicta Hodierna ex memorato morbo prorsus fuit restituta, domumque rediit, incedens sine baculo, alioque adjumento: claudicabat nihilominus, quemadmodum faciebat, antequam fuerat ægrota: atque affirmabat, se sanatam fuisse, ac liberatam apud tumulum sancti Ludovici. Vixit post hæc memorata Hodierna duobus annis; ac quamdiu vixit ibat per se, sine baculo, alioque subsidio ad templum, atque ad fanum sancti Dionysii, obibatque alia sua negotia, veluti alia mulier sana, uti facere consueverat, antequam esset ægrota. Adibat enim Sequanam, ferebatque aquam atque alia super caput suum: quandoque & baculo ibat nixa, quia mulier erat anus ætatis provectæ: recto tamen incedebat corpore, quantum id faciunt mulieres claudicantes. Communiter autem dicebatur Dionysiopoli, aliisque locis pluribus, memoratam Hodiernam ex dicta infirmitate restitutam fuisse per merita venerabilis sancti Ludovici.

ANNOTATA.

a Unum est ex suburbiis Parisiensibus, vulgo Saint Germain des Prez.

b De fundatione Filiarum Dei per Sanctumegimus in Commentario num. 1052 & seqq.

c Gallice couvre-chief, quamvis in apographo meo invenerim cucure-chief. Aliqui muliebre id capitis tegmen ricam nominant voce Latinis usitata.

d Fundando domum.

e Locum non invenio.

f S. Nicasius Remensis antistes & martyr Remis præcipue colitur; ejus memoria Martyrologio Romano adscripta est 14 Decembris, ubi de eo agendum pluribus.

g Refert idem miraculum Carnotensis num. 44, ex quo illud accidit anno 1271, & morbus undecim annis duraverat, quæ cum calculis hujus auctoris non congruunt.

h Ita vicum illum nominat Carnotensis: hic vero Ville-Teigneuse vocatur. Notatur autem in tabulis Blavianis una fere leuca a fano S. Dionysii Ville-tecneuse.

* de Gonnesse

CAPUT XIII.
Claudo ex affecto crure gressus apud sepulcrum redditus: monialis brachio & crure contracta, valetudini membrorum restituta: alia mulier eodem fere malo liberata.

XXXIII.

Anno Domini nostri MCCLXXXII, post Pascha, octo præterlapsi erant anni, [Quidam ex gravi cruris & femoris malo] quando Robertum du Puis, mortuum tempore hujus inquisitionis, ex villa Grolai, malum quoddam corripuit in crure ipsius dextero, quod intumuerat infra ac supra genu in parte posteriore magis quam in anteriore. Caro ipsius in locis illis cærulea erat ac glauca, dura & calida; nervi hujus genu rigidi erant ac duri, ita ut per se incedere non posset, neque cruri isti insistere, neque crus extendere, neque ullum ibidem erat foramen, ruptura nulla. In hujusmodi statu fuit hebdomadis sex, septemve. Quandoque, ut homines cerneret, se ferri curabat ante portam domus suæ, neque enim poterat per se domo exire; neque ad necessaria ire, nisi juvaretur, gestareturque ex parte, ubi erat hoc malum; neque poterat femur istud de loco ad locum movere, nisi uxor ipsius Genoveva eum juvaret, poneretque aut ferret de loco in locum. Quandoquidem chirurgus quidam, nomine magister Joannes de saint Brice, emplastra multa, multaque medicamenta dicto malo applicuerat, eaque nihil profecerant; sed memoratum malum semper creverat: eaque de causa amici memorati Roberti timebant, ne crus perdidisset: Robertusque memoratus audiverat, miracula esse facta ad tumulum venerabilis sancti Ludovici; devovit se venerabili sancto Ludovico, & promisit, semetipsum venturum ad eumdem tumulum, futurumque perpetuo sancti Ludovici clientem. Deinde mox iter suscepit dictus Robertus, ut veniret ad sanctum Ludovicum ad ipsius tumulum: pro fulcro habebat baculum, quo nitebatur; adhæc pater dicti Roberti, ipsiusque uxor, & Mabilia ejus soror eum juvabant: verum non tantam ipsi opem præstare poterant, ut ulterius procedere valeret, quod nimium affligeretur. Qua de causa rogari jussit Henricum de Grolai, ut sibi commodaret carrum suum: quem tunc habere non potuit; equi enim ferebant aratrum; neque illos volebat expectare, sed dicebat iturum se modo, quo posset, meliori. Tunc dimisit a se patrem suum, quia senex erat, uxoremque suam Genovevam, quia erat gravida, secumque retinuit Mabiliam sororem suam; atque ita paulatim, frequenter quiescendo, ope baculi validi pro fulcro a parte dextera, manu sæpe innixus super Mabiliam sororem suam, labore maximo venit Dionysiopolim circa preces Nonæ absolutas, quamvis non nisi unius leucæ iter sit ex Grolai usque ad urbem sancti Dionysii, multoque mane iter fuisset aggressus.

[276] Post hæc memoratus Robertus fuit apud dictum sepulcrum, [apud sepulcrum] ibique jacebat inter ægrotos. Ubi hoc modo fuit apud tumulum memoratum, illique, qui dictum Robertum invisebant, eum interrogavissent, quo se modo haberet, respondit sibi melius esse leniusque, ac spem sibi esse recuperandæ cito valetudinis. Appropinquante die nona, cum Margarita, dicti Roberti cognata, etiam ibidem esset apud memoratum tumulum pro sanatione filiæ suæ, illaque ex memorato Roberto quæsivisset, quomodo se haberet; respondit recte se habere, ac valetudinem sibi redditam. Tunc, vidente hac Margarita, crus suum extendebat atque ad se trahebat, quod extendere non poterat, neque ad se trahere antea, quando erat apud memoratum sepulcrum. Altera die eadem hæc Margarita vidit memoratum Robertum se erigentem, atque in pedes levantem: nitebatur tamen cancellis ferreis, ibi positis. Nona die dictus Robertus affirmavit se esse sanatum, reliquitque baculum suum, quem apportaverat, atque ibat bene, ac firmiter una cum Genoveva.

[277] Aliqui ex amicis ipsius, quando intellexerunt sanatum esse, [sanatus.] atque reverti, obviam ei processerunt usque ad villam quamdam nomine Granmont, atque eum ita redeuntem invenerunt, magnamque ei festivitatem, lætitiamque magnam exhibuerunt; ac præ gaudio opiparam eadem vespera cœnam instruxerunt. Porro eadem, qua rediit, die, ubi domi fuit, ibat ante & retro recto corpore, per se, sine scipione, alioque adjumento. Postridie mane, quia nundinæ Dionysiopoli erant indictæ, memoratus Robertus, ac Genoveva ipsius uxor ex Grolai venerunt ad nundinas prædictas, quod iter fere est duarum leucarum a, ad emenda dicto Roberto necessaria; eadem igitur die venit, atque incessit bene ac firmiter sine scipione, alioque adjumento. Post hæc memoratus Robertus ad agros ivit vineasque, collecturus uvas, frumentaque resecturus, aliaque sua negotia obivit. Eodem anno post vindemiam memoratus Robertus, & Guilielmus du Puis frater ipsius, venerunt ad Dominam nostram Bononiensem ad mare, redieruntque Novioduno, sancto Eligio ibidem inviso, equorum instar celeriter incedentes. Elapso quatuor annorum spatio, iter suscepit ivitque ad sanctum Jacobum b, atque in itinere rediens obiit. Porro communiter dicitur in villa Grolai, dictum Robertum miraculo sanatum fuisse, ac per merita venerabilis sancti Ludovici: quamvis autem vero nomine dictus fuerit Robertus du Puis, homines tamen illum nominabant Robertum bonum, propter bonitatem suam.

XXXIV.

[278] Anno Domini nostri MCCLXXIV, post Pascha, gravis morbus corripuit Margaritam de S. Magdalena Parisiensem, [Monialis, capta artubus partis sinistræ,] sororem domus Filiarum Dei, quo brachium ejus sinistrum, quod esse solebat sanum, validum, & extensum, ita fuit contractum, ut, quando illud extendebat quantum poterat, cum tota manu sinistra tantum æquaret brachium dexterum usque ad manum. Præterea pes, crus, ac femur sinistrum adeo fuere contracta, ut non nisi digitos pedis sinistri terræ applicare posset, quando incedebat. Unde ingenti cum labore, dolore, atque angore magno incedebat: baculumque in manu gerebat, quo se juvaret, quemque portare non consueverat. Neque calceos aut vestes induere poterat, neque alia sua facere. In hoc statu fuit memorata Margarita dimidio anno præterpropter. Priusquam autem hoc malum illam invaserat, dicta Margarita membris suis satis se juvabat: nam sacculos ex serico componebat opere Saracenico: recte etiam incedebat, celeriterque, & leviter: ac licet naturaliter claudicaret parte sinistra, eundo tamen totum pedem sinistrum humi figebat. Adhibuit dicta Margarita memorato morbo emplastra, aliaque medicamina, quæ nihil prorsus opis ei attulerunt.

[279] [supra sepulcrum Sancti; usum] Cum audivisset memorata Margarita apud tumulum venerabilis sancti Ludovici facta esse miracula, confidit de ipsius sanctitate, quam noverat, dum ille viveret. Venit igitur magno labore ad altare dictæ domus, seque devovit venerabili sancto Ludovico, ac magna cum fiducia eum oravit, ut valetudinem sibi, usumque membrorum suorum restitueret; visitaturam se ipsius sepulcrum, quantacumque vi, quantocumque angore id sibi esset faciendum. Die Sabbati proxime sequenti ante festum sancti Dionysii, quod illo anno in diem Lunæ incidit, suscepit iter cum femina quadam nomine Avicia, magnoque labore venit Dionysiopolim: neque enim ex pede sinistro humi figebat nisi digitos; baculum autem in manibus habebat, quo se juvabat meliori quo poterat modo: & quamquam iter esset aggressa dicta die Sabbati summo mane ex domo memorata, Sacrum solemne, quod canitur circa meridiem, jam cantatum erat in ecclesia sancti Dionysii, antequam venissent. Postquam eo venerant, memorata Margarita se extendit supra sepulcrum venerabilis sancti Ludovici, nondum enim imago Regis erat imposita, uti deinde fuit: jacuitque ibi extensa tanto tempore, ut Sacrum dici potuisset. Cum ibi fuisset magna pietate insistens orationi; intra id tempus sensit renes, coxasque suas conteri, ac dolorem tunc sensit in membris. Verum deinde e vestigio recreatam se sensit, liberatamque illa contractione brachii, cruris, ac femoris sinistri. Surrexit tum a memorato tumulo, recepit baculum, quem gestabat, ac nihil de liberatione sua tunc dixit sociæ suæ memoratæ Aviciæ.

[280] Exierunt ecclesia sancti Dionysii, atque ire voluerunt ad sanctum Leodegarium c ad ecclesiam quamdam, [artuum suorum recipit.] extra urbem sancti Dionysii sitam. Dum eo ibant, intraverunt in domum mulieris cujusdam sibi notæ, ibique manducaverunt & biberunt: & tunc primum memorata Margarita dixit Aviciæ prædictæ, se integre sanatam esse ad sepulcrum memoratum, singulaque ei monstravit brachia, sinistrumque pari cum dextero esse longitudine, quo conjungeret utramque manum extensis brachiis: adhæc ostendit se humi figere totum pedem sinistrum, eoque non minus recte incedere, quam facere consueverat, priusquam ægrotaret. Ubi cibum sumpserant, iverunt ad sanctum Leodegarium, eademque die redierunt Dionysiopolim, pernoctaruntque ista nocte in valetudinario Dionysiopolitano. Portabat adhuc dicta Margarita baculum suum: verum satis ire poterat sine baculo, si voluisset. Die Dominica sequenti Parisios redierunt domum: etiam tunc baculum suum gestabat dicta Margarita, id tamen non faciebat ex necessitate. Postquam memorata Margarita fuit reversa, ab eo tempore in posterum baculum non gestavit; verum incessit bene & celeriter, brachioque usa est, ac negotia sua exercuit, quemadmodum olim fecerat, priusquam ægrotaret, neque deinceps vexata fuit morbo prænominato. Ceterum tempore examinati hujus miraculi octodecim transierant anni a tempore, quo dicta Margarita in dictam domum fuerat recepta, puella, ut creditur, virgo. Adhæc erat memorata Margarita mulier proba, ac religiosa. Monstravit etiam dicta Margarita inquisitoribus coram eorum scribis brachia sua, quæ habebat æqualia: atque erigebat sinistrum, levabat, deprimebatque huc atque illuc pro arbitrio suo, eoque optime utebatur. Et quamvis claudicaret, incedebat bene, ac sine baculo, totumque pedem humi figebat: omnesque testes dixerunt memoratam Margaritam ex prædicto morbo restitutam fuisse per merita venerabilis sancti Ludovici.

XXXV.

[281] Avicia ex Berneville d diœcesis Constantiensis, dicta Potenciaria e, [Mulieri usus brachii & cruris] quæ habitabat Parisiis in parochia sancti Joannis in Greva, ætate sexaginta annorum & ultra, eo pacto ægrotavit per tres annos & amplius, ut amiserit usum pedis dexteri, & cruris; neque iis ullo modo insistere posset: simul etiam perdiderit usum brachii ac manus dexteræ, ita ut iis se juvare non posset, neque hanc manum capiti, orive suo admovere; neque id brachium ad pedes extendere; neque calceos induere posset aut vestes hac manu. Incedebat fulcris sub axillis nixa, quandoque etiam manibus de loco in locum reptabat. Quia vero in templum sancti Joannis in Greva ab una parte gradibus quibusdam descenditur, hæc Avicia frequenter ad illud accedens, populo illic congregato, ad stipem petendam, dum veniebat ad hos ipsos gradus, projiciebat in templum fulcra sua, nam fulcris descendere non poterat, vertensque se per hos gradus, juvansque se manu sinistra quantum poterat, repensque trahensque in templum descendebat. Adhæc poculum collo gerebat appensum, cui imponebantur, quæ ei dabantur, egestatis subsidia. Tenebat & fulcrum hæc Avicia ex latere languide admodum, istud attrahens modo, quo poterat, meliore: illud etiam quandoque funiculo erat alligatum brachio. Ibat autem summo cum labore, dictisque membris capta erat: insuper languida prorsus apparebat, vereque ægrota: nervi enim dicti cruris erant contracti. In hoc statu fuit memorata Avicia tribus annis, & ultra: sed antequam dictum malum invaserat memoratam Aviciam, mulier fuerat sana.

[282] [apud sepulcrum] Cum ossa venerabilis sancti Ludovici in hac essent regione, ac passim Parisiis diceretur, miracula esse facta apud sepulcrum hujus ejusdem venerabilis sancti Ludovici; Avicia hæc magnam habuit fiduciam, se ibi sanatum iri per merita venerabilis sancti Ludovici; atque iter aggressa est fulcrorum ope, ut veniret ad tumulum memoratum eo tempore, quo nundinæ erant Dionysiopolitanæ, magnoque cum labore ac fulcris nixa venit usque ad sanctum Lazarum f extra Parisios. Cum ibidem esset, neque ulterius incedere posset, sed vehementer esset fatigata, aurigam quemdam rogavit, ut se amore Dei veheret Dionysiopolim usque, quo ibat. Verum id facere noluit sine vecturæ pretio: qua de causa dicta Avicia tres ei denarios dedit, sibi amore Dei donatos. Tunc auriga supra dictus eam Dionysiopolim vexit. Ubi eo pervenit, eo labore, quo superius dictum est, ivit ad sepulcrum. Verum tumuli custodes, aliique ibi præsentes ei dicebant, ipsam frustra eo venire, quod provectæ nimis esset ætatis, unde sanari non posset. Nihilominus credens speransque se sanatum iri, veniebat quotidie ad tumulum, illique assidebat. Vesperi, dum ægroti dimittebantur, exibat templo, ac cubabat prope portam ecclesiæ in area; & mane redibat labore non minus gravi quam solebat. Hoc modo dicta Avicia mansit apud sepulcrum memoratum duobus, aut tribus diebus. Tum graviter cruciari cœpit in affectis membris supra nominatis: quapropter conquesta est, atque ingemuit. Quidam nomine Dominicus, atque alius, qui servabant sepulcrum ægrotosque, ne nimium premerentur a supervenientibus, eam consolabantur, monebantque ut dolorem suum quiete pateretur, liberandam enim misericordia Domini nostri.

[283] [redditus, uti probatur.] Ipsa etiam sentiebat sibi melius esse de die in diem, quamvis pateretur dolorem supra dictum: quippe videbatur sibi de die in diem melius extendere & crus, & brachium supra dictum. Ubi advenerat dies sexta post accessum ad tumulum, cum venisset ad sepulcrum, ibique aliquo temporis spatio fuisset, vehementius etiam in dictis cruciabatur membris, ac lacrymabatur: custosque sepulcri eam propius sepulcro admovebat, ita ut pede ac crure affecto sepulcrum tangeret. Ab eo tempore manifeste sensit nervos cruris, pedis, & brachii, qui fuerant contracti per tempus memoratum, extensos esse, atque emollitos, ita ut circa horam Nonæ istius diei memorata Avicia crus extenderet, brachiumque, quod a tribus annis non fecerat: cumque periculum facere vellet, an pedi crurique insistere posset, surrexit apud tumulum, satisque se sustentavit pede & crure, pedemque integrum humi posuit. Unde valde lætata est de beneficio tanto: & tunc fulcra sua projecit supra sepulcrum. Paullo postquam se levaverat prope tumulum plane erectam, multi eo confluxerunt ad videndum miraculum; illaque rursum consedit apud tumulum usque ad finitas Vesperas. Dimissis circa vesperam ægrotis, exivit ecclesia, fulcraque sua reliquit supra tumulum: exivit autem tunc per se, sine baculo, alioque subsidio, pedibus suis recta. Incedebat tamen languide admodum propter morbum diuturnum, quo fuerat vexata. Cubuit illa nocte ante portam, uti antea fecerat. Postridie mane rediit per se ad tumulum, sine ullo auxilio; fuitque ibidem tota etiam die, agens gratias Deo, ac venerabili sancto Ludovico, itaque egit continue, donec novem dies essent completi a die, qua primum ad sepulcrum accessit. Postea Parisios reversa est, rectoque super pedes corpore incessit per se, sine baculo, sine fulcris, alioque adjumento. Porro passim dicebatur in parochia sancti Joannis prædicta, atque alibi, eam fuisse restitutam apud memoratum tumulum ex morbo nominato per merita hujus ejusdem venerabilis sancti Ludovici. At quindecim fere diebus, priusquam sanata veniret, ægrotaverat, fulcrorum ope incedens. Ab illo autem tempore usque ad inquisitionem de hoc miraculo memorata Avicia fuit sana, incedens bene libereque, sine baculo & fulcris: atque inquisitores, præsentibus eorum scribis, conspexerunt memoratam Aviciam libere incedentem, utentemque manu & brachio, brachium illud erigendo, antrorsum torquendo & retrorsum, claudendo manum illam, atque aperiendo pro arbitrio suo, & voluntate. Dicebatur etiam passim in parochia sancti Joannis prænominata, memoratam Aviciam sanatam fuisse apud dictum tumulum. Adhæc memorata Avicia bis deinde ivit ad sanctum Jacobum, & semel Coloniam tres Reges g invisura: dicebatque, dum redibat, se venire ex locis supra dictis. Et sane dicta Avicia mulier erat proba, quæ corpus suum affligebat, solo in stramine cubabat, cilicium perpetuo gestabat semperque gestavit, postquam fuit sanata, jejunabat, flagris carnem suam domabat, multisque aliis modis.

ANNOTATA.

a Nundinæ enim habebantur extra urbem S.Dionysii in via Parisiensi. De iis egimus ad cap. 5, lit. a.

b Compostellam videlicet, piis peregrinationibus celeberrimam.

c Colitur S. Leodegarius episcopus Augustodunensis 2 Octobris, ubi de eo agendum. Vicus autem S. Leger, ut vulgo Sanctus nominatur, reperitur in tabulis agri Parisiensis prope oppidum S. Dionysii.

d In tabulis geographicis Normanniæ notantur vici quidam similis nominis in vicinia Constantiæ.

e Id est, incedens fulcris subalaribus, a voce Gallica potence.

f S. Ladre in tabulis notatur prope urbem.

g Coloniæ tres Reges, seu Magos præcipuo in honore haberi, quod eorum reliquiæ illuc ferantur translatæ, passim notum est. Egerunt de illis majores nostri ad 1, 6, & XI Januarii.

CAPUT XIV.
Loquela, ac vis eundi impotenti puellulæ data: mulieri unius lateris usus restitutus: canonicus quidam medicus, mirabili visione prævia, ex febri continua restitutus.

XXXVI.

Anno Domini nostri MCCLXXXII, mense Septembri, tredecim anni transierant, [Puella sexennis] ex quo Dionysia, filia Richardi Sellerii * atque Emmelinæ ipsius uxoris, fuerat nata. (Richardus hic, dictaque Emmelina nati erant Lexovii in Normannia.) Sana illa erat omnibus membris, omniaque habebat perfecta, uti forinsecus apparebat. Postquam educata fuerat usque ad ætatem, qua infantes solent & debent pedibus suis insistere, atque attigerat sesqui annum, neque ulla edebat signa, quod pedibus suis insistere vellet aut incedere, quemadmodum alii faciunt infantes, qui conatum adhibent ad incedendum; pater ipsius, & mater, aliique sæpissime tentarunt, ut scirent, an recta pedibus suis stare posset, atque incedere, tenendo infantem sub axillis. Erecta hoc modo ab aliquo, ubi dimittebatur sine sustentatione, instar ligni alteriusve rei sensu destituti, mox humi labebatur. In hujusmodi statu fuit memorata Dionysia a tempore, quo nata est, usque ad ætatem quatuor annorum completorum; omnique memorato quatuor annorum tempore de loco in locum se movere non poterat, neque se aliquo trahere, nec rependo, nec se attrahendo, quantumcumque locus esset propinquus: verum semper gerebatur ab alio pro qualibet corporis necessitate: unde sæpe sordibus inquinabatur.

[285] [incedendi loquendique ignara] Transactis quatuor annis, dicta puellula facta robustior, nondum tamen incedere potuit: verum, dum nitebatur muro aut scamno, stabat pedibus suis sic nixa; at pedes numquam movebat, neque ullum ponebat passum, quantumvis vocaretur, aut quis eam ducere vellet, aut ad id inducere, usque ad annum sextum completum. Videbatur quoque crus ac brachium ad dexteram habere, quod habebat ad sinistram. Adhæc ubi quatuor anni erant completi, quando sedebat humi, repebat parumper vel manibus, vel natibus, vel coxendicibus de loco in locum, sæpe quiescendo, quod non faciebat ante annos quatuor, neque umquam facere potuit toto illo tempore usque ad sextum a annum completum. Nihilominus memorata Emmelina dictæ Dionysiæ mater sæpe eam tenebat erigebatque: verum quamvis esset sustentata, quamvis ejus mater ipsam manu teneret erectam, secumque ducere vellet, non ideo tamen dicta Dionysia pedes movebat, neque passum formabat. Præterea, quando tempus advenerat, quo infantes loqui debent, memorata Dionysia nullam proferre noverat vocem; ac toto sex annorum tempore non alias proferre voces sciebat, præterquam: De par de; &, de par no dami, neque alias voces efferebat. Quin & has proferebat inepte, & confuse, ægreque intelligebatur. Quando fame affligebatur aut siti, aut aliud quid volebat facere, nihil dicebat, quod esset intelligibile, sed mugiebat ac lacrymabatur. Neque Emmelina, dictæ Dionysiæ mater, umquam tantum eam docere potuit, ut annis supra dictis alia sciret proferre verba, præter voces prædictas.

[286] Postquam sex anni a nativitate dictæ puellulæ fuere completi, [incedendi facultatem apud tumulum adipiscitur,] cum Parisiis diceretur, miracula esse facta ad tumulum venerabilis sancti Ludovici, aliquique ex vicinis dixissent patri matrique dictæ Dionysiæ, eam ipsis portandam esse ad dictum tumulum hujus ejusdem venerabilis sancti Ludovici, septem annis ante annum examinati hujus miraculi, inter festum Ascensionis & Pentecostes, pater & mater dictæ Dionysiæ venerunt Dionysiopolim cum Richardo filio suo, illamque portarunt ad tumulum memoratum die quadam Martis. Postquam eo venerunt, posuerunt ipsam apud dictum tumulum erectam, eodemque hoc tumulo nixam. Tenebat illa annulum tumulo affixum, ac pater eam sustentabat sub axillis. Tum pater misit filium suum Richardum, ut candelam emeret pari cum ipsa longitudine ad portam templi, ubi illæ venduntur. Hic illam portavit, atque accendit, manuique dictæ Dionysiæ imposuit: deinde mater illam tumulo affixit memorato. Ubi pater & mater absolverant orationes suas, ut filiam ipsorum sanaret Deus per merita venerabilis sancti Ludovici, pater ipsius eam retraxit, dixitque memoratam puellulam se pedibus suis sustentare. Tunc pater eam sumpsit manu una, mater altera, atque ad altare usque duxerunt, circumque idem istud altare; atque ab hoc altari ad altare sancti Hippolyti. Incedebat autem illa satis bene, passum post passum formans. Deinde ad tumulum eam reduxerunt, ac simul ibat dicta Dionysia bene, & recta. Pater materque lacrymabantur præ gaudio, gratiasque Deo agebant ac venerabili sancto Ludovico.

[287] Postea, quia turba ibi erat densissima, hominesque inde expellebantur, [ac domum reducta,] dixerunt se domum ire velle. Itaque tenuerunt hanc Dionysiam manuum digitis, ac puellula per se prompte incedebat per hanc ipsam ecclesiam; eduxeruntque ipsam ecclesia, atque iverunt ad hospitium quoddam. Postquam manducaverant, pater ipsius eam tulit Capellam usque, Parisios inter & Dionysiopolim sitam. Cumque memoratus Richardus ibi esset cum puellula, pater dormire cœpit, mater vero dictusque Richardus ipsius filius, qui comitabantur, cum memorata puellula per se eunte præcesserunt per viam usque ad murum sancti Lazari. Deinde portata fuit usque ad domum Filiarum Dei b, ibique humi posita, per se incessit ad aliud intervallum. Atque hoc modo quandoque per se incedentem, quandoque portatam, domum usque reduxerunt. Quando autem intrabant plateam, ubi habitabant, ire siverunt memoratam puellulam per totam plateam usque ad domum suam: cumque multi illam vidissent, vicini multi venerunt ad domum ipsius, memoratam puellulam visuri, quibus in memorata domo præsentibus, dictus Richardus ejus pater dixit memoratæ puellulæ, clientem esse debere venerabilis sancti Ludovici, ac quotannis ipsius sepulcrum invisere, quod memorata Dionysia præstitit annis singulis.

[288] Die sequenti, memorato Richardo arcam aperiente, [paulatim loqui discit.] panemque capiente, dicta Dionysia dixit patri suo: Da mihi panem, quod numquam dixerat. Ab illa hora Emmelina mater ipsius loqui eam docere cœpit, quoque modo peteret panem, vinum, aliaque convenientia: atque ab eo tempore dicta Dionysia de die in diem promptius loquebatur, ibatque per se, sine ullo subsidio, prompte & recte, pedibus suis, sine baculo, ad Sequanam aquam haustura; ludebat cum infantibus in platea, nebat, aliaque faciebat negotia sua, uti sana & valida, ac veluti alia ætatis suæ puellula sana, usque ad tempus examinati hujus miraculi. Vicini autem dicti Richardi atque Emmelinæ de ipsius restitutione valde lætabantur, Deoque gratias agebant, & venerabili sancto Ludovico. Ceterum Richardus & Emmelina memorati, nempe pater materque dictæ Dionysiæ, homines erant probi, probique habebantur in platea sua. Dicta etiam Dionysia fuit coram inquisitoribus, eorumque scribis, atque incedebat prompte, & recto corpore, ac satis bene loquebatur.

XXXVII.

[289] Anno Domini nostri MCCLXXXII, circa festum Pentecostes, [Mulier, usu destituta unius lateris,] quando de hoc miraculo fuit inquisitum, septem elapsi erant anni, ex quo gravis morbus corripuit Mariam nomine Rosam Dei * quæ hospitabatur in domo Aleidis Lagrant, quo memorata Maria perdiderat usum totius partis sinistræ, ita ut nec manu sinistra uti posset, nec pede; nec vestes, nec calceos induere. Porro die quadam dicti anni, circa festum Pentecostes, memorata Aleidis mirabatur dictam Mariam de lecto non surgere. Cum jam plena esset dies, Aleidis eam vocavit: respondit Maria se surgere non posse, usum enim unius lateris perdidisse. Accessit igitur ad eam memorata Aleidis, eamque juvit ad surgendum, eam vestibus & calceis induit per aliquot dies; atque hoc modo memorata Maria dolore tristitiaque affecta fuit per dies plures.

[290] [eum apud sepulcrum recuperat.] Ubi recordata est venerabilis sancti Ludovici, magna illum fiducia, magnoque animo oravit, ut tanto se angore liberaret: vovitque dicta Maria, invisuram se tumulum venerabilis sancti Ludovici antedicti. Quæsivit dicta Aleidis ex memorata Maria, quo iret modo. Respondit prædicta Maria Deum, sanctumque Ludovicum opem sibi allaturos. Atque ita præstiterunt, postquam voverat: nam ante se movere non poterat. Die quadam Veneris memorata Maria iter suscepit, incedens parietibus domuum innitendo, aliterque se juvando modo, quo poterat, optimo, usque ad portam Parisiensem, Dionysiopolim versus ducentem. Postquam eo pervenerat memorata Maria, baculum emit duobus denariis, quo nitebatur seque sustentabat, venitque ad oppidum sancti Dionysii. Ubi pervenit ad tumulum memoratum, obtulit ibi candelam, precesque suas fudit; eademque die Parisios reversa est, prompte atque expedite incedens, integreque ex morbo suo, impotentiaque restituta: nam prompte utebatur manu prædicta, pede, totoque hoc latere.

XXXVIII.

[291] Cum magister Dudo canonicus Parisiensis, & medicus ivisset cum venerabili sancto Ludovico trans mare Tunetum, [Canonicus, ex continua febri de vita periclitans,] defunctoque ibi venerabili sancto Ludovico, cum rege Philippo, venerabilis sancti Ludovici filio, rediisset post Pascha, undecim annis ante annum factæ inquisitionis de hoc miraculo, seu annum Domini nostri MCCLXXXII, ossaque venerabilis sancti Ludovici ante Pentecosten c sepulta essent Dionysiopoli, ac dominus noster rex Philippus die sequenti ivisset ad fanum S. Germani in Laya, eumque comitatus fuisset magister Dudo, atque hic magister Dudo die Pentecostes prandium sumpsisset, graviter se ægrotare sensit continua acutaque febri, licet neque debilitas, neque alia morbi signa ante istam diem in eo fuissent, quæ febrim hujusmodi in eo manifestarent. Die Lunæ proxime sequente, matutino tempore equitavit magno cum labore Parisios. Ubi fuit Parisiis lecto decubuit in palatio regis, cujus erat clericus. Tunc graviter se laborare sensit febri continua acutaque prædicta: in consilium vocavit medicos Parisienses amicosque suos, qui ex dispositione ipsius indiciisque intellexerunt, correptum esse febri acuta continuaque. Quippe urina ejus nimis erat colorata, crassa, ac turbida; neque indicia digestionis in ea apparebant die secunda tertiave. Adhæc memoratus magister Dudo absona quandoque loquebatur & vana, timebantque medici, ne sensuum alienatio ad cerebrum ascenderet: atque ipsemet, & medici de ipso desperabant. Die Mercurii sequente, quæ quarta erat morbi dies, quandoquidem morbus adeo invaluerat, ut & ipse & alii medici de vita ejus desperarent, quod longe plura in ipso apparerent signa sanitati contraria, quam bona, quodque nullum in ipso digestionis appareret indicium, vocavit conscientiæ suæ arbitrum, fratrem Danielem Ordinis Vallis-scholarium, eique confessus est, suaque ordinavit.

[292] Postquam ad sensum rediit, cogitare cœpit de venerabili sancto Ludovico, [implorat opem S. Ludovici: cui ille in somno apparet, ac sanitatem promittit,] ejusque sanctimonia: itaque secum dixit: “Domine Rex, qui sanctus es, ut creditur, & in statu hujusmodi, ut a Deo sis exaudiendus, quandoquidem tibi servivi, tibi supplico, ut mihi succurras in tanta angustia constituto: una nocte apud sepulcrum tuum vigilabo”. His dictis, mox somnus eum cepit circa horam Vesperarum, dormivitque memoratus Dudo. In hoc somno videbatur sibi esse in templo sancti Dionysii apud tumulum venerabilis sancti Ludovici, inclinatus & in genua provolutus coram ipso: & videbatur tumulus esse coopertus tegumento ligneo, quod non erat absimile tecto domus, ibique positum erat super fulcra eo modo, ut homines caput manusque inserere possent, atque osculari memoratum sepulcrum. Præterea videbat dictum venerabilem sanctum Ludovicum, stantem super hoc ædificium in illius vertice, indutum veste instar dalmaticæ candidæ, ac quasi mixta floribus auro distinctis, aureisque fimbriis ornata: corona erat in capite ipsius, in manibus sceptrum, ac nitebatur extremitate sceptri inferiore super declivitatem hujus tegumenti supradicti. Tunc vocavit dictum magistrum Dudonem, eique dixit venerabilis sanctus Ludovicus: Vocasti me d, quid vis? Respondit, Domine Rex, ut opem mihi feras in hoc rerum cardine. Respondit illi venerabilis sanctus Ludovicus: Ne timeas, convalebis ab ista infirmitate. Sed habes in cerebro tuo quemdam humorem corruptum, venenosum, & obscurum, qui non permittit te cognoscere Creatorem tuum. Hæc est causa tuæ ægritudinis, & ego removebo eum. Tunc cepit memoratum magistrum Dudonem una manu, posuitque caput dicti magistri Dudonis in sinum brachii sui sinistri, eique incidit frontem pollice dexteræ manus a capillis usque ad nasum, atque imposuit duos digitos, pollicem nimirum & indicem, traxitque ex ipsius capite humorem hunc quantitate unius nucis, obscurum, & coloris plumbei, fumantemque; ac dixit magistro huic Dudoni: Quamdiu habuisses hoc in capite tuo, non posses habere sanitatem. Abjecto humore isto, memoratus magister Dudo ei dixit: Domine Rex, Deus te remuneret.

[293] Tunc ei dixit venerabilis sanctus Ludovicus: Pactum mihi serva vigilandi apud sepulcrum meum, [cum reprehensione de voto quodam neglecto: evigilans illo dolore capitis se sensit liberum,] uti mihi promisisti: & scito magnopere mihi pro te laborandum fuisse, ut te reconciliarem beatæ Virgini Mariæ, Sanctisque aliquibus; præsertim venerabili sancto Nicolao, cui promisisti, quando eras trans mare, visurum te ecclesiam Bariensem e; neque eo ivisti. Tunc ei respondit memoratus magister Dudo: Domine Rex, paratus sum exsequi omnia secundum consilium tuum, ac Barium ire. Tum dixit huic magistro Dudoni: Locus ille valde dissitus est, nimioque tibi esset labori eo ire: verum consilio antistitis tui bona quædam ex tuis Barium mitte, eumque in terra tua require in quadam ipsius ecclesia, ubi te ipsi devotum exhibeas. Omnia hæc prædicta vidit magister Dudo in somno suo, eique vera potius visio videbatur, quam somnus. Postquam dictus magister Dudo evigilavit e somno supradicto, reperit se liberatum gravissimo capitis dolore, quo torquebatur, quando hic eum corripuit somnus; ac mox dixit præsentibus: Sanatus sum. Verum, qui ibidem erant, eum existimabant mente alienatum esse: & magister Gaufridus de Flavi subdiaconus, canonicus Turonensis & medicus, dixit quasi jocando: Quis te sanavit? Respondit magister Dudo: Scito integre me sanatum iri hac nocte, & jam nunc liberatus sum dolore capitis. Dixit ei memoratus medicus: Quis dæmon tibi hoc dixit? Respondit ei magister Dudo: Talis mihi dixit, qui non mentietur. Tum magister Dudo eis narravit visionem memoratam.

[294] [& nocte sequenti integræ restitutur valetudini.] Ubi adfuit nox illa, frigus admodum vehemens corripuit dictum magistrum Dudonem magno cum tremore: secutus est continuo sudor valde abundans, post quem idem Dudo perfecte sanatus est, ac præcepit, ut pullus sibi pararetur. Postridie mane memorati medici eum inviserunt, ac viderunt urinam ejus esse sanam: explorarunt arteriæ pulsum, qui sanus erat, eumque repererunt sanatum, licet ante hanc diem de eo timerent ac desperarent: cumque adverterent, non videri id fieri potuisse modo naturali, invicem dixerunt hunc sanationis modum aliunde oriri non potuisse, quam a miraculo. Tunc narravit memoratus magister Dudo dictis medicis totam visionem; dictique medici ei suaserunt, ut non manducaret de pullo, ne relaberetur in morbum, sed diætam servaret. Memoratus vero magister Dudo dixit, se de eo manducaturum; ab eo enim sanatum esse, qui se relabi non sineret. Tunc manducavit de pullo, bibitque vinum aqua dilutum, neque ideo umquam relapsus est, sed integre fuit sanatus. Porro omnia, sicuti dicta fuerant per sanctum Ludovicum in somno, seu visione relata, vere ita promiserat memoratus magister Dudo, quando degebat trans mare; nimirum se invisurum ecclesiam sancti Nicolai Bariensem: quam ecclesiam non invisit, quamvis venerit per Apuliam, & non nisi bidui itinere ab ea iter ageret, quod alia haberet negotia. Adhæc illud sepulcri tegmen ante memoratum, quod memoratus magister Dudo conspexerat in dicta visione, numquam vigilans lustraverat, & vere nesciverat illud ibi esse positum. Nihilominus erat ibidem illa die, uti prædictus magister Dudo postea rescivit. Vigilavit deinde memoratus magister Dudo una nocte apud tumulum dictum, sicuti promiserat ante somnum, eique in dicta visione mandatum fuit a venerabili sancto Ludovico. Ceterum, cum memoratus magister Dudo esset medicus, satis cognovit raro aut numquam secundum naturæ cursum contingere, ut correptus febri acuta integre ex hujusmodi morbo restituatur quarta die vehementi frigore aut sudore.

ANNOTATA.

a Quartum dicere voluit auctor, quantum apparet ex præcedentibus & sequentibus.

b Loca hæc omnia in via Parisiensi occurrentia jam memorata sunt.

c Die Veneris ante Pentecosten, seu 22 Maii, cum Pentecostes anno 1271 inciderit in 24 Maii, ita ut omnia recte consonent.

d Carnotensis, qui num. 38 eodem modo refert hoc miraculum, testatur verba Latine fuisse dicta. Unde ea retinui, ubi Gallica idem significabant.

e Barium, Italis Bari, Gallis & nostro auctori Bar, urbs est archiepiscopalis Apuliæ inregno Neapolitano, ubi servatur corpus S. Nicolai Myrensis episcopi, de quo ad 6 Decembris amplissima dabitur scribendi materia.

* le Selier

* la Rose Dieu

CAPUT XV.
Mulier omni membrorum omnium sensu, exceptis dumtaxat duobus digitis, destituta, corporeque miserrime contorto, primum frustra visit novem diebus sepulcrum; deinde, redire monita, subito sanatur.

XXXIX.

Nicolaa de Riberci, diœcesis Bajocensis, habitans Parisiis in platea lotricum, [Mulier omni membrorum usu, & sensu] in eodem hospitio cum femina quadam nomine Comitissa, quadraginta duos agens annos, eoque amplius, anno sequente postquam ossa sancti Ludovici in Galliam fuere portata, die Jovis sancta, sana erat, valens, ac fortis etiam non minus quam umquam fuerat, perfeceratque, quæ in hospitio suo habebat agenda, bene atque expedite, quemadmodum consueverat. Fortior illa erat mulieribus quatuor, quippe una vice ferebat semisextarium a frumenti, atque onus gravius: adhæc laverat multos pannos, quos extenderat siccaveratque in horto domus Petronillæ la Faucresse, quia ad id locum non habebat congruum. Postquam nocte sequente dicta Nicolaa intraverat lectum suum, atque dormiverat; ubi evigilavit, ita se perditam reperit in omnibus corporis sui partibus, ut in iis nihil sentiret, nisi in duobus dumtaxat digitis manus dexteræ, videlicet in eo, qui medicus b appellatur, & in medio. Die sequenti dicta Nicolaa caput tenebat versus partem dexteram, collumque ita retortum, ut mentum esset supra humerum dexterum, neque illud ad aliam partem posset convertere. Videbat ea, quæ erant post dorsum suum, aut post humerum istum, neque videre poterat ea, quæ ante pectus erant, neque caput movere poterat, aut alio invertere; neque movere poterat brachia, nec pedes, nec manus, exceptis duobus digitis ante dictis. Verum pedes ipsius, crura, & genua adeo erant implicita & conjuncta, ut separari non possent, etiamsi quis id facere voluisset vi adhibita: atque os genu dexteri a parte interiore insertum erat ossi genu sinistri, ita ut ingentem ibi sulcum fecisset sine ruptura: dictusque sulcus, seu lacuna remansit in dicto genu sinistro, atque adhuc ibidem erat tempore examinati hujus miraculi, in memoriam hujus infirmitatis, & conspexerunt inquisitores memoratum sulcum, ibi relictum. Adhæc pedes, crura, femora erant sicut duo ligna uni trunco imposita.

[296] [distituta, exceptis duobus tantum digitis,] Prænominata Nicolaa istis diebus Veneris & Sabbati numquam manducavit, atque hisce diebus Veneris & Sabbati dicta Nicolaa movebat labia in modum leporis. Insuper ab illa nocte, qua memoratus morbus invasit dictam Nicolaam, non fuit locuta usque ad noctem Resurrectionis Domini nostri sequentis: quo tempore bene audiebat, atque intelligebat personas loquentes. Ab illa autem hora, qua loqui cœpit in nocte Resurrectionis, cœpit manducare, at masticare nequibat: deinceps loquebatur; sed parum, & corrupte admodum, quamdiu duravit morbus. Porro dicebat memorata Nicolaa se invisentibus, ut se verberarent, carnemque suam scinderent, ad tentandum, an id sentiret: atque illi eam contrectabant, ac vellicabant manibus unguibusque in pedibus, cruribus, & vultu, quantum stringere poterant: pungebant & scalpello venæ aperiendæ accommodato dicta membra carnesque: & tamen dicta Nicolaa nihil sentiebat, neque doloris dabat signa, neque percepisse videbatur; neque enim gemebat, nec querebatur, neque etiam vel gutta sanguinis effluebat. Adhæc a memorata die dictæ Resurrectionis prædicta Nicolaa comedebat, sed parum & languide admodum; neque manducabat nisi mollia, atque ægre admodum ea masticare poterat, ac deglutire. Mulier quædam vidua, nomine Comitissa, quæ habitabat cum dicta Nicolaa in eodem hospitio, eamque vehementer amabat, juvabat memoratam Nicolaam in rebus necessariis; cibum ei dabat, & potum; lecto imponebat, & de lecto levabat. Maculabat quotidie Nicolaa lectum, in quo cubabat: Comitissa illum mundabat, & lavabat, quando erat necessarium. Interim dicta Nicolaa nec calorem percipiebat nec frigus, nec dulce, nec amarum, nec cognoscere poterat aut distinguere aquam a vino, nec quidquam appetebat, nec fame umquam vexabatur, nec siti, malebatque potius non manducare; neque odorem percipiebat bonum nec malum, videbaturque memoratæ Nicolaæ, si carrus bene onustus per corpus suum transivisset, id se non sensuram fuisse, neque dolorem ex eo passuram, modo non attigisset duos digitos supra memoratos, quibus bene sentiebat. In hoc statu fuit dicta Nicolaa usque ad Dominicam Trinitatis proxime sequentem.

[297] [primum frustra novem diebus frequentat sepulcrum, deinde & balnea:] Postquam memorata Nicolaa sic fuerat affecta usque ad diem octavam Resurrectionis, atque audiverat miracula esse patrata apud tumulum venerabilis sancti Ludovici, uti erat in lecto suo, dixit quo potuit modo, atque oravit venerabilem sanctum Ludovicum, ut respiceret ad paupertatem suam, cum pauper esset, & vidua, sibique sua restitueret. Tum confessa est presbytero suo; & Petronilla la Faucresse vicina dictæ Nicolaæ conduxit carrum, & die Dominica, octava Resurrectionis, memorata Petronilla & Comitissa duxerunt, ac comitatæ sunt dictam Nicolaam, ita ægram carro impositam, Dionysiopolim usque, eamque ad memoratum tumulum ferendam curaverunt, ubi mansit diebus novem: dictaque Comitissa, quæ mansit fuitque cum ipsa diebus memoratis, eam portabat ad ipsarum hospitium in urbe ad sorores, juvante alia muliere, quam conducebat. Nihilominus, licet dictis novem diebus quotidie frequentarint memoratum tumulum, illaque apud hunc tumulum jacuerit, nullum tamen consecuta est solatium, neque ideo quidquam de corpore suo sensit. Deinde memorata Nicolaa fuit reducta Parisios in carro, æque ægra ac ante. Quandoquidem memorata Nicolaa in æque magno, quam antea, erat languore, neque quidquam sentiebat, atque impotens prorsus erat, sicuti dictum est, se quandoque deportandam curavit ad balnea thermasque, ut tentaret, an forte per calorem aquæ motus aliquis redire membris suis posset, pedesque ac genua sua, quæ, sicuti dictum est supra, conjuncta erant, invicem separari. Verumtamen, ubi sæpe in balneis, thermisque fuerat, ac vicibus singulis longo tempore in iis substiterat, non sentiebat aquam calidam, cui erat immissa, quantumcumque calida esset, aut calida esse diceretur, nisi in duobus digitis supra memoratis, cum eos aqua attingeret; neque pedes dicti, neque genua invicem sejungebantur, neque illi melius erat in ulla corporis sui parte; neque aliter quam erat, priusquam in balnea ingrederetur: atque in tali statu fuit usque ad Dominicam Trinitatis.

[298] Die Sabbatti ante Dominicam Trinitatis Mabilia Londinensis * ei fuit obvia, [post hæc monita a muliere, quæ divinitus jussa fuerat eam monere,] dum ad balnea ferebatur (hæc Mabilia numquam, quod sciebat, viderat dictam Nicolaam, neque umquam nominari audiverat;) atque ei dixit: Mulier, mulier, multa expendisti in morbum tuum, & superiorem vestem habes bonam; illam cura vendendam, teque vehi jube Dionysiopolim ad sanctum Ludovicum. Comitissa, eam gestans ab una parte, respondit, memoratam Nicolaam eo jam fuisse portatam, ac novem diebus substitisse, neque ei id quidquam profuisse. Dixit eadem hæc Mabilia; Caput meum depono, si rursum eo tendat, recteque de peccatis suis confiteatur, reversuram sanam, integreque ex hoc morbo restitutam. Tum narravit memoratæ Nicolaæ & Comitissæ, se vocem audivisse, dum vigilabat, uti dicebat, quæ sibi dixerat, non nominando hanc Nicolaam, neque plateam, parochiamve, ubi erat, neque alia dando indicia, nisi quod hæc vox sibi diceret: Quærito mulierem, in omnibus membris perditam, quæ in hac urbe est; (si eo non vadas, uti stulta facies) eique dicito, ut se portandam curet ad sanctum Ludovicum, sed antea recte de peccatis suis confiteatur. Respondit huic voci memorata Mabilia: Deine ex parte venis, qui mihi hæc dicis? Respondit dicta vox memoratæ Mabiliæ; Omnino. Cum illam non quæsivisset dicta Mabilia, rediit iterum vox secunda vice, atque ei dixit: Non es illic, ubi tibi dixeram, uti stulta fecisti; illuc ito. Cumque adhuc ideo eam non quæsivisset memorata Mabilia; tertia vice audivit dictam vocem, sibi dicentem: Quid id est, quod non iveris, quo tibi dixeram? Respondit tum memorata Mabilia: Ignoro, ubi habitet. Et vox ei dixit: Quæ rito illam, donec inveneris: quod si id non facias, malum tibi eveniet. Hinc memorata Mabilia offendit hanc casu Nicolaam, quando ferebatur ad balnea, uti supra dictum est; atque ubi hanc vidit perditam adeo & deformem, credebat illam esse, de qua vox sibi fuerat locuta, eisque omnia prædicta retulit.

[299] [redit ad sepulcrum,] Eadem die Nicolaa rogavit memoratam Petronillam, ut rursus carrum quæreret, quo ad memoratum sepulcrum veheretur, magnamque fiduciam habuit & concepit ex verbis, per memoratam Mabiliam dictis, se ibi sanandam, ac liberandam per merita venerabilis sancti Ludovici. Vocavit itaque dominum Philippum, parochum ecclesiæ sancti Nicolai, cujus erat parochiæ, & confessa est de peccatis suis. Mane dicta die Dominica Trinitatis memorata Nicolaa carro fuit imposita, & Dionysiopolim portata. Quando erat Dionysiopoli, se ferendam curavit ad sepulcrum memoratum, ponendamque sub arca lignea, quæ supra sepulcrum erat posita, iisque fulcris subnixa, ut ægri manere possent supra dictum tumulum sub arca. Tunc magna pietate oravit venerabilem sanctum Ludovicum, ut non intueretur peccata sua; se enim credere tantæ eum esse potentiæ, ut, licet peccatrix esset, se hac miseria liberare posset, in qua tanto tempore fuerat. Hæc, aliaque commemorabat, atque ore proferebat magna pietate, plorabat, precabaturque, quando erat supra memoratum tumulum, ubi jacebat.

[300] [ubi subito, integreque sanatur,] Deinde Sacro in memorata ecclesia inchoato, ubi inchoatum fuit Euangelium, eadem hora sensit dicta Nicolaa disrumpi ossa sua, sibique invicem collidi, & tunc primum sensit dolorem in carne, omnibusque membris suis, qui duravit in ea usque ad finem Euangelii. Finito Euangelio, videbantur dictæ Nicolaæ ossa sua mutuo collidi tanto cum strepitu, acsi fornix ecclesiæ rumperetur. Ubi illud audivit, ut ei videbatur, loco infra arcam per se egressa est, nesciens quo modo, stetitque recta pedibus suis, caputque in locum, ubi esse debebat, derepente erat repositum. De his memorata Nicolaa, aliique, qui eo venerant, mirum in modum steterunt attoniti. E vestigio itaque dicta Nicolaa tam sanam se reperit & validam, quam umquam fuerat. Pedes ejus, ac genua invicem erant disiuncta, aliaque ejus membra officio suo restituta; tamque erat sana, ut terram non contingere videretur. Substitit ibidem, donec Sacrum solemne fuerit absolutum. Tum reversa est cum dictis feminis, quæ eam fuerant comitatæ, per se, recto super pedes corpore, sine baculo, sine alio humano subsidio, atque incedebat valide, expedite, celeriter, sana, valida, ac læta de insigni beneficio, a Deo benigne, mirificeque sibi concesso per merita venerabilis sancti Ludovici.

[301] [domumque regressa ingenti gratulatione excipitur.] Nuntio hujus sanationis Parisios delato, cognitoque eadem die in parochia ante memorata sancti Nicolai, dictus Philippus istius ecclesiæ parochus, eo audito, obviam processit cum cruce & aqua sacra usque ad sanctum Lazarum propter solemnitatem miraculi. Ubi usque ad ipsam pervenit, coram ea genua flexit in honorem tanti miraculi, eique dixit: Hem! filia, jucundus est adventus tuus: scito non recusaturum me, ut corona hæc, quam capite gero, mihi nunc resecaretur, modo in tali essem statu in quali tu nunc es. Porro invigila tibi in posterum: quippe id tibi magis incumbit, quam umquam; & bonum tibi esset, ut in posterum in mundo non esses. Ab eo tempore usque ad hanc de miraculo inquisitionem memorata Nicolaa sana mansit & libera a morbis supradictis; caput habuit & collum rectum & sanum, incedebat facile, bene, rectoque corpore, uti alia mulier valetudine integra. Porro postridie mane rediit Dionysiopolim, ac visit memoratum sepulcrum, atque ita fecit novem diebus continuis, veniendo Parisiis ad dictum tumulum sine baculo, alioque adjumento, quemadmodum alia mulier prorsus sana. Uti vero dixerat memorata Mabilia dictæ Nicolaæ verba ante relata, sic eadem sub finem fere octidui vidit dictam Nicolaam apud portam, quæ Dionysiopolim ducit, incedentem recte pedibus suis, expediteque & celeriter, sanamque & validam, capite colloque suo loco recte disposito, cui memorata Mabilia dixit: Gratulor adventum tuum. Rectene sanata es? tibine evenit, sicuti tibi prædixi? Respondit memorata Nicolaa: Ita sane. Ceterum dicta Nicolaa unum habuit filium, & semper memorata Nicolaa fuit mulier bona.

ANNOTATA.

a Gallice, une mine, quod semisextarium explicat Pomey in indiculo universali: alii medimnum illiusque quadrantem dicunt, quod in idem recidit. At hinc non debet inferri, fortiorem fuisse quatuor feminis simul sumptis, sed singulis. Forte aliis quatuor cohabitabat, quarum erat robustissima.

b Alias annularis, qui est inter medium & minimum.

* de Londres

CAPUT XVI.
Febris facto voto pulsa: gressus puellulæ apud sepulcrum concessus; uti & mulieri claudæ.

XL.

Die Sabbati proxima ante festum sanctorum Apostolorum Petri & Pauli, [Quidam ex periculosa febri,] anno gratiæ MCCLXXII, febris continua vehementissime corripuit Gobbanum Roussel, civem Laudunensem a, quæ eum vexavit sexdecim diebus continuis tunc sequentibus. Cum medici ad ejus curationem vocati, nempe magister Rodulphus de Vorages, & magister Nicolaus de Vigey, de vita ejus, uti monstrabant, desperarent, ipsius amici agebant apud achiepiscopum Remensem, ut obtinerent facultatem dictum Gobbanum sepeliendi, quia civitas Laudunensis interdicta erat sacris ab episcopo Laudunensi, a quo cives appellaverant ad archiepiscopum Remensem. Die decima septima morbi Ægidia, hujus Gobbani soror, in cujus domo decumbebat, memorem illum fecit, ut sancto Ludovico se devoveret; credebat enim bonum hinc oriturum memorato Gobbano. Quibus verbis auditis, dixit memoratus Gobbanus: Promitto me, simulac sanus ero, atque incedere potero, Dionysiopolim iturum, ac sepulcrum venerabilis sancti Ludovici invisurum. Porro ante hanc diem tempore istius morbi confessus fuerat, verum Dei Corpus sumpserat, ac sacro oleo fuerat unctus; testamentum etiam fecerat præ timore morbi antedicti.

[303] [facto voto S. Ludovico, convalescit.] Facto voto prædicto veniendi ad tumulum die decima septima circa preces Tertiæ, copiosus sudor ortus est in toto ejus corpore, in quo fuit usque ad preces Nonæ atque, ut ei visum fuit, a tempore, quo hoc votum voverat venerabili sancto Ludovico, melius habuit, dormivitque in illo sudore, uti ei fuit dictum. Qui ibidem erant, ei dixerunt, febri finem impositum in sudore antedicto: neque post hæc memoratus Gobbanus febri tentatus est, quantum percepit aut sensit; licet valde esset debilis: neque scivit se deinde frigore aut æstu febris, aut capitis dolore fuisse afflictum; sed post dictam diem septem diebus perpetuo decubuit, ac tunc primum de lecto surgere cœpit: cubiculo tamen non egrediebatur; verum paullo post ad lectum redibat. Transactis diebus decem, e lecto memorato surrexit, domoque egressus est, uti sanus ac restitutus, fecitque, quæ habebat agenda, quemadmodum homo sanus. Postea semper sanus fuit usque ad hanc diem præsentem b; venitque ad tumulum venerabilis sancti Ludovici, uti promiserat, mense Septembri.

XLI.

[304] Quindecim annis ante examen hujus miraculi Heriberto ex Fontenay prope Gonnessiam c, [Puellula distortis cruribus incedere nescia,] habitanti Parisiis a viginti sex annis, & Ifamiæ uxori ipsius nata fuit filia, nominata Mabilia. Nata autem hæc fuit omnibus membris integris, sicuti infans nasci debet. Ubi ætatem attigit trium mensium præterpropter, nocte quadam, qua Ifamia ejus mater cubabat, absente ab ea marito, filiæ ipsius, jacentis in cunis apud lectum suum, sensit cunas moveri. Unde brachium extendit ad cunas prope lectum, exploravitque, quo se modo haberent cunæ, atque an infans cunis non esset egressa, dicens: Infans mea, Deo te committo. Mox memorata Ifamia fuit percussa super humerum. Dum percussa fuit, dixit: Ito Dei nomine ad talem locum, ubi nec mihi nocere possis, nec aliis; magnoque timore fuit perculsa, ac se lodicibus suis cooperuit. Postquam memorata Mabilia pervenerat ad ætatem, qua pedibus suis eam oportebat insistere, atque etiam incedere, sicuti incedunt infantes, incedere nequivit, nec stare, nec terram calcare pedibus: neque etiam pedes movebat super terram, dum tenebatur sub axillis, ut recta pedibus, cruribusque insisteret; sed simulac dimittebatur trunci instar lignei in terram labebatur. In hujusmodi statu fuit, donec complevisset quatuor annos & ultra, quibus numquam incedere potuit, aut pedibus insistere. Verum postquam viribus aucta est, reptabat de loco in locum manibus tantum & natibus, neque umquam se erigebat ex terra. Præterea juncturæ, quæ erant inter crura, femora, & genua, adeo videbantur ac erant loco suo motæ, ut memorata Mabilia crura sua humeris imponeret, dexterum sinistro, sinistrum dextero; neque aliud in genibus appareret vinculum quam cutis. Habebat tamen femora & pedes speciosa & recta; satis etiam pinguia, ac carnosa pro puellula ætatis suæ, uti apparebat forinsecus: erant quoque ejusdem cum alia ipsius carne coloris, neque glauca, vel cærulea: neque ejus membra aliter videbantur læsa, nisi quod genua loco suo viderentur emota. Vicini passim dicebant, eam membris esse perditis, neque umquam ituram.

[305] Porro evenit, ossibus venerabilis sancti Ludovici in Galliam portatis, [a parentibus, præmissis votis, ad sepulcrum portata,] undecim annis ante tempus hujus inquisitionis, cum Dionysiopoli nundinæ haberentur, ut Richardus, nomine Vandien, Anglus dixerit Heriberto, ferendam ei esse dictam Mabiliam ad tumulum venerabilis sancti Ludovici, ubi multa miracula essent facta, ægrique multi sanati; gratum esse Sanctis, aliquid in honorem suum fieri; quemadmodum, dum quis negotia habet coram Rege, aut coram tribuno capitali, decet, ut secum ducat aliquem, qui pro ipso loquatur. Cogitavit secum dictus Heribertus, eum dicere verum, responditque se portaturum filiam suam ad tumulum venerabilis sancti Ludovici. Paullo post vovit & promisit, si videre posset filiam suam pedibus suis stantem atque incedentem, nulla die Veneris usque ad septennium se vinum bibiturum. Ifamia, dictæ Mabiliæ mater, pariter vovit, si Deus, & sanctus Ludovicus sanarent filiam suam prædictam, se toto vitæ suæ tempore non neturam die Sabbati, sequentique Dominica, nisi magna ad id cogeretur inopia. Memoratus Heribertus ejusque uxor Ifamia iter susceperunt, ac venerunt Dionysiopolim. Ferebat dictus Heribertus filiam suam prædictam, & uxor ipsius gestabat quemdam ipsorum filiolum, quem lactabat; neque erat, cui eum relinqueret. Hospitati fuerunt in domo Adami de Fontenay, atque eadem hac die portarunt filiam suam ad sepulcrum venerabilis sancti Ludovici.

[306] Tunc reliquit memoratus Heribertus dictam filiam cum memorata Ifamia ipsius matre, [post aliquot dies sanatur,] rediitque Parisios ad alia negotia sua obeunda. Redibat tamen aliis diebus sequentibus quandoque Dionysiopolim, visurus prædictam filiam, uxoremque suam, quas invenit apud tumulum. Memorata enim Ifamia quotidie illam ad sepulcrum dictum portabat, atque ibi servabat. Ubi dicta Ifamia ibidem cum Mabilia filia sua fuerat diebus sex septemve apud sepulcrum, sicut solebat quotidie; & die sexta aut septima ad hospitium fuisset reversa, ut filiolum suum lecto inponeret, rogavit custodes ægrorum, apud tumulum jacentium, ut filiam suam ex loco sepulcri amoverent, quando inde amoverentur alii: eo enim tempore, dum Sacrum fieret solemne in ecclesia sancti Dionysii, ob copiam ægrorum, solebant illi ex dicto loco amoveri, absolutoque Sacro, eo sinebantur reverti. Et quia, absoluto solemni Sacro, eleemosyna dabatur singulis ægrotis, Ifamia hæc rogaverat dictos custodes, ut ipsam retro reponerent, postquam Sacrum esset absolutum; quippe nolebat, ut eleemosyna ei daretur; existimabat enim, si ex proprio labore cum memorata filia sua ibi viveret, Deum erga se magis fore benignum. Postquam dicta Ifamia redierat ad templum, reperit memoratam filiam suam in pedes erectam ante altare beatæ Virginis Mariæ, ubi posita fuerat contra columnam ibi stantem: & homines, qui ibidem erant, dicebant: Eccam puellulam sanatam; & maledicebant patri matrique, qui eam ibi sine custode relinquebant.

[307] Dicta igitur Ifamia, visa hoc modo filia sua in pedes suos erecta ac stante, [ac dein gratias agit.] vehementer gavisa est, eamque cepit, reportavitque ad memoratum tumulum, atque ibidem incedere sivit recto corpore, per se, sine ullo alio auxilio, ad passus aliquot, quos per se formabat. Deinde aiebat: Cupio sedere; nam fatigata sum. Tunc ei candelam in manus dedit, quam obtulit ad memoratum tumulum. Sic ipsa fuit illo tempore cum dicta puella apud tumulum cum aliis, donec novem dies essent completi; quibus diebus illam per se sinebat incedere, & sedere quandoque apud tumulum. Dicta autem Ifamia neminem cognovit eorum, qui erant circa filiam suam, quando eam prima vice invenit stantem, præter mulierem unam, nomine Ifamiam la Mortaliere, quam invenit apud dictam filiam suam, quæque peregrinata tunc erat Dionysiopolim. Deinde memoratus Heribertus, quando audivit filiam suam esse sanatam atque incedere, venit Dionysiopolim, viditque filiam suam atque uxorem apud memoratum sepulcrum. Tunc dictus Heribertus, qui longiuscule aberat, appellavit memoratam Mabiliam, ei dicens: Veni huc, filia mea. Illa surrexit per se, ac sine ullo auxilio, venitque ad patrem suum, incedens bene, recto corpore, & festine, sine ullius hominis auxilio. Reliquit memoratus Heribertus uxorem filiamque suam prædictam, donec novem dies essent completi, ut in dies singulos frequentaret sepulcrum prædictum. Novem diebus completis, dictus Heribertus rediit, reduxitque filiam suam integre sanatam. Per viam autem quandoque illam portabat, ne nimis fatigaretur; quandoque eam ante se jubebat procedere. Ceterum post hæc per tres annos, quibus vixit memorata Mabilia, incessit prompte ac celeriter, sine ullo auxilio baculove, sicuti alia ipsius ætatis puella, omnesque testes interrogati asserebant, se credere dictam Mabiliam fuisse liberatam morbo atque impedimento antedicto per merita venerabilis sancti Ludovici.

XLII.

[308] Anno Domini nostri MCCLXXVII, tempore hiberno, [Mulier clauda,] gravis morbus invasit Joannam de Sarris, diœcesis Parisiensis, uxorem Joannis lignarii, quæ sana fuerat, omnibusque membris valida, incedens bene, atque expedite sine claudicatione; eoque hic morbus eam corripuit pacto, ut incedere non valeret, aut se sustentare, neque pedibus uti, cruribusve. Invasit autem illam dictus morbus nocte quadam inter festum Virginis Purificatæ, & postremos bacchanalium dies. Licet vesperi diei cujusdam Martis lectum intraret sana & valida, eadem illa nocte, dum evigilabat, adeo se reperit debilitatam, ægramque femoribus, cruribus, pedibusque, ut iis membris uti non posset, sicuti dictum est; neque se vertere etiam in latus, cruraque & pedes haberet rigidos, neque eos ad se posset convertere. Dictæ Joannæ apparebant membra nominata jam quasi morticina, videbanturque etiam sicuti membra eorum, qui diu sederunt, pedemque inepte habuere locatum, ita ut se movere nequeant: hi item membra habent quasi stupida, somnoque obruta. Adhæc membra illa ei erant frigida; lectoque decumbebat, neque surgere poterat, neque exire, neque ire quo voluisset, nisi portaretur. Hoc modo fuit domi suæ spatio unius mensis, sperabatque de die in diem se liberandam recreandamque.

[309] [& egena] Cum hoc modo ægra fuisset in domo sua, ac pauper esset, neque haberet, qui sibi esset auxilio, neque maritus ipsius necessaria ei vellet subministrare, delata fuit ad valetudinarium Parisiense, ubi longo tempore jacuit impotens atque infirma post festum etiam sanctorum Petri & Pauli. Postea sorores valetudinarii consilium inter se inierunt ei fulcrum componendi, ut paulatim se movere assuesceret, quod id fortasse ei foret utilius. Hoc facto, e lecto deposita est, juvantibusque eam mulieribus magno cum labore ivit usque ad altare sancti Leonardi, quod est in eodem hoc valetudinario. Alia vice, cum vellet similiter e lecto suo ire ad altare, nemine ei opem ferente, humi lapsa est, ac graviter vulnerata. Incedendo autem pedem dexterum humi figebat, at sinistrum nullo modo figere poterat; verum post se trahebat. Postquam se movere poterat, desiderabat domi esse cum marito suo liberisque, quoniam lecto poterat egredi: cupiebatque de suo vivere. Iter itaque suscepit ope fulcrorum, ut rediret domum; sed incedere non poterat: qua de causa per totam fere viam maritus illam ferebat. Deinde fulcris domum suam ingressa est, fuitque ibidem cum marito filiisque suis. Noluit postea maritus ejus necessaria ei procurare; eaque de causa magno cum labore fulcrorum adjumento adibat ecclesiam sancti Mederici, stipem postulatura.

[310] Postquam memorata Joanna intellexit multa facta esse miracula apud tumulum sancti Ludovici, [apud sepulcrum gressum] ægrosque ibi sanatos; dixit, vovitque invisuram se memoratum sepulcrum. Quo dicto, Joanna hæc ordinavit itineri ad dictum tumulum necessaria, ac sperabat se ibi sanatum iri per merita venerabilis sancti Ludovici. Unde eadem Joanna, cupiens ad dictum tumulum venire, atque ex propriis vivere, tantum nevit, ut lucrata sit asses tres: hos portavit, ac die quadam Dominica mane fulcrorum subsidio ingressa est iter ad urbem sancti Dionysii, comitante ipsam una filia sua nudis pedibus, atque in laneis, ingentique vi adhibita venit ad dictum sepulcrum. Signum ære dabatur ad Vesperas, quando eo veniebat, fuitque ibidem quotidie diebus quatuor apud dictum tumulum, antequam esset sanata; ac candelam obtulit pari secum longitudine. Die quadam subsistens apud tumulum memoratum, dum solemne canebatur Sacrum, dicta Joanna dolorem sensit gravissimum, præsertim in parte sinistra, ita ut vix se cohibere posset a forti clamore. Ubi hoc dolore pressa fuerat tanto tempore, quanto quis ire potuisset ad intervallum emissæ ex arcu sagittæ, cessare cœpit dolor; ipsaque, mox sentiens sibi melius esse, pedem sinistrum humi posuit, se erexit, ac pedibus stetit, nixa tumulo. Ubi sensit incedendi sibi vires esse, circuivit tumulum recta pedibus suis insistens, passusque pedibus suis proferens alios post alios.

[311] Finito Sacro, ascendit per gradus sine ullius ope usque ad reliquias, [recuperat.] reliquitque fulcra sua, gaudens magnopere & læta cum memorata filia sua, quod Deus, & venerabilis sanctus Ludovicus tanto ipsam liberassent morbo. Substitit tamen Dionysiopoli, atque invisit quotidie memoratum tumulum, donec novem dies fuissent completi. Deinde Parisios rediit per se, recto corpore, sine baculo, sine fulcris, & sine alterius personæ auxilio. Nihilominus a tempore, quo sanata fuit, semper parumper claudicabat; atque adhuc claudicabat tempore inquisitionis de hoc miraculo; incedebat tamen prompte ac celeriter, sicuti inquisitores eorumque scribæ viderunt. Paucis d diebus postquam memorata Joanna ægra fuerat modo supra dicto, hæc Joanna dicebat se redire Dionysiopoli a tumulo prædicto, seque ibidem sanatam fuisse ex morbo antedicto: ubi autem fuit Parisiis sana ex hoc morbo incessit recta pedibus suis, sine fulcris, alioque adjumento, prompte atque expedite, quemadmodum alia mulier sana, nisi quod modice claudicaret, non vero claudicaret dicta Joanna, priusquam fuerat ægrota, sed bene, recto corpore, ac celeriter incederet. Post hæc semper, licet parumper claudicaverit, a tempore supradicto incessit bene atque expedite, sana fuit ac libera dicto morbo, obivitque negotia sua, sicuti alia mulier sana, & creditur sanata fuisse per merita venerabilis sancti Ludovici

ANNOTATA.

a De Loon ubique legitur in apographo meo Ms., sed legendum de Laon: ita enim vocatur Gallice Laudunum, urbs episcopalis sub archiepiscopo Remensi in Suessionibus, quæ agro Laudunensi, vulgo le Laonnois, nomen dedit. Quippe Laudunum designari, sequentia manifeste demonstrant.

b Refertur id ad tempus, quo examinatum id beneficium, non quo scripsit hic auctor.

c Gonnessia, vulgo Gonnesse, vicus cultus est in Parisino agro ait Baudrandus, asserens 4 leucis distare Parisiis. Fontenay vero vicus notatur in tabulis agri Parisiensis una fere leuca magis Parisiis dissitus.

d Hæc alia miraculi probatio, quales frequenter adducit auctor, licet ad factum elucidandum non conducant.

CAPUT XVII.
Anus impotens & incurva apud tumulum valetudini restituta, uti & mulier capta parte corporis sinistra: visus oculi dexteri mulieri redditus: claudo gressus expeditus: aqua pileo Sancti repressa & siccata.

XLIII.

Anno Domini nostri MCCLXXII mulier quædam nomine Joanna, [Anus incurva] habitans Parisiis in parochia sancti Mederici, incedebat ope fulcrorum magno cum labore, valdeque erat incurva, ita ut fulcra admodum essent brevia: gibbum etiam habebat in dorso grandem, latumque instar panis unius denarii: neque foramen erat in gibbo memorato, neque pus emittebat. Adhæc anus erat dicta Joanna, atque ita ægrotavit, itaque incessit annis quatuor, aut quinque. Post aliquot annos memorata Joanna, quæ erat in platea, ubi habitabat, dixit vicinis, ire se velle ad sepulcrum sancti Ludovici, ac sperare se ibi sanatum iri. Itaque veniam poposcit vicinos, si qua in re eos osfendisset. Dixit præterea, se prius ire velle ad ecclesiam sancti Mederici, ut Sacro interesset, ac de peccatis suis confiteretur: rogavitque vicinos, ut Deum orarent, ac venerabilem sanctum Ludovicum, ut gratiam sibi præstarent.

[313] [apud tumulum erecta, ac sanata.] Adivit ecclesiam sancti Mederici: tum iter suscepit ad urbem sancti Dionysii, ubi Nicolaa Parisiensis, uxor Guilielmi lignarii, vidit memoratam Joannam ante dictum sepulcrum alios inter ægrotos. Deinde exiguo post tempore dicta Joanna venit in plateam memoratam, incedens bene, rectoque corpore, sine fulcris alioque adjumento, præterquam quod baculum manibus gestaret. Dicebat autem, se reverti a tumulo venerabilis sancti Ludovici, ibi fuisse diebus novem, seque ibidem fuisse sanatam. Gestavit manu sua scipionem initio per tres hebdomadas præterpropter; at illum deinde prætermisit. Ubi scipionem gestare desierat, semper deinde sana fuit & valetudine integra tribus circiter annis, quamdiu vixit: ibatque bene & recta, sine baculo ullove alio adjumento: ferebat super caput suum vas aqua plenum, obibatque quælibet sua negotia, ad victum sibi comparandem: namque erat egena.

XLIV.

[314] Anno Domini nostri MCCLXXI, aut circiter, Aleidis Malachine Parisiensis, [Mulier morbo caduco, aliisque malis affecta,] membris erat sanis ac validis, sicuti alia mulier sana, ac frequentabat domum Beginarum Parisiensium, ubi lanificium exercebat carminando, similiaque faciendo. Deinde longo tempore sana fuit: laborabat tamen malo caduco, quod vulgo vocatur Malum sancti Lupi a. Postea dicta Aleidis Malachine anno Domini nostri MCCLXVIII b incidit in morbum gravem, quo usum perdidit lateris dexteri, adeo ut non valeret uti nec manu, nec brachio, nec crure dextero, incederetque fulcrorum adjumento, sine quibus ire non poterat, postquam memorato correpta est malo, donec fuerit sanata. Caput etiam agitabatur, quamdiu hoc morbo fuit affecta: dicebatque se adjutam fuisse a muliere, secum habitante, in vestibus, & calceis induendis, similibusque necessariis. Præterea pedem sinistrum post se trahebat, dum incederet: & quia nullum facere poterat lucrum, uti consueverat, egena erat, panemque emendicabat: aspectu apparebat omnino languida atque ægrota tempore memorato, talisque credebatur. In hujusmodi statu longo fuit tempore.

[315] Memorata Aleidis hoc modo ægrota, cum circa annum Domini nostri MCCLXXV in æstate audivisset, [adit tumulum Sancti, visa ibidem a muliere cui unius oculi visus restitutus,] atque intellexisset multa miracula esse facta apud tumulum sancti Ludovici, dixit petito consilio, velle se venire ad tumulum sancti Ludovici, ut Dominus noster ipsam dignaretur liberare per merita venerabilis sancti Ludovici. Eo tempore die quadam Veneris, qua æstus erat maximus, cum Aleidis du Buisson, habitans in domo Beginarum Parisiensium, sexaginta annorum mulier, Dionysiopolim venisset visura sepulcrum venerabilis sancti Ludovici, quod longo tempore passa fuisset fluxum oculi dexteri, ita ut oculo nihil cerneret, invenit memoratam Aleidem Malachine apud dictum sepulcrum, quo venerat ad impetrandam a Deo liberationem suam, ut aiebat, per preces & merita venerabilis sancti Ludovici: cumque dicta Aleidis du Buisson eam rogaret, quo se modo haberet, respondit, quod se sentiret multum recreatam; oraret igitur Deum pro se, ac venerabilem sanctum Ludovicum, Virginemque Mariam. (Inquisitione facta de sanatione dictæ Malachine, memorata Aleidis du Buisson recepit eadem hac die visum oculi dexteri, rediitque Parisios liquide videns, quamvis cruor mansisset in oculo, quo deinde satis cito integre liberata fuit hæc Aleidis du Buisson.)

[316] Tunc itaque valetudinis recuperandæ causa Dionysiopolim petivit ad dictum sepulcrum venerabilis sancti Ludovici, [ac valetudini restituitur.] mansitque ibidem diebus novem. Quando ibidem jacebat cum aliis ægrotis, (uti placuit Domino nostro,) vehementem sensit dolorem in membris suis; dumque existimabat se stare posse, erexit se; &, sicuti dixit, venæ in mamma partis dexteræ disruptæ sunt, sanguinisque ingentem copiam emiserunt. Tum fulcra reliquit, quæ gestare consueverat, ac rediit Parisios ad domum Beginarum, & alio, sana, valida, plenissimeque restituta, per se, pedibusque suis incedens, sine fulcris, sine baculo, sine alio quovis adjumento, prompte, rectoque corpore, sanata prorsus ex morbo memorato. Ab illo tempore in posterum sana fuit ex dicto malo, & valida tribus annis & ultra: incedebat bene, recteque, lanificium exercebat, carminabat, aliaque faciebat, quemadmodum mulier sana usque ad mortem suam. Tempore autem mortis suæ ætate quadraginta circiter annorum esse videbatur. Bona quoque erat mulier, magnæque pœnitentiæ: omnesque testes affirmabant eam sanatam fuisse ex morbo antedicto per merita venerabilis sancti Ludovici.

XLV.

[317] Circa annum Domini nostri MCCLXXIV aut MCCLXXV, [Vir, ex affecto genu claudus,] inter festum Omnium Sanctorum festumque sancti Andreæ, malum exortum est in crure sinistro circa genu Joannis du Gue ex villa Combreus in diœcesi Aurelianensi c. Multa erant foramina in carne, quæ multum emittebant puris tam infra genu, quam supra: totum etiam genu intumuit, caroque illa facta est rubra, horridaque & tetra visu. Progressu temporis omnia foramina, quæ erant infra genu, in unum confusa sunt vulnus. Ubi vernum tempus advenerat circa Quadragesimam, quo laboratur in vineis, Joannes hic, qui pauper erat, victumque sibi laborando parare cupiebat, sicuti consueverat, Aureliam ivit, ut se elocaret ad vineas putandas. Ubi illuc pervenit, tanto morbus auctus est incremento, ut incedere non posset, neque sine scipione se sustentare, præterquam brevissimo spatio, ad sex fere septemve passus, nisi re aliqua niteretur. Qua de causa, cernens se nihil lucrari posse, nec laborare, nec incedere sine sustentaculo, duo construi curavit fulcra subalaria, fulcrisque domum rediit: neque enim incedere poterat nisi sustentaculo subnixus, multoque cum labore domum reversus est; nam pes ejus sinister terram non contingebat. Invisit ecclesias multas in istis partibus, ubi miracula facta esse audivit; puta ecclesiam sancti Verani d, ecclesiam sancti Mauri e, ecclesiam sancti Eligii Ferrariensem f: verum hæc omnia nihil ei profuere: nullam tamen dicto morbo medicinam adhibuit.

[318] [apud sepulcrum Janatur.] Post hæc cum audivisset multa miracula facta esse ad tumulum sancti Ludovici, idem hic Joannes vovit ac promisit; invisurum se dictum tumulum, ut Deus & venerabilis sanctus Ludovicus liberarent ipsum per preces, meritaque domini sancti Ludovici. Die igitur quadam Dominica mensis Augusti ejusdem anni confessus est presbytero proprio; dein solus aggressus est iter ad urbem sancti Dionysii, fulcris subnixus. Priusquam autem memoratus Joannes medium iter absolvisset; sibi videbatur recreatus; atque hoc modo Dionysiopolim venit, invisitque sepulcrum venerabilis sancti Ludovici. Porro erat quotidie apud tumulum multos inter ægrotos alios, qui simul ibi subsistebant, ad sanitatem recuperandam. Die tertia aut quarta, postquam venerat ad memoratum sepulcrum, adeo recreatus est, ut fulcra sua, quæ attulerat, reliquerit supra dictum tumulum. His in perpetuum relictis, egressus est ecclesia sine fulcris, sine scipione, sine alio adjumento, iens ad hospitium suum, alioque, quo vellet. Nihilominus quotidie invisit memoratum sepulcrum, & frequentavit, sicuti antea, donec novem dies essent completi. Transactis diebus novem, Dionysiopoli discessit, indeque domum rediit prompte expediteque, sine fulcris, baculo, alioque subsidio. Rediens autem, quotidie sex septemve leucas incedebat. Verumtamen memorata foramina nondum obducta erant, sed pus etiam tum emittebant copia multo minori, quam consueverant. At paulatim coaluerunt, adeo ut ante festum Nativitatis Domini nostri proxime tunc sequentis plane restitutus fuerit, dictoque malo liberatus: fuerintque foramina prædicta obducta prorsus, & clausa, pellisque seu cutis consolidata, relictis dumtaxat vulnerum vestigiis. Dicti Joannis vicini mirabantur, eum rediisse tam integre sanatum per merita venerabilis sancti Ludovici; ipse autem deinde operatus est, suaque exercuit negotia.

XLVI.

[319] Anno Domini nostri MCCLXXX, circa festum sanctæ Catharinæ, [Aqua, nimium increscens, e cellis vinariis,] maxime increvit Sequana flumen, ita ut tres cellæ Aleidis la Veniere, uxoris Arnulphi olim armigeri venerabilis sancti Ludovici, aqua tunc essent repletæ. Crevit autem tam vehementer aqua in dictæ Aleidis cellis, ut in duabus illarum magis profundis dolia vini iis imposita fluitarent in aqua. In alia cella, ante has sita, magis alta, minusque profunda eo usque aqua ascendit, ut superaret media dolia vini, in cella ista locata, ut vinum haberi non posset. Memorata Aleidis aliquos habebat pileos e plumis pavoninis, qui fuerant venerabilis sancti Ludovici, relictos marito suo, dum armiger erat venerabilis sancti Ludovici, quando hic dictos pileos novis permutabat. Tunc incidit memoratæ Aleidi, illos sibi esse pileos, Deumque fortasse per merita venerabilis sancti Ludovici has aquas dispersurum. Consuluit igitur dicta Aleidis suppriorem Vallis-Scolarium Parisiis, fratremque Danielem ejusdem loci religiosum, an existimarent licitum esse, ut uno illorum pileorum signaret memoratam aquam, ne ulterius cresceret, sed siccaretur potius per merita venerabilis sancti Ludovici. Verum dicti fratres id improbarunt. Tunc domum rediit, retinuitque Rogerium famulum suum, annos natum viginti præterpropter, misitque e domo alios servos ad loca diversa: & voluit, ut Rogerius promitteret, se nemini dicturum, quod memorata Aleidis vellet facere.

[320] Tum unum cepit e pileis, eumque dedit memorato Rogerio; [pilei S. Ludovici contactu ejecta.] atque eum descendere jussit usque ad aquam primæ cellæ: eoque pileo aquam memoratam signare in modum crucis, in nomine Patris, & Filii, & Spiritus sancti. Dictus Rogerius, dum dies adhuc erat, sed prope vesperam, descendit cum dicto pileo usque ad aquam primæ cellæ altioris, hunc pileum isti aquæ imposuit, atque aqua, quæ pileum tetigerat, projecta conspersit aquam reliquam hujus ipsius cellæ in formam crucis, dicens: In nomine Patris, & Filii, & Spiritus sancti. Deinde sursum regressus est ad heram suam, eique pileum reddidit. Ante receptus nocturni tempus eadem vespera aqua illa primæ hujus memoratæ cellæ eo usque decreverat, ut dicta Aleidis, ejusque familia habere potuerint ac promere vinum ex doliis memoratis, quod ante facere non potuerant. Itaque aqua descenderat, seu decreverat ad plures digitos in cella memorata. Postridie mane adeo erat ex prima illa cella ejecta, ut nihil ibi esset relictum præter modicum lutum. Memorato matutino tempore dictus Rogerius profectus est Parisiis ad oppidum Clipiacum g, quo misit eum ipsius domina: verum sequenti die reversus, vidit tunc ignem ex carbonibus in prima cella fieri ad siccandum. Tertia die mane aqua profundiorum istarum cellarum ita evanuerat, atque abscesserat, ut præter lutum nihil ibi esset relictum. Porro post vesperam dictam, qua memorata Aleidis ex doliis suis vinum habuit, agmen solemne venit supplicantium, quod instituerunt fratres sanctæ Catharinæ Vallis-scolarium h usque ad sancti Jacobi de Carnificeria i propter ingens aquarum incrementum. Præterea memoratæ cellæ profundiores factæ erant ante annos viginti septem, dictaque cella altior facta erat ante annos sexdecim, tempore inquisitionis de hoc miraculo: easque memorata Aleidis jusserat construi: verumtamen numquam alias viderat aquas intravisse, aut fuisse in cellis antedictis. Ceterum vicinorum ejus cellæ non tam cito siccæ fuerunt: deinde enim post dies plures hæ aquæ, quæ in iis erant, evacuatæ fuerunt ope vasorum, aqua in plateam ejecta.

ANNOTATA.

a Gallice, le mal saint Leu.

b Vel hi numeri, vel præcedentes sunt erronei.

c Aurelia urbs est episcopalis, hodiedum sub archiepiscopo Parisiensi, & nota satis, ad Ligerim flumen, vulgo Orleans dicta, in cujus diœcesi quæri poterit Combreus, si nomen recte sit scriptum.

d Intelligit haud dubie S. Veranum episcopum Cabellionensem [Note: ] [de Cavaillon] in Provincia, cujus reliquias servari Gergolii in diœcesi Aurelianensi ad Ligerim, testatur Castellanus in Martyrologio universali ad XI Novembris. Nos de eo agemus suo loco. Galii eum nominant S. Vrain, aut Verain.

e Maurum significat S. Benedicti discipulum, quantum conjicio. De eo actum tom. 1 Januariipag. 1038 & seqq.

f Ferrariæ, vulgo Ferrieres, oppidulum est Galliæ .. in Vastinio tractu, versus confinia Senonensis agri, teste Baudrando in Geographia.

g Clipiacum, Clichy, vicus Galliæ ad Sequanam fluvium, una leuca infra Parisios, ut habet laudatus Baudrandus.

h Fundationem prioratus & ecclesiæ S. Catharinæ Vallis-scholarium narravimus in Commentario § 15.

i De ecclesia S. Jacobi de Carnificeria, vel in Carnificeria, vulgo de la Boucherie, agit Gerardus du Bois in Historia ecclesiæ Parisiensis tom. 2, pag. 295.

CAPUT XVIII.
Puer, facto voto ab ejus patre, ex tumoribus teterrimis sanatus: incurvus erectus, liberoque gressu donatus: usus brachii dexteri puero restitutus: puella phrenesi liberata.

XLVII.

Circa annum Domini nostri MCCLXXXI, circa Natalem Domini, [Puer fœdis extuberationibus,] ortus est tumor in collo Galteri, filii Guilielmi, nomine Chauvin du Fresne en Pres a, diœcesis Rotomagensis, in parte dextera, qui brevi crevit ad magnitudinem ovi gallinacei. Ubi hic tumor aliquot diebus fuerat, multumque afflixerat memoratum Galterum, ruptus est tandem, multum puris emittens. Deinde alius crevit tumor in jugulo, vicinior pectori quam mento, simul & tertius, deinde quartus tumor circa jugulum utrimque usque ad cervicem, omnesque emittebant putredinem. Postea idem hoc malum in partem sinistram pectoris hujus infantis descendit, ibique ortus est tumor, qui deinde etiam ruptus est, putredinemque emisit. Hic deinde evanuit, aliusque similis, sed minor, exortus est sub axilla sinistra, qui ruptus multum puris ejecit. Quanto autem foramina plus emittebant putredinis, tanto minus cruciabatur infans; quando vero in quodam foramine restringebatur, vehementius infans cruciabatur. Ubi memoratus Guilielmus filium suum conspexit tanto languore pressum, consilium ea de re exquisivit. Aliqui ei dicebant, esse malum sancti Eligii, alii strumas esse, alii alia asserebant. Tandem memoratus Guilielmus filium suum duxit Noviodunum ad sanctum Eligium; fusisque precibus, atque oblatione facta, sicuti oportebat, inde sine sanatione rediit, ullove emolumento.

[322] Postquam longo tempore memorato malo fuerat vexatus, [facto a patre voto, liberatus.] anno Domini nostri MCCLXXXII, circa festum domini sancti Joannis, dictus Guilielmus devovit infantem suum, & promisit, si Deus per preces & merita venerabilis sancti Ludovici filium suum ex dicto morbo sanaret, ducturum se filium suum memoratum ad tumulum venerabilis sancti Ludovici, ac semetipsum cum filio suo invisurum hunc ipsum tumulum ante festum Omnium Sanctorum proxime sequens. Facto voto, sanatus est infans ex primo tumore, qui fuerat in collo: verum extuberationes aliæ omnes emittebant putredinem, magnamque intuentibus aversationem ingerebant, atque horrorem; tam tetra aspectu erant vulnera, tam fœdum, quod inde decurrebat. Imo tam tetrum erat aspectu, ut illi, qui infantem dictaque vulnera lustrabant, dicerent eum numquam sanandum, liberandumque. Postquam autem factum est votum, memoratus infans recreari cœpit, satisque advertit dictus Guilielmus, eum de die in diem mollius habere, vulneraque minus scaturire, ac solidari. Ante festum sancti Michaëlis illius anni prorsus cessarunt memorata vulnera putredinem illam emittere, ac consolidata fuere, sicuti erant tempore inquisitionis de hoc miraculo. Inquisitores atque illorum libelliones, præsentes conspexerunt vulnera solidata, neque amplius manantia: at erant etiam tum vulnerum clausorum vestigia valde recentia in plagis omnibus supradictis, nullus tamen prorsus illic erat tumor. Porro firmiter credebat memoratus Guilielmus, affectum his tumoribus sanatum fuisse ex malo tanto tamque horrido, precibus meritisque venerabilis sancti Ludovici, propter votum memoratum, quod fecit: ac die Martis decima tertia Octobris iter suscepit a domo sua Dionysiopolim, quod leucarum est quadraginta præterpropter; venit Dionysiopolim, ac simul cum filio suo invisit memoratum sepulcrum, sicuti promiserat.

XLVIII.

[323] Cum olim Michaël, filius quondam Gaufridi le Sauvage lignarii, [Alius gibbo in dorso enato incurvus & claudus,] sanus tunc esset & validus, atque infans eo tempore esset octo aut novem annorum, grave malum eum in dorso corripuit, ita ut se erigere non posset. Ubi enim dictus Michaël vesperi lectum intraverat mense Octobri, anno nimirum Domini nostri MCCLXXII b, tempore matutino dixit Dionysiæ sorori suæ, matrique, quæ ipsum vocabant ad surgendum, se morbo correptum esse in dorso, adeo ut se erigere non posset. Surrexit tamen, lectoque egressus, stare non valebat, nec recto corpore incedere, sed manibus nitebatur & genibus, ibatque incurvus. Excreverat in medio ejus dorso tumor magnitudine ovi, tantumque in hac dorsi parte sentiebat dolorem, ut nullo modo se posset erigere, neque incedere, nisi parum admodum, idque magno cum labore, quia corpore tam incurvo incedere debebat. Qua de causa mater ei intra octiduum facienda curavit duo fulcra subalaria, quæ sub axillis gestabat, iisque se fulcris sustentabat, ut facilius incederet. Deinde memorata extuberatio usque adeo increvit, ut magnum in dorso haberet gibbum ad instar panis duorum denariorum, ita ut se erigere nequiret, sed curvus iret fulcris sub axillis nixus; eoque incremento auctus est tumor dictus intra quindecim ab ejus ortu dies. Porro caro ipsius eo loco non magis æstuabat quam alibi, neque fluebat dictus tumor, neque ullam emittebat putredinem. In hujusmodi statu memoratus Michaël fuit octo annis, aut circiter.

[324] [tendens ad Sancti sepulcrum, in via recreari ex morbo incipit,] Illa ipsa æstate, qua ossa venerabilis sancti Ludovici portata fuerunt in Galliam, cum ei suasum fuisset, ut peregrinaretur ad sepulcrum venerabilis sancti Ludovici ad valetudinem, si Deo placeret, recuperandam meritis venerabilis sancti Ludovici, dictus Michaël confessus est parocho suo ecclesiæ sancti Pauli Parisiis, secretoque fuit cum memorato presbytero, sicuti illi sunt, qui confitentur peccata sua: eoque tempore quo Dionysiopoli habentur nundinæ decennio c ante hanc inquisitionem, dictus Michaël valedixit vicinis suis, eisque dixit, se Dionysiopolim tendere ad sepulcrum venerabilis sancti Ludovici, ut Deus valetudinem sibi dignaretur restituere meritis venerabilis sancti Ludovici. Die igitur quadam cum Dionysia sorore sua iter aggressus est Dionysiopolim, idque iter suscepit ipsa die, qua consecratio facta est nundinarum. Incedebat memoratus Michaël fulcris subalaribus nixus, uti solebat, venitque cum sorore sua proxime ad vicum Capellam, Parisios inter & Dionysiopolim situm: quo cum pervenisset, alterum e fulcris suis dedit dictæ Dionysiæ, dicens: Soror, gesta hoc fulcrum, recte enim incedo uno adjutus: namque non parum me sentio recreatum. Tum se magis erigere cœpit, rectoque magis corpore, ac facilius incedere, quam solebat; eoque modo venerunt Dionysiopolim.

[325] Postquam eo venerunt, emerunt candelam longitudine dicti Michaëlis: [deinde apud sepulcrum lapsus pro mortuo habetur; sed paullo post] tum venerunt ad tumulum venerabilis sancti Ludovici. Reliquit ibi aliud fulcrum memoratus Michaël, ac se omnino erexit: obtulit candelam suam dicto tumulo, gratiasque venerabili sancto Ludovico egit, quod se posset erigere. Nihilominus lapsus ibi est pronus in terram, totoque corpore fuit frigidus, neque movebat pedem, nec manum, nec ullum membrum, nec respirabat ullo modo, quo id soror ejus Dionysia posset percipere, quæ apud ipsum erat. Tangebat eum, contrectabatque Dionysia memorata, flens clamansque, quod crederet eum esse mortuum; dicebatque maluisse se, ut viveret in præcedente infirmitate, quam ut eo modo esset mortuus. Tum superiori veste se exuit, eumque texit. Deinde ubi modico tempore jacuisset mente alienatus, spiritum duxit lamentans, dixitque gravi se dolore torqueri. Unde quidam in ecclesia eum ceperunt, atque in domum abbatiæ duxerunt, illum sustentantes; ibat tamen pedibus suis; mansitque apud sepulcrum memorata Dionysia. Postquam dictus Michaël longiuscule ibi fuerat, rediit ad memoratum tumulum, comitantibus eum quibusdam ex abbatia, at opem prorsus nullam ferentibus: redibat autem dictus Michaël per ecclesiam sine fulcris, sine baculo, sine auxilio alio.

[326] Cernens id memorata Dionysia obviam ei processit, [integre convalescit.] lætabaturque ac gaudebat, acsi Deum vidisset. Tunc ei dixit: Ostende mihi dorsum tuum, velim te nudum videre. Divertit dictus Michaë ad flexum quemdam ecclesiæ, seque ibidem denudavit: denudatumque propriis oculis vidit dicta Dionysia, tetigit, & contrectavit locum, ubi memoratus dicti Michaëlis fuerat gibbus, qui coadunatus erat, atque ad naturam suam reversus, acsi numquam ibi gibbus fuisset; idque adeo, ut relictum ibi non esset vestigium, ullumve indicium, quo percipi posset, umquam male fuisse affectum. Deinde dictus Michaël prima die, sicuti dictum est, liberatus, mansit Dionysiopoli, tumulumque memoratum frequentavit diebus novem, prima die numerata. Postea memoratus Michaël, ejusque soror Dionysia, simul euntes, redierunt Parisios; dictusque Michaël per viam ibat sine fulcris, sine baculo, nulloque viri aut mulieris adjutus subsidio, idque bene, ac corpore recto, quemadmodum alius homo sanus. Deinde paucis diebus, videlicet anno uno vixit, integre sanatus meritis venerabilis sancti Ludovici.

XLIX.

[327] Sexdecim anni præterierant, quando inquisitio de hoc miraculo fuit facta, [Puer enervi brachio,] quæ facta est anno Domini nostri MCCLXXXII, mense Octobri, postquam Maria cognomine Burgundica *, uxor Roberti Massonis *, nata in Prissi, in diœcesi Autissiodorensi, habitans tunc Parisiis pepererat filium ex primo marito suo, nomine Joannem, natum membris omnibus rectum & integrum. Hic etiam mensibus tribus & medio brachia sua facile movebat, elevabat, & deprimebat, sicuti infans ætatis suæ. Die quadam post Pascha, quando dictus infans quatuor menses necdum impleverat, cum dicta Maria ejus mater cunis eum imposuisset tempore somni capiendi, ut dormiret, & post somnum mater ad eum esset reversa, uti consueverat, cunisque elevasset, ac cunarum vinculis solvisset, vidit dictum infantem uti non posse brachio dextero, sed illud ad latus ejus pendere; neque ullum nervo. rum apparere nexum, seu juncturam ullam inter humerum brachiique crassitudinem, præter pellem. Poterat id brachium dexterum antrorsum duci & retrorsum; quando autem elevatum demittebatur, mox decidebat, uti brachium, cui nullæ erant vires naturales in junctura prædicta. In hoc statu fuit annis octo, quibus uti non poterat brachio memorato, neque hoc brachio cibum sumere, aut potum, neque calceare se, aut vestire, neque dexteram ori admovere aut capiti; nisi sinistra eam adduceret. Erat autem dicto Joanni os maximum dicti brachii satis crassum a cubito deorsum usque ad manum. Interim dum memoratus Joannes hoc modo ægrotabat, Guilielmus dicti infantis pater, dictaque Maria ejus uxor, ac memoratus Joannes ipsorum filius venerunt ex Monetal d, ubi habitabant eo tempore, Parisiis habitaturi. Porro medicinæ multæ dicto brachio fuerunt applicitæ, quæ nihil ei opis, nihil utilitatis attulerunt.

[328] [ad sepulcrum S. Ludovici perductus,] Postea cum audivisset multa miracula esse facta ad tumulum venerabilis sancti Ludovici, memorata Maria, ejusque soror Esdelina venerunt ad ecclesiam sancti Dionysii, octo annis ante festum sancti Joannis Baptistæ nuperrime transactum: ac sperabant, Deum meritis venerabilis sancti Ludovici dictum infantem languore suo liberaturum. Duxerunt itaque memoratum infantem ad tumulum venerabilis sancti Ludovici, & curaverunt, ut infans ibi esset cum aliis ægrotis apud tumulum diebus undecim, ut Deus per merita venerabilis sancti Ludovici illum liberaret; erantque hæ mulieres cum ipso apud tumulum. Atque undecim diebus dictæ mulieres Maria & Esdelina fuerunt cum infante extra domum Mabiliæ la Chievre, in qua domo Parisiis habitabant, in parochia sancti Joannis in Greva. Noctu autem undecim dictis diebus, quia non sinebantur manere in templo, nam id claudebatur, jacebant super stramen e extra hujus ecclesiæ portam, quæ respicit ecclesiam sancti Joannis: neque cubabant in lecto, neque vestibus se exuebant. In pervigilio porro sancti Joannis post Vesperas, circa occasum solis, ubi dictæ mulieres, dictus Joannes, aliique ægri ecclesia sancti Dionysii essent emissi, ac prope essent extra portam, memorata Maria, hujus infantis mater, ivit ad ecclesiam sancti Joannis, ubi erant ægroti illa nocte, qui laborabant malo sancti Joannis.

[329] [integræ valetudini restituitur.] Cum igitur memorata Esdelina cum in fante sederet prope portam, ille clamare cœpit & dicere huic Esdelinæ: Videsis, amita mea, videsis, amita mea. Tunc brachium dexterum pendulum, uti solebat, extendit, illudque paulatim levavit, atque ori admovit. Postquam dictus infans erat sanatus, idque monachi audiverant, portam aperuerunt, eumque intromiserunt in ecclesiam. Deinde eum remiserunt, atque ei dederunt sterlingum f unum unumque Turonensem. Tunc memorata Maria vocata est ex ecclesia sancti Joannis; reduxque dictum infantem reperit sanatum: nam manum dexteram ori admovebat & capiti, dictoque brachio recte utebatur, elevando demittendoque hoc brachium, quemadmodum alius infans sanus. Qua de causa præsentes eo loco laudabant, & celebrabant Deum, ac venerabilem sanctum Ludovicum, cujus meritis valetudini esset restitutus. Ubi dictæ mulieres cum hoc infante ita sanato redierunt Parisios, vicini, aliique magnopere lætabantur, ac laudabant, celebrabantque Deum de tanto miraculo, ac venerabilem sanctum Ludovicum. Ceterum dictus Joannes sanum deinde habuit brachium memoratum & valens, eoque utebatur prompte, capiti orique admovebat, cibum potumque illo sumebat, vestiebat se illo & calceabat; levabat illud deprimebatque pro voluntate sua, poculum aqua plenum ex Sequana illo brachio gestabat, illoque prorsus utebatur, quemadmodum utitur alius infans sanus usque ad mortem. Vixit autem post hanc sanationem annis tribus, tum mortuus est. Dicebatur etiam vulgo in platea dictus Joannes sanatus meritis venerabilis sancti Ludovici.

[330] Prædicta Esdelina narrabat, quando die quadam erat apud tumulum venerabilis sancti Ludovici cum Joanne nepote suo antedicto, [Puella eodem tempore phrenesi liberata.] puellam quamdam fuisse quatuordecim præterpropter annorum, quæ phrenetica videbatur. Qua de causa brachia colligata annulo ferreo ante se portabat. Ducebat illam mulier quædam fune uni brachio alligato, dictaque mulier crebro ei minitabatur virgis, scoparum instar compactis; quia puella, dum poterat, dentibus eam mordebat, aut pede percutiebat. Cecidit annulus ferreus ex brachiis hujus puellæ ante tumulum supradictum, sanataque fuit puella. Tum statim utraque provoluta est ante tumulum ad orandum, Deumque laudabat; donum dein obtulit dicto tumulo, indeque discessit omni ex parte sanata g.

ANNOTATA.

a Utrum hoc totum ad viri nomen pertineat, an simul patria indicetur, nec satis liquet, nec pluribus necesse est investigare; uti sæpius in hisce miraculis contingit.

b Mendum in numeris esse, patet ex sequentibus: forte legendum anno 1262.

c Si eadem æstate anni 1271, qua corpus in Galliam delatum, facta hæc sunt, undecim annis præcesserunt inquisitionem anno 1282 inchoatam.

d Ita locus hic in Ms. exponitur, quem aliis quærendum relinquo.

e Hanc vocem non nisi ex conjectura posui: nam in Ms. legitur, en lettre. At cum idonea hujus vocis significatio non occurrat, suspicor legendum esse, en litiere. Litiere autem significat quoque stratum e paleis aut stramine. Potest quoque Latine reddi in lectica.

f Sterlingus est nummus Anglicus satis notus.

g Notatur in titulo, hoc miraculum non fuisse approbatum: quia, opinor, unius mulieris testimonium non videbatur sufficiens probatio: scriptum tamen fuit cum aliis, quia fide dignum, utpote ab oculata teste relatum.

* la Bourgoinge

* le Maçon

CAPUT XIX.
Parochus quidam ex Ordine fratrum Minorum, visione prævia, restitutus ex lateris dolore, & febri continua: mulieri cæcæ visus paulatim integre redditus.

L.

Circa festum sancti Barnabæ apostoli, anno Domini nostri MCCLXXV, [Parochus religiosus, ex dolore lateris ac febri continua periclitans,] postquam frater Joannes Latiniacensis, Ordinis fratrum Minorum, diœcesis Parisiensis, tunc presbyter ac parochus in Torignu prope Latiniacum a ad Matronam, usque ad id tempus sanus fuerat & validus, gravis eum invasit dolor sub costis in latere sinistro, una cum febri continua. Medici ad eum curandum vocati, aliique de vita ipsius desperabant: adeoque increvit memoratus morbus, ut dictum fratrem Joannem vox defecerit, omniaque ad sepulturam dicti fratris Joannis necessaria a consanguineis ejus, amicisque, quos habebat, fuerint parata. Ipse item tempore morbi mandaverat, ut sepeliretur in abbatia Carolilocensi, quæ est Ordinis Cisterciensis, & paratus erat carrus, quo ad dictam abbatiam veheretur. Cum morbo tam gravi premeretur, multæque ei ordinatæ fuissent potiones medicæ, quas biberat, sed utilitate nulla: amici ipsius, qui apud ipsum erant, ei suadebant, ut votum faceret Dominæ nostræ Bononiensi ad mare; alii dicebant, ut aliis voveret Sanctis: cumque præsentium aliqui ei nominassent sanctum Ludovicum, eique affirmarent, plures ex variis languoribus sanatos esse per hunc ipsum sanctum Ludovicum ad ejus tumulum; idem Joannes, auditis his verbis, consideravit secum venerabilem sanctum Ludovicum, dum viveret, vitæ fuisse sanctæ, morumque honestorum, eumque exercuisse multa opera bona, seque de eo non nisi bona semper audivisse, magnamque concepit fiduciam, ejus se meritis sanatum iri.

[332] [votum facit S. Ludovico: ac dein, habita visione mirabili,] Decrevit igitur in animo suo, si Deus ex morbo prædicto ipsum restitueret, invisere per semet ipse tumulum dicti venerabilis sancti Ludovici. Deinde decima die morbi sui antedicti videbatur sibi memoratus frater Joannes (dormiretne an vigilaret, ignorat) esse in ecclesia sancti Dionysii in Francia, ubi ossa venerabilis sancti Ludovici erant sepulta, ante altare sancti Stephani, quod est in choro monachorum, quodque est prope tumulum venerabilis sancti Ludovici: videbaturque odor esse in loco, ubi erat in choro, magnaque circa tumulum dicti venerabilis sancti Ludovici, qui ibidem est extra chorum, inter hunc ipsum chorum & altare princeps, claritas apparebat ex candelis accensis, quas multi ægroti, degentes apud tumulum supradictum, offerebant. In hac visione sic constitutus vidit venerabilem sanctum Ludovicum antedictum in veste tali, in quali eum sæpe viderat; nimirum cum trabea manicata, pileo plano capiti imposito, transeuntem per chorum monachorum ad se memoratum fratrem Joannem, atque ibat ad ægros sanandos. Item, quando hoc modo veniebat ad prædictum fratrem Joannem, videbatur dicere memorato fratri Joanni hæc verba: Et tu, cur manum non imponis costis tuis, ubi te dolor premit & morbus? nam sanaberis. Quando id audiverat frater Joannes, manum posuit supra costas suas, ubi & dolor erat, & malum.

[333] Tum dictus frater Joannes mox evigilavit, reperitque manum suam dexteram super costas sinistri lateris, [integræ valetudini redditur.] quam ibi tenebat. Dixit igitur frater Joannes, vere loquens illis, qui illic præsentes ipsum custodiebant, hæc verba: Sanctus Ludovicus me sanavit. Et sane postquam fuerat voce destitutus, fuerat usque ad horam illam, per diem & medium præterpropter, sine loquela, licet audiret intelligeretque adhuc, quemadmodum homo tam infirmus, quæ aliis dicebantur. Ab illa hora dictus frater Joannes multum se sensit ex dolore prædicto recreatum, imo tantum, ut existimaret dolorem prorsus desiisse, ita ut eum deinceps nihil prorsus vexaret, quamvis aliquæ adhuc febris reliquiæ in ipso essent. Neque postea de dolore conquerebatur prædicto, quo sub costis fuerat cruciatus, sed dicebat hunc dolorem plane evanuisse, seque mirifice recreatum doloris hujus abcessu. Postridie visionis memoratæ, febris finem accepit per fluxum ventris, ita ut deinde semper fuerit valetudine prospera, neque postea febri aut dolore afflictus fuerit usque ad tempus inquisitionis de hoc miraculo.

LI.

[334] Lucia de Rumilli, diœcesis Constantiensis, uxor Roberti Rossel, [Mulier ex malo oculorum cæcutiens,] habitans in urbe sancti Dionysii ab annis triginta sex & citius, incidit olim in gravem morbum oculorum, quatuordecim annis ante examinatum hoc miraculum, de quo inquisitio facta est anno Domini nostri MCCLXXXIII, mense Januario. Hoc morbo oculi ejus perpetuis quasi fluebant lacrymis, valdeque rubri erant & flebiles. Id ei evenit, dum pariebat filiam nomine Burgundoforam: nam quando dicta Lucia ex partu hujus filiæ decumbebat, nocte quadam oculi graviter ei dolere cœperunt; mane autem percepit, se nihil fere cernere, visu ejus ita tunc turbato ac debilitato, ut ægre videret. Atque in hoc statu fuit annis duobus: tantum tamen adhuc videbat, ut cognosceret vicinos suos, quando prope erant apud ipsam, sin vero abessent longiuscule, eos non cognoscebat. Ibat quoque ad ecclesias per se, quamvis cæcutiret, & per viciniam. Antea usque ad hoc tempus memorata Lucia optime cernebat, oculosque habebat acutos: deinde vero adeo cæcutiit, adeoque visu orbata est, ut nihil cerneret, cognosceretve, nisi aliquantulum solis aut candelæ lucem.

[335] Transactis duobus annis, ab eo tempore adeo facta est cæca, [dein prorsus cæca,] ut nihil prorsus cognosceret, quantumcumque aliqua ei essent vicina; ne quidem maritum, neque filiam suam, neque alia, sive magna illa essent, sive parva, sive crassa, sive tenuia; neque distinguere colores nosset aut cognoscere post duos annos. Monstrabat ei aliqua memoratus Robertus dictæ Luciæ maritus; at illa respondebat, ea se non cognoscere, neque videre. In hujusmodi statu fuit memorata Lucia, atque adeo cæca peperit tres filios, quos numquam vidit: singulos tamen hos infantes ipsamet lactavit, atque enutrivit per annum, & amplius: neque enim eas habebat opes, ut nutricem alere posset. In nutriendo autem, ligando, & solvendo dictos infantes, mundando etiam & lavando, ipsam juvabant Emmelina ipsius filia ejusque maritus, & alii, qui subministrabant, parabantque ei necessaria, ipsaque ea faciebat modo, quo poterat, meliori, palpando manibus, prout faciunt cæci. Præterea dictis octo annis, quando memorata Lucia volebat manducare, necessariaque ante ipsam ponebantur, oportebat manum ejus ducere ad panem, ad cyathum, aliaque, quæ ei manducanda erant aut bibenda: has autem eo ducebat filia ipsius, maritus, aut alius quispiam: vel necesse erat, ut res manui ejus immiterentur, namque eas non videbat. Illo item tempore memorata Lucia ducebatur a filia sua, aliave persona, quando ibat ad templum vel alio, quemadmodum ducuntur cæci.

[336] [ut multis ostenditur,] Videbantur eo tempore oculi dictæ Luciæ tela, aut panno quopiam candido obtecti, ita ut oculorum ejus pupillæ conspici non possent. Quando parere debebat, dominus Richardus presbyter, parochus ecclesiæ sancti Michaëlis Dionysiopoli, ætatis quadraginta quinque annorum, cujus parochiæ erat memorata Lucia, invisebat dictam Luciam ab ea rogatus, ipsaque ei confitebatur peccata sua, tamquam parocho suo: quandoque etiam tempore Quadragesimæ accedebat hunc presbyterum in ecclesia memorata (ducta tamen per filiam suam Emmelinam, nihil enim videbat, uti asserebat:) atque una huic presbytero confitebatur. Quando veniebat ad templum, ad offerendum in manum presbyteri sui oblationis tempore, non videbatur cernere manum ipsius, ad eam de more osculandum, sed manu sua explorabat, palpabatque cæcorum aliorum more, ut manum presbyteri inveniret; id autem conspiciens presbyter, manum suam ei porrigebat, extendendo brachium usque ad os ejus. Quin etiam dicta Lucia memorato tempore noctu non videbat lunæ claritatem. Dicebant itaque vicini eam esse desperatam, neque visuram deinceps lucem aut claritatem, cæcaque existimabatur; idque magnopere esse deplorandum dicebant vicini. Vice quadam, quia dicta Lucia eo tempore sola ibat, nisi adfuisset Henricus Anglicus incurrisset in carrum, qui erat in via, ac graviter se læsisset; sed dictus Henricus eam direxit propter carrum. Quandoque ducebatur ad ecclesiam sancti Michaëlis, prout duci solent cæci; quandoque sola veniebat ad ecclesiam, manu explorans cæcorum more. Qua de causa Joanna Laceree eam juvabat ac ducebat, eique aiebat: Ut quid sola domo egrederis? respondebatque neminem tunc sibi esse, a quo duceretur.

[337] [invisit S. Ludovici tumulum,] Porro accidit quinque annis integris ante tempus examinati hujus miraculi, ut memorata Lucia audiret miracula facta esse ad tumulum venerabilis sancti Ludovici. Sed opperiebatur, donec liberata esset custodia filii sui, quem lactabat nutriebatque, quique mortuus est. Mortuo illo, dixit, confiteri se velle de peccatis suis, atque invisere tumulum venerabilis sancti Ludovici, ibique novem diebus subsistere, sicuti alii faciunt ægroti, ut Deus dicta cæcitate se liberare dignaretur. Itaque vovit venerabili sancto Ludovico, ac promisit dicta Lucia, se ibi futuram tota die, nec manducaturam nec bibituram usque ad vesperam; neque antequam divinum Officium integre esset quotidie absolutum in ecclesia sancti Dionysii; item allaturam se ad tumulum supra dictum candelam suæ longitudinis. Deinde die quadam Veneris dicta Lucia ivit ad ecclesiam sancti Michaëlis, in qua parochia tunc habitabat, & confessa est de peccatis suis domino Richardo, parocho istius ecclesiæ: atque ipsa hac die memorata Lucia ab ecclesia sancti Michaëlis ingressa est viam, ivitque ad tumulum non pedibus suis, sed genibus cubitisque humi repens, ducente eam Emmelina ipsius filia, attulitque candelam suæ longitudinis, quam memorato obtulit tumulo: & mansit ibidem tota illa die usque ad Vesperas absolutas. Hoc modo fecit & secunda die & tertia, & diebus singulis, donec dies novem præteriissent; (ducebatur autem ad dictum tumulum quandoque ab Emmelina filia sua, quandoque ab alia, quandoque & sola ibat) præterquam quod non accederet cubitis genibusque, neque offerret candelam longitudinis suæ, sed unius tantum oboli: hisce autem diebus non manducabat usque ad vesperam.

[338] Tertia die memorata Lucia cœpit videre tumulum venerabilis sancti Ludovici, [ac visum paulatim] apud quem erat: cantatisque illa die Vesperis, & filia ejus moram trahente, aut veniente ad ecclesiam, ut ipsam domum reduceret, dicta Lucia per se sola viam ingressa est, confidens, quia percipiebat se aliquantulum videre viam, se valituram domum suam reverti: atque hac ratione sola domum ivit, viam videns satisque percipiens, dum aliquid in via occurrebat, quod posset sibi nocere. Cum memorata Lucia pluribus vicibus invisisset sepulcrum, ac domi esset, vidit mulierem lanas nentem, intuitaque colum ejus, dixit huic mulieri: Animum adverte; nam lana decidet de colu tua. Unde mulier, quando id verum esse advertit, secum mirata, ei dixit: Hem! hera, videsne? Respondit illa: Ita sane, video per gratiam Dei, & venerabilis sancti Ludovici. Ab illo tempore cernere cœpit res ante se positas, etiam homines; atque interrogantibus, ut se haberet, respondebat se cernere, ac gratias agere Deo, & venerabili sancto Ludovico.

[339] Porro tertia die, postquam invisit sepulcrum, cognoscebat homines, [integre recuperat.] equos, porcos, canes, aliaque animalia, & res alias sibi vicinas; vultus tamen hominum, etiam mariti ac liberorum suorum, aliorumve, non satis distinguebat usque ad annum prope peractum: nihilominus colores aliarum rerum satis distinguebat, ita ut illo tempore maritum, filiamque suam, & notos alios rectius cognosceret ex vestibus, quam ex faciei lineamentis. Postea cernebantur oculi ejus emergere ex illo albore, quo fuerant obtecti; satisque advertebatur, eos esse illuminatos: & de die in diem paulatim ita detegebantur intra mensem, ut pupillæ oculorum ejus apparerent, ipsaque in mensa caperet panem, cyathum, aliaque. Transacto hoc anno, recte omnia cognovit, etiam vultus hominum, etiam monetam, ac semper huc usque vidit acutius. Quando erat coram inquisitoribus ac coram eorum libellionibus respondebat, archiepiscopus Rotomagensis ei monstravit annulum suum, rogataque cujus coloris esset annuli lapillus, respondit coloris esse viridis, ac verum dixit. Similiter cum episcopus Spoletinus ex ea quæreret, cujus coloris esset lapillus annuli sui, quem digito gerebat, respondit esset coloris Indici, & verum dixit, quod esset sapphirus. Pari modo, cum ei nummi ostenderentur, Turonenses recte a Parisiensibus distinguebat: atque hæc manifesta sunt ex factis inquisitionis.

ANNOTATIO.

a Latiniacum, vulgo, Lagny, jam memoratum est ad cap. XI, lit. c: in ejus vicinia trans Matronam notatur vicus Torigny in tabulis agri Parisiensis.

CAPUT XX.
Mulier ex fœdo apostemate, inpotentiaque totius partis sinistræ apud sepulcrum sanata: alia item mulier membrorum usu capta, pristinæ valetudini restituta.

LII.

Amelia ex municipio sancti Matthæi Finis terræ a in Britannia, [Mulier omni unius lateris sensu orbata,] uxor Joannis l'Anglois, habitans Parisiis spatio quadraginta annorum, (undecim anni præterierant tempore inquisitionis de hoc miraculo; inquisitio autem facta est anno Domini nostri MCCLXXXIII, mense Januario) cum surgeret nocte quadam diei Jovis, ut infanti suo potum subministraret, lapsa est, omnemque perdidit & usum & sensum totius partis sinistræ, adeo ut ab eo tempore nihil sentiret in pede, crure, femore, manu, brachio, totoque latere sinistro, humique lapsa nullo modo posset se erigere. Surrexit itaque maritus ejus Joannes, eamque traxit meliori, quo poterat, modo ad lectum suum. Ab eo tempore ortum est apostema in inguine, neque poterat ullo modo memorata Amelia cubare vel sedere super latus sinistrum, sed debebat perpetuo supra dexterum: neque manum sinistram invertere poterat, nec claudere, nec aperire; neque brachium deprimere, nec attollere: adeo ut dicta membra tam essent emortua, ut si tunc fuissent transfixa, aut igni imposita, nihil inde sensisset. Quippe pungebatur ac vellicabatur in dictis membris, nec quidquam ex eo sentiebat, neque ullus ex eis factis in vultu ejus, aut alibi, apparebat dolor. Quin dictus Joannes, ut certius exploraret utrum sentiret, crebro memoratam Ameliam graviter punxit super costas in dicto latere acu valida, qua cribra consuebantur, quam fortiter carni infigebat, neque tamen id sensit, neque dolorem inde passa est, neque vel gutta sanguinis umquam effluxit. Ad hæc membra illa glaciei instar aut nivis erant gelida.

[341] [fœdisque ex apostemate rupto vulneribus affecta,] Postea memoratum apostema disruptum est, ac novem peperit foramina, scaturientia singula magna puris copia. Hæc foramina deinde in unum conjuncta sunt foramen, tam magnum latumque, ut manus in pugnum contracta illi posset immitti. Multa initio adhibita sunt medicamina; at numquam percepit, illa quidquam profuisse. Postquam memorata Amelia in tanta fuisset calamitate mensibus tribus quatuorve, maritus ipsius præ tædio eam deseruit, ac Parisiis discessit, ita ut nihil illi adferret subsidii. Qua de causa, quando ipsi non fuit, unde viveret, necesse fuit, ut victum quæreret, ac domo egrederetur. Incedebat tunc uno nixa fulcro sub axilla dextera, & se hoc fulcro trahebat, utens solo pede dextero, pedemque sinistrum cum sinistro crure post se trahens; atque eo modo ibat magno cum angore laboreque magno usque ad ecclesiam, stipemque ibidem flagitabat transeuntes. Cum autem jacebat, nullo modo surgere poterat nisi adjuta ab aliquo. Hoc tempore, cum dicta Amelia vice quadam iret per plateam sancti Martini, frustum vitri transfixerat pedem ejus, quem post se attrahebat, sed tamen illa nihil sensit. Verum chirurgus quidam ipsam accessit, voluitque vitrum pede extrahere; cumque vitrum evellere non valeret, pellem, carnemque pedis ita secuit, ut vitrum extraheret: verumtamen neque propter vulnus a vitro factum, neque propter fissuram, quam chirurgus scalpello suo ibi fecit, gutta sanguinis e pede fluxit, aut dicta Amelia dolorem ullum sensit ex vulnere supradicto. Adhæc caro dictorum membrorum quasi pallida erat, ac cærulea, & caloris expers.

[342] In hujusmodi statu erat memorata Amelia, quando invisura erat tumulum venerabilis sancti Ludovici. [venit ad sepulcrum,] Tunc spem liberationis suæ concepit, vovitque dicta Amelia, invisuram se sepulcrum sancti Ludovici, quod audivisset miracula illic esse facta; ac promisit Deo, ac venerabili sancto Ludovico, se ne una quidem nocte ibi vel alibi cubituram, donec invisisset sepulcrum memoratum. Eo tempore, quo Dionysiopolitanæ habentur nundinæ, iter suscepit memorata Amelia, ivitque Dionysiopolim cum quodam fratre suo. Porro ivit Dionysiopolim ad dictum tumulum uno subnixa fulcro, juvante eam quodam ipsius fratre, qui est in Britannia, qui ipsam quandoque ferebat. Verum ubi ad forum Dionysiopolitanarum nundinarum b pervenit, adeo erat fatigata, ut nullo modo posset procedere. Quatuor itaque denarios dedit aurigæ cuidam, carroque tum imposita, Dionysiopolim vecta est. Ivit itaque memorata Amelia ad tumulum venerabilis sancti Ludovici, jacebatque ibi alios inter ægrotos tempore nundinarum dictarum. Quando autem venit ad tumulum, vulnus tam latum erat, tamque profundum, ut hominis pugnus, aut stupæ moles tanta, quantus est pugnus, illo posset contineri; tantumque erat vulnus, quantum umquam fuerat; atque usque ad diem & horam, qua sanata fuit, vulnus tam erat latum profundumque, quam supra dictum est.

[343] Veniebat memorata Amelia ad dictum tumulum, [ubi integram obtinet] eratque ibidem quotidie usque ad Vesperas, donec ægroti dimitterentur. Porro cum dicta Amelia esset Dionysiopoli, memoratus Joannes ejus maritus, & Radulphus istius Joannis frater, venerunt Dionysiopolim ipsam invisuri, & invenerunt eam jacentem apud dictum tumulum alios inter ægrotos, at alloqui ipsam aut accedere nequiverunt, quia cancelli, quibus spatium sepulcri inclusum est, erant clausi: unde eadem die reversi sunt Parisios, ipsamque illic reliquerunt. Quinta die postquam eo venerat, cantatis Vesperis in ecclesia sancti Dionysii, die quadam Sabbati, interea dum memorata Amelia jacebat apud dictum tumulum, tanto sibi videbatur dolore cruciari a planta pedis sinistri per membra supra nominata usque ad supercilium, acsi gladio transfigeretur. Unde jacuit apud dictum tumulum extensa, velut deficiente anima, tanto intervallo, quanto Dionysiopoli adiri potest Capella, quæ est prope Parisios sita, ac sudabat vehementissime. Tandem resumpto animo, peracta illa animæ defectione, existens apud memoratum sepulcrum in pedes se erexit, modicoque tempore pedibus suis institit: verum non est ausa movere pedes suos, aut aliter se motare. Quapropter custos sepulcri jussit eam iterum sedere apud tumulum. Adhæc dicta Amelia dolorem sensit gravissimum sub ubere sinistro. Postquam sederat tantisper, rursum se in pedes erexit, nemine eam juvante: tunc vires accepit, movitque pedes suos, atque ivit per se recta, sine baculo, alioque hominis subsidio, circum memoratum sepulcrum, idque fecit pluribus vicibus.

[344] [valetudinem.] Ab eo tempore sanatam se sensit ex apostemate prædicto; at id non vidit, quia se detegere nolebat propter præsentes. Ubi advenerat hora, qua ægri emittebantur, ipsa etiam egressa est templo, sicut alii, cubuitque itidem illa nocte, uti aliis diebus fecerat, ante portam ecclesiæ. Tunc lustravit vulnus suum quod erat in inguine, totumque fere clausum reperit, ita ut nihil ibi remansisset præter foramen exiguum, cui exilis imponi poterat festuca, ex quo diebus octo sequentibus emanavit modicum quasi aquæ rubræ: sed mox post octiduum totum vulnus ita solidatum est, ut ex eo nihil deflueret, emanaret inde nihil, non magis quam ex palma manus, nullo alio relicto ibi mali vestigio, nisi dura cicatrice, uti contingere solet vulneribus sanatis. Tamdiu substitit memorata Amelia Dionysiopoli, postquam fuit sanata, invisens quotidie tumulum memoratum, ut undecim dies fuerint completi a tempore, quo primum eo venit; completisque undecim diebus, rediit Parisios sana & valida sine baculo, auxilioque. Porro tertia quartave die, postquam dictus Joannes ejus maritus, ac Radulpus istius Joannis frater Dionysiopoli, ubi dictam Ameliam reliquerant, redierant Parisios, cum mulier quædam, Dionysiopoli reversa Parisios, dixisset memoratam Ameliam sanatam esse, ac pedibus suis stare, dicti Joannes & Radulphus venientes Dionysiopolim eam visuri, ipsam invenerunt in via ad ulmum fori Dionysiopolitanarum nundinarum, unde veniebat recto super pedes corpore sine baculo, alioque subsidio: atque adeo redierunt cum illa Parisios. Ab illo tempore in posterum membris fuit sanis & validis huc usque, ita ut nihil ex dicto morbo senserit. Quin etiam memorata Amelia, ante inquisitores constituta, eorum libellionibus præsentibus videntibusque, incedebat bene rectoque corpore, per se, sine ullo adjumento, manumque sinistram memoratam aperiebat & claudebat, & brachium sinistrum levabat deprimebatque pro arbitrio suo.

LIII.

[345] Joanna Melodunensis *, uxor Alani Parisiensis * ab annis octodecim, [Mulier instar mortuæ omni subito] cum die Jovis post Pascha proxime transactum (tempore inquisitionis de hoc miraculo, quæ instituta fuit anno Domini nostri MCCLXXXIII, mense Januario, erant tres anni) summo mane descenderet in cellam domus, in qua habitabat in urbe sancti Dionysii, ut lustraret dolia vini in cella posita, ne effluerent; cumque, iis hinc inde lustratis, vellet cella egredi, derepente perdidit visum, auditum, loquelam, omnemque totius corporis sensum; atque ubi pedes posuerat extra portam cellæ, per quam portam itur ex cella in aliam domus partem, cecidit in saccum farina impletum, adeo omnibus capta membris, ut nec videret, nec audiret, nec loqui posset, nec quidquam in ulla corporis parte sentiret. Nihilominus usque ad horam istam die ac nocte præcedente, aliisque temporibus, mulier fuerat sana & valida, bene videns, liquide audiens, prompte loquens, omnibusque corporis sui partibus recte sentiens, quemadmodum mulier sana. Elisabetha, eo tempore ancilla Agnetis, dictæ Joannæ amitæ, cernens eam ita jacentem super saccum farinæ absque motu & loquela, festinanter admodum vocavit hanc Agnetem. Unde Agnes festinanter surrexit, itemque maritus ipsius, qui similiter cubabat, veneruntque ad locum, ubi Joanna jacebat, ac jacentem repererunt in eo statu, ut neque moveret se, neque videret, neque audiret, neque loqueretur, neque sentiret; omnibusque membris frigidam rigidamque instar lapidis. Præterea neque halitum ducebat, neque spiritum, quantum dicta Agnes percipere valebat, licet id exploraret, quantum poterat, exclamaretque: Joanna; at ipsa non respondebat.

[346] Circumstantes etiam ipsam tangebant movebantque, nullum tamen idcirco membrum movere cernebatur. [sensu privata; ubi menti reddita est,] Oculos habebat apertos, sed non movebat palpebras: unde illi, qui aderant, dicebant, credebantque eam esse mortuam: dicti Petrus & Agnes flebant, dictaque Agnes cum aliis eam ad lectum ipsius portavit. At id illa nescivit; neque novit, quando ad lectum portata fuerit, & quomodo. Postquam hoc modo jacuerat in lecto prope ad preces usque Nonæ, & dictus Petrus aliique plures apud ipsam fuerant, inversa fuit in aliam partem versus imaginem quamdam beatæ Virginis Mariæ ibi positam: & tunc primum percepit memoratus Petrus, dictam Joannam non esse mortuam: videbatur enim aliquo modo se juvare, quando vertebatur. Deinde cum Petrus hic, aliique præsentes flerent, vidit ipsam lacrymari incipientem, palpebrasque & alia membra paulatim moventem: tunc certus fuit, ipsam vivere. At nullo modo loquebatur, neque os aperiebat. Verum post Vesperas audire cœpit & videre, ita ut loquentes intelligeret, eosque videret & cognosceret; at nullo modo loqui poterat, vel dentes aperire. Post Vesperas dicta Agnes ejus amita cultro dentes ei aperuit, & per vim ori ejus imposuit frustum pomi assi, quod deglutivit. Videbatur autem dictæ Joannæ lingua multo brevior facta, ac retracta; sentiebatque saporem quidem pomi, dum illud deglutiebat, at masticare non poterat.

[347] Hac ipsa die Jovis post Vesperas Maria Meduntensis *, [signis petit, ut ducatur ad sepulcrum S. Ludovici: quo ducta,] uxor Guilielmi cognomine Loier, cum matre dictæ Joannæ, qui eam venerat invisum, ei in memoriam revocavit venerabilem sanctum Ludovicum, dixitque præclara eum patrare miracula: ad eum itaque cor elevaret, ac desiderium suum. Quando memorata Joanna id audivit, continuo magnam animo concepit fiduciam, se liberatum iri per venerabilem sanctum Ludovicum: ac recordabatur se, dum esset sana, audivisse multa miracula facta esse apud sepulcrum venerabilis sancti Ludovici. Tunc manus conjunxit, corde orans, nam loqui non poterat, ut sibi ferret auxilium: atque interim dicta Joanna junctis manibus aspiciebat imaginem beatæ Virginis Mariæ; quodque nesciret loqui, signis indicabat, quantum poterat, ut duceretur ad tumulum venerabilis sancti Ludovici. Verum, quia nimis sero erat, tunc ducta non fuit. Hoc modo fuit illa die sine loquela; at calor membris ejus redierat, adeo ut satis calida esset, ac membra sua moveret. Die Veneris sequente, matutino tempore Agnes ejus amita, materque ipsius, & Maria Joannam hanc duxerunt ad sepulcrum venerabilis sancti Ludovici, dicta Joanna per se pedibus suis incedente: & fuit tota illa die usque ad absolutas Vesperas apud dictum tumulum alios inter ægrotos, memorata Agnete cum ea manente.

[348] [voceque divinitus jussa surgere,] Verum quando memoratæ mulieres mane cum ipsa venerunt ad tumulum, ipsam ad reliquias duxerunt: videlicet ad clavum & coronam, iisque reliquiis dominus Joannes Bajonensis *, eo tempore præfectus sacro cerario ecclesiæ sancti Dionysii, tetigit os gutturque memoratæ Joannæ. Tota illa die nec locuta est usque ad Vesperas absolutas, nec loqui potuit, neque ullam vocem proferre, neque tonum ullum, aut oris sonum, licet conaretur id facere. Poterat tamen dentes aperire & labia a vespera præcedente, qua pomum manducaverat. Cantatis Vesperis die Veneris, caput tumulo inclinavit, nixaque est eodem tumulo, & quasi alienata a mente (verumtamen dicta Joanna tunc sibi vigilare videbatur) audivit vocem sibi dicentem: Surge, surge. Quapropter memorata Joanna exterrita est hac voce, quam audivit: cumque capite nixa fuisset sepulcro tamdiu, ut oratio Dominica semel circiter potuisset recitari, omnino ad se rediit, & se sola erexit in pedes quasi fremendo. Tunc vinculum linguæ ejus solutum est, vocavitque amitam suam, quam apud se esse credebat, dixitque: Domina, domina c. Recepto vigore pristino apud memoratum sepulcrum, vertit se ad altare sancti Dionysii, junxit manus, flexit genua, egitque gratias venerabili sancto Ludovico, a quo esset sanata.

[349] [valetudini restituitur.] Cum cantatis Vesperis memoratus dominus Joannes ex choro procederet ad altare princeps cereos extincturus, transiretque juxta memoratam Joannam apud tumulum sedentem, audivit hanc Joannam loquentem, atque dicentem, Domina; licet id voce languida enuntiaret. Id advertens memoratus dominus Joannes, dixit: Quid id est? Loqueris. Sanatane es? Respondit illa: Omnino, domine. Quæsivit ex Joanna insuper prædicta Maria, quid ei contigisset in recipienda loquela; atque, utrum dormiret. Respondit, se non dormivisse, verum dum capite nixa esset tumulo, vocem audivisse, sibi dicentem? Surge, surge Dei nomine. Tunc memorati Petrus & Agnes, ubi audiverunt eam esse sanatam, venerunt ad ecclesiam, eamque repererunt recte loquentem, & sapienter respondentem. Ceterum, quia post hæc ægroti ecclesia emittebantur, memorata Joanna cum matre sua dictaque Agnete domum rediit bene videns, liquide audiens, prompte loquens, atque integre sanata. Deinde ob tantum beneficium, sibi a venerabili sancto Ludovico concessum, octo diebus continuis venit ad tumulum, accedens mane, ibique usque ad Vesperas subsistens, atque in prandio ibi manducans. Hoc modo dicta Joanna deinde semper sana fuit, videns, audiens, ac loquens recte, neque deinceps memoratus morbus eam corripuit in ullo prædictorum membrorum.

ANNOTATA.

a Hunc locum Valesius in Notitia Galliarum pag. 323 sic explicat: Promontorium est in extremis finibus Britanniæ Gallicæ, diœcesique Leonensi, in quo municipium monasterio S. Matthæi insigne: a quo patrono non modo cœnobium, sed etiam municipiolum & promontorium cognomen acceperunt, dicuntur enim S. Matthæi finis terræ, quia ad oceanum sunt posita, vulgo S. Mahe de fine-terre, alias, S. Mattheu.

b Nam solebant hæ nundinæ haberi extra urbem in via Parisiensi, ut jam ante monui.

c Gallice, Madame, madame: qua voce inferioris etiam conditionis mulieres alloquuntur Galli.

* de Melun

* de Paris

* de Mante

* de Vile Bajonne

CAPUT XXI.
Puella incurva apud tumulum erecta: alia, facto voto, gravi dolore in genu ac tumore liberata.

LIV.

Anno Domini nostri MCCLXXXII, circa festum sancti Joannis Baptistæ, [Puella primum incedere nescia,] completi fuere anni triginta quinque a tempore, quo Petronilla, filia Aleidis de Lambeel, quæ nata ad S. Hilarium a, habitabat in urbe sancti Dionysii, nata fuit sana, omnibusque membris integra. Hæc crevit fuitque, quales aliæ illius ætatis puellæ solent esse & crescere, ad spatium duorum annorum integrorum, eoque amplius, quantum intercedit a festo sancti Joannis Baptistæ usque ad festum circiter sancti Andreæ, ita ut memorata Petronilla incessisset per se sana & valens, rectoque super pedes corpore, quemadmodum faciunt alii infantes, seu aliæ istius ætatis puellulæ. Cum circa festum venerabilis sancti Andreæ prænominatum, die quadam Mercurii vesperi, eadem hæc Aleidis, quæ eo tempore erat in villa sancti Hilarii, dictam suam filiam sanam, cunctisque membris valentem lecto imposuisset, & mane eam de lecto levasset, ac vestibus induisset, veluti consueverat, in pedes eam deposuit; existimabat enim eam stare posse atque incedere, uti solebat: at mox humi lapsa est: matre eam rursus erigente, ut per se staret, e vestigio hæc puella similiter cecidit, ut quæ pedibus cruribusque se sustentare non poterat. Unde memorata Aleidis ab eo tempore percepit, eam impeditam esse, captamque his membris.

[351] Longo post tempore, incremento aucta, eaque jam ætate, [dein prorsus incurva,] qua recta incedere potuisset, erigere se non valebat, nec pedibus consistere: verum cum se movere vellet, non poterat nisi rependo, seque per nates trahendo. Adhæc postquam in dictum morbum inciderat, omnes juncturæ natium, genuum, pedumque ipsius intumuerunt. Atque hoc modo septem annis fuit memorata Petronilla, postquam eam morbus invaserat, ut numquam in pedes se erexerit. Postea majores consecuta vires, surgere cœpit atque incedere, ac pedibus se sustentare: verumtamen tam ibat incurva, ut manum sinistram semper teneret supra pedem sinistrum prope malleolum cruris sinistri: atque ita incurva fuit annis duodecim & ultra, quibus se non erexit seu eundo, seu cubando, seu aliud quid faciendo. In hujusmodi semper statu fuit, donec ossa venerabilis sancti Ludovici portata fuerint in Galliam, atque in ecclesia sancti Dionysii sepulta. Cum passim tunc diceretur, miracula esse facta apud tumulum ejusdem venerabilis sancti Ludovici, eaque de causa multi ægri eo ex diversis partibus confluerent, ut liberarentur; dicta Petronilla ad memoratum tumulum ducta fuit post festum Pentecostes, adeo incedens incurva, ut manum sinistram, dum ibat, teneret post malleolum cruris sui sinistri.

[352] [ad sepulcrum accedit: ubi gressum idoneum] Hoc modo adibat memoratum tumulum, sedebatque ibidem inter ægrotos alios pluribus diebus apud dictum sepulcrum. Postquam autem ibi fuerat die Mercurii post Pentecosten tota die usque ad Vesperas absolutas, horaque jam adesset, qua & ægroti dimittebantur, & ecclesia claudebatur, dicta Petronilla inde abiit, atque adivit domum presbyteri altaris sancti Hippolyti, quod est Dionysiopoli, ubi degebat mulier anus, cui erat nota: nam domus hæc magno satis spatio vicinior erat templo quam domus, in qua alia nocte cubuerat. Tempore matutino diei Jovis sequentis dicta Petronilla ad sepulcrum rediit, seditque ibi tota die cum aliis ægris. Cum vero esset post altare, antequam fuit sanata, invocabat venerabilem sanctum Ludovicum, ac spem magnam habebat, uti & mater ipsius, se sanatum iri per ipsum. Eadem hac die Jovis, ea hora, qua ægrotis est abeundum, memorata Aleidis, mater dictæ Petronillæ, sumpsit ejusdem Petronillæ vestem superiorem, qua ipsam exuerat propter calorem, simulque sumpsit cingulum ejus, ac præcessit, ut viam ei aperiret inter ægrotos alios, quo memorata Petronilla, quæ tanto cum labore incedebat, liberum haberet exitum. Surrexit dicta Petronilla, existimans non aliter incedere se posse quam solebat: verum surgendo sensit, se perfecte sanatam, ita ut se rectam omnino in pedes levarit. Respexit dicta Aleidis, erectamque conspexit, cernens autem illam attonita prorsus fuit & obstupuit, agens gratias Deo, & venerabili sancto Ludovico, aliisque Sanctis.

[353] [rectamque corporis formam consequitur.] Tum memorata Petronilla ivit per se, sine baculo, alioque viri vel mulieris subsidio, recta pedibus suis usque ad altare maximum, quod pluribus vicibus circumivit. Mox rei fama pervagata est ecclesiam, oppidumque: unde ingens hominum multitudo confluxit ad eam conspiciendam. At ostia cancellorum, quibus spatium dicti sepulcri includitur, erant clausa, ne ægroti comprimerentur: satis tamen eam videbant homines sanatam, rectamque per se pedibus suis incedentem per dictum intervallum. Postquam homines, qui eo convenerant, inde diverterant, portæque cancellorum fuerant apertæ, dicta Petronilla cum matre sua egressa est templo, adivitque domum memorati presbyteri prompte, ac recta pedibus suis, sine baculo, alioque adjumento, ubi & cubuit illa nocte. Postea diebus singulis, donec novem dies fuerint completæ a prima adventus sui die, summo mane adivit sepulcrum, fuitque ibi tota die usque ad Vesperas absolutas. Deinde memorata Petronilla incessit semper recta pedibus suis, sine baculo, alioque subsidio: & quamvis memorata Petronilla statura admodum esset exili, neque tanto robore, quanto mulier alia, ibat tamen pedibus suis omnino recta sine baculo.

LV.

[354] Anno Domini nostri MCCLXXXI, tempore Quadragesimæ, [Mulier laborans genu, jam ante in alio morbo opem S. Ludovici experta.] dominam Catharinam de Morbois, honorariam asseclam dominæ reginæ Mariæ b, tunc juvenis Franciæ reginæ, corripuit malum quoddam in genu dextero tam grave, ut genu illud vehementer intumuerit rubueritque, uti & partes huic genu vicinæ in circuitu, ita ut initio incedere vix posset. Licet emplastra medicaminaque multa malo huic fuerint adhibita, nihil ei attulerunt utilitatis; malumque adeo increvit, ut memorata Catharina nullo modo valeret incedere, sed aliena ope indigeret, cum se vellet movere; ac necesse esset, ut portaretur ad lectum, aliaque necessaria. In hoc statu fuit memorata Catharina quindecim omnino diebus, atque ægrotavit unius mensis spatio. Nocte diei Martis aut Mercurii in hebdomada sancta lecto decumbens memorata Catharina, recordata est venerabilis sancti Ludovici, quem invocaverat in alio morbo, quo dudum ante fuerat vexata, cujusque beneficium ac favorem manifeste sibi videbatur experta. Quippe, cum graviter ægrotaret nocte quadam, atque opem imploraret, mane integre fuit liberata.

[355] Qua de causa, hoc genu sui malo conflictata, dixit Herinero marito suo, [vovet invisuram se sepulcrum cum anathemate; obtentaque valetudine] se votum facere velle venerabili sancto Ludovico; affirmabatque, sibi in alio suo morbo, in quo ipsum invocaverat, gratiam ab eo opemque præstitam. Atque hac ratione vovit ista nocte venerabili sancto Ludovico, eumque oravit quam poterat optime, ut hoc genu sui malo ab eo liberaretur; ac promisit se sepulcrum ipsius invisuram nudis pedibus, & in laneis eundo a domo sua ex Monte Martyrum c usque ad sepulcrum memoratum; oblaturam præterea crus cereum. Postquam dicta Catharina hoc fecerat votum, multo melius dormivit quam dormiverat tota Quadragesima. Sequenti mane surrexit de lecto suo per se, sine auxilio, quod multis diebus non fecerat, ivitque per cubiculum suum: ac dicebat memorata Catharina, se vovisse venerabili sancto Ludovico, quando tam erat ægrota. Die Veneris sancta proxime sequente, cum domina regina esset in abbatia Dominæ nostræ regalis d Pontisaræ, memorata Catharina ivit ex ædibus regis, quæ illic sunt, usque ad monasterium monialium per se, sine baculo, alioque adjumento, ut ibidem rei divinæ interesset: idem fecit Sabbato sequente. Dominica Paschatis, ac deinde semper, rubor ac tumor a genu ejus abscessit, incessitque per se, sine ullo alio auxilio usque ad hanc diem.

[356] Jacobus ex Monte Martyrum, curator equi dominæ reginæ prædictæ, [votum suum explet.] ivit Parisios, componendumque curavit crus cereum, quod eidem Catharinæ fuit allatum; & dicta Catharina circa festum Pentecostes suscepit iter ex domo sua in Monte-Martyrum, comitante eam Margarita dicti Jacobi uxore, venitque nudis pedibus, & in laneis ad tumulum venerabilis sancti Ludovici; atque ibi obtulit crus cereum, uti voverat: adhæc gratias egit venerabili sancto Ludovico, quam sciebat ac poterat maximas de gratia sibi præstita ab eo, ac de miraculo. Credebat autem firmiter se sanatam fuisse miraculo per venerabilem sanctum Ludovicum; non medicaminibus, quibus fuerat usa. Atque eo modo dictus Jacobus post hæc memoratam Catharinam duxit e; neque inter eundum aut redeundum ullum sensit malum tribus hebdomadis, quas itineri impendit, uti dicebat, quantum seu ipsa, seu alius potuit advertere.

ANNOTATA.

a Locum hunc hactenus assignare nequeo.

b Maria filia Henrici Brabantiæ ducis hic designatur: hanc enim Philippus III secundisnuptiis sibi junxit anno 1274, ut habet Nangius apud Chesnium pag. 529, ubi ejus dotes laudantur, ac coronatio describitur, quæ facta anno sequenti.

c Mons Martyrum, vulgo Montmartre, mons est cum vico prope Parisios, olim Mons Mercurii dictus, ut volunt aliqui.

d Abbatia hæc, alio nomine Malus-dumus, est prope Pontisaram. De fundatione illius egimus in Commentario a num. 373.

e Videtur hic alia peregrinatio innui: verum sic verba exciderint aliqua.

CAPUT XXII.
Puer, dum ossa Sancti in Galliam portabantur, in via ex tumore sanatus: mulier invisens tumulum ex fœdo ulcere restituta, alia usum brachii ibidem adepta: visus cæcæ redditus, gressus claudis.

LVI.

Quando rex Franciæ Philippus, filius venerabilis sancti Ludovici ex tractu transmarino rediit, [Ingens pueri extuberatio, dum ossa sacra vehebantur in Galliam,] atque adferri curavit ossa venerabilis sancti Ludovici patris sui, fullones Parisienses trecenti & plures ei obviam iverunt ante alios cives Parisienses, qui itidem dicto regi Philippo obviam processerunt, ut regem certiorem facerent de injuria, sibi facta circa locum prope portam Bagaudarum a, cumque ivissent ultra Josteul usque ad ulmum Boneil b atque illic regem expectarent, invenerunt ibidem feminam quamdam, quæ se ex Burgundia esse dicebat, cum infante, qui octo annorum videbatur, habente supra aurem sinistram gibbum, seu tumorem grandem, mole ovi anserini, qui extendebatur versus jugulum: dicebatque dicta mulier memoratum infantem hoc malo laborasse duobus annis, & ultra, seque duxisse illum ad sanctum Eligium, & plures alios Sanctos; item monstrasse se illum variis medicis; at ea nihil illi profuisse, nihil utilitatis attulisse. Dictus autem tumor mollis apparebat, ac ruber esse videbatur. Quando hoc modo opperiebantur dicti fullones, donec ossa venerabilis sancti Ludovici venirent, quæ vehebantur in arca super duos equos in modum sellæ gestatoriæ, idque ante regem, & omnes alii in genua essent provoluti, memorata mulier clamavit, rogavitque conductores dictæ arcæ, ut illic subsisterent, quo infans illam posset tangere illo loco, ubi laborabat.

[358] [solo arcæ contactu disrupta.] Tunc unus illorum, qui arcam ducebant, equo descendit, sumptumque infantem manibus suis leniter admodum levavit usque ad arcam, attollendoque magna modestia dictum infantem, tantum effecit, ut extuberatio memorati infantis attingeret arcam, in qua ossa venerabilis sancti Ludovici erant posita. Derepente gibbus hic, seu tumor dissiliit, & ruptus est, atque e loco, ubi tumor hic erat, multum effluxit putredinis, quæ per sinum, & per vestes dicti infantis decurrit, eumque maculavit ad terram usque: pellisque istius loci, ubi ante erat tuber, vacua remansit bursæ instar vacuæ, aut vesicæ: neque tunc infans clamavit, neque læsus quidquam fuit hoc facto, neque ullum doloris signum ostendit. Omnes igitur, qui aderant, judicarunt magnum id esse miraculum, atque omnino crediderunt, dixeruntque memoratum infantem ita sanatum esse, dictumque tumorem disruptum per miraculum, & per merita venerabilis sancti Ludovici, Deum laudantes, & venerabilem sanctum Ludovicum de tanto miraculo. Tunc episcopus quidam ibi præsens, quando audivit hujusmodi miraculum, dixit non esse primum miraculum, quod venerabilis sanctus Ludovicus in itinere patraverat; multique, qui illic erant, lacrymabantur præ gaudio de tanto miraculo, coram se facto.

LVII.

[359] Esdelina la Vielle Monstroliensis c gravi malo affecta fuit in crure dextero, [Mulier ex fœdo ulcere,] ita ut caro dicti cruris media facile parte corio nudata esset atque exesa, semperque emitteret, atque effunderet putredinem. Quippe, cum memorata Esdelina ex partu Aleidis filiæ suæ decumberet, dicto correpta fuit morbo, qui eo deinde auctus est incremento, ut latitudine palmam manus æquaret; tantumque ibidem erat foramen, ut ovum gallinaceum eo recipi posset: adhæc caro circa foramen pelle erat nudata, glauca, & quasi nigra, multumque puris effundebat, ac fœtebat vehementer, ita ut homines adesse ei non possent. Porro caro hoc modo pelle nudata erat quandoque ad tres digitos, quandoque plus, quandoque etiam minus, ac semper pus emittebat. Quin & memoratum malum magno erat impedimento dictæ Esdelinæ in eundo, aliaque negotia sua exercendo: non tanto tamen, ut non iret quandoque ad templum, subinde etiam Parisios. Emplastra multa, multaque medicamina alia, dicto malo applicuit memorata Esdelina, quæ illi nihil profecerunt, duravitque malum per octo annos, & amplius. Adhæc dicta Esdelina contra hoc malum venam sibi aperiri curavit sub pedis malleolo, at id ei non profuit.

[360] Cum ossa venerabilis sancti Ludovici eodem anno, [frequentato sepulcro, sanata.] eademque æstate delata fuissent in Galliam, atque in villa ipsius diceretur, miracula esse facta apud tumulum ipsius, prædicta Esdelina flexis genibus vovit; venturam se ad ejus tumulum, simulac posset: tum insuper vovit ac promisit se ea die, qua ad tumulum ipsius veniret, non manducaturam neque bibituram, priusquam invisisset sepulcrum ipsius. Post hoc votum dicta Esdelina nihil cruri applicuit medicaminis: namque ab eo tempore recreari cœpit. Deinde dicta Esdelina, ejusque filia Aleidis, & Ermengardis la Faveresse Monstroliensis vidua, plusquam sexaginta annos nata, venerunt Dionysiopolim, atque ad memoratum sepulcrum. Postquam preces suas fuderant, tantisper ibi substiterunt, eademque die domum redierunt: quamvis numerentur duæ leucæ bene magnæ Dionysiopolim inter & Monstrolium. Ab illo tempore dicta Esdelina melius habere cœpit, & sanari, minus enim putredinis effundebat, ac solidabatur malum. Venit autem dicta Esdelina ad sepulcrum, donec novem dies fuerint completi, ac diebus singulis Dionysiopoli Monstrolium vesperi revertebatur. Porro de die in diem dicta Esdelina magis recreabatur, ita ut nona die integre fuerit sanata, caroque consolidata, quæ deinde nihil puris ejecit, neque ipsa deinde usque ad mortem quidquam præterea sensit de malo memorato: vixit autem, postquam hoc modo sanata fuit, decem annis, & ultra.

LVIII.

[361] Circa annum Domini nostri MCCLXXII, dum Oringa de Fontenay d, [Mulier brachii dexteri usu destituta,] diœcesis Bajocensis, habitabat Parisiis per annos triginta in domo Mauritii pannorum textoris ad lana carminanda, quo victum sibi, uti consueverat, pararet; gravis eam invasit morbus in brachio dextero, & illius brachii cubito, tantusque dolor eodem loco, ut operari non valeret. Adhæc dictus cubitus intumuit, nervique ibi fuere contracti; ac timebat dicta Oringa, ne usum istius brachii in perpetuum perdidisset. Postquam multo tempore non fuerat operata, periculum faciebat, an operari posset ad lucrum faciendum: verum nullo modo laborem poterat sustinere. Cum dictum brachium ostendisset chirurgo, nomine Galtero, hic chirurgus secuit ejus brachium supra cubitum, ex quo nihil quidquam puris effluxit, sed deterius ei fuit quam ante. Applicabat istic medicamina unctionesque multas; at nihil ei videbantur proficere. Præterea dolor brachii adeo auctus est, ut illud nec extendere posset, nec attollere, nec ori, nec capiti admovere, neque hoc brachio cibum sumere, neque se ligare, neque aliud quid rei facere. Verum in ligando se, faciendoque alia, quæ sine duabus manibus fieri nequeunt, Sibilla hospita, & Hodierna de Fontenay ipsius vicina, & personæ subinde aliæ, ei opem præstabant. In hoc statu fuit dicta Oringa annis quatuor: & quia caput lavare non poterat, longo deinde tempore caput suum radi curavit.

[362] [præviis votis venit ad sepulcrum,] Tandem cum fama esse Parisiis, miracula facta esse apud sepulcrum venerabilis sancti Ludovici; ei suasum fuit, ut corde recto eidem sancto Ludovico se devoveret, ejusque sepulcrum inviseret. Tunc confessa est de peccatis suis memorata Oringa parocho sancti Gervasii, vovitque venerabili sancto Ludovico, se venturam ad ejus sepulcrum nudis pedibus, & in laneis, allaturamque candelam longitudine brachii sui, ac crassitie ejusdem brachii sui supra cubitum; adhæc oblaturam memorato tumulo post liberationem suam brachium cereum. Hoc igitur dicto anno, die quadam Sabbati, dum Dionysiopoli habentur nundinæ, memorata Oringa iter aggressa est Dionysiopolim, nudis pedibus, & in laneis, ad dictum sepulcrum, illudque invisit æque ægrota quam umquam fuerat: atque eo modo pervenit ad tumulum prænominatum die Sabbati, dum Vesperæ erant cantatæ, non minus ægra atque impotens dicto brachio quam umquam fuerat, & magis etiam: cumque ibi modico satis tempore fuisset, ægrique dimitterentur ad hospitia sua, sive ex templo, ad hospitium suum ivit æque ægrota.

[363] [ubi pristinum brachii usum recuperat:] Die Dominica sequente, mane rediit ad tumulum memoratum, mansitque ibidem alios inter ægrotos; & tota illa die Dominica non manducavit, neque bibit tota die; sed humiliter orabat venerabilem sanctum Ludovicum, quam poterat enixissime, ut valetudinem sibi, brachiique sui sanitatem reddere dignaretur. Postquam Vesperæ erant cantatæ, eadem Oringa, tenens brachium supra dictum sepulcrum, subito sensit dolorem gravissimum, ab aure dextera usque ad cubitum. Unde cum Oringa propter ingentem dolorem alteram manum dictæ auri admovisset tanto tempore, quo oratio Dominica ter recitari potuisset, hujusmodi dolor evanuit, sanataque fuit memorata Oringa. Mox manus conjunxit, quod a tribus annis non fecerat, Deoque, ac venerabili sancto Ludovico gratias egit de valetudine sua: tum cruce se signavit hac manu, quod ab omni tempore ante memorato non fecerat, neque facere potuerat. Ab eo tempore in posterum usque ad hoc tempus integre ex dicti brachii malo fuit sana, ac laboravit eodem brachio, omniaque præstitit, quemadmodum fecerat, antequam hoc malo esset correpta, & veluti quælibet mulier sana, ita ut numquam deinceps quidpiam mali aut doloris in brachio suo senserit. Ceterum memorata Oringa omnia præstitit, quæ promiserat venerabili sancto Ludovico; ac propter concessum sibi beneficium tunc substitit novem diebus Dionysiopoli, diebusque singulis visit sepulcrum memoratum.

[364] Præterea referebat memorata Oringa vidisse se, [vidit hæc ibidem cæcam, claudosque sanatos.] dum apud tumulum subsistebat, mulierem quamdam, quæ se cæcam dicebat, quæque sanata fuit in conspectu memoratæ Oringæ. Quippe cernebat, cognoscebatque res sibi ostensas. Similiter alios quosdam, fulcrorum subalarium ope ad sepulcrum accedentes, dicentes audivit se alio modo incedere non posse, quos memorata Oringa vidit abeuntes a sepulcro memorato sanos & liberos sine fulcris.

ANNOTATA.

a In Ms. La porte Baudaier. Agit de antiqua hac porta Breulius in Antiquitatibus Parisiensibus pag. 1176: ubi ait vocari portam Bagaudarum a castro vicino illius nominis: vulgo dicebatur, la porte des Baudets.

b Nangius, citatus in Commentario num. 1136, ulmum hanc dicit esse inter Boissiacum & Christolium, Gallice Boissy & Creteil, ut vici hi notantur in tabulis geographicis, in quibus nec Josteul nec Boneil invenire potui.

c Monstrolium, Monstreuil, vicus est in agro Parisino, qui hic assignatur, licet non desint alia hujus nominis loca.

d Fontenay vicus in tabulis geographicis Normanniæ notatur, distans aliquot leucis Bajocis. Idem nomen variis urbibus in Gallia datum.

CAPUT XXIII.
Mulieri cæcæ apud tumulum visus restitutus: eques quidam ex gravi morbo, atque artuum impotentia, facto voto, sanatus: strumosi sanati.

LIX.

Agnes Pontisarensis, nata in parochia Dominæ nostræ sanctæ Mariæ, [Mulier cæca,] mulier triginta annorum & ultra, filia olim Bricii, cum a tempore nativitatis suæ bene vidisset & clare, ac habitasset in domibus aliquorum civium Pontisarensium, suaque obivisset negotia, uti mulier bene videns, deinde (quindecim aut sexdecim anni jam præterierant tempore inquisitionis de hoc miraculo, quæ facta est anno Domini nostri MCCLXXXIII, mense Februario) oculi ejus quasi perpetuis fluere lacrymis cœperunt, multumque rubescere, ita ut ab eo tempore visus ipsius vehementer fuerit debilitatus, ac parum cerneret. Adhæc sub palpebris ipsius crevit extuberatio ad molem digiti, oculique ejus facti sunt tam albi interius, ut pupilla in iis non appareret, sed tela candida viderentur obtecti. Ab illo tempore visum plane perdidit, ita ut nihil prorsus videret, ne claritatem quidem solis, aut candelæ ignisve lucem. Dicto tempore Maria de Marsigni ejus soror, & quidam ipsius filius, qui obierat tempore hujus inquisitionis, eam ducebant nunc hi, nunc illi; quodque ipsam oporteret ob egestatem victum mendicando quærere, circumducebant etiam ipsam ad templa, ostiaque urbis Pontisarensis ad stipem petendam. Hac cæcitate laboravit quatuor annis præterpropter, quibus nihil prorsus cernebat, neque ullis contra memoratum malum usa est medicamentis. Incedebat eo tempore, ut solent ire cæci, manu super humerum ducentis posita, aut vero vestem ipsius manu tenebat: neque aliter se gerebat quam alii, qui ducuntur, cæci: neque dicta Agnes incedere poterat, uti aliis contingit cæcis, nisi palpando manibus: neque videbat res ante se positas; sed contingebat sæpe, quando cochleari ei manducandum erat jusculum, ut eo modo cochleare teneret, quo pars cava inferlus esset, convexa superius, ita ut Maria soror ipsius ipsam dirigere deberet, & cochleare apto ad manducandum situ ponere.

[366] [fama miraculorum S. Ludovici inducta, invisit sepulcrum,] Cum eodem anno, quo ossa venerabilis sancti Ludovici portata fuere in Galliam, atque in templo sancti Dionysii sepulta, eadem hæc Agnes esset in ecclesia beatæ Virginis Mariæ Pontisaræ, virum audivit dicentem, se venire Dionysiopoli, ac vidisse, grandia facta esse miracula apud tumulum venerabilis sancti Ludovici. Quærenti dictæ Agneti, quænam fieri vidisset miracula, respondit, vidisse se ibi cæcos, qui visum recuperabant, claudos, seu impeditos, qui incedere non poterant nisi fulcris subnixi, ad memoratum sepulcrum sanatos, ac sine fulcris ab eodem tumulo redeuntes. Propterea memorata Agnes magnam animo concepit fiduciam, sanitatem se ibi consecuturam, manusque ad cælum tetendit, ac vovit Deo, ac venerabili sancto Ludovico, se die postera iter suscepturam, atque invisuram tumulum hujusce venerabilis sancti Ludovici, etiamsi vel manibus pedibusque eo sibi foret reptandum. Tum die quadam Sabbati dicta Agnes dictaque Maria mane susceperunt iter, ducente eam memorata Maria, veneruntque Dionysiopolim: contigit autem id eo tempore, quo Dionysiopolitanæ habentur nundinæ circa festum sancti Joannis Baptistæ. Fuit illic memorata Agnes omnibus diebus sequentibus usque ad Vesperas, idque ad diem usque Veneris sequentem.

[367] [ubi visu donatur,] Hac die Veneris, cum caneretur solenne Sacrum ad altare sancti Dionysii, ac dicta Agnes esset prope tumulum prænominatum flexis genibus, facie ad tumulum conversa, putaretque se esse facie versa ad altare, aliqui, qui illic erant, ei dixerunt: Quid agis, mulier? Quid ita sedes? Non vides cantantem presbyterum? Qua de causa vultum convertit ad altare a, intuitaque vidit cereum in altari ardentem. Unde in admirationem ducta, petiit; utrum illic essent candelæ accensæ? Responsum ei fuit, accensas esse. Interea dum elevatio Corporis Jesu Christi erat peragenda, respexit, ac vidit cantantem presbyterum, manusque elevantem, ac tenentem in manibus gloriosum Jesu Christi Corpus: at Corpus Domini nostri non clare percepit, nam visu adhuc erat infirmo. Verumtamen lætata est, quantum potest lætari ulla mulier, gratiasque egit Deo, ac venerabili sancto Ludovico. Adhæc humi se prostravit in cubitos, genuaque apud tumulum, orans venerabilem sanctum Ludovicum, ut adhuc Dominum nostrum deprecaretur pro ipsa, ut visus claritatem ipsi redderet. Dum ita precibus erat intenta, videbatur sibi percuti baculo sub utroque oculo, ubi erat memoratus tumor, nasusque sibi transfigi, ita ut manum naso admoveret, ac timeret, ne esset transfixus: adhæc tantum sensit dolorem, ut illum commemorare nequeat aut eloqui, & percepit sanguinem ex oculis suis effluere. Hinc surrexit, illique, qui ibi tum erant, hoc cernentes, dixerunt: Hæc mulier est sanata, nam sanguis ex oculis ejus decurrit: ipsaque hæc mulier laudabat Deum, ac venerabilem sanctum Ludovicum, qui ipsam ex prædicta cæcitate sanasset: quippe ab eo tempore post hunc sanguinis fluxum cognoscebat distinguebatque ea, quæ videbat.

[368] Nuntio hujus miraculi per ecclesiam audito, videlicet hanc feminam ibi illuminatam, [quod declarat] ac visum recepisse, tanta eo confluxit populi multitudo ad videndum, ut vehementer timeret, ne ibi opprimeretur: at monachi ipsam tutabantur. Cum illi, qui illic erant, explorare vellent, utrum cerneret, quædam ei ostendebant; puta cultros, quemdam digitorum manuum suarum numerum: ipsa autem recte, ac vere ad omnes eorum interrogationes respondebat, nominabatque res sibi monstratas. Mansit autem in ecclesia usque ad horam, qua ægroti dimittuntur post Vesperas. Memorata die Veneris, ubi prædicta Maria summo mane dictam Agnetem cæcam ad ecclesiam duxisset, sicuti solebat, atque ad eam rediisset post preces Tertiæ ad cibum ei portandum, dixit memorata Agnes eidem huic Mariæ: Noli amplius cibum mihi adferre, neque ad me venire: nam video, Deo sit gratia, sanctoque Ludovico, & vidi presbyterum, qui cantabat ad altare sancti Dionysii, attollentem dimittentemque in manibus suis totius mundi Servatorem. Hinc multum gavisa est memorata Maria, atque ad hospitium rediit, relicta ibidem dicta Agnete. Eadem hac die Veneris dicta Agnes per se ire cœpit sine duce, satis videns viam versus hospitium suum: quippe, dum cæca erat, audiverat cujus esset hospitium, illudque esse in platea du Saugier b: interrogabat igitur homines, qua via iretur ad plateam du Saugier: quod ipsam docebant. De cetero recte per se incedebat videns usque ad dictam plateam, iensque hoc modo obvia fuit sorori suæ Mariæ, quæ veniebat ipsam quæsitura. Soror hæc multum fuit attonita, eamque rogavit: Soror, quomodo sola venis? Respondit illa: Laus Deo, ac sancto Ludovico, bene video, at hospitium invenire nesciebam.

[369] Ab eo tempore vidit bene & clare usque ad hanc diem, [mirantibus muliis.] ac bene clareque cernebat ea, quæ ipsi monstrabat nominata Maria. Postea memorata Agnes frequentavit prædictum sepulcrum, donec novem dies fuerint completi a prima die, qua venerat, veniens per se ad templum sine alio humano subsidio, & vesperi ad hospitium suum regrediens. Completis diebus novem, memorata Agnes, & soror ejus Maria Pontisaram sunt reversæ, nemine dictam Agnetem ducente; redibat enim sine baculo, alioque adjumento; nam auxilio ei opus non erat, quandoquidem bene videbat passus, arbores, frumenta, quæ ante se reperiebat. Postquam Pontisaram fuit reversa, multi homines, qui eam prædicto tempore viderant cæcam, venerunt eam conspecturi, atque omnes fuere attoniti, tantum admirantes miraculum, ac Deum, & venerabilem sanctum Ludovicum laudantes. Tunc dicta Agnes notos sibi adibat, atque amplectebatur viros feminasque sibi notas, asserebatque, ubi sana redierat, se sanatam esse apud tumulum venerabilis sancti Ludovici. Adhæc, postquam rediit sanata, oculi ejus memorata tela non erant obtecti, sed apparebat in oculis & pupilla, & album, sicuti contingit oculis sanis, & bene cernentibus. Ab eo tempore sola incedebat, aliaque sua negotia obibat, quemadmodum alia mulier idoneo visu instructa, veniebatque ad domum Guilielmi de Villierlande ad lana nenda, quæ lana nebat dicto Guilielmo præsente. Ceterum, qui eam noverant Pontisaræ, communiter dixerunt, miraculo sanatam fuisse per venerabilem sanctum Ludovicum.

LX.

[370] Anno Domini nostri MCCLXXX, circa festum Sanctorum omnium, [Eques in venatione cum rege aquam ingressus,] cum dominus Joannes de Chastenay eques esset in silva Bellosannæ c in diœcesi Rotomagensi, ubi rex Galliæ venabatur, atque idem hic eques ad canes curreret, unde vehementi æstuabat calore; ac pervenissent ad aquam paludis cujusdam, ubi duo occisi erant apri, qui mortui in aqua jacebant, quosque rex fuerat persecutus, idem eques, qui ocreis indutus erat, sed non satis idoneis nisi circa pedes, ingressus est aquam, sicut rex & alii faciebant, ad apros aqua extrahendos. Postquam dictus eques tantisper ibi fuerat in aqua ista, pedes cruraque ipsius frigore fuerunt affecta: unde cum de nocte lecto decumberet Gornaci d cum rege ejusque comitatu, primum sensit dolorem in pede sinistro circa malleolum, deinde eadem ista nocte dolorem expertus est in genu sinistro. Mane rex cum hoc equite aliisque venit Bellovacum: cumque memoratus eques ibidem de nocte cubaret, in dicto pede genuque graviorem etiam dolorem expertus est, quam ante senserat. Tunc servum quemdam vocavit, pedique ac genu suo imponi curavit stupam cum vino infervefactam. Inde Parisios reversus est, atque hospitatus est in platea Fabarum e, ubi cœpit decumbere, neque enim uti poterat manibus pedibusve.

[371] [omnium membrorum usu destituitur;] Tunc accesserunt ad eum medici, quos consuluit de morbo memorato. Illi emplastrum curarunt componendum, idque applicuerunt genu; quod nihil ei profuit, sed nocuit potius: dolor enim, quo cruciabatur, transiit ad genu dexterum. Tum ita increvit hoc malum, adeoque toto corpore laboravit, nimirum utroque pede, genibus, coxis, spina dorsi, brachiis, manibusque, ut omnibus hisce membris uti non posset, solius linguæ usu relicto, ita ut nec cibum ipse sumere posset nec potum, sed cibus potusque ei a servis ingereretur: neque se vertere in lecto valeret, neque ullo modo manus pedesque in lecto posset movere, eosve de loco in locum per se ducere; sed in omnibus his ab aliquo opem ei præstari oporteret. In tanto constitutus angore vota fecit sancto Sulpitio, atque aliis pluribus Sanctis. Insuper consilio medicorum regis, quos hic ipsi submisit, multa ei adhibita sunt medicamenta, lotionesque, & alia, quæ nihil opis ei attulerunt. Tunc contigit ut Emmelina Melodunensis, uxor olim Theobaldi cellæ regis Franciæ præfecti, ad dictum equitem veniret: cumque ad eum venisset die quadam Jovis, ei suasit, ut votum faceret venerabili sancto Ludovico; multa enim beneficia, multaque miracula facta esse apud tumulum ipsius.

[372] Quapropter memoratus eques vovit tunc & promisit Deo, [votis deinde S. Ludovico factis, convalescit,] sancto Dionysio, ac venerabili sancto Ludovico, se simulac ire posset, invisurum sepulcrum venerabilis sancti Ludovici, rogavitque dictam Emmelinam, ut iret pro se Dionysiopolim ad tumulum memoratum, atque ibidem pro se offerret candelam longitudinis suæ. Tunc consideravit dictus eques, se satis notum fuisse venerabili sancto Ludovico, dum viveret: quippe in ejus societate fuerat, eique servierat. Magnam itaque animo concepit fiduciam, se hoc modo sanatum iri ex languore, fecitque votum prædictum. Die Veneris sequente dicta Emmelina iter aggressa est mane, venit Dionysiopolim, obtulitque ad sepulcrum memoratum candelam longitudine pari cum dicto equite: tum preces ibi fudit, atque oravit venerabilem sanctum Ludovicum, ut, siquid valeret apud Dominum nostrum omnipotentem, eum flagitaret, ut dignaretur dictum equitem memorato morbo liberare. Interea dictus eques decubuerat septem hebdomadis præterpropter. Dicta autem Emmelina eadem die Veneris rediit Parisios, visensque memoratum equitem, ei dixit, se perfecisse prædicta. Et sane ab illa die Jovis, qua eques votum fecit venerabili sancto Ludovico, sensit percepitque vesperi meliuscule sibi esse: nam in cœna propriis manibus cibum sumpsit, & manducavit, quamvis tribus hebdomadis præcedentibus cibum manu sua non sumpsisset. Deinde die Veneris sequenti dictus eques satis recreatus est, commodius enim manibus suis uti poterat, eas videlicet ori admovere, & capiti, iisque cibum sumere. Post hæc de die in diem melius habere cœpit in dictis membris, magisque recreari.

[373] Tum cœpit de lecto surgere, foco assidere, ac quandoque per cubiculum suum deambulare, [ejusque sepulcrum invisit: alii strumis liberati.] atque intra octiduum subsequens memoratus dominus Joannes pedes venit ad ecclesiam Dominæ nostræ Parisiis, ac pariter ad sacellum regium. Quia autem dicto voto suo satisfacere volebat quantum poterat, quamvis vovisset se peditem venturum ad memoratum sepulcrum, equum tamen ascendit intra hoc octiduum, equitavitque Dionysiopolim usque, atque invisit dictum tumulum. Deinde die Veneris sequenti dictus eques venit Dionysiopolim pedes, jubens equum suum post se duci. Postquam autem ibi fuerat, precesque atque oblationem suam persolverat, Parisios rediit equo vectus. Post hæc ab illo tempore memoratus eques sanus semper fuit ac valetudine prospera; licet dictus morbus eum quandoque modicissime corriperet, numquam tamen eo ita fuit impeditus, ut manibus, pedibus, genibus, aliisque membris suis non uteretur, non equitaret, pedes non recte incederet, aut negotia sua alia non bene obiret. Prædicta Emmelina jurejurando affirmavit, quando ossa venerabilis sancti Ludovici in reditu ex tractu transmarino ferebantur in Galliam, multos, qui strumis laborabant, sanatos esse, dum arcam, cui ossa ipsius erant imposita, osculabantur in itinere, atque in urbibus, ubi servabantur in hospitio. Et passim dicebatur, illos ibi esse sanatos.

ANNOTATA.

a In Ms. meo legebatur ad tumulum, quod, ut manifeste mendosum, correxi.

b Nomen plateæ retinui, ut illam facilius cognoscant incolæ, si adhuc perseveret, recteque sit scriptum. Voce autem saugier significatur planta salviæ.

c Bellosanna abbatia est Ordinis Præmonstratensis in Normannia, & in Braio tractu, una leuca a Gornaco in occasum distans, ut habet Baudrandus.

d Gornacum, Gournay, oppidum est Normanniæ in Braio tractu, ad Eptam fluvium, unde aliquando, Gournay sur Epte, vocatur, inquit laudatus Baudrandus.

e Gallice, des Feves.

CAPUT XXIV.
Vir sancto Ludovico quondam notus, facto voto, ex febri quartana molestissima restitutus: idem a periculo submersionis ereptus: claudus gressu donatus: puella sanata ex gangræna: vir ex dolore articulari.

LXI.

Joannes de Brie diœcesis Senonensis, vir quinquaginta annorum, [Quidem voto invisendi tumulum diuturna quartana liberatus:] castellanus castri Aquarum-mortuarum, propter morbum gravem, ac febrem quartanam, quæ ipsum vexaverat per duos annos & medium, ac quasi consumpserat atque exsiccaverat, eo deductus est memorata quartana, ut existimaret nullo modo se evasurum. Die quadam in æstate, qua memorata quartana debebat ipsum corripere, inductus dicto cujusdam equitis, votum fecit venerabili sancto Ludovico, (cujus vitam sanctam conspexerat per annos triginta; unde magnam liberationis suæ fiduciam conceperat animo,) in eo promittens se, simulac posset, invisurum memoratum tumulum. Ab illo tempore nullum deinceps febris accessum expertus est, sed de die in diem ex summa illa infirmitate recreabatur, ac melius habebat. Postquam vires suas recuperaverat, memoratum sepulcrum, uti promiserat, Quadragesima sequente invisit ex dicto morbo sanus.

LXII.

[375] Idem Joannes, completo hoc voto, ex Francia rediens Aquas-mortuas, [idem, dum redit a sepulcro, submersionis periculo ereptus.] emptæ navi se imposuit, aqua progressurus. Hæc vi fluminis abrepta impegit graviter de nocte, disruptaque in alterum latus se inclinavit: dictusque Joannes in Ararim a incidit, raptusque fuit & ductus ab aqua ad longum intervallum: at vestes ei subsidio fuere, ne mergeretur. Tum substitit ad ramalia, quæ forte invenit, illic posita, ut rebatur, ad pisces hamo capiendos. Itaque manibus ibidem se firmiter tenuit, fluctuante toto ipsius corpore sub aqua, excepto solo capite, quod aquis extabat. Tunc clamavit, atque imploravit opem venerabilis sancti Ludovici. Fuit ibi fere usque ad diem tam fatigatus, tam frigidus, rigensque, ut vix se diutius tenere valeret. Demum supervenerunt subito piscatores, qui illum, magna vi sublevatum, navi suæ piscatoriæ imposuerunt. Vectus fuit ad ripam, ductusque ad vicinam domum, ac positus inter lodices quasi mortuus præ frigore, labore, & metu mortis, in quo fuerat. Hoc modo dicta febri, atque hoc periculo liberatus fuit per merita, atque invocationem sancti Ludovici. Quidam ipsius nepos pariter evasit, qui cum navi descendit inter duas tabulas, seque fortiter sustinuit ad intervallum unius leucæ, Deo favente, ad ripam fluvii delatus. Ejus arculæ sarcinariæ cum litteris, aliisque rebus ipsius defluxerunt prope Lugdunum usque. His servatis, ac recuperatis, navis, & tres nautæ, quos conduxerat, non fuerunt inventi. Tum sanus pervenit Belloquadram b.

LXIII.

[376] Anno Domini nostri MCCLXXIV, in hebdomada post Pascha, [Claudus ex genu affecto,] Joannes de Aties diœcesis Parisiensis, cum ivisset ad operarios suos quosdam, quos conduxerat ad fodiendum in vinea sua, distante a villa prædicta ad tres forsan sagittæ jactus, rediens ex prædicta vinea ad villam, antequam ad villam perveniret, gravissimum dolorem sensit in genu sinistro, acsi cultro ibidem pungeretur. Porro usque ad illam diem sanus fuerat, valensque dicto genu, ac membris aliis. Natus tum erat hic Joannes annos circiter viginti, neque sciebat, unde id sibi accidisset: in via enim memorata nec salierat, nec vim cruri, aut genu suo intulerat. Magno igitur cum labore bacillum sumpsit e vinea, quo niteretur, domumque rediit: & quia stare non valebat, nec incedere, lecto se imposuit. Os illud rotundum, quod est supra genu, loco motum erat, ac distortum ex parte inferiori; totumque id genu, ac caro sub genu cærulea valde facta est, & dura: item crus istud ita fuit contractum, ut pedem non valeret humi ponere. Quapropter memoratus Joannes magno affectus dolore & angore, componendum sibi curavit subalare fulcrum, ut de loco in locum ire posset. Quippe postquam dicto correptus est malo, sine fulcro nequibat incedere: verum incedebat fulcro nixus, dictumque pedem humi non figebat. In hujusmodi statu fuit magno pressus angore usque ad tempus, quo sanatus est Dionysiopoli apud sepulcrum venerabilis sancti Ludovici. Multa memoratus Joannes dicto malo imposuit medicamenta, quibus nihil profecit. Ductus fuit ad ecclesiam beatæ Virginis Mariæ Longi-pontis c, duabus leucis a memorata villa distantem, quandoque carro vectus, quandoque ope fulcri incedens: at nihil ei profuit: etsi dictus Joannes votum fecisset Dominæ nostræ Longi-pontis.

[377] Postquam hoc modo ægrotaverat usque ad festum sancti Joannis Baptistæ proxime tunc subsequens, [præmissis votis, venit ad sepulcrum,] ac fama vulgaverat in isto tractu, facta esse miracula Dionysiopoli apud tumulum venerabilis sancti Ludovici, memoratus Joannes votum fecit venerabili sancto Ludovico coram Esdelina ex Aties, cognomine Pasqueria *, uxore olim Nicolai Pasquerii *, & dicti Joannis matre, & promisit invisurum se, simulac posset, sepulcrum venerabilis sancti Ludovici, venturumque nudis pedibus, & solum laneis indutum. Fecit id votum dictus Joannes, magnamque animo concepit fiduciam valetudinis recuperandæ, modo illuc ire posset. Adhæc promisit, se tota vita sua ipsius futurum clientem, & quotannis ejus sepulcrum visurum, missurumve eo donum offerendum, si ipse venire non posset. Facto hoc voto, postera die iter aggressus est, ac fulcro nixus ivit usque ad Sequanam, non longe ab hac villa distantem. Illic navem ingressus est, eaque vectus venit Parisios, ubi matrem suam invenit; tum Dionysiopolim ivir. Fuit ibi apud tumulum usque ad horam, qua dimittuntur ægroti. Erat Dionysiopolitanarum nundinarum tempus: atque ibidem manebat tota die, de nocte vero cubabat super stramenta apud portam templi sub dio. Jejunabat quotidie, excepta die Dominica; quotidie item, uti venerat, nudis erat pedibus, & in laneis tantum.

[378] [ubi valetudinem pristinam consequitur.] Sexta die memoratus Joannes recreari cœpit ex dicto morbo. In pervigilio autem sancti Petri tunc sequente, Missæ sacrificio oblato, dictus Joannes, altero nixus genu, sentire cœpit dolorem gravem loco nominato, qui non fuit diuturnus. Paullo post dolor hic abscessit, genuque ipsius vehementer incaluit, tantusque in dicto genu, ac in illis partibus, ortus est pruritus, ut se cohibere non posset, quin fortiter se scalperet. Verum illi, qui aderant, eum monebant ne hoc faceret: primo tamen mane istius diei non tantus ei fuerat pruritus, neque ita se scalpebat. Qui lustrarunt dictum ejus genu, viderunt os, quod fuerat loco suo motum, ad locum naturalem rediisse, tumorem genu fere evanuisse, carnemque, quæ cærulea fuerat, ad colorem convenientem esse reductam, præterquam quod modice etiam tum ruberet. Post hæc egressus est ecclesia, pedibus suis incedens recto corpore, sine fulcris, sine baculo, & sine adjumento alio per templum, eodemque modo ibat per viam, ut cibum sumeret: attamen debili adhuc gressu procedebat propter debilitatem loci tam recenter sanati. Substitit deinde in nominata urbe sancti Dionysii, visens quotidie dictum tumulum, donec novem dies fuerint completi a tempore, quo primum venerat. Post quos cum matre sua rediit ad villam suam sanus valensque, ac pedibus suis bene incedens, sine fulcris, sine baculo, alioque subsidio: atque affirmabat se redire Dionysiopoli a memorato tumulo, ibique fuisse sanatum. Ita sanus fuit & valens a tempore dicto usque ad hoc tempus, ut nihil mali, aut doloris senserit in memorato genu. Ivit deinde, laboravit, ac negotia sua alia obivit, quemadmodum facere consueverat, priusquam in dictum malum incidisset. Ceterum communiter dicebatur in nominata villa Aties, sanatum esse apud tumulum venerabilis sancti Ludovici.

LXIV.

[379] Bernardina, olim filia Othonis Ferrarii *, quam Bartholus civis Parmesanus educabat in domo sua, [Puella, dum ossa Sancti vehebantur in Galliam, ex gangræna,] dum nata erat annos octodecim, aut plus eo, gravi morbo, fœdo videlicet malo, quod gangræna nominatur, correpta est in brachii dexteri parte posteriore circa manus juncturam, quod extendebatur versus cubitum ad tres facile digitos. Vulnus erat fere rotundum, paullulo oblongum, & tam profundum, ut brachii nervi quandoque visui paterent, & tam latum, quam patiebatur latitudo brachii. Consulti hac de re fuere medici, medicamentaque fuere adhibita, quæ modico tempore prodesse videbantur: nihilominus dictum malum tandem remansit grave, atque horridum, multumque effundebat fœtoris & puris, sicuti antea. Duravit hic morbus per duos tresve annos. Cum autem rex Philippus, eo tempore rex Franciæ, filius venerabilis sancti Ludovici, curaret ossa venerabilis sancti Ludovici patris sui transferenda in Galliam, Parmamque d pervenisset, idque memorata Bernardina intellexisset, magna animata est spe, fiduciaque magna se ab ipso sanatum iri, per invocationem ejusdem sancti Ludovici. Rogavit igitur Bartholum, & Alenam dominam suam, ut duceretur ab ipsis, ubi arcam venerabilis sancti Ludovici posset contingere, cui ossa illius dicebantur imposita.

[380] Ipso tempore matutino, quo rex egressurus erat Parma cum ossibus Patris sui, [tacta arca, qua ossa continebantur, restituta:] ducta fuit nominata Bernardina, ivitque usque ad portam palatii, ubi expectavit equum sarcinarium, qui ferebat dictam arcam, cui ossa venerabilis sancti Ludovici erant imposita. Exeunte memorato equo, dicta puella affecto brachio tetigit hanc arcam magna cum pietate, ac portavit brachium male affectum, seu tenuit incumbens eidem huic arcæ per spatium circiter jactus sagittæ ex balista emissæ: dein domum reversa est. Ab hac die dicta Bernardina melius habere cœpit, & sanari ex dicto morbo, incipiente memorato malo siccari, ac paulatim consolidari, adeo ut deinde intra mensem præterpropter dicta Bernardina integre sanata fuerit ex morbo memorato: remanente tamen mali vestigio. Porro postquam attigerat arcam memoratam, nullis deinde usa est medicamentis, nullum de hoc malo exquisivit medicorum consilium. Vixit deinde memorata Bernardina, postquam hoc modo sanata est, ad annos tres quatuorve præterpropter, nuptaque fuit Ægidio de Cantubie, quocum Ægidio longo tempore fuit sana, dictoque morbo libera, quamdiu vixit. Ceterum affirmabat dicta Bernardina, se restitutam fuisse ex malo memorato per merita venerabilis sancti Ludovici, ob suam in ipsum pietatem, & quia tetigerat arcam, cui ossa ipsius erant imposita.

LXV.

[381] Jacobus de Allucies, civis Regiensis, graviter ægrotabat ex morbo, [alius in eodem itinere] & dolore articulari, quo cruciabatur in coxis, genibus, cruribusque: atque eo modo laboraverat per quatuor circiter annos, antequam rex Galliæ, revertens Tuneto, transiret per civitatem Regiensem e. Pluribus mensibus memoratus Jacobus hoc malo decubuit, neque de lecto surgere poterat, neque ad necessaria ire, nisi portaretur: adhæc præ dolore clamabat, dentesque constringebat memoratus Jacobus. Deinde paullulum recreatus est, ita ut incederet duobus nixus fulcris subalaribus, quandoque & uno: at nullo modo incedere poterat sine fulcro alterutro. Consuluit medicos, videlicet magistrum Henricum medicum, magistros Guidonem, & Bonitum chirurgos expertos; medicamentaque varia contra hoc malum fuere adhibita: sed sine ullo emolumento.

[382] Cum igitur rex Galliæ reverteretur Tuneto, veniretque Regium, [articulari morbo liberatus.] ac diceretur ossa Patris sui, venerabilis sancti Ludovici transportanda curare in Galliam in arca, quæ in principe ecclesia fuit posita, domina Jacoba, dicti Jacobi uxor, ei dixit, desiderare se, ut iret ad ecclesiam, ubi arca servabatur, in qua ossa venerabilis sancti Ludovici esse dicebantur, sperabat enim firmiter ipsum per merita illius sanandum. Memoratus Jacobus suasu uxoris suæ postridie venit ad ecclesiam ope fulcrorum suorum, tetigit dictam arcam, seque illi supposuit, magna animatus fiducia liberationis suæ ob sanctitatem, quam de venerabili sancto Ludovico prædicari audiverat. Dum domum rediit, eadem die ita se recreatum sensit, ut reliquerit fulcra sua, ita ut ei deinde numquam adjumento fuerint ad eundum: sed adeo sanatus fuerit ex dicto morbo, ut per se incederet sine fulcris, & sine baculo, aliove adjumento. Ivit autem post hæc sanus & valens sine adjumento ad tres annos, & ultra. Ceterum fama fuit, ac vox communis urbis Regiensis, illum sanatum fuisse ex dicto morbo per merita venerabilis sancti Ludovici; passimque hoc dicebatur ab ejus vicinis & sociis, atque ipse prædictus Jacobus id profitebatur.

ANNOTATA.

a Araris, Gallice la Saone, fluvius est Galliæ notissimus.

b Belloquadra, Beaucaire, oppidum est Occitaniæ inferioris ad Rhodanum, cui Araris miscetur prope Lugdunum. Belloquadra autem non longe absunt Aquæ-mortuæ, quas adibat.

c Longus-pons abbatia est Ordinis Cisterciensis in diœcesi Suessionensi, beatæ Mariæ Virginisacra, de qua agunt Sammarthani tom. 4 Galliæ Christianæ pag. 576, & seqq. Hinc colligitur vicum Aties quærendum in extrema parte diœcesis Parisiensis circa Suessionensem agrum, ubi tamen illum non inveni.

d Parma civitas Italiæ est passim nota. De transitu autem Philippi per illam urbem, miraculoque hoc ibidem facto, meminimus in Commentario num. 1134.

e Regium Lepidi, urbs Italiæ in Longobardia, inter Mutinam & Parmam sita, hic intelligitur, ut videre est in Commentario mox assignato, ubi hoc miraculum fuit confirmatum.

* la Pasquiere

* le Pasquier

* le Ferrier

CONCLUSIO.

[Prædictis probatis, Bonifacius VIII Ludovicum Sanctorum catalogo adscripsit,] Hoc modo venerabilis sanctus Ludovicus splenduit, ac coruscavit vita sua, ex norma virtutis instituta, supraque descripta, ac miraculis gloriosis modo relatis, examinatisque per curiam Romanam ac probatis, multisque aliis prodigiis a, quæ commemorata non sunt, quia ea recensere nimis esset prolixum. “Ceterum, quia quos superni Regis clementia corona gloriæ in cælo magnificat, devote a fidelibus in hac terrestri patria convenit venerari” b, ideo dominus Bonifacius bonæ memoriæ Papa VIII “de sanctitate vitæ, ac miraculorum veritate ipsius beatissimi Ludovici, curiosæ, ac solemnis disquisitionis diligentia”, & districti examinis discussione præmissa, plenariam certitudinem obtinens, de communi fratrum suorum Cardinalium, & prælatorum omnium, tunc apud Sedem apostolicam existentium consilio & assensu, Urbe veteri c in ecclesia fratrum Minorum, die Dominica, tertio Idus Augusti anni Domini nostri MCCXCVII magna solemnitate, quam commemorare longum esset, catalogo Sanctorum adscripsit venerabilem sanctum Ludovicum præfatum: universitatem d Christianorum monens, & hortans attente, mandansque per scripta sua, quatenus in crastino beati Bartholomæi apostoli, cum felix ipsius anima tunc de carnis eruta vinculis, astra petens, cælestem aulam adiverit, æternis gaudiis potitura; festum ipsius Sancti devote ac solemniter celebrent: ut ejusdem Sancti intervenientibus precibus, & hic ab imminentibus possint liberari periculis, & in futuro salutis perpetuæ præmia obtinere.

[384] Ut autem ad venerabile sepulcrum venerabilis sancti Ludovici ferventius & copiosius fidelium confluat multitudo, ac celebrius ejus solemnitas peragatur, [atque indulgentias ejus tumulum invisentibus concessit: ossa dein elevata.] præfatus Pontifex omnibus vere pœnitentibus, & confessis, qui reverenter illuc in eodem festo annuatim accesserint, ejus suffragia petituri, de omnipotentis Dei misericordia, & beatorum Petri & Pauli Apostolorum ejus auctoritate confisus, unum annum & quadraginta e dies: accedentibus vero annis singulis ad prædictum sepulcrum infra ejusdem festi octavas, quadraginta dies de injunctis eis pœnitentiis, misericorditer relaxavit. Deinde anno Incarnationis Domini nostri MCCXCVIII, VII Kalendas f Septembris, postridie festi sancti Bartholomæi apostoli, excellentissimus princeps Philippus. Franciæ rex, pius venerabilis sancti Ludovici nepos, præsentibus multis proceribus, nobilibusque regni sui, atque aliud genus hominibus, maxima solemnitate, quam longum esset commemorare, per multos Franciæ prælatos sacrum venerabilis sancti Ludovici corpus, quod sepultum erat in ecclesia domini sancti Dionysii in Francia, elevari jussit, transferri, atque arcæ honorifice inclusum poni sub altari principe dictæ ecclesiæ ad exaltationem venerabilis Sancti, ad laudem Dei omnipotentis, cui sit honor & gloria in secula seculorum. Amen.

ANNOTATA.

a Minime dubium videtur, quin multo plura facta sint miracula, quam hic recenseantur, cum hæc omnia contigerint ab anno 1271 usque 1283, quo horum absoluta collectio, ita ut intra annum 1283 & 1297, quo facta canonizatio, ingens accedere potuerit numerus. Præterea ne omnia quidem hic collecta sunt, quæ annum 1283 præcesserunt: nam Carnotensis cap. 6 varia refert anno 1271 patrata, quæ hic omittuntur. Demum post canonizationem plurima contigerunt, quorum aliqua habentur in Appendice secunda Vitæ primæ, alia in Commentario § 96, plura tamen videntur prætermissa.

b Hæc verba ex bulla canonizationis desumpta sunt, uti & paullo post sequentia.

c Urbs vetus, Italis Orvieto, civitas est Italiæ in ditione Ecclesiæ, ubi tunc non raro residebantPontifices.

d Rursus bullam describit, mutatis tantum, quæ ob verborum connexionem erant mutanda.

e In Ms. meo legebatur hic & infra sexaginta, quod, ut certo mendosum, correxi ex bulla.

f Imo VIII Kalendas, seu 25 Augusti, qua obiit. Videsis Commentarium § 94.

VITA III
Auctore Joanne Joinvillio Regis familiari,
Ex editione Menardi & Cangii Latine reddita interprete J. S.

Ludovicus Francorum rex, prope Tunetum in Africa (S.)

A. Joanne Joinvillio.

EPISTOLA DEDICATORIA.

Nobilissimo, excellentissimo, potentissimoque regi Ludovico, dignissimæ sanctissimæque memoriæ regis sancti Ludovici filio a, gratia Dei regi Franciæ, Navarræ, Campaniæ & Briæ comiti Palatino, Joannes Jovisvillæ dominus, Campaniæ seneschallus: humilem, perfectumque amorem tibi precibus meis Jesus largiatur, & salutem.

Nobilissime ac potentissime domine, gratum sit tibi intelligere, excellentissimam dominam meam defunctam, matrem tuam b, quam Deus absolvat, suo tempore pro ingenti, quo in me ferebatur amore; quodque probe cognosceret me fidelissimo amore dicto domino regi sancto Ludovico, bono sponso suo servivisse, eumque ad loca, tractusque multos fuisse secutum; a me, quanto poterat studio, petiisse ac postulasse, ut ad honorem Dei curarem componendum, scribendumque libellum ac tractatum de factis, dictisque dignissimis ac sanctissimis memorati domini regis sancti Ludovici. Quod humillime facturum me, ac pro viribus meis impleturum promisi. Hac de causa ad te, excellentissime & potentissime domine, qui filius es natu maximus c & heres, quique in regnum successisti post dictum dominum regem sanctum Ludovicum patrem tuum, mitto libellum; utpote non ignarus nullius viventis magis interesse eum habere quam tua; ut & tu & alii omnes, qui eum habebitis, legique audietis, ex eo utilitatem possitis consequi imitatione operum atque exemplorum, quæ in eo reperietis; indeque Deus Pater noster ac Creator colatur ac honoretur.

ANNOTATA.

a Filio. Ludovicus X, cui inscribitur epistola, non fuit filius S. Ludovici, sed abnepos: filius tamen vocatur, quia Ludovicus X ex illo recta linea descendebat: sicuti Christus vocatur, Filius David.

b Loquitur de Margarita regina, uxore S. Ludovici; quæ Ludovici X mater est eodem sensu, quo pater S. Ludovicus; nam abavia illius erat. Videtur his nominibus uti Joinvillius, cum honoris causa, tum ut insinuaret, cujus mores imitari deberet Ludovicus X; ad imitandum enim S. Ludovici exempla illum in fine epistolæ hortatur apertius. Hinc vana est ratio Cangii, qui in elogio Joinvillii pag. 21 ex his nominibus suspicatur, inscriptionem epistolæ corruptam esse, & pro Ludovico X substituendum esse Philippum Pulchrum, seu IV; quod tempore Philippi IV scripta sit Historia. Quippe, si, judice Cangio, S. Ludovicum patrem vocare potuerit Philippi IV, cujus erat avus; non est, cur eumdem patrem nominare non potuerit Ludovici X, cujus erat abavus. Deinde quod conscripta sit Philippo regnante Historia, verum quidem putamus; at hinc non sequitur, eodem regnante absolutam; &, si absoluta fuerit, eidem mox dedicatam.

c Sic natu maximus, sicut heres, & paullo post successor dicitur; quia ex filio & nepote Ludovici, qui ut natu maximi in regnum successerant, ipse natu erat maximus & regni heres. Nam intelligi hæc omnia non posse de Philippo III, cui hi tituli magis proprie convenirent, jam probavit Cangius, & manifestum est, quia defunctus erat Philippus III ante matrem suam, quæ hic memoratur defuncta; multaque in Historia narrantur, quæ post mortem Philippi III contigerunt.

PRÆFATIO.

[Auctor de se & Opere suo pauca præmonet.] In nomine sanctissimæ summæque Trinitatis, Patris, Filii, & Spiritus sancti. Amen. Ego Joannes Jovisvillæ a dominus, magnus Campaniæ senescallus b, scribi curo atque memoriæ commendari Vitam, factaque, dictaque sanctissima domini sancti Ludovici, dignissimæ sanctissimæque memoriæ Franciæ Regis, quæ de illo vidi & audivi tempore & spatio sex omnino annorum, cum adessem ipsi in itinere sancto, & peregrinatione transmarina, ac deinde postquam sumus reversi c. Qui libellus in duas partes est divisus. Pars prima tractat, & docet quomodo dictus dominus Rex, sanctus Ludovicus se rexerit & gubernaverit secundum Deum, matremque nostram sanctam Ecclesiam, atque ad emolumentum, utilitatemque regni sui. Pars altera agit de magnis ejus facinoribus, factisque bellicis, ut unum post alterum inveniatur, atque intellectum eorum, qui hæc legent, & audient, illustremus ac elevemus. Ex quibus perspici poterit, & clare cognosci, nullum umquam hominem, qui ejus tempore ab initio illius regni usque ad finem vixit, tam sancte & juste vixisse, quam ille vixit. Quapropter videtur mihi, non satis illi fuisse honoris habitum, quod in Martyrum d numerum non fuerit relatus, propter ingentes labores, quos in peregrinatione crucis sustinuit spatio sex annorum, quibus in ejus fui societate. Sicut enim Dominus Deus noster pro humano genere mortuus est in cruce, simili modo Tuneti mortuus est cruce signatus bonus Rex, sanctus Ludovicus. Et quia nullum bonum præferendum est animæ ratione præditæ, exordiar a prima parte, quæ loquitur de bonis illius instructionibus, sanctisque verbis, quæque conducit ad nutrimentum animæ.

ANNOTATA.

a Jovisvilla a templo & cultu Jovis nomen videtur accepisse: ita certe in veteribus tabulis nuncupatur, vulgo Joinville, ait Hadrianus Valesius in Notitia Galliarum pag. 254. Cangius vero in Genealogia stirpis Joinvillicæ pag. 5, hanc etymologiam improbat, licet consentiat, Jovisvillam vocari hoc oppidum. Baudrandus Joanvillam nominat, adjungens tamen, Jovillam quoque, & Jovisvillam nuncupari. Nos, quidquidsit de ratione nominis, Jovisvillam vocabimus. Oppidum autem hoc ita describit laudatus Valesius: Locus (est in Campania) nunc principatus titulo insignis, inter Calvum-Montem & S. Desiderii oppidum positus, (&) pontem habet Matronæ impositum. Addit Joannem nostrum quondam illius fuisse dominum, quem nos a vulgari nomine Joinville vocamus Joinvillium.

b Observat Cangius pag. 33, non reperiri in antiquis chartis, dominos Jovisvillæ sibi attribuisse titulum magni senescalli; at senescalli dumtaxat: licet priorem titulum eo judice merito sumere potuissent. Genealogiam autem stirpis Joinvillicæ qui cupit, adire potest laudatum Cangium, qui observat pag. 5, eam in Campania fuisse illustrissimam.

c Præter gesta sex annorum in Terra sancta, factaque deinde in Gallia, de quibus pauca tantum refert: attingit etiam quædam anteriora, sed breviter & satis confuse.

d Communis erat crucesignatorum opinio, Martyres esse, qui occidebantur in bello sacro. Sic Phocas Orientis imperator, vel tyrannuspotius, operam dedit, ut milites, in bello contra infideles occisi, martyres haberentur, de quo consule Baronium ad annum 610 num. 4. At Ecclesia hujusmodi opinionem numquam amplexa est.

PARS I.
Pie dicta factaque.

CAPUT I.
Variæ S. Ludovici virtutes, ac monitiones piæ & prudentes aliis datæ.

[Amor Sancti erga Deum, ac cura subditorum:] Sanctus hic homo, sanctus Ludovicus Rex omni vita sua amavit, & timuit Deum ex totis viribus suis super omnia, atque ita eum secutus est in operibus suis, idque manifeste patet. Quemadmodum enim Deus mortuus est pro omni populo suo, ut ante dictum est: similiter etiam bonus Rex, sanctus Ludovicus sæpius corpus suum objecit mortis periculo sortique pro populo regni sui, ut deinde attingetur. Bonus dominus Rex, gravi aliquando detentus morbo, quo laboravit ad Fontem Bellaqueum a, dixit domino Ludovico, filio suo natu maximo: Care fili, obsecro te, fac ameris a populo regni tui. Nam profecto mallem, ut Scotus aliquis veniret ex Scotia, aut alius quispiam ex terra longinqua peregrinus, qui populum regni bene, & laudabili modo gubernaret, quam ut tu male gubernares, & cum dedecore.

[3] [fidelitas; sobrietas; modestia in verbis;] Tantopere veritatem amabat Rex sanctus, ut Saracenis ipsis, & infidelibus numquam mentiri voluerit, aut quidpiam ipsis promissum negare, licet ipsius essent inimici, ut postmodum pertractabitur. Ore fuit sobrius quam maxime, & castus. Numquam enim ulla vitæ meæ die petentem audivi, aut desiderantem cibos, magnumve apparatum deliciarum in bibendo vel manducando; sicut multi solent opibus pollentes: at manducabat, sumebatque placide quod ipsi ferebatur, ac proponebatur. In verbis suis adeo fuit moderatus, ut nullo vitæ meæ die vel verbo de quoquam male loquentem audiverim; neque umquam diabolum nominantem perceperim, cujus nomen late vulgatum est, valdeque hodiedum in mundo commune: quod firmiter credo non esse acceptum Deo, sed potius ei vehementer displicere.

[4] Vinum suum temperabat cum proportione secundum vim atque virtutem, [vinum aqua miscet, & id suadet Joinvillio,] quæ vino inerat, & prout ferre poterat. Interrogabat me aliquando in Cypro, cur aquam vino meo non admiscerem. Et ipsi ego reposui, hujus causam esse in medicis & chirurgis, qui mihi dicebant, me capite esse crasso, & æsophago frigido, vires mihi non futuras sustinendi. Et bonus Rex mihi dixit, me ab iis decipi; suasitque ut illud diluerem; & si non discerem illud diluere in juventute mea, idque facere vellem in senectute, articulorum dolores, & morbos, quibus laborabam in æsophago, vehementius me invasuros: aut certe, si merum potarem in senectute, sæpius me inebriandum: se autem inebriare nimis turpe esse homini forti.

[5] Bonus dominus Rex quadam vice me interrogavit, an cuperem honorari in hoc mundo præsenti; [cui & alta, quomodo in dictis, factisque,] & in morte mea cælum possidere. Cui respondi, omnino ita me quidem velle. Tunc mihi dixit: Cave igitur diligenter, ne facias vel dicas deliberata voluntate quodlibet inhonestum, ita ut, si mundus universus id sciret, & cognosceret, sine pudore possis dicere vel rubore: Hoc feci, vel, Hoc dixi. Et pariter mihi dixit, ut numquam contradicerem, aut negarem quidquam eorum, quæ coram me diceret, nisi id patiendo, pudorem, damnum, aut peccatum incurrerem: aiebatque, contradicendo alicui sæpe oriri verba dura & aspera, quibus frequenter homines in cædem mutuam ruunt, & famæ denigrationem; milleque homines hoc modo occisos.

[6] Dicebat etiam, unumquemque debere se gerere, [ac in vestibus se gerere debeat, dat monita:] vestire, & ornare secundum statum, & conditionem suam, idque modo mediocri; ut homines probi, & maturi nequeant dicere, alterive exprobrare; Iste in eo nimius est: atque etiam, ne juniores dicant: Ille hujus parum facit, neque honorat conditionem suam. Et b hujus dicti occasione memini aliquando boni domini Regis, Patris c regis nunc regnantis, propter pompas, vestiumque luxuriam, ac saga d acupicta, quæ hodiedum quotidie fiunt scutis gentilitiis e distincta. Et dicebam regi regnanti, me numquam in itinere transmarino, quod cum ipsius Patre, ejusque exercitu peregi, vel unum aliquod conspexisse sagum acupictum, sive Regis memorati ipsius Patris, sive aliorum. Et respondit, perperam se voluisse, ut illa scuto suo gentilitio arte phrygionum f distinguerentur, sibique stetisse pretio octo librarum Parisinarum. Eique dixi, rectius id impensurum fuisse, si pauperibus distribuisset, sagorumque suorum ornatum fecisset ex bona validaque tela subserica g, in formam scuti sui gentilitii diducta h, quemadmodum Pater ipsius faciebat.

[7] Bonus Rex me vocavit aliquando, mihique dixit, [eumdem ad odium peccati,] velle se mecum loqui, propter subtile ingenium, quod se dicebat in me deprehendere: multisque præsentibus mihi dixit: Vocavi hos fratres, hic præsentes, tibique quæstionem propono, & interrogationem circa rem, quæ ad Deum pertinet. Interrogatio fuit hujusmodi: Seneschalle, inquit, quid est Deus? Et ipsi respondi: Domine Rex, res est tam excellens, & bona, ut melior esse non possit. Profecto, ait, recte admodum responsum: responsio enim hæc tua scripta est in libello hoc, quem in manu habeo. Aliam interrogationem tibi propono; nimirum quid malles, malane scabie infectum esse ac lepra i; an fecisse, & facere peccatum mortale. Et ego, qui numquam ei mentiri volui, ipsi respondi; quod mallem triginta peccata mortalia commisisse, quam lepra esse infectum. Et postquam fratres inde discesserant, me solum omnino revocat, meque ad pedes suos sedere jussit, mihique dixit: Quomodo ausus es dicere, quod dixisti? Et ipsi reposui, me etiamnum id dicere. Et ille mihi continuo: Ah! demens, homo nihili, homo nihili k, deceptus hic es. Nosti enim nullam esse lepram tam turpem, quam esse in peccato mortali; & anima, quæ in illo est, similis est inferni diabolo. Quapropter nulla tam fœda potest esse lepra. Id plane verum est, inquit. Quando enim homo est mortuus, sanus est, & lepra sua corporea liberatus: at cum homo moritur, qui commisit peccatum mortale, nescit, nec certus est, an ita se ejus in vita pœnituerit, ut Deus ei velit ignoscere. Qua de causa vehementer timere debet, ne sibi longo tempore adhæreat hæc peccati lepra, & quamdiu Deus erit in cælo. Quare te obsecro, inquit, ut primum amore Dei, deinde & mei amore, dictum hoc cordi imprimas: & multo magis velis, ut lepra, aliaque mala, & infortunia corpori accidant tuo, quam inquines animam tuam uno dumtaxat peccato mortali, quæ lepra est tam infamis.

[8] [& ad pauperum pedes lavandos horiatur.] Item ibidem ex me quæsivit, utrum die Jovis sancto pedes lavarem pauperibus. Et ei dixi: Apage! apage l; nequaquam ego sordidorum illorum umquam lavabo pedes. Sane, ait, pessime dictum. Nam minime dedignari debes, quod Deus ad instructionem nostram fecit. Ille enim, qui Magister erat & Dominus, dicto illo die Jovis sancto pedes lavit omnium Apostolorum suorum, iisque dixit, ut, quemadmodum ipse, qui illorum erat magister, ipsis fecerat, ita & illi similiter invicem facerent. Hac itaque de causa te oro, ut illius primum amore, & mei, hoc faciendo velis assuescere. Tantopere diligebat omnes homines, qui timebant & amabant Deum perfecte, ut propter famam insignem, quam audivit de fratre meo, domino Ægidio de Bruyn m, qui oriundus non erat ex Francia, timendi & amandi Deum, prout faciebat ille, rei militaris præfecturam ipsi dederit in Francia.

[9] [Secreto in mensa loquentes reprehendit,] Accidit quadam vice, ut propter præclaram probitatis famam, quam audivit de magistro Roberto de Sorbona n, ipsum ad se venire, at que ad mensam suam bibere & manducare jusserit. Eramusque aliquando conjuncti, ipse & ego, bibentes ac manducantes ad mensam dicti domini Regis; secretoque confabulabamur o. Quod perspiciens bonus Rex, nos corripuit, inquiens: Male facitis hic secreto loquendo. Loquimini alta voce, ut socii vestri non timeant, ne de se loquamini male, sibique detrahatis. Cum manducatis in aliorum consortione, si qua habeatis, quæ dicenda sint, & recreent: altum loquimini, ut quislibet vos intelligat; sin non habeatis, silete.

[10] [suosque facere hortatur ad justitiam.] Quando Rex bonus animum relaxabat, quæstiones mihi proponebat præsente magistro Roberto, & quodam tempore me interrogabat: Senescalle, porro rationem mihi affer, cur PREUDOMME p, (homo probus) melius sit, quam JEUNE HOMME q (Juvenis.) Tunc contentio, & disputatio oriebatur inter magistrum Robertum, & me. Et postquam diu contenderamus, & quæstionem agitaveramus, Rex bonus suam declarabat sententiam, atque ita dicebat: Magister Roberte, vellem equidem habere nomen viri probi *, at ut essem vir bene probus, & reliquum vobis maneret. Quippe vir probus * res tanta est, & tam bona, ut vox PREUDOMME, cum effertur, os impleat. Contra, inquiebat bonus dominus Rex, quod res mala sit alienum rapere: nam illud restituere * r tam grave est, ut, cum solum pronuntiatur, guttur deglubat, propter r r, quæ ibidem occurrunt: quæ r r significant census * diabolo dari solitos, qui indies ad se trahit eos, qui bona aliena s volunt reddere. Et subtiliter admodum hoc facit diabolus: seducit enim usurarios suos, & raptores, illosque excitat, ut amore Dei usuras, rapinasque suas donent ecclesiis: quas restituere deberent, & norunt quibus. Cum in eo esset sermone, mihi dixit, ut nomine suo dicerem regi Theobaldo filio suo t, ut ad id, quod faciebat, adverteret animum: neque negotium facesseret animæ suæ, existimans se satisfecisse ingenti pecunia, quam donabat, & relinquebat fratribus Prædicatoribus Provinensibus u. Etenim vir sapiens, quamdiu vivit, facere debet, sicut probus testamenti curator: videlicet, probus curator primum, & ante alia opera, restituere debet, & resarcire damna, & detrimenta a defuncto suo aliis illata x, ac de reliquis defuncti illius bonis eleemosynæ Dei pauperibus sunt elargiendæ, quemadmodum jus scriptum docet.

[11] Die quadam Pentecostes sanctus Rex fuit Corbolii y, [In disceptatione Joinvillii cum altero, illi Rex adversatus,] equitibus comitatus ad trecentos, ubi eramus magister Robertus de Sorbona, & ego. Et Rex post prandium descendit ad pratum supra z sacellum, & cœpit loqui cum comite Britanniæ defuncto, præsentis ducis patre aa, cujus utinam anima sit apud Deum! Et prædictus magister Robertus coram omnibus apprehendit pallium meum, ac coram Rege, totoque nobili consortio me interrogavit: Dic, sodes, bb, si Rex sederet in hoc prato, tuque sedendi locum præ ipso honoratiorem caperes in ejus scamno, utrum non esses reprehensione dignus? Cui respondi, quod ita sane. Itaque, ait, facis quod omnino reprehendendum, dum vestibus uteris Rege splendidioribus. Ego autem ei reposui: Magister Roberte, non facio, quod in me reprehendas, salvo honore Regis, & tuo. Etenim vestem, quam gesto, qualem vides, mihi reliquerunt pater & mater, neque illam componi mea auctoritate jussi. At contrarium de te accidit: itaque tu graviter quidem arguendus, & reprehendendus. Tu enim, qui rustici & rusticæ est filius, patris matrisque vestem reliquisti, pannoque te induisti e villis camelinis subtiliore, quam quo Rex induitur. Tunc ejus cycladis cc, Regisque lasciniam sumpsi, alteramque alteri conjunxi, eique dixi: Respice porro, an verum dixerim. Tum Rex cœpit magistrum Robertum verbis defendere suis, illiusque honorem tueri totis viribus, ostendendo singularem, quæ in eo erat, animi demissionem, quamque erga unumquemque esset misericors.

[12] Post hæc bonus Rex vocabat dominos Philippum, regnantis nunc regis patrem, regemque Theobaldum, filios suos: ac consedit e regione oratorii sui, manumque humi demisit, dixitque memoratis filiis suis: [humiliter deinde se excusat.] Sedete hic juxta me, ut non videamini. Hem! domine Rex, inquiebant, ignosce nobis, si placet: nequaquam nos decet tam prope juxta te sedere. Et mihi dixit: Senescalle, tu hic sede. Atque id feci tam prope ipsum, ut vestis mea ipsius vestem tangeret: jussitque illos sedere post me. Tunc dixit: Male admodum fecistis, cum vos, qui estis filii mei, prima vice non fecistis, quod præcepi: & cavete, ut hoc numquam vobis deinde contingat. Illi autem dixerunt, id non futurum. Et tunc incepit mihi dicere, se nos vocasse, ut mihi confiteretur, quod injuria defendisset dd magistrum Robertum, ac contra me propugnasset. Verum, inquiebat, id feci, quia videbam eum tam vehementer attonitum, ut omnino opus ei esset, qui ei suppetias ferret, & succurreret. Quamvis id non fecerim, ut magistrum Robertum defenderem, neque id etiam credite. Nam, quemadmodum dixit senescallus, oportet vestes gerere satis honestas, ad amorem uxoris sibi magis conciliandum, suamque apud suos existimationem augendam. Atque etiam ait Sapiens ee, talia sumenda indumenta, ac secundum statum suum gestanda, ut prudentes mundi dicere nequeant; Nimium facis; neque etiam juniores: Parum facis, uti ante dictum est.

ANNOTATA.

a Fons-bellaqueus, seu Fons-Blaudi, vel Bliaudi, vulgo Fontainebleau, villa est regum Franciæ satis jam nota, in silva Bieria pagi Wastinensis, ait Mabillonius lib. 4 de re Diplomatica pag. 283, ubi nobilissimi illius palatii primordia refert cum auctore Historiæ Wastinensis ad Ludovicum VII, S. Ludovici abavum. Quo autem tempore æger ibi decubuerit Sanctus, nullibi expositum invenio: contigit certe inter annum 1254, quo reversus e Palæstina S. Ludovicus, & 1260, quo defunctus Ludovicus ejus filius, de cujus morte, egregiaque indole, actum est in Commentario num. 868 & seq.

b Cum obscurus admodum sit totus hic locus, & Latine exprimi nequeat modo intelligibili, si verbum verbo reddatur, contextum Gallicum subjungo, ut, si cui melior interpretatio occurrat, eam sequatur. Sic autem habet: Et par ce dit me remembrè-ge une fois du bon seigneur Roy pere du roy qui ors est, pour les pompes & bobans d'abillemens & cottes brodées, que on fait tous les jours maintenant és armes. Et disoie au dit roy de present, que onques en la voie d'outremer, ou je fuz avecques son Pere, & s'armée, je ne viz une seule cotte brodée, ne selle du Roy son dit pere, ne selles d'autrui. Et il me repondit, que à tort il les avoit brodées de ses armes, & qu'elles luy avoient cousté huit livres Parisiz. Et ie luy dis, qu' il les eust mieux emploiez, de les avoir donné pour Dieu, & avoir fait ses atours de bon sendal renforcé batu à ses armes, comme le Roy son pere faisoit. Ita apud Menardum; nunc, quantum possumus, elucidabimus singula.

c Pater in toto hoc contextu pro avo sumitur, quemadmodum in epistola dedicatoria ante hanc Vitam eadem vox abavum significat, ut ibidem observatum. Certum id videtur primo, quia Historiam suam scripsit Joinvillius post canonizationem S. Ludovici, adeoque sub Philippo Pulchro Sancti nepote, ut pluribus probatum in Commentario num. 29. Secundo, quia Philippus III imitatus videtur Patris sui modestiam in vestibus: certe Nangius apud Chesnium, pag. 527 eum laudat ab humilitate, aitque resedisse inter principes suos abque ullo fastu superbiæ.

d Sagum, Gallis cotte d'armes, explicat Cangius dissertatione 1 a pag. 127, ex quo pauca breviter accipe. Vestis erat militaris, qua se in bello ornabant equites supra loricam. Forma sagi erat, qualis est tunicæ diaconorum. Non dimittebatur passim infra genua, quamvis subinde longioribus sagis etiam usos fuisse Gallos adjungat. Hæc fere laudatus Cangius, quæ exemplis quibusdam elucidat: addens tamen, fastum quorumdam in sagis ornandis adeo excrevisse, ut legibus fuerit cohibendus.

e Verum non exposuit Cangius, quo sensu intelligenda sint verba ante citata: Cottes brodées, que on fait tous les jours maintenant és armes: quæ sic reddidi: Saga acupicta, quæ hodiedum quotidie fiunt scutis gentilitiis distincta: quia vox armes, quæ tertio recurrit, sumenda hic videtur pro scuto gentilitio: quia idem auctor apud Menardum pag. 59 easdem fere expressiones habet, quæ necesse est ita exponere: Sa galée, inquit de comite Jafensi, estoit toute painte & dedans & dehors à ecussons de ses armes. Deinde: Chascun .. portoit un targe à ses armes. Et pag. 60: Ung penoncel de ses armes batu à or. Ubi vox armes ubique scutum gentilitium significat, quod ibidem quoque describit. Dubium itaque non videtur, quin eodem sensu hic sit exponenda, cum nobiles solerent gentis suæ tesseram in sagis militaribus exprimere.

f Non improbat expressam fuisse gentilitiam tesseram, quod moris erat: sed eam acu pictam nolebat, quod idem fieri posset minoribus sumptibus, sicut mox factum docet a S. Ludovico.

g Gallice sendal. Cangius in Observationibus pag. 34 eamdem telam esse dicit, quam Galli vocant Taffetas. Idem in Glossario affirmat, telam esse subsericam; quod secutus sum.

h In vestibus sacris figuras non paucas videmusexpressas per telam artificiose diductam, lana similive materia telam suffulciente & elevante. Sic & factum de sagis volebat Joinvillius, factumque a S. Ludovico asserebat. Hæc ad lucem huic loco afferendam sufficient: unde modestia vestium illius temporis elucescit.

i Gallice, Estre mezeau & ladre, quæ synonyma sunt, & hominem lepra infectum significant, quales multi erant in Palæstina, ubi hæc fortasse contigerunt.

k Gallice, Ha! foul musart, musart.

l Gallice: Fy, fy en malheur; quod Regi non dicitur, sed contra opus illud intorquetur.

m Legendum le Brun, teste Cangio in Observationibus pag. 35, ubi suspicatur illud nomen esse adjectitium, eique fortasse datum a colore nigro, refellitque eos, qui putaverunt eum consanguineum esse Marchiæ comitum, quorum nomen le Brun. Nomen autem Ægidii hujus docet esse, de Trasignies, qui pagus est in extremo limite Gallo-Brabantiæ. At mihi non omnino probatur, nomen illud le Brun addititium esse, cum ipse Ægidius, & filius ejus Osto le Brun, idem nomen sibi tribuant apud Aubertum Miræum in Notitia ecclesiarum Belgii cap. 210, ubi dominorum Trasiniaci, seu de Trasignies, genealogiam exhibet. At, quidquid sit de hoc nomine, Ægidius le Brun filius fuit natu tertius Ægidii domini de Trasignies & Alidis Boulariæ dominæ, ut manifestum est ex laudato Miræo: supremam militiæ Francicæ præfecturam adeptus est in Palæstina post mortem Imberti de Beaujeu, & missus est a Ludovico cum exercitu in Italiam ad regnum Siciliæ Carolo Regis fratri subigendum, quod factum anno 1265, victo apud Beneventum Manfredo, ut narravimus in Commentario § 74. Nec diu post hæc superfuit Ægidius. Donationem ejus factam ecclesiæ S. Quintini attigimus num. 823. Ceterum quod Ægidium le Brun fratrem suum vocet Joinvillius, non fieri affinitatis gratia putat Cangius, sed ob arctam eorum amicitiam, aut fortasse quia fratres erant armorum, de qua fraternitate fuse disputat dissertatione 21.

n De viro hoc egregio satis diximus in Commentario § 81 a num, 1051.

o Gallice, Et parlions conseil l'un à l'autre: quod Cangius pag. 37 intelligendum probat, proutLatine reddidimus.

p Quæ hic joco non inutili dicta sunt, non omnia videntur relata a Joinvillio, quo factum, ut connexio dictorum non clare appareat: elucidabimus tamen contextum, quantum possumus. Vox preudomme hominem significat probum, & integrum coram Deo & hominibus, ut videri potest num. 214, ubi eam distinguit a voce preuhomme, quæ virum sortem significat.

q Jeune homme videtur hic potius vitium indicare, quam ætatem. Fortasse nomen hoc iis dabatur, qui juvenili levitate aliena facile invadebant & rapiebant. Nam posteaquam Rex præstantiam viri probi exposuerat, opponit miseram conditionem eorum, qui aliena rapiunt, quod referri videtur ad vocem jeune homme.

r Ex pronuntiatione vocis preudomme, & vocis rendre, Latine restituere, cujus necessitas ex rapina consequitur, joco litem dirimit; at jocum hunc dirigit Rex industrius ad monitionem maxime seriam, quæ mox sequitur.

s Auctor Gallice habet le chasteil, quod tunc temporis barbare dicebant catallum. Significantur autem hac voce bona quælibet mobilia, ut variis exemplis probatur in Glossario Cangii auctiore.

t Id est, genero suo; nam soceri generos non raro filios vocant. Erat hic Theobaldus II Navarræ rex, & comes Campaniæ ac Briæ, qui Ludovici filiam duxit anno 1255, ut diximus in Commentario num. 804. Obiit vero anno 1270 Drepani in Sicilia, quo cum aliis principibus reversus erat ab expeditione Africana, quemadmodum num. 1132 narravimus. Princeps hic laudatissimus non videtur sua culpa debitum contraxisse restituendi aliquid; verum patris sui culpa, qui non æque erat religiosus, id ei incumbere potuit.

u Provinum, alias Pruvinum, vulgo Provins, urbs est in Bria, Galliæ provincia satis nota.

x Obligatio hæc certa est apud theologos.

y Corbolium, vulgo Corbeil, oppidum est ad Sequanam, 7 leucis distans Parisiis in meridiem, Melodunum versus, teste Baudrando.

z Id est, ad latus, vel e regione sacelli.

aa Vel pater hic rursum sumitur improprie pro avo, vel abavo, quod satis familiare est Joinvillio nostro: vel Historiam suam toto decennio scribere cœpit auctor, antequam eam anno 1215 Ludovico X dedicavit. Certe comes Britanniæ, quocum tunc locutus est S. Ludovicus, alius esse non potest quam Joannes I, cognomento Rufus, quem comitem Britanniæ factum anno 1237 retulimus in Commentario num. 296; quemque defunctum anno 1286 narrat Lobineau in Historia Britanniæ col. 277. Successit ei filius Joannes II, deinde nepos Arturus II, atque abnepos Joannes III, qui Britanniæ ducatum obtinebat, cum Historiam suam vulgavit Joinvillius, atque aliquot jam annis obtinuerat, ut videre est apud laudatum Lobineau. Videmus quoque hic Britanniæ principem primo comitem, mox ducem vocari, quod titulus ille interim fuisset a rege Galliæ concessus. Titulum autem ducis concessit anno 1297 Philippus Pulcher, dum Joannem II inter pares Franciæ adlegit. Litteras Philippi regis exhibet Lobineau tom. 2 col. 442, quas consulere lector poterit. Titulo tamen ducis dudum ante usi quandoque fuerant Britanniæ principes, eumque illis attribuerant ante id tempus Angliæ reges.

bb Gallice, Scavoir mon, quod pro exigentia sensus verti.

cc Gallice, surcot: qua voce vestis speciem denotari auctores consentiunt. At quænam illa sit, non conveniunt. Crediderim vestem talarem indicari, quæ utrique erat congrua.

dd Ex his eximium Sancti candorem insignemque humilitatem clare perspicimus, ita ut perfecte videatur implevisse illud Eccli. 32 ℣. 1: Rectorem te posuerunt? Noli extolli: esto in illis quasi unus ex ipsis.

ee Nimirum quoad substantiam; nam ipsa verba non invenias in sacris Litteris.

* de predoms

* preudomme

* rendre

* rentes

CAPUT II.
Periculum naufragii precibus discussum: varia Regis documenta ad fidei firmitatem spectantia.

[Ex periculo naufragii, Regis precibus discusso,] Audies infra instructionem quamdam, a Rege mihi communicatam. Quando redibamus ex partibus transmarinis, cum essemus ante insulam Cyprum, incumbente vento, quem Africum a vocant, qui non est ex quatuor principibus ventis, in mari dominantibus, accidit, ut navis nostra concuteretur, magnoque impetu ad scopulum quemdam allideretur, ita ut nautæ omnes hærerent attoniti, & desperarent, vestes sibi barbamque vellicantes: bonus Rex e lecto se proripuit, nudis plane pedibus, nec nisi una indutus veste, seque in formam crucis projecit ante pretiosum Domini nostri Corpus, ut qui non nisi mortem exspectaret: & confestim mitigatus est ventus b. Postridie Rex me vocavit, mihique dixit: Senescalle, scito Deum nobis ingentis suæ potentiæ partem aliquam demonstravisse. Unus enim aliquis exilium istorum ventorum, cujus vix nomen invenimus, tantum non submersit Regem Franciæ, ejus uxorem, liberos, atque familiam.

[14] Et sanctus Anselmus dicit, has Domini nostri minas esse; acsi vellet dicere: Videte porro, & cognoscite, quod si voluissem permittere, omnes fuissetis submersi. Responditque bonus Rex, Domine Deus, ut quid nobis minitaris? Neque enim minæ, quibus nos territas, vel bono, [præclara idem Rex monita dat Joinvillio;] vel lucro tibi sunt: & si nos omnes perdidisses, nihilo inde esses pauperior. Et rursum, si non perdidisses nos omnes, nihilo inde esses ditior. Minæ igitur tuæ ad nostrum, non ad tuum, conducunt emolumentum; modo illas cognoscere sciremus, & intelligere. Per has minas, ait sanctus Rex, nos scire oportet, si quid modicum in nobis est, quod Deo displiceat, illud ocyus amovendum: & pariter, si quid scimus, quod factum ipsi placeat, illud cum cura & diligentia exsequendum esse, & perficiendum. Et si id ita faciamus, Dominus noster & in hoc mundo, & in alio, plura nobis bona largietur, quam possimus eloqui. Item, si aliter agamus, nobiscum aget, sicut Dominus agit cum servo nequam. Si enim servus nequam se propter domini sui minas nolit corrigere, dictus illius dominus eum percutit in corpore, in bonis, atque usque ad mortem, aut pejus, si fieri posset. Sic igitur aget Dominus noster cum peccatore nequam, qui se propter minas suas non vult emendare; ipsum enim vel in se, vel in suis bonis severe percutiet.

[15] [quem & fide firma instituere conatur:] Vir bonus, sanctus Rex allaboravit pro totis viribus, ut legis Christianæ, a Deo nobis donatæ, firmam in me fidem excitaret, quemadmodum audies. Et dicebat, tam firmiter nobis credendos fidei articulos, ut ob nullum infortunium, quod corpori inferri potest, in contrarium tendere, facere, aut dicere debeamus. Præterea dicebat diabolum, humanæ naturæ inimicum, tam astutum esse, ut, quando homines vita defunguntur, omnem adhibeat conatum, quo efficiat, ut cum dubio de fidei articulis moriantur. Videt etenim, probeque cognoscit, se homini eripere non posse bona, quæ fecit, opera; seque illius animæ fecisse jacturam, si in vero fidei Catholicæ assensu vitam finiat. Quapropter hoc in negotio opus est cautela, tantaque fidei securitate muniri oportet, ut inimico, talem ingerenti tentationem, dicere possimus: Abin' hinc, naturæ humanæ inimice, non mihi eripies, quod firmiter credo, nempe fidei articulos: malim potius omnibus me membris secandum cures. Et vivere in hoc statu volo, & mori. Et qui hoc ita facit, vincit inimicum, quo eum inimicus occidere volebat baculo.

[16] [relato exemplo cujusdam, qui tentatus contra fidem,] Dicebat itaque bonus Rex, religionem & fidem Dei rem esse, cui firmiter assentiri oportet sine dubio, etiamsi de illa certi non essemus, nisi per auditum. Et super hoc articulo quidpiam interrogavit me bonus Dominus; nimirum, quod nomen esset patri meo. Respondi ego ipsi, nominari Simonem. Et quomodo hoc scis? aiebat. Atque ipsi dixi, de eo me certum esse, firmiterque id credere, quia mater id sæpe mihi dixerat. Ergo, inquiebat, perfecte debes credere articulos fidei, quos tibi testantur domini nostri Apostoli c, ut singulis diebus Dominicis in symbolo cantari audis. Dixit mihi, episcopum quemdam Parisiensem, vero nomine Guilielmum d, sibi quodam die narrasse, magnum aliquem theologiæ magistrum ad eum venisse ad colloquendum, eumque consulendum. Dum autem casum suum debebat exponere, cœpit graviter lacrymari. Episcopus vero ipsi dixit: Magister, noli flere, noli animum dejicere: tantis enim nullus peccatis potest esse obnoxius, ut Deus non possit ipsi adhuc ignoscere. Heu! aiebat magister, scito, domine episcope, in me culpam non esse, quod fleam: magno enim angor timore, ne sim incredulus propter unum articulum: id est, quod non possim omnino esse securus de sancto Corporis Domini Sacramento, uti sancta Ecclesia docet, credique jubet, de quo animus mihi nequit reddi certus: atque arbitor, inquiebat magister, hoc mihi evenire ex tentatione inimici. Magister, aiebat episcopus, porro mihi dicito, quando hujusmodi tentationem tibi suggerit inimicus, talique injicit errori, numquid tibi hoc placet? Nequaquam profecto, dicebat magister, at displicet, tantoque me tædio afficit, ut nihil possit supra. Nunc ex te quæro, inquiebat episcopus, utrum acciperes aurum, aut argentum, aut quævis mundi bona, ut ore negares quidquam, quod ad sacrosanctum Altaris Sacramentum, vel aliud quodcumque Sacramentum Ecclesiæ spectaret. Sane, aiebat magister, certus esto, nihil esse terreni, quod hoc pacto acceptum a me vellem. Quin mallem, ut vivum me quis membratim dilaniaret, quam negassem vel minimum de memoratis sanctis Sacramentis.

[17] Tunc episcopus adducto exemplo ei ostendit ingens meritum, [magnum ex tentatione dicebatur consequi meritum;] quod consequebatur ex labore, quem in dicta tentatione sustinebat; eique dixit: Nosti, magister, Regem Franciæ bellum gerere adversus regem Angliæ e: nosti etiam castrum, quod proximum est limitibus f dictorum duorum Regum, esse Rupellam g apud Pictones Responde igitur mihi, si Rex Franciæ tibi custodiendum tradi jussisset castrum Rupellam, limitibus tam propinquum, mihique custodiendum tradidisset, tradive jussisset castrum Montem-Letherici h, in ipso Franciæ meditullio situm; utri in fine belli plus deberet Rex, tibine, an mihi, propter castra sua sic sibi a perditione servata? Certo, domine, inquiebat magister, mihi, opinor, qui Rupellam, loco magis periculoso positam, ei custodivissem; & ratio illius satis bona est. Magister, aiebat episcopus, certum te reddo, animum meum similem esse castro Montis Letherici: nam certus omnino sum de sacrosancto Altaris Sacramento, atque etiam de aliis, sine ullo ea de re dubio. Quapropter tibi dico, Dominum Creatorem nostrum, qui una ex causa de me gratum habet, quod in pace credam secure: duplici ex causa de te gratum habiturum, quod cor ipsi conserves in perplexitate & tribulatione, quodque nullius terreni boni gratia, nullius mali timore aut infortunii, quod corpori tuo inferri potest, ipsum umquam abnegare, aut deserere fide velis ac credulitate. Tibi ergo dico statum tuum meo in hac parte longe Deo gratiorem esse. Quapropter multum lætor: & te obsecro, ut eum in memoria habeas: ille autem in necessitatibus tuis tibi erit subsidio. Ubi hæc intellexerat magister, genua flexit coram episcopo, atque admodum de eo contentus, perquam belle sibi putavit satisfactum.

[19] Rex sanctus mihi retulit, quod aliquando in tractu Albigensi i incolæ regionis venerint ad comitem Montfortium k, [item alio exemplo comitis Montfortit,] qui tunc Albigensium terram pro rege custodiebat, eique dixerint, ut veniret visurus Domini nostri Corpus, factum in sacerdotis manibus carne & sanguine conspicuum; quod vehementer admirabantur. Comes autem iis dixit: Vos illuc itote, qui de eo estis dubii. Quantum enim ad me, perfecte, ac sine dubitatione credo sacrosanctum Altaris Sacramentum, uti mater nostra sancta Ecclesia id nobis testatur, & docet. Quare spero hujus fidei coronam me in cælo habiturum majorem angelis, qui eum facie ad faciem intuentur, adeoque credunt necessario.

[19] [atque equiti cujusdam senis.] Adhæc mihi narravit bonus sanctus Rex, contigisse aliquando, ut in monasterio Cluniacensi l magna haberetur disputatio clericorum & Judæorum, ibique adfuisse equitem quempiam provectæ ætatis & senem, qui rogavit abbatem illius monasterii, ut parumper obtineret audientiam, loquendique veniam; quod ægre ipsi concessit. Tunc bonus eques fulcro, quo sustentabat corpus, se elevabat: dixitque, ad se venire juberentur præcipuus clericorum, illorumque Judæorum magistrorum præcipuus; quod ipsi datum. Eques autem hanc illi proponere aggreditur interrogationem Magister, responde, credisne in Virginem Mariam, quæ Servatorem nostrum Jesum Christum in utero gestavit, ac deinde in brachiis; quodque Virgo pepererit, Materque sit Dei? Et respondit Judæus se illorum omnium nihil credere. Et eques ei dixit: Stultissime locutus es; atque insanissime audax es, cum tu, qui eam non credis, ingressus es ejus monasterium, ejusque domum. Et profecto, inquiebat eques, id ex æquo nunc solves; ac elevat fulcrum suum, percutitque Judæum ad aurem tam fortiter, ut humi prosterneret. Atque hoc conspicientes alii Judæi, magistrum suum elevant, plane saucium, fugamque arripiunt: itaque hoc pacto disputationi clericorum & Judæorum finis impositus. Tunc abbas accessit ad hunc equitem, eique dixit: Domine eques, stultum facinus designasti ita percutiendo Et eques illi reposuit: At tu stultius etiam egisti, quod ita congregaveris pertulerisque hujusmodi errorum disputationem. Quippe intererat maximus bonorum Christianorum numerus, qui omnes Judæorum argutiis abiissent increduli. Item tibi dico, aiebat mihi Rex, nemini, nisi magnus sit clericus, perfectusque theologus, cum Judæis disputandum esse. Verum homo laïcus, quando fidei Christianæ audit detrahi, rem defendere debet non verbis dumtaxat, sed gladio bene acuto, eoque detractorum & incredulorum corpus transverberare, quantum penetrare poterit m.

ANNOTATA.

a In Gallico Garbun; at fortasse legendum Garbin, Italis Garbino. Hic enim est Africus, Gallis Sudoüest, Belgice Suydwest.

b Facta hæc sunt anno 1254, & suo loco fusius a Joinvillio relata, videlicet cap. 26, ubi plura notabimus.

c Non agitur hic de motivo fidei; illud enim est auctoritas Dei revelantis: sed de motivis credibilitatis, ut loquuntur theologi; inter quæ, cum varia sint, numerari potest auctoritas & sanctitas Apostolorum, qui fidem promulgarunt.

d Erat hic Guilielmus III Arvernus, vir plane egregius, quem obiisse anno 1249 probat Gerardus du Bois in Historia ecclesiæ Parisiensis pag. 372 & sequenti, ubi plura quoque de ejus gestis referuntur.

e Varia bella gessit S. Ludovicus cum Henrico III Angliæ rege, quæ in Commentario exposuimus: videtur intelligi postremum, seu anni 1242, de quo egimus § 38 & seqq.

f Gallice, de la marche. Quæ vox limites imperii etiam significabat apud veteres.

g Rupella, vulgo la Rochelle, urbs est Galliæ, sita in ora Oceani Aquitanici: castrum vocatur, quia erat permunita. Eam Ludovicus VIII anno 1224 Anglis eripuerat, ut passim tradunt historici. Quapropter in confinio erat utriusque ditionis, & terra marique Anglis exposita.

h Mons Letherici vel Mons Lethericus, vulgo Montlehery, vicus est in insula Franciæ, sex leucis distans Parisiis, & castrum olim habuit munitum, teste Baudando in Geographia.

i Tractus Albigensis, l'Albigeois, modica est Galliæ provincia, & pars Occitaniæ superioris: ab eo Albigenses hæretici nomen traxerunt, licet iidem in vicinis Occitaniæ provinciis etiam dominarentur.

k Non alius videtur intelligendus Montfortius, quam celeberrimus Simon comes Montfortius, qui dux crucesignatorum contra Albigenses electus, post victorias illustres, multasque urbes & provincias subactas, occubuit in bello anno 1217, dum Tolosam ante subactam & rebellantem obsidebat. Vir enim fuit non minus virtutibus, quam bellica fortitudine præstantissimus, cujus fidei & pietati hæc imprimis sunt congrua. Porro simile responsum in re simili S. Ludovico attributum a Joanne-Villanio, diximus in Comentario num. 824.

l Abbatia Cluniacensis, Clugny, caput Ordinis, est in ducatu Burgundiæ, & agro Marisconensi, ubi vidimus § 42 S. Ludovicum cum Innocentio IV summo Pontifice agentem.

m Quæ hic dicuntur, non ita crude velim lector accipiat. Etenim Rex prudentissimus, etiamsi studium gladio defendendi religionem laudet, censendus non est modum approbare, quo id fecerat eques memoratus, aut dicere, id fieri debere sine juris ordine. Sic Judith cap. 9 ℣. 2 videtur approbari factum Simeonis, qui Gen. 34, ut sororis Dinæ injuriam vindicaret, urbem Sichem impleverat cæde & sanguine. Verum, ut explicant interpretes, laudatur quidem zelus Simeonis, non tamen modus, quo zelo illo usus est. Potuit etiam Joinvillius, qui subinde theologum agit invita minerva, sensum Ludovici non parum mutare.

CAPUT III.
Pietas, justitia, aliæque Regis virtutes factis expressæ.

[Quotidiana Regis pietas; monitum de exacta justitia ei datum:] Hujusmodi fuit ejus consuetudo, ut singulis diebus audiret Horas suas musice modulatas a, Sacrumque privatum de Requiem: ac deinde Officium b de die, Sancto, Sanctave, si forte caderet, concentu musico. Quotidie post prandium quiescebat in lecto suo c, ac postea, cum surrexisset, cum uno sacellano suo dicebat Officium defunctorum, deindeque Vesperas: ac quotidie tempore vespertino audiebat Completorium suum. Die quodam bonus aliquis Franciscanus obvius fit bono Regi, in castro Olbiensi d, quo ex mari descendimus. Atque ei pro instructione dixit hic Franciscanus, legisse se Biblia sacra, aliosque libros tractantes de principibus incredulis: at numquam se invenisse, quod regnum periret, sive inter credentes, sive incredulos, nisi defectu justitiæ. Itaque, inquiebat Franciscanus, Rex, quem hic video euntem in Franciam, magnam adhibeat diligentiam, ut jura ex bono & æquo populo suo diligenter administrari curet, ut Dominus noster illum sinat ac permittat regno suo frui, illudque in pace & tranquillitate toto vitæ suæ decursu custodire. Et dicitur bonus hic, probitateque præstans Franciscanus, qui ita bonum Regem docuit, quiescere Massiliæ, ubi Dominus noster multa per ipsum præclara operatur miracula. Bonus hic Franciscanus nequaquam voluit tunc manere cum Rege, ad preces, postulationemque ab eo sibi factam, nisi uno dumtaxat die.

[21] [judicia per suos diligentissime;] Non excidit bono Regi boni Franciscani doctrina; sed regnum suum bene & cum laude secundum Deum gubernavit, semperque voluit ut judicia juste exercerentur, ac exhiberentur, quemadmodum audies. Quippe de more, postquam dominus de Nigella e, & bonus dominus Suessionensis f, ego, & alii ejus propinqui g, Missæ sacrificio interfueramus, ire debebamus audituri portæ controversias, quæ nunc Parisiis vocantur POSTULATA PALATII h. Cumque Rex bonus mane rediisset ab ecclesia i, ad se nos accersebat, quærebatque ex nobis, ut se haberent omnia, & utrum nullus esset, quem sine eo expedire non possemus: & si qui essent, id ipsi dicebamus. Tunc eos accersebat, eosque interrogabat, quid obstaret, quo minus gratum haberent, quod ipsis a suis ministris offerebatur: & mox eos reddebat contentos, atque ad rationem æquitatemque reducebat: semper autem vir sanctus Rex pro bona consuetudine ita faciebat.

[22] [ac per se etiam exercet:] Frequentur vidi, bonum Sanctum, ubi tempore æstivo Missam audiverat, ad nemus Vicenarum k animi relaxandi causa se recepisse. Considebat autem ad truncum quercus cujusdam, nosque juxta se sedere jubebat: atque omnes, qui negotia habebant cum eo tractanda, accedebant ipsum allocuturi, nullo apparitore, aliove eos impediente. Alta quoque voce petebat ore proprio, an nullus adesset, qui haberet adversarium. Cumque essent aliqui, iis dicebat: Amici, tacete, atque unum post alterum vos expediemus. Dein sæpe vocabat dominum Petrum de Fontaines l, & dominum Godefridum de Villette m, iisque dicebat: Expedite mihi hos litigantes. Cumque quid adverteret corrigendum in verbis illorum, qui loquebantur pro alio, ipse eos ore suo gratiose corripiebat. Sæpe etiam perspexi, bonum Regem, dicto æstatis tempore, venisse in hortum Parisiensem, indutum tunica e panno camelinis ex villis n, & veste talari sine manicis ex panno lana filoque texto o, superposito pallio ex tela subserica nigra; & illic jubebat tapetes extendi, ut nos ei assideremus. Atque populum suum diligenter ibi expediri curabat, uti ante retuli de nemore Vicenarum.

[23] [postulatio episcoporum Galliæ, Regisque ad eam responsio:] Vidi quadam die p omnes Franciæ episcopos Parisiis præsentes, ut loquerentur cum bono sancto Ludovico, eique postulatum aliquod proponerent. Et quando id scivit, ad palatium se contulit, ut ibidem eos audiret de iis, quæ cupiebant dicere. Ac, omnibus congregatis, Guido Autissiodorensis q episcopus, filius domini Guilielmi de Melot, venia, consensuque communi omnium aliorum antistitum, cœpit Regem affari: Domine Rex, scito quod omnes antistites, coram te hic præsentes, me dicere jubeant, quod omnem interire sinas Christianam religionem, quodque illa intereat in manibus tuis. Tunc bonus Rex cruce se signat r, & dicit: Antistes, dic mihi porro, quomodo id fiat, quaque de causa. Domine Rex, inquiebat episcopus, id fit, quia nulla amplius excommunicatorum ratio habetur: hodiedum enim quis mallet excommunicationi immori, quam absolutionis suæ curam habere, & nullus vult satisfacere Ecclesiæ. Quapropter, domine Rex, omnes tibi una voce supplicant propter Deum, & quia sic facere tibi incumbit, ut digneris præcipere omnibus prætoribus, capitalibus tribunis, aliisque tuis judiciorum administratoribus, ut, ubi quis invenietur in regno tuo, qui fuerit anno & die excurrente s perpetuo excommunicatus, illum cogant invadendo ipsius bona, ut se curet absolvendum. Respondit Vir sanctus, libentissime se præcepturum, ut id fieret de illis, qui Ecclesiæ proximoque suo reperirentur injurii t. Dixit autem episcopus, ad illos non pertinere judicium de causis eorum u. Et ad id respondit Rex, se aliter id non facturum: dicebatque Deo rationique fore contrarium, si eos juberet cogi, ut se curarent absolvendos, quibus clerici facerent injuriam, idque antequam de æquitate causæ suæ fuissent auditi. Porro eam in rem exemplum protulit comitis Britanniæ x, qui, ut erat excommunicatus, per septem annos litigavit cum episcopis Britanniæ, tandemque causam suam tam bene exposuit & promovit, ut sanctissimus pater noster Pontifex eos condemnaverit, causa comiti Britanniæ adjudicata. Quapropter dicebat, quod si a primo anno cogere voluisset hunc Britanniæ comitem, ut absolutionem suam procuraret, contra rationem relinquere eum decuisset prælatis illis, quæ præter voluntatem ejus ab eo exigebant; & quod hoc faciendo graviter in Deum, atque in dictum Britanniæ comitem deliquisset. Quibus auditis, omnibus illis antistitibus suffecit bona Regis responsio; & numquam deinceps audivi, pro rebus hujusmodi fuisse supplicatum.

[24] Pax, quam cum Rege Angliæ y iniit, contraria fuit voluntati totius senatus, [cur pacem cum rege Angliæ inierit contra suorum voluntatem:] qui ei dicebat: Domine Rex, videris nobis ingens damnum inferre regno tuo propter ditionem, quam Angliæ regi donas, & relinquis; plane nobis videtur nullum in eam jus habere; quia pater ejus sententia juridica illam amisit. Ad quod Rex bonus reposuit, se satis cognoscere Regem Angliæ nullum ad illam jus habere. Sed dicebat, sufficientem esse causam, cur eam illi donare oporteret, ita inquiens: Nos ambo singuli singulas ex duabus sororibus habemus uxores, liberi igitur nostri sunt consobrini. Qua de causa convenit imprimis ut pax vigeat, & concordia. Magnæ etiam mihi est voluptati, aiebat Rex, quod pacem cum rege Angliæ inierim, quia nunc clientelam mihi juravit, qui cliens antea non erat.

[25] Fidelitas boni Regis satis perspecta fuit in facto domini Reynaldi de Trie z, [justitia Regis facto egregio probata.] qui sancto huic Viro ferebat epistolam, qua significabat se dedisse heredibus comitissæ Bononiensis aa, haud ita pridem mortuæ, comitatum Domni-Martini bb. Quarum litterarum sigilla regia, quæ ante fuerant appensa, rupta penitus erant & comminuta: neque ex dictis sigillis quidquam habebatur, præter mediam partem crurum imaginis regiæ sigillo impressæ, oramque angulatam cc, cui Regis pedes insistebant. Et ostendit Rex nobis, qui ei eramus a consiliis, dictas litteras, ut ei ea de re daremus consilium. Atque omnes opinati sumus, non obligari Regem istis litteris ad rem exsecutioni mandandam, eosque dicto comitatu frui non debere. Et mox vocavit Joannem Sarrazin dd, cubicularium suum, eique dixit, traderet sibi epistolam, quam eum componere jusserat: visaque epistola, intuitus est sigillum, quo erat munita, & ad id, quod supererat ex litteris dicti Raynaldi, nobisque dixit: Domini, ecce sigillum, quo utebar ante dicessum meum ad iter transmarinum, & similis est relicta sigilli pars signaturæ sigilli integri. Quapropter non ausim secundum Deum, & rationem, retinere dictum comitatum Domni Martini. Et tunc vocavit memoratum dominum Reynaldum de Trie, eique dixit: Chare domine, comitatum, quem postulas, tibi reddo.

ANNOTATA.

a De quotidianis pietatis exercitiis, quæ hicauctor ex parte tantum perstringit, plura dat Gaufridus num. 35 & seqq.: & Vita secunda cap. 3.

b Per Officium intellige Missæ sacrificium, nam de Horis canonicis jam egit.

c De brevi hoc somno post meridiem clarius agit Vita secunda num. 53.

d Plura de hoc Franciscano, ejusque documentis, notabimus ad caput 27, ubi omnia referuntur uberius.

e Gallice, de Neelles, de quo egimus in notis ad Præfationem Vitæ secundæ littera l.

f Auctor, le bon Seigneur de Soissons. Hunc num. 92, narrans gesta in Ægypto, vocat Joannem comitem Suessionensem, & num. 93, consobrinum suum. Erat, ut notat Cangius pag. 39, Joannes II istius nominis, filius Radulphi de Neelle comitis Suessionensis, & Jolandæ de Joinville. Jolanda autem amita erat Joinvillii nostri, ut liquet ex Genealogia apud Cangium pag. 10; adeoque Joinvillius comitis hujus erat consobrinus.

g Gallice, & autres de ses prouches, quod non opinor intelligendum de consanguineis Regis, sed de domesticis, qui ad hujusmodi negotia ei prope ad manum erant.

h Gallica verba accipe: Il falloit que nous alissions oir les pletz de la porte, que maintenant on appelle les Requestes de palais a Paris. Cangius in dissertatione 2, quam de his judiciis composuit, pag. 146 testatur, multos existimare, hæc postrema verba, Que maintenant &c. fuisse Joinvillio adjecta, quorum rationem improbat, at opinionem putat probabilem, alia ratione ductus. Rem paucis expono. His portæ judicibus substituti deinde sunt libellorum supplicum magistri, (requestes de l'hotel) ut ostendit Cangius. Instituta etiam est camera magistrorum libellorum supplicum, dicta Gallice requestes du Palais, sicut controversias portæ vocatas dicit Joinvillius, dum scribebat. Atqui, inquiunt primi, hæc camera posterior est Joinvillio; ergo ille scribere non potuit, portæ controversias suo tempore nominatas, requestes du palais. Cangius vero eamdem conclusionem deducit, quia cameræ hæ invicem distinguuntur. Verum respondeo, hisce non obstantibus, vere scribere potuisse Joinvillium, quæ recitavimus. Cum enim consuetudo laudatissima, qua lites plurimas breviter expediebat S. Ludovicus, continuata fuerit ab ejus posteris, ut probat Cangius; cur nomen mutari non potuit? Cur, inquam, quæ primum plaits de la porte dicebantur, postea nomine æque congruo vocari non potuerunt requestes du palais, cum & libelli supplices ibidem offerrentur, & lites examinarentur? Cur deinde ministri, qui plures paulatim adhibebantur ad lites sic dirimendas, in duas congregationes distingui non potuerunt, quarum uni nomen adhæserit antiquum, requestes du palais, alteri ad distinctionem datum fuerit novum, de l'hotel? Certe in his nihil video, quod cogat nos suspicari, aliquid Joinvillio esse adjectum. Quo autem tempore singuli hi conventus juridici sint instituti, eruditis Gallis discutiendum relinquo.

i Moustier, quod monasterium plerumque significat, hoc loco, & alias non raro apud eumdem auctorem, pro ecclesia sumitur, ut ex sensu manifestum fit.

k Nemus Vicenarum, seu Vicennarum, vulgo Vincennes, aberat Parisiis stadiis tantum viginti, id est leuca non integra: eo sæpissime commeasse S. Ludovicum ex variis locis jam patuit. Plura de regia hac villa tradit Mabillonius lib. 4 de re Diplomatica cap. 338.

l Petrum de la Fontaine oriundum fuisse nobili stirpe in Veromanduis, probat Cangius in præfatione ad statuta, S. Ludovici nomine edita. Addit ibidem, anno 1253 prætorem [Note: ] [bailly] fuisse provinciæ Veromandensis. Auctor est Opusculi de antiqua Gallorum jurisprudentia, quod inscribitur Consilium Petri de Fontaines, editumque habemus apud Cangium, ex quo patet, apprime juris fuisse peritum.

m Godefridus de Villette, seu Gaufridus de Villeta, ut vocatur in gemino instrumento apud Cangium, anno 1261 prætor fuit Turonensis, & 1268 legatus ad Venetos, ut probat laudatus Cangius pag. 40. De legatis autem ad Venetos missis mentionem fecimus in Commentario num. 975, & 1000.

n Auctor Gallice, Une cotte de camelot.

o Ung surcot de tiretaine sans manches. Per vocem surcot vestem talarem accipi, quæ tunicæsuperponitur, videtur colligi ex sensu, & sic eam vocem jam exposuimus. Tiretaine autem, barbare Tiretanus pannus, species est panni vilioris partim ex lana, partim ex filo textus. Olim tamen hæc vox pannum quoque pretiosum designabat, ut Glossarium Trivultianum ad hanc vocem testatur.

p Hæc quo anno contigerint, exacte determinare non possum; nullibi enim hanc historiam reperi, præterquam in Joinvillio: ex quo solum probatur, hæc contigisse post reditum S. Ludovici e Palæstina, cum Joinvillius antea non fuerit in aula Regis.

q Sammarthani tom. 2 Galliæ Christianæ a pag. 301 multa collegerunt de Guidone II Autissiodorensi episcopo. Filium dicunt Guilielmi toparchæ S. Prisci, ex vetusta familia de Melloto. Initium episcopatus ejus affigunt anno 1246, quod ex litteris ibidem subjectis, datisque ante Pascha anno MCCXLVI, ad annum 1247 rectius fortasse rejicietur, propter stylum temporis illius, quo annus 1246 scribebatur usque ad Pascha 1247. Obiisse anno 1270 tradunt iidem pag. 308. Videtur autem Guido ab aliis ad perorandum electus propter eloquentiam, quam in eo laudat Clemens IV summus Pontifex per litteras anni 1265, quibus eumdem hortatur ad comitandum Gallorum exercitum pro Carolo Siciliæ rege in Italiam submittendum. Litteras has edidit Martenius tom. 2 Anecdotorum col. 200. Obsecutus est desiderio Clementis Guido, ut discimus ex Nangio apud Chesnium pag. 374, ubi inter majores exercitus numeratur Guido de Bello-joco (lege de Melloto) Autissiodorensis episcopus. Hinc facile colliget lector, virum fuisse acrioris ingenii, quem ad bellicam expeditionem Clemens judicaverit idoneum, ut minus miremur oratione cataphracta coram piissimo rege usum.

r Modesta est reprehensio insulsi orationis exordii. Fortasse sic quoque ad patientiam se munivit Sanctus.

s Gallice, an & jour. Recitavimus § 14 leges S. Ludovici, anno 1229 contra Albigenses hæreticos, eorumque fautores latas, in quibus statuuntur ea, qui hic postulant antistites, nimirum ut bona eorum, qui per annum solidum in excommunicatione perstiterant, occuparenturper ministros regios. Hinc Cangius pag. 40, illas leges exhibens, putavit episcopos hæc item petiisse contra Albigenses. Verum illi non possum omnino assentiri, quia leges illæ tantum latæ erant pro Gallia Narbonensi, videnturque episcopi voluisse, ut similes pro toto regno sancirentur, quod ubique reperirentur aliqui contemptores fulminum ecclesiasticorum.

t Quam id ex animo diceret pius Rex, ecclesiasticæque libertatis vindex acerrimus, luculenter ostendit exemplum Hugonis Marchiæ & Engolismi comitis, quem coegit ad insignem satisfactionem antistiti Engolismensi cleroque præstandam pro illatis injuriis; attamen postquam episcopus accusarat comitem in curia. Narravimus hoc factum in Commentario num. 858 & sequenti.

u Frivola hæc videtur excusatio: neque enim volebat per laïcos cognoscere Ludovicus de justitia excommunicationis. Verum hujusmodi causarum cognitionem committere solebat viris ecclesiasticis, priusquam contra reum sua auctoritate uteretur, ut factum in causa comitis Engolismensis, de qua mox egimus. Neque video nimiumpetiisse Regem justissimum, cum voluit per viros, de quorum æquitate confidebat, certior fieri de æquitate excommunicationis, priusquam sua auctoritate excommunicatum ad satisfactionem cogeret. Nam constat aliquot episcopos eo tempore levibus de causis ad censuras procedere solitos.

x Non omnino clarum est, quis hic denotetur Britanniæ comes; Petrusne cognomento Mauclerc, an Joannes I ejus filius: uterque enim cum ecclesiasticis Britanniæ diu disceptavit, uterque excommunicatus fuit, uterque a Pontifice absolutus: sed neuter ita absolutionem obtinuit, ut triumphum merito posset canere. Conditiones, quibus anno 1230 absolutus est Petrus, refert Lobineau in Historia Britanniæ pag. 227 & sequenti; iisdemque fere absolutum anno 1256 Joannem I, apud eumdem Historicum inventes pag. 256. Verum satis manifestum est, causam Ecclesiæ in illis minime fuisse neglectam, ita ut videri possint non omnino vera, quæ hic pro exemplo allegantur, & locüs hic difficultatem patiatur. Attamen respondeo, verisimile esse, episcopos non omnia obtinuisse, quæ petebant; comitemque, licet damna Ecclesiæ illata resarcire deberet, futurisque cavere, aliquot articulos, ex quibus lis orta erat, obtinere potuisse contra episcopos; quod satis erat ad intentum Regis; imo etiam sufficere poterat duci, ad victoriam sibi adscribendum, cum in clade etiam triumphare soleant non pauci.

y De hac pace egimus in Commentario § 67; repetit hic dicta Joinvillius cap. 27, ubi plura ad ejus relationem notabimus.

z Auctor, de Troie, at monet probatque Cangius pag. 42, legendum esse de Trie, sicut in textu posui, neque id ullum patitur dubium. Restitutionem hanc factam circa annum 1266 putat Chaizius tom. 2 pag. 506, ubi Matthæo de Trie comitatum Domni Martini restitutum narrat; at Matthæum ante id tempus sine prole mortuum scribit Cangius pag. 42; ita ut comitatum Raynaldo ejus fratri redditum facile assentiri possimus Joinvillio. At major est difficultas circa detentionem comitatus, litterasque ipsas, ad quam respondimus in Commentario num. 956 & seq., ubi factum hoc latius exposuimus.

aa Comitissa hæc fuit Mathildis, nupta primum Philippo, filio Philippi Augusti Galliæ regis & patruo S. Ludovici, deinde Alphonso Lusitaniæ regi, a quo repudiata fuit domumque remissa, ut pluribus exponit Chaizius tom. 2 pag. 327. De ea pluries mentionem fecimus in Commentario, ubi mortem narravimus num. 843.

bb Domnum-Martinum, Gallis Dammartin, Valesio in Notitia Galliarum pag. 175 etiam Dominium Martini, oppidum est in provincia Insulæ Franciæ. Septem leucis, ait Baudrandus, distat a Lutetia Parisiorum in Septentrionem Suessiones versus, & quatuor a Meldis in Occasum.

cc Gallice, le chantel, quod idem est ac chanteau. Chanteau autem, inquiunt Trivultiani in Glossario Gallico, est pars resecta a corpore figuræ rotundæ.

dd Cangius pag. 43 varia citat instrumenta, in quibus Joanes Sarrazin vocatur cubicularius Regis: notatque cubiculariorum principis fuisse Regis sigillum portare litterasque obsignare, quodmunus eo absente cubiculariorum primus obibat.

PARS II.
Gesta domi militiæque prudenter, fortiter, ac sancte.

CAPUT I.
Bella, aliaque in Gallia gesta ante iter transmarinum.

[Natus est Sanctus festo die S. Marci:] Hic inchoatur pars dicti præsentis libri secunda, in qua, ut ante dixi, perspicere poteris præclara ejus facta, bellicaque facinora. In nomine Dei omnipotentis, bonus hic Rex, sanctus Ludovicus, quem sæpe id dicentem audivi, natus fuit die festo domini sancti Marci, apostoli a & euangelistæ. In multis Franciæ locis illo die in supplicantium agmine circumferebantur cruces; easque vocabant cruces nigras b. Quod fuit quasi dimidia quædam prædictio de populis, qui ingenti multitudine, numeroque fere infinito cruce signati occubuere in itineribus peregrinationis sanctæ, in Ægypto videlicet, & Carthagine. De quibus magnus luctus ortus est, factusque in hoc mundo, & nunc ingens gaudium est in cælo de illis, qui in sancta hac peregrinatione vita defuncti sunt vere cruce signati, atqui in fide Dei.

[27] [coronatus Dominica prima Adventus:] Corona redimitus fuit prima Dominica Adventus c, cujus Dominicæ Missa inchoatur his verbis: Ad te levavi animam meam d, Deus meus, in te confido. In quibus verbis magna erat bono Regi fiducia, cum de semet ipse hæc diceret, propter ingens onus, quod suscipiebat. Maxima ipsi fuit in Deo spes ab infantia, & usque ad mortem. Etenim sub finem dierum suorum posteriorum semper Deum, Sanctosque ejus & Sanctas invocabat: & peculiariter patronos sæpe adhibebat dominum sanctum Jacobum, dominamque sanctam Genovevam. Hac de causa ab infantia usque ad extremum momentum, quantum ad animam suam, a Deo custoditus fuit. Præclaris quoque institutionibus matris suæ, quæ diligenter eum docuit in juventute Deum credere, timere, & amare, optime deinceps sanctissimeque secundum Deum vitam instituit. Viros quoslibet religiosos mater ei consociavit, jubebatque diebus Dominicis, & festis, in concionibus e audire Verbum Dei: cujus frequenter ei recurrebat memoria, quodque mater ei sæpe dixisset, malle se, ut mortem obiisset, quam vel unicum commisisset peccatum mortiferum.

[28] [procerum insidiis liberatur:] Omnino ei opus fuit, ut a tenera ætate sua Dei gauderet ope. Quippe mater ejus oriunda erat ex Hispania, regione extera, mansitque sine ullis aliis consanguineis, amicisve in toto Franciæ regno. Et quia Franciæ barones viderunt ipsum, ejusque matrem peregrinos, nullius præterquam Dei favore tectos, comitem Bononiensem f, qui patruus erat Regis nuper defuncti ejus patris, ducem g sibi elegerunt, eumque habebant quasi dominum suum & principem. Et factum est, postquam Rex bonus corona fuerat insignitus, ut pro belli exordio dictorum Franciæ baronum aliqui supplicarent matri ejus, ut sibi tradere vellet magnam quamdam ditionum copiam in regno Franciæ. Et, quia illa noluit, quod ejus non esset præter voluntatem filii sui, jam Regis coronati, regnum imminuere, barones illi omnes Corbolii convenerunt. Et retulit mihi sanctus Rex, se, matremque suam, in Monte-Letherici degentes, non ausos fuisse Parisios usque proficisci, donec urbis incolæ, maximo numero armati, eos deducturi venirent. Et mihi dixit, viam a Monte-Letherici Parisios usque plenam fuisse atque a lateribus conclusam a militibus, aliisque, qui cuncti alta voce ad Dominum nostrum clamabant; ut ei largiretur vitam felicem atque prosperitatem, eumque contra omnes ejus inimicos custodire dignaretur: quemadmodem fecit Deus locis & occasionibus multis, uti audies postea.

[29] [comitem Britanniæ rebellantem superat:] Accidit ut barones Franciæ in unum coirent Corbolii h, communique consensu inter se efficere machinarentur, ut comes Britanniæ in Regem insurgeret. Atque, ut bonum Regem insigniter proderent, promiserunt ipsi se ad Regis mandatum ituros, sique illos contra hunc Britanniæ comitem ad bellum vellet mittere, singulos se secum non ducturos, nisi duos equites, ut comes facilius Regem, ejusque matrem, feminam, ut audisti, peregrinam superare posset. Quemadmodum promiserunt memorato Britanniæ comiti barones illi, ita etiam præstiterunt. Et audivi a multis, quod comes subvertisset, & subjugasset Regem, ejusque matrem, nisi adfuisset divinum auxilium, quod eum numquam destituit. Quippe divina quasi permissione, in magna boni Regis necessitate, grandique ejus angustia, comes Campaniæ Theobaldus motus est ad invisendum Regem; & revera profectus est cum trecentis omnino equitibus corpore prævalidis, & venerunt in tempore, Deo sit gratia. Nam hujus Campaniæ comitis suppetiis, comitem Britanniæ oportuit se Regi dedere, ejusque inclamare misericordiam. Rex bonus, qui vindictam minime appetebat, considerabat victoriam, quam fuerat consecutus, opus esse Dei potentiæ, favorisque, qui fortem Campaniæ comitem promoverat, ut ipsum viseret, ac comitem Britanniæ recepit in gratiam. Et tunc Rex tuto incedebat per regionem suam i.

[30] Quoniam interdum in quibusdam materiis accedunt incidentia, [exponitur ratio controversiæ inter comitem Campaniæ & reginam Cypri:] quæ faciunt ad propositum, tantisper filum materiæ meæ interrumpam: eoque non obstante quædam hic audies, quæ recitare necesse est ad intelligendum tractatum materiamque pertractandam: atque talia dicemus, & vera. Bonus comes Henricus Largus ex conjuge sua Maria k comitissa, regis Franciæ atque Angliæ regis Richardi sorore, duos habuit filios; quorum natu maximo nomen Henricus, alteri Theobaldus. Hic Henricus cruce signatus in Terram sanctam cum rege Philippo & Richardo l peregrinatus est: qui terni Acconem urbem obsederunt & interceperunt: captaque urbe continuo rex Philippus in Franciam rediit, quod ipsi dedecori vertebatur quam maxime. Et rex Richardus mansit in Terra sancta, ibidemque maxima contra infideles & Saracenos bello edidit facinora: ita ut eum tantopere formidarent, veluti in libro Historiæ peregrinationis Terræ sanctæ m scriptum est, ut quando Saracenorum infantes ejularent, matres eorum ipsis dicerent: Silete, silete; eccum regem Richardum, qui vos secum abducat. Et derepente præ metu, quo infantes illi tangebantur, audito solum regis Richardi nomine, obmutescebant. Et similiter, quando Saraceni & Turcæ in campo erant equo vecti, illorumque equi umbræ aut dumi cujusdam metu territabantur, equos calcaribus ferientes vociferabantur: Regemne Richardum esse existimas? Unde clare ostenditur, magna eum contra illos patrasse bello facinora, cum tantæ esset formidini. Rex ille Richardus tantum illustribus factis consecutus est, ut Henrico Campaniæ comiti, qui, ut ante dixi, cum eo remanserat, uxorem dari curaret reginam Hierosolymitanam n. Et habuit hic Henricus Campaniæ ex regina uxore sua duas filias, quarum prima fuit Cypri regina, altera nupta est domino Erardo de Brienne, ex qua stirps numerosa fuit orta, uti patet in Francia, & Campania. De uxore dicti domini Erardi de Brienne nihil modo dicam; verum de regina Cypri sermonem instituam, quia id congruit, & ad prosequendam materiam meam conducit: atque ita disseram.

[31] Postquam Rex bonus ope Theobaldi Campaniæ comitis subjugaverat, & vicerat Petrum Britanniæ comitem, proceres Franciæ magna contra hunc Campaniæ comitem Theobaldum indignatione o sunt commoti, atque in eam inter eos convenit sententiam, ut Cypri reginam accerserent, ad memoratum comitem Theobaldum, qui secundi Campaniæ filii p erat filius, hereditate privandum. Quod eis non admodum utile videbatur: sed horum procerum fuere aliqui, qui, quod scopum suum attingere non valerent, quodque intelligerent hoc pacto crimen suum clare aperiendum, susciperent pacem conciliandam inter præfatos, Petrum Britanniæ comitem, & comitem Campaniæ Theobaldum. Et res utrimque adeo agitata fuit, ut ad conciliationem pacis inter eos ineundæ, comes iste Campaniæ Theobaldus promiserit, uxorem sponsamque se ducturum filiam q Petri Britanniæ comitis. Et dies assignata fuit, qua id exsecutioni mandaretur, quaque nobilis femina dicto comiti Campaniæ nuptura duceretur ad abbatiam quamdam Ordinis fratrum Prædicatorum r, quæ est prope Castrum-Theodoricum in oppido s Valserre nominato. Atque ita, sicut audivi, Petrus Britanniæ comes cum Franciæ proceribus, qui omnes fere ei erant sanguine juncti, profectus est, ut ducerent illustrem mulierem nuptiis sociandam ad monasterium de Valserre; & significarunt comiti Campaniæ Theobaldo, qui in Castro-Theodorico degebat, ut veniret secundum promissa sua mulierem ducturus. Et volebat id quidem exsequi, at subito ei supervenit dominus Godefridus de la Chapelle t, qui litteras ipsi Regis obtulit, quibus ad eum scribebat: “Domine Theobalde Campaniæ, intellexi contraxisse te, & promisisse, filiam Petri Britanniæ comitis uxorem te ducturum. Quapropter tibi mando, ut quam tibi charum est, quodcumque in Galliæ regno amas, tam id ne facias. Rationem satis nosti: numquam inveni, qui malum mihi inferre voluit, illo deteriorem”. Ubi hoc intellexit comes Theobaldus, qui jam profectus erat, ut mulierem nobilem iret ducturus, Castrum-Theodoricum, unde discesserat, repetiit.

[32] [hinc comitem invadunt fœderati proceres,] Quando Petrus Britanniæ comes, proceresque Franciæ boni Regis adversarii, intellexerunt se a comite Campaniæ Theobaldo destitutos, atque deceptos: repente ex indignatione, ingentique odio, quo tunc in istum Campaniæ comitem inflammati sunt, Cypri reginam accerserunt, quæ continuo ad eos se contulit u. Et simulac venerat, assensu prorsus communi, post consilium ab iis habitum, singuli ex parte sua accerserunt tantum armatorum numerum, quantum habere poterant, profectique sunt infesto agmine, ut ex parte Franciæ intrarent ditionem dicti comitis Campaniæ, Briam ipsam, & Campaniam. Et cum illis etiam conspirabat dux Burgundiæ x, qui uxorem habebat filiam comitis Roberti Drocensis y, ut ipse comitatum Campaniæ invaderet ex parte Burgundiæ. Et die præfixa, qua omnes adesse debebant ante Trecas urbem, ut eam caperent; bonus Rex Ludovicus rescivit, qui pariter omnes suos ad arma convocavit, ut comiti Campaniæ Theobaldo ferret suppetias. Et re ipsa proceres omnem, qua transibant, regionem cremabant, atque exurebant: sic etiam faciebat dux Burgundiæ, qui cum iis conspirabat. Et quando bonus Campaniæ comes Theobaldus se tantis viribus oppugnatum perspexit ab utraque parte, ipse varias ditionis suæ urbes incendit atque destruxit; præsertim Sparnacum, Virtutes, & Sesanam z, ut ne proceres, duxque Burgundiæ eas invenirent instructas cum aliis civitatibus & oppidis, sibique nocerent. Et cum cives Trecenses perspicerent sibi ablatam boni heri sui ac domini comitis Campaniæ commorationem aa, subito accerserunt Simonem Jovisvillæ Dominum, patrem illius, qui hodiedum est Jovisvillæ dominus, & cujus nomen in prologo hujus libri est scriptum, ut sibi opem ferret; atque ita præstitit bonus dominus. Continuo enim, re ad eum perlata, accurrit cum suis omnibus, atque ante lucem ad urbem Trecensem adfuit, præclaraque ex parte sua in ope civibus ferenda præstitit, idque quamdiu proceres urbi oppugnandæ insisterent. Et coacti fuere dicti proceres memoratam præterire civitatem, castraque in pratis collocare cum duce Burgundiæ.

[33] Et postquam bonus Franciæ Rex novit eos ibidem esse, [quos Rex Campania exire cogit:] cum suis recta ad eos tetendit, ut prælio cum ipsis decerneret. Proceres hoc perspicientes, ipsum prece & supplici libello rogarunt, ut dignaretur se recipere post agmen suum, se paratos pugnam inire contra Campaniæ comitem, & ducem bb Lotharingiæ, omnesque eorum milites, trecentis equitibus numero inferiores iis, quos ipse, comes, duxque haberent. Respondit iis Rex, neutiquam eos cum suis dimicaturos, se non præsente. Quod ut perceperunt proceres, derepente fere confusi, ei significarunt, se libenter inducturos reginam Cypri ad pacem cum Theobaldo Campaniæ comite ineundam. Ad quod bonus Rex iis reposuit, se nulla de pace auditurum, neque passurum ut de ea audiret comes Campaniæ, donec comitatu Campaniæ excessistent. Tunc audito responso, inde discesserunt, unicoque repulsu iverunt sub July castrametatum. Et Rex castra posuit ad Ylles cc, unde eos pepulerat. Quando barones viderunt, Regem tergis suis tam prope inhærere, a July profecti sunt, atque ad Lingonas dd, sitas in comitatu Nivernensi, sibi fœdere conjuncto, castra locarunt. Atque hoc modo Rex bonus, sanctus Ludovicus pacem inter reginam Cypri, comitemque Campaniæ conciliavit, præter quam vellent ac molirentur barones.

[34] Et pax inter eos facta est eo pacto, ut pro parte ac jure successionis comes Campaniæ daret reginæ Cypri in toto duo librarum milia terrarum ac censuum; [pax inter comitem Campaniæ ac Cypri reginam facta:] insuper quadraginta millia librarum semel solvenda pro sumptibus dictæ reginæ, quæ pro comite Campaniæ persolvit Rex. Quibus quadraginta librarum millibus Campaniæ comes sequentia feuda & dominia Regi vendidit; nimirum feudum comitatus Blesensis, feudum comitatus Carnotensis, feudum comitatus Sacri-Cæsaris, & feudum vicecomitatus Castrodunensis. Et quidam dicebant, Regem dicta feuda non nisi pro pignore possidere: at id minime verum est: nam id ex bono Rege quæsivi ultra mare, qui mihi dixit id emptione factum ee. Terram, quam reginæ Cypri concessit comes Theobaldus, possidet comes Briennensis, qui nunc est, & comes Joviniacensis ff, quia avia comitis Briennensis filia fuit reginæ Cypri, atque uxor magni comitis Galteri gg Briennensis. Et ut scias unde provenerint feuda, quæ Campaniæ dominus Regi vendidit, quorum ante mentio facta est; significo tibi magno comiti Theobaldo, qui sepultus jacet Latiniaci hh tres fuisse filios, quorum primo nomen fuit Henricus, secundo Theobaldus, tertio Stephanus.

[35] [origo feudorum, quæ Rex ea occasione emit.] Henricus hic, qui natu erat maximus, fuit deinde Campaniæ & Briæ comes, nominatusque fuit Largus comes Henricus. Largus enim atque benevolus fuit cum in Deum tum in homines. Largus fuit in Deum atque devotus, uti manifeste patet ex templo sancti Stephani Trecensi ii, aliisque; quas struxit, ecclesiis, magnisque donis, quæ iis est largitus quotidie, uti satis in memoria est in Campania. In homines largus fuit, ut clare apparuit ex facto Arthaldi de Novigento, multisque aliis locis, quæ referre longum esset. At factum memorati Arthaldi hic memorabo. Arthaldus hic aliquando civis fuit, cui comes iste Henricus confidebat maxime. Et fuit dictus Arthaldus homo tam locuples, ut opibus suis construi jusserit castrum Novigentinum kk. Accidit porro ut comes Henricus vellet die quodam ex palatio suo Trecensi descendere, Missæ sacrificio interfuturus in æde sancti Stephani festo Pentecostes: & ad gradus ecclesiæ genibus nixus erat eques egenus, alta voce exclamans & dicens: Domine comes, per nomen Domini tibi supplico, digneris mihi donare, quo nuptui collocare possim duas filias meas, quas hic vide: non enim mihi est, quo id præstare valeam. Et Arthaldus de Novigento, qui pone comitem erat, isti equiti dicit: Domine eques, perperam facis, quod petas a domino, ut donet: tantum enim donavit, ut non habeat amplius, quod donet. Et ubi hoc comes audiverat, se vertit ad Arthaldum, eique dicit: Domine rustice ll, nequaquam verum dicis, asserendo non superesse mihi quod dem; quin imo etiamnum habeo te ipsum; & te ipsi dono. Accipe, domine eques, eum tibi dono, tibique de eo cavebo. Continuo eques egenus nequaquam hæsit attonitus, sed manum injicit in civem, valide admodum pallio apprehensum, illique dicit, se eum non dimissurum, donec ille se ab ipso redemisset; & necesse fuit ut is ab equite quingentis libris se redimeret. Secundus frater istius Henrici Largi fuit Theobaldus, qui fuit comes Blesensis mm: & tertius fuit Stephanus, qui fuit comes Sacri-Cæsaris. Et duo hi fratres habuerunt in feudum comitatus suos, & domina a fratre suo natu maximo Henrico Largo, & post ipsum ab ejus heredibus, qui regionem Campaniæ possidebant, donec comes Theobaldus illa vendidit Regi sancto Ludovico, ut ante dictum est.

[36] [Relatio convivii Regis cum proceribus:] Nunc redimus ad propositum nostrum, & materiam, dicemusque Regem post illa coëgisse copiosam procerum turbam, idque apertis valvis Salmuri nn in Andibus, quodque de his agam, inde fit, quia præsens ibidem aderam. Et certum te facio, rem fuisse incomparabilem, optimeque ornatam & paratam ex iis, quæ umquam perspexi. Ad mensam Regis cibum sumebant comes Pictaviensis, quem nuper equitem creaverat die festo sancti Joannis, non admodum diu præterito; comes Joannes Drocensis oo, quem item novum creaverat equitem; comes Marchiæ, & Petrus comes Britanniæ. Ad mensam aliam ante Regem, ad partem comitis Drocensis comedebant Rex Navarræ, egregie ornatus atque condecoratus panno aureo, ex quo erant tunica & pallium; cingulum, fibula, tegmenque capitis auro constabant optimo; coram quo ego pp scindebam. Regi, sancto Ludovico cibum ministrabant comes Artesiæ ejusque frater qq, ac bonus comes Suessionensis, qui cultro secabat. Et ad custodiam mensæ Regis erant dominus Ymbertus de Bello-joco *, qui deinde fuit Gallicæ militiæ præfectus, & dominus Honoratus rr de Coucy, & dominus Archembaldus de Borbonio ss: & post tres barones illos ad excubias stabant triginta omnino illorum equites, vestibus ex panno serico induti. Et post equites illos ingenti erant numero militares & cubicularii apparitores, qui erant in servitio comitis Pictaviensis, gestantes ejusdem scutum gentilitium tela subserica expressum. Rex tt tam honorifice exornatus erat, quam id facere potuerat. Quæ res foret mirabilis, & longa relatu. Et audivi e multis præsentibus, numquam se vidisse in uno festo vestes talares, aliaque ornamenta ex panno aureo confecta tanto numero, quanto in illo fuere conspecta.

[37] Post hanc festivitatem, Rex Pictaviæ comitem duxit ad dictum usque locum Pictavium, [comes Marchiæ Regi bellum parat:] ut feuda ille sua & dominia acceptaret. Incommodum tunc Regi contigit a Marchiæ domino, qui Salmuri ipse ad mensam ejus accubuerat. Congregavit enim clanculo magnam militum manum, quantam conficere potuit, ut se adversus Regem armaret, illique consederunt ad Liciniacum uu prope Pictavium xx. Rex bonus cupiebat esse Parisiis, & coactus fuit quindecim dies Pictavii subsistere, non ausus egredi. Dicebaturque Rex & comes Pictaviensis iniquam cum comite Marchiæ pacem composuisse: qua de causa oportuit Regem, ut concordiam constitueret, ire ad agendum cum comite Marchiæ, Angliæque regina ejus uxore, quæ mater erat regis Angliæ.

[38] Et simulatque Rex Pictavio reversus fuit Parisios, [quem Anglo junctum Rex superat,] parum intervenit moræ, cum Rex Angliæ, Marchiæque comes fœdere inter se juncti sunt, ut bellum inferrent bono Regi sancto Ludovico, idque cum magna armorum societate, quantam colligere potuerunt. Atque ex Vasconia yy profecti sunt ad castrum Talleburgum, quod situm est ad fluvium difficillimum, nomine Charentonium, cui ibidem prope non nisi unus impositus erat exiguus pons ex lapide, valde angustus, quo pateret transitus. Et ubi id intellexit Rex, progressus est ad illos Talleburgum versus. Et mox, ut nostri conspicati sunt turmas exercitus inimicorum nostrorum, qui ex parte sua habebant Talleburgum zz castrum, sine mora cum ingenti periculo transire aggressi sunt, alii per pontem, navibus alii, cœperuntque in Anglos invehi: statimque validi fuere ictus dati. Quod animadvertens bonus Rex, ingenti se aliis immixtus obtulit discrimini: & periculum ibidem erat præsentissimum: nam pro uno, quem Rex habebat, cum transiverat, homine, Angli centum facile numerabant. Hoc tamen non obstante, quando viderunt Angli Regem transiisse, omnes terrore concuti cœpere, uti Deus voluit, atque inde ingressi sunt civitatem Santonum. Et evenit, ut multi e nostris, Anglis immixti, cum iis civitatem intrarent, qui fuere capti.

[39] Et postea a quibusdam illorum audivi, illa nocte magnam fuisse discordiam inter regem Angliæ & comitem Marchiæ in dicta Santonum civitate, [ac ditionis parte mulctat supplicem.] quemadmodum audiverunt. Et Rex Angliæ dicebat, comitem Marchiæ rogasse ut veniret, sibique pollicitum esse, magnum in Gallia adfuturum subsidium. Et hac contentione rex Angliæ a Santonum urbe discessit, petiitque Vasconiam, unde primo discesserat. Et perspiciens Marchiæ comes se solum relictum, sciens se commissum vitium corrigere non posse, Regi se dedit captivum aaa cum vxore sua ac liberis. Unde Rex adeptus est multum terrarum comitis, cum pacem faceret: at quantum ignoro, quia non aderam: nam eo tempore nulla adhuc fueram lorica indutus. Audivi quidem comitem Marchiæ præter terras, quas habuit Rex, etiam renuntiasse censibus decem millium librarum Parisiensium, quos annuatim Rex ei debebat.

ANNOTATA.

a S. Marcum ex duodecim Apostolis non fuisse, notum est: Apostolus tamen non raro vocatur, præsertim a Græcis, ob Euangelium cum Apostolis promulgatum: festivitas ejus celebratur 25 Aprilis. Annum 1214 S. Ludovico natalem probavi § 5.

b Cruces nigræ, ait Cangius in Glossario auctiore tom. 2 col. 1189, ita dicta litania major, seu Gregoriana, quod, cum agebatur, ædes sacræ, altaria, atque adeo populus ipse nigris ornamentis, & vestibus induerentur: in signum videlicet luctus & pœnitentiæ, quem in finem institutæ sunt solemnes hæ supplicantium processiones, ut ibidem probat Cangius. Ceterum an a S. Gregorio magno institutæ sint hæ supplicationes in festo S. Marci, hic non lubet inquirere, multa de iis notat Baronius ad diem 25 Aprilis Martyrologii Romani.

c Anni 1226, ut in Commentario diximus num. 84, ubi reliqua etiam ad coronationem spectantia exposuimus.

d Huc usque auctor verba citavit Latine, reliqua Gallice adjunxit.

e Editiones Gallicæ habent, Et sermons la parolle de Dieu, quod mendosum videtur. Crediderim legendum és sermons, ut sensus sit perfectus.

f Philippus comes erat Boloniæ, seu Bononiæ maritimæ, & filius Philippi Augusti S. Ludovici avi, adeoque Sancti patruus, ut constat. Mendosa igitur sunt sequentia, vel auctorin genealogia erravit, cum eum dicit patruum Ludovici VIII, cujus erat frater. Forsan in transcribenda, vel edenda Joinvillii Historia tres voces exciderunt. Accipe verba Gallica, quibus tres voces interponam, & sensum habebis integrum: Qui estoit oncle du Roy (frere du Roy) darreinerement trespassè son pere. Qui patruus erat Regis (frater regis) nuper defuncti ejus patris.

g Non fuit hæc prima procerum in Regem conspiratio, sed secunda. Primam, quæ vivente adhuc Ludovico VIII coaluerat, prætermisit hic auctor: nec in ea fuit Philippus Bononiæ comes. Nos eam exposuimus § 9 & 10. De hac vero egimus § XI a num. 117, ubi plura de Philippo.

h Hæc facta sunt anno 1228, vel 1229: nam rebellio Petri Britanniæ comitis cœpta est anno 1229.

i Ex postremis hisce verbis, totoque contextu evicimus num. 193 Commentarii, Joinvillium confuse hic perstringere bellum, quod cœptum anno 1229, induciisque interruptum, finem accepit anno demum 1234 subjectione comitis. Acceperunt quidem dicta Joinvillii de brevi aliqua rebellione historici non pauci: at illi non satis attenderunt ad stylum characteremque auctoris, illosque refutavimus loco assignato: ubi totum quoque hoc bellum late prosecuti sumus.

k Maria, uxor Henrici Campaniæ comitis, cognomento Largi seu liberalis, filia fuit Ludovici VII, abavi S. Ludovici, ex Eleonora Aquitaniæ ducis filia, quam Ludovicus postea dimisit, ubi matrimonium eorum declaratum fuerat invalidum in concilio, Balgentiaci [Note: ] [Baugency] hac de causa habito die Martis ante Dominicam Palmarum anni 1151, uti videre est apud Labbeum & Cossartium tom. 10 Conciliorum Col. Hinc Maria fuit soror Philippi Augusti Franciæ regis ex parte patris. Porro Eleonora deinde nupsit Henrico comiti Andegavensi, qui factus est Angliæ rex, filiumque ex ea Richardum habuit regni heredem: unde Maria soror etiam fuit regis Angliæ Richardi. Hæc Labbeus in Tabulis genealogicis domus regiæ pag. 49, aliique.

l De hac expeditione Philippi Augusti Gallorum, Richardi Anglorum regis, aliorumque principum quædam diximus in Commentarionum. 584 & seqq., ubi & gesta Richardi perstrinximus.

m Indicat, opinor, auctorem, qui Historiam Tyrii continuavit: hic enim apud Martenium tom. 5 Collectionis amplissimæ col. 637 eadem fere habet. Verba ejus ex antiquo Gallorum idiomate Latine subjungo: Propter hanc fortitudinem … magno timori fuit apud paganos omnes, & accidebat subinde, sicuti narratur, ut, quando infantes Saracenorum plorabant, dictitarent: “Tacesis propter regem Angliæ”. Et dum Saracenus aliquis equo vehebatur restitante, illeque visa umbra sua recedebat; Saracenus subdens calcaria, exclamabat: “An putas regem Richardum in dumo absconditum”. Aut in eo, cujus formidine hærebat equus. Potest tamen & alibi hæc legisse Joinvillius.

n Isabella hæc erat filia Amalrici regis; de cujus matrimonio disceptatum fuit, quod illud aliqui validum esse vellent, invalidum alii. Vide quæ diximus in Commentario num. 240, & 271.

o Imo jam antea indignatio illa fuerat orta,quia Theobaldus a fœdere comitum Britanniæ & Marchiæ resiluerat, & deinde procerum contra Regem insidias detexerat.

p Videlicet Theobaldi, qui filius erat natu secundus Henrici Largi: cum Cypri regina filia esset Henrici, filii natu maximi ejusdem Henrici Largi. Hinc diximus in Commentario num. 240 Cypri reginæ comitatum debitum fuisse, nisi natalium defectus fuisset oppositus.

q Ex morte Agnetis Theobaldi uxoris, quæ defuncta est anno 1231, ostendimus hæc bello Campanico posteriora esse, factaque sub finem anni 1231, vel anno sequenti, adeoque causam belli Campanici non recte assignari a Joinvillio. Hæc probata vide in Commentario num. 238 & seqq Porro molitiones procerum fœderatorum hoc ordine progressæ sunt. Cum Theobaldus resiliisset a fœdere, ipsum aperto bello agressi sunt anno 1229, bellumque metu Regis intermissum resumpserunt anno 1230: sed ubi viderunt, se nihil efficere aperto marte, quod Rex Theobaldum protegeret, per nuptias hasce Theobaldum sibi rursum adjungere conati sunt. Verum nuptiis Regis prudentia impeditis, ad ultimam confugerunt machinam, ac reginæ Cyprisuaserunt, ut jura sua in comitatum Campaniæ urgeret. Quæ in Commentario suis locis probavimus: nec obscurum est, hæc omnia eos machinatos, ut Theobaldum a Regis partibus avellerent, aut perderent.

r Mendosa hæc sunt, legendum Ordinis Præmonstratensis, ut mox patebit: volui tamen verba Gallica fideliter Latine exprimere.

s Gallice, En une ville, que l'on appelle Valserre. Potuit fortasse auctor, qui in Campania quidem, sed longe a Castro Theodorico natus est, existimare nomen abbatiæ ab oppido derivatum, atque ita in errorem induci. Certe nomen est abbatiæ, non oppidi, quod exprimit. Porro si voci Valserre vellemus omnino inhærere, dicendum esset, hæc contigisse in abbatia Vallis-Serenæ, Gallice Valsery, at illa Suessionibus vicinior est quam Castro-Theodorico. Vicinia igitur Castri Theodorici suadet, ut intelligamus abbatiam Vallis-Secretæ [Note: ] [Valsecret]

Ordinis Præmonstratensis, quæ sesqui tantum hora abest Castro Theodorico, ut affirmat in Annalibus Ordinis Præmonstratensis illustrissimus dominus Carolus Ludovicus Hugo, qui tom. 2, Col. & seqq. de utraque hac abbatia agit prolixius. Atque ita hunc locum jam exposuit Chaizius tom. 1 pag. 153, aliique. Ceterum Castrum-Theodoricum, Gallice Château-Thierri, urbs est in Briæ provincia ad Matronam sita.

t Hic dicitur curator panarii [Note: ] [Panetier] in Francia in charta anni MCCXL, ait Cangius pag. 45, ubi & plura de eo colligit.

u Hæc vera esse opinor; at bellum, quod subdit, diu præcessisse jam diximus.

x Hugo IV dux Burgundiæ juvenis erat hoc tempore, ac nuper uxorem duxerat Jolandam filiam Roberti III Drocensis ac Branæ comitis: de eo sæpius recurret sermo: nam comitatus est S. Ludovicum in Terram Sanctam.

y Robertus III Druidum comes (de Dreux) descendebat a Ludovieo VI Galliæ rege, cujus erat abnepos, ac frater natu major Petri Britanniæ comitis. Obiit anno 1233, ut dictum in Commentario num. 271.

z Gallice, Esparnè, Vertu & Sezanne. Horum autem oppidorum duo priora sunt in Campania, tertium in Bria. Consule Commentarium prævium § 19, ubi hæc omnia exposita invenies, discesque hæc oppida ab inimicis potius, quam ab ipso Theobaldo videri destructa.

aa Id factum apparet, postquam acie victus fugatusque Theobaldus.

bb Matthæus hic erat, istius nominis II, ut notat Cangius pag. 46. Hunc autem cum Theobaldo fœdere junctum fuisse, vidimus in Commentario num. 197, ubi & gesta primo hujus belli anno exposuimus.

cc Illes, seu Ille pagus Campaniæ, unde castra moverunt fœderati, in mappis geographicis notatur aliquot leucis a Trecis versus Barrum ad Sequanam: Juilly vero notatur in iisdem non longe a Barro, ita ut paullatim versus Burgundiam se reciperent.

dd Langres habet auctor, prout est editus. At mendum videri potest, quia Lingonæ, (Andomatunum Lingonum vocarunt antiqui) non sunt in comitatu Nivernensi, sed in Campania. Chaizius pag. 113 hæc narrans, accipit de vico Ligneres, qui, inquit, in ditione erat comitatus Nivernensis. Quidquid autem de hoc castrorum loco sit verius, hic finem accepit bellum Campaniæ: non quia statim Ludovicus finivit litem Theobaldi & reginæ Cypri, quod annis aliquot differendum, sed quia fœderati principes, cum non auderent ultra se Regi opponere, inducias pacti sunt, quæ ad pacem demum deduxerunt dissidentes.

ee Hanc feudorum venditionem ex ipsis Theobaldi litteris probavimus in Commentario num. 273. At notandum, non nisi supremum harum ditionum dominium esse venditum. Consule de his omnibus Commentarium a num. 271.

ff Gallice, Le conte de Brienne, qui à present est, & le conte de Joingny. Uterque comitatus est in Campania, ac utraque familia subinde affinitate fuit conjuncta, ut intelliges ex Dictionario historico Morery ad vocem Brienne. Ratio ergo, cur pars horum bonorum ad comitem Joviniacensem pervenerit, est affinitas cum familia Briennensi contracta.

gg Galterus Briennensis, quem vocat magnum, comes fuit Jafæ in Palæstina, de cujus gestis & morte multa narrat cap. 22.

hh Latiniacum, Lagny, oppidum amplum est in Bria provincia ad Matronam, sex leucis Lutetia dissitum, inquit Baudrandus.

ii Hanc Henrici comitis liberalitatem pietatemque illustri elogio celebrat Albericus in Chronico ad annum 1163, ubi post relatam quoque ecclesiæ S. Stephani fundationem, tandem concludit his verbis: Fateor me non vidisse .. tantæ liberalitatis extitisse principem.

kk Gallice, Le Chasteau de Nogent. Multa hujus nominis oppida assignat Valesius in Notitia Galliarum pag. 383: atque inter ea alterum in Campania ad Sequanam, Nogent sur Seine; alterum in Bria ad Matronam, Nogent l'Artaud. Hujus autem posterioris dominus fuit Arthaldus, ejusque uxor Hodierna Novigenti deinde domina legitur. Vide Cangii observationes pag. 47, qui & filium eorum assignat & nepotem.

ll Sire villain, quod rusticum significat, prout in textu posui, quamvis etiam hominem sordidum & avarum non raro denotet; eoque sensu dictum possit intelligi. Forte Arthaldus, qui supra civis vocatur, stirpe nobili natus non erat, opibusque ingentibus nobilem uxorem fuerat consecutus.

mm Promisit auctor se dicturum, unde dominium quatuor feudorum ad comitem Campaniæ pervenerit; jam vero id tantum de duobus exponit, quantum apparet. At videtur id factum, quia Theobaldus hic comes erat non modo Blesensis, sed Carnotensis quoque, & Castridunensis vicecomes: nam in catalogo feudorum Campaniæ, quem recitat Cangius pag. 149, ita legitur: Comes Carnotensis & Blesensis tenet comitatum cum omnibus feodis appendentibus a comite Campaniæ, & est suus homo ligius, & Chasteldun &c. Idem infra in eodem catalogo dicitur de comite Sacri-Cæsaris. Duo igitur fratres, eorumque posteri quatuor hæc feuda habuerunt ab Henrico Largo, ejusque & posterorum ejus Campaniæ comitum fuere vassalli, donec Theobaldus jus suum vendidit S. Ludovico. Porro hunc morem fuisse in Gallia, quod fratres natu minores vassalli fierent pro parte hereditatis suæ, dependerentque a fratre suo natu maximo, probat late Cangius in dissertatione 3.

nn Salmurum, vulgo Saumur, urbs est in provincia Andegavensi ad Ligerim, VIII leucis dissita ab Andegavo in ortum, ait Baudrandus. Hæc autem ibidem contigerunt anno 1241, utdiximus in Commentario § 38, quem de his consule.

oo Joannes erat hujus nominis primus Drocensis & Branæ comes, filius Roberti III, quem obiisse anno 1233 diximus ad litteram y. Joannes vero dein mortem oppetiit in Cypro anno 1248.

pp Adolescens erat tum temporis Joinvillius, nec adhuc militia donatus ob ætatis defectum, ut ipse significat num. 39. Crediderim inter nobiles ephebos regis Navarræ, seu comitis Campaniæ fuisse, eaque occasione cum eo ad hanc festivitatem accessisse.

qq Carolus, opinor, nisi & redundet. Porro Robertus Artesiæ comes & Carolus ministrabant, accumbente cum Rege Alphonso, quia hujus causa institutum erat convivium.

rr Honourat habet utraque editio. At monet Cangius pag. 48, legendum esse Enjorrans, vel Enguerran, ita ut designetur Engelramus Cociaci dominus, qui se ipse subinde, teste Cangio, vocavit Injorranum. Assentior quidem Cangio, credoque Engelramum, qui satis aliunde innotescit,designatum esse: volui tamen verba Gallica fideliter sequi in textu. Ceterum de Engelramo Cociaci domino multa fuere dicenda in Commentario num. 845 & seqq.

ss Dominus erat oppidi, quod postea nomen dedit Borbonensi provinciæ, ac vulgo vocatur Bourbon l'Archambault, Latine Borbonium. Obiit in Cypro, dum ibi morabatur S. Ludovicus, uti in Commentario dictum est num. 606.

tt Necdum ablegaverat Ludovicus vestes pretiosas, ut occasione expeditionis transmarinæ deinde factum.

uu Liciniacum castrum in agro Pictaviensi illustrat Valesius in Notitia Galliarum pag. 276. Aliqui corrupte vocabant Liziniacum, Gallice Lezignen, & usitatius Lusignan. Hoc castrum, ait Valesius, nomen suum dedit familiæ nobili & antiquæ, quæ in insula Cypro diu regnavit: imo & regnum Hierosolymitanum aliquamdiu tenuit, ut exposuimus in Commentario § 46. Ex eadem familia erat Hugo Marchiæ comes, belli referendi auctor.

xx Pictavium, Poictiers, provinciæ Pictaviensiscaput est, & satis notum.

yy Angli nimirum ex Vasconia profecti sunt in Santoniam, quæ comitis erat, quæque præcipua hujus belli sedes fuit. Multa tamen jam ceperat oppida Ludovicus, priusquam conjuncti essent fœderati. Hæc omnia, aliaque exposita, lateque deducta vide in Commentario § 38, 39, & 40, ubi & alios principes invenies, qui huic contra Regem fœderi fuere impliciti.

zz Erat Talleburgum ex parte Gallorum, licet auctor videatur contrarium dicere, etiam prout verba Latine dedimus. At, sicut non omnino clarum est propter sensus ambiguitatem, an in eo erraverit, ita certum est, duos conflictus ab eo in unum confusos, quos loco mox designato distinximus.

aaa Imo supplex se ejus misericordiæ permisit: & pacem adeptus est, qualem descripsimus § 39.

* Beaujeu

CAPUT II.
Morbus Regis: crux sumpta: iter Joinvillii in Cyprum.

[Rex ad extrema deductus, se cruce signat:] Post hæc accidit, ut Rex Parisiis a incideret in morbum gravissimum, adeoque fuit in extremo, sicut ipsum audivi referentem, ut una matronarum, quæ ei in morbo assistebat, existimans defunctum esse, linteo faciem ejus tegere voluerit, dicens mortuum esse. Et ab alia parte lecti, Deo sic volente, alia erat matrona, quæ pati noluit, ut sic facies ei velaretur, atque sepeliretur: sed semper dicebat, vitam ei adhuc superesse. Et continuo in matronarum illarum contentione, Dominus noster in eo operatus est, eique loquelam donavit. Et bonus Rex postulavit, ut sibi crux adferretur, quod fuit factum. Et quando bona domina, ejus mater, scivit, ei loquelam restitutam esse, tanto inde perfusa fuit gaudio, ut non posset magis. At ubi eum vidit cruce signatum, adeo fuit perculsa, acsi mortuum vidisset b.

[41] Et quandoquidem bonus Rex se cruce signavit, [cujus exemplum multi sequuntur.] etiam se cruce signaverunt Robertus Artesiæ comes, Alphonsus comes Pictaviensis, Carolus comes Andegavensis, qui postmodum fuit Siciliæ rex, omnes tres Regis fratres: ac Hugo Burgundiæ dux, Guilielmus c Flandriæ comes, frater ejus Guido Flander, nuper Compendii defunctus: validus comes sancti Pauli Hugo, dominus Galterus fratris ejus filius d, qui egregie se gessit ultra mare, multumque valuisset, si vitam nactus fuisset diuturnam. Etiam ibidem erant Marchiæ comes, de quo paullo ante loquebamur, & dominus Hugo le Brun, & e ejus filius, comes Pontis Saravi f, dominus Gobertus Asperi-montis g, ejusque fratres: in cujus societate ego Joannes Joinvillius, quia eramus cognati, mare transivi modica navi, quam conduximus. Viginti eramus equites, quorum decuriam unam ipse ex parte sua conficiebat, atque ego ex parte mea decuriam alteram. Et fuit post Pascha anno gratiæ MCCXLVIII.

[42] Et ante discessum meum accersivi clientes meos & Jovisvillæ subditos, [Narrat Joinvillius quo se modo ad iter paraverit,] qui me accesserunt in ipso Paschatis pervigilio, qui dies fuit, quo natus est Joannes filius meus, dominus de Ancarville h, ex priori uxore, sorore comitis i Grandipratensis. Totam impendi hebdomadam festis & conviviis celebrandis cum fratre meo Vallis-coloris domino k, cunctisque magnatibus l regionis, qui ibidem erant; canebantque, postquam biberamus & manducaveramus, alii post alios, & hilarem admodum se præbebat quislibet ex parte sua. Et ubi dies Veneris aderat, ipsis dicebam: Domini, scitote me tendere ultra mare: nescio, an umquam rediturus sim nec ne. Quapropter siquis est, cui ullam umquam intuli injuriam, quique de me cupit conqueri, coram se sistat. Quippe id volo emendare, ut facere soleo iis, qui de me vel de meis conqueruntur. Atque ita feci ex communi sententia populi regionis, terræque meæ. Et ne qua mihi fieret gratia, eorum durante consultatione, alio me recepi, ac sine contradictione consentire volui omnibus, quæ mihi referrent. Et id faciebam, quia ne vel unum denarium injuste auferre volebam. Et ut consilium meum exsequerer, magnam terræ meæ partem amicis meis oppignoravi, ad eo ut mihi non remanerent terræ aliæ, nisi quæ mille ducentarum librarum censum importarent. Nam vivebat adhuc domina mater m mea, quæ majoris bonorum meorum partis usum fructum possidebat. Profectus sum ego decurio equitum, ut ante dixi, cum tribus vexillis n. Atque hæc tibi narravi, quia, nisi adfuisset auxilium subsidiumque Dei, qui numquam mei fuit oblitus, ferre non potuissem tantos sumptus sex annorum spatio, quibus in Terra sancta fui peregrinus.

[43] [quibusque comitibus] Quando ad discedendum eram paratus, & ipso, quo proficisci volebam, tempore, Joannes Asperi-montis dominus, & comes Pontis Saravi ad me miserunt, qui peterent, an vellem, ut pariter proficisceremur, se denos equites omnino paratos esse. Quod libentissime iis assensus sum, & navim Massiliæ o conduci jussimus, quæ vexit duxitque nos omnes cum armis & equis. Et scito quod Rex ante discessum Parisios convocaverit omnes Franciæ proceres, illosque profiteri jusserit fidem & clientelam, nec non jurare, fideles se ejus liberis futuros, si quid mali accideret personæ suæ in itinere sancto ultra mare. Et me etiam advocavit: at ego, qui ei non eram subditus p, juramentum præstare nolui; neque etiam intendebam remanere. Et quando discedere volui, meque itineri committere, misi ad abbatem Cheminiensem q, qui eo tempore habebatur ex toto Ordine Cisterciensi vir maxime probus, ut me viseret, ad confitendum ei de peccatis r. Et tradidit mihi, ac circumdedit balteum meum, baculumque s manui meæ indidit.

[44] [post pias peregrinationes discesserit,] Et continuo Jovisvilla discedo, numquam ad castrum deinde regressus usque ad redi tum a peregrinatione transmarina. Et primo invisi sancta loca illic vicina; peregrinatus videlicet in Bleicourt t, ad sanctum Urbanum u, aliaque loca Jovisvillæ propinqua, omnia pedes, excalceatus, & in laneis. Et quando tendebam ex Bleicourt ad sanctum Urbanum, ita ut mihi transeundum esset juxta castrum Jovisvillæ, numquam ad Jovisvillam vultum invertere ausus sum, ne nimio afficerer dolore, corque mihi emolliretur, quod desererem duos liberos meos, pulchrumque meum castrum Jovisvillæ, quod mihi in primis erat cordi: sed subito prætergressus sum cum socio meo comite Pontis Saravi, nostrisque viris, & equitibus. Et pransuri ivimus ad Fontem Archiepiscopi ante Dongeux x. Atque illic abbas sancti Urbani, cui Deus sit propitius, mihi, meisque equitibus pretiosa donavit monilia. Et deinde ei vale diximus, rectaque ivimus Aussonam y, & nos, nostraque arma navi commisimus per Ararim z Lugdunum usque: & equi nostri aa, sonipedesque manu ducebantur per fluvii ripam. Et cum fuimus Lugduni, mox flumen Rhodanum intravimus, Arelaten bb petituri. Et memini omnino, supra Rhodanum ad ripam nos invenisse castrum, quod Rupem Gluy cc vocabant, quod castrum Rex destrui jusserat, quia castri dominus, Rogerus nomine, pessime audiebat, quod mercatores & peregrinos omnes, illac prætereuntes, spoliaret ac deprædaretur.

[45] [navimque ingressus cum sociis,] Mense Augusto illius anni navem ingressi sumus ad Rupem dd Massiliæ, & navis fores apertæ fuere ad equos, quos trans mare vehere oportebat, introducendos: ingressisque omnibus, reclusæ fuere fores, obturatæque, acsi vini dolium voluissent construere: quia quando navigium in alto est pelago, porta tota aquis est immersa. Et continuo navis gubernator suis, qui erant ad rostrum navis, clamabat: Omniane vestra parata sunt? Sumusne accincti? Dixeruntque, quod ita omnino. Et postquam intraverunt sacerdotes & clerici, omnes illos ad castrum navis jussit ascendere, eosque rogavit, ut cantarent in nomine Dei, ut prospere nos omnes ducere dignaretur: ac omnes elata voce cantare cœperunt elegantem hunc hymnum: Veni creator Spiritus a capite ad calcem. Et inter cantandum, nautæ in Dei nomine vela dederunt; & derepente ventus velis incumbens, terram cito oculis nostris eripuit, ita ut nihil deinde videremus nisi cælum, & æquor: & indies recedebamus a loco, unde eramus profecti. Hac autem de causa libenter profitebor, insanum esse admodum illum, qui sciret sibi quid esse rei alienæ, animamque suam peccato quodam mortifero inquinatam, quique in tantum se conjiceret periculum: etenim siquis se vesperi det somno: nescit, an mane futurus non sit in fundo pelagi.

[46] Adhæc referam quidnam rei mirandæ se primum nobis in mari obtulerit. [periculum in mari, supplicationibus institutis, sublatum viderit.] Erat mons ingens plane rotundus, qui se nobis aperuit ante Barbariam circa horam Vespertinarum precum. Et quando illum præteriveramus, tota illa nocte ulterius tendimus: & recurrente matutino tempore, existimabamus nos processisse ad leucas quinquaginta facile, & ultra; at eramus etiam tum ante magnum illum montem. Obstupuimus vehementer; ac navigabamus continue, ut ante, tota illa die, nocteque sequente: sed prorsus idem erat, adhuc enim nos ibidem esse perspeximus. Tunc magis quam ante omnes stetimus attoniti, omnesque putabamus in mortis nos esse periculo ee: nautæ enim dicebant, Saracenos Barbariæ mox adfuturos, qui nos invaderent. Aderat tum vir ecclesiasticus maximæ probitatis, quem decanum de Mauru ff vocabant, qui nobis dixit: Domini, numquam in parochia vidi vexationem aliquam, sive redundantia aquarum, sive illarum inopia, sive alio quodam incommodo, quin, ubi habita fuerat tribus vicibus die Sabbati pie ad Deum supplicatio, Deus ejusque Mater illos a malo sublevaret, atque ad illud, quod rogabant, reduceret. Scito diem illum fuisse Sabbati. Et statim incipiebamus supplicationem instituere circum malos navigii. Et bene memini, meipsum curasse, ut sub brachiis me eo agerent, ac circumducerent, quia gravi laborabam infirmitate. Et mox conspectu hujus caruimus, fuimusque in Cypro tertio die Sabbati, postquam tertia nostra supplicatio fuit habita.

ANNOTATA.

a Probavimus in Commentario num. 514 Regem Pontisaræ hoc morbo decubuisse. At Parisiis inchoari morbus potuit, vel memoria lapsus est Joinvillius.

b Hæc omnia latius, exactiusque descripsimus num. 514 & seqq.

c Filii erant Guilielmus & Guido Margaritæ Flandriæ comitissæ ex Willelmo de Domnopetro (Dampierre,) quorum natu maximo Guilielmo Rex comitatum Flandriæ adjudicaverat post mortem Margaritæ possidendum contra alios Margaritæ filios ex Bochardo de Avesnis natos, ut dictum in Commentario num. 547.

d Galterus hic filius erat Guidonis de Châtillon,cujus frater natu minor fuit Hugo comes S. Pauli, teste Cangio pag. 50, qui Hugonem in Cypro defunctum ait; Galteri autem non raro deinde fit mentio.

e Illud & redundare advertit laudatus Cangius: nam Hugo le Brun filius erat Marchiæ comitis ac ejusdem cum ipso nominis, ut patet ex Commentario num. 484, ubi filius Hugo cum Rege agit de pace. Cecidit Hugo pater in prælio ante Damiatam ex num. Commentarii 642, filium item in Oriente obiisse scribit Chaizius tom. 2 pag. 313.

f Saravus fluvius est navigabilis, qui apud Augustam Trevirorum in Mosellam effluit, inquit Valesius in Notitia Galliarum pag. 504. Hinc nomen oppidi deducit, quod Pontem Saravi aut Sarvi, vicinisque nominibus vocatum docet. Galli Sarbruc vocant, Joinvillius Salebruche, Germani Sarbruggen vel Sarbruck: ac caput est comitatus in diœcesi Metensi. Videri potest Merianus in Topographia Palatinatus Rheni pag. 43.

g Mendose in Joinvillio legitur de Premot: at monent Menardus & Cangius legendum esse, d'Apremont. Asperum-montem autem castrum fuisse in Lotharingia inter Nanceium & oppidum S. Michaëlis, notavimus tom. 4 Augusti pag. 380 ad Acta B. Goberti, qui ex eadem fuit stirpe, ubi etiam a pag. 373 de ejusdem stirpis genealogia quædam dicta sunt, quæ consuli possunt, uti & Cangius pag. 50.

h Ancarville, vel Ancerville una leuca distat a Fano S. Desiderii, ait Cangius in Genealogia stirpis Joinvillicæ pag. 22.

i De hac prima Joinvillii uxore Aleide, filia Henrici comitis Grandipratensis vide ibidem Cangium pag. 17. Grandipratum autem (Grand-pré) oppidulum est Campaniæ.

k Vallis-coloris, vulgo Vaucouleur, oppidum est Campaniæ ad Mosam, quo Fredericus aliquando invitavit Ludovicum, ut dictum num. 345. Nomen huic fratri Godefridus, de quo multa collegit laudatus Cangius pag. 13 & seqq.

l Riches homs hos vocat auctor. At fuse probat Cangius pag. 51 hoc nomine nobiles potentiores, seu magnates intelligendos.

m Nimirum Beatrix filia Stephani Burgundiæ comitis Vide Cangium pag. 12. Porro, sicutomnibus se satisfecisse ante abitum narrat Joinvillius, ita Ludovicum quoque fecisse, diximus in Commentario num. 552.

n De equitibus vexillum gestantibus fuse disputat Cangius dissertatione 9. Erant hi nobiles ceteris excellentiores, quales hodiedum fere barones vocamus: & eorum singuli aliquot secum ducebant inferioris ordinis equites, uti hi rursum alios, quos vocabant servientes. Hujusmodi itaque tres equites vexillum gestantes in cohorte sua habebat Joinvillius, quos sumptibus suis debebat alere.

o Massilia, Marseille, satis nota est in Provincia ad mare Mediterraneum. Hinc in Cyprum navigarunt crucesignatorum aliqui; non tamen ipse Ludovicus.

p Nimirum nullo intermedio: nam subditus erat & cliens comitis Campaniæ; hic vero Regis. De comitiis his anno 1247 habitis egimus in Commentario num. 550 & seq.

q Cheminium, Cheminon, abbatia est Ordinis Cisterciensis in diœcesi Catalaunensi, de qua agit Manrique in Annalibus Ordinis Cisterciensis pag. 333, sed memoriæ lapsu S. Ludovico tribuit, quæ hic de se narrat Joinvillius.

r Gallice, pour me reconcillier a luy, quod verti posset, ut cum eo pacem inirem. At sensus exigit expositionem datam, & verbum reconcilier eam quoque significationem habet.

s Pro more crucesignatorum, qui peregrinantes imitabantur: de hoc usu videri potest dissertatio 15 Cangii. Eadem peregrinantium insignia Ludovicum suscepisse, dictum est in Commentario num. 575.

t Blecourt pagus notatur in mappa geographica aliquot leucis a Jovisvilla.

u Abbatia est Ordinis S. Benedicti, S. Urbano Papæ & martyri sacra, cujus reliquiæ ibidem miraculis olim inclaruerunt. Sita est in Pertensi agro leuca una aut altera a Jovisvilla. De ejus fundatione agit Mabillonius in Annalibus Benedictinis tom. 3, pag. 125.

x Gallice, A la Fontaine l'Arcevesque devant Dongeux, quem locum ignoro.

y Aussona, vulgo Auxone, oppidum est Burgundiæ ad Ararim.

z Arar, vulgo la Saône, notum est Galliæ flumen, quod ex comitatu ducatuque Burgundiædelatum, Lugdunum bifariam secat, ac Rhodano se miscet.

aa Gallice Nos chevaulx & destriers, destrier autem proprie significat equum bello aptum.

bb Arelate, Arles, urbs est satis nota in Provincia ad Rhodanum. Duodecim leucis distat Massilia, inquit Baudrandus.

cc Relata est hujus castri expugnatio in Commentario num. 578.

dd Gallice, à la Roche de Masseille. Ita vocat promontorium, quo portus Massiliæ defenditur, inquit Cangius pag. 55. Arx ibidem est B. Virginis, vulgo Notre Dame de la Garde. Annum vero designat 1248.

ee Difficulter factum hic relatum explicari poterit sine arte magica aut diabolica, præsertim quod malum cessaverit post supplicationem institutam. Neque enim credibile est omnes, qui navi illa vehebantur, fuisse tam simplices, aut rerum, quæ in mari occurrunt, tam inexpertos, ut si modo naturali ea contigissent, id advertere nullus potuisset, aliorumque timorem tollere.

ff Parochus hic fuerit, aut decanus ruralispago aliquo, at de eo plura non lego, nisi quod memor hujusce consilii Joinvillius trinam illam supplicationem Damiatæ quoque instituendam curaverit, successu non dispari, ut refert num. 68.

CAPUT III.
Commeatus in Cypro paratus: legati a principe Tartarorum missi, aliique ad eos a Rege cum donis remissi; Joinvillius pecunia adjutus: bella quædam inter principes Orientales: iter Regis in Ægyptum.

Quando appulimus in Cyprum, bonus Rex, sanctus Ludovicus jam erat ibidem, qui ingentem commeatus copiam præparari jusserat. Dixisses enim, cellas ejus vinarias, in castris locatas, cum e longinquo apparebant, [Copia annonæ a Rege in Cypro parata:] magnas domos fuisse vini doliorum, quæ erant alia aliis superimposita, ab ejus procuratoribus a duobus præcedentibus annis empta. Similiter granaria tritici, hordei, aliorumque frumentorum, quæ in castris in acervos erant congesta, montes apparebant, quando visum subibant, tanti erant cumuli. Et scire debes, quod omnino credidisses montes fuisse: nam pluvia, quæ a longo tempore frumenta irrigarat, effecerat ut germinarent superius, adeo ut ex iis nihil visu perciperetur nisi herba viridis. Et cum inde sustollere vellent in Ægyptum transferenda, quo totus Regis tendebat exercitus, crustam superiorem cum herba decusserunt, & frumenta inferius reperta sunt tam pulchra & recentia, quam inveniret, qui paullo ante excussisset. Bonus Rex tanto flagrabat desiderio sine mora in Ægyptum transeundi, sicut ipsum affirmantem audivi, ut, nisi obstitissent barones, aliique ejus propinqui, qui effecere, ut suos, necdum omnes advectos, ibidem opperiretur, solus, aut paucis comitatus, audacter fuisset profectus.

[48] [ubi ad eum legati veniunt Tartari: ad quos suos item cum donis mittit:] Interea cum Rex in Cypro moraretur, magnus Tartariæ rex a misit ad eum legatos suos, qui verba ei locuti sunt bona admodum & benigna, quamvis ea non esset ejus b intentio. Inter quæ verba ei significabat rex Tartariæ, se omnino paratum esse ad illius imperium c ut ei succurreret ad subigendam Terram sanctam, liberandamque Hierosolymam manibus Saracenorum & Paganorum. Rex benigne suscepit hanc legationem, mutuoque duos ex suis legatos misit ad istum Tartariæ regem, qui duobus annis abfuere, antequam redirent. Et Rex regi Tartariæ misit tentorium, in modum sacelli fabricatum, splendidum valde, & affabre factum. Tentorium erat ex bono subtilique panno coccineo. Id faciebat, ut tentaret, an regem Tartariæ ejusque gentem ad religionem, & fidem nostram posset attrahere. Jussit tabulis acupictis distingui, picturaque exprimi d Annuntiationem Virgini Mariæ Matri Dei factam cum omnibus aliis fidei articulis. Et dictum tentorium tulerunt duo fratres Minores e, qui sermonem Saracenorum intelligebant, quos Rex eo misit, ut eos hortarentur, atque docerent, quomodo Dei fidem oporteret amplecti. Et postea reversi sunt duo fratres Minores ad Regem, rati se eum Accone inventuros; sed erat jam Cæsareæ: & tunc in Franciam redierunt. Ad sciendum quomodo alii nuntii, quos Rex ad regem Barbariæ f transmiserat, fuerint recepti, mirabilia forent referenda, ut Regem, eosque audivi referentes: quin id sæpius deinde ex ipsis quæsivi, sed eorum hic nihil dicam, ne caput materiæ inchoatæ interrumpam.

[49] [Joinvillius a Rege pecunia adjutus.] Scire te oportet, me a tempore, quo ex Francia trans mare profectus sum, non habuisse tunc nisi censum duodecim millium librarum; atque ita equitum decurio trium vexillorum onus in me recepi, ut ante dixi. Et ubi in Cyprum perlatus sum, navi persoluta, nihil mihi auri supererat aut argenti præter 240 libras Turonicas: adeo ut multi meorum equitum mihi dicerent, sese a me recessuros, nisi mihi de pecunia providerem. Tum aliquantulum animo concidi; attamen de Deo habebam fiduciam. Et cum bonus Rex Ludovicus intellexit incommodum meum, me accersivit, & sub suo retinuit stipendio, & largitus est mihi bonus Dominus octingentas libras Turonicas: & continuo Deo egi gratias: plus enim habebam pecuniæ, quam mihi erat opus.

[50] De principibus regionis transmarinæ, quandoquidem necesse est de eorum statu & potentia loqui, [Magnæ opes soldani Iconiensis:] vobis edisseram; ac primum de soldano Iconii g. Soldanus hic totius ditionis Paganorum h rex erat potentissimus, fierique curavit opus mirabile: partem enim auri sui conflari jussit, indeque ingentia vasa componi in modum vasorum fictilium, quibus trans mare vinum imponitur. Et singula hæc vasa capiebant tres omnino aut quatuor vini cados. Et postea vasa disrumpi jussit, & illorum frusta in uno aliquo ejus castello palam erant posita: & quicumque in illud castrum intrabat, aureas dictorum vasorum ruptorum massas intueri poterat, & tangere. Et sex plane aut septem numero habere dicebatur magna hujusmodi vasa aurea. Amplæ ejus divitiæ satis apparuere ex conopeo quodam, quod rex Armeniæ Franciæ Regi, in Cypro degenti, transmisit. Conopeum quingentis libris æstimabatur. Et significavit ei rex Armeniæ, ab aliquo Iconiensis soldani cubiculario id sibi donatum: & scire oportet, hunc cubicularium fuisse illum, cujus curæ & gubernationi soldani conopea erant credita, cuique incumbebat curare, ut exedræ, domusque illius quotidie mundarentur.

[51] Rex ille Armeniæ i, qui erat sub mancipatu soldani k Iconiensis, [quem rex Armeniæ subsidio Tartarorum cædit:] se contulit ad magnum Tartariæ regem, eique enarravit, qua ratione in dies singulos soldanus iste Iconiensis sibi bellum inferret, seque gravi servitute premeret. Et rogavit regem Tartariæ, sibi dignaretur venire suppetias, opemque ferre: dicebatque se contentum esse, ut fieret ejus cliens, & subditus, modo concederet magnas militum suorum copias: quod rex Tartariæ libentissime facere voluit, eique ingentem suorum militum numerum tradidit. Tunc rex Armeniæ cum omnibus suis bellum movit adversus soldanum Iconii: & uterque satis virium habebat contra adversarium. At Armeni Tartarique ingentem istius soldani subditorum stragem fecerunt: atque eo pacto effecit rex Armeniæ, ut, pro fama insigni, quæ in Cypro erat istius prælii, quod ope Tartarorum contra soldanum commiserat, numquam deinceps ipsius servus fuerit aut subditus. Et multi e nostris in Armeniam sunt profecti, ut in prælio emolumentum quærerent, ac lucrum; de quibus postea numquam aliquid fuit auditum.

[52] De soldano Babyloniæ l vobis loquar. Putabat ille, [bellum inter soldanos Babyloniæ & Alapiæ finitur.] Regem venisse ut bellum inferret soldano Hamam m, hosti ipsius antiquo; atque adeo Regem expectabat usque ad tempus novum, quod vellet se ei conjungere ad dictum soldanum Haman impugnandum. Et ubi soldanus Babyloniæ vidit, Regem ad se non venire, discessit, obseditque dictum soldanum in ipsa urbe Haman n, ubi erat. Et postquam soldanus Haman se ita obsessum vidit, non satis invenit, quo se pacto expediret. Probe enim noverat, si diu regnaret Babyloniæ soldanus, se ab eo superandum & subigendum. Verum tantum effecit donis & promissis apud unum ex dicti Babyloniæ soldani cubiculi servis, quocum agebat, ut ei toxicum curaverit dandum. Et res hoc modo peracta est. Cubicularius ille, quem illi officii nomine more suo vocabant SERRAIS, sciens soldanum frequenter, postquam latrunculis o luserat, cubitum ire super mattas, quæ erant ad lectus ipsius fulcra, mattam, cui quotidie insidebat soldanus, veneno infecit: & contigit, ut sodanus nudis omnino pedibus mattæ isti, veneno infectæ, incubuerit, seque verterit supra partem revulsæ ex læsione pellis, qua crus alterum erat affectum: & confestim per apertam ex incommodo pellem venenum corpus ejus penetravit, adeo ut ex crure illo omnibus corporis partibus caperetur. Et postquam venenum cor ei pungebat, duos facile dies fuit sine potu, cibo, aut loquela. Itaque hæc fuit causa, cur soldanus Haman in pace permanserit p: & necesse fuit, ut soldanus Babyloniæ per suos in Ægyptum duceretur.

[53] [Rex cum suis e Cypro solvit in Ægyptum;] Ubi Maius q advenerat, jussu Regis promulgatum fuit ac præceptum, ut omnes naves rursum onerarentur, quo ad iter paratæ essent, dum Rex juberet; atque hoc exsecutioni mandato, atque perfecto, Rex, regina, omnesque ejus militares copiæ, in suam singuli navem sunt ingressi. Et ipso die Veneris r ante Pentecosten illius anni, Rex promulgari jussit, ut postridie post se omnes solverent, rectaque in Ægyptum cursum dirigerent. Et postridie die Sabbati s omnes naves profectæ sunt, velaque dederunt; quæ res erat visu jucunda: videbatur enim pelagus universum, qua patebat conspectui, tela contectum præ ingenti velorum numero, quæ ventis erant expansa; & erant mille octingenta navigia cum majora tum minora.

[54] [& post disjectam tempestare classem, in conspectum Damiatæ venit.] Rex cum aliis navibus, eum circumdantibus, die Pentecostes pervenit ad promontorium, quod vocabant promontorium Lymesson t: descenderuntque in terram, Missæque interfuerunt. At ingens hac vice accidit incommodum: namque ex equitibus facile duobus millibus octingentis, qui Regem in discessu erant secuti, cum ipso in terra inventi non sunt nisi septingenti u, atque omnes reliquos ventus terribilis, ex Ægypto perlatus, a via, Regisque societate avulsit, atque Acconem, aliasque in regiones peregrinas bene longinquas disjecit; neque a longo tempore Rex eos rursum conspexit; ex quo ille, ejusque socii, omni illo die multum contristati fuere, & attoniti. Postridie x Pentecosten ventus aspirabat ex sententia: ac tum Rex, nosque omnes, qui cum eo eramus, in nomine Dei vela dedimus, semper progressuri. Et factum est, ut nobis procedentibus simul occurrerent princeps Moreæ y, ac dux Burgundiæ, qui pariter in Moreæ provincia moram traxerant. Et Rex ejusque socii die Jovis post Pentecosten appulerunt ad Damiatam, ubi ingentes erant copiæ, quæ nos expectabant. Quippe ad littus maris invenimus omnes soldani vires collectas, copias visu pulcherrimas. Soldanus z arma gestabat ex auro puro adeo micante, ut, cum solis radiis percuterentur, sol ipse appareret. Tumultus, quem cornibus suis ac crotalis aa excitabant, res erat auditu horrenda, Gallisque multum insolita.

ANNOTATA.

a Imo princeps Tartarorum, Ercaltay nomine, non ipse eorum imperator: vide Commentarium num. 612 & seqq., ubi de his fuse egimus.

b Hinc colligi videtur, principem illum Tartarum per legatos illos multa dixisse, ut Ludovicum deciperet. At inde non sequitur, legatos impostores fuisse, quod dubium reliquimus num. 621: sed eorum principem non tam fuisse benevolum erga Ludovicum, quam ejus epistola verbaque legatorum significabant. Videntur Tartari voluisse ope Christianorum Saracenos subigere, ut, iis debellatis, Christianos invaderent: nam eorum intentio erat totum terrarum orbem sibi subjicere.

c Non tam erant humani Tartari, ut cujusquam imperium vellent agnoscere: societatem tamen armorum contra Saracenos offerebant. Vide epistolam Ercaltay num. 613.

d Gallice, II fist entailler & enlever par image, &c. Quæ verba satis sunt ambigua. At constat ex adduciis in Commentario num. 622. Annuntiationem, aliaque arte phrygionica fuisse in tentario expressa. Dona autem ad Tartaros missa fusius exponit num. 184, agens de reditu legatorum.

e Memoriæ lapsus est, quo hos legatos cum missis deinde fratribus Minoribus confudit, aut potius mendum: nam hos legatos, cum num. 184 eorum reditum narrat, Prædicatores vocat ipse Joinvillius; & constat ex litteris Odonis legati Pontificii, qui adfuit, & paullo post scripsit, tres Ordinis Prædicatorum fratres a Rege hoc tempore missos cum sociis quatuor, quod adjungit Nangius. Vide Commentarium num. 622.

f Per regem Barbariæ Tartarorum imperatorem designari putem, adeo ut præstiterit a num. 184, quod hic prætermittit.

g Iconium urbs est ampla in Asia minori seu Natolia, quæ nunc Cogni vulgo vocatur, Connie Joinvillio. Caput tum erat imperii Turcici, quo major minoris Asiæ pars continebatur.

h Pagani non erant eo tempore Turcæ, nisi pauci farsan, qui idolis suis adhæserant. Verum noster hic auctor ea voce Mahometanos non raro designat, quod hic semel monuisse sufficiat.

i De regno Armeniæ restituto egimus in Commentario num. 600, & num. 601 breviter exposuimus bellum inter Haitonum Armeniæ regem Tartaris conjunctum, & Gajasadinum Iconii soldanum, quem Cangius pag. 58 Alatinum vocat: at patet ex Bellovacensi lib. 30, cap. 145 Alatini seu Haladini jam defuncti fuisse filium.

k De voce soldanus vel sultanus disputat Cangiusdissertatione 16. Rex regum hac voce pro prie significatur; attamen dabatur multis Turcarum & Saracenorum principibus, qui apud nos reges dicerentur. Plura Cangius, quem consule.

l De hoc soldano, qui nomine proprio dicebatur Saleh, egimus in Commentario num. 602.

m Ibidem etiam actum est de soldano Haman, qui & Alapiæ soldanus erat, & Camelæ seu antiquæ Emesæ. Ægyptius autem, quantum apparet, non putabat Ludovicum soldano Alapiæ bellum illaturum, at simulare hujusmodi opinionem poterat, cum mentio pacis cum Ludovico ineundæ facta est, de qua num 609, ut bellum a se arverteret.

n Joinvillius Hamault vocat: sed Tyrius, Vitriacus, Sanutus, aliique Haman nominant. Sita est inter Antiochiam & Damascum, ut patet ex Haitono lib. de Tartaris cap. 59, ubi ait civitatem esse opulentam: atque etiamnum in mappis geographicis loco memorato ad Orontem fluvium notatur urbs Hamath, quæ eadem est. Consuli de ea ulterius potest Herbelotius in Bibliotheca Orientali pag. 427 ad vocem Hamah. Porro non consentiunt Joinvillio in hoc factoauctores alii: nam Abulpharagius ejusdem temporis auctor in Historia Dynastiarum pag. 322 Hemesam a soldano Babyloniæ obsessam scribit, non Haman. Consentit Bellovacensis lib. 31, cap. 95, ubi ita habet: Propter quod idem soldanus Babyloniæ in iram motus, urbem Camelæ, quæ pertinet ad soldanum Alapiæ per gentem suam obsideri fecit, & ipse Damascum rediit. Etenim Hemesa seu Emesa, quæ Hems hodiedum dicitur, non alia videtur quam Camela. Audi Haitonum cap. 36: Hames, inquit, quæ Camella hodie appellatur a pluribus. Unde videtur Joinvillius urbem alteram pro altera sumpsisse, cum ambæ ad Nazerum Alapiæ soldanum pertinerent: quod situs quoque harum urbium persuadet; Hems enim, nobis Camela, in mappis notatur inter Haman & Damascum, adeoque soldano Babyloniæ, qui Damascum possidebat, prior erat obsidenda. Idem in Commentario probavimus num. 608. Præterea, si credimus Bellovacensi citato, soldanus Alapiæ cum exercitu venit, ut succurreret urbi obsessæ: non erat itaque ibidem obsessus.

o Ludum latrunculorum valde usitatum fuisse Turcis & Saracenis ostendit Cangius pag. 59, ubi addit vocem Gallicam Eschecs ab eorum lingua derivatam; videlicet a voce scach, quæ regem significat, quia rex, inquit, in illo lusu pars est præcipua.

p Bellum inter soldanos illos finitum intercedente calipha, vidimus in Commentario num. 608. Nec alibi legi, fraude soldani Alpiæ morbum Babylonio immissum, licet morbus ipse sit certus.

q Gallice quidem legitur ou mois, at legendum haud dubie May, vel mois de May, cum constet eo tempore id factum. Vide num. 630 Commentarii.

r Varios memoriæ lapsu errores a Joinvillio in designando tempore commissos correximus in Commentario ex scriptoribus, qui adfuerunt, & paullo post rem gestam scripserunt. Imprimis octiduo citius, quam hic dicitur, mandata ad discedendum Rex dederat. Vide num. 630.

s Imo jam die Mercurii ante discesserant, sed cum Paphum usque a portu Limissonis processerant, vento contrario bis redeundum fuit, ita ut secunda vice iter tentare potuerint die hic assignato.

t Repulsus vento contrario ad promontorium Limissonis, rediit in oppidum: nam inde discesserat.

u Numerum hunc absentium equitum supra verum auctum, advertimus num. 630. Potuerunt tamen tot abesse primo illo die, at eorum pars major paulatim ad classem rediit.

x Nimis cito classem e portu dimittit, & dein citius Damiatam deducit. Discesserunt enim Dominica SS. Trinitatis 30 Maii, & Damiatam pervenerunt die Veneris 5 Junii. Vide num. 631.

y Guilielmus de Villehardouïn princeps Achaiæ & Moreæ, filius Godefridi de Villebardouïn, qui cum Balduino Flandriæ comite, aliisque crucesignatis Gallis & Venetis Constantinopolim expugnarat, & principatum ea occasione in Græcia adeptus, filio reliquerat. Expeditionem ipse Villehardouïnus conscripsit Gallice, quam edidit Cangius. Ducem Burgundiæ ibidem hiemasse putat Cangius pag. 59, quia Balduino II imperatori Constantinopolitano venerat suppetias.

z Soldanus æger aberat, ut constat aliunde, & ipse Joinvillius habet num. 61. Id itaque de præcipuo militum duce intelligendum.

aa Gallice nacaires; tympani seu crotali species est Saracenis & Turcis usitata, a quibus & Galli acceperunt, aliique. Putarunt aliqui instrumentum fuisse, quod ore inflabatur: verum ostendit Cangius pag. 59 & 60 manibus crotala hæc Turcica pulsata fuisse, Cangioque consentit Daniël in Historia de militia Gallica lib. 6, cap. XI, ubi plura de his videri possunt: nobis ad id ostendendum sufficiunt verba Sanati lib. 2, part. 4, cap. 20, ubi ait, opus esse hominibus, qui sciant nacharas pulsare.

CAPUT IV.
Egressus e navibus in terram: fuga Saracenorum: Damiata relicta, & occupata: prædæ divisio; peccata varia, quæ Damiatæ a Christianis committebantur.

[Descensus in terram decretus;] Quibus visis, Rex proceres omnes, consiliariosque suos convocavit, ut quid agendum esset intelligeret. Ac suaserunt illi, ut suorum reditum expectaret, quia venti infortunio ne tertia quidem pars cum eo remanserat a, ut ante monui. At nihil horum Regi placuit, dicebatque se hoc facto animos hostibus suis additurum: atque etiam quia nullus in vicinia erat maris portus, quem subire posset, ut suos ibidem tuto opperiretur. Asserebat etiam, vehementem insurgere posse ventum, qui nos posset disjicere, longoque invicem intervallo in regiones peregrinas dividere, ut postremæ Pentecostes die alios suos equites disjecerat. Et ex ejus sententia statutum est, ut die Veneris b ante festum Trinitatis Rex descenderet, ac pugnam cum Saracenis iniret, modo illi pugnam non recusarent. Et præcepit Rex domino Joanni de Bellomonte c, juberet triremem dari Domino Erardo de Brienne d, quocum eram, ut in terram egrederemur nos, militesque nostri, quia majora navigia usque ad littus maris terræ appropinquare non poterant. Et, uti Deus voluit, ex navi mea intravi in modicam triremem, quam perditam autumabam, ubi ex equis meis erant octo: quam triremem mihi donaverat domina de Baruth e, patruelis comitis de Montbelial f. Et die Veneris dominus Erardus de Brienne, & ego armati Regem accessimus, dictam, quam nobis concesserat, triremem postulaturi. At dominus Joannes de Bellomonte, præsente Rege, nobis respondit, nullam nos habituros. Ex quo potes intelligere, bono Regi non minus negotii fuisse, ut suos in pace conservaret, quam ut fortunam suam, damnaque toleraret.

[56] Ut nostri viderunt, nullam a nobis adduci triremem, [cœptusque ope navicularum;] in cymbam se certatim demittebant; & cum nautæ perspexerunt, naviculam paulatim in pelagus subsidere, in navem se receperunt, equitesque meos in navicula destituerunt. Tum exclamavi, petiique a navarcho, quot homines in navicula redundarent. Et dixit mihi octodecim armatos justo numero esse plures. Et confestim tanto numero eam exoneravi, eosque navi, ubi equi mei erant, imposui. Et cum aliquos ex iis armatis ducerem, eques quidam domini Erardi de Brienne, nomine Plouquet, ex magna navi in naviculam descendere voluit, &, subducta navicula, eques in mare lapsus est, & submersus g.

[57] [frustra repugnantibus Saracenis,] Tum cœpimus navigare post naviculam majoris navis Regiæ, terramque petebamus. Et simulac milites regii, qui, sicut nos, terram petebant, adverterunt nos citius procedere, quam illi incederent, nobis clamaverunt, ut iremus ad vexillum sancti Dionysii h. At ego iis assentiri nolui, verum ad littus processimus ante ingentem Saracenorum Turcarumque manipulum, ubi equitum facile erant sex millia: qui statim, ut nos in terra perspexerunt, recta ad nos calcaribus equos concitarunt. Nos lanceas nostras, scutaque humi in arenam defiximus acie ad eos protensa: & ubi hoc viderunt, ac nos ad terram procedere, derepente reversi sunt, fugæque se commiserunt.

[58] [Christiani in littus evadunt,] Vir præstanti probitate dominus Balduinus de Reims, simulatque in terram descenderam, per armigerum quemdam suum me rogavit, ut se expectarem. Et ei per nuntium suum significavi, me id perlibenter facturum, hominemque tam fortem satis mereri, ut expectaretur: quod sibi gratum fuisse omni vita sua professus est. Et paullo post ad turmam nostram accessit, mille facile equitibus eum comitantibus. Et scito, quando in terra fui, quod mecum non habuerim equum, aut socium vel unum omnium, quos ex regione mea duxi. Attamen Deus gratia sua mihi semper succurrit, de quo eum laudo.

[59] [inter quos comes Jafensis splendido cum comitatu:] Ad sinistram nostram accessit comes Jafensis i, consobrinus comitis Montis Belligardi, atque ex genere stirpis Joinvillicæ. Comes hic Jafensis magno splendore ad terram delatus est: namque ejus triremis intus forisque tota erat picta tesseræ ejus scutis gentilitiis. Quæ tessera scutaria aurea est cum cruce coccineo pedata. Nautas in triremi sua habebat facile trecentos, qui singuli gestabant peltam k, scutaria ejus tessera insignem: atque in peltis singulis tabula erat, symbolum ejus scutarium auro exprimens. Et cum mare secabat, res erat visu pulchra, propter strepitum, quem excitabant scuta, atque etiam crotala, tympana, & cornua Saracenica, quæ in triremi sua habebat. Simulatque triremis arenam sulcaverat, quo usque eam perducere poterant: ipse, ejusque equites, & milites, egressi sunt egregie armati instructique, ac se lateri nostro applicuerunt. Et continuo comes Jafensis tentoria sua figi jussit. Et ut Saraceni ea fixa viderunt, magno numero coïerunt, redieruntque adversum nos excurrentes, equosque calcaribus concitantes. Et ubi adverterunt nos minime terreri, seque expectari a nobis pede firmo, ipsi & terga vertere, & retro fugam arripere cœperunt.

[60] [Rex e navi exsilit in aquam, pergitque ad terram.] Ad manum dexteram appulit triremis portans vexillum sancti Dionysii, a nobis ad intervallum facile jactus balistæ. Et accidit, mox ubi terræ applicuit, ut Saracenus quispiam currens invaderet istius triremis turmas; porro cur id faceret ignoro, aut quia equum suum inhibere non valuit, aut quia suorum opem sperabat se obtenturum: at miser confestim omnino concisus fuit, ac in frusta dissectus. Ubi bonus Rex, sanctus Ludovicus intellexit, vexillum sancti Dionysii in terram delatum, navi sua, jam littori propinqua, egressus est: neque expectavit, donec navis, in qua erat, terram contingeret: at contra arbitrium legati, qui cum eo erat, in mare se misit, aquisque humerorum tenus immersus fuit: atque ad illos se contulit, scuto ad collum alligato, galea capiti imposita, dextera lanceam protendens. Et cum erat apud suos, animadvertit Saracenos ex eorum parte, petiitque quænam illæ forent turmæ: dicunt ei, Turcas esse & Saracenos: ille solus l studet cursu ad eos accedere, ut eos invaderet: at retentus est a suis, atque manere coactus, donec milites omnes locum suum occuparent, atque armati essent.

[61] Mox Saraceni ad soldanum miserunt nuntium suum, [Saraceni Damiatam deserunt, quam occupant Christiani:] nomine Coullonum, ei significantes Regem advenisse; idque ter ei indicaverunt: nullum vero ab eo obtinuerunt responsum, quia soldanus ægrotabat. Hoc percipientes Saraceni, civitatem Damiatam deseruerunt, rati soldanum suum vita esse defunctum. Quod ubi Regi innotuit, misit ex equitibus suis aliquem Damiatam usque, qui id exploraret. Atque eques brevi ad Regem rediit, eique indicavit, vere mortuum m esse, Saracenosque fugam arripuisse, ac eorum etiam in ædibus se fuisse. Tum Rex legatum advocari jussit, ac omnes exercitus antistites, canique ad longum omnino voluit Te Deum laudamus n. Et post hæc equos conscenderunt Rex, ejusque copiæ omnes o; ac castrametatum ivimus ante Damiatam. Turcæ, non bene edocti, discessum suum nimis præcipitarunt, ita ut pontes, ex navibus fabricatos, nobis non resecarent, quo facto magnum nobis intulissent incommodum: aliunde vero non modicum nobis malum, damnumque procrearunt, quod per omnes partes ignem injecerint in locum negotialem p, ubi merces eorum omnes, ac quæque eorum pretiosa servabantur: quæ caute comburi curaverunt, ne iis nos quemcumque faceremus progressum. Et perinde erat, acsi die crastina unus aliquis ad pontem parvum Parisiis ignem injiceret: a quo periculo Deus nos custodiat.

[62] Nunc nobiscum ipsi ratiocinemur. Quantam nobis gratiam Deus creator noster præstitit, [tanto Dei favori non responderunt Christiani,] cum a morte & periculo nos servavit immunes in appulsu, quem fecimus, quando cum gaudio in hostes nostros, qui equis vehebantur, excurrebamus? Quanto majorem rursus gratiam bonus Dominus nobis exhibuit, quando sine corporum nostrorum periculo nobis tradidit Damiatam, quam numquam obtinere potuissemus q, nisi fortasse fame coactam? Gratia est admodum magna; dicere id vere possumus, & manifeste cognoscere: quamquam rex Joannes r olim antecessorum nostrorum tempore eam fame expugnaverat. Verum timeo ne bonus dominus Deus possit eadem ratione de nobis dicere, quod dixit de filiis Israël, postquam eos duxerat, atque in terram promissam introduxerat. Quod eis exprobrat, inquiens: Et pro nihilo habuerunt terram desiderabilem, & quæ sequuntur. Atque id dicebat, quia ejus erant obliti, tantaque iis bona donaverat. Servaverat eos, & servituti Pharaonis eripuerat, terramque eis dederat promissam. Ita de nobis dicere poterit, qui eum oblivioni tradidimus, ut postea dicetur.

[63] Ab ipso Rege ducam exordium. Hic congregari vocarique jussit proceres suos omnes, [nam de Rege ipso queritur auctor ob prædam non divisam,] & antistites, qui cum eo venerant; eosque consuluit, quid fieri oporteret de bonis, in urbe Damiata inventis, ac quo pacto essent dividenda. Patriarcha s quidam, ibidem præsens, primus locutus est, eique dixit: Domine Rex, expedire videtur, ut retineas omne triticum, hordeum, oryzam, aliaque cibaria, ne urbs maneat denudata; atque ut jubeas promulgari in exercitu, ut sub pœna sententiæ excommunicationis omnis alia supellex ad ædes legati deferatur: cui consilio consenserunt omnes proceres, aliique; atque ita fuit factum. Et deprehensum fuit, bona mobilia, quæ ad legatum sunt allata, non valere pluris, quam sex millibus librarum. Et, omnibus in dicti legati domo collectis, Rex, proceresque accerserunt virum insigni probitate, dominum Joannem de Valeri t. Et ubi is venerat, Rex ei, quid egisset, significat, suoque placuisse consilio, ut legatus ipsi traderet sex librarum millia, quibus valebat supellex relicta, & in domum ejus portata; ut dicta sex librarum millia impenderet, ubi id faciendum suadebat ratio, atque ubi optime forent impensa. Domine Rex, inquiebat vir probus, humillimas tibi gratias ago de honore mihi exhibito. At æqui bonique consule, quod negotium oblatum non sim acceptaturus. Modo, si Deo placeat, non abrumpam bonas consuetudines antiquas, & quales observarunt prædecessores nostri in Terra sancta. Quippe, expugnata contra inimicos urbe quadam, aut exuviis amplis obtentis, hujusmodi bonorum, quæ in tali urbe reperiuntur, tertiam dumtaxat partem Rex habere debet, duæque tertiæ cedere debent peregrinis u: atque hunc morem optime servavit rex Joannes, quando olim Damiatam cepit: & sic, ut ex majoribus meis audivi, rex Hierosolymitanus, qui regem Joannem præcessit, hanc consuetudinem tenuit, ne uno quidem prætermisso articulo. Verum considera, an concedere mihi velis duas partes tritici, hordei, oryzæ, aliorumque, quæ retinuisti; & perlibenter, ad Dei honorem, in peregrinos dispergam. Displicuit hoc Regi consilium, resque, quo erat loco, permansit. Qua de causa multi vehementer de Rege sunt conquesti, quia bonas consuetudines antiquas abruperat x.

[64] [ac aliorum avaritiam, luxum, luxuriam, aliaque peccata recenset.] Ministri Regii, quando otio perfruebantur, commodeque habitabant in hac urbe Damiata, cum benigne tractare debuissent mercatores, hominesque cum cibariis & mercibus exercitum sequentes, tabernas & officinas, in quibus merces suas venderent, ipsis locabant firmabantque pretio, quo poterant, maximo. Hujus igitur rei fama in regiones peregrinas perlata est ad eos, qui ex terris longinquis veniebant cibaria exercitui allaturi, atque illi in posterum domi mansere; quod ingens fuit malum, & detrimentum. Magnates, equites, ac alii, quibus opes suæ diligenter custodiendæ, ac conservandæ fuerant, ut earum subsidio uterentur in loco & tempore, opipara invicem struere cœperunt convivia, magna delicatorum ciborum abundantia. Plebs autem nuptas innuptasque cœpit vi aggredi, pudicitiamque expugnare. Hinc itaque ingens ortum est malum: necesse enim fuit, ut Rex hac de causa multos ex domesticis & ministris suis dimitteret y. Nam, ut Rex bonus mihi dixit, invenit in circuitu tabernaculi sui multa lupanaria non nisi ad jactum lapidis distantia, atque a suis erecta: & alia mala plura erant, quam in ullo, quem umquam viderat, exercitu.

ANNOTATA.

a Jam monui non tot abfuisse: nam in epistola paullo post scripta num. 638 Commentarii dicuntur naves fuisse ante Damiatam mille & quingentæ; abfuisse vero ex dispersis centum & quinquaginta.

b Id est, postridie, seu primo die post eorum adventum, in quo Joinvillius ceteris consentit. At ut nimis cito adventum statuit, ita consequenter & pugnam.

c De Belmont, nunc Beaumont. Hunc missum anno 1240 a Rege ducem contra fautores Albigensium vidimus in Commentario num. 396.

d Erardum hunc Sammarthani in Genealogia domus Franciæ lib. 10, cap. 17 editionis tertiæ vocant dominum de Rameru. Rameru autem castrum est in Campania, de quo agit Valesius in Notitia Galliarum pag. 465, Ramerudum castrum vocans, Trecisque distare asserens leucis septem. Genealogiam Erardi tradunt laudati Sammarthani, quibus Cangius consentit pag. 60.

e Berytus, incolis Beirut, Gallis Baruth, urbs est Phœniciæ ad mare Mediterraneum inter Sidonem & Byblum.

f In textu quidem legitur Montbelial, at legendum Montbeliard. Comitatus autem Montis Belligardi tractus est Germaniæ inter comitatum Burgundiæ, Suntgoviam & ditionem episcopi Basileensis insertus, inquit Baudrandus pag. 676. De horum cognatione aliqua dicentur ad litteram 1.

g Post hæc verba, inquit Cangius, in editione Pictaviensi adjunguntur sequentia, quæ Latine reddam, cum ab ingenio auctoris non videantur abborrere. Et vobis narrare lubet rem mirandam, quæ contigit in cymba mea. Mecum adduxeram duos fortes equites baccalareos, quorum alteri nomen erat Villanus de Verzy, alteri Guillielmus de Dammartin, qui tanto invicem odio prosequebantur, ut majori non possent, ita ut sæpius jam pugnassent, nec ullo modo invicem conciliari potuissent. At cum cymba mea jamjam ad terram esset processura, derepente duo hi equites, sine aliis verbis, in mutuos ruunt amplexus, magno amore flentes, & veniam de offensa mutuo flagitantes: quo ostendi potest per mortis periculum pelli omnem inimicitiam & amaritudinem.

h Vexillum S. Dionysii præcipuum olim fuit in Gallia, quod Latine Auriflammam, Gallice l'Oriflamme vocabant, nec usui erat nisi in bellis magni momenti. De eo consuli potest Daniel in Historia militiæ Franciæ lib. 6, cap. 9; & Cangius dissertatione 18.

i Nimirum Joannes Ibelinus, cujus mortem ad annum 1266 memorat Sanutus lib 3 part. 12 cap. 8 his verbis: Mense vero Decembri mortuus est Joannes de Ybelyn comes Japhæ. Sanuto consentit anonymus apud Martenium tom. 5 Collectionis amplissimæ col. 742, in cujus Opusculo multa invenies de Joanne Ibelino, ejusque patre Beliano Ibelino, qui passim Beryti vocantur domini, & col. 706 regis Cypri consanguinei fuisse dicuntur. Cangius in notis pag. 60 & 61 affirmat, Joannem filium fuisse Beliani ex Eschiva de Montbeliard, quam filiam asserit Galteri de Montbeliard. Hanc ipsam superius vocavit auctor Beryti dominam, & patruelem comitis Montis Belligardi, ex quo recte deducit Cangius, Joannem Ibelinum uno gradulongius distare a Richardo Montis Belligardi comite. Verum tricas has genealogicas aliis exactius investigandas relinquimus: uti & cognationem hujus comitis cum stirpe Joinvillica, quam de feminarum affinitate explicat Cangius.

k Pelta scutum est exiguum & rotundum, alias parma dicitur.

l Non dubitans, quin mox sequerentur alii.

m Retulit ille famam mendacem, quæ erat Damiatæ de morte soldani, at mortuus necdum erat: imo ex desertoribus Damiatæ punivit non paucos. Vide Commentarium num. 646.

n Nimirum in templo principe dudum ante consecrato, & jam per legatum ritu Ecclesiæ consueto a Mahometanorum profanatione emundato. Quæ, aliaque hic omissa, narravimus in Commentario § 49 & 50. Deinde § 51 multa supplevimus post captam urbem peracta.

o Relicto tamen in urbe præsidio.

p Editio Menardi & Cangii habet de la soulde, at monet Cangius pag. 62 restituendum esse fonde. Quidquid sit de voce Gallica, sensum Latine expressi.

q Consentiunt adducta in Commentario num. 634, ubi explicatur quam bene fuerit munita, omnibusque necessariis abundans.

r Dictum id in Commentario num. 588.

s Hierosolymitanus, Robertus nomine, de quo consule dicta nostra ad Carnotensem cap. 2, lit. a.

t De Joanne Valeriaci domino varias notitias affert Cangius pag. 62. Est autem Valeriacum, Valery, castrum splendidum Galliæ in provincia insulæ Franciæ, & in Vastinio agro, vix duabus leucis ab Icauna fluvio in occasum, inquit Baudrandus ad vocem Valeriacum.

u Id est, crucesignatis, qui peregrini passim vocabantur.

x Hinc vides, ne Ludovico quidem parcere Joinvillium, ubi eum existimavit minus consulte processisse. At excusari potest Sanctus, quod non ex avaritia prædam illam in manibus suis detinuerit, sed prudenti procerum consilio eam retinuerit ad usus bellicos, ut diutius prodesset indigentibus, quæ divisa mox fuisset absumpta, uti facile colligetur ex sequentibus.

y Diligenter quidem monebat Sanctus domesticossuos, ut ab impudicitia sibi caverent, studiose item in eorum vitam inquirebat, ac convictos peccati severe puniebat, ita ut sexdecim simul vel septemdecim ex familia sua ejecerit, teste Vita secunda num. 137. Memorabile item severitatis exemplum in equitem deprehensum in lupanari refertur ab hoc auctore num. 196. At humanæ non est diligentiæ militum in otio degentium licentiam omnino comprimere.

CAPUT V.
Facta in castris prope Damiatam: adventus comitis Pictaviensis: iter exercitus versus Babyloniam fictitii Saracenorum transfugæ cæsi.

[Saraceni cum agmine ad castra Regis appropinquant,] Nunc ad caput materiæ redimus, atque ita progredimur. Postquam sic fueramus in illa urbe Damiata, soldanus cum agmine plane insigni exercitum nostrum aggressus est ex parte terræ. Et continuo Rex ejusque milites arma capiunt, seque præparant. Atque ad impediendum quo minus Turcæ in diversoria nostra, quæ in campo habebamus, irruerent; armatus Regem accessi, quem itidem armatum inveni, atque etiam omnes ejus equites circa ipsum equis bellicis insidentes. Et humiliter ipsum rogavi, ut mihi veniam concederet, qua milites mei & ego castris egrederemur, ad impetum in Saracenos faciendum. Verum, ut dominus Joannes de Bellomonte preces meas audivit, vehementer admodum exclamavit, Regisque nomine mihi præcepit, tantum mihi non sumerem audaciæ, ut diversorio meo exirem, donec id Rex mihi præciperet. Scire te oportet, cum Rege fuisse octo equites bonos & validos, qui frequenter cum cis mare, tum trans mare, præmium armorum habuerant, ac reportaverant, vocarique solebant equites fortes. Inter quos erant dominus Gaufridus de Sargines a, dominus Matthæus de Marby b, dominus Philippus de Nantuel c, dominus Ymbertus de Bello-joco Gallicæ militiæ præfectus, qui ibidem non aderant eo die, sed extra exercitum in campo erant, ac item balistariorum præfectus cum numerosa militum manu, ut excubarent, ne Turcæ ad castra nostra appropinquarent.

[66] Porro dominus Galterus d'Entrache d se armis accingi, [contra quos eques unus temere egressus, equoque excussus cæditur:] darique sibi scutum & lanceam curavit, atque equum conscendit; deinde aperiri jussit tabernaculum suum, subditisque calcaribus equum in Turcas concitabat. Atque ubi discessit ex tentorio suo solus omnino, excepto uno cliente suo, cui nomen erat Castillon; equus eum in terram excutit extensum, fugitque equus armis obtectus ad inimicos nostros: quia pars major Saracenorum equas ascenderant, hac de causa equus versus eos accessit, ut ad equas curreret. Et accepi ab iis, qui se vidisse dicebant, quatuor Turcas ad dominum d'Entrache, humi jacentem, venisse, eundoque & redeundo juxta ipsum, validis eum clavarum e ictibus impetiisse; tantoque in periculo erat, ut confestim mortem oppetiisset, si militiæ Gallicæ præfectus cum multis, quos secum habebat, Regis militibus, ei non ivisset suppetias. Reductus autem fuit sub brachiis usque in tabernaculum suum, unde discesserat: & tantopere ingentibus, quos sustinuerat, clavarum ictibus erat saucius, ut loqui non posset amplius. Mox ad eum missi sunt medici multi, & chirurgi: & quoniam ipsis non videbatur esse in mortis periculo, venam ei in brachio aperiri jusserunt; quod infeliciter ei evenit. Nam cum advesperasceret, dominus Aubertus de …, rogavit me, ut eum viseremus; quia vir erat præclara fama ac fortitudine: quod perlibenter fecimus, eumque accessimus. Et cum ingrederemur ejus tentorium, armigerorum ejus unus obviam processit dicturus, suspenso gradu incederemus, ne eum de somno excitaremus. Id fecimus, & invenimus eum jacentem supra lodicem suam ex vellere vario f, cui erat involutus, taciteque ad faciem ejus accessimus, defunctumque reperimus. Quare nos & multi alii magno affecti fuimus dolore, quod virum tam fortem perdidissemus. Et quando Regi nuntiatum fuit, reposuit, se nequaquam ullos desiderare, qui non aliter sibi consentire, suisque parere mandatis vellent, quam fecerat ille dominus d'Entrache, eumque sua sibi culpa mortem peperisse.

[67] [incommodum a Saracenis castra Christianorum clanculum subeuntibus:] Porro scito soldanum, pro singulis Christianorum capitibus, illorum latori dedisse byzantium aureum. Tum proditores illi Saraceni noctu castra nostra introibant, & ubi exercitus viros hinc inde dormientes inveniebant, eos capite truncabant. Evenit ut occiderent excubitorem domini de Corcenay g, caputque auferrent, corpusque relinquerent tabulæ, cuidam impositum. Et scire te oportet, eos quodam modo cognitum habuisse castrorum nostrorum, atque agminis institutum. Quippe legiones militum nostrorum singulæ per centurias, aliæ post alias, assignata sibi vespera, castra in equis perlustrabant. Et Saraceni, qui consuetudinem illam noverant, postquam equestres excubiæ pertransierant, castra intrabant, multaque clanculum patrabant mala, ac homicidia. Ubi id Regi innotuit, ordinavit ut in posterum, qui equites agere solebant excubias, pedites eas agerent. Et castra nostra adeo in angustum contracta erant, ut coarctarent fortiter h propter densam excubitorum turbam, qui vias adeo connexas servabant, ut invicem se tangerent singuli, nullo relicto loco vacuo.

[68] [comes Pictaviensis diu expectatus advenit:] Et fuimus sic multo tempore Damiatæ. Non enim consultum videbatur Regi ultra procedere, donec ejus frater, Pictonum comes, vento Acconem abductus, ut ante dixi i, advenisset; quia cum ipso erant secundariæ clientelæ equites Galli k. Et ne equis suis castra invaderent Turcæ, castrorum septum amplis fossis Rex jussit circumdari, supraque fossas ingens erat balistariorum, aliorumque militum numerus, qui noctu, ut dixi, excubabant. Transierat sancti Remigii festus dies, priusquam de comite Pictaviensi, ejusve militibus, quidquam inaudiretur; quod Regem, totumque exercitum male admodum habuit, ac contristavit. Timebatur enim, quia non veniebat, ne mortuus esset, vel in præsenti periculo constitutus l. Tum boni decani de Maru mihi subiit memoria, & retuli legato rationem & modum; quo pacto tribus supplicationibus, quas nobis persuaserat instituendas, in mari fuerimus liberati magno, cui expositi eramus, periculo, quemadmodum antea scripsi m. Consilium meum approbavit legatus, jussitque in castris promulgari tres supplicationes, ternis diebus Sabbati instituendas. Prima supplicatio in legati ædibus cœpta est, processeruntque ad ecclesiam divæ Virginis in urbe Damiata: ecclesia autem erat in templo Mahometano Turcarum & Saracenorum, idque dedicari n jusserat legatus iste ad honorem Matris Dei, gloriosæ Virginis Mariæ; atque ita duobus Sabbatis fuit actum. Singulis vicibus ad concionem dicebat legatus: aderat ibidem Rex, aliique magni domini, quibus legatus, audito sermone, largas impertiebatur indulgentias. Intra tertium Sabbatum bonus Pictonum comes cum militibus suis advenit. Et prorsus illi expediit, non venisse intra duorum primorum Sabbatorum tempus: tibi enim assevero, toto illo tempore sine intermissione in mari ante Damiatam tantam fuisse tempestatem, ut facile 240 naves, tum majores, tum minores, confractæ omnino ac deperditæ fuerint, hominesque, qui illas custodiebant, submersi. Quapropter si tunc venisset comes Pictaviensis, magnum subiisset periculum, ne submergeretur, ac credo sic fuisse futurum, si Deus ei non succurrisset.

[69] Postquam comes Pictaviensis, frater Regis, advenerat, [habito consilio decernitur iter Babyloniam versus:] magnum per totum exercitum excitatum fuit gaudium. Ac Rex jussit convocari propinquos suos proceres, aliosque consiliarios; quæsivitque ex iis, qua via procedendum esset, Alexandriamne versus, an versus Babyloniam. Petrus Britanniæ comes cum multis aliis baronibus censuit, Regi Alexandriam o eundum esse; quia ante urbem portus erat percommodus navibus cymbisque recipiendis ad commeatum agmini subministrandum. At huic sententiæ se opposuit comes Artesiæ, asseruitque se Alexandriam non iturum, priusquam Babyloniam p, quod totius regni Ægyptii erat caput, fuisset perventum; ac pro rationibus suis aiebat, ei, qui serpentem cupit perimere, caput ejus primum conterendum. Huic Rex adhæsit consilio, primamque deseruit sententiam.

[70] Sub initium Adventus q profectus est Rex, totusque ejus exercitus, [progressus Christianorum: quingenti Saraceni, se transfugas fingentes, cæduntur.] ex sententia comitis Artesiæ Babyloniam petiturus. Ac in itinere non procul a Damiata fluvium invenimus, ex magno fluvio ortum; statutumque fuit, ut Rex ibidem subsisteret ad diem unum, quo interim dictus fluvius obturaretur, ut pateret transitus. Et res haud magno negotio peracta est r: obturatum enim fuit dictum flumen prope ostium magni fluminis, tali modo, ut aqua ab una aut altera parte non attolleretur, facilisque esset transitus. Quid egit soldanus? Misit ad Regem, existimans se id caute facere, quingentos ex equitibus suis, eorum, quos eligere potuit, optime equis instructos, qui Regi dicebant se venisse, ut ei, totique ejus agmini opem ferrent. Ad id tantum fiebat ut adventui nostro mora injiceretur. Die S. Nicolai Rex omnes in equos ascendere jussit, vetuitque sub pœna rebellionis, ne ullus suorum auderet in malum contingere aliquem ex Turcis illis Saracenis, quos soldanus miserat. Porro, cum Saraceni perciperent Regis exercitum ad iter fuisse motum, Regemque vetari jussisse, ne quis eos auderet contingere; magnis animis omnes in manipulum contracti ad Templarios, in prima acie constitutos, accesserunt: atque unus e Turcis istis clava sua percussit aliquem primæ aciei equitem, quem prostravit ad pedes equi fratris Raynaldi de Bichers, qui Templariis erat castrorum præfectus: quod cernens castrorum præfectus, exclamavit militibus suis: Eia pergite, socii; illos in Dei nomine invadite: hoc enim tolerare haud possim. Tunc equum suum calcaribus concitat, atque in Saracenos invehitur, totaque simul agminis centuria. Ac scito, equos Turcarum gravatos multum fuisse laboreque fractos, ac nostros recentes prorsus ac quiete refectos. Quod illis fuit infortunio: satis enim postmodum audivi, ne vel unum eorum evasisse, quo minus omnes cæsi fuerint, aut se in mare præcipitare, ac submergere coacti.

ANNOTATA.

a Hujus sæpe deinceps fiet mentio, quem Ludovicus pro se reliquit in Syria, cum reversurus esset in Galliam.

b In editione Gallica legitur Mahom de Marby: sed monet Cangius pag. 65 legendum esse Mahieu de Marly.

c Gallice Nantuel in textu, rectius Nanteuïl in notis laudati Cangii.

d d'Entrache in textu habetur. At intelligit Cangius Galterum d'Autreche filium Guidonis de Nanteuïl domini d'Autreche, quem ex stirpe de Châtillon fuisse affirmat Chaizius pag. 797.

e De masses. Clavæ illæ militares usui quoque fuerunt Gallis, ut patebit in decursu. Earum formæ erant quidem variæ, sed omnes ingenti pondere constabant, quo in hostes librabantur. Consuli de iis potest Daniel in Historia militiæ Gallicæ lib. 6, cap. 4, pag. 434.

f De menu ver, id est, vair. Vide dicta in notis ad cap. 10 Vitæ secundæ.

g Familia nobilis est Campaniæ, ac satis nota, inquit Cangius pag. 66.

h Gallice nunc legitur: Qu'ilz estaignoyent froment, quod an editores intellexerint, me latet; certe non explicarunt. Non dubito, quin legendum sit forment, id est, fortiter pro froment, quod difficulter exponi posset, nec ad propositum conducit.

i Rursum hic vacillat senilis memoria: neque enim Alphonsus Pictonum comes inter illos erat, quos tempestate Acconem delatos dixit auctor num. 54; neque alibi id de eo narravit. Miror igitur Chaizium pag. 608 ex hoc loco narrare, Alphonsum vi ventorum Acconem dejectum, quod non modo incertum, sed parum verisimile apparet. Discessit autem Aquis mortuis 25 Augusti, atque in Ægyptum pervenit 24 Octobris, seu die Dominico ante festum… Simonis & Judæ, ut loquitur Nangius citatus in Commentario num. 650.

k Gallice, L'arriere ban de France.

l Ratio timendi erat iter solito tardius: nam Rex anno præcedenti spatio unius nec integri mensis Aquis-mortuis in Cyprum pervenerat: Alphonsus vero duobus fere mensibus in itinere fuit. Verum si Acconem delatus fuisset, id mox Regi fuisset nuntiatum, & timor ille ante Alphonsi adventum cessasset.

m Consilium ab hoc decano in periculo datum vide num. 46, & notata ibidem.

n Imo jam ante B. Virgini sacrata fuerat hæc ecclesia: sed cum Saraceni impiis suis ritibus eam profanassent, Christianorum usui rursum conciliata est per legatum, ut diximus in Commentario num. 643, & alibi.

o Sita est Alexandria ad mare Mediterraneum, fere ut Damiata, sed multum ab illa remota, & Libyæ vicina. Caput olim fuit Ægypti, sed Babylonia seu Cayro crescente, paulatim illa decrevit, & sola mercatura se utcumque sustentat. Statum præsentem Alexandriæ eleganter describit laudatus ante P. Sicardus in Commentariis de missionibus Societatis Jesu in Oriente tom. 7 a pag. 140.

p De Babylonia seu Cayro, quæ nunc in unam urbem coaluerunt, egimus in Commentario num. 651: latius mox dictus Sicardus a pag. 127.

q Rex ipse, Bellovacensis, & Nangius in Commentario num. 653 assignant 20 Novembris. Vide dicta ibidem.

r Regem huic operi etiam manum admovisse, habemus ex Vita secunda num. 121.

CAPUT VI.
Nili descriptio, aliorumque ad Ægyptum spectantium: agger per ostium Tanicum frustra jaci cœptus: quædam cum Turcis ac Saracenis Christianorum certamina.

[Nilus, ejus brachia, fœcunditas, quam agris inducit,] Oportet hoc loco agere de flumine, quod Ægypti regionem intersecat, atque ex paradiso terrestri oritur a: necesse est enim hæc cognoscat, qui materiam meam cupit intelligere. Fluvius hic plusquam omnes alii fluvii est varius. Nam quanto in fluvium amplum plures feruntur amnes minores, aquarumque major copia, tanto in locis quibusdam fluvius se magis dispergit in rivulos minores. At hic fluvius eodem semper tenore labitur b, & ubi est in Ægypto, de se ipse brachia sua hinc inde immittit in regionem Ægypti c. Et cum appropinquat tempus, circa festum sancti Remigii d, septem ab eo Rami e in fluvios dilatantur, qui terras planas inundant. Ac deinde, regressis aquis, regionis agricolæ veniunt, post cursum aquæ, agros culturi aratris sine rotis: seruntque ibidem triticum, hordeum, oryzam, cuminum, & tam belle omnia crescunt f, ut nescires, quid emendares. Latet unde illud oriatur incrementum g nisi a Dei gratia. Et si illud non esset, nullæ crescerent fruges in terra Ægypti, propter ingentes calores, qui ibidem dominantur; quia propinqui sunt soli orienti h, ibique fere non pluit, nec nisi post intervalla diuturna i.

[72] Flumen hoc plane turbidum est, propter turbationem inductam ab incolis aliisque sub vesperam, [aromata quæ vehit:] ut aquas ad bibendum hauriant. Nec nisi quatuor amygdala, aut fabas quatuor, aquæ isti, quam ibidem hauriunt, imponunt k: & postridie tam bona est ad bibendum, ut mireris. Quando fluvius hic Ægyptum ingreditur, adsunt homines valde experti & consueti, quales dicas piscatores fluminum hujusce regionis, qui vespertino tempore retia sua in flumen, ac rivos dimittunt, ac mane frequenter inveniunt, & capiunt aromata, quæ in illius regionis partibus citerioribus magno satis venduntur pretio, & per pondus: qualia sunt cinnamomum, zingiber, rhabarbarum, coriophilla, lignum aloës, multaque bona. Aiunt incolæ illa venire ex paradiso terrestri, ventoque decuti ex felicibus arboribus, in paradiso terrestri sitis l; quemadmodum ventus in sylvis hujusce regionis ligna arida dejicit: quodque fluvio isti illabitur, undis abducitur, mercatoresque id colligunt, ac nobis vendunt pondere.

[73] Narrabant in provincia Babyloniæ, soldanum, unde oriretur hic fluvius, sæpe intelligere conatum esse per homines expertos, qui adverso flumine hunc amnem ascendebant, secumque ad victum ferebant panem, [quid nautis acciderit, ad fontes Nili investigandos missis.] quem bis-coctum dicimus, quia nihil invenissent. Nuntiarunt ei quadem vice ministri sui, se adverso fluxu hunc fluvium navigasse tanto spatio, ut venerint ad ingentem collem pretiosis anaglyphis insignem, in quam rupem tumulumque nullus patebat ascensus; deque sublimi hoc colle fluvius dilabebatur m. Et ipsis apparebat, in montis vertice arbores esse magna abundantia: ac dicebant se supra hunc cumulum n vidisse diversarum ferarum copiam ingentem, specieque valde mirabili; puta leones, serpentes, elephantos, aliaque animalia, quæ ipsos intuitura accedebant supra ripam aquæ, mox ut eos cernebant adverso flumine ascendentes. Et continuo soldani ministri redierunt, neque ausi sunt præterire, ulteriusve progredi.

[74] [Rex prohibetur transitu ostii Tanici per Saracenos:] Itaque, ut prosequamur materiam nostram, dicimus fluvium istum per Ægyptum labi, immittereque ramos suos in terram planam, ut jam dixi. Unus itaque ex ejus ramis labitur Damiatam, alter Alexandriam, alius Thanim o, & alius Rexi p. Ad istum ramum, qui Rexi delabitur, tetendit Rex Franciæ cum toto suo exercitu, castraque metatus est inter flumen Damiatæ, flumenque Rexi. Et reperimus omnes soldani vires supra ripam fluvii de Rexi locatas a parte nobis opposita, ut nos arceret, custodiretque transitum: quod ipsis factu admodum erat facile: nullus enim nostrum transire potuisset, nisi se natatui commisisset, neque ullus erat transitus. Rex secum inivit consilium, ut juberet jaci aggerem trans fluvium, ad transeundum ad Saracenos. Et ad custodiendum eos, qui dictum jacerent aggerem, construi jussit duas turres ligneas q, quas vocamus catos castellatos r. Nam duo castella erant ante catos, ac pone duæ domus, ad ictus excipiendos, quos Saraceni intorquebant ex machinis, quas sexdecim habebant plane rectas, quibus exsequebantur mirabilia. Rex machinas fieri jussit octodecim, quarum artifex, inventor, & auctor, quidam fuit, dictus Josselinus de Courvant: atque ex illis machinis hostes alii alios impetebant. Regis frater de die in catis excubabat, & nos equites excubabamus de nocte. Septimana ante Natalem Domini cati castellati fuere perfecti: & deinde agger jaci cœptus. At quantum construebatur, tantum destruebant ex parte sua Saraceni. Quippe ex parte sua alte terram excavabant, atque ut aqua recedebat propter aggerem, qui fiebat ex parte nostra, fossæ Saracenorum implebantur aqua: & fiebat, ut totum, quod per tres hebdomadas, aut mensem proficiebamus, ipsi destruerent uno aut duobus diebus; insuper viros, qui terram jaciendæ moli portabant s, sagittarum ictibus reddebant inutiles.

[75] [Saraceni Christianorum partem aggressi repelluntur,] Turcæ, ubi eorum soldanus mortem oppetiit ex morbo, quo ante Haman correptus fuit, ducem elegerunt Saracenum, Scecedunum t nomine, filium Seic: quem ducem imperator Fredericus u creaverat equitem. Et mox Scecedunus iste partem suorum dimisit, Damiatam versus flumen transituram, ad oppidum modicum nomine Sourmesacum, ad ripam rivi de Rexi situm, cœperuntque ab illa parte turmas nostras invadere. Ac ipso Natalis Domini die, quum essem in prandio cum socio meo Petro d'Avalo, nostrisque omnibus, Saraceni ingressi sunt castra nostra, multosque exercitus pauperes, qui in campum diverterant, occiderunt. Et confestim equos ascendimus, ut iis iremus obviam; quod necesse admodum erat hospiti nostro domino Perron, qui extra castra in campo erat: nam antequam ibidem eramus, jam Saraceni eum ceperant, captivosque abducebant ipsum & fratrem ejus dominum de Val. Tum equos calcaribus concitavimus, atque in Saracenos invecti sumus, duosque hos bonos equites, multis ictibus jam humi dejectos, recepimus, atque ad castra reduximus. Templarii, qui clamorem audire poterant, bene atque audacter postremam aciem composuerunt. Magnis etiam animis Turcæ nos ex illa parte invadebant, nosque impugnabant fortiter & constanter, donec castra nostra fossis conclusa fuerint versus Damiatam, ab illuc currente flumine usque ad flumen Rexi.

[76] Scecedunus iste Turcarum ductor, de quo ante locutus sum, [Saracenorum ductor Christianos invadere meditatur;] omnium Paganorum validissimus reputabatur ac fortissimus. In vexillis suis gestabat scutum gentilitium imperatoris, qui eum creaverat equitem. Vexillum ejus oblique sectum erat, in cujus tæniarum altera habebat idem scutum cum soldano Alapiæ; in altera tænia ab una parte erat tessera soldani Babyloniæ. Nomen ejus erat Scecedunus, ut dixi, Seic filius, quod, ipsorum lingua interpretatum, idem est ac filius senis. Nomen ejus apud eos magni fiebat: nam populi illi, ut dicitur, majori honore prosequuntur ætate provectos & senes, illos nempe, qui famam suam in juventute ab omni labe servaverunt integram. Dux iste, ut per speculatores suos Regi nuntiatum fuit, jactabat, se intra diem sancti Sebastiani proximum in Regis tentorio cibos sumpturum.

[77] Et postquam hoc Regi innotuit, dixit, se satis advigilaturum, [idque paullo post facit, sed magna suorum clade repellitur.] ut ne id fieret. Ac tum castra sua conclusit, mandataque militibus fuere data. Itaque comiti Artesiæ ejus fratri commissa fuit custodia turrium lignearum, ac machinarum: Rex, ac comes Andegavensis, qui postea fuit rex Siciliæ, susceperunt custodiendum exercitum ad partem Babyloniæ oppositam; ac comes Pictaviensis, & ego Campaniæ senescallus servavimus latus castrorum Damiatam versus. Porro accidit paullo post, ut prædictus ille Turcarum ductor transire jusserit copias suas ad insulam, fluvio Damiatæ, fluvioque Rexi interpositam, ubi exercitus noster erat castra-metatus: ac legiones suas ordinari jussit ab uno flumine usque ad flumen alterum. Comes Andegavensis, qui degebat ad partem illam, dictos Turcas invasit, ac multos eorum cecidit, atque adeo ut eos fugere cogeret: multique eorum submersi sunt in utroque fluvio memorato. Attamen magna eorum pars permansit, in quos non audebamus incursare propter varias, quas habebant, machinas; quibus multa nobis inferebant incommoda per ea, quæ ex iis in nos ejaculabantur. Quando memoratus comes Andegavensis Turcas aggressus est, comes Guido Forensis x, qui illi erat socius, in illo incursu equo pertransiit cum equitibus suis aciem Turcarum, ulteriusque progressus est ad aliam Saracenorum manum, ac ibidem patravit mirabilia. Attamen humi prostratus est, crusque illi confractum; & duo ex ejus equitibus ad castra eum sub brachiis reduxerunt. Et scito, non nisi labore maximo ex illo conflictu retrahi potuisse comitem Andegavensem, ubi sæpe in magno fuit periculo: ac postmodum multam ab illo prælio laudem consecutus est. In comitem Pictaviensem, & in me alia non modica dictorum Turcarum manus excurrit: at certus esto, illos optime fuisse exceptos, parique modo tractatos: ac omnino iis necesse fuit, ut ad salutem suam, viam, qua venerant, invenirent: multique ex iis fuere cæsi; & incolumes in castra reversi sumus ad excubias nostras sine ulla fere nostrorum jactura.

ANNOTATA.

a Nilum dicit, quem Gehon esse unum ex fluviis quatuor, qui Gen. 2 dicuntur oriri ex paradiso terrestri, existimarunt non pauci. At id hodiedum passim refutant interpretes. Videri potest Calmetus, aliique in caput 2 Geneseos.

b Sicardus noster, qui, ut ipse testatur pag. 28 laudati Opusculi, Nilum ascendit usque ad cataractas, quibus Ægyptus a Nubia secernitur, & diligenter observavit omnia, Nilum describens pag. 114, ita habet: Non nisi uno currit alveo a fonte usque ad quinque leucas infra Cayrum: delabitur ex Abyssinia, secat regna Fangi, alias Sennar; & Dongola, totam Nubiam & Ægyptum. Verum infra Cayrum in duos dividitur ramos, quorum alter Damiatam labitur, alter Rosetum [Note: ] [Raschit Turcis.] , atque ita format insulam Delta, quæ hodiedum minor est, quam olim fuit.

c Alii fluvii majores in cursu suo augentur, propter accedentes aquas, quas perpetuo in alveo suo recipiunt. Contra Nilus in sola Ægypto diffunditur per canales plusquam octoginta majores, & minores plurimos, qui omnes fere in mare Mediterraneum exeunt.

d Id est, circa Kalendas Octobris. Imo jam paullo citius: nam, teste Sicardo pag. 118, crescit tribus mensibus a 22 Junii usque ad 22 Septembris, cum incipit decrescere, ac tribus item mensibus decrescit.

e Septem famosa Nili ostia intelligit auctor. At non modo hæc ostia, sed canales quoque mox memorati implentur ad menses tres quatuorve, teste rursum Sicardo pag. 115.

f Fœcunditatem Ægypti etiam antiqui celebrarunt, eamque confirmat Sicardus pag. 102.

g De Nili incremento loquitur. Audi itaque Sicardum pag. 114: Annuum ejus incrementum, quo redundat, atque Ægyptum fœcundat, unice pendet a pluvia, quæ decidit constanter in Æthiopia a solstitio æstatis usque ad æquinoctium autumnale. Nilus magis minusve redundat pro majori aut minori istius pluviæ abundantia. Id jam innotuerat tempore Plinii, qui lib. 5, cap. 9 eamdem rationem recenset, licet fabulosas alias adjungat.

h Potius dixisset lineæ æquinoctiali: nam pars Ægypti meridionalis, ubi Nubiam attingit, sub tropico Cancri notatur in mappis geographicis, adeoque ab Æquatore seu linea æquinoctiali tantum distat gradibus 23, & zonam torridam tangit, quam æstu inhabitabilem putabant veteres. Attamen pars Ægypti borealis, ubi & urbes præcipuæ, tanto longius ab æquatore remota est, quanta ejusdem regni est longitudo, quam 212 leucarum esse ait Sicardus pag. 92.

i Laudatus auctor pag. 117 Ægyptum esse dicit, sub climate ardenti, sub cælo sine nubibus & pluvia.

k Rursum Sicardus pag. 109 assentitur, aquam Ægypti minus bonam esse: & tom. 2, pag. 14 methodum purgandi illam aquam allegat non absimilem.

l Hæc de paradiso Saracenorum fabulis annumera, quæ auctor narrat prout audivit. Potuerunt illa decidere ex arboribus juxta Nilum positis.

m Collis hic Nili Cataractes est Ægypti & Nubiæ limes, quem Strabo in Geographia lib. 17, pag. 817 sic describit: Catarractes est ad medium fere flumen petrosum quoddam supercilium in superiore parte planum, ut flumen recipere possit: desinens vero in præcipitium, per quod aqua dejicitur, utrimque secus terram alveus, est, quo facile sursum navigari possit. Septem hujusmodi cataractas in Nilo occurrere ait Sicardus pag. 121, quorum hic Ægypto proximus, ac Ægyptiacæ navigationis terminus. Addit, temerarium fore, si quis tentaret cymbam per latus cataractæ traducere, in quo Straboni est contrarius.

n An hæc in summitate cataractæ viderint nautæ, non definio. Potuerunt multa hujusmodi in via cernere, ut ex Strabone litterisque Sicardi manifestum est, quæ confuso rerum ordine ad catarecten fuerint relata.

o Mendose legitur Tunis in editione Gallica, ut jam advertit Cangius pag. 67: neque enim Tunetum delabitur ullum ex Nili ostiis, at unum delabitur Tanim, quæ Straboni pag. 802 Πόλις μεγάλη magna urbs, ostiumque ab urbe Taniticum, aut, ut Græce etiam legitur, Tanicum.

p Rosetum intelligit, Turcis Raschit, Tyrio Ressith, de quo jam egimus. Cernis non nisi quatuor Nili ostia referri, cum septem agnoverint antiqui, imo & plura alii. Sicardus sæpe laudatus pag. 122 septem revera superesse testatur, eaque assignat; verum addit pag. 123 eorum aliqua nec perpetuo fluere, nec tanta aquarum abundantia, quanta solebant. Hinc factum est, ut nec Tyrius plura invenire potuerit quam quatuor, sicut fatetur lib. 19, num. 22. At missis reliquis, notandum præterea occurrit, Regem cum exercitu non processisse inter ostium Roseti & Damiatæ, sed inter ostium Tanicum & Damiatæ, atque omnia, quæ vocum confusione auctor narrat de fluvio Rexi, intelligenda esse de ostio seu flumine Tanico, quod Syriæ ex quotuor relatis ostiis maxime vicinum erat, teste Tyrio citato, qui urbem Tanim, quam præterfluebat, Tafnim nominat. Correctio hæc certa est, & probata in Commentario § 51.

q Multa de his machinis notavit Cangius pag. 67, quæ consuli possunt: nam nobis non licet his tamdiu immorari. Pauca igitur accipe compendio. Turres illæ ligneæ, (beffrois Galli, indeque Latini belfragia vocabant, tours ambulatoires deinde nominavit Daniel in Historia militiæ Franciæ lib. 7, cap. 3) usui præcipue erant ad urbes expugnandas: rotis enim insistebant, quibus movebantur de loco in locum, multisque distinctæ contignationibus, supra muros urbium in summam altitudinem assurgebant, adeo ut milites iis insistentes supra hostes eminerent, eosque muris depellerent. At non hujusmodi tantum erant Ludovici machinæ, sed aliæ his erant conjunctæ, quas nunc breviter explicabo.

r Catus, vel cattus, ut vocabant, (le chat) machina erat in formam porticus tectæ composita, qua tegebantur, qui muros hostiles conabantur suffodere, ut adductis exemplis probat Cangius pag. 68 & seqq. Has porticus, seu catos, domus vocat auctor noster, ad ictus excipiendos, id est, quibus operarii contra tela Saracenorumse tegerent. Turres vero castella nominat, quæ valebant ad hostes sagittis impetendum, atque a fluminis ripa submovendum. Utraque ergo machina duplex erat, & pars utraque ad tegendos operarios conducebat.

s Eos videlicet, qui ante memoratas porticus necessario debebant prodire, nam alii illis tegebantur.

t Hoc nomen hic esse corruptum diximus in Commentario num. 654, quem de hoc duce ejusque nomine lector potest consulere, uti & de morte soldani.

u Potuit hunc Fredericus II equitem creare post inducias cum Saracenis initas anno 1229.

x De Ferrois legitur quidem in editionibus Gallicis, sed monet Cangius pag. 70 potius legendum esse Forois, quod testatur alibi legi pro Forest: atque ita etiam comes Forensis vocatur a Sanuto lib. 3, part. 11, cap. 15, ubi inter crucesignatos anni 1239 numeratur comes de Forois & de Nevers ratione uxoris. Hujus autem comitis Forensis, qui Guido erat IV, filius hic memoratur Guido V, qui patri defuncto incomitatum Forensem successerat, de quo plura dabit Chesnius in Historia Burgundiæ lib. 3, cap. 75. Ceterum Forensis provincia (le Forez) in Gallia juxta Ligerim flumen extenditur.

CAPUT VII.
Machinæ Saracenorum variæ: ignis Græcus, quo Christianorum machinas conantur comburere: pietas Regis & aliorum in hoc periculo: Saraceni Christianorum turres ligneas igne Græco absumunt.

[Saraceni jaciunt ignem Græcum,] Vespera quadam evenit, ut Turcæ adveherent machinam, quam Petrariam a nominabant, machinam ad mala inferenda terribilem; eamque statuerunt e regione catorum castellatorum, quos dominus Galterus de Curel & ego custodiebamus de nocte. Qua machina in nos jaciebant magna copia ignem Græcum, quod erat eorum, quæ umquam vidi, negotium maxime horrendum. Ubi bonus eques, dominus Galterus, socius meus, hunc ignem vidit, exclamat, ac nobis infit: Domini, perditi sumus in perpetuum sine ullo remedio: nam si crement catos castellatos nostros, cremati sumus & combusti: ac si excubias nostras deserimus, dedecus incurrimus. Quapropter concludo, neminem esse, qui ab hoc periculo nos possit custodire, nisi Deum, laudandum creatorem nostrum. Quapropter vobis omnibus suadeo, ut omnibus & singulis vicibus, quibus ignem Græcum in nos jacient, unusquisque nostrum in cubitos se, ac genua prosternat: imploremusque misericordiam Dei, qui omnia potest. Et simulac prima vice ignem jaciebant Turcæ, nos prostravimus in cubitos, & genua, quemadmodum vir probus nos docuerat: & ignis prima hac vice lapsus est inter duos nostros catos castellatos in locum anteriorem, quem fecerant nostri ad fluvium obturandum: & confestim ignis extinctus est per virum, quem ad hoc faciendum habebamus idoneum.

[79] Modus ignis Græci b is erat, ut adveniret a parte anteriori dolii amplitudine, [ad machinas Christianorum,] longitudo caudæ facile erat mediæ arundinis quatuor palmarum c. Tantum adveniens excitabat strepitum, ut tonitru videretur cælo lapsum: mihique apparebat instar magni draconis per aëra volitantis. Tantum quoque emittebat fulgorem, ut in castris nostris tam lucidum esset, acsi dies fuisset, tanta ignis erat flamma. Ter hac nocte in nos conjecerunt dictum ignem Græcum ex memorata petraria, ac quater ex balista turre instructa d. Et quoties bonus Rex noster, sanctus Ludovicus audiebat, ignem istum ita in nos immitti, se humi prosternebat, faciemque cum manibus in cælum levabat, clamansque alta voce ad Dominum nostrum, multis cum lacrymis dicebat: Optime Domine Deus, Jesu Christe, me, meosque omnes conserva. Atque ego quidem credo pias illius preces, & orationes valde nobis fuisse necessarias. Præterea, quoties ignis ante nos ceciderat, unum e cubiculariis suis ad nos mittebat, ut intelligeret, quo essemus in statu, atque utrum ignis nos affecisset incommodo. Una e vicibus, quibus Turcæ ignem jecerunt, cecidit ad latus cati castellati, quem milites domini Corcenay servabant, ac percussit ripam fluvii, quæ erat ibidem ante, rectaque ad eos progrediebatur, omnino flagrans. Atque eccum mox currentem ad me istius centuriæ equitem aliquem, qui accedebat clamans: Adjuva nos, domine, alioqui omnes sumus combusti. Ecce enim quasi ingentem sæpem ignis Græci, quem Saraceni in nos injecerunt, recta accedentem ad castrum nostrum. Repente illuc cucurrimus, quod illis erat necessarium: nam quemadmodum dicebat eques, ita res se habebat: ignemque exstinximus magno labore & difficultate: Saraceni enim ex parte opposita trans flumen nos sagittis impetebant & jaculis, quibus omnes eramus pleni.

[80] Comes Andegavensis Regis frater custodiebat de die catos castellatos, [quas tandem omnino comburunt,] ac balistis sagittas immittebat in Saracenorum castra. Ceterum Rex ordinaverat, ut, postquam comes Andegavensis frater suus interdiu ibidem excubaverat, ego & socii mei id faceremus noctu; quod maximo nobis erat labori, curæque maximæ: nam Turcæ cellas nostras muniminaque e jam ruperant atque contriverant. Accidit, ut proditores isti Turcæ de die ante munimina nostra adduxerint petrariam suam; cum excubias ageret memoratus Andium comes. Porro in unum collegerant omnes machinas suas, quibus ignem Græcum in aggerem fluvii jaciebant, e regione cellarum nostrarum ac munimentorum: unde factum est, ut nullus auderet se sistere aut ostendere. Tum duo cati castellati nostri momento temporis consumpti fuere & combusti. Qua de causa dictus Andium comes, cui illo die erant custodiendi, sensu fere privatus est, seque igni injicere volebat, ut exstingueret. Et tum equites mei atque ego Deum laudavimus: nam si usque ad noctem expectassent, omnes nos cremati fuissemus atque combusti f.

[81] Rex, his perspectis, postulavit a proceribus suis, [uti & tertiam præcedentibus substitutam:] ut singuli pro parte sua ex navibus, quas habebant in mari, lignum fissile quam possent plurimum darent, modumque id inveniendi exquirerent. Quippe lignum ibidem non erat idoneum: atque hac ratione rem ipsis Rex proposuit. Unusquisque igitur ei dedit quod potuit. Et antequam catus castellatus fuit absolutus, & perfectus, lignum fissile, quod ei fuit impensum, æstimatum fuit decem millibus librarum, & ultra. Ex quo potes cognoscere, multa hinc navigia fuisse perdita, nosque tunc fuisse in magnis angustiis. Cato fabricato & perfecto, noluit Rex ut erigeretur & statueretur ante diem, quo comes Andegavensis frater suus obire debebat excubias. Ac præcepit ipso eodem loco erigeretur, ubi duo alii fuerant combusti: atque hoc agebat, ut dicti fratris sui honorem restauraret; cujus in excubiis duo alii cati castellati fuerant combusti: & sicut Rex voluit, ita factum est. Quod videntes Saraceni, omnes machinas suas, quas sexdecim habebant, attraxerunt; eoque pacto conjunxerunt, ut omnes catum castellatum nostrum de novo factum impeterent. Et quando perspexerunt, milites nostros timere eo ire, atque ad catum accedere propter lapides, quos ejaculabantur, direxerunt petrariam recta ad catum castellatum, eumque iterum Græco igne combusserunt: ac secundo magnum nobis exhibuit favorem Dominus noster, equitibus meis, & mihi. Quippe si expectassent ad noctem usque sequentem, qua statio nobis peragenda erat, cremati fuissemus & combusti, ut similiter ante dixeram.

[82] [vadum in flumine repertum.] Quod Rex perspiciens cum omnibus suis, vehementer turbatus est, omnesque proceres suos advocavit, ut consilium darent, quid sibi esset agendum. Consilio juncti intellexerunt fieri non posse, ut moles jaceretur, qua ad Turcas & Saracenos pateret transitus: nam nostri non poterant tantum proficere ab una parte, quantum illi disrumpebant a parte altera. Tum dominus Humbertus de Bello-joco Francicæ militiæ præfectus Regi dixit, hominem quemdam Beduinum g ad se venisse, sibique dixisse: quod, si ipsi vellet dare quingentos byzantios h aureos, vadum ostenderet commodum, quo equites facile transire possent. Ad quod Rex respondit se perquam libenter in hoc consentire, modo ille vere promissa præstaret ex parte sua. Et noluit homo ille vadum ostendere, priusquam haberet pecuniam sibi promissam.

ANNOTATA.

a Petraria (perriere) machina est ad lapides majores jaciendos destinata. Verum & alia ejaculabantur Saraceni.

b De igne Græco fuse disputat Cangius cum hic pag. 71, tum in observationibus ad Historiam Villehardouïni pag. 306, quæ videri possunt. Pauca nos dicemus ad elucidandam Historiam necessaria. Inventus fuit ignis Græcus seculo 7 sub imperio Constantini Pogonati per Callinicum Heliopolitanum, ut scribit Theophanes in Chronologia pag. 295, aliique apud Cangium citati. Diu sibi secretum hoc servarunt Græci, usique sunt maxime ad naves hostiles comburendas, unde ignis Græcus, ac marinus quoque apud Theophanem vocabatur. Anna Comnena lib. 13 Alexiados pag. 383 docet, ignis Græci materiam componi ex gummi, quod stillat ex pinu similibusque arboribus, cum sulphure in unum contrito. Apud Procopium lib. 4 de bello Gothico pag. 594 bitumen additur & naphtha. Chaizius pag. 621 suspicatur, ignem artificialem, quo utebantur Saraceni, diversum fuisse ab igne Græcorum, licet eodem nomine vocaretur; ignemque Saracenorum conflatum fuisse ex naphtha seu gummi liquidissimo, cujus circa Ecbatana Mediæ erat copia. Vitriacus in Historia Hierosolymitana cap. 84 ad propositum nostrum hæc memorat: Est fons quidam in partibus Orientis, ex cujus aquis ignis Græcus efficitur quibusdam aliis admixtis; … prædicti autem fontis aquas magno pretio comparant Saraceni. Eadem fortasse hæc aqua cum liquidissimo gummi, quod ex Ms. suo profert Chaizius: ex quo verisimile fit, ignem hunc Saracenico-Græcum, propter adjunctum hunc liquorem antiquiori Græcorum fuisse vehementiorem. Porro ignis ille aqua potius alebatur quam exstinguebatur: qua vero arte superari posset, tradit laudatus Vitriacus: Qui, inquit, (ignis) postquam vehementer fuerit accensus, vix aut numquam potest extingui, nisi aceto, & hominum urina, & fabulo. Jaculabantur hunc ignem cominus per tubas æreas, eminus vero per machinas, ut videre est apud Cangium.

c Gallice, Et de longueur la queuë en duroit bien comme d'une demye canne de quatre pans. Quæ verba non omnino clara sunt: at secutus sum sensum illorum magis obvium.

d Gallice l'arbeleste a tour. Cangius in Glossario ad voces balista & tornus multa collegit ad machinam hanc exponendam; neque tamen exprimit, qualis fuerit. Scriptores Latini istius temporis alii vocabant balistam a tour, alii de torno, alii ad tor. Ex Sanuto lib. 2, part. 4, cap. 8 colligitur, genus balistarum fuisse a communibus balistis distinctum, aut machinam potius, ex qua grandioribus balistis in hostes jaculabantur: nam, postquam singulis balistariis duas attribuerat balistas, quibus eos volebat instructos, addit utile fore, si in naves Christianorum insuper balistæ grossæ a turno cum suis muniminibus portarentur. Hinc conjicio, machinam fuisse non dissimilem petrariæ, sed turri seu mole minori constitisse. Videri quoque potest Cangius ad vocem tortirella, quæ eadem cum hac balista videtur machina.

e Gallice nos tandeis & gardes, at legendum potius taudies cum editione Pictaviensi vult Cangius pag. 72. Quidquid sit de lectione, significantur cellæ illæ in machina Christianorum, quibusse contra hostes tutabantur illius propugnatores.

f Non erat inanis ille timor: nam Procopius lib. 4 de bello Gothico cap. XI refert, in simili turre lignea, per ignem Græcum incensa, deflagrasse Persas, quotquot erant in turre.

g De Beduinis agit cap. 10, ubi illorum mores exponuntur.

h Byzantius moneta est Constantinopoli primum cusa, a cujus antiquo nomine Byzantio nomen traxit, ut probat Cangius in Glossario: de ejus valore, qui pro tempore varius fuit, disputat Menagius in Dictionario etymologico ad vocem besant.

CAPUT VIII.
Vado invento Christiani flumen transmittunt: pugna apud Massoram: comes Artesiæ aliique numero Saracenorum oppressi, & cæsi: varia Joinvillii fortuna: Regis cum agmine suo adventus, & consilium.

[Christiani invento vado flumen trajicere incipiunt, fugientibus Saracenis,] Constitutum fuit a Rege, ut dux Burgundiæ, ac regionis transmarinæ magnates, qui cum eo consentiebant, castrorum excubias agerent contra metum Saracenorum, atque ut ipse, tresque ejus fratres, qui erant comes Pictaviensis, comes Artesiæ, & comes Andegavensis, postea Siciliæ rex, sicut ante dixi, cum copiis suis equestribus inspecturi irent, ac tentaturi vadum, a Beduino sibi ostendendum. Et tempus statutum fuit ac assignatum die ante quadragenarium jejunium postrema. Atque ut illa dies adfuit, equos conscendimus, & approquinquavimus ad vadum istius Beduini, omnes ad pugnam instructi. Inter equitandum, aliqui ad ripam fluvii accedebant, cumque solum ibidem esset fluxum & humidum, ipsi equique ipsorum in fluvium labebantur, ac submergebantur. Rex, id advertens, aliis ostendit, ut sibi caverent ab eo lapsu. Et inter alios cecidit, aquisque suffocatus fuit dominus Joannes Aurelianensis a eques validus, qui vexillum in agmine gestabat. Et ubi ad vadum pervenimus, vidimus ab altera fluvii parte trecentos facile Saracenos omnes equites, qui transitum istum custodiebant. Tum fluvium ingressi sumus, ac equi nostri invenerunt vadum satis commodum, solumque firmum; & adverso flumine progressi sumus, per ripam ad transitum facilem, adeo ut Dei benignitate omnes sine periculo fuerimus transgressi. Atque ubi Saraceni intuiti sunt nos eo transire modo, magna præcipitantia fugam arripuerunt.

[84] [quos comes Artesiæ cum suis ac Templariis imprudenter secutus, cum multis occiditur:] Ante discessum Rex statuerat, ut Templarii ducerent agmen primum, ac comes Artesiæ frater suus aciem secundam dirigeret. Verum simulac comes Artesiæ fluvium transiverat, omnesque ejus milites, videruntque Saracenos a se fugere, equis subdunt calcaria, incipiuntque in Saracenos excurrere. Illi ergo, qui primam ducebant aciem, indignati sunt adversus Artesiæ comitem, quia illis non audebat respondere metu domini Foucqualdi dou Melle, qui frænum ipsius equi tenebat: quique dominus Foucqualdus nihil eorum percipiebat, quæ Templarii dicebant Artesiæ comiti, quia surdaster erat: & clamabat dominus Foucqualdus alta voce: Agite, ad eos; agite, ad eos. Cum hoc intuerentur Templarii, putabant sibi dedecori fore & infamiæ, si comitem Artesiæ præcedere sinerent. Tum omnes uno consensu, quantum potuere, equos calcaribus concitarunt, secutique sunt Saracenos, ante ipsos fugientes, per urbem Massoram omnino usque ad campum Babyloniam versus b. Quando reverti volebant, Turcæ per plateas, quæ angustæ erant, ipsos impetebant vi ingenti arcuum ac tormentorum. Occisus ibi fuit comes Artesiæ, & dominus de Cociaco c *, nomine Radulphus, atque alii equites usque ad trecentos: ac Templarii, quemadmodum magnus magister mihi dixit, desideraverunt viros omnino ducentos octoginta armatos & equites.

[85] Ego cum equitibus meis, armatisque ad sinistram vidi magnam Turcarum turmam, [Joinvillius Saracenum uno ictu occidit: sed mox ipse periclitatur,] armis capiendis adhuc occupatam d; & mox eos invasimus. Et ut eos fugabamus per castra sua vidi Saracenum magnum, qui equum conscendebat, frænum equi ipsius tenente alio ejus equite: ac dum manum ephippio equi sui admovebat Saracenus, ut ascenderet, gladio meo eum pupugi subter axillam, quantum immergere potui, peremique uno ictu plane exanimatum. Quando eques illius vidit dominum suum occisum, deserit herum & equum, meque observat in regressu, & accedens gladio suo ictum mihi tam validum impingit inter humeros, ut supra collum equi mei me incurvaret, tenuitque me ita pressum, ut gladium, quo accinctus eram, educere non valerem; sed alius, quem ad ephippium equi mei habebam, educendus fuit gladius; quo mihi opus erat quam maxime. Et cum vidit dexteram mihi gladio instructam, gladium suum, quem apprehenderam, ad se retraxit, seque a me subduxit.

[86] Porro factum, ut cum equitibus meis essem extra castra Saracenorum, [idem cum suis incidit in sex Saracenorum millia, a quibus equo dejectus;] atque hinc inde vidimus sex facile eorum millia, qui ad campum iverant, ac tentoria sua reliquerant: atque ubi percepissent nos seorsim esse, magno impetu in nos sunt invecti; ac ibi occiderunt dominum Hugonem de Trichatel toparcham d'Esconflans e, qui cohortis nostræ ferebat vexillum; ac pariter ceperunt dominum Radulphum de Wanon ex dicta cohorte nostra, quem humi dejecerant. Et, ut eum abducebant, equites mei atque ego eum cognovimus, & audacter ivimus eum liberaturi, eorumque manibus erepturi. Redeuntem me ex hoc conflictu Turcæ tantis ictibus impetierunt, ut equus meus genua in terram dimitteret præ ingenti, quod sentiebat, pondere, dejeceruntque me trans aures equi mei f. At mox me restitui, scuto ad collum appenso, dextera gladium protendens. Et accessit ad me dominus Erardus d'Esmeray, quem Deus absolvat; quem pari modo in terram dejecerant. Nos recepimus ipse & ego juxta domum quamdam, quæ ibi prope fuerat destructa, ut illic Regem advenientem opperiremur. Modum quoque inveni equum recipiendi. Quando ibamus ad domum illam; eccum ingentem Turcarum manipulum, qui cursu nos invadebant, ac transibant ad aliam nostrorum cohortem, quam perspiciebant in vicinia; transeundo autem me humi prosternunt, ut scutum collo meo excideret, ac supra me transibant, mortuum rati; a quo parum aberam. Postquam transiverant, dominus Erardus socius meus venit me erecturus, atque incessimus usque ad muros illius destructæ domus.

[87] Ad hos domus muros nobis accesserunt dominus Hugo d'Ecosse, [tandem per comitem Andegavensem periculo liberatur.] dominus Fredericus de Loppei, dominus Raynaldus de Menoncourt, aliique multi. Ac eo venerunt Turcæ nos aggressuri quam bellissime ob omni parte. Eorumque pars quædam descendit in domum, ubi eramus, ac longo tempore punctim contra nos pugnaverunt. Tunc equites mei mihi dederunt equum, quem tenebant, ne aufugeret: cœperuntque nos tueri fortiter contra Turcas, atque eo modo, ut magnam inde laudem obtinuerint apud multos probos viros, in quorum erant conspectu. Illic dominus Hugo d'Escosse vulneratus fuit tribus gravibus plagis in facie, & alibi: dominus Radulphus æque, ac dominus Fredericus, uterque læsus fuit in humeris, adeo ut sanguis flueret ex eorum vulneribus, quemadmodum e dolio vinum effluit. Dominus Erardus d'Esmeray in vultu læsus fuit gladio, qui totum ei nasum abscidit, ita ut ei super os laberetur. Tum mihi in illis angustiis recurrit memoria domini sancti Jacobi, illique dixi: Optime domine, sancte Jacobe, tibi sum supplex, adjuva me, atque in hac necessitate opem mihi præsta. Et continuo, ut preces meas absolveram; dominus Erardus mihi dixit: Domine, si non cogitares id me facere ad fugam capessendam, teque destituendum, irem advocaturus dominum comitem Andegavensem, quem illic in campo illo conspicio. Ego ipsi reposui: Domine Erarde, magno me afficeres honore, magnaque voluptate, si nobis accerseres suppetias, quæ vitam nobis conservarent: nam tua in magno versatur periculo. Verum dicebam: ex illo enim vulnere mortem oppetiit. Omnes quoque in ea fuere sententia, ut iret subsidium nobis quæsiturus. Tum equum ipsius dimisi, quem fræno tenebam. Accurrit igitur ad comitem Andegavensem, ipsum rogaturus, nobis veniret suppetias, in periculo, cui eramus expositi. Porro apud ipsum erat magnus quispiam dominus, qui illum ab hoc facto absterrebat: sed bonus dominus ei non acquiescebat; at equum suum invertit, & cum quibusdam suorum accurrit, calcaribus equo subditis: ac postquam Saraceni eos adventantes sunt intuiti, nos dimiserunt. Ubi illi advenerant, ac Saracenos viderunt, qui captum habebant, abducebantque vulneribus gravem dominum Radulphum de Wanon; mox iverunt eum recepturi multis gravatum vulneribus, & in statu prorsus miserando.

[88] [Rex cum suis accedit: acris oritur pugna:] Paullo post Regem vidi advenientem cum omnibus suis: qui accedebat horribili cum tumultu tubarum, buccinarum, & cornuum. Substitit ille cum omnibus suis militibus in via sublimi, ut quidquam iis diceret. Porro assevero numquam me vidisse hominem armatum tam decorum: super omnes enim ab humeris altior eminebat. Galeam inauratam, ac perquam splendidam capite gestabat, manuque gladium Alemannicum g. Continuo ubi substiterat, multi ex ejus equitibus conspicati sunt in Turcarum agmine magnum aliorum equitum numerum, militumque Regis, illique cum aliis in istud agmen irruunt. Et scito tunc ibidem tam ab una quam ab altera parte patrata fuisse præclarissima belli facinora, quæ umquam in itinere transmarino contigerunt. Nullus enim arcu utebatur, aut balista, aliave machina h. Ictus vero, quibus omnes permixti alios alii impetebant, ingeminabantur insignibus clavis, gladiis, & lancearum hastilibus. Et propter illa, quæ cernebam, equites meos, meque multum tædebat, quantumvis eramus saucii, quod cum aliis non essemus in prælio. Atque ecce venientem confestim ad me unum ex meis armigeris, qui inde semel fugerat ad totum vexillum meum, mihique adduxit ex equis meis bellicis Flandricum quempiam; quem mox ascendi.

[89] Tum ad latus Regis me recepi. Illic erat vir præstanti probitate dominus Joannes de Valeri, qui sat perspiciebat Regem velle eo se conferre conflicturum, ubi acerrima erat pugna: eique auctor fuit, ut ad latus dexterum se reciperet fluvium versus, ut, si esset periculum, subsidium accipere posset a duce Burgundiæ, [Rex ad flumen se recipit: mox Artesiæ comiti mittit suppetias.] agmineque castra sua custodiente, quæ reliqueramus: atque etiam ut ejus milites se reficere possent, haberentque quod biberent: nam æstus jam multum increverat. Rex misit, qui quærerent proceres suos, equites, aliosque suos consiliarios, qui erant in agmine Turcarum, eosque juberent pugna excedere i: & simulac venerant, consuluit ipsos, quid esset agendum: multique responderunt bonum equitem dominum Joannem de Valeri, quem secum habebat, ei optimum daturum consilium. Tum juxta consilium ejusdem Valeri, quod utile esse plures consenserunt, Rex se recepit ad partem manus dexteræ versus fluvium. Atque eccum accedentem dominum Ymbertum de Bello-joco, Francicæ militiæ præfectum, qui Regi significavit, fratrem ejus Artesiæ comitem in magna versari angustia in domo quadam Massoræ, seque mirifice defendere: at, eo non obstante, magnopere ei opus esse subsidio, rogavitque Regem, ut ei iret suppetias. Dixit Rex: Præfecte militiæ, equo præcurre, ego te prope sequar. Similiter ego Joinvillius dixi militiæ præfecto, me unum fore ex ejus equitibus, eumque ad tale negotium secuturum: de quo mihi gratias egit ex animo. Mox unusquisque nostrum cœpit calcaribus concitare recta Massoram per agmen Turcarum: & continuo multi e societate nostra fuere alter ab alterius præsentia abstracti & divisi, inter vires Turcarum ac Saracenorum k.

ANNOTATA.

a Jehan d'Orleans. De illustri hujus stirpe multa observavit Cangius ad Historiam Villehardouïni num. 5.

b Multa hic prætermittit auctor, qui cum prima hac acie non transierat. Ea supplevimus in Commentario § 52, quem de his omnibus consule.

c De hujus nobilissima stirpe egimus in Commentario num. 845 occasione fratris.

d Hæc facta esse existimo, dum per primamGallorum aciem castris expulsi erant Saraceni, hique, temere transeuntibus Gallis, ad arma recurrebant.

e Ecostans vicus est in provincia Andegavensi ad confluentes Sartæ & Liderici seu Lidi, ut vocant alii, vulgo la Loir. Verum sunt duo alii vici in pago Parisiaco, quos hodiedum Conflans nominant Galli, alter, ubi Sequana Matronam accipit, alter, ubi Isara augetur; de quorum alterutro verisimilius agit Joinvillius. Cangius certe in Genealogia Joinvillii pag. 18 hunc equitem vocat Hugonem de Til-chatel dominum de Conflans.

f Observat Cangius pag. 73 a sequentibus verbis usque ad finem hujus numeri aliter legi in editione Pictaviensi. Tota autem diversitas in hoc fere consistit, quod ibidem introducatur Arnaldus de Comminges vicecomes de Couzerans, a quo se periculo liberatum ait auctor: quemque deinde in eadem editione sæpius commemorat. At suspicatur Cangius, hæc inserta fuisse per Petrum de Rieux istius editionis auctorem & interpolatorem, ad honorem nobilissimæ familiæ de Comminges. Quapropter interpolationes illas, quæ ibidem legi possunt, brevitatis causa prætermitto.

g Gladii Germanorum id temporis longiores erant, quam quibus passim utebantur Galli, ut Cangius probat ad hunc locum.

h Quibus nimirum jaculabantur eminus, quod fortitudinis non erat.

i Hinc colligitur, illos non invito Rege, sed verisimilius eo jubente, ab ejus agmine ad hoc prælium discessisse, quamvis supra ita loquatur Joinvillius, acsi pro suo libito discessissent, viso Saracenorum agmine.

k Nam Saracenorum dux validam suorum manum inter castra, quibus expulsi fuerant, & Massoram collocaverat, ne subsidium mitti posset Massoræ periclitantibus. Vide § 52, ubi hæc sunt exposita.

* de Couci

CAPUT IX.
Prosecutio prælii: Regis periculum & fortitudo: varia variorum gesta, ac fortuna multiplex: hostes tandem pulsi: quomodo se Rex habuerit in morte fratris, & cruenta hac victoria.

[Rex Saracenorum multitudine pressus, aliquibus jam cedentibus,] Ecce autem accurrentem paullo post ad præfectum militiæ, quocum eram, militem clavigerum, qui ei dixit, Regem a Turcis subsistere coactum, ejusque personam in magno versari periculo a. Perculsi fuimus si qui, ac ingenti quidem terrore. Nam inter locum, ubi Rex erat cum Turcis, & nos, mille facile aut mille, & ducenti erant Turcæ, neque eramus nisi sex b ex parte nostra. Tum dixi militiæ præfecto, quoniam nobis potestas non erat transeundi per tantam Turcarum turbam, expedire nobis, ut sursum versus supra eos transiremus: atque ita derepente fecimus: ac magna erat fossa in via, quam cepimus, inter nos & Turcas. Scito quod, si ad nos advertissent animum, continuo nos omnes occidissent, ac peremissent: sed Regi instabant, aliisque agminibus magnis, hac quoque de causa, quod existimarent ex suis nos esse. Quando perveneramus ad fluvium, descendentes inter rivum & fluvium, vidimus Regem se recepisse ad summitatem fluvii, Turcasque adducere cohortes alias. Omnes autem eorum legiones invaserunt turmas Regis supra fluvium, ibidemque miserabile fuit incommodum: nam maxima nostrorum militum pars, qui se debiliores experiebantur, tentabant a nobis transire ad castra, ubi erat dux Burgundiæ. At id fieri non poterat: equi enim illorum lassi nimis erant ac labore fracti, æstusque erat summus. Ac descendendo juxta flumen, aquam conspicimus plane repletam sarissis, lanceis, scutis, viris, ac equis, qui peribant atque submergebantur.

[91] [incredibili fortitudine rem restituit.] Quando vidimus fortunam, statumque miferandum, qui nostris incumbebat, dicere cœpi militiæ præfecto, ut subsisteremus ab hac fluvii parte, ut excubaremus ad pontem modicum, ibi propinquum. Quippe, inquiebam, si illum deserimus, ab hac parte venient Regem aggressuri; & si nostri a duabus partibus oppugnantur, nimium urgeri poterimus: atque ea ratione substitimus. Porro certi estote, bonum Regem in hoc prælio ex maximis exsecutum esse belli facinoribus, quæ umquam patrata vidi in cunctis, quibus aliquando interfui conflictibus. Asseverant quoque, quod in hac pugna omnes periissemus cæsique fuissemus, nisi ejus obstitisset persona. Verum credo virtutem ac fortitudinem, qua valebat, tunc ei geminatam fuisse per Dei potentiam. Quippe quo loco suos videbat premi, in medios se immittebat, clavaque ac gladio ictus ingeminabat ad stuporem validos. Præterea mihi die quodam retulerunt dominus de Courcenay, dominusque Joannes de Salenay, sex Turcas illo die in Regem irruisse, & frænum equi ejus apprehendisse, vique abduxisse; at validus Princeps omnes omnino vires intendit, tantoque animo sex illos Turcas percutiebat, ut solus se liberaverit. Postquam multi perspexerunt eum tanta designare facinora, tantaque fortitudine se tueri, animos sumpserunt, ac transitum, quem servabant, deseruerunt, accesseruntque ad opem Regi ferendam.

[92] Paullo post hæc, en recta ad nos, qui pontem servabamus, [Joinvillius cum aliis pontem custodiens propinquum, varia,] ne Turcæ transirent, Petrus Britanniæ comes, qui ex parte Massoræ veniebat, ubi alius fuerat terribilis paucorum conflictus. Saucius erat in vultu, adeo ut sanguis ex ore ipsius effebueret copiosus, acsi aquam, quam in ore haberet, evomere voluisset. Insidebat dictus Britanniæ comes equo depresso, crasso fortique satis, caudaque & auribus mutilato: omnes ejus habenæ fractæ ac disruptæ pendebant ad arcum sellæ; ac manu utraque equi collum apprehenderat, ne Turcæ, qui pone ipsum erant, atque ex proximo sequebantur, eum ab equo suo dejicerent: quamvis non videretur eos magnopere formidare; sæpe enim se vertebat ad eos, verbaque dicebat irrisionem significantia. Sub finem illius turmæ c ad nos venerunt Joannes comes Suessionensis, & dominus Petrus de Noville, quem nominabant Cayer; satis ictuum hoc die perpessi, qui manserant adhuc post dictam turmam. Ubi eos viderunt Turcæ, se movere volebant, ut iis occurrerent; at vero, ut nos, qui pontem custodiebamus, perceperunt, nosque vultu esse ad eos converso, transire siverunt; veriti ne iis accurrissemus subsidio d, quemadmodum fecissemus.

[93] Ac deinde comiti Suessionensi, consobrino meo e, [quæ ibidem vidit fecitque,] dixi: Domine, obsecro te, hic subsistas ad hunc pontem custodiendum, & recte facies: hunc enim si deseras, Turcæ isti, quos ibi ante nos vides, ad conflictum accedent, atque ita Rex a tergo, & a fronte oppugnabitur. Et quærit ex me, si maneret, an & ego secum manere vellem: eique repono, quod ita perquam libenter. Tum quando militiæ præfectus audivit consensum nostrum, mihi dixit, bene custodirem hunc transitum non recedens, se ire accersitum nobis subsidium. Cum autem insiderem equo f meo, subsistens ad pontem inter consobrinum meum comitem Suessionensem a dexteris, & dominum de Noville a sinistris; eccum appropinquantem Turcam, qui a parte agminis Regis accedebat, veniensque retro in dominum de Noville crassa ingentis ponderis massa gravem libravit ictum; adeo ut eum in equi sui collum incurvaret: ac deinde cursum direxit per medium pontem, fugamque ad suam gentem arripuit, existimans quod voluissemus ipsum persequi, ut pontem desereremus, illique eum occupare possent. Postquam perceperunt, nos pontem neutiquam velle dimittere, cœperunt rivum transgredi, substiteruntque inter rivum & fluvium. Ubi eos vidimus, ita ad eos appropinquavimus, ut omnes parati essemus ad eos invadendum, si magis accessissent.

[94] [exponit:] Ante nos erant duo caduceatores Regii, quorum uni nomen Guilielmus de Bron, & alteri Joannes de Gaymaches: contra quos Turcæ, qui erant inter rivum & fluvium, ut dixi, adduxerunt totum agmen rusticorum regionis istius, qui pedites erant, quique in eos jaciebant ingentes terræ glebas, prægrandesque lapides libramine brachiorum: atque ad extremum adduxerunt alium Turcam rusticum, qui tribus vicibus in eos conjecit ignem Græcum. Una vice ignis adhæsit vesti Guilielmi de Bron, quem statim exstinxit: quod ipsi erat necessarium; nam si flammas egisset, totus fuisset combustus. Nos etiam prorsus cooperti eramus pilis & jaculis, quæ fugiebant manus Turcarum, qui impetebant duos hos caduceatores. Porro contigit mihi, ut invenerim ibi prope thoracem stupeum g, qui fuerat cujusdam Saraceni: & partem illius fissam ad me verti, ac pro scuto usus sum, quo opus habebam magnopere: quippe ipsorum pilis læsus non sum nisi quinque locis, atque equus meus saucius erat locis quindecim. Haud multo post, Deo sic volente, illuc venit unus e civibus meis Jovisvillensibus, qui mihi attulit vexillum tessera mea insignitum, ac magnum gladium militarem, quem non habebam. Deinde ubi rustici illi Turcæ, qui pedites erant, premebant caduceatores illos, in ipsos invecti sumus, ac mox terga dederunt. Interea dum servabamus pontem illum, bonus comes Suessionensis, postquam reversi eramus a persequendis rusticis illis, mecum jocabatur, mihique dicebat: Senescalle, clamare sinamus, ac rudere fæcem illam plebeiam. Et: Per præsepe Domini, uti jurabat, adhuc nos, tu & ego, loquemur de hoc prælio coram matronis in cubiculo.

[95] [deinde fugientibus inde Saracenis, Regem accedit;] Accidit ut sub vesperam circa solem occidentem præfectus militiæ dominus Ymbertus de Bello-joco nobis adduxerit balistarios Regis pedites, qui se ante nos ordine disposuerunt. Tum nos equites descendimus equis sub balistariorum umbra. Saraceni, qui ibi erant, hoc cernentes, continuo fugam capessiverunt, nosque reliquerunt quietos. Tum militiæ præfectus mihi dixit, nos recte fecisse, quod tam bene custodissemus pontem: mihique dixit, ut audacter ad Regem abirem, eumque non desererem, donec descendisset in tabernaculum suum. Regem itaque adivi. Paullo postquam eram apud dictum Dominum, ad eum advenit dominus Joannes de Valeri, aliquid precis ei propositurus, nimirum quod dominus de Chastillon eum rogaret, ut sibi postremam committeret aciem; quod Rex ei perquam libenter annuit. Post hæc Rex viam arripuit ut se reciperet in tabernaculum suum, ac galeam ipsi e capite sustuli, eique dedi petasum meum ferreum, qui multo levior erat, ut ventum captaret.

[96] [qui in tentorium recedens pie se gerit in morte fratris:] Quando simul incedebamus, ad eum accessit frater Henricus, prior Hospitalis de Ronnay h, qui fluvium transmiserat, venitque manum ei adhuc armatam exosculaturus; eumque interrogavit, an quid inaudisset de fratre suo Artesiæ comite? Rex ei respondit, audivisse; nimirum satis se scire, eum esse in cælo. Prior, frater Henricus, studens ipsum consolari de morte dicti ipsius fratris, Artesiæ comitis, ei dicit: Domine Rex, numquam tantus honor regi Franciæ obtigit, quantus tibi: magno enim animo tu, tuique omnes a nobis transmisistis fluvium difficilem, ad invadendum inimicos vestros: atque ita vos gessistis, ut eos pepuleritis, ac castra obtinueritis cum eorum machinis, quibus vobis bellum inferebant stupendum; & pernoctabitis etiamnum in ipsorum diversoriis, ac tentoriis. Respondit Rex bonus, ut laudaretur Deus de omnibus, quæ sibi donabat: ac tunc ei cœpere ingentes lacrymæ i vi magna ex oculis erumpere. Quapropter multi illustres viri, qui hoc conspexerunt, pressi fuerunt vehementi angore ac commiseratione, præ affectu, quo tangebantur, quod eum ita plorantem cernerent, simulque nomen Domini laudantem de iis, quæ ipsum pati volebat.

[97] Quando ad diversoria nostra perventum fuit, [velitatio quædam circa tentoria: gesta Guidonis Malvoisin.] magnum numerum invenimus Saracenorum peditum, qui tenebant funes tentorii cujusdam, quod vi dissolvebant contra multos plebeculæ nostræ, qui illud tendebant. Magister Templariorum k, qui primam regebat aciem, & ego, in fæcem illam invecti sumus, eamque in fugam conjecimus: & nostris permansit hoc tentorium. Verum nihilominus magnum fuit agmen, ex quo multi, qui multis vanitatibus erant instructi l, insignem accepere ignominiam: quorum quidem nomina exprimerem, at abstineo, quia defuncti sunt, neque ad quemquam attinet male loqui de defunctis. De domino Guidone Malvoisin m libenter loquar: quippe militiæ præfectus, & ego, eum in via habuimus obvium, Massora redeuntem, egregie se defendentem; quamvis acriter ipsum persequerentur, atque ex propinquo urgerent. Eodem enim plane modo, quo Turcæ dudum repulerant, atque abegerant comitem Britanniæ, illiusque agmen, ut vobis ante dixi: ita repellebant, atque abigebant dominum Guidonem ejusque manipulum n. At nihilominus magnam de hoc prælio laudem est consecutus: fortissime enim se gerebat, totaque illius manus. Neque id mirum erat: quippe deinde audivi ex iis, qui sciebant & cognoscebant stirpem ejus, omnesque fere ejus milites, omnes prope ipsius equites ex stirpe ipsius fuisse, virosque fide clientelæ ei obstrictos, clientelamque ar tiorem professos, qua de causa majori longe animo ductori suo confidebant.

ANNOTATA.

a Ita creverant paulatim Saracenorum agmina, qui undique ex fuga collecti, duce Bendocdaro, præcipuas vires in Regis agmen immiserant.

b Plures quidem a Rege discesserant: verum ita erant distracti propter agmina inimicorum in via occurrentia. Suspicor tamen auctorem loqui tantum de equitibus cataphractis, pluresque his adfuisse milites gregarios.

c Gallice, de celle bataille, quod de turma militari, quam duxerat Britanniæ comes, intelligendum puto. Ratio est, quia Joinvillius per vocem bataille plerumque designat agmen, seu turmam militarem. Præterea num. 97 dicit comitem Britanniæ, ejusque agmen (& sa bataille) repulsum fuisse a Saracenis, sicut repulsus fuit Malvoisin cum suis. Sic itaque hæc combinamus. Ducem secuti sunt comitem Britanniæ nobiles hic relati cum suis singuli equitibus, aliisque turmis militaribus. Post acrem propeMassoram conflictum contra Saracenos, Christiani impares numero cedere coguntur. Comes Britanniæ pessime exceptus fugit, sequente Saracenorum globo: alii diutius in conflictu manent, ac tandem postremi fugiunt, atque ita ad locum, ubi excubabat Joinvillius, perveniunt, non modo tres illi nobiles hic nominati, sed alii quoque ipsos secuti, qui ex conflictu supererant, quosque fuga alio non abstulerat. Cangius pag. 17 hæc aliter intellexit, at minus recte, ut opinor.

d Hinc videmus Joinvillium non fuisse sine sociis quibusdam, nec comitem Suessionensem cum solo fuisse Petro de Noville: nam alioquin Turcæ non timuissent eos invadere. Memorantur ergo soli duces, tacentur vero eorum adjutores, seu milites; atque hoc sensu multa intelliges, quæ alias parum viderentur probabilia.

e Hunc consobrinum Joinvillii probavimus ad cap. 3, part. 1, lit. f.

f Gallice roucin, quod equum castratum proprie significat. Vide Menagium ad vocem Roussin.

g In editis Gallice, ung gaubison d'estouppe, at legendum Ganbison monet Cangius pag. 74. Vestis est lana, stupa, aliisve hujusmodi farta, qua utebantur pro lorica tenuioris conditionis milites: barbare illam vocabant Gambesonem, vel gambesam. Videri latius potest Cangius cum in notis, tum in Glossario.

h Bosius in Historia Hospitalariorum part. 1, lib. 9, pag. 201 hunc vocat, fratrem Henricum de Rouai equitem.

i Chaizius pag. 22, & Choisy pag. 171 Regem in tentorio fratri mortuo illacrymantem inducunt; sed & in aliis pluribus a relatione Joinvillii recedunt: videbit hoc lector studiosus, si auctores inter se conferre voluerit.

k Guilielmus Sonnac, qui amiserat oculum, & suorum partem non modicam Massoræ, necdum tamen a certamine desistebat. Cæsus est triduo post in altero prælio. Vide num. 106.

l Gallice, qui estoient en grans bobans, quod de luxu vestium, similique apparatu intelligendum puto. Fortasse aliqui per Saracenos aut Beduinos supellectile sua spoliati erant: atque ita sensus satis cohærebit. Attamen res non estsatis certa.

m Hujus sæpius occurret mentio. Dominus erat, inquit Cangius pag. 75, Rodonii (vulgo Rosny,) quod Valesius in Notitia Galliarum pag. 479 assignat in Carnutibus ad Sequanam inter Vernonium & Meduntam. Donationem quamdam piam Guidonis Malvoisin, factam anno 1252, & a Ludovico deinde confirmatam, exhibet Martenius in Collectione amplissima tom. 1, Col. ubi ipse se vocat Guis Mauvessins.

n Hi, opinor, suos Massoram versus duxerant, ut ibidem periclitanti Artesiæ comiti succurrerent: at viam Saracenorum legionibus oppletam invenerunt.

CAPUT X.
Beduini populantur castra Saracenorum: quales hi Beduini: Saraceni, noctu machinas suas recipere conati, repelluntur: audax sacerdotis cujusdam facinus: pugnæ dies a Saracenis statutus.

[Beduini, Saracenorum simul tentoria diripiunt. Secta] Postquam profligaveramus Turcas, suisque expuleramus diversoriis, Beduini, homines statura plane ingenti, invaserunt in castris Turcas ac Saracenos, rapueruntque & abstulerunt, quantum reperire potuere, quodque Saraceni reliquerant; quod summopere mirabar. Beduini enim subjecti sunt ac vectigales Saracenis. At numquam audivi, quod pejus haberentur ab illis Saracenis, propter bona iis ablata & rapta; mosque illorum esse dicebatur semper infirmiores invadere a: quæ canum est natura; nam cum unus est, quem persequitur alius, clamorque ibidem tollitur, omnes alii eum invadunt. Et quia spectat ad materiam meam, cupio quædam de iis referre, quales homines sint Beduini. Beduini non credunt in Mahometem b, quemadmodum faciunt Turcæ: sed fide amplectuntur legem Hely c, quem Mahometis dicunt esse patruum d, deguntque in montibus & desertis. Ac credunt, quando unus eorum pro domino suo, aliave intentione bona, moritur, animam ejus in corpus melius transmigrare e, majoribusque gaudere commodis, quam ante: proptereaque nihili faciunt mortem oppetendam ex mandato seniorum suorum, ac superiorum f.

[99] Beduini hi non habitant aut in vicis, aut in urbibus; [Beduinorum, errores, vivendi ratio, vestes, multitudo,] at degunt semper in agris, ac desertis g. Ac, cælo perturbato, cum mulieribus suis ac liberis in terram figunt domicilii quoddam genus, quod constructum est ex doliis, circulisque ad perticas fixis, veluti faciunt feminæ, cum lixivia lota exsiccant: & super hos circulos & perticas magnarum ovium vellera injiciunt, quæ habent alumine polita, dicta vellera de Somas h. Ac ipsi Beduini magna habent vellera, longis obsita pilis, quæ totum eorum tegunt corpus. Et cum advesperascit, aut cælum est perturbatum, includunt se, suaque in vellera recipiunt. Et illi, qui bellum sequuntur, apud se habent equos suos noctu prope pascentes, nec nisi fræna iis demunt, ac pascere sinunt. Deinde postridie vellera sua ad solem extendunt, cumque sicca sunt, fricant, neque videntur fuisse madefacta. Illi, qui militiam sequuntur, numquam sunt armati, quia dicunt & credunt, neminem nisi die suo mortem obire posse i: eaque de causa hunc inter se servant morem, ut, cum liberis suis imprecantur malum, iis dicant: Detestabilis esto, sicut ille, qui metu mortis se armat. In prælio non gestant nisi gladium, Turcarum modo fabricatum, ac omnes fere induti sunt linteis formam superpelliceorum habentibus k. Homines sunt deformes, visuque horridi: nam capillos cuncti ac barbas habent oblongas & plane nigras. Lactis animalium suorum abundantia vivunt: tantusque eorum est numerus, ut æstimari ab ullo nequeat. Quippe sunt in regno Ægyptio, Hierosolymitano, cunctisque in terris regnorum Saracenicorum, & infidelium, quibus sunt tributarii l.

[100] [fatum ab iis assertum, quod breviter refutatur.] Ad hoc de Beduinis propositum dico, a reditu meo ex partibus transmarinis, me vidisse aliquos, nomen gerentes Christianorum, qui legem sequuntur Beduinorum. Quidam enim sunt, qui asserunt, neminem mori posse, nisi die determinato, sine ullo dubio: quod falsum est. Hujusmodi enim opinionem hanc existimo, acsi vellent dicere, Deo non esse potestatem nobis male faciendi, aut adjuvandi, & nobis prolongandi aut abscindendi vitam, quod est hæreticum. At contra affirmo, ei nos credere oportere, ac eum esse omnipotentem, potentiamque habere omnia faciendi; adeoque mortem nobis immittendi cito aut sero pro arbitrio suo. Quod contrarium est opinioni Beduinorum, qui aiunt diem mortis suæ certissime determinatum, ac ita ut fieri non posset, ut queat vita prolongari, vel citius abrumpi m.

[101] [Saraceni, noctu machinas suas recipere conati, repelluntur:] Ut regrediar ad materiam meam, illamque prosequar: vesperi, qua rediimus a miserabili pugna, de qua ante egi, quaque divertimus ad locum, unde expuleramus ac ejeceramus Saracenos, milites mei attulerunt mihi a castris nostris tentorium, quod magister Templariorum, qui primam regebat aciem, mihi donaverat, illudque ibidem expandi jussi ad dexteram partem machinarum, quas a Saracenis ceperamus. Quilibet nostrum bene quiescere cupiebat: omnino enim eo nobis opus erat propter plagas & vulnera, quæ ab ictibus miserabilis hujus pugnæ nobis erant inflicta. Verum ante diluculum, cœptum est in castris clamari: Ad arma; ad arma. Continuo præfectum cubiculi mei surgere jussi, ut exploraret, quid ageretur. Neque multum interposuit moræ, quin rediret penitus consternatus, mihique exclamans: Domine, surge, surge: eccos enim Saracenos pedites & equites, qui jam profligaverunt turmas, quas Rex excubias agere, machinasque Saracenorum, quas obtinueramus, servare jusserat. Erant autem machinæ ante tentoria Regis, nostraque, qui ei eramus vicini. Continuo surrexi, loricamque in dorsum conjeci, ac petasum ferreum in caput. Tum militibus meis advocatis, quantumvis essemus saucii, abegimus Saracenos a machinis, quas studebant recipere. Rex deinde, quia loricas annulares induere non poteramus, ad nos misit dominum Galterum de Chastillon, qui se posuit inter nos & Turcas, ut esset ante machinas.

[102] [audax sacerdotis facinus:] Postquam dominus Galterus n de Chastillon sæpe repulerat Saracenos, qui de nocte furari cupiebant machinas a nobis obtentas, Saracenique cernebant se nihil ibidem posse efficere aut intercipere; se receperunt ad manum numerosam suorum equitum, qui erant ordine dispositi contigue ante castra nostra, ut excubarent, ne de nocte ex improviso eorum occuparemus castra, quæ post eos erant locata. Sex Turcarum ductores perquam egregie armati descenderunt, aggressique sunt construere tugurium o ex saxis sectilibus prægrandibus; ut balistarii nostri eos non læderent jaculis. Et illi ipsi jaculabantur nullo discrimine in castra nostra, & sæpe multos e nostris vulnerabant. Cum milites mei, ac ego, quibus illius loci commissa erat custodia, lapideum eorum vidimus tugurium, in unum consuluimus, ut, postquam nox venisset, destructum iremus dictum ipsorum tugurium, illiusque lapides asportaremus. Porro sacerdotem habebam, cui nomen dominus Joannes de Waysy, qui audivit consilium nostrum, & molitionem: & reipsa non tamdiu expectavit, verum ex societate nostra discessit omnino solus, seque ad Saracenos contulit, indutus lorica sua, petaso ferreo capiti imposito, gladioque sub axilla, ne detegeretur. Ubi fuit apud Saracenos, qui de eo non cogitabant aut timebant, quia omnino solus erat, ferociter in eos irruit, libratque gladium suum, ac percutit sex illos ductores Turcas, nullo eorum potestatem habente se defendendi, iisque necesse fuit ut fugam capesserent. Hinc igitur multum attoniti fuere alii Turcæ ac Saraceni: & cum ita fugientes cernerent dominos suos, calcaria subdiderunt, atque excurrerunt adversus sacerdotem meum redeuntem ad castra nostra; ex quibus profecti sunt facile quinquaginta nostrorum militum obviam Turcis, qui eum persequebantur equites. Verum Turcæ nolebant cum nostris congredi, sed declinarunt ante ipsos bis terve. At semel contigit, ut unus aliquis ex militibus nostris pugionem suum in unum istorum Turcarum conjecerit, ac eum percusserit inter costas, illeque pugionem corpori infixum asportaverit, indeque occubuerit. Quando hoc Turcæ conspexerunt, numquam deinde ausi sunt eo accurrere. Tum nostri inde asportaverunt omnes ipsorum tugurii lapides. Sacerdos autem meus imposterum bene cognitus fuit in exercitu nostro, de eoque, cum conspiciebatur, inquiebant: En sacerdotem, qui solus omnino profligavit Saracenos.

[103] Supradicta contigerunt die primo sacri quadraginta dierum jejunii: [novus Saracenorum dux: præparatio ad alterum conflictum.] & eodem ipso die Saraceni fortissimum quemdam Saracenum sibi novum creaverunt ducem, in locum ducis sui ante memorati, nomine Sceceduni, qui defunctus erat in prælio pridie jejunii; in quo pariter cæsus fuit bonus Artesiæ comes, frater Regis sancti Ludovici. Novus hic ductor p inter mortuos alios invenit Artesiæ comitem, qui validissimum se præstiterat ac fortissimum in hac pugna, splendideque vestitus erat, uti decebat principem. Et cepit memoratus dux sagum militare dicti Artesiæ comitis, atque ut animos adderet Turcis ac Saracenis, illud coram eis in altum levavit, iisque dicebat sagum esse Regis eorum inimici, in prælio occisi: Atque adeo, domini, inquiebat, vires intendere debetis: nam corpus sine capite nihil deinceps est, neque item agmen sine principe aut duce: proptereaque auctor sum, ut ferociter eos invadamus; atque hac in re mihi consentire vos oportet. Die Veneris proximo eos debemus aggredi, omnesque capere; quoniam ita res habet, ut ductorem suum perdiderint. Omnes hilari animo Saraceni consenserunt dicti ducis sui consilio. Porro scire oportet, Regi in exercitu Saracenorum plures fuisse speculatores, qui sæpe audiebant, ac noverant eorum molitiones, quidque vellent aggredi. Aliqui itaque ex speculatoribus venerunt ad Regem nuntiatum res novas ac molitiones Saracenorum, eosque credere, ipsum mortuum esse, agmenque esse sine capite. Tum Rex accersit omnes exercitus sui duces, eisque præcepit, ut armari juberent omnes milites suos, esseque in excubiis, ac omnino paratos ad mediam noctem, singulosque exire tentoriis, ac tabernaculis usque ad castrorum repagula, quæ facta fuerant, ne Saraceni equis, aut magno numero intrarent Regis castra: sed constructa erant eo tantum modo, ut pedites ingredi possent. Et mox factum est secundum Regis mandatum.

ANNOTATA.

a Vitriacus in Historia Hierosolymitana num. 12 agit de Beduinis, ex quo adducemus aliqua ad dictorum confirmationem: Sunt autem, inquit, non solum Christianorum, sed etiam Saracenorum proditores, mendaces, & inconstantes, & amici fortunæ, & duplici via gradientes, his, quos cernunt prævalere, libenter adhærentes.

b De initiis Mahometis, seu Muhamedis (ut nomina Arabica diverso modo exponuntur Latine) sic scribit Renaudotius in Historia patriarcharum Alexandriæ pag. 157: Natus est Muhamed inter Arabes Scenitas illos, quorum vita pastoricia fuit: quique nec litteris, nec religione exculti, in summa libertate vivebant, pascuis, negociationibus, latrociniis, mutuisque sæpe inter se bellis occupati. Longam ab Ismaële genealogiam ejus historici exhibent, ex qua nobilem inter Meccanos fuisse apparet, eum mulieris opulentæ matrimonio adauctis divitiis animum ad mercaturam adjecisse, & usque ad annum XL ætatis, nihil minus quam prophetam fuisse. Postea tandem, cum Medinam fugere coactus esset, ob venditatam prophetiam viris stolidis, ferocibus, & ad omne nefas paratis facile persuasit, divinitus se inspiratum, ut ab idololatria superstitiosoque syderum cultu, quibus Arabes addictissimi erant, eos ad unius veri Dei cognitionem adduceret: præsertim cum suos hortaretur, ut sive Judæos sive Christianos, aut Gentiles, contumaces adversus propositam a se novam religionem reperirent, eos armis aggrederentur & internecione delerent. Ita paucis admodum annis, lacerato undique Romano imperio, pestis illa totam ferme orientem invasit. Sic ridiculam legem condidit impostor ille, librumque putidissimum conscripsit, quem Alcoranum vocant, de quo plura laudatus auctor. Tempus idem assignat his verbis: Orta est sub Heraclio imperatore ingens illa orbis Christiani calamitas, quæ ab anno, quo Muhamed pseudo-propheta Mecca Medinam fugit, initium ducit. Is annus est I Muhamedanorum imperii, nempe Hegiræ, ut vulgo dicunt, seu fugæ Muhamedis, qui incipit a XV Julii, anno æræ Christianæ DCXXII. Impiam Mahometis legem non quidem omnino repudiant Beduini, at nec puram sectantur, ut eorum adversarii prætendunt, & intelligi debet Joinvillius.

c Hely. Id quoque nomen diverse a nostris exprimitur. Audi de hoc quarto, seu quinto, si adnumeres Mahometem ipsum, Mahometanorum Califa, laudatum Renaudotium pag. 168: Hali gener Muhamedis, Fatimæ ejus filiæ maritus, califa renunciatus est an. Heg. XXXIV, J. C. DCLIV; multisque bellis civilibus impetitus, tam ab Aischa Muhamedis vidua, quam a Muavia & aliis Ommiæ filiis, a sicario Abdelrahmano occisus est sub finem anni XXXIX, J. C. DCLX. Hæc omnia latius exponit Herbelotius in Bibliotheca Orientali ad vocem Ali, sic enim illum nominat. Porro post mortem Hali divisi manserunt Mahometani, ut fuerant eo imperante: alii enim execrabantur memoriam ejus; alii magnis eum laudibus efferebant, & titulis ornabant honorificis, quos recenset Herbelotius pag. 94. Hinc factum est, ut, crescente discordia, inimici Hali sectatores ipsius pro schismaticis habuerint, & vocaverint Schiah, & Schiat, quod, interprete Herbelotio pag. 786, significat factionem hominum fœderatorum, qui in religione singularem opinionem sectantur. Sectatores autem Hali id nomen sibi injuria dari contendunt, & se Aladeliat, id est, sectam justorum nominant. At ne ipsi quidem invicem consentiunt, sed in quinque sectas sunt divisi, teste Herbelotio pag. 786, ubi latius videri possunt singularia eorum deliria, quamque late per Persidem, Indiam, aliasque regiones Hal sectatores & quasi adoratores sint sparsi.

d Oncle, quod æque avunculus verti potest. At nec patruus fuit nec avunculus Mahometis, si credimus Herbelotio, qui illius & generum & patruelem fuisse docet, & filium dicit Abou Thaleb, qui pag. 598 recensetur inter decem fratres, quorum natu minimus erat Abdallah pater Mahomentis. Consentit Tyrius lib. 19, cap. 20.

e Est hæc metempsychosis, Pythagorica, quælate per orbem dominata est. Errorem hunc quibusdam Hali sectatoribus attribuit etiam Herbelotius pag. 786.

f Hæc videri possunt ab Assasinis, de quibus egimus in Commentario § 38, ad Beduinos translata; iis certe conveniunt, licet & similis esse potuerit Beduinorum insania.

g Audi Vitriacum ante citatum: Nullam autem habentes certam mansionem, in campestribus & pascuis turmatim per tribus incedentes vagi habitant, & pascuorum ubertatem sectantes, diversas regiones circumeunt, lacte viventes, & animalium copiam secum trahentes.

h Hanc vocem nullibi invenio, quæ fortasse corrupta est. De his autem ita habet Vitriacus: In tentoriis de pellibus animalium habitantes, ovinis etiam pellibus & caprinis plerumque vestiuntur.

i Sic item Vitriacus: Hi autem dogmatizantes, quod diem mortis a Deo sibi constitutum nec prævenire possunt nec præterire, numquam ad pugnam armati procedunt.

k Sed solummodo camisiati, id est lineis induti vestimentis. Peplis more fæminarum capita involventes: lanceis & ensibus tantummodo utentes.

l Cangius pag. 75 putavit Beduinos ab auctore nostro confundi cum Assasinis, quia videlicet Beduini sunt Arabes. At sane id non sequitur ex eo, quod Sanutus lib. 2, part. 4, cap. 28 asserat, Beduinos quoque habitare circa Alapiam. Cum enim Alapia in Syria sit sita, inde potius evincitur, in Syria quoque degisse Beduinos. Attamen cap. 19 non satis distinguit Assasinos a Beduinis, ut videbimus.

m Comparat auctor doctrinam illorum, qui nomine saltem Christiani erant, cum doctrina Beduinorum in asserenda fatali illa necessitate moriendi determinato tempore. Attamen crediderim ex diverso principio errorem utrorumque manasse: & Beduinos quidem fato Stoicorum delectatos, quod & Turcæ hodiedum sequi dicuntur; alios vero ab ordinatione seu prædestinatione divina male intellecta, quales fuere ac sunt hæretici plurimi, hanc necessitatem derivasse. Ceterum ratio, quam contra hunc errorem proponit Joinvillius, non ea est, qua converterentur nostri temporis hæretici, at hujus loci non est theologicam hanc controversiam uberius pertractare.Sufficiat igitur exemplum regis Ezechiæ 4 Reg. 20, ubi postquam audiverat a propheta: Præcipe domui tuæ: morieris enim tu, & non vives: fusa ad Deum oratione, hæc quoque audivit: Addam diebus tuis quindecim annos. Hinc enim evincitur, Deum non præordinasse singulis hominibus diem mortis independenter ab actibus eorum liberis, quos prævidit ab æterno: licet alioquin constituerit terminos (hominis,) qui præteriri non poterunt. Job. 14.

n Monet Cangius pag. 50 ab aliis vocari Gaucherium; noster tamen ubique habet Gaultier, quod mutare nolui. Plura de eo vide inferius ad cap. 17, lit. a.

o Un tandeis, lege taudis, quod tugurium, seu munimentum, quo se tegerent, significat.

p Bendocdar nomine, de quo vide Commentarium num. 660 & 662.

CAPUT XI.
Alia ad castra Christianorum pugna: repulsi Saraceni magno utrimque accepto damno.

[Dux Saracenorum aciem suam disponit peritissime;] Neque dubita, quin horum Saracenorum princeps, sicut ordinaverat ac statuerat, diligentem æque navaverit operam, ut factum exsequeretur. Matutino tempore istius diei Veneris ad horam circiter solis orientis, vidisses venientem cum quatuor omnino millibus equitum, equis atque armis egregie instructorum: hos omnes ordine disponi jussit per turmas ad totam longitudinem castrorum nostrorum, quæ extensa erant ad latus fluvii, a Babylonia præterfluentis castra nostra, labentisque usque ad urbem Ressil a dictam. Postquam dux ille Saracenorum ita ordinari curaverat ante castra nostra quatuor equitum millia, continuo ad nos adduxit aliud ingens agmen Saracenorum peditum, tanto numero, ut circumdarent ab alia parte omne aliud castrorum nostrorum latus. Post duo illa ingentia agmina, sic ordinata, ut vobis dixi, ordine disponi seorsimque in vicinia collocari jussit omnes copias soldani Babyloniæ, ad opem & subsidium ferendum, si esset necesse. Quando dux ille Saracenorum ita acies suas ordine disposuerat, ille ipse omnino solus, equo modico vectus, venit versus castra nostra, ut lustraret atque exploraret ordines ac partitiones exercitus Regii. Et quantum noverat legiones atque acies nostras in locis majores esse ac firmiores, firmabat militibus suis acies suas nostris oppositas. Post hæc transire jussit tria facile millia Beduinorum, de quibus, eorumque ingeniis ac personis antea egi, versus castra, quæ seorsim servabat dux Burgundiæ, inter duo flumina collocata. Atque hoc fecit, quod putaret quosdam Regis milites esse in castris ducis, agmenque Regis, quod cum ipso erat, inde esse infirmius; atque ut Beduini caverent, ne a duce Burgundiæ haberemus subsidium.

[105] [Christianos invadunt Saraceni: aciem comitis Andegavensis Rex restituit:] Hisce agendis ac parandis dux Saracenorum occupatus fuit usque ad horam circiter meridianam. Atque, his factis, crotala sua tympanaque pulsari jussit maximo impetu pro Turcarum more: quod erat auditu maxime insolitum iis, qui hisce non assueverant. Tum se movere cœperunt ab omni parte pedites equitesque. Primum vobis loquar de acie comitis Andegavensis, quam primum aggressi sunt, quia iis proxima erat a parte Babyloniam versus. Accesserunt ad ipsum in modum ludi latrunculorum. Quippe ipsorum pedites in ejus milites irruebant, eosque cremabant igne Græco, quem jaciebant instrumentis, quæ habebant, ad id sibi commodis: aliunde equites Turcæ se immiscebant, qui eos mirifice urgebant ac opprimebant; adeo ut profligarent aciem comitis Andegavensis, qui pedes inter suos equites in maximis erat angustiis. Ubi id Regi innotuit, eique nuntiatum fuit infortunium, in quo erat ejus frater; Rex bonus nullam subsistendi, aut quemquam expectandi, passus est moram; at derepente calcaria subdidit, dexteraque gladium præferens, se in agmen immittit usque ad medium, ubi ejus erat frater, ferocissime Turcas istos percutiens eo loco, ubi turbam videbat densiorem. Multos ibidem sustinuit ictus, totumque equi ipsius tergum igne Græco repleverunt Saraceni. Et facile credi poterat, eum id temporis Deum suum in memoria habuisse ac desiderio. Vere enim Dominus noster in illa necessitate magnus ipsi fuit amicus, tantamque ei opem tulit, ut per hoc Regis subsidium, restitutus fuerit ejus frater comes Andegavensis: & Turcas insuper ex castris suis atque acie expulerint.

[106] Post aciem comitis Andegavensis, alterius propinquæ aciei procerum transmarinorum duces erant dominus Guido Ibelinus b, [varia agminum] ejusque frater Balduinus, qui proximi erant cohorti domini Galteri de Chastillon viri fortis & validi: magnum hi habebant numerum virorum fortium, magnisque facinoribus inclytorum. Et duæ hæ turmæ conjunctæ ita se gesserunt, ut fortiter Turcis restiterint, nullo umquam modo pulsæ, aut victæ. Verum misere actum est cum alia acie subsequente, quam regebat frater Guilielmus Sonnac Templariorum magister, cum manu modica equitum, qui ei supererant ex die Martis, præcedente jejunium; quo die mirabilia valde commissa sunt prælia, durique assultus. Magister hic Templariorum per milites, quos habebat, ante aciem suam exstrui curaverat munimentum machinarum, quas Saracenis eripueramus. Attamen nihil ei profuit. Templarii enim ibi posuerant tabulas abiegnas magna copia, in quas Saraceni conjecerunt ignem Græcum; ignisque continuo ibidem vires cepit: & Saraceni, cernentes paucos esse, qui sibi possent resistere, nequaquam expectarunt, ut ignem incenderent, isque undique vagaretur, sed ferociter in Templarios irruerunt, eosque modico tempore profligaverunt. Adhæc certus esto, post Templarios fuisse circiter terræ jugerum, ita oppletum pilis, jaculis, aliisque telis missilibus, ut terra ibidem non cerneretur. Tantum jaculorum emiserant Saraceni contra Templarios. Magister hujus aciei dux oculum unum amiserat in prælio diei Martis, & in hoc amisit oculum alterum: nam cæsus ibi fuit, & peremptus: Deus ipsius possideat animam.

[107] Alterius aciei magister erat & ductor vir probus & audax dominus Guido Malvoisin, [gesta,] qui graviter in corpore suo fuit vulneratus. Cernentes autem Saraceni insignem prudentiam, fidentiamque, qua pollebat, quamque exhibebat in acie sua, sine fine ignem Græcum in eum jaciebant: adeo ut semel non nisi magna difficultate illum in tempore ejus milites potuerint extinguere. Hoc tamen non obstante, fortiter ac constanter locum tenuit, a Saracenis non superatus. Ab acie domini Guidonis Malvoisin descendebant repagula, quæ claudebant castra, ubi eram, ad latus fluvii per jactum facile lapidis levioris. Et transibant repagula ante agmen domini Guilielmi Flandriæ comitis; quod agmen erat ad latus, seque extendebat usque ad fluvium mari illabentem. Et in eo loco, atque e regione fluvii, qui fluebat a domino Guidone Malvoisin, erat cohors nostra c. Et videntes Saraceni, aciem domini comitis Flandriæ sibi ad latus faciei suæ esse oppositam, ausi non sunt nostram invadere; de quo Deum laudavi. Nam neque equites mei, neque ego ullis armis induti eramus, propter vulnera, quæ acceperamus in prælio pridie sacri quadraginta dierum jejunii, unde fieri non poterat, ut ullis nos armis indueremus.

[108] [variaque eorum] Dominus Guilielmus Flandriæ comes, ejusque agmen mirabilia patraverunt. Nam pedites & equites ferociter ac valide in Turcas sunt invecti, præclaraque designabant belli facinora. Ubi id conspexi, balistariis meis præcepi, ut jacula magno numero in Turcas intorquerent, qui in agmine illo erant equites. Et simulac perceperunt se, equosque suos vulnerari, cœpere fugam capessere, peditesque suos destituere. Cum autem comes Flandriæ, & agmen illius cernerent Turcas fugere, transierunt sub repagulis, invectique sunt in Saracenos pedites; ac magnum eorum numerum ceciderunt, obtinueruntque peltas eorum multas. Atque illic inter alios egregie se probavit dominus Galterus de la Horgne, qui vexillum gerebat domini comitis d Asperi-montis.

[109] [fortuna] Post hoc agmen, acies erat domini comitis Pictaviensis Regis germani, quæ acies tota constabat peditibus, nec ullus ibi equo utebatur, nisi comes solus; ex quo ortum est incommodum. Turcæ enim profligarunt aciem illam pedestrem, ceperuntque comitem Pictaviensem. Et revera abducebant, nisi impedissent lanii, aliique omnes viri ac mulieres, qui in castris cibaria, mercesque vendebant: qui, ut audiverunt, comitem Pictaviensem, Regis fratrem, abduci, exclamabant in castris, seque movebant omnes; atque eo in Saracenos irruerunt modo, ut comes Pictaviensis fuerit recuperatus, vique Turcas castris expulerint.

[110] [exponitur:] Post agmen comitis Pictaviensis acies erat modica, totiusque exercitus debilissima, cujus rector erat ac caput aliquis, Josserandus nomine, Branciduni dominus e, quem in Ægyptum abduxerat dictus dominus comes Pictaviensis. Cohors istius Josserandi constabat equitibus, qui pedites militabant, neque equis vehebantur alii, nisi ipse, & dominus Henricus ejus filius. Hoc agmen ex omni parte Turcæ profligabant. Id conspicati dominus Josserandus illiusque filius, retro in Turcas ingruebant, gladiorum ictibus rem agentes: ac tam egregie eos a tergo urgebant, ut frequenter Turcæ se circumagerent contra dominum Branciduni Josserandum, ejusque milites dimitterent, ut eum invaderent. Nihilominus tractu temporis parum id eis profuisset: etenim Turcæ omnes profligassent, atque occidissent; nisi obstitisset dominus Henricus de Cone, qui erat in castris ducis Burgundiæ, eques prudens & promptus, qui satis noverat cohortem domini Branciduni nimis esse infirmam. Et quoties cernebat Turcas in dictum dominum Branciduni irruere, curabat Regis balistarios jaculari in Turcas: tantumque effecit, ut dominus Branciduni ex hujusmodi angustiis in hoc prælio emerserit, ex viginti equitibus, quos habere dicebatur, duodecim amissis, præter alios suos milites: & ipsemet demum, præ ingentibus plagis, quas sustinuerat, ex hoc prælio occubuit in Dei servitio, qui abunde eum remuneratus est, ut credere oportet.

[111] Dominus hic avunculus f meus erat: ac in morte dicentem audivi, [quædam de Josserando Branciduni domino:] se suo tempore triginta sex pugnis interfuisse ac præliis, in quibus sæpe præmium armorum reportaverat; & aliqua satis cognovi. Nam vice quadam, cum esset in castris comitis Matisconensis g, consobrini sui, ad me venit, unumque ex fratribus h meis, die quodam Veneris sancto in jejunio quadraginta dierum, nobisque dixit: Nepotes mei, succurrite mihi cum omni vestra militia, ut invadamus Alemannos, qui dejiciunt atque evertunt templum Matisconense. Et continuo parati fuimus, cœpimusque invadere dictos Alemannos, ingentibusque ictibus gladiorum, cæsim punctimque illatis, templo expulimus; multique eorum occisi fuere & vulnerati. Hoc peracto, vir præstanti probitate ante altare genua flexit, elevataque voce ad Dominum clamavit, eum obsecrans, ut animæ suæ misericors esse dignaretur ac benignus, utque aliquando pro eo, & in ejus servitio, mortem oppeteret; quo tandem cælo ipsum donaret. Atque hæc tibi retuli, ut cognoscas, qua de causa putem, & credam, Deum ei concessisse, quod ante de ipso audivisti.

[112] Post hæc Rex convocari jussit omnes proceres suos, [Rex suos hortatur ad gratias Deo referendas.] equites, atque alios præclaros dominos, & cum ad eum accessissent, benigne eos affatus est: Domini & amici, cognoscere nunc manifeste potestis insignes gratias, quas haud ita pridem Deus creator noster nobis præstitit, præstatque in dies singulos, de quibus magnopere eum laudare nos oportet, cum quod die Martis postremo, qui quadragenarium jejunium præcedebat, ejus auxilio pepulerimus inimicos nostros, atque hospitiis ac diversoriis suis excluserimus, quæ hoc tempore nos occupamus: tum quod die Veneris præterito, nosmet ipsi pedites atque aliqui non armati defenderimus i adversus eos bene armatos, pedites equitesque ac in terra sua aggredientes. Multa quoque alia præclara iis dicebat, commemorabatque eadem suavitate Rex bonus. Atque hoc agebat ad eos corroborandum, ut magno semper animo fiduciaque de Deo vigerent.

ANNOTATA.

a Videtur per urbem Ressil Rosetum innuere, a quo ostium Tanicum ostium Rexi vocavit, ut ante monuimus: idem ergo hic est memoriæ lapsus; neque enim dubium est, quin ad ostium Tanicum castrametatus esset Ludovicus. Vide notata ad cap. 6, lit. p.

b In editis habetur Guivelins, at legendum, d'Ibelin, aut d'Ebelin, uti hos fratres vocat num. 137, ubi docet Guidonem in Cypro fuisse supremum militiæ præfectum, Balduinum vero senescallum: unde colligitur hanc cohortem fuisse Cypriotarum, quæ in priori pugna non fuerat, relicta cum duce Burgundiæ ad castra custodienda. Ceterum Ibelin castellum erat structum prope Ascalonem in colle, quod illius auctor Fulco Hierosolymorum rex tradidit Baliano viro nobili, cujus posteri inde nomen habuerunt,teste Vitriaco in Historia Hierosolymitana cap. 41.

c Videlicet propior flumini, seu ostio Tanico, ideoque tecta per cohortem Flandriæ comitis, quod illa longius a flumine se extenderet, quia major erat: neque enim diversa flumina hic designantur, sed agmina singula ad latus ostii Tanici disposita erant.

d Antea hunc vocavit Asperi montis dominum, cur hic comitem appellet, mecum ignorat Cangius. Adi notata de eo ad cap. 2 lit q.

e Brancidunum vulgo Brancion, oppidum est in ducatu Burgundiæ, cujus Josserandus erat dominus, hujus nominis secundus, teste Cangio pag. 77, qui & plura de eo memorat.

f Ex parte matris Joinvillii cognatus erat, sed in gradu remotiore, ut ostendit Cangius in Genealogia Joinvillii pag. 12; improprie ergo vocat avunculum modo Britannico, ubi filii consobrinorum patris sui consobrinum vocant avunculum. Imo & longius distabant, si recte genealogiam deducit Cangius, quem consule.

g Intelligi debet Joannes, Roberti II comitisDrocensis filius, qui comitatum Regi vendidit anno 1239, cum in Syriam abiret, ubi mortuus est. De illo egimus in Commentario num 370. Hunc consobrinum fuisse domini de Brancion ostendit Cangius pag. 77.

h Fuerit hic Godefridus frater Joinvillii nostri ex priore patris uxore, de quo vide Cangium in Genealogia eorum pag. 13. Porro, confiderata ætate Joinvillii, necesse est, hæc contigerint non diu ante decessum comitis Matisconensis in Palæstinam, ac Josserandi Constantinopolim, quo Balduinum II comitatus est anno 1239, teste ibidem Alberico. Hosce autem Alemannos latronum cohortem fuisse crediderim, qui conabantur deprædari templum.

i Hanc pugnam, victoriamque Christianorum Rex ipse commemorat, in Commentario citatus num. 663.

CAPUT XII.
Modus Saracenorum formandi milites, aliaque ad soldanum spectantia. Morbis, & penuria vexatus Christianorum exercitus; idem trans Tanim reductus. Puniti quidam in re divina immodesti.

a

[Consuetudo Saracenorum formandi milites prætorios,] Ad prosequendam materiam nostram, oportet nos quædam inserere, atque in memoriam revocare, ad intelligendum ac cognoscendum modum, quem soldanus servabat in formandis suis militibus, & unde hi fere venirent. Verum est, majorem equestrium ejus copiarum partem fuisse conflatam ex peregrinis, quos mercatores per mare euntes, ac redeuntes vendebant; quosque Ægyptii nomine soldani emebant; ex Oriente adductos. Etenim quando unus ex Orientis regibus alium regem superaverat ac subegerat, rex ille, cui victoria obtigerat, ejusque milites, quotquot poterant, pauperes capiebant, ac mercatoribus vendebant, qui eos in Ægyptum ducebant denuo vendendos, sicut ante dixi. Ex hujusmodi hominibus liberi oriebantur, quos soldanus educandos curabat ac custodiendos. Cumque illi adolescebant, arte sagittandi eos instrui jubebat, qua se recrearent: diebusque singulis, quibus non occupabatur, sagittare illos jubebat. Ubi cernebant vires quibusdam crescere, arcus debiles iis auferebant, ac firmiores pro illorum viribus tribuebant. Juvenes hi scutum soldani gentilitium portabant, eosque vocabant Bahairiz b soldani. Et simulac barba iis incipiebat, equites eos creabat soldanus: ejusque gestabant tesseram scutariam, quæ erat ex auro sincero & puro, præterquam quod ad differentiam iis addebant rubei coloris fascias obliquas, rosas, volucres, gryphes, aut quamdam aliam distinctionem ad eorum arbitrium.

[114] Hujusmodi milites vocabantur viri de la Haulcqua c, [eosque convocandi, atque ad præclara facinora animandi:] acsi diceres cohortis prætoriæ milites d; hi semper erant apud soldanum, ejusque corporis custodes. Dum autem soldanus erat in militia, semper prope ipsum degebant, uti corporis ejus custodes. Quin & propius apud se alios habebat custodes, ut janitores, & tibicines. Canebant hi tibicines primo diluculo, cum surgebat soldanus; & vesperi, cum se cubitum reciperet: tantumque suis instrumentis excitabant strepitum, ut illi, qui prope ibidem aderant, invicem audire non possent aut intelligere, clareque in castris audirentur. Et scito, interdiu non ausuros fuisse edere sonitum, nisi accepta venia a præfecto cohortis prætoriæ. Et quando soldanus aliquid cupiebat, aut quid militibus suis volebat præcipere, monebat cohortis prætoriæ præfectum, qui tibicines suos jubebat venire, qui sonabant, signumque dabant cornibus suis Saracenicis, tympanis, & crotalis: ad quem sonitum omnes milites coram soldano conveniebant. Tum cohortis prætoriæ præfectus voluntatem soldani exponebat, & eam continuo pro viribus suis exsequebantur. Quando soldanus ipse in prælio aderat, illum ex equitibus legionis prætoriæ, qui se fortiorem præstabat, bellique majora edebat facinora, principem e creabat, aut agminis ducem: aut certe ipsi dabat ac committebat officium militare, prout merebatur: eique, qui plura faciebat, plura dabat soldanus. Et ea de causa eorum quilibet conabatur viribus suis majora agere, si ea exsequi potuisset.

[115] Modus agendi & consuetudo soldani hæc erat, [quo pacto soldanus potentiores de medio tolleret:] ut, cum aliqui ex equitibus cohortis prætoriæ tantas opes sua fortitudine aut factis bellicis acquisierant, ut pluribus eis opus non esset, ejusque favore non amplius indigerent, metu, quo angebatur, ne ab iis dejiceretur aut occideretur, comprehendi eos juberet, secretoque in suis carceribus perimi, omniaque, quæ illorum uxores ac liberi habebant bona, auferret. Hoc probatum fuit eo tempore, quo in illa regione fuimus. Nam soldanus propter eorum fortitudinem atque audaciam comprehendi jussit, carcerique includi illos, qui comites comites Montfortium & Barrensem f ceperant: ac odio, invidiaque, qua in eos flagrabat, itemque, quia eos timebat, morti eos tradidit. Eodem modo egit cum gente Boudendars g, quæ natio est dicto soldano subjecta. Nam postquam Armeniæ regem profligaverant, die quodam venerunt ad soldanum, rem ei relaturi; & invenerunt eum feras sylvestres persequentem, omnesque ex equis descenderunt, ut ei honorem haberent, salutemque impertirentur, rati recte se fecisse, ab eoque remunerandos. Ille malitiose illis respondit, nequaquam se iis salutem reddere, atque eorum culpa se prædam amisisse; & reipsa capita eis abscindi jussit.

[116] [principes in vitam juvenis soldani conspirant.] Redimus nunc ad materiam, & dicimus soldano nuper defuncto filium fuisse, qui annos numerabat viginti quinque, prudentem valde, erudicum, & jam malignum. Et quandoquidem soldanus timebat, ne sibi hereditatem vellet eripere, eum secum retinere noluerat; sed regnum ei donaverat, quod habebat in Oriente. Et simulac soldanus pater ejus obierat, principes Babyloniæ eum advocari curaverant, illumque sibi creaverunt soldanum h. Postquam ille se rerum potitum videbat & dominum; summo rei bellicæ præfecto, castrorum præfectis, & senescallis patris sui virgas aureas i, muniaque, quæ administrabant, auferebat, iisque donabat illos, quos secum ex Oriente adduxerat. Ex hoc igitur facto omnes animis conciderunt, atque illi etiam, qui ejus patri fuerant a consiliis, id ægerrime tulerunt. Pæterea vehementer metuebant, ne secum agere vellet, post opes sibi ablatas, quemadmodum egerat soldanus, qui occidi jusserat eos, qui comitem Montfortium ceperant & Barrensem, de quo ante sum locutus. Propterea omnes in unam abierunt sententiam, ut ipsum curarent interfici: modumque adinvenerunt, ut illi, quos cohortis vocabant prætoriæ, quibus soldani corporis custodia erat commissa, promitterent, mortem se ei illaturos.

[117] [Cause morborum, qui in castris Christianorum] Post duo illa prælia, de quibus ante locutus sum, quæ grandia fuere ac mire gravia, alterum die Martis ante cœptum jejunium, alterum die Veneris jejunii inchoati; exercitui nostro ingruere cœpit aliud gravissimum incommodum. Etenim post novem aut decem dies, homines, qui in his præliis occisi fuerant, & perempti supra ripam fluvii inter bina castra nostra labentis, quique illi fuerant injecti, omnes supra aquam fuere elevati. Dicebatur hoc fieri, postquam fellis vesicula rupta iis erat, ac putrefacta. Defluxerunt dicta illa cadavera secundo flumine amnis memorati usque ad pontem, quo junctum erat dictum flumen, per quem nobis ab una parte ad alteram erat transitus. Et quia aqua, quæ increverat, tangebat atque æquabat hunc pontem, cadavera transire nequibant. Tantus autem eorum erat numerus, ut fluvius adeo iis esset obtectus ab una ripa usque ad alteram, ut aqua non cerneretur, idque facile ad jactum levioris lapidis in flumen adversum a ponte memorato. Conduxit Rex centum operarios, qui octo omnino diebus occupati fuerunt separandis Saracenorum corporibus a Christianorum, quæ alia ab aliis satis internoscebantur. Saracenos illi trans pontem vi dimittebant, qui flumine secundo in mare dilabebantur: & Christianos in scrobibus ingentibus alios aliis superimpositos terræ mandari jubebat. Noverit Deus, quantus esset fœtor, quantaque commiseratio in cognoscendis viris illustribus, totque viris probis, qui ibidem erant! Vidi ibidem cubicularium defuncti domini Artesiæ comitis, domini sui corpus quærentem; aliosque multos, qui inter mortuos scrutabantur amicos suos. At numquam postea audivi, ex iis, qui erant ibidem conspicientes, tetrumque odorem ac fœtorem illorum corporum tolerantes, ullum rediisse.

[118] [oriuntur, quibus accedit penuria:] Scito insuper nos omni illo jejunii quadragenarii tempore nullos comedisse pisces, præter illos, quos vocant burbotos: quod piseis genus est vorax, cadaveribus semper adhærens, illaque manducans. Atque hinc, tum etiam, quia in illa regione nulla umquam pluviæ gutta decidebat, magna in castris nostris nobis orta est vexatio, ac ægrotatio. Quæ hujusmodi erat, ut caro tibiarum usque ad ossa nobis exsiccaretur, pellisque nobis inficeretur colore nigro & terreo, in modum vestimenti veteris, quod pone arcas mucorem dudum contraxit. Præterea nobis hoc morbo detentis alia morbi vexatio orta est in ore, quod manducassemus de his piscibus, caroque inter gingivam nobis putrescebat: unde horribilem unusquisque ex ore emittebat fœtorem: & pauci demum ex hoc morbo evadebant, quo minus omnes morerentur. Mortis signum, quod perpetuo agnoscebatur, erat, dum quis e naribus incipiebat emittere sanguinem; ac statim satis erat certus, se cito moriturum. Porro ut melius nos sanaremur, quindecim omnino post hæc diebus Turcæ, qui morbum nostrum satis noverant, famem nobis intulerunt eo modo, quem referam. Etenim eos, qui ex castris nostris proficiscebantur, ut adverso flumine k, quod spatium circiter erat leucæ bene longæ, Damiatam peterent, cibaria allaturi, nequam illi ac infames Turcæ capiebant l, neque eorum ullus ad nos revertebatur; ex quo homines multi fuere timore perculsi. Nullus Damiata ad nos venire audebat, ulla allaturus cibaria; & quotquot ibant, totidem remanebant. Et numquam de illa re quidquam potuimus cognoscere, nisi per unam e tritemibus comitis Flandriæ, quæ contra eorum voluntatem, & vi evasit. Hi nobis hæc nova dixerunt; triremes soldani aquas occupasse, eas invigilare in eos, qui ibant Damiatam, & jam facile octoginta nostrarum triremium cepisse, quodque occiderent homines in iis repertos. Atque inde tanta in castris orta est annonæ caritas, ut simulac paschale tempus adesset, bos venderetur octoginta libris, ovis libris triginta, porcus triginta libris, cadus vini decem libris, ovum duodecim denariis, atque ita de omnibus aliis.

[119] Quando Rex, ejusque proceres talia sunt intuiti; [agmen Christianorum trans flumen reductum non sine certamine:] quodque nullum aliud superesset remedium; omnes consenserunt, ut Rex agmen suum ex terra Babyloniæ transire juberet in castra ducis Burgundiæ, locata ab alia parte fluvii Damiatam versus. Porro ut facilem suorum redderet receptum, Rex vallum m duci jussit ante pontem, de quo ante vobis sum locutus. Constructum vero erat eo modo, ut satis posset a duabus partibus vir equo insidens introire. Postquam hoc vallum constructum erat, ac paratum, omnes in castris se armarunt. Vehemens ibi fuit assultus Turcarum, qui satis perspexerunt, nos transire ad castra ducis Burgundiæ ab altera parte posita. Et cum ingrediebantur in vallum istud, Turcæ terga cædebant agminis nostri; tantumque effecere, ut caperent dominum Erardum de Valery; verum continuo liberatus fuit per dominum Joannem fratrem suum. Attamen nec Rex se movebat, nec ulli ejus milites, donec omnis apparatus bellicus, atque armatura foret transportata. Tum omnes post Regem transivimus, præter dominum Galterum de Chastillon, qui postremam regebat aciem in vallo. Quando totum agmen transiverat, illi, qui in vallo permanserant, quæ postrema erat acies, magna a Turcis, qui equites erant, passi sunt incommoda. Nam intentis oculis vim jaculorum in eos emittebant, quia vallum non erat sublime. Insuper Turcæ pedites prægrandes lapides, durasque glebas in vultus eorum librabant, neque se tueri poterant postremæ aciei viri: omnesque fuissent perditi atque occisi, si non obstitisset comes Andegavensis, deinde Siciliæ rex, qui ferociter ivit eos recepturus, salvosque reduxit.

[120] [irreverentia quorumdam in Missæ sacrificio punita a Deo:] Secundo ante jejunium quadragenarium die vidi aliquid, quod libenter narrare cupio. Etenim illo die mortuus est eques fortitudine, probitate, audaciaque admodum insignis, nomine dominus Hugo de Landricourt, qui mecum erat cum vexillo; fuitque sepultus in sacello meo. Ut Missæ sacrificio illic intereram, sex meorum equitum erant ibidem innixi saccis hordei, qui erant in dicto meo sacello: loquebanturque invicem alta voce, sacerdotique, qui Sacrum cantabat, pariebant molestiam. Surrexi, ivique ad eos dicturus, ut tacerent, turpe esse viro nobili tam alta voce loqui, cum cantaretur Missæ sacrificium. Illi autem ridere cœperunt, mihique dixerunt se colloqui, ut novis illigarent nuptiis uxorem istius domini Hugonis, qui ibidem jacebat in feretro. Graviter hanc ob rem illos corripui, iisque dixi, hujusmodi verba nec bona esse nec honesta, eosque cito nimis socii sui oblitos: quippe eorum amentia risu digna erat n. Porro evenit, ut postridie, quo fuit magnum istud prælium, de quo ante locutus sum, pridie sacri jejunii, eam ita ultus sit Deus, ut ex omnibus sex nullus evaserit, quin omnes fuerint occisi, neque sepulturam consecuti: & demum convenit inter eorum uxores, ut omnes sex denuo nuberent. Quapropter credendum est, nullum male factum a Deo relinqui impunitum.

[121] [Joinvillii ejusque sacellatri varii, & graves morbi.] Quantum ad me spectat, nec pejus me habebam, nec melius, quam alii: nam graviter vulneratus eram, & saucius ex pugna memorata diei Bacchanalium postremi. Præterea vitio crurum laborabam, & oris, de quo ante egi; & fluxione in capite, quæ stupendo modo per os mihi perque nares distillabat: ad hæc febri vexabar quartana eaque geminata, a qua Deus nos custodiat. His morbis lectum tenere cœpi circa medium jejunii quadragenarii, ubi diu permansi. Et quamquam gravi tenebat infirmitate, non minus laborabat sacerdos meus. Nam die quodam contigit, dum Sacrum coram me ex morbo decumbente cantabat, ut, quando pervenit circa consecrationem o, eum adverterim tam vehementer infirmum, ut visibili modo anima deficientem viderim. Et ubi vidi eum jamjam in terram lapsurum, quantumcumque laborarem, ex lecto me proripui, vestemque indui, eumque retro sum complexus: tum dixi, ut omnia commodo suo faceret, & tractim, animumque caperet, fiduciamque de illo, quem manibus tenere debebat. Tunc paululum relevatus est: neque ipsum deserui, donec perfecisset consecrationem; quod fecit: atque etiam Sacri sui celebrationem absolvit: nec umquam deinde cantavit, at mortuus est. Deus ejus habeat animam.

ANNOTATA.

a His consentiunt Sanutus lib. 1, part. 3, cap. 2; Haytonus cap. 50, aliique. Herbelotius in Bibliotheca Orientali ad vocem Mamlouck scribit, soldanum Saleh, quem hujus expeditionis tempore anno 1249 abiisse vidimus, primum fuisse, qui hos servos emptitios sibi comparavit ex terris per Tartaros vastatis. Verum consuetudinem dinem hanc Ægyptiorum antiquiorem fuisse liquet ex Tyrio lib. 21, cap. 23, ubi emptitios sub Saladino jam fuisse, eique fidelius ceteris in pugna adfuisse docet.

b Herbelotius loco citato primos hosce emptitios Baharires, seu Marinos cognominatos fuisse affirmat.

c Haulcqua, editio Pictaviensis Halcqua. Dubium videtur an vox recte sit scripta, cujus expositionem ignoro.

d Les archiers de la garde du roy: hos ego Milites prætorianos, vel cohortis prætoriæ vocabo, cum eodem loco essent apud Ægyptios, quo apud Romanos prætoriani milites. Teste Tyrio mox laudato Mameluc vocabantur a Saracenis: Mamlouk autem, interprete Herbelotio, servum significat. Mameluches alii vocarunt, ac Gallis etiamnum noti sunt nomine Mamelus.

e Admiral, ou capitaine. Emir vocabantur præcipui Saracenorum principes, qui urbes, provincias, agmina, aliaque hujusmodi gubernabant. Hinc Latini scriptores dixerunt Admiralios, admiratos, similibusque nominibus eos nominarunt. Hos igitur principes nomine æque generali vocare placuit, ne nomina illa barbara confusionem pariant, ut jam accidit aliquibus, qui per admiralios illos classium duces putarunt designari. Porro ad dicta confirmanda subjungo verba Tyrii lib. 21 cap. 22: Solent enim, inquit, Turcorum satrapæ & majores principes, quos ipsi lingua Arabica vocant Emyr, adolescentes sive ex ancillis natos, sive emptos, sive capta in prælio mancipia studiose alere, disciplina militari instruere diligenter; adultis autem, prout cujusque exigit meritum, dare stipendia, & largas etiam possessiones conferre: in dubiis autem bellorum eventibus proprii conservandi corporis solent his curam committere, & de obtinenda victoria spem habere non modicam: hos lingua sua vocant Mamaluc.

f Contigerat horum clades in expeditione anni 1239, de qua egimus in Commentario num. 371. Verum, ut diximus, capto Montfortio, comes Barri in prælio occubuit. Audi Sanutum lib. 3, part. XI , cap. 15 de his agentem: Ibi captus fuit Almericus de Monte-forti, & Henricus comes (Barri) mortuus. Idem ante Sanutum scripsit anonymus Tyrii continuator Gallus apud Martenium in Amplissima collectione tom 5, col. 721, qui hunc Turcarum ducem col. 720 vocat le Croc Elgevi.

g Quæ nomine hoc corrupto gens designetur non divino: nisi forte Turcomannos indicet, contra quos S. Ludovico principi Antiocheno e Cypro misit subsidium, ut diximus in Commentario num. 611.

h Dicta hæc sunt in Commentario num. 654, & 664. Nomen ei erat Al Malek, Al Moaddham, id est, Moaddham, seu Moadam, ut scribunt alii: nam Malek nomen est dignitatis, al vero articulus nominibus addi consuetus.

i Signa erant dignitatum, seu munerum, quæ gerebant.

k Videtur hic locus difficultatem habere, cum e castris Damiatam navigandum esset per Nilum, adeoque secundo flumine, non adverso: deinde Damiata longius aberat a castris quam leucæ unius intervallo. Verum suspicor Joinvillium loqui de ostio Tanico, quod ad leucam circiter ascendendum fuerit, ut ad Nilum perveniretur, si ex castris Ludovici trans illud ostium locatis navigare vellent: nam ostium istud prope Massoram a Nilo separatur.

l Saraceni, teste ipso Ludovico in Commentario num. 665, & Nangio apud Chesnium pag. 355, naves per terram in prædicto flumine collocaverant; unde factum erat, ut id in castris ignorarent Christiani, qui ante Nilum habuerant liberum. Naves autem Christianorum non caprebantur in ostio Tanico, quod eos non latuisset: verum in Nilo ipso, seu brachio Nili, quod labitur Damiatam.

m Gallice, une barbacanne: quam vocem Trivoltiani in Dictionario Gallico exponunt Latine per tabulare vallum arcendis telis. Cangius vero in Glossario per vocem Latino-barbaram barbacanum intelligit propugnaculum exterius urbis aut castri.

n Hæc ultima verba, quæ in editis loco non suo post duas fere lineas posita sunt, ad locum reduxi, ubi & cum sensu cohærent, & haud dubie fuere scripta.

o Gallice, A l'endroit de son Sacrement. Consecratio autem seu elevatio quandoque vocabatur Sacramentum Missæ, ut videre est in Glossario Cangii.

CAPUT XIII.
Pax cum Saracenis fere conclusa: morbi denuo aucti: Rex cum majori exercitus parte per terram, alii per flumen Damiatam repetunt: in terra a Saracenis cæduntur, vel capiuntur omnes, plerique etiam in flumine.

[Actum de pace cum Saracenis; sed labore inutili:] Ut ad materiam nostram redeamus: verum fuit, inter consiliarios Regis & soldani actum aliquo modo fuisse de concordia, & pace inter eos facienda; & ad hoc statutus fuit dies, & assignatus. Pactio eorum concordiæ erat hujusmodi; Rex debebat soldano restituere urbem Damiatam. Soldanus autem reddere debebat Regi totum regnum Hierosolymitanum, eique etiam servare omnes ægrotos, qui erant Damiatæ, eique reddere carnes salsas, quæ erant ibidem, quoniam Turcæ ac Saraceni eas non comedebant: suas item Regi restituere machinas: poteratque Rex mittere Damiatam, qui omnia illa dicto loco auferrent a. Quid actum est? Rogari Regem jussit soldanus, quam sibi cautionem daret restituendi sibi urbem suam Damiatam. Et ad hanc eis oblatum fuit, ut captivum detinerent e fratribus Regis unum, aut comitem Andegavensem, aut comitem Pictaviensem, donec Regis promissio esset impleta. Non admiserunt hanc oblationem Turcæ, sed Regem b ipsum petierunt obsidem. Et ad hoc respondit bonus eques dominus Gaufridus de Sergines, Regem nequaquam Turcis tradendum, seque omnino malle, ut omnes a Turcis fuissent occisi, quam sibi exprobraretur, se Regem suum tradidisse obsidem. Ac eo res permansit loco.

[123] Morbus, de quo ante vobis sum locutus, vires continuo in castris resumere cœpit; adeo ut chirurgi hoc morbo detentis avellere debuerint & abscindere grande carnis frustum, [Rex mandata dat ad redeundum Damiatam:] quod supra gingivam excrescebat, ita ut cibos sumere impediret. Res erat maxime miseranda, audire per omnia loca in castris clamantes ac ejulantes eos, quibus mortua hæc caro præscindebatur. Simile quid mihi videbatur ejulatui miserarum feminarum, quæ laborant in enitendis suis infantibus, dum nascuntur: neque exprimere possim, quanta esset miseria. Quando Rex bonus, sanctus Ludovicus miseranda hæc cernebat, manus jungebat, vultu ad cælum elevato, laudans Dominum nostrum de omnibus, quæ sibi tribuebat. Et conspiciens, se diu hoc pacto subsistere non posse, quin moreretur ipse cum suis omnibus; præcepit ut inde discederetur ad redeundum Damiatam ad vesperam c diei Martis post octavam Paschatis; mandarique jussit nomine suo navarchis triremium, ut naves suas pararent, omnesque colligerent ægrotos, Damiatam vehendos. Præcepit item cuidam, nomine Josselino de Corvant, aliisque suis operum præfectis, ac machinatoribus, ut funes, quibus pontes nos inter & Saracenos erant colligati, præsecarent. At horum fecerunt nihil, ex quo ingens ortum est malum.

[124] Postquam vidi unumquemque se præparare ad Damiatam petendam, [ægroti per flumen avehuntur, non sine ingenti perturbatione:] ad navem meam me recepi, cum duobus meorum equitum, quos etiam tum habebam superstites, aliaque mea familia. Sub vesperam, quando magnopere ingruebant tenebræ, præcepi nauclero meo, ut anchoram suam levaret, secundoque flumine d procederemus. Ille mihi respondit se non audere, interque nos & Damiatam magnas soldani esse triremes, quæ nos caperent, omnesque occiderent. Regis naucleri magnos exstruxerant ignes, ut in triremibus suis colligerent ægrotos pauperes, eosque calefacerent. Erant dicti ægroti ad ripam fluvii, expectantes navigia. Dum autem monebam nautas meos, ut paulatim progrederemur, per fulgorem ignis percepi Saracenos, qui ingressi sunt castra nostra, occidebantque ægrotos supra ripam. Simulac nautæ mei anchoram suam levabant, parumque incipiebamus secundo flumine descendere; eccos venientes nautas, ad pauperes ægrotos accipiendum constitutos, qui videbant eos a Saracenis occidi: & subito funes secuerunt, quibus magnarum suarum triremium anchoræ erant alligatæ, modicamque navem meam ab omni cooperuerunt parte: adeo ut non nisi tempus expectarem, quo nos in imum aquarum depressissent. Postquam hoc evasimus periculum, quod omnino erat magnum, incepimus secundo flumine progredi. Rex, qui morbo exercitus, eodem cum aliis malo laborabat, videns se a nobis derelinqui; (licet satis tuitus se fuisset, si voluisset, in magnis triremibus; at dicebat mori se malle, quam populum suum derelinquere e) cœpit nobis clamare, mandareque, ut subsisteremus: quin & balistæ jaculis non levibus nos impetebat, ut subsistere cogeret; donec navigandi nobis concederet facultatem.

[125] Porro hic te relinquam, tibique exponam rationem & modum, [Rex ægrotus cum suis discedit: in oppido Casel ad extrema fere deducitur:] quo captus est Rex, sicuti ipsemet mihi narravit. Ex ipso audivi, quod milites suos, & agmen suum f reliquisset, ipseque & dominus Gaufridus de Sergines se agmini conjunxissent domini Galteri de Chastillon, quod postremam constituebat aciem. Conscenderat Rex sonipedem modicum, indutus veste serica g. Neque mansit cum ipso, ut ipsum postea dicentem audivi, ex omnibus suis militibus nisi bonus eques dominus Gaufridus de Sergines; qui eum perduxit ad urbem modicam, Casel h dictam, ubi Rex fuit captus. Verum narrantem audivi, quod antequam Turcæ eum potuerunt capere, dominus Gaufridus de Sergines eum defenderet eo modo, quo servus bonus a muscis pateram domini sui defendit. Nam quoties Saraceni ei appropinquabant, dominus Gaufridus eum defendebat ingentibus gladiorum ac mucronum ictibus, videbanturque ejus vires plusquam media parte auctæ, una cum fortitudine audentique animo: ac singulis vicibus eos a Rege abigebat. Hoc pacto duxit illum usque ad locum Casel, ibique descendit in diversorium civis cujusdam Parisiis oriundæ. Illic existimabant eum vitam cum morte commutaturum, neque sperabant eum ullo modo diem illum in vivis transacturum.

[126] [dum rursus de pace agitur, Regii se dedunt Saracenis:] Paullo post ad Regem advenit dominus Philippus de Montfort i, eique dixit se modo vidisse ducem soldani, quocum olim egerat de induciis, seque etiamnum, si ita Regi placeret, rursus cum eo acturum. Rex ut id faceret eum rogavit, dicens contentum se esse, eam servare & facere, uti eam volebant. Tunc discessit dominus Philippus de Montfort, ac Saracenos adivit, qui pileos suos Turcicos capitibus exemerant. Dominus de Montfort annulum suum, quem digito extrahebat, principi Saraceno dedit ad securitatem servandarum induciarum k, & ut hujusmodi tamen earum fieret pactum, quale olim petiissent, uti supra tactum fuit. Porro evenit, ut post hoc factum proditor quidam, improbus apparitor, nomine Marcellus, alta voce nostris militibus clamare cœperit: Domini equites, tradite vos omnes, Rex id vobis per me præcipit; neque facite, ut occidatur. Ad illa verba omnes fuere exterriti, putantes Regem ita sibi præcepisse; ac quilibet Saracenis tradit baculos suos atque arma. Quando princeps vidit, quod Saraceni Regis milites adducerent captivos, dixit domino Philippo de Montfort, se nequaquam pacem ei asseverare, eumque jam videre omnes suos milites a Saracenis captos. Cernens dominus Philippus, omnes regis milites esse captos, vehementer obstupuit. Satis enim noverat, quamvis ad pacem petendam esset legatus, se statim etiam fore captum; neque sciebat, ad quem recurreret. Porro apud paganos mos viget pessimus, nam quando inter soldanum, & quemdam illius regionis regem, invicem legatos mittunt, ut habeant aut petant pacem, atque unus e principibus moritur: legatus, si invenitur, paxque non est data, captivus detinetur, cujuscumque fuerit partis, sive legatus soldani sit, sive regis l.

[127] [qui cum Joinvillio per flumen fugiebant, magnis vexati incommodis;] Jam te scire oportet, nos, qui in navibus eramus supra aquam, sperantes evasuros nos usque Damiatam, non fuisse promptiores iis, qui in terra remanserant; capti enim sumus, quemadmodum audies postea. Revera, dum eramus super aquam, horribilis surrexit ventus nobis contrarius, a parte Damiatæ delatus, qui cursum aquarum nobis eripuit, adeo ut progredi non valeremus; retroque redire oportuerit versus Saracenos. Rex quidem complures equites reliquerat, ægrosque super ripam aquarum custodire jusserat, at nihil hoc nobis profuit, quo nos ad ipsos reciperemus, nam omnes aufugerant. Circa diluculum pervenimus ad locum, ubi erant triremes soldani, quæ excubabant, ne ulla cibaria Damiata veherentur ad castra, de quibus ante dictum est. Ubi illi nos in conspectn habebant, ingentem excitarunt tumultum, cœperuntque jacula in nos intorquere, & in alios equites nostros qui erant ab alia ripæ parte, immanem pilarum copiam cum igne Græco, adeo ut stellæ cælo viderentur decidere. Postquam nautæ mei nos aquarum cursui reddiderant, nosque progredi conabamur, invenimus eos equites, quos Rex ad ægros servandos reliquerat, qui fugam capiebant Damiatam versus. Et ventus insurgere rursum cœpit vehementius quam ante, nosque dejecit ad latus ad unam e ripis fluminis. Ad aliam ripam tantus erat numerus navium nostrarum, quas Saraceni ceperant & vicerant, ut eo appropinquare non auderemus. Et satis etiam cernebamus, homines, qui in iis erant, ab illis occidi, atque in aquam projici. Et videbamus arcas atque arma, quæ obtinuerant, ab illis navibus extrahi.

[128] Quia vero accedere nolebamus ad Saracenos nobis minitantes, [ac spe evadendi amissa, se dedere statuunt:] vim jaculorum in nos emittebant. Tum lorica me indui jussi, ne sagittæ, quæ navi nostræ inferebantur, me vulnerarent. Ad puppim navis nostræ erant ex meis quidam, qui exclamare mihi cœperunt: Domine, domine, nauclerus noster, quia ei minantur Saraceni, ad terram nos ducere studet, ubi mox essemus cæsi, atque perempti. Tunc me elevari jussi, quia eram infirmus, ferrumque arripui nudum, ac eis dixi, me mortem ipsis illaturum, si magis progrederentur, ad terræ me applicandum apud Saracenos. Illi cœperunt reponere, se ulterius progredi non posse; proptereaque perpenderem quid mallem, an ut me ripæ applicarent, an ut in fluvio navem ad anchoras collocarent. Malui, quod feliciter mihi evenit, quemadmodum audies, ut ad anchoras in fluvio me collocarent, quam ut ad ripam me ducerent, ubi nostros occidi cernebam: atque id mihi consenserunt. At parum fuit moræ, quin mox videremus accedentes ad nos quatuor soldani triremes, in quibus erant decem hominum millia m. Tunc vocavi equites meos, petiique mihi darent consilium, quid esset agendum, utrum nos dederemus triremibus soldani appropinquantibus; an iremus nos tradituri iis, qui erant in terra: omnesque consensimus expedire, ut nos dederemus iis, qui erant in triremibus appropinquantibus, quia nos servarent omnes conjunctos; quam ut dederemus nos aliis, qui erant in terra, qui nos omnes invicem separassent, ac forsitan vendidissent Bedninis, de quibus antea egi. Huic consilio nequaquam consentire voluit quidam, qui mihi erat clericus; at dicebat oportere, ut nos omnes sineremus occidi, ad cælum ingrediendum. Quod credere noluimus; nam mortis timor nimis nos urgebat.

[129] Postquam perspexi necesse esse, ut me dederem, [Joinvillius vix morte liberatus, in castrum quoddam ducitur,] modicam, quam habebam, arripui arculam, in qua erant monilia mea, sacraque lipsana, & cuncta in fluvium projeci. Unus e nautis meis mihi dixit, quod, si non permitterem, ut diceret, cognatum me esse Regis, omnes nos perimerent. Illi ego reposui, diceret quodcumque liberet. Tum eccam advenientem ad nos primam e quatuor triremibus, quæ oblique veniebat: ac prope navem nostram anchoram ejecerunt. Tunc Deus mihi misit, (atque ita credo) Saracenum quempiam, ex ditione imperatoris oriundum, qui indutus tantum erat femoralibus ex tela cruda, ac venit natando per aquam recta ad navem meam; meque per latera est complexus, ac mihi dixit: Domine, periisti, nisi mihi fidem habeas. Namque ut incolumis evadas, necesse est e navi tua discedas, atque in aquam te conjicias; neque illi te videbunt, quia ad lucrum navis tuæ erunt intenti: curavitque funem ex eorum triremi ad me jaci super foros n navis meæ. Tum in aquam insilii, & post me Saracenus, quo mihi opus erat, ut me sustentaret, atque ad triremem duceret: adeo enim morbo eram debilis, ut vacillarem prorsus, & in fundum fluvii decidissem. Attractus fui usque in triremem, in qua etiam tum erant facile octoginta viri, præter eos, qui navem meam erant ingressi: & pauper ille Saracenus suo me stringebat complexu. Paullo post ductus fui ad terram: & invadebant me, ut me jugularent; quod omnino expectabam: quique me occidisset, id sibi magno honori fore existimabat. Saracenus vero ille, qui me navi mea extraxerat, me dimittere nolebat, iisque clamabat: Cognatus Regis, cognatus Regis. Tunc cultrum sentiebam jugulo vicinum, jamque me humi miserant in genua. Deus hoc me periculo liberavit ope pauperis illius Saraceni, qui me ad castrum usque, ubi Saraceni erant, perduxit.

[230] [ubi satis humaniter a Saracenis habetur, & sanatur.] Quando ad eos perveneram, lorica mea me exuerunt; atque ex commiseratione, qua erga me tangebantur, quod adeo infirmum cernerent, cooperuerunt me amictu quodam meo coccineo, & vario vellere pellito, quem domma mater mea mihi donaverat. Alius ex ipsis attulit mihi corrigiam albam, qua me supra amictum meum cingebam. Alius equitum Saracenorum pileolum mihi donavit, quem capiti imposui. Paullo post dentibus contremiscere cœpi, cum præ metu ingenti, in quo eram, tum etiam præ infirmitate. Petii quid ad bibendum; aqua mihi in poculo quodam allata est: & simulac quid ex ea ori ingesseram, illam studens transmittere, mihi per nares exsilit. Novit Deus in quam miserando essem statu! nam multo magis existimabam mortem adesse, quam vitam: apostema enim mihi erat in gutture. Quando mei viderunt aquam ita mihi egredi per nares, flere cœperunt, luctuique se dare. Saracenus, qui me servaverat, de quo ante locutus sum, quæsivit ex meis, cur plorarent. Et significaverunt illi, me fere mortuum esse, mihique in gutture esse apostema, quo suffocarer. Bonus ille Saracenus, qui mei semper fuerat misertus, id indicat uni ex equitibus Saracenis. Hic eques Saracenus ei dixit, ut me solaretur, daturum se modo mihi quidpiam bibendum, quo intra biduum essem sanus; atque ita fecit: & cito curatus fui ope Dei, potuque, quem mihi præbuit eques Saracenus.

ANNOTATA.

a Cangius observat ex Sanuto lib. 2, part. 2, cap. 9 consensisse soldanum, ut Damiatam Christiani retinerent. Verum vir alias eruditus hic tempora non distinxit. Agit ibi Sanutus de pacto, quod cum Rege inire cupiebat Saleh hujus soldani pater, quando Ludovicus castra adhuc habebat prope Damiatam. Hunc Sanuti locum attigimus in Commentario num. 649. Chaizius tom 2, pag. 41 testatur, Orientales historicos contendere, hasce pacis conditiones a soldano non fuisse admissas, imo ne auditas quidem. Orientales illos refutat ille, ostenditque rationibus variis relationem Joinvillii non esse incredibilem. Probari id ulterius potest exemplo Joannis regis Hierosolymitani, quem aquis involutum, certoque cum toto exercitu periturum, liberum dimiserunt cum suis pro sola Damiatæ restitutione. Breviter hanc historiam attigimus num. 588, latius eam exponit sæpe laudatus Tyrii Continuator col. 693 & seqq.

b Ita regem Joannem obsidem habuerant. Vide auctorem memoratum col. 694.

c Intellige vesperam ante diem Martis: nam die Martis, quæ erat quinta Aprilis, Rex captus fuit, ut probavimus in Commentario num. 667 & 668.

d Per Nilum, seu brachium Nili ex duobus præcipuis alterum, quod Damiatam præterfluit.

e Id charitatis exemplum exponitur latius in Vita secunda num. 79.

f Nimirum agmen illud, quod stipendio suo alebat, & ducere solebat: nam alioqui omnibus Rex præerat, sed non omnes alebat.

g Gallice, Une housse de soie vestue. Eamdemvocem housse per vestimentum exposui num. 118, quamvis Chaizius pag. 38 eamdem exposuisset Gallice per vocem cuir, corium, quod certe hoc loco non significatur.

h Casel. Hoc oppidum aliis nominibus vocari ab aliis, diximus in Commentario num. 668.

i Philippus hic Montfortius diu fuerat in Oriente, atque ex præcipuis erat magnatibus. Apud Martenium tom. 5 Collectionis amplissimæ col. 725 vocatur Thoroni dominus (oppidum est in Phœnicia) referturque Tyrum intercepisse cum Beliano Ibelino. Quin & Tyri dominus hinc factus est, quam Veneti contra ipsum frustra obsederunt anno 1264, ut idem Tyrii Continuator narrat col. 738. An idem sit, cui comitatum Castrensem Rex donaverat, ut diximus in Commentario num. 159, mihi non satis constat: id tamen verisimile est, quia num. 155 dicitur Regi clientela jurata obstrictus.

k Id ita intellexerunt Chaizius pag. 50, & Choisy pag. 180, acsi princeps ille Saracenus jam acceptasset conditionem. At puto annulumdumtaxat datum fuisse ad securitatem pacti servandi, si iniretur: sequentiaque contigisse, priusquam Saracenus conditionem acceptasset. Videtur princeps ille Saracenus, antequam ad dicta Montfortii responderet, inquisivisse, quo res utrimque essent loco, intellectaque deditione Gallorum, respondisse quæ habet Joinvillius.

l Hanc consuetudinem confirmavimus in Commentario num. 587.

m Numerus hic exorbitat: metus forsan numerum duplicavit.

n In editis sur l'escot, vel, sur lescrine, quod difficulter potest recte intelligi. Per conjecturam itaque foros Latine posui, quia in illam navis partem jaci funis commodius poterat.

CAPUT XIV.
Varia, quæ captivis evenere: Rex suam, aliorumque redemptionem paciscitur.

[Joinvillius a præfecto Saracenorum sat bene habitus,] Paullo postquam fui sanitati restitutus, triremium soldani præfectus me accersi ad se jussit, ut sciret an Regis essem cognatus, uti dicebatur. Ei respondi, non esse: & narravi ei, quo id modo fuisset factum, & qua de causa. Quippe nauclerus id mihi suaserat, ne Saraceni triremium, qui nos ceperunt, nos omnes occiciderent. Præfectus triremium mihi reposuit, optimum datum fuisse consilium: nam alias certo nos occidissent, ac projecissent in fluvium. Rursus me interrogavit dictus triremium præfectus, an aliquo modo cognoscerem Germaniæ imperatorem Fredericum tunc viventem; & an nullo modo essem ex ejus stirpe. Et verum ipsi respondi, me intellexisse, matrem meam ejus cognatam a esse, ex patrueli natam. Respondit mihi præfectus triremium, sibi me tanto esse chariorem. Interea dum ibi comedebamus & bibebamus, eo coram me venire curaverat civem Parisiensem. Quando civis me conspexit manducantem, cœpit mihi dicere. Heus! domine, quid agis? Quid agam? inquiebam. Et civis me monere aggreditur nomine Domini, me manducare b die Veneris. Derepente scutellam meam, ex qua manducabam, retro demisi. Cernens hoc triremium præfectus, quæsivit ex Saraceno, qui me servaverat, quique semper mihi erat præsens, cur a comedendo cessassem. Ille ei respondit, id fieri, quia erat dies Veneris, neque id me cogitavisse. Respondit triremium præfectus, id Deum utique pro offensa non habiturum, quoniam id sciens non fecissem. Scito quoque legatum, qui cum Rege venerat, sæpe me redarguisse, quod jejunarem, cum adeo essem infirmus; dicens nullum c cum Rege esse alicujus conditionis hominem præter me, ideoque me male agere jejunando. At quamvis essem captivus, non destiti jejunare omnibus diebus Veneris, solo pane & aqua contentus.

[132] [ducitur ad flumen, ubi coram eo occiduntur ægroti:] Die Dominico, postquam fui captus, præfectus triremium nos omnes, qui eramus supra aquam capti, jussit ex castro descendere ad flumen supra ripam. Quando ibi fui, dominus Joannes sacellanus meus extractus fuit ex intima triremis ad puppim contignatione, & ubi aëra conspexit, anima defecit. Mox eum Saraceni coram me occiderunt, fluvioque injecerunt. Ejus clerico, qui morbo exercitus, quo laborabat, animam quoque agebat, Saraceni mortatium in caput injecerunt, mortemque intulerunt, deinde fluvio illum immiserunt post dominum suum. Pari modo cum aliis agebant captivis: mox enim, ut ex ima triremium ad puppim contignatione extrahebantur, ubi fuerant detenti, aderant Saraceni idonei, qui simulac quemdam illorum conspicabantur non recte habentem, aut debilem, eum mactabant, aquisque injiciebant: hoc modo tractabantur pauperes ægroti. Conspiciens hanc tyrannidem, jussi ipsis per Saracenum meum significari, quod agerent male admodum; quodque esset contra mandatum Saladini d pagani, qui dicebat, non oportere ut quemquam occiderent, eive mortem inferri juberent, postquam ei dedissent ex pane ac sale suo comedendum. Jusserunt mihi reponi; homines esse nullius plane valoris, nec quidquam operis eos exsequi posse, quod adeo essent infirmi. Post hæc venire coram me curarunt omnes navicularios meos, dicebantque omnes fidei renuntiasse. Tum iis dixi, nequaquam hisce fiderent, idque eos dumtaxat facere, quod timerent, ne occiderentur; eosque, simulac se viderent in loco & regione idonea, mox ad fidem reversuros. Ad hoc mihi respondit triremium præfectus, id satis se mihi credere, dixisseque Saladinum, numquam ex probo Christiano visum esse Saracenum, neque item ex probo Saraceno Christianum.

[133] Paullo post præfectus triremium conscendere me jussit equum, [deinde ad alios captivo; ducitur; a quibus magna lætitia excipitur.] invicemque conjuncti equitabamus. Duxit me ille transeundo per pontem quemdam usque ad locum, ubi erat sanctus Ludovicus, ejusque subditi captivi. Ad ingressum ampli tentorii invenimus scribam, qui nomina captivorum pro soldano scribebat. Illic necesse fuit nomen meum significare, quod eos celare nolui, scriptumque fuit sicuti alia. Ad introitum dicti tentorii Saracenus iste, qui semper secutus me fuerat & comitatus, quique in triremi me servaverat, mihi dixit: Domine, non possum te amplius sequi, mihi ignosce. Tibi commendo puerum istum, quem habes tecum, quæsoque te, ut eum semper manu teneas, alioquin scio a Saracenis eum occidendum. Nomen pueri erat Bartholomæus de Montfaucon, filius domini de Montfaucon de Bar. Simulac nomen meum fuit scriptum, præfectus triremium puerum, & me duxit in tentorium, ubi erant proceres Franciæ, & plusquam decem millia aliorum cum ipsis. Postquam fui ingressus, omnes cœperunt tantum demonstrare gaudium, quod me conspicerent, ut nihil audiri posset præ strepitu gaudii, quem ea de causa edebant: existimabant enim me esse perditum.

[134] Quando simul eramus, Dei opem sperantes, non diu mansimus, [Multi ad fidem negandam invitantur, occisis iis, qui renuebant.] quin insignis quispiam e Saracenorum magnatibus nos magis abduxerit ad aliud tentorium. Victu quoque utebamur misero. Multi alii equites, aliique e nostris etiam erant captivi, magnæ inclusi areæ, muris terreis clausæ. Qui erant ibidem extrahi jubebant captivos alium post alium, eosque interrogabant, an fidem negare vellent; ac illi, qui affirmabant, quique fidem negabant, seorsum ponebantur, illique, qui id facere nolebant, mox capite minuebantur.

[135] Haud multo post misit nobis soldanus consiliarios suos, [Postulata Saracenorum a captivis rejecta:] nobiscum acturos; petieruntque consiliarii, cui ex nobis significarent mandata soldani. Omnes consensimus, ut id fieret Petro Britanniæ comiti per interpretem, quem habebant Saraceni, qui sermone utroque loquebatur, Gallico, & Saracenico. Atque hujusmodi fuere verba: Domini, soldanus nos mittit ad vos, ut sciat, an non cupiatis esse liberati, & an vos velitis ei solvere, aut solvendum curare pro liberatione vestra. Ad hanc interrogationem respondit comes Britanniæ Petrus; nos perquam libenter velle, ut liberati essemus soldani manibus; sive ut jam fecissemus aut passi essemus, quod justa ratione fieri posset. Tum consiliarii soldani petierunt, an non vellemus dare pro liberatione nostra aliqua ex castris & locis, quæ pertinebant ad proceres transmarinos. Respondit comes, id nos exsequi non posse: ratio illius hæc erat, quia dicta castra, & loca possidebantur ab imperatore e Germaniæ, tunc imperante; & quia ille numquam pateretur, ut soldanus aliquid obtineret, quod sibi esset subjectum. Rursus petierunt consiliarii soldani, an pro liberatione nostra vellemus restituere quædam castra Templariorum, aut Hospitalariorum Rhodiorum f. Respondit comes, id fieri non posse: nam id esset contra consuetum juramentum, quod habet, ut quando statuuntur castrorum, dictorumque locorum custodes, per Deum jurarent, se pro liberatione corporum hominum nullum ex dictis castris reddituros. Dein Saraceni pariter responderunt, quod videretur nulla in nobis esse dispositio, aut desiderium libertatem recipiendi: quodque modo ad nos mitterent homines gladiis ludere consuetos g, qui nobiscum agerent, ut cum ceteris: & his dictis abierunt.

[136] [terror captivis illatus:] Neque multo postquam consiliarii soldani abierant; eccum ad nos accedentem magnum provectæ ætatis Saracenum specie insigni, qui secum ducebat numerum ingentem juvenum Saracenorum, quibus singulis latus erat gladio cinctum, quo omnes fuimus consternati. Jussit nos interrogari senex ille Saracenus per interpretem, qui sermonem nostrum intelligebat, & loquebatur; Utrum verum esset, quod crederemus in unum Deum, qui pro nobis fuerat natus, cruci confixus, & mortuus pro nobis, & tertia post mortem die pro nobis a morte suscitatus? Respondimus, nos vere ita credere. Tum nobis respondit, quoniam ita esset, non debere nos animo cadere, quod passi essemus, ac pateremur hujusmodi pro ipso vexationes; neque nos etiamnum mortem pro ipso sustinuisse, quemadmodum ille pro nobis sustinuerat. Insuper, si potestatem habuerat se suscitandi, eum certo nos brevi liberaturum. Et tum Saracenus ille abivit cum omnibus juvenibus suis, non alio nobis illato incommodo. Quo ego multum lætabar, & gaudebam: nam putabam eos venisse, ut capita nobis omnibus amputarent. Nec multum deinde fuit moræ, quin nuntium haberemus de liberatione nostra.

[137] [redemptio omnium a Rege pacta post minas Saracenorum neglectas:] Post hæc supra dicta, consiliarii soldani ad nos redierunt, nobisque dixerunt, tantum effecisse Regem, ut consecutus esset liberationem nostram: nos quatuor e nobis ad eum mitteremus, qui audirent & cognoscerent modum pactionis de redemptione nostra. Ad hoc agendum, ad eum misimus dominos Joannem de Valery, Philippum de Montfort, Balduinum Ibelinum Cypri senescallum, & Guidonem Ibelinum fratrem ejus, summum Cypriæ militiæ præfectum, qui erat unus ex honestissimis, maximeque probatis equitibus, quos umquam cognovi, quique vehementer amabat hujusce regionis homines. Hi quatuor supra nominati equites nobis narraverunt rationem & modum liberationis nostræ. Porro ad Regem tentandum consiliarii soldani tales ac similes interrogationes illi proposuerunt, quales nobis proposuerant supra. Et uti placuit Domino nostro, Rex bonus, sanctus Ludovicus iis dedit tale ac simile responsum ad utramque interrogationem, quale dederamus per os Petri Britanniæ comitis. Videntes Saraceni, Regem postulatis suis obtemperare nolle, minati sunt se instrumento, quod vocant Bernicles h, eum immissuros. Tormentum hoc erat gravissimum, quod cuiquam inferre possunt. Sunt autem duo trabes e ligno in summitate connexæ: & quando ei aliquem imponere volunt, eum in latus deponunt inter duas has trabes, ejusque pedes trajiciunt per ingentes uncos: deinde demittunt frustum ligni, quod supra est, ac hominem quemdam sedere jubent supra trabes. Unde fit, ut non maneat ei, qui ibidem jacet, vel medii pedis intervallum ex ossibus, quod non sit plane disruptum, & contritum. Et ut pejus ei faciant, post tres dies pedes ejus crassos & inflatos in instrumentum istud remittunt, atque iterum conterunt, quæ res est crudelis admodum scienti eam intelligere. Adhæc ligant caput ejus crassis boum nervis, ne inde se removeat. Verum omnes has minas nihili fecit Rex bonus, eisque dixit, se eorum esse captivum, ac eos posse secum agere pro ipsorum arbitrio.

[138] Postquam intellexerunt Saraceni, non potuisse se minis Regem superare, [redemptionis pretium.] ad eum redierunt, ac petierunt ab eo, quantum pecuniæ dare vellet soldano præter Damiatam, quam restitueret. Respondit Rex, si soldanus vellet summam, pretiumque redemptionis æquum acceptare, se reginæ mandaturum, ut id illa persolveret pro redemptione suorum. Interrogaverunt ipsum Saraceni, cur id mandare vellet reginæ? Respondit ipsis omnino esse rationi consonum i, ut ita faceret, eamque uxorem suam esse ac sociam. Tunc consiliarii soldani dictum soldanum adierunt cognituri, quantum a Rege exigeret: & paullo post reversi sunt ad Regem, eique dixerunt; si regina persolvere vellet decies centena millia bysantiorum aureorum, qui tum valebant quingentis millibus librarum, eam hoc facto Regem liberaturam. Rex eos interrogavit per eorum juramentum, si regina iis solveret quingenta illa librarum millia, an soldanus in redemptionem suam consentiret. Redierunt illi ad soldanum quæsituri, an hoc pacto vellet id facere & promittere. Et nuntiaverunt consiliarii ipsius, id eum velle: ipsique hoc juramento confirmarunt. Simulac Saraceni ei juraverant, fideque sua promiserant, id ita se facturos, eique libertatem reddituros: promisit Rex se libenter pro pretio & redemptione suorum quingenta librarum millia, atque pro corpore suo Damiatam soldano redditurum: dicens se talem non esse, ut quacumque pecuniæ summa se vellet redimere, aut corporis sui liberationem consequi. Quando soldanus intellexit bonam Regis voluntatem, dixit: Per legem meam, candidus ac liberalis est Gallus, qui disceptare noluit de tanta pecuniæ summa: sed consensit præstare ac solvere, quantum ab eo fuit exactum. Porro itote ei dicturi, inquiebat soldanus, me de redemptionis pretio ipsi condonare centum librarum millia, neque soluturum nisi quadringenta millia.

ANNOTATA.

a Hanc sanguinis conjunctionem, mihi æque ac Menardo & Cangio incognitam, genealogiarum investigatoribus examinandam relinquimus. Gallice habetur: Sa cousine nee de germain, ita ut potuerit nata esse ex consobrino vel patrueli Frederici II, ejusve parentum.

b Carnes, opinor, comedebant: alioquin ille non monuisset, licet pietas Joinvillii longius progrederetur, ut mox sequitur.

c Id consueto loquendi modo intellige, quod pauci essent. Fortasse respicit ad posteriora tempora;tunc enim in Palæstina paucissimi cum Rege manserunt.

d De Saladino multa diximus in Commentario § 46. Paganus vocatur, ut sæpe Turcæ & Saraceni ab auctore nostro, licet Mahometis sequerentur deliria. Saladini autem humanitatem, animique moderationem celebrant passim Orientales.

e Frederico II, quem sibi jure uxoris vendicasse regnum Hierosolymitanum, diximus in Commentario num. 589.

f Teste Joanne Villanio in Historia Florentina lib. 8, cap. 104 Hospitalarii Rhodam obtinuerunt anno 1308. Unde auctor noster, qui Historiam suam edidit circa annum 1315, eos vocavit nomine tunc usitato. Nullum igitur hinc argumentum petere potest Cangius pag. 79 contra puritatem hujus Opusculi.

g Gallice, les joueux d'espees.

h Cangius dissertatione 19, quam de hoc tormento composuit, ostendere nititur hoc instrumentum, Bernicles dictum, idem esse cum cippo antiquorum. At vero omnia, quæ adducit de cippo, probant, pedes in cippo vehementi divaricatione& extensione fuisse tortos: ac ne verbum quidem affert, quo evincitur, ossa in cippo fuisse confracta: cum tamen manifestum sit, in hoc Saracenorum instrumento ossa corporis confracta fuisse; ita ut a mente Joinvillii aberraverit Cangius. Propius ad instrumentum, quod quæritur, accedit, si non idem omnino sit, instrumentum, quo torti fuere SS. Jonas & Barachisius sub Sapore Persarum rege tempore Constantini magni, quodque cochlea vocatur in horum Martyrum Actis. Acta hæc apud nos edita sunt tom. 3 Martii, atque ita habent pag. 773: Impii … cochleam afferri jusserunt, & in ea sanctum (Jonam) poni, vehementerque comprimi ac dissecari. Fecerunt ministri imperata, ipsumque in cochlea compresserunt, & omnia illius ossa confregerunt, deinde ipsum medium dissecuerunt. Post pauca, de S. Barachisio hæc subduntur: Tunc in cochleam … injici jusserunt impii, atque ibi omnia ossa ejus perfringi: quæ cum essent confracta, magorum principes ministris imperarunt, ut in fauces ipsius picem ardentem conjicerent: atque ita B. Barachisius animam reddidit. Videmus, id certe utrique instrumento communefuisse, quod vehementi compressione, qualis est uvarum in torculari, ossa omnia confringerent, nec tamen sic compressi statim morerentur. Forma hujus instrumenti, licet eam Joinvillius minus clare exponat, hæc fuisse videtur. Trabs inferior, cui torquendus super latus imponebatur, ad unam partem habebat uncos ferreos, qui verosimiliter aperiri poterant ad pedes transmittendos, rursumque claudi. Trajectis per uncos pedibus, ligatoque ad alteram partem collo, ut situm mutare non posset homo trabi impositus, alteram trabem ad premendum admovebant. Verumtamen infra trabem superiorem aliud frustum ligni, quod nomine a trabibus distinguit Joinvillius, homini imposuisse videntur a pedibus usque ad caput, ita ut solum caput non premeretur; nam alioqui, contrito capite, mors certo fuisset secuta.

i Ratio præcipua, cur reginam vellet consultam, fuit procul dubio, ut ea occasione inquireret, an Damiata defendi & teneri posset contra Saracenos. Nam dictum est in Commentario num. 675 non redditurum fuisse Damiatam, si potuisset servari.

CAPUT XV.
Rex cum suis ad palatium quoddam soldani ductus: soldani cædes: varii terrores captivis objecti: pactum redemptionis cum Saracenorum principibus renovatum: Regis constantia.

[Captivi ducuntur Damiatam versus ad palatium quoddam;] Tunc soldanus paullo post quatuor triremibus super fluvium imponi jussit omnes majores, nobilioresque viros, quos Rex habebat, Damiatam ducendos. Erant in triremi, cui fui impositus, bonus Britanniæ comes Petrus, Guilielmus Flandriæ comes, Joannes bonus comes Suessionensis, dominus Ymbertus de Bello joco militiæ præfectus, duoque boni equites domini Balduinus Ibelinus, & Guido ejus frater. Triremis rectores nos appulerunt ante amplam domum, quam soldanus supra flumen exstrui curaverat. Hoc autem modo constructum erat habitaculum istud, ut illic esset pulchra turris, facta ex contis abiegnis, telaque tincta per circuitum tota contecta. Ad ingressum portæ magnum erectum erat tentorium; principesque soldani ibi relinquebant gladios suos ac baculos, quando cupiebant accedere cum soldano locuturi. Post tentorium istud alia erat magna porta pulchre constructa, ac per hanc portam ingressus patebat in exedram amplam, quæ exedra erat soldani. Post illam exedram alia erat turris, constructa ut prior, per quam secundam turrim ad cubiculum soldani ascendebatur. In medio istius habitaculi magnum erat pratum: & in prato isto turris erat, ceteris omnibus excelsior. Turrim illam excelsam ascendere solebat soldanus, ut regionem omnem circumjacentem lustraret, castraque ab una & alia parte. In prato isto porticus erat, ducens ad flumen; & ad finem istius porticus erigi jusserat soldanus tentorium supra oram fluvii, ad balneo utendum. Totum illud diversorium super ligna coopertum erat cancellis, & supra cancellos tela Indica contectum, ut foris in illud non pateret aspectus. Omnes quoque turres tela erant tectæ. Ante illud diversorium appulimus die Jovis a ante festum Ascensionis Domini nostri, ut erat illo tempore. Et ibidem in vicinia Regem e navi deposuerunt in tentorium aliquod, ut cum soldano loqueretur, eique consentiret, ut die Sabbati sequenti Rex ei Damiatam restitueret.

[140] Cum instaret discessus, ad Damiatam petendum, ut soldano restitueretur: [ubi Saraceni soldanum occidere statuunt:] princeps, qui fuerat a tempore patris junioris soldani tunc regnantis, quodam adhuc stimulo agitabatur doloris, sibi ab hoc juniore soldano illati. Quippe ad ingressum suum, & ubi hic princeps b miserat, qui eum advocarent, ut soldanus esset post patrem suum Damiatæ mortuum c: ille ut provideret suis, quos ex regionibus peregrinis secum adduxerat; gradu dejecit præfectum, qui vivente patre suo fuerat, parique modo supremum militiæ præfectum, præfectos castrorum & senescallos patris sui. Ea de causa consilia contulerunt, atque invicem dicebant: Domini, cernitis dedecus, quod nobis soldanus intulit; abstulit enim nobis dignitates atque administrationes, quas soldanus pater ejus nobis concesserat. Quapropter certi esse debemus, si aliquando arces Damiatæ recipiat, quod jussurus sit nos omnes postea comprehendi ac in carceribus suis mori, ne labente tempore in eum ulciscamur: quemadmodum avus d ejus egit cum principe, aliisque, qui comites Barrensem & Montfortium e cepere: proptereaque expedit, ut eum curemus occidi, priusquam manibus nostris elabatur f. In illud omnes consenserunt: & reipsa accesserunt equites cohortis prætoriæ, de quibus ante tractavi, qui creditam sibi habent corporis soldani custodiam: &, qualia inter se habuerant, iis proposuere consilia; ipsosque rogaverunt, ut soldanum occiderent; atque ita iis promiserunt equites prætorii.

[141] [eumque crudeliter] Dum itaque die quodam soldanus ad prandium invitavit equites suos cohortis prætoriæ, post prandium recipere se voluit ad cubiculum suum. Postquam principibus suis valedixerat, quidam equitum prætoriorum, qui gladium soldani gestabat, percussit manum soldani, eamque ipsi inter quatuor digitos secuit prope ad brachium usque. Tum soldanus rediit ad principes suos, qui facinus concluserant; iisque dixit: Domini, vobiscum expostulo de equitibus cohortis prætoriæ, qui me voluerunt occidere, ut ex manu mea cognoscere potestis. Illi omnes ei una voce responderunt, multo magis sibi expedire, ut eum occiderent; quam occidi juberentur ab ipso; quemadmodum facere volebat, si aliquando arces Damiatæ fuisset ingressus. Et scito, principes caute rem exsecutos esse. Nam tubis soldani crotalisque cani jusserunt, omnisque Saracenorum exercitus fuit congregatus, ut sciret, quid facere vellet soldanus: principesque cum complicibus suis ac fœderatis dixerunt, Damiatam esse captam, eoque tendere soldanum, atque eis præcepisse, ut omnes ipsum armati sequerentur. Repente omnes se armaverunt, petieruntque calcaribus subditis Damiatam. Unde nos in magno fuimus dolore: nam putabamus Damiatam vere esse captam.

[142] [in conspectu Christianorum occidum: terror hinc Regi] Soldanus, qui juvenis adhue erat, hoc intuitus, malumque contra personam suam machinatum, fugit in excelsam turrim, quam prope cubiculum suum habebat, de qua ante sum locutus. Etenim ejus ipsius milites cohortis prætoriæ cuncta jam dejecerant ejus conopea, ac circumdabant turrim illam, ad quam fugerat. In ipsa turri tres erant ejus antistites, qui cum ipso manducaverant, qui clamaverunt ut descenderet. His ille dixit libenter se descensurum; modo cautionem sibi darent. Responderunt ei, se vi adhibita satis effecturos, ut descenderet vel invitus; eum necdum esse Damiatæ. Continuo jacere ignem Græcum incipiunt in hanc turrim, ex perticis solum abiegnis, telaque, ut ante dixi, constructam: & confestim turris fuit accensa. Assero tibi, numquam me vidisse ignem splendidum magis ac velocem. Quando vidit soldanus igne se urgeri, descendit per viam prati, de quo ante egi, fugitque versus fluvium: & fugientem eques quidam cohortis prætoriæ percussit ingenti gladio inter costas, mittitque ille se cum ipso gladio in fluvium; & post ipsum descenderunt novem circiter equites, qui eum illic occiderunt in fluvio, satis prope triremem nostram. Postquam soldanus erat mortuus, unus dictorum equitum, nomine Faracataic, eum secuit, corque ei ventre extraxit. Tum ad Regem accessit, manu prorsus sanguinolenta, eumque interrogavit: Quid tu mihi dabis, quia peremi inimicum tuum, qui mortem tibi intulisset, si vixisset? Ad interrogationem istam numquam vel unum verbum reposuit g Rex bonus, sanctus Ludovicus.

[143] Postquam hoc peregerant, triginta facile eorum in triremem nostram sunt ingressi, [proceribusque captivis illatus.] gladios nudos manibus tenentes, securibusque bellicis collo appensis. Petii a domino Balduino Ibelino, qui satis intelligebat sermonem Saracenicum, quid homines isti dicerent. Respondit mihi, quod dicerent se venire, ut capita nobis amputarent. Mox vidi magnam nostrorum turbam, qui ibi erant, confitentium religioso cuidam SS. Trinitatis, qui erat cum Guilielmo Flandriæ comite. At, quantum ad me, nullius tum eram mali memor, aut peccati, quod umquam commisissem: nec cogitabam nisi ut ictum mortis reciperem. Misi me in genua ad pedes unius illorum, cervicem ei extendens, dicensque formando signum crucis hæc verba: Sic mortua est sancta Agnes. Ad latus meum genua flexit dominus Guido Ibelinus Cypri militiæ præfectus, mihique confessus est h: ac hujusmodi ei absolutionem dedi, qualis dandi Deus mihi dabat potestatem. Verum ex rebus mihi dictis, postquam me levavi, numquam vel verbum recordatus sum. Paullo post missi sumus in imam triremis ad puppim contignationem, omnes in ea prostrati: ac multi e nobis credebamus, non ausos eos fuisse simul nos omnes aggredi, at intus nos habere velle unum post alterum. In hac angustia fuimus tota nocte. Et habebam pedes meos ad dexteram partem faciei domini Petri Britanniæ comitis; itemque illius pedes erant circa faciem meam.

[144] Evenit ut postridie ex intima illa contignatione fuerimus extracti; [Ægyptii pactum redemptionis cum Christianis renovant,] & miserunt præfecti, qui nobis significarent, ut veniremus secum renovaturi pactionem, quam iniveramus cum soldano. Eo iverunt qui poterant incedere; at comes Britanniæ, & præfectus militiæ Cypri, & ego, qui gravi laborabamus infirmitate, remansimus. Qui iverunt acturi cum præfectis; nimirum comes Flandriæ, comes Suessionensis, aliique, qui eo ire poterant, exposuerunt pactum redemptionis nostræ. Promiserunt præfecti, quod, simulac Damiata sibi fuisset tradita, liberarent Regem, aliosque viros illustres, qui erant captivi, iisque dixerunt, quod soldanus, si vixisset, caput Regi ac iis omnibus secari jussisset; quodque jam contra pactum cum Rege initum & promissum, Babyloniam abduci curasset multos ex eorum magnatibus: quodque eum occidi curassent, quia satis noverant eum, simulac Damiatam occupasset, curaturum fuisse, ut omnes ipsi occiderentur, aut in ejus carceribus morerentur.

[145] Per hoc pactum Rex jurare debebat, quod solveret ad eorum arbitrium ducenta librarum millia, [juramento que confirmant:] antequam a fluvio discederet, aliaque ducenta millia Accone iis daret; quodque pro cautione solutionis detinerent ægrotos, qui erant Damiatæ, cum balistis, apparatu bellico, machinis, carnibusque salsis, donec Rex mitteret, qui ea asportarent, transmitteretque postrema ducenta librarum millia. Juramentum, quod fieri debebat inter Regem & principes, fuit distinctum. Tale fuit juramentum principum; quod, si non servarent Regi pacta sua & promissa, vellent ita esse infames ac dedecorati, sicut ille, qui pro peccato suo ad Mahometem peregrinatur capite prorsus nudo; atque ille, qui uxorem suam desereret, ac eam postmodum reciperet. Quod spectat secundum illum casum, nulli secundum legem Mahometis licebat uxorem suam relinquere, posteaque resumere, priusquam vidisset alium quempiam cum ea in lecto cubantem. Tertium juramentum erat, quod fuissent dedecorati atque infames, veluti Saracenus, qui comedit carnem porcinam. Acceptavit Rex juramenta supradicta, quia magister Nicolaus Acconensis, qui modum agendi illorum noverat, ei dixit, non posse eos juramenta facere majora.

[146] [impium a Rege juramentum exigunt,] Postquam juraverant principes, ac juramenta sua absolverant, scribi jusserunt, Regique dari juramentum, quale eum volebant jurare, quod fuit hujusmodi, idque consilio quorumdam Christianorum, fidei desertorum, quos habebant: Quod, si Rex non staret promissis, pactisque inter eos initis, separatus esset a Dei, dignæque ejus Matris, duodecim Apostolorum, omniumque aliorum Sanctorum, Sanctarumque cæli consortio. Atque in hoc juramentum Rex consensit. Alterum erat, quod dicto casu, si Rex non servaret dicta promissa, perjurus haberetur, sicuti Christianus, qui Deum negavit, ipsiusque baptisma & legem: quique in odium Dei crucem conspuit, eamque pedibus calcat. Ubi Rex audivit juramentum istud, dixit nequaquam se id juraturum i. Postquam principes cognoverunt, Regem jurare noluisse, neque jusjurandum edere, quale ipsi exigebant: ad eum miserunt dictum magistrum Nicolaum Acconensem, ad ei significandum; ipsis nequaquam ab eo satisfactum, ipsosque vehementer indignari, quod jurassent quodcumque Rex voluerat, illeque nunc jurare nollet, quod ipsi exigebant: dixitque illi memoratus magister Nicolaus, certum sibi omnino esse, eos, si non jurabat, quemadmodum exigebant, mandaturos, ut ipsi caput amputaretur, omnibusque ejus subditis. Ad quod Rex respondit, quod hac de re facere possent pro arbitrio suo; quodque longe potius vellet mori bene Christianus, quam in Dei, ejus Matris, Sanctorumque offensa vivere.

[147] [quod ille, neglectis eorum minis, constanter detrectat.] Erat cum Rege patriarcha quidam Hierosolymitanus k, natus annos octoginta aut circiter. Qui patriarcha olim obtinuerat securitatem a Saracenis Regem accedendi, veneratque ad Regem, ut eum quoque juvaret ad liberationem ipsius a Saracenis impetrandam. Porro consuetudo erat inter Paganos & Christianos, ut, quando principes quidam inter se bellum gerebant, unusque moriebatur eo tempore, quo invicem legatos miserant, legati in illo casu manerent captivi & servi, sive id fieret in Paganorum ditione, sive in Christianorum. Et quia soldanus, qui securitatem dederat huic patriarchæ, de quo loquimur, fuerat peremptus; hac de causa patriarcha mansit captivus, æque ac nos, apud Saracenos. Cum cernerent principes, Regem suis minis nequaquam terreri, unus ex principibus illis dixit aliis, patriarcham esse, qui hujusmodi Regi dabat consilium: affirmabatque princeps, modo sibi consentirent, se satis effecturum, ut Rex juraret; caput enim patriarchæ amputaturum, facturumque ut illud in gremium Regis volaret. At illud alii principes consentire illi noluerunt. Verum apprehenderunt virum bonum patriarcham, manibusque post tergum coram Rege palo tam arcte alligarunt, ut modico tempore manus ei intumescerent ad crassitudinem capitis, adeo ut ex locis manuum pluribus sanguis exsiliret. Ille præ dolore, quem inde patiebatur, clamabat ad Regem: Heus domine Rex, domine Rex, jura audacter: nam quodcumque est peccati, mihi animæque meæ imputandum recipio, quoniam desideras & vis implere promissa tua & juramentum. Nescio an jusjurandum tandem fuerit juratum l. Verum ut ut est, principes tandem fuere contenti juramento, quod Rex fecerat, atque aliorum, qui illic erant, dominorum.

[148] Ceterum scire debes, ubi equites cohortis prætoriæ occiderant soldanum suum, [Actum inter Saracenos de transferendo in Regem Ægypti imperio.] principes tubis, crotalisque suis clangi mirifice jussisse ante tabernaculum Regis: dictumque fuit Regi, principes magna flagrasse cupiditate, idque habito consilio, creandi Regem Babyloniæ soldanum. Interrogavit me die quodam Rex, an non existimarem, quod regnum Babyloniæ, si fuisset oblatum, acceptasset. Respondi ego quod id agendo, instar stulti fecisset, quandoquidem dominum suum sic occiderant. Et, eo non obstante, Rex mihi dixit, se minime id fuisse recusaturum. Scito autem nihil obstitisse, nisi quod præfecti inter se dicerent, Regem esse fidentissimum Christianum eorum, quos umquam cognoverant: atque id dicebant, quia, quando ex diversorio suo discedebat, semper crucem suam formabat flexis humi genibus m, totumque corpus suum signo crucis signabat. Insuper dicebant Saraceni, si Mahomet suus tantum sibi adversi pati sivisset, quantum Regem pati permiserat Deus, se numquam eum fuisse adoraturos, aut in eum credituros.

ANNOTATA.

a Dies ille Jovis incidebat anno illo 1250 in 29 Aprilis; occisus autem est soldanus die Lunæ 2 Maii, ut probatum est in Commentario num. 678. Unde nisi ibidem substiterit ad dies aliquot ante cædem soldanus, lapsus est in die designando Joinvillius.

b Soldanum Saleh Damiatæ non esse mortuum jam notavimus.

c Princeps hic, quem solum communi nominevocat Admiral, videtur fuisse præfectus cohortis prætoriæ, quem Phares Octaï nominat Chaizius pag. 72.

d Avus Moadhami erat soldanus Camel. Verum hic occidere non potuit eos, qui Montfortium ceterosque vicerant, cum ante horum cladem esset defunctus, teste sæpe laudato Tyrii Continuatore apud Martenium tom. 5 Collectionis ampl. col. 718. Mortem Cameli anno 1237 contigisse, ait Renaudotius in Historia patriarcharum Alexandrinorum pag. 595. Itaque non avo Moadhami factum illud imputandum est, sed potius patri ejus Saleh, qui post biennium, quo frater ejus natu minor imperavit, successit in regnum.

e De Montfortio & Barrensi vide notata ad cap. 12, lit. f.

f De rationibus hujus conspirationis actum quoque est in Commentario num. 679.

g Insignem hæc, aliaque secuta, constantiam, animique vere regii fortitudinem probant. Prudentiam Regis in hujusmodi terroribus, constantiamque in carcere laudat individuus fere ipsius ibidem comes Guilielmus Carnotensis num. 9 & seqq.

h S. Thomas in Supplemento quæst. 8, art. 2 quærit, Utrum in aliquo casu liceat aliis quam sacerdotibus confiteri. Et respondet ministrum pœnitentiæ esse sacerdotem, hisce tamen adjunctis: Sed in necessitate etiam laïcus vicem sacerdotis supplet, ut ei confessio fieri possit. Deinde ad primam objectionem respondens, rem magis elucidat his verbis: Ad primum ergo dicendum, quod in sacramento pœnitentiæ non solum est aliquid ex parte ministri, scilicet absolutio & satisfactionis injunctio, sed etiam aliquid ex parte ipsius, qui suscipit sacramentum, quod est etiam de essentia sacramenti, sicut contritio & confessio. Satisfactio autem jam incipit esse a ministro, in quantum eam injungit; & a pœnitente, in quantum eam implet: & ad plenitudinem sacramenti utrumque debet concurrere, quando possibile est. Sed quando necessiras imminet, debet facere pœnitens quod ex parte sua est, scilicet conteri & confiteri, cui potest: qui quamvis sacramentum perficere non possit, ut faciat id, quod ex parte sacerdotis est, absolutionem scilicet, defectum tamen sacerdotis summus Sacerdos supplet. Nihilominus confessio ex defectu sacerdotis laïco facta, sacramentalis est quodammodo: quamvis non sit sacramentum perfectum, quia deest ei id, quod est ex parte sacerdotis. Hactenus S. Thomas, cujus verba adferre volui, ut pateat factum hic relatum non ex levitate aut ignorantia processisse, sed doctrinæ theologorum esse conforme. Plura de his videri possunt apud Joannem Baptistam Thiers in Tractatu de superstitionibus tom. 3, pag. 299 & seqq.

i Regem hujusmodi juramentum recte detrectasse, quod omnino videatur illicitum, probavimus in Commentario num. 684.

k De hoc patriarcha vide notata ad Carnotensem cap. 2, lit. a. Venerat liber ad Regem; verum per mortem soldani factus erat captivus pro more Saracenorum, quem jam ante firmavimus.

l Factum non esse noverunt alii, citati in Commentario num. 683.

m Gallice, Il prenoit toujours sa croix en terre, quod sensu dato intelligendum puto.

CAPUT XVI.
Damiata Saracenis reddita: eorum perfidia, inde periculum Christianorum captivorum: dimissus tandem Rex cum suis, manente comite Pictaviensi usque ad solutionem peractam.

[Damiata redditur Saracenis, qui multa mox committunt pactis contraria:] Paullo postquam pacta inter Regem & præfectos facta fuere, transacta, ac juramento firmata, statutum fuit, ut postridie festum Domini nostri in cælum ascendentis Damiata principibus restitueretur, ac Regis, omniumque nostrum captivorum corpora liberarentur. Quatuor triremes nostræ anchoris alligatæ fuerunt ante pontem Damiatæ; ibidemque erigi jussum est Regi tentorium, ut in illud e navi egrederetur. Quando advenit dies, circa horam solis orientis, dominus Gaufridus de Sergines petiit urbem Damiatam, ut illam curaret principibus restitui: & continuo super muros urbis arma soldani sunt posita. Ingressi sunt equites Saraceni in urbem memoratam, cœperuntque ex vino, quod ibi invenerunt, bibere, adeo ut multi eorum se inebriarent a. Inter alios unus venit ad triremem nostram, qui gladium suum evaginavit madentem sanguine, nobisque dicebat, quod sex e nostris occidisset; quod erat equiti, æque ac alteri, dictu turpissimum. Scito reginam, ante redditam Damiatam, cum omnibus nostris in naves nostras se recepisse, exceptis pauperibus ægrotis, quos Saraceni debebant custodire, Regique reddere, cum eis daret ducenta librarum millia, de quibus supra facta est mentio: atque ita juraverant ac promiserant Saraceni. Similiter ei reddere debebant machinas suas, carnes salsas, quas non manducabant, baculosque ac armamenta. Verum contra, fæx perfida occidit omnes ægrotos pauperes, minutatim concidit machinas, aliaque, quæ servare debebat, ac restituere in tempore & loco: omniaque in cumulum congesserunt, atque illi ignem injecerunt, qui tantus fuit, ut omnibus sequentibus diebus Veneri, Sabbathi, atque Dominico perduraverit.

[150] Postquam sic minutatim conciderant omnia, omnesque peremerant, [quidam Saracenorum mortem Christianorum moliuntur,] & ignem injecerant: nos, quos liberatos esse oportebat a sole oriente, fuimus usque ad solem occidentem sine potu aut cibo, qui nec Regi erat nec ulli nostrum. Præterea principes disputaverunt alii contra alios, omnes mortem nostram machinantes. Unus principum dicebat aliis: Domini, si mihi consentiatis, omnibusque his viris, qui mecum sunt, occidemus Regem, ac omnes hos viros illustres, qui cum eo sunt. Etenim ab hoc tempore ad annos usque quadraginta nulla nobis erit cura, quia eorum liberi parvuli etiamnum sunt: & Damiatam habemus. Alius Saracenus, Scebrecy nominatus, oriundus ex Mauritania, contrariam afferebat sententiam, atque alios docebat; Ægyptios, si Regem occiderent, postquam soldanum suum peremerant, pessimos audituros, mundique totius iniquissimos ac perfidissimos. Princeps autem iste, qui mortem nobis inferre conabatur, rationibus aliis fucatis huic contradicebat; asserebatque vere eos peccasse, quod soldanum suum occidissent, idque esse contra legem Mahometis, qui in lege sua dicebat, quod dominum suum custodire deberent, ut pupillam oculi: istiusque rei præceptum exhibebat hic princeps scriptum in libro, quem manu tenebat: At, inquiebat, audite porro, domini, aliud mandatum. Tum folium libri vertebat; ac dicebat, præcipere Mahometem, ad securitatem fidei suæ, occidendum esse legis inimicum. Deinde, ut ad propositum suum rediret, inquiebat: Porro intuemini peccatum, quod commisimus, occidendo soldanum nostrum contra præcepta Mahometis: atque etiam peccatum grande, quod committemus, si Regem abire sinamus, neque eum occidamus, quamcumque demum habeat a nobis cautionem: maximus enim hostis est legis Paganorum. Ad hæc verba parum abfuit, quin mors nostra fuerit concessa. Hinc factum est, ut unus ex his principibus, qui nobis erat contrarius, existimans fore, ut nos omnes juberent occidi, venerit ad ripam fluvii, cœperitque clamare Saracenice iis, qui nos vehebant in triremibus; Turcicoque pileolo, quod deponebat ex capite, iis signum dederit, significans, ut nos Babyloniam versus reducerent. Re ipsa anchoræ sublatæ sunt, & retro Babyloniam versus reducti sumus ad spatium leucæ bene grandis: ex quo luctus inter nos ortus est ingens, multæque lacrymæ fluxerunt ex oculis: nam omnes metuebamus, ne occidi nos curarent.

[151] [sed, prævalente aliorum sententia,] Interea, quemadmodum Deus voluit, qui servorum suorum numquam est immemor, circa occasum solis convenit inter principes, ut liberaremur, nosque jussere Damiatam reduci: & quatuor triremes nostræ prope ripam fluminis sunt locatæ. Tunc postulavimus, ut nos in terram dimitterent. At facere id noluerunt, donec manducassemus: aiebantque Saraceni, dedecori id fore principibus, si nos carceribus suis sinerent omnino jejunos egredi. Continuo apportari ex castris cibum jusserunt, ut comederemus; nimirum lagana ex caseo b, ad solem assa, ne in iis vermes congregarentur; atque ova dura, a quatuor vel quinque diebus cocta: & ad nos honorandos illa pingi foris curaverant coloribus variis.

[152] [proceres cum Rege dimittuntur.] Postquam cibum sumpseramus, ad terram nos applicuerunt: & adivimus Regem, quem Saraceni deducebant ex tentorio, in quo eum tenuerant, ad fluvium. Saracenorum peditum, qui gladiis cincti erant, post Regem sequebantur facile viginti millia. In fluvio ante Regem erat triremis Genuensium, in qua nullus apparebat, nisi stultus unus; qui ut vidit Regem esse ad dexteram triremis eorum, sibilare cœpit; & derepente eccos egredientes ex intima triremis contignatione octoginta facile balistarios, egregie instructos, tensis balistis, jaculisque impositis. Mox ut eos perceperunt Saraceni, fugere cœperunt instar ovium, quas terror invasit, neque manserunt cum Rege, nisi duo vel tres. Genuenses tabula navem terræ junxerunt, ac induxerunt Regem, comitem Andegavensem fratrem ejus, qui postea fuit Siciliæ Rex, dominum Gaufridum de Sergines, & dominum Philippum de Nemours c, & castrorum Franciæ præfectum d, & magistrum e SS. Trinitatis, & me. Comes Pictaviensis, quem servaverunt Saraceni, mansit captivus, donec Rex iis solveret centena librarum millia f, quæ illis dare debebat ante discessum a fluvio.

[153] [Postridie aliqui proceres, salutato Rege, discedunt:] Die Sabbati post Ascensionem, postridie dimissionem nostram, venerunt Regi vale dicturi comes Flandriæ g, comes Suessionensis, multique alii illustres domini: quos Rex rogavit, ut expectare vellent usque ad liberationem peractam comitis Pictaviensis fratris sui. Et responderunt ei, id a se fieri non posse, quia triremes ipsorum paratæ erant ad discedendum. Et tum ad triremes se receperunt, atque ad reditum suum in Galliam. Cum iis etiam erat Petrus Britanniæ h comes, qui graviter ægrotabat, neque deinde nisi tribus hebdomadis vixit, & obiit supra mare.

[154] [solvit Rex Saracenis, partemque pecuniæ, quæ deerat, mutuam a Templariis] Rex nequaquam deserere voluit fratrem suum comitem Pictaviensem, voluitque solutionem facere ducentorum millium librarum: consumptusque est solutione præstanda totus dies Sabbati, & Dominicus. Pecunia autem dabatur pondere libræ, lancesque singulæ valebant decem librarum millibus. Ubi vespera diei Dominici advenit, Regis ministri, qui solutionem præstabant, ei significarunt, sibi etiam tum opus esse triginta omnino librarum millibus. Neque alii aderant Regi, nisi frater ejus comes Andegavensis, præfectus castrorum Franciæ, & magister SS. Trinitatis, & ego: aliique omnes occupabantur solutione facienda. Tum Regi dixi, expedire, ut commendatorem & castrorum præfectum Templariorum rogaret, ut sibi mutua darent memorata triginta librarum millia ad liberandum fratrem suum. Frater Stephanus de Outricourt, qui Templariorum erat commendator, insimulavit me de consilio Regi dato, mihique dixit: Domine Joinvilli, consilium, quod Regi suggeris, nequaquam bonum est, nec rationi consonum. Sat enim nosti beneficiorum administrationes * nobis committi cum juramento, atque ita, ut illorum pecuniam dare non possimus, nisi illis, qui juramentum nos facere jubent. Præfectus castrorum * Templariorum, ratus se Regi satisfacturum, dicebat: Domine Rex, mittamus contentiones & rixas domini Joinvillii, & commendatoris nostri. Etenim quemadmodum dicit memoratus commendator noster, nihil dare possumus ex pecunia beneficii nobis commissi, nisi agendo contra juramentum nostrum, nosque reddendo perjuros: & scito, senescallum perperam tibi dicere, quod suadeat, ut, si nos tibi ex ea non largiamur, tu capias: quamvis ea de re acturus es pro arbitrio tuo. Verum si id facias, ex tua, quam habes Accone, satis compensabimus damnum nostrum.

[155] Auditis minis, quas Regi intentabant, ei dixi; [vel invitis capit: solutione religiose peracta cum suis discedit.] iturum me ex ea acceptum, si vellet. Et jussit me ita facere i. Mox me contuli ad unam e triremibus Templariorum, venique ad arcam quamdam, cujus clavem mihi tradere nolebant; securique, quam inveni, illam nomine Regis aperire volui. Hoc cernens Templariorum castrorum præfectus, tradi mihi jussit claves arcæ, quam aperui, atque ex ea satis argenti cepi; idque Regi tuli, qui multum gaudebat adventu meo: factaque fuit atque peracta solutio ducentorum millium librarum ad liberationem comitis Pictaviensis. Ante peractam solutionem memoratam, aliqui suadebant Regi, ut non juberet omnia solvi Saracenis, antequam illi liberassent corpus ipsius fratris. At dicebat, quoniam id illis promiserat, se ipsis daturum omnem eorum pecuniam, priusquam a fluvio recederet. Ad hæc verba dominus Philippus de Montfort Regi significavit, Saracenos in numerando deceptos esse una lance, valente decem librarum millibus. Ad quod Rex vehementer indignatus est, præcepitque dicto domino Philippo de Montfort ut fide bona, quam sibi debebat, sicut fidem juratus cliens, solvi juberet Saracenis dicta decem millia librarum k, si non essent soluta: asserebatque Rex, se numquam discessurum, donec ducenta illa librarum millia integre solvisset. Multi viri, videntes Regem semper esse in periculo a Saracenis, frequenter eum rogabant, ut se recipere vellet ad triremem quamdam, quæ eum in mari expectabat, ad manus Saracenorum fugiendas; tantumque effecere, ut ei persuaserint receptum. Et ille ipse dicebat, quod existimaret juramento suo se prorsus satisfecisse. Tunc cœpimus æquor navigare, & processimus ad leucam bene magnam per mare, antequam quidquam invicem dicere possemus præ tristitia, qua angebamur, quod comitem Pictaviensem reliquissemus in carcere. Neque multum fuit moræ, quin audiremus dominum Philippum de Montfort, qui restiterat ad decem dicta librarum millia solvenda, clamantem ad Regem: Domine Rex, Domine Rex, expecta fratrem tuum comitem Pictaviensem, qui ad te venit in alia hac triremi. Tum cœpit Rex dicere suis, qui ibidem erant: Accende, accende l. Extemplo magna inter nos omnes fuit lætitia de fratris Regis adventu. Porro fuit pauper quidam piscator, qui comitis Pictaviensis uxori dictum venit, se comitem Pictaviensem liberasse Saracenorum manibus: atque illa m tradi ei jussit viginti libras Parisienses. Tum unusquisque triremem n ascendit.

ANNOTATA.

a Notum est, vinum lege Mahometis esse vetitum. At ne hodiedum quidem tam religiosi sunt eorum aliqui, ut eo, data occasione, se non ingurgitent ad ebrietatem usque.

b Gallice, des bignetz de fromage.

c Hic, inquit Canguis pag. 81, oppidum & dominium Nemosii deinde vendidit Regi S. Ludovico. Nemosium autem, alii Nemus vocarunt, vulgo Nemours, oppidum est in præfectura Insulæ Franciæ, & in Vastinio tractu, ad Lupiam fluvium, ut habet Baudrandus.

d Albericum Clementem, ait ibidem Cangius, qui secutus est Regem S. Ludovicum in illo itinere: cui consentit Chaizius pag. 90. At cum Sammarthani in Historia genealogica domus Franciæ pag. 967 huic anno 1250 castrorum præfectum assignent Guilielmum de Beaumont, malim existimare hunc designari: præsertim cum ipse Chaizius comitem de Beaumont cum Rege navim ingressum scribat, eique pag. 105 titulum castrorum præfecti attribuat: sæpius de eo recurret sermo.

e Minister hic generalis Ordinis SS. Trinitatis, natione Gallus, nomine Nicolaus, electus fuerat anno 1234, prout scribit Bonaventura Baro in Annalibus Ordinis ad eumdem annum, qui & brevi illum ornat elogio. Mortem ejus innectit anno 1256, ubi num. 2 ad propositum nostrum sic loquitur de illo: Sufficit meminisse, quam fuerit in deliciis sancto Regi Ludovico Gallorum, qui expertus ejus in concionando energiam, eundem sibi in prædicatorem assumpsit. Porro eum cum S. Ludovico fuisse in expeditione hac Ægyptiaca, patet ex litteris eidem datis in castris prope Massoram, quas laudatusauctor recitat ad annum 1249, quo notantur scriptæ, mense Martio, veteri nimirum stylo, ita ut ad annum 1250 sint referendæ.

f Gallice, les cens mil livres. Forte! auctor scripsit ducens; ducenta enim solvenda erant, priusquam e Nilo mare ingrederetur.

g Comes Flandriæ in Galliam tunc temporis non discessit, ut patebit cap. sequenti. Potuit tamen cum aliis ex Ægypto solvere, Acconemque navigare, ubi eum rursus videbimus.

h De Petro Britanniæ comite sæpe actum in Commentario.

i Summa certe erat pecuniæ necessitas propter perfidiam Saracenorum, juramentumque Regis non discedendi ante solutionem factam: neque illam pecuniam Rex accipiebat, nisi ut Accone redderet.

k Ex hoc facto fidem Sancti erga perfidos quoque Saracenos commendat Vita secunda num. 133, ubi quædam latius exponuntur hic omissa.

l Faces nimirum, propter noctis tenebras; ut rectores navis, qua comes vehebatur, Regis navem cernerent, eique appropinquare possent, quantum conjicio. Fortasse etiam, ut navem comitis viderent appropinquantem.

m Non quidem homini credidit, opinor: at in tanta lætitia pecuniæ noluit parcere.

n Id est, quisque suam, qua vehi debebat. Ceterum hæc contigere die 8 Maii anni 1250, ut ex præcedentibus est manifestum. Quapropter Continuator Tyrii apud Martenium tom. 5 Collectionis amplissimæ col. 734, ubi habet: venerunt Acconem VIII die Maii, de discessu Acconem versus intelligendus est.

* les commenderies

* le mareschal

CAPUT XVII.
Singularia quædam, quæ Regi ejusque subditis in Ægypto, atque itinere Acconem versus contigerunt.

[Egregium certamen Galteri de Chastillon, ejusque mors;] Oblivisci nolim quædam negotio, quæ acciderunt in Ægypto, cum nos illic eramus. Primum agam de domino Galtero de Chastillon a, de quo narrantem audivi equitem quemdam, qui eum viderat in platea quadam prope Kasel, ubi Rex fuit captus. Gladium in manu habebat evaginatum, & dum Turcas videbat per hanc plateam transeuntes, eos invadebat, atque ad ictus singulos a se abigebat. Saraceni autem, qui retro æque atque antrorsum sagittabant, fugiendo ab ipso, totum contegebant sagittis. Porro dixit mihi hic eques, dominum Galterum, ubi eos ita abegerat, excussisse a se spicula, quibus tectus erat, ac se denuo armasse. Multo tempore ibidem fuit ita pugnans, eumque ille vidit sæpe super stapedes se elevantem, clamando: Heus! Chastillon, eques! Et; Ubi sunt viri mei fortes? At nullus reperiebatur. Postridie, quando eram cum præfecto triremium, quæsivi ex omnibus ejus militibus, an ullus esset, qui aliquid de eo referre posset. At nihil umquam de eo cognoscere potui, præterquam semel, quando equitem quemdam inveni, nomine dominum Joannem Frumons; qui mihi dixit, quod, cum captivus ducebatur, Turcam quemdam viderit, qui equum domini Galteri de Chastillon conscenderat; & quod tergum equi omnino esset sanguinolentum; quodque ex eo quæsivisset, quid factum esset equite, cujus erat equus. Dixit ei Turca, se ei jugulum abscidisse supra equum, atque equum ita esse sanguine ejus infectum.

[157] Erat in exercitu nostro vir insigni fortitudine præditus, [uti & episcopi Suessionensis.] nomine dominus Jacobus b du Chastel, episcopus Suessionensis: qui, ubi vidit nos Damiatam versus redire, atque unumquemque inde in Galliam redire velle, maluit manere cum Deo, quam ad locum, ubi natus erat, reverti. Et solus ipse Turcas invasit c, acsi solus eos profligare voluisset. At non ita multo post ad Deum ipsum miserunt, ac cohorti martyrum inseruerunt: modico enim tempore illum occiderunt.

[158] [Dona ad Regem missa: Rex eorum latorem, quod fidei esset desertor, a se jubet abscedere:] Aliud vidi, quando Rex expectabat super fluvium ob solutionem, quam fieri curabat, ut reciperet fratrem suum comitem Pictaviensem. Venit ad Regem Saracenus quidam splendidis vestibus ornatus, ac vir aspectu valde formosus. Et obtulit Regi [nardum d] vasculis impositam, ac flores diversi generis insigni odore præstantes; atque ei dixit, munus hoc ad eum mitti a liberis Nazac e soldani Babyloniæ, qui fuerat occisus. Quando Rex Saracenum istum Gallice loquentem audivit, eum interrogavit, quis id eum docuisset. Respondit Regi, se Christianæ fidei esse desertorem. Rex e vestigio ipsi dixit, ut abscederet a se, nec secum deinceps loqueretur. Tunc ego ipsum seorsum traxi, eumque interrogavi quo modo fidem negasset, ac cujas esset. Saracenus hic mihi dixit, se natum esse Provini, ac in Ægyptum venisse cum rege defuncto Joanne; atque matrimonio junctum in Ægypto; insignesque admodum opes ibidem possidere. Dixi illi: Nescis, si tali in statu moriaris, te recta in infernum descensurum, damnatumque iri in perpetuum? Respondit mihi, id certo se scire, nosseque satis nullam esse legem meliorem lege Christianorum. Verum, inquiebat, timeo paupertatem, in qua essem, si ad vos accederem, magnasque cum infamia exprobrationes, quæ mihi omni vita mea ingererentur ab iis, qui me vocarent, fidei desertorem, fidei desertorem. Propterea malim commodo meo vivere, & dives, quam ad hujusmodi statum devolvi. Ego ei ostendi, multo melius esse, ut metueret ignominiam apud Deum, mundumque universum, quando in postremo judicio omnia male facta unicuique fient manifesta; secuturamque deinde damnationem. At omnibus his nihil profeci, sed abscessit a me; neque eum umquam postea vidi.

[159] [Reginæ vehemens dolor: mori mavult quam capi a Saracenis:] Supra vidisti ac cognovisti graves vexationes & miserias, quas Rex bonus, sanctus Ludovicus, & nos omnes tulimus ac sustinuimus trans mare. Scito etiam bonam dominam reginam non evasisse, quin ex iis sortiretur partem suam, eamque animo suo admodum duram, uti audies postea. Quippe triduo antequam pareret, nuntiatum illi est, Regem, bonum maritum suum, esse captum: ex quo nuntio adeo vehementer turbata est in corpore suo, tantoque fuit in angore, ut sine intermissione ei in somno videretur totum cubiculum plenum esse Saracenis, qui eam occiderent; ac sine fine clamaret; Opem ferte, opem ferte, cum nullus ibidem esset. Deinde præ metu, ne proles, quam gestabat, periret, tota nocte vigilare sine somno ad finem lecti sui jubebat equitem quemdam: qui eques provectæ ætatis erat & senex, natus annos octoginta, & eo amplius: & ad vices singulas, quibus clamabat, manu eam tenebat, eique dicebat: Domina, noli esse sollicita, tecum sum, noli timere. Priusquam bona domina peperisset, omnes, qui in cubiculo suo erant, excedere jussit, præter senem hunc equitem, provolutaque est regina in genua ante ipsum, eumque rogavit, ut unum sibi largiretur. Eques juramento suo id ei promisit. Tum regina cœpit ipsum affari: Domine eques, per fidem, quam mihi obligasti, a te postulo, ut, si Saraceni capiant hanc urbem, tu mihi caput amputes, priusquam me capere possint. Respondit ei eques, id se perlibenter facturum, jamque in mente habuisse id facere, si casus ille eveniret.

[160] [parit filium: abitum meditantes retinet Damiatæ sumptibus Regis:] Non longa interjecta mora, in memorata urbe Damiata filium regina peperit, cui nomen impositum Joannes, cognomen Tristanus: ratio illius erat, quia natus fuerat in tristitia ac paupertate. Eadem, qua peperit, die illi significatum fuit, Pisanos omnes, Genuenses, omnemque plebem pauperem, quæ erat in urbe, inde fugam meditari, regemque velle deserere. Regina omnes ad se accersi jussit, atque eos rogavit, dicens: Domini, per Dei misericordiam vos obtestor, nequaquam hanc urbem deserere velitis. Etenim satis scitis, dominum Regem, omnesque, qui cum eo sunt, fore perditos. Certe, si vobis non placeat id ita facere, misereat vos saltem hujusce miseræ miserandæque dominæ, quæ hic decumbo, ac expectare velitis donec sim restituta. Omnes ei responderunt, id fieri non posse, seque fame perire in illa urbe. Illa eis respondit, jam fame non perituros; cibosque omnes, qui possent in urbe reperiri, emi se jussuram, illosque imposterum Regis sumptibus habituram. Atque ita facere eam oportuit, emique jussit ciborum tantum, quantum acquiri poterat: & exiguo tempore, priusquam fuit restituta, ipsi constitit plusquam trecentis & sexaginta librarum millibus hominum illorum sustentatio: eoque non obstante oportuit bonam dominam ante terminum se levare, atque urbem Acconem petere, ut expectaret ibidem, quia urbs Damiata Turcis ac Saracenis erat restituenda.

[161] Omnes vos scire oportet, quamvis multa Rex passus esset incommoda, [quid ageret Rex in itinere Acconem versus:] ejus ministros, quando in navem suam est ingressus, nihil ei præparavisse, puta nec vestes, nec lectum, nec stratum, aliave commoda. At necesse fuit, ut per dies sex super culcitras cubaret, donec essemus Accone. Neque ulla habebat Rex indumenta, præter vestes duas, quas soldanus illi confici jusserat, ex panno samili f nigro, pellitas vellere vario griseoque, ut vocant g, quibus addita erat ingens nodorum aureorum copia. Quamdiu super mare eramus, atque Acconem petebamus, semper apud Regem sedebam, quia ægrotabam: & eo tempore Rex mihi narravit, quo modo fuisset captus, & quo deinde pacto suam, nostramque Dei ope consecutus fuisset redemptionem. Me item ei exponere oportuit, quo modo super aquam fuissem captus, quaque ratione Saracenus quispiam vitam mihi servasset. Et Rex mihi dicebat, magnopere me obligari Domino nostro, quod tantis me liberasset periculis. Inter alia bonus sanctus Rex mire dolebat de morte fratris sui Artesiæ comitis. Die quodam sciscitabatur, quid ageret frater suus comes Andegavensis; querebaturque eum ne die quidem uno frequentiorem secum esse, quoniam in una pariter essent triremi: relatumque est regi, eum tesseras mittere super alveum cum domino Galtero h de Nemours. Ubi hoc audiit, surrexit, adivitque omnino vacillans ex magna morbi debilitate, qua erat: cumque ad eos pervenisset, sumpsit tesseras, alveumque, atque injecit in pelagus, acerrimeque fratrem suum reprehendit, quod tam cito tesseris ludere cœpisset, neque magis esset memor mortis fratris sui comitis Artesiæ, neque periculorum, quibus Dominus noster eos eripuerat. Dominus vero Galterus de Nemours majores facti pœnas dedit; Rex enim omnes ejus nummos, quos super tabulas vidit, post tesseras alveumque mari injecit i.

[162] Hoc loco k enarrare velim magnas quasdam vexationes ac calamitates, [quonam modo Rex Accone exceptus: quænam ibidem Joinvillio acciderint.] quæ Accone mihi evenerunt: quibus duo, quorum perfecta mihi erat fiducia, me liberaverunt. Fuerunt hi Dominus Deus noster, laudandaque Virgo Maria. Atque hoc dico, ut eos, qui id audituri sunt, ad perfectam de Deo fiduciam, ac patientiam in adversis ærumnisque suis permoveam: & ille opem eis feret, ut mihi tulit frequenter. Porro dicimus, quando Rex Acconem appulit, urbis incolas usque ad littus maris ingenti lætitia cum supplicationibus suis venisse, ut eum exciperent. Paullo post Rex me accersi jussit, verbisque expressis mihi præcepit, ut, si quo in pretio haberem amorem suum, manerem ad manducandum secum cum vesperi tum mane; donec constituisset, an inde in Galliam rediremus, aut ibi manendi sumpsisset consilium. Hospitium habui apud parochum Acconensem, loco ab episcopo memoratæ urbis designato, ubi graviter ægrotavi. Et ex omnibus meis non mansit, nisi unus famulus, aliis omnibus infirmitate lecto decumbentibus, quemadmodum ego decumbebam: neque ullus erat, qui potu subministrato vel semel me confortaret. Præterea, quo melius me recrearem, per fenestram, quæ erat in cubiculo meo, quotidie portari videbam ad ecclesiam sepelienda corpora mortuorum facile viginti. Quando cantantes audiebam; LIBERA ME; vim lacrymarum profundebam inclamans Dei misericordiam; ut dignaretur me, meosque servare a pestilentia dominante; atque id etiam fecit.

ANNOTATA.

a Jam monuimus ad cap. 10, lit. n, Cangium velle, nomen fortissimo huic viro fuisse Gaucherium, (Gaucher) atque ita eum ubique vocat Chaizius cum aliis. Quidquid sit, Joinvillium sequi placuit, in quo eum sæpe jam memoratum invenimus nomine Gualtier. Duobus fere mensibus ante mortem conscripsit litteras, quibus censum annuum viginti librarum donat monasterio Honoris Dei, Ordinis SS. Trinitatis, ut sacrum Missæ sacrificium offerretur in perpetuum pro sua parentumque suorum anima. Hasce litteras jam assignavimus supra ad cap. 16, lit. e. In his autem se nominat Galterum de Chastillon, dominum oppidi S. Aniani in Biturigibus, Gallice, De S. Aignan en Berry. De oppido S. Aniani, quod in Bituricensi provincia ad Carim fluvium comitatus titulo nunc est insigne, consuli potest Chesnius in Antiquitatibus urbium Franciæ pag. 495.

b Sammarthani tom. 3, pag. 1052 Guidonem de Chasteau-Porcean nominant, quos passim sequuntur alii. Potuit in nomine falli Joinvillius:at episcopum Suessionensem cum Rege in hac expeditione fuisse, constat etiam ex Bellovacensi lib. 31, cap. 96.

c An hæc congruant professioni episcoporum non disquiro. Plura eo seculo sibi hac in parte licita putabant & honesta, quam vel primis ecclesiæ seculis, vel nostro tempore.

d In editis habetur, du lart, lardum. Verum non dubito, quin illud mendosum sit; neque enim id munusculum fuisset aut offerentibus congruum, aut Rege dignum. Versanti itaque locum hunc, a quo abstinuerunt alii, quod mihi integrum non est, suspicio incidit de nardo, quod munusculum erat cum floribus conveniens & Rege non indignum. Quapropter hanc vocem uncis inclusam ex conjectura substitui. De Nardi frutice consuli potest Plinius lib. 12, cap. 12, aliique.

e Nazac, editio Pictaviensis apud Cangium, Nazart. Suspicor nomen dignitatis esse, at nullibi illud invenire potui, quod verosimiliter corruptum sit. Non itaque liberi ipsius soldani hæc munera miserunt, sed liberi principis cujusdam, qui soldani erat minister. Nam Gallice legitur, les enfans du Nazac du souldan.

f Gallice, de samys, quod in Dictionario suo eruditi Trivoltiani exponunt, samilis pannus, laminulis aureis intertextus. Addunt tamen pannum hunc quandoque totum fuisse ex serico. Potest ulterius videri Cangius in Glossario ad vocem Examitum, ubi hisce satis consentit.

g Gallice, fourees de vers (vair) & de gris. Pretiosa admodum erant hæc vellera, quæ difficulter Latine exponi possunt. De iis egimus ad Vitam secundam cap. 10, lit. g, & num. 572 Commentarii.

h Frater erat Philippi de Nemours num. 152 memorati, qui Nemosii dominus fuit ante fratrem, & castrorum præfectus in Francia, ut scribunt Sammarthani in Historia genealogica domus Franciæ tom. 2, pag. 967.

i Ægrius quoque hunc ludum Sanctus tulisse videtur, quod in sacris expeditionibus esset prohibitus: nam apud Guilielmum Neubrigensem lib. 3, cap. 22 inter statuta pro crucesignatis communi Gallorum & Anglorum consilio hoc reperitur: Quod nullus ad aleas vel detios (id est, tesseras) ludat.

k Cangius in observationibus suis pag. 83multa hic interponit ex editione Pictaviensi, quam constat interpolatam: verum non satis illa componi possunt cum iis, quæ hic referuntur; neque spectant ad S. Ludovicum, præterquam quod dicatur pecunia juvisse Joinvillium. Qua de causa hisce augere nolui prolixa S. Ludovici Acta.

CAPUT XVIII.
Rex, auditis rationibus pro discessu in Galliam, & contra, subsistere statuit: fratribus in Galliam dimissis, curam habet recolligendi milites.

[Proceres suadent Regi discessum in Galliam;] Haud ita multo postea Rex vocari jussit fratres suos, & comitem Flandriæ, omnesque viros illustres, quos secum habebat, die quodam Dominico. Atque omnibus præsentibus dixit: Domini, vos accersi jussi, ut nova quædam de Gallia vobis communicarem. Verum est, quod domina regina, mater mea mihi significaverit, ut festinato veniam, quod regnum meum in magno versetur periculo: nam nec pax mihi nec induciæ sunt cum rege Angliæ. Hujusce autem regionis homines discessum mihi conantur dissuadere; aiuntque terram suam, si abscedam, perdendam ac destruendam, omnesque post me abituros. Quapropter vos rogo, ut rem perpendere velitis, atque intra octiduum mihi detis responsum. Die Dominico sequente omnes Regem accessimus, ipsi responsuri de negotio, quod sibi exponendum nobis commiserat, circa abitum suum vel mansionem. Pro omnibus locutus est dominus Guido Malvoisin, atque hunc in modus effatus: Domine Rex, domini fratres tui, aliique viri, qui præsto sunt, rationem habent conditionis tuæ; & norunt non posse te in hac regione manere pro dignitate tua, aut regni tui utilitate. Primo enim ex omnibus equitibus tuis, duobus millibus octingentis, quos in Cyprum duxisti, ne centum quidem tibi supersunt. Ex alia parte, nulla tibi in hac regione est habitatio, nec ullæ tuis supersunt pecuniæ. Qua de causa, omnibus consideratis, omnes pariter tibi suademus, ut in Galliam abeas, procuraturus milites & pecuniam, quo cito redire possis in hanc regionem, ad vindictam capiendam de Dei, ejusque legis inimicis.

[164] [exceptis paucis, inter quos Joinvillius,] Rex, audito domini Guidonis consilio, illi non acquievit, sed singulatim ex unoquoque quæsivit, quid hac in re judicaret expedire: primum ex comite Andegavensi, comite Pictaviensi, comite Flandriæ, aliisque viris illustribus, qui ei præsentes aderant. Hi omnes responderunt, adhærere se sententiæ domini Guidonis Malvoisin. At omnino coactus fuit comes Jafensis a, qui castra possidebat trans mare, opinionem suam hac de re indicare. Hic post Regis mandatum dixit, se existimare, si Rex posset castra in campo constituere, magno ei fore honori subsistere potius, quam ita victum recedere. Ego, qui non nisi decimus quartus ibidem aderam, ordine meo respondi, in comitis Jafensis me abire sententiam. Pro ratione autem allegabam, famam esse, Regem necdum aliquid impendisse, aut usum esse ex pecunia thesauri sui; at solum expendisse pecuniam præpositorum ærarii sui: adeoque Regi mittendos esse viros in Moreæ b regionem, ac trans mare c, qui equites, militesque robustos adducerent; nam ubi innotesceret, ampla eum stipendia concedere, brevi tempore recepturum undique viros; atque hoc modo liberari posse per Regem tot miseros captivos, qui in Dei, ejusque servitio fuere capti; neque eos umquam carcere exituros, si ita abeat. Et scito, me nequaquam de opinione dicta fuisse reprehensum; at multi flere cœperunt: nam vix ullus erat, qui neminem ex consanguineis suis lugeret in carceribus Saracenorum detentum. Post me dominus Guilielmus de Belmont * dixit, opinionem meam esse valde bonam, seque adhærere ei, quod dixeram.

[165] [quem hac de causa perstringunt alii: at Rex] Post hæc, ubi quilibet loco suo responderat, turbatus est plane Rex ob diversitatem sententiarum consiliariorum suorum; ac spatium sumpsit alterius octidui, ad declarandum, quid de re facere vellet. At scire omnino debes, quando a Rege recesseramus, quemlibet e magnatibus in me irruere cœpisse, mihique ex indignatione & invidia dixisse: Hem! insanit profecto Rex, nisi tibi, domine Joinvilli, assentiatur contra totum regni Franciæ consilium. Ego prorsus obmutescebam. Haud multo post mensæ ad cibum sumendum fuere positæ: Rex solebat semper mensæ suæ me adhibere, quando ipsius fratres non aderant, itemque ad mensam semper aliquid mihi dicere: at numquam verbum mihi dixit, neque vultum ad me convertit. Tum cogitavi mecum, mihi esse subiratum; quod dixissem, eum nondum expendisse pecuniam suam, eamque ipsi large expendendam. Ubi gratias Deo egerat post prandium, receperam me ad fenestram quamdam, quæ capiti erat propinqua lecti Regis, brachiaque mea transmissa per clathros illius fenestræ tenebam prorsus meditabundus: advocatoque animo mecum dicebam, si Rex hac vice abiret in Galliam, iturum me ad principem Antiochiæ d, mihi cognatione junctum. Dum in tali versabar cogitatione, retro accedens Rex humeris meis incumbebat, manibusque suis ambabus caput mihi tenebat. Putabam ego esse dominum Philippum de Nemours, qui nimio me illo die tædio affecerat propter consilium a me datum.

[166] Et cœpi ei dicere: Sine me quietum, domine Philippe, [id sibi gratum fuisse, ei secreto indicat.] in malam fortunam. Vultumque verti, dum Rex per illum superius manum suam traducit: mox sat scivi, manum esse Regis, ex smaragdo, quem digito gestabat. Continuo me amovere volui, ut qui male fueram locutus. Rex quietum me loco manere jussit, ac dicere mihi aggreditur: Accede huc, domine Joinvilli; quo modo tam audax fuisti, ut tu, qui juvenis es, contra totum consilium illustrium Galliæ virorum, mihi suaderes, ut in hac regione subsistam? Respondi, ut, si bene suasissem, consilium meum sequeretur; sin malum esset consilium, ei non consentiret. Interrogavit me, si subsisteret, an secum manere vellem. Dixi, me omnino mansurum, sive sumptibus meis, sive alienis. Tunc Rex mihi significavit, gratum sibi accidisse, quod suasissem ut maneret; at id nemini indicarem. Unde tota illa hebdomada ita lætabar ob id, quod mihi dixerat, ut nullum amplius malum me gravaret: audacterque me defenderem adversus dominos alios, qui hinc me aggrediebantur. Scito, hujusce regionis incolas e nominari PULANOS f: & monitus fuit dominus Petrus d'Avallon, cognatus meus, nominari me PULANUM, quia Regi suaseram, ut cum pulanis maneret. Monuit me igitur cognatus meus, ut me defenderem contra eos, qui ita me vocarent; eisque reponerem, malle me pulanum esse, quam equitem fatigatum g, quales illi erant.

[167] Transacta hebdomada, ubi adfuit altera Dominica, [Rex se mansurum significat, data abeundi aliis libertate:] omnes ad Regem sumus reversi. Et, præsentibus nobis omnibus, a signo crucis, qua se signabat, duxit exordium, dicebatque documentum id esse matris suæ, a qua doctus erat, cum quædam dicere vellet, id ita facere, ac nomen Domini, opemque Spiritus sancti invocare. Hujusmodi fuere Regis verba: Domini, gratias vobis ago, cum illis, qui mihi suasistis, ut in Galliam abirem: tum similiter iis, qui mihi suaserunt, ut in hac regione manerem. Verum postea consideravi, si permaneam, regnum meum non idcirco magis in periculo futurum: nam domina regina mater mea satis virorum habet ad illud defendendum. Rationem itidem habeo eorum, quæ dicunt hujusce regionis equites, qui asserunt, si abeam, regnum Hierosolymitanum periturum, quod nemo post me sit permansurus. Propterea perpendi, me huc venisse ad servandum regnum Hierosolymitanum, bello quæsitum, non ut illud perdi sinerem. Itaque, domini, vobis dico, omnibusque aliis, qui mecum permanere volent, ut audacter id eloquamini: ac vobis promitto me tantum vobis largiturum, ut patera h non sit mea futura, sed vestra. Qui manere non cupient, fiat in Dei nomine. Post hæc verba, multi fuere attoniti, ac ubertim flere cœperunt.

[168] Postquam Rex declaraverat voluntatem suam, [discedunt fratres Regis Cura Regis de restaurando exercitu,] sibique propositum esse illic permanere: inde in Galliam abire sivit fratres suos: at non omnino mihi constat, utrum id factum fuerit precibus eorum, an voluntate Regis; atque accidit circa festum sancti Joannis Baptistæ i. Non diu fratres ipsius ab eo discesserant, ad proficiscendum in Galliam; cum paullo post Rex cognoscere voluit, quomodo ministri sui, qui secum manserant, conati fuissent milites recolligere. Die festo domini sancti Jacobi k, ad quem fueram peregrinatus, ob eximia bona, quæ mihi præstiterat, postquam Rex audito Missæ sacrificio, ad cubiculum suum se receperat, vocavit aliquos ex præcipuis & consiliariis suis; puta dominum Petrum regio cubiculo præfectum l, hominum, quos in domo regia umquam vidi, maxime probum, & integrum: dominum Gaufridum de Sergines equitem bonum, dominum Ægidium le Brun virum probitate insignem, aliosque consiliarios suos: quibuscum erat vir ille probitate præstans m, cui Rex dederat præfecturam militiæ Gallicæ post mortem domini Ymberti de Bello-joco. Interrogavit eos Rex, quos milites, quantumque numerum congregassent, ad restituendum exercitum suum, ac velut iratus dicebat: Satis nostis jam a mense, aut circiter, me vobis declarasse, velle me hic subsistere: & nihil etiamnum inaudii, vos exercitum congregasse ex equitibus, aliisve hominibus. Ad hoc ei pro omnibus aliis respondit dominus Petrus cubiculo præfectus: Domine Rex, si nihil hujus etiamnum fecimus, culpa in nobis non est. Certo enim unusquisque se tam pretiosum exhibet, tantamque postulat militiæ suæ mercedem, ut non auderemus iis promittere, daturos nos, quod petunt.

[169] [qui Joinvillium cum cohorte sua stipendio dato conducit.] Voluit Rex cognoscere, quibuscum egisset, ac quinam illi essent, qui tam amplum stipendii pretium exigerent: & omnes responderunt, me illum esse, neque modico me velle contentum esse. Omnia hæc audivi, cum essem in Regis cubiculo. Supradicti autem ejus consiliarii de me hujusmodi verba Regi dicebant, quia contra eorum opinionem suaseram, ut subsisteret, adeoque redire in Galliam non deberet. Tum Rex me vocari jussit. Mox eum adivi atque in genua coram ipso provolutus sum. Jussit me surgere & sedere. Cum sederem, mihi orditur dicere: Senescalle, satis nosti, tui me semper habuisse fiduciam, teque tantopere a me amatum; & nihilominus ministri mei mihi retulerunt, adeo te durum esse, ut satisfacere tibi non possint stipendio, quod tibi promittunt. Quo se pacto res habet? Respondi ipsi: Domine Rex, quid ad te deferant, ignoro. Quod tamen spectat ad me, si amplum postulem stipendium, id mihi non imputandum. Satis enim nosti, quando supra aquam captus sum, me omnia, quæ habebam, perdidisse, nulla re præter corpus mihi relicta; eaque de causa meos alere non possem stipendio modico. Interrogavit me Rex, quantum poscerem pro cohorte mea, usque ad tempus proximi Paschatis, quæ erant partes anni duæ n. Petii ab ipso duo librarum millia. Porro dicito mihi, inquiebat Rex, nullosne tecum habes equites? Dixi ipsi: Domine Rex, manere jussi dominum Petrum du Pontmolain, cum vexillo trium equitum antesignanum: hi mihi constant libris quadringentis. Tum Rex numeros subduxit ad digitos, mihique dixit: Sunt, inquiebat, libræ mille ducentæ o, quibus tibi constabunt equites, militesque tui. Et ego ei dixi: At considera ergo, domine Rex, utrum mihi opus non sit octingentis libris, ut me armis instruam ac equis, atque alam equites meos usque ad tempus Paschale? Tum Rex dixit ministris suis, nullum in me excessum se deprehendere; mihique dicebat, quod me sub stipendio suo retineret.

ANNOTATA.

a De eo egimus ad cap. 4 lit. i.

b Morea, olim Peloponesus, peninsula est Græciæ satis nota. Parebat ea tum principi Catholico Guilielmo Villehardouino, quem cap. 3 in expeditione hac vidimus cum Ludovico.

c Galliam, opinor, intelligit.

d Boëmundum V, cujus obitus notatur a Continuatore Tyrii ad annum 1251 col. 734: cognationem illius cum Joinvillio aliis investigandam relinquo.

e Gallice quidem habetur, les païsans, qua voce rusticum hodiedum significant Galli, atque ita vocem intellexisse videtur Cangius pag. 85. At mihi dubium non est, quin hac voce païsan eodem sensu utatur Joinvillius, quo Itali utuntur voce paësano; puta pro regionis incola. Etenim rusticum ubique designat voce villain, Italis villano: & sensus hanc significationem omnino exigit, ut mox patebit.

f Sanutus lib. 3, part. 8, cap. 2 horum moresexplicans, sic habet: Illustrium virorum, qui ad sanctæ Terræ tuitionem … in ipsa manserunt, degeneres filii, … possessionum illorum successores, non morum, PULANI vocantur. Horum mores effeminatos pluribus ibidem describit. Eadem fere habet Vitriacus in Historia Hierosolymitana cap. 72; qui cap. 67 ita nominatos dicit; Vel quia recentes & novi, quasi pulli respectu Surianorum reputati sunt; vel quia principaliter de gente Apuliæ matres secundum carnes habuerunt. Cum enim in Occidentalium principum exercitu paucas mulieres respectu virorum adduxisset; qui in Terra sancta remanserunt, de regno Apuliæ, eo quod propius esset aliis regionibus, vocantes mulieres, cum eis matrimonia contraxerunt. Ita ille: at quidquid sit de ratione nominis, nomen fuisse præ contemptu datum, satis intelligitur.

g Gallice, chevalier recreu, quod equitem significat, qui certamine se victum, atque ad incitas redactum fatetur, inquit Cangius. Denominationem sumit a duellis, in quibus ille se fatebatur recreant, qui eo usque redactus erat, ut ultra pugnare non posset: quod & variisexemplis probat. Verum non æque ostendit vocem recreu, quæ vel hominem, vel animal nimio labore fatigatum significat, confundi posse cum voce recreant, quod idcirco aliis disquirendum relinquo. Nam aliunde satis intelligitur hac voce recreu ignaviam æmulis suis objecisse Joinvillium, cum ignavum æque ac fatigatum designet.

h Patera per synecdochen ponitur pro thesauro, continens nempe pro contento: quia in largitionibus principes ex patera distribuebant pecuniam, ut recte ostendit Cangius pag. 86. Sensus ergo est: Thesaurus regius non meis magis quam vestris commodis serviet.

i Eos discessisse festo die S. Laurentii cum Flandriæ comite, diximus in Commentario num. 696. Verum hisce non satis consentire videtur hic Joinvillii calculus. Forte loquitur de tempore, quo discessus fuit decretus, ita ut reliquum tempus præparandis ad iter necessariis sit insumptum.

k Id est, die 25 Julii, ita ut hæc quoque ante discessum contigerint, si recte memorata sint tempora.

l Chambellan. Hujus Petri de Villebeon sæpe recurret mentio; adfuit Regi in secunda quoqueexpeditione transmarina, eodemque cum ipso defunctus est anno, & ad pedes ejus sepultus.

m Ægidium le Brun rursum significat, quem supremum militiæ præfectum a Sancto creatum jam dixit num. 8, ubi vide notata de eo lit. m. De aliis item suis locis egimus.

n Duæ nimirum partes tertiæ, seu octo circiter menses.

o Nam bis adjungendi erant terni cum vexillo, ut cohortem haberet Joinvillius, qualem habuerat, dum expeditionem aggressus est equitum decurio cum tribus vexillis. Vide num. 42.

* i. e. Beaumont

CAPUT XIX.
Legati Frederici imperatoris, soldani Damasceni, ac principis Assasinorum ad Regem missi: varia de moribus principis Assasinorum.

[Legatio Frederici imperatoris ad Regem:] Haud ita multum temporis interfluxit, quando imperator Germaniæ Fredericus a legatos misit ad Regem, ac litteras ei destinavit, quibus petebat ut fides illis haberetur b: significabatque se scripsisse ad soldanum Babyloniæ (qui mortuus erat, at ipse hoc nesciebat) ut crederet suis, quos ad eum mittebat, & quomodo fieri posset, ut Regem omnesque ejus subditos liberaret. Et memini perquam bene, multos dixisse, se minime fuisse desideraturos, ut istius imperatoris Frederici legatio captivis etiam tum supervenisset: timebant enim ne hoc ageret imperator, ut nos arctius curaret custodiendos, magisque implicaret. Quando nos invenerant liberatos, ad imperatorem suum sunt reversi.

[171] [item soldani Damasceni, ad quem Rex itidem legatum mittit:] Simili modo post hanc legationem, ad Regem venere Acconem usque legati soldani Damasceni c. Querebatur apud Regem Damasci soldanus de principibus Ægypti, qui occiderant soldanum suum Babyloniæ, qui ipsius erat consanguineus. Insuper promittebat ei, si vellet sibi contra illos esse subsidio, se regnum Hierosolymitanum, quod occupaverant, ei liberaturum. Rex soldani ministris respondit, illi se ad hospitium suum reciperent, se brevi responsum eis missurum ad ea, quæ soldanus Damasci sibi significaverat: atque ita abierunt ad hospitium. Postquam illi ad hospitium pervenerant, Rex in consilio suo decrevit, quod per nuntios suos responsum ad Damasci soldanum mitteret, ac cum iis eo destinaret Religiosum quemdam, Ordinis fratrum Prædicatorum, cui nomen erat frater Yvo le Breton. Continuo frater Yvo ad ipsum accedere jussus est; eumque misit Rex ad legatos soldani Damasceni, ut iis diceret, velle Regem, ut cum ipsis iret ad soldanum Damasci, ad responsum illi referendum, quod Rex per ipsum significare volebat, quia intelligebat sermonem Saracenicum: atque ita fecit dictus frater Yvo.

[172] [mirum mulieris cujusdam dictum.] At narrare hic lubet aliquid, quod ex dicto fratre Yvone cognovi: id est, quod a domo Regis tendens ad hospitium legatorum soldani, Regis nuntium perlaturus, in platea invenerit feminam ætatis valde provectæ, quæ dextera gerebat scutellam igne plenam, & sinistra ampullam aqua repletam. Frater Yvo ipsam interrogavit: terrogavit: Mulier, quid hoc igne vis facere, aquaque illa, quam gestas? Illa ei respondit, igne se cælum cremare velle, atque aqua extinguere velle infernum; ut numquam deinde cælum esset, aut infernus. Rogavit eam Religiosus, cur verba ejusmodi proferret. Illa ei respondit: Quia, inquiebat, nequaquam volo, ut quis umquam bene operetur in hoc mundo, ut pro mercede cælum possideat, neque itidem, ut quis a peccato se abstineat præ timore ignis inferni. At omnino hoc faciendum est ex integro, perfectoque amore d, quo ferri nos oportet in Deum creatorem nostrum, qui summum est bonum, quique tantopere nos amavit, ut morti se submiserit ad redemptionem nostram, hancque mortem sustinuerit propter peccatum primi parentis nostri Adami, atque ad salutem nostram.

[173] Interea, quando Rex Accone subsistebat, ad eum venerunt nuntii principis Beduinorum e, [Legatio arrogans principis Assasinorum:] qui se nominabat Senem montis. Rex, audito mane Sacro, intelligere voluit, quid sibi vellent significare nuntii principis Beduinorum. Cum ad Regem venissent, sedere eos jussit, ut nuntium sibi commissum eloquerentur: cœpit princeps, qui illic erat præsens, ex Rege quærere, utrum non nosset dominum suum montis principem? Rex ei respondit, non nosse; nam eum numquam vidisse, audivisse tamen de eo loquentes. Tunc princeps Regi dixit: Domine Rex, quandoquidem de domino meo loquentes audivisti, vehementer miror, te ei non mississe tanta ex tuis dona, ut eum tibi amicum conciliaveris; quemadmodum faciunt Germaniæ imperator, rex Hungariæ, soldanus Babyloniæ, multique alii reges ac principes, singulis annis: quia satis norunt, se sine ipso non posse perdurare aut vivere, nisi quamdiu domino meo placuisset. Ea de causa nos mittit ad te, ut id tibi indicemus, ac moneamus ut ita facias: aut saltem, ut cures eum liberari tributo, quod annuatim debet supremo Templariorum, ac Hospitalariorum magistris: hoc si feceris, sibi a te putabit satisfactum. Recte dicit dominus meus, si occidi juberet magistrum Templariorum, aut Hospitalariorum, alium continuo futurum præcedenti parem: & propterea suos periculo exponere non vult in loco, ubi nihil posset proficere. Rex iis respondit, se consilium habiturum; ac reverterentur ad se sub vesperam, se iis daturum responsum.

[174] Circa vesperam, ubi ad regem fuere reversi, cum Rege invenerunt magistrum Templariorum f ab una parte, [cujus legati constanter excepti, injuriamque reparare jussi,] & magistrum Hospitalariorum g a parte altera. Postquam nuntii ingressi sunt ad Regem, eis dixit, ut iterum sibi referrent causam suam, postulationemque, quam matutino tempore proposuerant. Illi responderunt, consultum se non putare eam adhuc semel dicere, nisi coram iis, qui matutino tempore erant præsentes. Tunc magistri Templariorum ac Hospitalariorum iis præceperunt, ut eam rursus dicerent. Atque ita egit princeps, qui mane fatus erat coram Rege, eo prorsus modo, quo supra est relatum. Post hæc magistri eis dixerunt Saracenice, venirent mane ad se, seque iis Regis responsum dicturos. Mane, ubi erant coram magistris Hospitalariorum ac Templariorum, magistri hi illis dixerunt: Stulte admodum, nimisque audacter dominum eorum Regi Franciæ similia, verbaque tam dura dici jussisse: seque, nisi obstaret honor Regis, quodque ad eum venissent ut nuntii, præcepturos, ut omnes submergerentur, spurcoque Acconis pelago injicerentur, ad indignationem eorum domini. Et vobis præcipimus, inquiebant duo magistri, ut redeatis ad dominum vestrum, & intra dies quindecim litteras a principe vestro Regi feratis, quibus Regi de ipso, vobisque fiat satis.

[175] [redeunt cum epistola amica, ac donis domini sui,] Intra quos dies quindecim h nuntii istius principis montis redierunt ad Regem, eique dixerunt: Domine Rex, reversi sumus ad te ex parte domini nostri: tibi ille significat, uti in dusium vestimentum est corpori personæ proximum, ita se mittere tibi indusium suum, quod vide: hoc tibi donat, ut indicet, te eum esse Regem, quem præcipuo amore prosequi, quoque familiarius uti desiderat. Ad majorem hujus rei securitatem, en annulum ejus, quem ad te mittit, ex sincero auro ac puro, cuique nomen ejus est inscriptum. Per hunc annulum connubio te sibi jungit noster dominus, & significat vos postea fore junctos, sicut manus digitos. Inter alia misit ad Regem elephantem crystallinum, ac figuras varii generis hominum crystallinas, tabulas i, latrunculos crystallinos; quæ omnia ornata erant elegantibus ex succino flosculis, agglutinatis crystallo cum pulchris ex auro puro viticulis. Et scito, simulac nuntii aperuissent thecam k, cui hæc erant inclusa, totum cubiculum mox repletum fuisse insigni suavique odore, quem illa spirabant.

[176] [cui Rex dona similiter mittit. Religio hujus principis,] Rex, qui dona, quæ ei tribuerat ac miserat senex montis princeps, remunerare volebat, ei misit per nuntios suos, perque fratrem Yvonem le Breton, qui intelligebat Saracenice, magnam copiam vestium coccinearum, paterarum aurearum, aliorumque vasorum argenteorum, Ubi frater Yvo pervenit ad principem Beduinorum, cum eo locutus est, eumque de lege ipsius interrogavit. Verum, ut Regi retulit, intellexit eum non credere in Mahometem, at amplecti legem Hely l, quem Mahometis dicebat patruum m. Et dicebat, quod Hely iste Mahometem ad eum, quo fuit in mundo, provexerit honorem; quodque Mahomet, ubi stabiliverat dominium suum, ac principatum populi, indignabundus recesserit a patruo suo Hely. Postquam Hely perspexit Mahometis persidiam; quodque vehementer ab eo supplantari inciperet, ad se traxit, quantum posset, ex populo, eumque duxit habitatum in desertis montium Ægypti: ibique cœpit iis aliam a lege Mahometis præscribere legem. Et illi, qui hodiedum servant legem Hely, inter se dicunt, eos, qui legem Mahometis observant, esse infideles. Et contra Mahometani similiter dicunt Beduinos, qui servant legem Hely, esse infideles. Et eorum quilibet verum dicit: omnes enim infideles sunt ab una atque altera parte.

[177] [erroresque varii] Unus ex articulis & mandatis legis Hely est ejusmodi; quod, ubi homo quispiam se occidi sinit, ut faciat ac exsequatur mandatum domini sui, anima illius, qui ita moritur, ingrediatur corpus aliud, illo, in quo est, commodius, pulchrius, atque robustius. Ac propterea Beduini montis flocci faciunt, quod se perimi sinant ad voluntatem domini sui perficiendam, rati animam suam ad aliud corpus reverti, ubi degat commodius quam ante. Aliud legis eorum est mandatum, nullum hominem mori posse usque ad diem ei determinatum. Atque id sic credunt Beduini: neque enim se armare volunt, quando ad bellum procedunt, idque si facerent, autumarent se facere contra mandatum legis suæ n supra dictum. Et cum mala imprecantur liberis suis, illis dicunt: Execrandus esto, velut puer, qui arma induit metu mortis: quod magno ducunt dedecori. Hic error est insignis; videretur enim potentiam non habere Deus augendi nobis aut minuendi vitam, quod falsum est; nam in eo est omnipotentia.

[178] Et scito, quando frater Yvo le Breton fuit apud senem montis, [& ridiculi, iter instituentis arrogantia barbara.] quo Rex eum miserat, illum invenisse ad caput lecti istius principis montis libellum quemdam, cui multa inscripta erant dicta pulchra, quæ Dominus noster olim, cum in terra versaretur ante passionem suam, domino sancto Petro dixerat. Lectis istis, frater Yvo ei dixit: Hem! O Domine, optime faceres, si libellum hunc frequenter legeres, Etenim scripta in eo sunt perquam bona. Senex montis ei dixit, ita se facere, seque magna admodum fiducia ferri in dominum sanctum Petrum. Et dicebat, initio mundi animam Abelis, quando cæsus fuit a fratre suo Caino, deinde ingressam esse in corpus Noë; ac animam Noë, postquam fuit mortuus, rediisse ad corpus Abrahami: deindeque animam Abrahami venisse ad corpus domini sancti Petri, quæ etiamnum ibidem sit in terra. Quando frater Yvo eum ita loquentem audivit, illi demonstravit opinionem ejus nequaquam esse rectam, eumque docuit varia dicta pulchra, Deique mandata: at fidem numquam illis adhibere voluit. Insuper dicebat frater Yvo, quemadmodum Regi narrantem audivi, quod quando princeps ille Beduinorum equitabat per campum, eum præcederet vir quidam, gestans securim ejus bellicam, ad manubrium argento coopertam; in quo manubrio erat copia gladiolorum acutissimorum. Et qui gestabat securim illam nativo sermone clamabat elata voce: Recedite, fugite ab eo, qui mortem regum portat in manibus suis.

[179] Prætermisi vobis exponere responsum, quod Rex misit ad soldanum Damasci, [Regis responsum ad soldanum Damasci.] quod fuit hujusmodi: nimirum, Regem missurum ad principes Ægypti, ut intelligeret, an sibi resarcirent ac redderent inducias, sibi ab eis promissas; quas illi jam ruperant, ut ante dictum est: idque si recusarent, Regem libenter ei subsidio futurum, ad ulciscendam mortem ipsius cognati Babyloniæ soldani, quem occiderant.

ANNOTATA.

a Fredericus II, qui eodem anno 1250 obiit, die sanctæ Luciæ, ait Matthæus Parisius pag. 538, id est, 13 Decembris.

b Gallice, lettres de creance, quas litteras de credentia, vel credentiales dixerunt istius temporis scriptores. At malui vim vocis in textu exponere. Videri potest Cangius in Glossario ad vocem credentia.

c Nazerus designatur Alapiæ, Hamæ, Emesæque soldanus, qui Damascum jam subegerat, ideoque Damasci soldanus vocatur. Erat ex posteris Saladini, adeoque consanguineus soldanorum Babyloniæ posteriorum, qui ex Saphadino Saladini fratre descendebant. De eo ejusque bellis cum Saleh Babyloniæ soldano egimus in Commentario num. 602, 607, 608, ubi & pax eorum relata. Quam bene usus sit Ludovicus hac occasione ad captivos ex Ægypto liberandos, diximus num. 701, ubi de hac legatione actum.

d Hæc verba sano sensu lector accipiat: nam si ita sumantur, acsi omnia opera ex puro amore peragenda essent, non abhorrebunt a variis propositionibus Quesnelli damnatis, quarum 47 sic habet: Obedientia legis profluere debet ex fonte; & hic fons est charitas. Quando Dei amor est illius principium interius, & Dei gloria ejus finis, tunc purum est, quod apparet exterius; alioquin non est, nisi hypocrisis, aut falsa justitia. Et prop. 54: Sola charitas est, quæ Deo loquitur, eam solam Deus audit. Mitto hujusmodi effata plura ejusdem novatoris, aliaque, quibus timorem gehennæ improbat: neque hic locus est ea refutandi aut necessitas, cum solide refutata videri possint in Opere P. Jacobi de la Fontaine, cui titulus: Constitutio Unigenitus theologice propugnata. Porro non ignorant quidem Catholici, opera ex puro amore facta ceteris esse præstantiora: at simul norunt, non frustra in sacris Litteris timorem suppliciorum æternorum hominibus inculcari, non sine ratione gloriam in perpetuum duraturam promitti; ideoque conandum quidem esse homini ad perfectiora tendenti, ut, quantum fieri poterit, ex Dei amore operetur; non ita tamen ut spe æternæ mercedis, timoreque pœnarum juvari non possit, ac debeat; operaque ex spe vel honesto timore facta sibi inutilia fore existimet.

e De hoc principe Assasinorum, ejusque sicariorum grege, fuse disputavimus in Commentario § 28 a num. 331, quibus hæc elucidantur. Beduini non erant, neque eos omnino cum Beduinis confundit Joinvillius, aliqua tamen ab his ad illos, & contra, detorquet. Vide cap. 10, ubi agit de Beduinis.

f Apud Cangium pag. 84 vocatur Raynaldus de Vichiers: successerat Guilielmo de Sonnac, quem num. 106 in pugna cæsum vidimus.

g Erat hic Guilielmus de Castro novo, mense Octobri redux ex carcere Ægyptio, ut dictum est in Commentario num. 699. Unde patet, hæc contigisse sub finem anni 1250, vel initium sequentis: nam mense Martio anni 1251 Rex Accone discessit.

h Ex hoc temporis spatio satis colligitur, principem Assasinorum tunc temporis non habitasse circa fines Persidis, licet eos ibidem antea domicilium habuisse affirmet Vitriacus in Commentariocitatus num. 332.

i Gallice tables, quod ambiguum est: potest enim, præter sensum datum, vel alveum latrunculorum, vel scrupulos lusorios, vel alia quoque designare.

k In editis l'estui.

l De Hely, seu Hali, ejusque sectatorum divisione ab aliis Mahometanis, consule dicta nostra ad cap. 10, lit. c. Præterea Guilielmus Tyrius lib. 19, cap. 20 sic habet: Iste tamen ab eo (Mahomete) quintus, Hali videlicet … indignari cœpit plurimum, quod illius diceretur successor; & non magis propheta eximius, & multo major illo haberetur. Nec satis visum est ei ita de se, vel se, vel alios opinari, nisi & idipsum publice prædicaret. Plura ibi videri possunt de sectatoribus Hali, ejusque imposturis.

m Patruelem fuisse jam monuimus, atque ita etiam habet Tyrius. Quæ autem sequuntur de Mahometis supplantatione, falso videntur jactata fuisse a sectatoribus Hali.

n Hæc videntur a Beduinis ad Assasinos detorta. Vide cap. 10.

CAPUT XX.
Rex minis intentatis captivos in Ægypto liberat: Cæsaream munit: legati Regis ex Tartaria reduces, multa de Tartarorum origine, progressibus, ac conversione aliquorum ei renuntiant.

[Rex minis intentatis multos liberat captivos;] Post hæc Rex eo tempore, quo fuit Accone, misit dominum Joannem de Vallance in Ægyptum ad principes, exacturum ab eis, ut pro injuriis, violentiaque, quas Regi intulerant, ei ita satisfacerent, ut eorum satisfactioni acquiesceret. Quod principes se facturos ei receperunt, modo Rex cum iis fœdus iniret, eisque subsidio esset contra soldanum Damasci ante nominatum. Atque ut cor Regis emollirent, (post acres monitiones, quas dominus Joannes de Vallance præstante vir probitate eis ingessit; illos arguens atque accusans gravium delictorum, injuriarumque, quibus se obstrinxerant; quodque delinquentes in legem suam, rupissent inducias ac pactiones cum eo initas,) miserunt ad Regem, carceribusque suis exemerunt omnes equites, quos detinebant captivos. Insuper ad eum miserunt ossa defuncti comitis Galteri de Brienne a, ut sepelirentur in Terra sancta. Atque inde abduxit dominus Joannes de Vallance ducentos equites, præter ingentem aliam multitudinem plebis, qui in carceribus erant Saracenorum. Postquam Acconem pervenerat, domina de Secte b, dicti domini Galteri de Brienne patruelis, cepit ossa memorati defuncti, eaque bene atque honorifice sepeliri jussit in templo Hospitalariorum Acconensium: ac exsequias ibi celebrari jussit mire splendidas, adeo ut equites singuli obtulerint cereum cum denario argenti. Rex quoque cereum obtulit cum nummo byzantio ex pecunia dominæ de Secte; quod quilibet mirabatur: numquam enim pecuniam aliquis eum offerentem viderat, nisi ex nummis propriis: verum pro sua humanitate id fecit Rex.

[181] Inter equites, quos dominus Joannes de Vallance ex Ægypto reduxit, [ex quibus equites quadraginta cohorti suæ impetrat Joinvillius:] cognovi facile quadraginta ditionis Campaniæ, qui omnes spoliati erant, & male vestiti. Hos omnes quadraginta expensis meis instrui ac vestiri curavi vestibus ac tunicis coloris viridis; duxique eos omnes ad Regem, eum rogaturus, ut eos omnes dignaretur stipendio suo detinere. Rex, audita prece mea, ne verbum quidem mihi respondit: atque unus aliquis ex ejus consiliariis, qui erat præsens, me reprehendit; dicens pessime me facere, cum similia Regi nuntiarem; nam ejus impensas plusquam septem librarum millibus modum excedere. Respondi ipsi, fortunam adversam facere, ut de ea loqueretur; nos autem inter nos Campanos in Regis servitio perdidisse facile triginta quinque equites, omnes vexillum portantes ex ditione Campaniæ. Et aperte dixi, Regem non recte facere, si eos non retineret, quandoquidem opus ei erat equitibus: atque hoc dicenti obortæ sunt lacrymæ. Tum Rex me mitigavit, ac mihi concessit, quod ab eo petieram; retinuitque omnes istos equites, ac cohorti meæ inseruit.

[182] [quid præterea a Saracenis Ægypti Rex postularet;] Postquam Rex loquentes audiverat nuntios principum Ægypti, qui venerant cum domino Joanne de Vallance; cum illi redire vellent, Rex eis declaravit, nullas se cum eis inducias initurum, priusquam sibi reddidissent capita omnia Christianorum mortuorum, pendentia super muros Cairi c a tempore, quo comites Barrensis ac Montfortius fuere capti; sibique remisissent omnes quoque pueros, in tenella ætate ab iis captos, quos fidem abnegare, legique ipsorum credere coëgerant: & præterea, ære alieno ducentorum millium librarum, quæ ipsis adhuc debebat, se liberatum agnoscerent. Cum illis remisit Rex memoratum dominum Joannem de Vallance, ob eximiam sapientiam ac animi magnitudinem, qua præstabat, ad declarandum principibus nomine Regis hunc nuntium.

[183] Cum hæc agerentur, [qui Cæsaream muris cingit.] Rex Accone discessit, ac Cæsaream d adivit cum omnibus, quas habebat, copiis; & reædificari jussit muros munimentaque Cæsareæ, quæ Saraceni ruperant atque dejecerant. Aberat duodecim facile leucis Accone Hierosolymam versus. Ac tibi assevero, me non omnino scire quo pacto, at voluntate Dei facere potuisse, quæ perfecit. Neque umquam toto anno & tempore, quo Rex fuit Cæsareæ ad eam restaurandam, ullus apparuit, qui aliquid nobis mali inferret, neque item Accone, cum tamen non nisi pauci essemus.

[184] Ad Regem venerant, [Nuntii olim a Rege ad regem Tartarorum missi] ut ante dixi, quando eramus in Cypro, nuntii magni Tartariæ regis: dicebantque se venisse, ut illi ferrent opem, ad obtinendum a Saracenis regnum Hierosolymitanum. Rex eos remisit, & cum illis duos insignes fratres Prædicatores, sacerdotes ambos. Et illi misit sacellum coccineum, in quo acu exprimi jussit omnem fidem nostram; Annuntiationem angeli Gabriëlis, Nativitatem, baptismum; quoque modo Deus fuerit baptizatus; passionem, ascensionem, atque adventum Spiritus sancti. Eique misit calices, libros, ornamenta, omniaque, quæ ad Sacrum cantandum erant necessaria e. Ut deinde nuntios, quos eo miserat, Regi narrantes audivi, nuntii mare ingressi sunt, appuleruntque ad portum Antiochiæ: & dicebant, se annum integrum impendisse a portu Antiochiæ usque ad locum, ubi erat magnus Tartariæ rex; decemque leucas per diem processisse. Invenerunt autem omnem terram, per quam equitabant, Tartaris subjectam: transeundoque per regiones, repererunt in multis locis, oppidis, & urbibus, ingentes acervos ossium hominum mortuorum. Nuntii Regis interrogaverunt, quo pacto ad tantam ascendissent auctoritatem, ac quomodo potuissent subjugare tantum terrarum, & occidere atque evertere tantam hominum multitudinem, quorum ossa cernebant. Et Tartari eis exposuerunt modum, ac primum de sua origine f.

[185] Dicebant se natos, [varia narrant, de Tartarorum origine,] genitosque venisse ex ingenti planitie arenæ, ubi nihil crescebat boni. Initium planitiei illi arenosæ erat ad rupem quamdam, magnitudinis tantæ, atque altitudinis tam stupendæ, ut nullus homo in vita eam umquam pertransire posset, extendebaturque ab Oriente. Eis quoque dicebant Tartari, inter hanc rupem aliasque rupes versus mundi finem sitas, inclusos esse populos de Got & Magot g, qui venire deberent sub finem mundi cum Antichristo, cum veniet omnia destructurus. Ab illa planitie veniebant populi Tartarorum, qui subditi erant Presbytero Joanni h ex una parte, ac imperatori Persidis ex parte altera; qui Persidis imperator iis contiguus erat ab una parte terrarum suarum. Erantque inter multos alios infideles, quibus, ut tolerarentur, ingentia dabant tributa in annos singulos, atque pecunias; itidemque pro pastu animalium suorum, ex quibus solum vivebant. Et dicebant Tartari, se illi Presbytero Joanni, imperatori Persidis, aliisque regibus, quibus dicta debebant tributa, tanto horrori & odio fuisse, ut, cum illis ferrent census suos ac pecunias, non vellent ipsos ante se recipere, sed dorsum ipsis obverterent.

[186] Unde contigit, ut una vice inter alias, homo quidam inter eos sapiens perquisiverit omnes planities, [rege ab ipsis electo,] atque huc illuc iverit cum hominibus locorum locuturus, iisque ostenderit duram, in qua erant, servitutem, eamque sub diversis dominis; eos rogans, ut, consilio adhibito, rationem reperire vellent & modum, quo miseriis, in quibus erant, possent se eripere. Re ipsa tantum effecit vir ille sapiens, ut congregarentur die quodam ad initium planitiei illius arenosæ circa terram Presbyteri Joannis. Post monitiones varias, quas vir ille sapiens ad eos habuerat, consenserunt facere quodcumque ille vellet: & rogarunt ipsum, ut ageret, diceretque quod sibi conducere videretur, ad consequendum illud, de quo cum ipsis agebat. Dixit eis, eos nihil efficere posse, nisi regem haberent, qui eorum magister esset & dominus, cui obedirent & consentirent, ad faciendum quodcumque ipsis præciperet. Modus i creandi eorum regem fuit talis; ut ex quinquaginta duabus generationibus, quibus Tartari constabant, jusserit unamquamque illarum generationum sibi adferre sagittam, signo ac nomine generationis suæ insignitam. Et consensit omnis populus ut hoc modo fieret; atque ita factum est. Deinde quinquaginta duæ sagittæ positæ sunt coram puero quinquenni; ut ex generatione, cujus esset sagitta, quam puer tolleret, crearetur eorum rex. Postquam puer levaverat unam ex quinquaginta duabus sagittis, sapiens vir ille removeri jussit, retroque poni omnes generationes alias. Dein eligi voluit ex illa generatione, cujus erat sagitta, quam puer levaverat, quinquaginta duos viros ex sapientissimis ac fortissimis, qui forent in tota hac generatione. Electis illis, hic ipse vir sapiens unus erat ex viris quinquaginta duobus, qui omnes habuerunt singuli sagittam suam separatam, nomine suo signatam: unamque tolli curarunt a quinquenni illo puero; atque ille, cujus foret sagitta, quam puer levaret, eorum rex esset ac gubernator. Sorte factum est, ut puer sustolleret sagittam viri illius sapientis, qui illos ita docuerat: quo universus populus multum gavisus est, summaque edebat lætitiæ signa. Tunc eos silere jussit, eisque dixit: Domini, si me velitis dominum vestrum, jurabitis per illum, qui fecit cælum & terram, retenturos vos atque observaturos præcepta mea. Atque eo modo id jurarunt.

[187] Post hæc, iis præscripsit ac stabilivit documenta, quæ fuere admodum bona, [legibus a rege datis,] ad populum inter se in pace conservandum. Unum ex statutis, quæ eis dedit, tale fuit: Nullus capito bona alterius contra ipsius voluntatem, neque cum ejus deceptione. Alterum fuit hujusmodi: Alter alterum ne percutito, si pugnum non velit amittere. Aliud tale fuit: Nullus societate alienæ uxoris aut filiæ utitor, si vita privari nolit. Multaque alia præclara documenta, ac mandata iis dedit, ad pacem atque amorem inter eos conciliandum.

[188] [victoria contra Presbyterum Joannem;] Postquam eos hujusmodi documentis ac legibus instruxerat, eos monuit, quod antiquissimus eorum inimicus esset Presbyter Joannes, quantoque eos odio prosequeretur & stomacho a longo tempore: Proptereaque, inquiebat, vobis omnibus præcipio, ut cras parati sitis ac instructi ad eum invadendum. Si eveniat, ut nos cædant, a quo Deus nos custodiat, quisque faciat quod poterit rectius. Item si nos eos profligemus, vobis impero, ut id usque ad finem perduret, licet ad tres dies, noctesque tres protraheretur, ac nullus audeat manum spoliis admovere, at dumtaxat ad occidendum homines, mortemque inferendam. Namque, ubi integram de inimicis nostris consecuti fuerimus victoriam, lucrum vobis partiar tam recte atque æque, ut quilibet sibi solutum agnoscat ac satisfactum. Omnes perquam lubentes consenserunt, ut id fieret. Cum postera dies adesset, quemadmodum facere proposuerant, sic rem exsecuti sunt. Re ipsa acriter in hostes suos invecti sunt: &, prout Deus, qui est omnipotens, voluit, hostes suos deleverunt; ac quotquot cum armis ad defensionem aptis invenerunt, peremerunt omnes: illos vero, quos habitu religionis indutos repererunt, ac sacerdotes, non occiderunt. Et omnes alii Presbyteri Joannis populi, qui in prælio non erant, eis se dederunt, eorumque imperio se submiserunt.

[189] [visione mira] Post obtentam hanc victoriam accidit res stupenda. Quippe quidam e summis magistris unius ex generationibus ante dictis perditus fuit ac separatus a populo Tartarico per tres omnino dies, ita ut nihil de eo cognoscere aut inaudire possent. Ad finem trium dierum reversus, retulit populo, existimare se, non abfuisse nisi una vespera, neque fame aut siti fuisse vexatum: & narravit, se ascendisse stupendæ altitudinis tumulum: seque reperisse super tumulum illum immensam multitudinem hominum, quos umquam viderat, pulcherrimorum, vestibusque ac ornamentis pulcherrimis instructorum. In medio illius tumuli Rex sedebat, inter omnes alios aspectu pulcherrimus, splendidissimeque exornatus: eratque in solio mire coruscante, ac plane aureo: ad dexteram suam habebat sex reges, omnes coronis redimitos, ac lapidibus pretiosis egregie ornatos; totidem erant ad ejus sinistram. Prope ipsum ad manum ejus dexteram Regina quædam erat genibus nixa, quæ ei dicebat ac supplicabat, ut memor esset populi sui. Ad manum sinistram in genua provolutus erat juvenis pulcherrimus, duabus alis instructus, instar solis splendentibus. Et per circuitum illius Regis virorum formosorum alis instructorum maxima erat copia.

[190] [cuidam ex ducibus oblata,] Rex iste sapientem hunc virum vocavit, eique dixit: Venisti ab exercitu Tartarorum. Domine, inquiebat ille, ego ipse sum. Eo revertetis, ac dices regi Tartariæ, me, cæli terræque Dominum, a te conspectum: meque ei præcipere, ut gratias mihi laudesque referat de victoria, quam illi concessi contra Presbyterum Joannem, ejusque populum: ac ei dices nomine meo, me illi potestatem facere subjiciendi imperio suo omnem terram. Domine, inquiebat magnus hic Tartarorum magister, quomodo fidem mihi habebit Rex Tartariæ? Ei dices, ut tibi talibus signis fidem habeat, quod aggressurus sis imperatorem Persidis cum trecentis viris tuæ gentis; quodque per me superaturus sis imperatorem Persidis, qui te oppugnabit cum trecentis millibus equitum, militumque, & ultra. Priusquam abeas cum imperatore Persidis conflicturus, rogabis regem Tartariæ, ut tibi tradat omnes sacerdotes. Religiosos, aliosque de plebe, qui supersunt ex iis, quos cepit in prælio cum Presbytero Joanne; ac quidquid tibi dicent, atque testabuntur, credes: sunt enim ex populo meo, & servis meis. Domine, aiebat hic homo, abire nescio, nisi me duci jubeas. Tunc Rex se vertit, vocavitque unum ex præclaris ministris suis, eique dixit: Adesdum, Georgi, ito ducturus hunc hominem usque ad diversorium suum, eumque reddito incolumem. Ac mox sapiens ille Tartarus fuit translatus k.

[191] Postquam fuit restitutus; omnis populus, omnesque Tartarorum exercitus milites eum inviserunt: [conversione multorum e Tartaris, victoriaque de Chorasminis.] splendidaque admodum habuere convivia. Ille continuo rogavit regem Tartarorum, ut sibi traderet sacerdotes, ac Religiosos, uti eum docuerat Rex, quem in summitate tumuli invenerat; quod ipsi fuit concessum. Benigne princeps hic Tartarorum, omnesque ejus subditi, exceperunt doctrinam eorum, qui eis erant dati; omnesque se baptismo curarunt abluendos l. Omnibus baptismo mundatis, trecentos dumtaxat sumpsit ex militibus suis, eosque confiteri jussit, ac se præparare: & inde profectus est, aggressurus imperatorem Persidis, eumque superavit, atque imperio suo, terraque expulit m. Ille fuga delatus est usque ad regnum Hierosolymitanum; idemque fuit, qui postea nostros profligavit n, ac comitem Galterum de Brienne cepit, quemadmodum audies postmodum. Populus principis illius Christiani adeo multiplicatus est, tantoque fuit numero, sicut nuntios, quos Rex in Tartariam miserat, postea narrantes audivi, ut in castris ejus numerassent octingenta sacella, curribus imposita.

ANNOTATA.

a Jafæ comitis, cujus captivitatem, & cædem in carcere narrabit cap. 22. Contigerat cladesilla Christianorum a Chorasminis & Ægyptiis anno 1244, quam exposuimus in Commentario num. 590 & 591.

b In editis, de Secte haberi pro Sajecte, ut alibi Sidonem vocare solet Joinvillius, existimat Cangius pag. 88. Cujus conjectura probabilis quidem mihi videtur, at res non omnino certa: quæ ratio est, cur vocem sæpe repetitam mutare noluerim. Putat autem Cangius designari Margaritam Sidonis dominam, uxoremque Baliani Sidonis domini. De Baliano Sidonis domino sæpe agit Continuator Tyrii, eumque inter præcipuos regni Hierosolymitani proceres recenset col. 707 & seqq. Idem col. 735 dominam Sidonis, quam vocat Marche, defunctam refert 5 Junii anni 1254. Propinquam cognationem Galteri cum Margarita, cumque Joanne Hierosolymæ rege Galteri patruo, examinavit loco assignato Cangius.

c In editis Quassere. Verum, dum num. 198 capita missa scribit, Kayre nominat. Cairus & Babylonia tunc erant distinctæ, ex quibus magna Cairus coaluit, ut jam alibi diximus.

d Mense Martio anni 1251 post peregrinationem piam in Nazareth, de qua Vita primanum. 38. De Cæsarea muris cincta egimus in Commentario § 56.

e Egit de his Joinvillius num. 48: expositaque sunt in Commentario § 48 a num. 612, quem consule.

f De Tartarorum origine & progressu late disputavimus in Commentario § 47, hunc itaque lector adire poterit.

g Marcus Paulus Venetus lib. 1, cap. 64 circa provinciam Teuduch (alias Tanchut) gentes Gog & Magog collocat his verbis: Sunt etiam ibi regiones Gog & Magog, quos illi nominant Lug & Mungug. Cum Venetus, qui Tartariam & Sinam perlustravit, non procedat ulterius in Orientem, suspicor regiones Gog & Magog illas esse, quæ hodiedum in mappis geographicis vocantur, Regnum Niulhan, regnum Niuche, & Tartari de Kin, hæc enim undique fere vastis montibus sunt inclusa, præterquam quod mare habeant ad Orientem, qua Japoniam respiciunt. Nam hisce conveniunt dicta Veneti æque ac Joinvillii: Venetus enim in descriptione sua versatur ad Boream Sinæ, ubi hæc sita; Joinvillius vero montibus inclusas, atque usque ad finemmundi, id est, mare, extensas significat. Jam vero utrum populi Gog & Magog, qui sæpe memorantur apud Ezechielem & in Apocalypsi cap. 20, hi ipsi videantur esse, non discutio.

h De regibus, quibus Presbyter Joannes commune erat nomen, quique late dominabantur in ea regione, quæ nunc magna Tartaria dicitur, egimus loco assignato, uti & de imperatore Persidis, ut vocat. Alique existimarunt, regem Æthiopiæ seu Abassiæ Presbyteri Joannis nomine designari, quos jam docte refutavit Kircherus noster in China illustrata part. 2, cap. 1, ubi de eo fuse disputat. Unde miror eruditissimum Renaudotium in Historia patriarcharum Alexandrinorum pag. 223 & 337 & seq. hisce non acquievisse, sed Presbyterum Joannem rursus in Æthiopia quæsivisse. At Renaudotium refutavit Assemanus tom. 3 Bibliothecæ Orientalis part. 2, pag. 495, ubi ait tam luculentis testimoniis demonstratum esse, Joannem Presbyterum non in Africa, sed in Asia dominatum esse, ut de ejus veritate dubitandi nullus jam locus supersit. Et vero ex iis, quæ disputavimus deTartaris, abunde probatur, regnum Presbyteri Joannis in magna Tartaria, vel prope illam fuisse, ita ut nullo modo in Africa statui possit.

i Hic modus creandi regem videtur a Turcis ad Tartaros ab auctore nostro per errorem translatus. Etenim Tyrius lib. 1, cap. 7 de electione regis Turcarum eadem memoravit, antequam Tartari essent noti: eadem quoque de Turcis habet Albericus ad annum 1059; ut jam observavit Cangius pag. 90. Quapropter tota hujus electionis historia maxime vacillat, præsertim quod apud alios non legatur auctores.

k Jam observavi hujusmodi visiones videri a Tartaris confictas, ut populum ad longinquas expeditiones redderent magis obsequentem, cooperantibus fortasse Nestorianis quibusdam impostoribus.

l Satis benigne habitos sacerdotes apud varios Tartarorum principes, intelligitur ex dictis in Commentario § 48 de Tartarorum legatis, ubi & conversio multorum confirmatur.

m Id non tam cito, nec viribus tam modicis factum, notavimus num. 599, ubi hæc sunt exposita.

n Hæc elucidata vide num. 589 & 590, ubi de Chorasminis egimus, quos Perside expulerant Tartari.

CAPUT XXI.
Venatio leonum: cæremoniæ barbaræ in fœdere, ac sepultura: quædam severitatis exempla: Jafæ structum oppidum: fœdus cum Ægyptiis, quo capita Christianorum, puerique remissi ad Regem; quorumdam ad eum accessus.

[Nobilis cujusdam ad Regem accessus: venatio leonum qualis:] Nunc ad materiam nostram regredimur, atque ita dicemus. Interea temporis, cum Rex Cæsaream muniri curabat, de quo ante egi, ad Regem venit eques quidam, nomine Elenars de Seningaam a, qui se profectum dicebat ex regno Norvegiæ b, atque illic se pelago credidisse, venisseque prætereundo ac circumnavigando totam Hispaniam, transivisseque per fretum Maroccanum c: gravissimis autem cum periculis ac discriminibus transmisisse, multaque passum incommoda, priusquam ad nos pervenire potuisset. Rex equitem illum retinuit, aliorum equitum decurionem. Porro intellexi ex eo, noctes æstivo tempore in regno Norvegiæ adeo esse breves, ut nox ibi nulla esset, qua in summam usque noctem lux d non perciperetur. Postquam eques ille regionem cognoverat, ipse cum suis leones venari cœpit. Multi autem id periculose aggressi sunt, cumque magno corporum suorum discrimine. Modus, quem servabant in dicta venatione, erat talis. Equites excurrebant in leones, cumque invenissent ex iis aliquem, arcu aut balista jacula in eum vibrabant: atque ubi quemdam tetigerant, leo ille, qui fuerat tactus, in primum, quem inveniebat, irruebat: tum illi calcaribus subditis fuga se eripiebant, atque humi cadere sinebant tegmen aliquod, pannive triti laciniam: hanc leo arripiebat ac dilacerabat, ratus se hominem tenere, qui eum percusserat. Dum leo subsistebat ad lacerandam tritam illam panni laciniam, viri alii spiculis aliis eum impetebant: dein pannum suum leo deserebat, atque invehebatur in hominem suum, qui fugam capiebat, aliamque labi sinebat tritam panni laciniam, ad quam leo subsistebat: atque hoc modo frequenter leonem spiculis suis interimebant.

[193] Alius eques admodum nobilis ad Regem venit eo tempore, [adventus alterius; fœderis jurandi apud Comanos cæremoniæ:] quo degebat Cæsareæ, qui se dicebat ex stirpe de Coucy e *. Dicebat Rex hunc equitem esse cognatum suum, quia genus ducebat ex sorore f quadam regis Philippi, quam imperator Constantinopolitanus habuit uxorem: quem equitem Rex retinuit equitum decurionem per annum unum: annoque transacto rediit Constantinopolim, unde venerat. Ab hoc equite audivi, dum id Regi narrabat, imperatorem Constantinopolitanum g ejusque subditos vice quadam fœdere se junxisse cum rege quopiam, qui vocabatur rex Comanorum h, ut ab eis haberent subsidium ad subjugandum imperatorem Græcum, cui nomen Vatachius i. Affirmabat ille eques, Regem Comanorum exegisse, ad securitatem ac fiduciam fraternam conciliandam cum imperatore Constantinopolitano, qua invicem juvarent, ut ipsi ac subditi eorum singuli ab utraque parte venam sibi secari curarent, ac de eorum sanguine invicem bibendum traderent in signum fraternitatis, dicentes se fratres esse, ejusdemque sanguinis. Et convenit inter populum nostrum, populumque istius equitis, ut ita facerent, ac de sanguine suo miscuerunt cum vino, ex eoque invicem præbiberunt k: tum dicebant fratres se esse unius sanguinis. Insuper aliud egerunt: nam canem transmiserunt inter nostros, suosque, utrimque ab invicem divisos, gladiisque suis totum canem minutatim conciderunt, dicentes ita concidendos, si invicem fallerent.

[194] [eorumdem in mortuis sepeliendis deliria.] Factum aliud grande atque mirabile hic eques de Coucy Regi narravit. Dicebat in regione regis Comanorum defunctum fuisse magnatem agri ditissimum & principem, cui defuncto ingens in terra excavatus est scrobs latitudinis summæ: positusque est defunctus in suggesto splendide admodum instructo atque ornato: atque effecerunt ut descenderent cum eo in scrobem illum equorum, quos habuit, optimus, atque e servis ejus unus, ambo vivi, cum homo tum equus. Addebat, servum, antequam in scrobem ingrederetur, regi, aliisque viris illustribus præsentibus valedixisse, regemque ei donasse magnam auri atque argenti copiam, quod fasciæ involutum collo ejus alligabatur. Et Rex eum promittere jubebat, sibi aurum, argentumque suum ab eo reddendum, quando foret in mundo alio; idque ei promisit. Deinde rex ei tradebat epistolam, primo eorum regi inscriptam, cui per hanc significabat, hominem illum probum optime vixisse, sibique bene servivisse, ideoque se ei supplicare, ut amplo eum remunerare dignaretur præmio. Post hæc scrobem illum super hominem hunc mortuum, supraque servum illius & equum, vivos ambos, tabulis ligneis, clavorum ope firmiter connexis, cooperuerunt. Demum priusquam cubitum concederent, ad memoriam ac recordationem eorum, quos sepulturæ dederant, super scrobem e lapidibus atque humo magnum excitabant tumulum.

[195] [Pactum Joinvillii cum Rege:] Ubi advenit tempus Paschati propinquum, Accone discessi, Regemque invisi Cæsareæ, quam claudi, iterumque muniri curabat l. Cum ad eum veni, illum in cubiculo suo reperi loquentem cum legato, qui semper apud ipsum fuerat trans mare. Ubi me vidit, reliquit legatum, meque accessit: ac dicere mihi aggreditur: Domine Joinvilli, verum quidem est, te non conductum a me nisi usque ad Pascha proximum; attamen, quæso, mihi dicas, quantum velis tibi dari a Paschate usque ad annum unum proxime sequentem. Ego ipsi dixi, me nequaquam ad eum venisse ad negotiandum de re hujusmodi, neque me imposterum quidquam velle de ipsius pecunia: at aliud mecum pactum, conditionemque iniret: nimirum, ut non indignaretur ob aliquid, quod ab ipso peterem, quod sæpe faciebat: atque ego ei promitterem, me minime indignaturum propter rem negatam, quam peterem. Quando audivit postulatum meum, ridere cœpit, dixitque mihi quod tali conditione, pactoque me retineret. Tum manum meam apprehendit, meque ad legatum, ac consiliarios suos duxit; eisque retulit pactum nostrum mutuum. Unde omnes lætabantur quod manerem.

[196] Post hæc audies punitiones, judiciaque, exercita vidi Cæsareæ eo tempore, quo Rex ibi subsistebat. Primum de equite quodam, comprehenso in lupanari, cui data fuit optio; vel ut meretrix, [severum impudici supplicium:] quacum fuerat inventus, eum per castra circumduceret indusio vestitum, fune genitalibus alligato, quem funem meretrix ab una extremitate teneret: vel, si hæc pati nollet, ut perderet equum suum, arma sua, apparatumque bellicum, ac expelleretur, exularetque ab exercitu Regis. Elegit eques, amittere potius equum suum, atque arma, castrisque Regis excedere. Ubi vidi equum Regi confiscatum esse, eum poposci uni equitum meorum, qui pauper erat ex nobili genere. Verum Rex respondit precem meam non esse æquam, quia equus facile valebat octoginta, aut centum libris; quæ summa non erat exigua. Ego autem ipsi dixi: Domine Rex, rupisti pactum nostrum mutuum, quando irasceris de eo, quod postulavi. Rex ridere cœpit, mihique dixit: Domine Joinvilli, dices quantum tibi libuerit: attamen ne sic quidem deinde irascar. Verumtamen non obtinui equum nobili egeno.

[197] Alterum judicium, quod vidi, spectabat ad quosdam ex meis equitibus, [aliæ pœnæ propter illatas injurias:] qui die quodam venationi se applicuerunt, persecuturi feram, quam dorcadem vocant, capreæ similem. Fratres Hospitalarii obviam progressi sunt equitibus meis, cumque iis manus conseruerunt, adeo ut insignes equitibus intulerint contumelias. Qua de injuria conquesturus, summum Hospitalariorum accessi magistrum, mecumque duxi equites, quibus contumeliæ erant illatæ. Magister, auditis querelis meis, se mihi ea de re satisfacturum promisit; pro jure ac consuetudine Terræ sanctæ, quæ erat ejusmodi, ut juberet fratres, qui intulerant contumeliam, manducare super pallia sua; atque illi, qui contumelia fuerant affecti, præsto illic essent, levarentque fratrum pallia. Factum, est ut summus Hospitalariorum magister juberet fratres, qui contumeliam intulerant, manducare super pallia sua: ego cum equitibus illic aderam; rogavimusque magistrum, ut levari juberet fratres a palliis suis; quod autumabat abnuendum: sed tandem necesse fuit ut ita faceret. Nam sedimus cum fratribus ad comedendum cum eis, quod illi pati noluerunt: at necesse fuit, ut se levarent a nobis ad manducandum cum aliis suis fratribus ad mensam, ac pallia sua nobis relinquerent. Aliud judicium fuit de servo quodam Regis, cui nomen erat Goullu. Hic manum admovit cuidam meorum equitum, eumque duriter tutudit. Accessi Regem de eo querelas depositurus, qui mihi dixit, posse me facile ab his desistere, quandoquidem servus tantum tutuderat equitem meum. Ego ei dixi me minime destiturum, sed potius ejus servitium relicturum, si jus meum non obtinerem; neque servorum esse manum admovere equitibus. Rex, hoc percipiens, judicium mihi exercuit, quod fuit tale. Secundum regionis morem servus venit ad diversorium meum excalceatus, soloque indusio coopertus, gladium tenens in manu; ac in genua provolutus est ante equitem, quem contumelia affecerat, eique extendit gladium per capuli pilam, atque illi dixit: Domine eques, misericordiam tuam imploro, quod manum tibi injecerim: huncque tibi gladium tuli, ut pugnum eo mihi abscindas, si tibi id facere placeat. Tunc rogavi equitem, ut illi condonaret delictum suum; quod fecit. Multa alia diversi generis judicia ibidem exercita vidi pro jure ac consuetudine Terræ sanctæ.

[198] [fœdus Regis cum Ægyptiis, quo capita Christianorum & pueri remissi:] Antea audivisti, quo pacto Rex principibus Ægypti significaverit, se non servaturum inducias, nisi sibi satisfacerent pro injuriis ac violentiis, ab iis illatis. Hinc venerunt hoc tempore ad eum nuntii Ægyptii, eique per litteras declararunt, principes ei satisfacere velle per omnia, quæ illis indicaverat, ut ante dictum est. Et diem statuerunt Rex, ac principum nuntii, qua Jafæ se mutuo viderent. Ibi jurare debebant principes, Regique promittere ex parte sua, se illi restituturos regnum Hierosolymitanum: Rex quoque ac præcipui ejus magnates jurare debebant, atque promittere ex parte sua, se subsidio futuros principibus adversus soldanum Damascenum. Porro ubi soldanus Damascenus cognovit, cum Ægyptiis nos fœdere junctos esse, diemque, quæ statuta erat, ad Jafæ conveniendum, misit viginti facile millia Turcarum ad transitum custodiendum. Attamen non prætermisit propterea Rex se movere ad Jafam petendam. Ubi comes Jafensis vidit, accedere Regem, castellum suum Jafense munivit, ad eumque statum perduxit, ut omnino appareret urbs egregia ad defensionem idonea. Etenim ad singulas castri ejus pinnas viri erant facile quingenti, quibus singulis pelta erat cum scuto tessera ejus gentilitia insigni. Quod erat visu pulcherrimum. Symbolum enim ipsius gentilitium erat ex auro puro cum cruce coccineo pedatum, splendidissime compositum. Nos castrametati sumus in campo in circuitu istius castri Jafensis, quod situm erat intra mare, atque in insula. Jussit Rex opus inchoari, ut cingi atque ædificari curaret oppidum per totum castri circuitum ab uno mari usque ad alterum in spatio terræ intermedio. Dicebat autem Rex operariis suis, ut animos iis adderet: Ego sæpe sportam portavi ad lucrandas indulgentias. Ægyptii porro principes venire non sunt ausi metu copiarum, quas soldanus Damasci ad servandos eorum transitus miserat. Verum nihilominus ad Regem miserunt omnia Christianorum capita, quæ super muros Cairi suspenderant, sicut Rex ab eis exegerat: quæ Rex jussit in terra sacra sepeliri. Miserunt quoque ad eum omnes pueros ab ipsis detentos, quos jam fidem Dei negare coëgerant: atque item miserunt ad illum elephantem quemdam, quem Rex misit in Galliam.

[199] [Damasceni vastant agros, sed mox fugiunt:] Interea, quando Rex, totusque ejus exercitus subsistebat Jafæ, ut se muniret contra eos, qui erant in castro m, nuntiatum est Regi, turmas soldani Damasci jam in campo excubare n, unumque e principibus soldani venisse, ad demetendum corrumpendumque frumentum agri o cujusdam illic propinqui, tribus circiter leucis a castris Regis. Continuo Rex eo misit ad explorandum, eoque ipse per se accessit. At simulac princeps iste nos adventare sensit, fugam capere cœpit: quem citatis equis e nostris secuti sunt aliqui, fuitque e nostris juvenis quidam nobilis, qui eos est assecutus; ac Turcas duos egregio lanceæ ictu humi dejecit, ea non fracta. Postquam emirus perspexit necdum alios adesse præter hunc nobilem, ad eum se convertit; & nobilis in eum vibravit insignem gladii ictum, adeo ut graviter emirum in corpore vulneraret, posteaque ad nos rediit.

[200] Quando Emiri Ægyptii cognoverunt, Regem totumque ejus exercitum Jafæ degere, miserunt ad ipsum, ut ab eo alia ipsis assignaretur dies, [Rex Ægyptios Jafæ expectat: aliqui ad eum accedunt nobiles,] qua ad illum venire possent sine ullo defectu. Rex aliam diem eis designavit, qua venturos se ad eum, Regi promiserunt, ut statuerent de negotiis suis, quidque ab una alteraque parte foret agendum. Durante hoc tempore, quo diem expectabamus venturam, quam Rex assignaverat emiris Ægypti, ut ad ipsum accederent; ad Regem venit comes de Den p, ac secum duxit bonum equitem Arnoldum de Guymene q, duosque ejus fratres: quos Rex servitio suo adscriptos equitum decuriones retinuit. Rex comitem de Den illic creavit equitem, qui adolescentulus adhuc erat juvenis.

[201] Similiter ad Regem venere princeps Antiochiæ, ejusque mater r; [uti & princeps Antiochiæ cum matre sua.] quibus magnum honorem Rex exhibuit, eosque honorifice excepit. Equitem Rex creavit principem Antiochiæ, non nisi sexdecim annos natum, at numquam ea ætate puerum vidi tam prudentem. Ubi fuit eques, postulatum quoddam Regi proposuit: nimirum ut cum eo loqueretur de re quadam, quam cupiebat exponere, coram matre sua; quod illi fuit concessum. Hujusmodi fuit ejus petitio; dixitque: Domine Rex, verum quidem est, quod domina mater mea, quæ hic præsens est, me sub tutela habeat, meque sub ea etiamnum habitura sit ad annos quatuor. Quapropter omnibus meis fruitur, neque potestas etiamnum mihi est quidquam faciendi. Attamen, ut mihi videtur, non debet permittere, ut ditiones meæ amittantur, aut decidant, atque id volo s. Nam urbs mea Antiochena perit in manibus ejus. Propterea, Domine Rex, humiliter tibi supplico, ut id eam monere digneris, tantumque efficere, ut pecuniam ac milites mihi tribuat; ut eam suppetias meis, qui in urbe mea sunt, quemadmodum illam omnino oportet facere. Rex, audito postulato, quod princeps proponebat, tantum egit, atque apud matrem ejus effecit, ut illi ingentem traderet pecuniæ summam. Adiit princeps urbem suam, ubi præclara operatus est. Ab eo tempore, ad Regis honorem, gentis suæ scutariam tesseram, quæ coloris est rosei t, secuit, adjecto Galliæ typo.

ANNOTATA.

a Apud Menardum & Cangium, Elenars de Seningaan, in editione Pictaviensi, Clenard de Semingam. Fortasse Ecleonardus, Gallice Eclenard.

b Gallice de Norone. At omnia adjuncta Norvegiam insinuant, quæ etiam hodie Norrige & Norrite vulgo dicitur.

c Fretum Herculeum, seu Gaditanum intelligit, quo Hispania ab Africa separatur: per illud enim ex Oceano in mare Mediterraneum navigare debuerat. Maroccanum vocat a vicino in Africa regno, licet Fezzanum freto sit propinquius.

d Ratio naturalis est, & astrologis non incognita: verum quanto breviores sunt noctes æstivo tempore, tanto longiores sunt hiberno. Ratio est, quod Norvegia vehementer accedat ad Septemtrionem, adeo ut pars illius in mappis notetur sub circulo poli Arctici. Quo autem regio magis recedit a linea æquinoctiali, sub qua dies noctesque semper æquales sunt, magisque accedit ad polum Arcticum vel Antarcticum, eo majorem patitur dierum ac noctium inæqualitatem. Latius hæc videri possunt apud astrologos.

e Pro Coucy legendum Toucy, manifeste ostendit Cangius pag. 90.

f Ex Agnete videlicet sorore Philippi Augusti. Hæc, ut probat Cangius, primum nupta fuerat Andronico imperatori Græco, eoque occiso, rursum anno 1205 nupsit Theodoro Branæ, principi Græco, ex quo filiam habuit, quæ nupta Narjoto seu Nargaldo de Touciaco, nobili Campano, & imperii Constantinopolitani tutori, hunc peperit nobilem, nomine Philippum de Touciaco, vel Toucy, qui etiam fuit imperii Constantinopolitani pro Balduino II tutor. Hæc late probata videri possunt apud Cangium.

g Balduinus II anno 1239 vel 1240 id fœdus iniit cum Comanis. Vide Historiam Constantinopolitanam Cangii pag. 121.

h Jonas vocatur ab Alberico: at non diu supervixit. Audi Albericum ad annum 1240 pag. 579: Mortuus est hoc anno rex Jonas prædictus nondum baptizatus, & idcirco sepultus est extra muros civitatis in altissimo tumulo, & octo armigeri suspensi sunt vivi a dextris & a sinistris, & ita voluntarie mortui, & viginti sex equi vivi similiter sunt ibi appensi. Hujus autem fœdus evanuit, ut habet laudatus Cangius pag. 126.

i Vastachium nominant alii, alii Vacacium, & Vatacium. Verum nomen est Joannes Vatatzez seu Batatzez: aliquando etiam Joannes Ducas nominatur. De ejus gestis, bellisque contra Balduinum agit Georgius Acropolita a cap. 19, & Cangius in Historia Constantinopolitana, qui & stirpem ejus illustrat in Familiis Byzantinis pag. 222 & seqq.

k Ex his patet, Comanos etiam tum paganos fuisse, & non modo moribus barbaris præditos, sed multis quoque & ridiculis superstitionibus deditos. Multa adfert Cangius in observationibus ad Villehardouïni Historiam pag. 336, ut horum barbarorum sedes assignet. Verum, ut illi incertis sæpe vagabantur sedibus, teste Haitono de Tartaris cap. 5, ita auctores non satis consonant in provinciis eorum assignandis. Nicephorus Gregoras lib. 2, cap. 5 eos circa Danubii ostia collocat, puta in Moldavia hodierna, ac Bessarabia, aitque Tartarorum metu, quos Scythas hyperboreos vocat, sedes mutavisse, Istroque transmisso, per Thraciam vagatos esse. Attamen magis ad Septemtrionem & Orientem per hodiernam Moscoviam diffusos fuisse, probant allati a Cangio auctores, Haitonusque citatus partem eorum apud Caucasum locat.

l Alia ibi gesta tractata sunt in Commentario § 56: facta autem sunt anno 1251.

m Hic nomen istius castri videtur omissum: neque enim Rex se muniebat contra Jafenses amicos, at contra Damascenos, aut forsan etiam contra Ægyptios, quibus fidere nequibat.

n Gallice, sur le champs en aguect: quod æque verti potest, insidiari in campo.

o Gallice D'un karect, editio Pictaviensis, Kasel. Cangius pag. 92 suspicatur, hac voce significari agrum clausum. Fortasse designatur villa suburbana aut viculus, uti voce barbara casale tunc utebantur aliqui.

p De Den legitur in omnibus editionibus. At Cangius pag. 92 ait, legendum, d'Eu, locumque intelligit de Joanne Augi comite, qui morte matris comitis titulum jam habuerit, etsi viveret pater ejus Alfonsus, Augi comes per uxorem. Chaizius pag. 136 mavult locum explicare de Alfonso ipso, qui filius erat Joannis de Brienne regis olim Hierosolymitani. Verum recte Cangius Alfonsi ætatem opponit, qui vocari non poterat, ung jeune jouvencel, adolescentulus juvenis, ut eum vocat Joinvillius. Illum triginta tantum annorum fuisse ait Chaizius, adeoque filium ejus verosimiliter ætate nimis immatura. Viderint alii utrum alteruter sit intelligendus, correctioque de Augi comite sit satis certa.

q Uterque auctor memoratus substituit De Guines, seu Ghines. Quæ certior videtur correctio. Sunt enim, ait Cangius, filii natu minores Arnulphi II comitis Gisnensis Arnulphus, Robertus, & Henricus.

r Sanutus lib. 3, part. 12, cap. 4 ad annum 1252: Boamundus vero (VI) cum matre Lucia ivit Japham, ubi a Rege Franciæ miles factus est.

s Et le vous cum asterisco, ac si deesset aliquid, aut aliquid esset mendosum. Existimo vous idem esse quod je veux, forte scriptum fuit veus.

t De scuto principis Antiochiæ varia notavit Cangius pag. 93, ex quibus patet, non constitisseex solo colore roseo. Poterit illa curiosus lector consulere.

* lege Toucy

CAPUT XXII.
Gesta quædam in Palæstina ante adventum S. Ludovici: scilicet ingressus Chorasminorum (quos Persas vocat) in Terram sanctam: Christianorum ab his clades; cædes captivi comitis Jafensis.

[Galteri comitis olim Jafensis fortitudo, & pietas:] Quia laudabile est narrare, atque in memoriam reducere facta, virtutesque excellentis cujusdam principis; ideo hic agemus de bono comite Jafensi, domino Galtero de Brienne a, qui tempore suo, dum viveret, comitatum Jafensem tenuit ad annos plurimos magna armorum vi, atque ope facinorum bellicorum, oppugnatus ipse ab Ægyptiis, neque ullo censu adjutus, at illis dumtaxat, quæ lucrari poterat in excursionibus, quibus impetebat Saracenos, fideique Christianæ hostes. Contigit vice quadam, ut deleret ingentem Saracenorum numerum, qui copiam magnam diversi generis pannorum sericorum vehebant, quos superavit, ab iisque abduxit: & ubi Jafam rediit, illos equitibus suis partitus est, adeo ut illorum nihil superesset. Hunc agendi morem tenuit, ut vesperi, ubi ab equitibus suis discesserat, intraret sacellum suum, ibique diu maneret ad gratiarum actionem, laudemque Deo referendam: deinde cubitum concedebat cum uxore sua, domina optima, regisque Cypri sorore b.

[203] Porro ante audivisti c, quo modo unus ex principibus Tartarorum cum trecentis omnino equitibus divino auxilio expulisset, [Christianorum contra Chorasminos. Terram sanctam vastantes apparatus:] atque abegisset ex regno illius, atque imperio Persidis, imperatorem Persarum, trecentis facile equitum millibus instructum. Nunc cognoscemus viam, quam tenuit hic Persidis imperator, cui nomen erat Barbaquan. Barbaquan hic adivit regnum Hierosolymitanum, atque in adventu suo multum perpetravit mali. Cepit enim castrum Tiberiadis d, pertinens ad dominum Eudonem de Montbeliar e; ceciditque, quoscumque ex nostris invenire potuit extra Castrum Peregrinorum f, extra Acconem, atque extra Jafam. Postquam mala omnia, quæ poterat exsequi, intulerat, Babyloniam g versus se recepit, ut subsidium acciperet a soldano Babyloniæ, qui ad eum venire debebat ad invadendum nostros. Et his de causis magnates regionis cum patriarcha, consilio inito, statuerunt, confligendum cum imperatore, priusquam subsidium accepisset a soldano Babyloniæ: miseruntque, qui in subsidium accerserent soldanum Camelæ equitem unum ex optimis, æquissimisque, qui inter omnes fuere paganos. Hic ad eos accessit, magnoque admodum honore eum Accone exceperunt. Postea omnes simul Accone discesserunt, atque venerunt Jafam. Toto hoc exercitu Jafæ congregato, nostri rogaverunt comitem Galterum, ut secum adversus Persarum imperatorem vellet proficisci. Qui respondit, se libentissime iturum, modo eum absolveret patriarcha Acconensis h, qui ab aliquo tempore eum communione fidelium privaverat, quod turrim quamdam, quæ erat in castro ipsius Jafensi, restituere nollet. Hæc turris vocabatur turris Patriarchæ; ideoque dicebat hic patriarcha suam esse. At nihil horum facere patriarcha voluit; neque ideo comes Galterus prætermisit nobiscum ad pugnam procedere. Instituta sunt tria agmina, quorum primum duxit dominus Galterus, soldanus Camelæ i alterum, tertiumque patriarcha, ac regionis magnates: cumque agmine domini Galteri erant equites Hospitalarii.

[204] [pugna, & clades Christianorum, capto comite Jafensi:] Ordinatis tribus his agminibus, omnes se moverunt, ac campum ingressi sunt. Haud multo post inimicos suos visu perceperunt; qui, cognito nostrorum adventu, substiterunt in campo, ac similiter exercitum suum in tres acies diviserunt. Ubi comes Galterus de Brienne vidit, inimicos acies suas componere, exclamavit: Domini, quid agimus? potestatem eis facimus disponendi atque ordinandi acies suas, atque etiam animos iis addimus, quando nos hic subsistentes intuentur: ac propterea vos oro per Deum, ut eos aggrediamur. At nusquam erat, qui hac in re illi consentiret. Cernens neminem se movere velle, ad patriarcham se contulit, absolutionem suam ab eo flagitaturus: verum nihil hujus ille facere voluit. Comiti autem aderat clericus admodum insignis, Ramensis k episcopus, qui multa ediderat præclara belli facinora in societate comitis Galteri. Hic episcopus dixit comiti: Noli te vexare in conscientia tua propter excommunicationem patriarchæ, inique enim admodum facit, meaque potestate te absolvo in nomine Patris, & Filii, & Spiritus sancti. Amen. Et dixit, Agedum, eamus, in eos irruamus. Tum calcaria subdiderunt, invectique sunt in aciem imperatoris Persarum, quæ erat postrema: in qua nimia erat hominum multitudo contra vires comitis Galteri. Fuit ibidem ab utraque parte ingens occisorum numerus. Nihilominus captus fuit comes Galterus; omnes enim ejus milites probrosam arripuerunt fugam, multique præ desperatione mari se injecerunt. Causa desperationis fuit, quod una ex aciebus imperatoris Persidis aggressa sit soldanum Camelæ, qui tantis se ictibus tuebatur, tantisque belli facinoribus, licet vires haberet contra hanc aciem nimis infirmas, ut ex duobus Turcarum millibus illi non superessent nisi octoginta circiter, ac coactus fuerit se recipere in castrum suum Camelam l.

[205] Conspiciens imperator Persidis, victoriam se retulisse, [clades Chorasminorum a soldano Camelæ:] secum statuit proficisci ad soldanum obsidendum usque in castro ipsius Camela m; quod exsequi voluit. Verum scito, quod soldanus hic, recto utique consilio & industria usus, advocaverit suos, eosque monuerit, & dixerit: Domini, si nos obsideri sinamus, periimus; propterea præstat, ut eos invadamus. Re vera misit suos male armatos post vallem coopertam, ut irruerent in agmen imperatoris. Quod illi fecere, aggressique sunt occidere mulieres & pueros. Postquam imperator, qui semper præcedebat, audivit clamorem exercitus sui, retro reversus est, ut iis opem ferret. Postquam is dorsum verterat, soldanus Camelæ cum iis, quos habebat, militibus in eos invectus est. Hinc a duabus partibus imperator tam graviter pressus est, ut ex viginti quinque millibus hominum, quos habebat, ei non superfuerit nec vir, nec mulier, omnibus occisis, mortique traditis.

[206] Porro scire oportet, quod imperator Persidis, [fortuna, fortitudo & mors comitis Jafensis.] antequam discederet ad castrum Camelæ obsidendum, duxisset bonum comitem Jafensem, dominum Galterum de Brienne aute urbem ipsius Jafam, ibique eum ex brachiis suspendi jusserit ad furcam coram illis, qui erant in castro Jafensi: & ipsis dici jubebat, numquam comitem jussu suo e furca demendum, donec deditum sibi esset castrum Jafense. Cum autem penderet miser comes, ad suos alta voce exclamabat, ut nullam ob rem, quam ipsum facientem viderent, castrum dederent: atque, id si facerent, imperatorem præcepturum, ut omnes morti traderentur. Quando advertit imperator, se nihil aliud ibidem efficere posse, comitem Galterum misit ad soldanum Babyloniæ, eumque ei dono dedit: parique modo summum Hospitalariorum n magistrum, aliosque multos captivos, viros illustres, quos ceperat. Porro ad ducendos Babyloniam usque comitem Galterum, aliosque captivos erant trecenti facile equites, quibus id admodum feliciter evenit: non enim interfuerunt cædi, quæ facta fuit ante castrum Camelæ, imperatoris Persidis illiusque militum, de qua antea actum est. Postquam mercatores Babylonii cognoverunt, a soldano in carcere teneri comitem Galterum, congregati sunt, omnesque iverunt ad expostulandum apud soldanum, ut sibi sumeret pœnam de comite Jafensi, qui ipsos sæpe cecidisset, magnaque intulisset detrimenta. Soldanus morem gerens postulato eorum, illis tradidit corpus comitis Galteri, ut se de eo ulciscerentur. Tum proditores illi canes ingressi sunt carcerem, ubi erat comes Galterus; ibique eum membratim secuerunt, ac frustatim conciderunt, multisque affecerunt martyriis: pro quibus gloriosum esse in cælo oportet nos credere.

ANNOTATA.

a Galterus hic comes Brenensis vocatur a Sanuto lib. 3, part. 12, cap. 1. Filius, inquit Cangius pag. 93, posthumus erat Galteri III comitis Brenensis, qui mortuus est in bello Neapolitano, ex Alberia Tancredi Siciliæ regis filia. Præter rationes, quas allegat ad hoc probandum, breviter rem ostendo ex Tyrii Continuatore, quiapud Martenium tom. 5 Collectionis amplissimæ col. 652, relatis nuptiis Galteri III cum filia regis Tancredi, expeditioneque ejusdem ac morte, hæc subdit: Galteri fuit filius nomine Galterus, qui deinde fuit comes Brenensis. Quæ verba omne dubium amovent, ac ostendunt Galterum, de quo agitur, ex regum Siciliæ stirpe natum, sicut patruum habuit Hierosolymæ regem, ac filiam regis uxorem.

b Nuptias Galteri comitis cum Maria sorore Henrici regis Cypri refert laudatus jamjam Tyrii Continuator col. 715.

c Narravit hæc num. 191, expositaque sunt in Commentario num. 599.

d Tiberias urbs est Palæstinæ in Galilæa ad ripam occidentalem lacus Genezareth, qui mare Tiberiadis inde non raro vocatur. Tabarie vocant auctores temporis illius, prout etiamnum ab incolis vocatur. Porro Sanutus lib. 3, part. 12, cap. 1, & Continuator Tyrii col. 731 castrum Tiberiadis expugnatum narrant a soldano Ægyptio aliquot annis post hunc Chorasminorum incursum, qui contigit anno 1244. Vide Commentariuma num. 591.

e De Eudone de Montbeliard consuli potest Cangius pag. 95, ubi ait jure uxoris Tiberiadis fuisse dominum. Castrum autem ab eo munitum consentit Continuator Tyrii mox citatus.

f Castrum Peregrinorum munitissimum erat Templariorum, situm in corde maris, ut ait Sanutus lib. 3, part. 14, cap. 2, non longe a monte Carmelo inter castrum, quod Cayphas dicebatur, & Cæsaream. Accon & Jafa ad mare item sitæ erant, attamen non existimo omnes urbes Palæstinæ occupatas fuisse a Chorasminis, hisce tribus solum exceptis.

g Id est, versus Ægyptum.

h Fuit haud dubie patriarcha Hierosolymitanus, qui Acconensis vocatur a loco habitationis. De eo actum in notis ad Carnotensem cap. 2, lit. a.

i Audi Sanutum lib. 3, part. 12, cap. 1: Salah vero soldanus Damasci, Ptolomaydæ quatuor millia equitum transmisit, quibus soldanus præfuit Calamele, ipsius nimirum vassallus, Chaizio tom. 1, pag. 536 & alibi, Mouça nominatus. Non itaque soldanus Camelæ eo temporeidem erat qui Alapiæ, ut putavit Cangius pag. 95; licet Nazer postea Camelam occuparit.

k Joinvillius habet, de Rainnes: at recte monet Cangius pag. 95, legendum de Rame, vel de Raimes, quod Rama fuerit urbs episcopalis in Palæstina, cujus episcopus etiam vocatur Liddensis, quia sedes Liddam fuit translata post ruinam Ramæ. Hæc confirmantur ex Tyrio, qui pag. 1046 inter urbes episcopales Liddam numerat: & Vitriacus cap. 57 Liddam numerans inter sedes episcopales, hæc subdit: Lidda autem civitas … nunc ad sanctum Georgium nuncupatur. Unde non dubito, quin Joinvillius illum designet episcopum, quem in eodem prælio cæsum narrat Continuator Tyrii col. 729 his verbis: Ibi occisi sunt Petrus de Sergines, qui erat archiepiscopus Tyri, & episcopus sancti Georgii Ramensis. De templo S. Georgii Lyddæ videri potest Quaresmius in Elucidatione Terræ sanctæ lib. 4, cap. 3. Ceterum sita sunt hæc oppida, nunc ad vicos redacta, in itinere, qua Jafa tenditur Hierosolymam; Jafa enim Ramam, Rama Lyddam, inde ulterius Hierosolymam itur, ut ex Quaresmio, le Brun in Itinere per Orientem cap. 46, & Opusculo de missionibus Societatis Jesu Orientalibus tom. 5, pag. 28 & seqq. intelliges.

l Sanutus & Continuator Tyrii locis supra assignatis aiunt, Damascenos, quibus præerat Camelæ soldanus, cito terga vertisse, indeque ortam Christianorum cladem.

m Hæc, ut aliis auctoribus incognita, ita non carent difficultate ob locorum distantiam, si de Camela intelligi debeant: Camela enim, olim Emesa, ut ante dictum est, in Syria ad Orontem est sita. Si tamen facta sunt, contigerunt postquam deserti a soldano Babyloniæ Chorasmini huc illuc se diviserunt, variasque gentes invadere cœperunt, ut habet Continuator Tyrii pag. 730: adjungens illos hoc modo variis cladibus affectos intra breve tempus prorsus interiisse.

n Continuator Tyrii col. 729: Capti fuere Guilielmus de Castro-novo, magister Hospitalariorum sancti Joannis, & Hermannus de Pierregort, magister Templariorum, qui in carcere obiit. Guilielmum anno 1250 liberatum ope S. Ludovici vidimus in Commentario num. 699.

CAPUT XXIII.
Prælium inter soldanum Damasci & Ægyptios, ac pax inter eos secuta: velitationes quædam Christianorum cum Saracenis: Sidonis muri a Rege excitari cœpti, a Saracenis destructi; pauperum ibidem cædes: peregrinatio Hierosolymam Regi dissuasa.

[Pugna soldani Damasceni cum Ægyptiis; & pax eorum:] Porro regredimur ad soldanum Damasci, qui copias suas, quas Gazæ a habebat, retraxit, atque Ægyptum ingressus est, ibique emiros Ægypti est aggressus b. Et scire oportet, quod pro fortuna agminum ipsorum, agmen soldani Damasci ceciderit unam aciem emirorum, altera acies emirorum Ægypti superaverit unum ex agminibus soldani Damasci. Propterea retro Gazam reversus est soldanus Damasci, graviter saucius, ac vulneratus in capite aliisque locis. Quando Gazæ c subsistebat, legationem ad eum miserunt emiri, ibique pacem inierunt d ac concordiam mutuam. Hinc illusi permansimus ab una atque alia parte: nam ab eo tempore in posterum nec pacem habuimus nec inducias neque cum soldano neque cum emiris. Et scito, plures numquam in castris nostris fuisse milites, quam mille quadringentos, aut circiter, viros ad defensionem idoneos. Continuo ut pacem habebat soldanus Damasci cum emiris Ægypti, omnes milites suos, quos Gazæ habebat, congregari jussit; ac discessit, transiitque prope castra nostra cum viginti facile Saracenorum millibus, decemque millibus Beduinorum. Hi præteriere duabus fere leucis a nobis sejuncti: at numquam ausi sunt nos aggredi. Fuimus autem in excubiis cum Rege, & præfecto tormentorum, tribus omnino diebus; ne clanculum in castra nostra irruerent.

[208] Die sancti Joannis proxima post Palcha e, quando concioni Rex intererat, [Damascenorum cum Christianis velitatio:] ad Regem venit unus ex militibus præfecti tormentorum regiorum, qui armatus sacellum Regis intravit, eique dixit, præfectum balistariorum a Saracenis inclusum esse in campo. Tum Regem rogavi, ut mihi potestatem faceret eo accedendi: atque ita fecit; mihique dari jussit usque ad quingentos milites, quos nominavit. Mox ut fuimus extra castra, ac Saraceni, qui præfectum balistariorum tenebant in angustiis, nos viderunt; recesserunt ad emirum quemdam, qui in tumulo quodam erat ante nos, cum mille omnino militibus. Tum cœptum est prælium inter Saracenos, cohortemque præfecti balistariorum. Quando emirus ille videbat suos urgeri, mox iis mittebat militum subsidium: atque idem faciebat præfectus balistariorum, quando suos cernebat esse infirmiores. Interea, nobis hoc modo confligentibus, legatus magnatesque illius regionis Regi significaverunt, stulte admodum actum esse, quod me ad campum progredi permisisset. Ille ergo præcepit, ut irent me revocaturi, atque etiam præfectum balistariorum. Tunc Turcæ recesserunt, & nos ad castra rediimus. Porro mirabantur multi, quod Turcæ nos sivissent quietos, neque nos invasissent: nisi quod aliqui dicerent id accidisse, quia eorum equi fame omnes erant fatigati, quod tanto tempore Gazæ substitissent, ubi fuerant per annum facile integrum.

[209] [Saraceni Acconem accedunt,] Alii Turcæ, qui ex partibus Jafæ recesserant, inde venerunt ante Acconem f; præceperuntque domino de Asur g regni Hierosolymitani rei bellicæ præfecto, ut mitteret ad ipsos quinquaginta millia byzantiorum, hortos urbis se alioquin destructuros. Dominus de Asur eis significavit, nihil se illis missurum. Tunc ordinaverunt acies suas, veneruntque per arenam Acconensem tam propinque ad urbem, ut usque in urbem balista turri instructa jacula mitti potuissent. Tunc Dominus de Asur urbe egressus est, seque posuit ad montem, ubi cœmeterium est sancti Nicolai, ad hortos defendendos. Postquam propius accesserunt Turcæ, exierunt Accone peditum nostrorum aliqui, qui arcubus ac balistis eos impetere cœperunt vi magna: & ne illi se in periculum conjicerent, dominus de Asur eos recipere se jussit, per equitem quemdam juvenem, qui erat Genuensis.

[210] [ubi facinora quædam patrat eques Christianus,] Interea, quando eques hic Genuensis pedites hos retrahebat, Saracenus quidam ad eum accessit perturbatus prorsus, animoque commotus; eique dixit lingua sua Saracenica, se hasta cum eo, si vellet, certaturum. Eques ei respondit audacter, se perlibenter eum excepturum. Dum ille in hunc Saracenum voluit irruere, conspicatus est in vicinia ad sinistram suam octo vel novem Saracenos, qui ibi substiterant ad videndum, uter in certamine illo esset superior: & prætermisit eques in Saracenum, quocum congredi debebat, incurrere, cursumque suum direxit in octo Saracenorum manipulum; atque ex iis unum percussit in corpore, eumque lancea penitus transfixit, conciditque ille prorsus exanimatus. Hic inde ad nostros revertitur, alii autem Saraceni in eum irruerunt, unusque illorum insignem massæ ictum in eum vibravit supra loricam. Eques vero in regressu in Saracenum, qui eum percusserat, tantum gladio libravit ictum in capite, ut pileum Turcicum, quem capite gestabat, in terram demiserit. Et scito, eos in pileis illis Turcicis ingentes ictus excipere solitos; idcirco eos gestabant, quando ad pugnam procedebant; sunt enim spiris mutuo impositis firmiter implexi. Tunc alius Saracenus ictum ingentem gladio suo Turcico equiti impingere tentavit: at ille tantum declinavit, ut ictus eum nequaquam attigerit. Et in reditu, quem faciebat Saracenus, eques aversa manu gladium suum brachio ipsius impegit, ut gladium ei in terram excuteret, & tum pedites suos abduxit. Tres illos præclaros ictus eques intulit coram domino de Asur, ac coram viris illustribus Acconensibus, qui ad copias illas conspiciendas muros ascenderant.

[211] Deinde Saraceni ab Accone recesserunt; & quia intellexerant, [inde recedunt Sidonem, quam vastant.] Regem occupatum esse cingendo Sidonem, paucosque ei esse milites idoneos, ad partem illam se contulerunt, & postquam id intellexit Rex h, quia nequaquam satis virium habebat ad eis resistendum; recepit se cum præfecto tormentorum suorum, cumque hominum numero tanto, quantum locus capere poterat, in castrum Sidonis, validum admodum atque egregie clausum. At non nisi pauci intraverunt, quia castrum nimis parvum erat atque angustum. Neque multo post Saraceni advenerunt, atque Sidonem ingressi sunt, ubi nullam invenere defensionem: nondum enim omnino muris cincta erat. Et occiderunt duo facile millia i pauperum exercitus nostri. Atque, hoc facto, urbeque spoliata, discesserunt Damascum. Postquam Rex cognovit Saracenos penitus dejecisse, atque rupisse Sidonem, magnopere ea de causa doluit; at culpa illius nulla id contigerat. Magnates vero regionis prorsus id lætabantur: & ratio erat, quod Rex vellet postea tumulum quemdam muris includere, ubi olim castrum esse solebat a tempore Machabæorum. Situm erat castrum istud in via, qua Jafa itur Hierosolymam: & quia facile quinque leucas a mari aberat, magnates non consentiebant, ut id muris cingeretur. Quia asserebant, (& vere quidem) numquam fore ut commeatus eo deferri potuisset, quin Saraceni vi commeatum abstulissent, quia viribus prævalebant. Propterea magnates Regem monuerunt, ipsi longe utilius esse, etiam ad honorem suum, restaurare Sidonem, quam aliud novum ædificium moliri, tanto intervallo a mari dissitum: atque in illud Rex consensit.

[212] Eo tempore, quo Rex erat Jafæ, ci nuntiatum est, [Rex Hierosolymam visere cupit, cautione accepta, quod ei dissuadetur] soldanum Damasci permissurum, ut iret Hierosolymam, idque idonea cautione data. Rex perlibenter id facere voluisset: at magnum institutum est concilium, quod ab eo illum avertit, quia urbs sub potestate inimicorum erat relinquenda; in quod regionis domini consentire noluerunt. Et protulerunt ei exemplum, quod fuit hujusmodi. Quippe, ubi rex Philippus k Accone discessit in Galliam rediturus, reliquit milites suos omnes in castris ducis Burgundiæ Hugonis l, qui avus erat ducis postremo defuncti. Illo tempore, ac dum Hugo Burgundiæ dux, & Richardus Angliæ rex Accone morabantur, iis nuntiatum fuit, postridie m Hierosolymam, si vellent, omnino capturos; quia magnæ vires equitum Ægyptiorum inde profectæ erant ad soldanum Damasci, ad bellum quod ei erat Nessæ n contra loci soldanum. Mox parati fuere ad discedendum dux Burgundiæ & rex Richardus, ut tenderent Hierosolymam: agminaque sua diviserunt, quorum primum ducebat rex Angliæ, alterumque dux cum militibus regis Galliæ, qui substiterant. Ubi fuere prope Hierosolymam, nec longe ab urbe capienda; ex agmine ducis Burgundiæ nuntiatum fuit regi Angliæ, ducem reverti; tantum ne dici posset, Anglos cepisse Hierosolymam o; quod illi suggerebatur ex invidia. Atque, ut erant in his verbis, unus ex subditis regis Angliæ exclamavit, eique dixit: Domine rex, domine rex, huc usque procede, ac ostendam tibi Hierosolymam. Ille vero chlamydem suam oculis objicit, erumpentibus prorsus lacrymis, dicensque Domino nostro elata voce: Ah! Domine Deus, te obsecro, ut nequaquam intuear civitatem tuam sanctam Hierosolymam; quandoquidem ita se res habet, ut eam inimicorum tuorum manibus liberare nequeam.

[213] [exemplo Richardi Angliæ regis; cujus facinora perstringuntur:] Exemplum istud Regi sancto Ludovico ostensum fuit, quia maximus p erat Rex Christianorum, sique institueret peregrinationem suam Hierosolymam, a se manibus inimicorum Dei non ereptam; omnes alii reges, qui dictum iter ingrederentur, sibi satisfactum putarent, modo peregrinationem suam instituissent, uti fecisset Rex Galliæ. Richardus hic Angliæ rex tanta belli edidit facinora eo, quo ibidem fuit, tempore, ut, cum equi Saracenorum terrebantur umbra quadam, aut dumo, heri eorum ils dicerent: Putasne regem Angliæ illic esse? Atque id dicebant ex consuetudine, quia frequenter eos profligaverat, ac vicerat. Similiter cum infantes Turcarum ac Saracenorum ejulabant, matres eorum iis dicebant: Tacesis, tacesis, alioqui accersam regem Angliæ Richardum Et præ timore, quo afficiebantur, obmutescebant, ut ante jam dixi q.

[214] [quædam de Hugone Burgundiæ duce.] De Hugone Burgundiæ duce agam, de quo etiam ante locutus sum. Eques fuit manu sua admodum promptus, atque ad facta bellica idoneus. At numquam sapiens habitus est nec Deo, nec mundo: & manifeste hoc apparuit in factis illius ante dictis. De illo quoque dixit magnus rex Philippus, ubi cognovit comiti Cabillonensi Joanni r natum esse filium, nomine Hugonem: Deus ipsum facere dignetur virum fortem ac virum probum. Magnam enim differentiam intercedere dicebat inter virum fortem, ac virum probum: multosque esse equites inter Christianos, interque Saracenos, qui satis essent fortes, probi vero homines non essent. Nullo enim modo timebant, aut amabant Deum. Dicebat magnam equiti a Deo præstari gratiam, quando hocce possidebat bonum, ut factorum suorum causa nominaretur vir fortis, ac vir probus. At ille, de quo nos ante egimus, vocari quidem poterat vir fortis; quia corpore suo fortis erat atque audax; non vero anima sua: etenim peccare non timebat, aut in Deum delinquere.

ANNOTATA.

a Joinvillius Gadres, quod Cangius pag. 95 de Gadara urbe Decapoleos intelligit. At certum est ex litteris S. Ludovici recitatis in Commentario num. 707 Gazam designari, unde Syri Ægyptios pepulerunt anno 1251 mense Julio. Porro Gaza urbs est Palæstinæ ad mare Mediterraneum Ægypto proxima, quæ vulgo Gazera dicitur.

b Pugnatum anno 1252 die 2 Februarii, probabilius esse diximus in Commentario num. 704, ubi plura de eventu pugnæ. Latius tamen hæc videri possunt apud Chaizium pag. 112 & seqq., at uno anno tempus rerum gestarum prævenit.

c Ubi simul impediebat conjunctionem Ægyptiorum cum Rege, quo fœdus eorum, num. 198 descriptum, reddidit irritum.

d Anno 1253, plusquam anno toto post prælium mox relatum: nam deinde dicit Damascenos annum integrum Gazæ substitisse, quo se receperant post pugnam. Hinc corrigi debent quæ narrat Chaizius pag. 125 de Gaza ab Ægyptiis recepta, iterumque perdita.

e Festum S. Joannis oleo immissi, opinor, intelligit, quia primum occurrit post Pascha, nempe 6 Maii. Damasceni hi erant, qui Gaza discedebant.

f Hæc contigisse anno 1253 diserte affirmat Continuator Tyrii col. 735: ei consentit Sanutus, cujus verba dedimus in Commentario num. 724. Ex quibus stabilitur totus ordo rerum gestarum a nobis datus.

g Sanutus lib 3, part. 12, cap. 5: Remansit baylivus Ptolomaydæ (alias Acconis) Joannes de Ybelyn dominus Arsuf. Eamdemdignitatem domino de Arsur attribuit Continuator Tyrii pag. 733. Videtur hinc vocari militiæ præfectus a Joinvillio, quod fortasse præfectura militiæ cum Acconis gubernatione esset conjuncta. Assur autem, seu Arsur, vel Arsuf erat inter Cæsaream & Jafam. Audi Sanutum lib. 3, part. 14, cap. 2: De Cæsarea ad duas leucas est munitio Assur, vel Dora … De Assur ad octo leucas est Jopen, nobis Jafa.

h Jam diximus in Commentario num. 725 memoria lapsum esse Joinvillium, dum præsente Rege cladem Sidoni illatam scribit, nisi forte mendum sit. Nam Rex eo tempore Jafæ adhuc erat. Quod igitur hic de Rege dicitur, de quoquam ex ejus ducibus intellige.

i Octingentos aut plures occisos, ac captos quadringentos, quos Damascum duxerunt, scribit Continuator Tyrii col. 735, cui consonat Sanutus in Commentario num. 725: atque hi plerique operarii fuere, aut urbis incolæ.

k Philippus II, cognomento Augustus, avus S. Ludovici. Vide Commentarium num. 584, ubi hæc breviter relata.

l Hugo III, pater Eudonis III, & avus HugonisIV,qui defunctus est anno 1272, inquit Cangius pag. 103.

m Id est, postquam eo pervenissent: nam iter erat longius.

n Nessa, editio Pictaviensis Messa. Nihil invenio, quo lucem afferam huic loco. Cangius quidem notat ex Plinio, aliisque, Nessam urbem fuisse in Arabia Felice; verum an hæc designetur, an vox potius corrupta sit, mihi est incertum.

o Hæc & sequentia elucidata sunt in Commentario num. 585.

p De eminentia regis Francorum super alios reges dissertationem composuit Cangius, quæ vigesima septima est, ac consuli potest.

q Illa jam narraverat cap. 1, part. 2, ubi quædam notavimus lit. m.

r De horum genealogia non convenit Cangio hic cum Chesnio in Historia Burgundiæ pag. 281.

CAPUT XXIV.
Immensa pecunia Jafæ restaurandæ impensa: iter Sidonem versus cum exercitu: Belinas a copiis Regis vastata: Ludovici charitas in mortuis propria manu sepeliendis.

[Oppidum Jafæ immensis sumptibus constructum:] De ingenti pecunia, quam Jafæ muris claudendæ Rex impendit, nequaquam loqui convenit, quia immensa est. Cinxit enim oppidum ab uno mari usque ad alterum. Turres cum majores tum minores erant omnino viginti quatuor: fossæque erant expurgatæ, factæque intus ac foris. Tres erant portæ magnæ: ex his tribus unam ut curaret exstrui, una cum muro ab illa porta usque ad aliam, legato fuerat demandatum. Porro ad cognoscendum per æstimationem, quanto res pretio Regi stare potuerit, legatus me aliquando interrogavit, quanti putarem constitisse portam, ac muri partem, quam construi curaverat. Conjiciebam portam illi constitisse facile quingentis libris, murumque libris trecentis. Tunc legatus mihi dixit, me longe omnino aberrare a vero calculo; ac, sic Deus eum juvaret, uti porta murusque omnino constiterant triginta librarum millibus. Quare facile colligi potest ex hoc pretio, opus totum ingenti constitisse pecunia.

[216] [Rex inde castra movet Sidonem versus: quædam, quæ Regi,] Postquam Rex muris prorsus cinxerat clauseratque Jafam, desiderium eum cepit idem Sidoni præstandi, quod Jafæ præstiterat; eamque restaurandi muris inclusam, qualis erat, antequam Saraceni eam dejecerant. Ac se movit cum exercitu suo, eo profecturus die festo dominorum sancti Petri ac sancti Pauli apostolorum. Quando Rex erat ante castrum Assur a cum toto suo exercitu, sub vesperam Rex vocavit consiliarios suos, eosque de re quadam consuluit, cujus exsequendæ cupidine tenebatur: nimirum, quod capere vellet urbem quamdam Saracenorum, quam Neapolim vocabant, nominatam in scriptis Bibliorum, atque antiqui Testamenti Samariam b. Tunc domini Templarii, proceres, magnatesque regionis ei suaserunt, ut id faceret: verum ipse per se rei non adesset propter pericula; dicentes, si ipse captus foret aut occisus, omnem terram fore perditam. Ille eis reposuit, se non permissurum, ut sui eo tenderent se ipso non præsente: & propter hujusmodi discordiam expeditio prætermissa est. Discessimus igitur pervenimusque usque ad arenam Acconensem: ibique cum toto exercitu suo illa nocte Rex castra metatus est. Postera die ad me accessit magna populi multitudo ex majori Armenia, qui Hierosolymam peregrinabatur. Hic populus, quia de me audierat, propinquum me Regis esse, supplicabat mihi per interpretem Latinum, quem habebat, ut sibi ostendere vellem bonum Regem Ludovicum. Itaque ad Regem accessi, eique dixi, magnam hominum ex majori Armenia turmam, qui Hierosolymam peregrinabantur, eum videndi teneri desiderio. Ridere cœpit, mihique dixit, ut eos ad se venire juberem. Continuo ad ipsum adduxi hunc populum, qui perlibenter eum vidit, maximumque ei honorem habuit: deindeque, ubi eum fuerant intuiti, Deo ipsum commendarunt, ac ipse vicissim illos.

[217] Postridie Rex, ejusque agmen discesserunt, & castra posuimus in loco, [& Joinvillio in illo itinere evenerunt:] quem nominabant Passe-Poulain: ubi optimæ erant aquæ fontanæ c, quibus illic consperguntur cannæ, in quibus saccharum producitur. Ubi diversorium occupaveram, quidam equitum meorum mihi dixit: Domine, nunc melius tibi procuravi hospitium, quam heri habebas ante sanctum Sur d. Alius ex meis equitibus, qui die illo præcedente mihi hospitium procuraverat, ei aggressus est dicere: Stulte nimis es audax, quando coram domino meo vituperas id, quod ego feci. His dictis, in equitem involat, eumque crinibus apprehendit. Ut perspexi arrogantiam istius equitis, qui coram me alium equitem meum capillis apprehenderat; eum aggressus sum, eique ictum pugno impegi inter humeros: & tum equitem dimisit, quem capillis tenebat. Porro ipsi dixi, ut hospitio meo egrederetur, neque umquam (ita me Deus habeat) de familia mea futurum. Exivit igitur hic eques, magno affectus dolore; seque contulit ad dominum Ægidium le Brun, summum rei bellicæ eo tempore in Gallia præfectum; qui statim ad me accessit, rogaturus ut recipere vellem hunc meum equitem, quod vehementer eum stultitiæ suæ pœniteret. Ego ipsi dixi, me ea in re nihil facturum, priusquam legatus me jurisjurandi, quod ea de re feceram, religione solvisset. Accessit rei bellicæ præfectus legatum, ut totum ei casum exponeret, eumque rogaret, ut jurisjurandi, quod feceram, religionem mihi eximere dignaretur. Respondit ei legatus, potestatem sibi non esse me absolvendi e, quandoquidem legitimo jure juramentum emiseram, illudque æquum erat, quia eques graviter offenderat. Hoc inter facta modici hujus libelli enarrare volui, ut exemplum cuilibet præbeam non jurandi, si id faciendi non occurrat ratio: dicit enim Sapiens, eum, qui libenter ac sæpe jurat, frequenter pejerare.

[218] Altera die sequente Rex, ejusque exercitus, profectus est usque ante urbem Sur, [Rex cum castris prope Tyrum, inde agminis partem mittit,] Tyrum f in Bibliis appellatam. Tum Rex pari modo animatus est, ut progrederetur ad capiendam urbem quamdam, illic vicinam, quæ Belinas nominabatur. Ejus consiliarii dixerunt, id ei faciendum, at eum ibi adesse non oportere: atque in id ægre admodum consensit. Porro decretum fuit, ut irent cum militibus suis comes Andegavensis g, dominus Philippus de Montfort, Tyri dominus, dominus Ægidius le Brun militiæ Gallicæ præfectus, dominus Petrus regio cubiculo præpositus, magistri Templariorum ac Hospitaliorum. Postea sub noctem arma cepimus, venimusque paullo post diluculum in planitiem, ante urbem Belinam, quæ in antiquis scriptis Cæsarea Philippi h, extensam. Sita est hæc urbs supra fontem pulchrum, Jor dictum. In campis planis, qui ante hanc urbem extenduntur fons est alius admodum pulcher, Dan nominatus: horumque duorum fontium rivi satis procul ab urbe confluunt, indeque fluvius, ex fontibus his ortus, vocatus est Jordanis i fluvius, in quo Dominus noster Jesus Christus fuit baptizatus.

[219] Consilio comitis Andegavensis, magistrorum Templi, ac Hospitalis, magnatumque regionis, statutum fuit ut agmen Regis, in quo illo tempore eram cum equitibus meis, in quo item erant quadraginta equites, quos Rex mihi donaverat olim ex ditione Campaniæ, [quæ Cæsaream Philippi occupat,] dominus Gaufridus de Sergines, ac viri egregii regionis, qui nobiscum erant, procederemus inter castrum ac urbem; regionis incolæ intrarent in urbem ad sinistram, ac Hospitalarii ad dexteram, magisterque Templariorum ejusque cohors ingrederentur viam rectam, qua nos, cum prima acie veneramus. Quilibet ergo se movit ad progrediendum, ac appropinquavimus usque ad oppositum retro urbi locum, invenimusque multos nostrorum mortuos, quos Saraceni in urbe occiderant, atque ejecerant. Scire autem oportet, partem, per quam nobis incedendum erat, fuisse admodum periculosam: nam primo tres muri nobis erant transeundi, ac latus quoddam erat adeo præruptum, ut nullus ibi equo insistere posset: in vertice quoque tumuli, quo nos ascendere oportebat, magnus erat Turcarum equitum numerus. Paullo post vidi aliquos e nostris ab una parte urbis muros perrumpere, voluique ad eos equitando progredi. Vir quidam e nostris tentavit murum equo transgredi, lapsusque est, equo ipsi incumbente: quod ut vidi, ex equo in terram descendi, ac equum meum per frænum apprehendi, atque audacter sursum ascendimus istum tumulum. Turcæ, qui erant in vertice, conspicati nos tam audacter sibi appropinquare, ut voluit Deus, fugam arripuerunt, locumque nobis deseruerunt. Porro in loco illo supra rupem via erat, quæ ducebat deorsum in urbem. Postquam evasimus in verticem rupis, unde fugerant Saraceni, qui in urbe erant Saraceni ad nos accedere non sunt ausi, fugeruntque ex urbe, eamque nostris dereliquerunt sine conflictu.

[220] [urbeque vastata,] Interea temporis, dum eram in vertice illius tumuli, præfectus castrorum Templi audivit, in magno me versari discrimine, ac sursum ad me accessit. Porro mecum erant Teutonici, qui conspicati Turcas equites recta ad castellum fugere, satis longiuscule ab urbe dissitum, omnes se moverunt ad irruendum in eos, me invito; licet eis dicerem, perperam eos agere: metam enim attigeramus expeditionis nostræ, illiusque, quod nobis erat mandatum. Castrum erat supra urbem, ac nomen habebat Subberbe, atque ad mediam fere leucam assurgit in monte, qui vocatur Libanus: ingentesque superandæ sunt rupes usque ad castrum. Ubi viderunt Teutonici, se stulte admodum prosequi eos, qui castrum ascenderant, rupium illarum anfractus probe callentes, retro viam remensi sunt. Videntes autem Saraceni Teutonicos reverti, equis descenderunt eosque invaserunt: ac rupibus descendendo, ingentes massarum ictus in eos librabant; atque adeo, ut eos ferociter repulerint usque ad locum, in quo eram. Postquam milites, qui mecum erant, viderunt incommoda, quæ Teutonicis inferebant Saraceni in descensu, hosque illorum semper tergo inhærere, terreri cœperunt, metuque concuti. Illis ego interminatus sum, si fugerent, me effecturum, ut omnes exauctorarentur, regioque stipendio in perpetuum privarentur. Illi autem mihi responderunt: Domine Joinvilli, pejori longe sumus conditione quam tu: tu enim equo uteris ad fugam capiendam cum volueris, & nos pedites sumus, proptereaque in magno versamur periculo ne occidamur, si huc usque perveniant Saraceni. Tunc ex equo descendi cum illis, ut animos eorum relevarem, equumque meum misi ad agmen Templariorum, magno balistæ jactu a nobis dissitum. Porro dum Saraceni pellebant Teutonicos, aderat ex equitibus meis aliquis, quem Saracenus quidam telo percussic in gutture, conciditque ante pedes meos plane exanimatus. Tunc eques quispiam, nomine dominus Hugo d'Ecosse, patruus equitis mei mortui, mihi dixit, ut se juvarem in portando deorsum nepote suo mortuo, ad ejus curandam sepulturam: at nihil istius facere volui; nam eques me invito cum Teutonicis processerat ad invadendum: dicebam itaque, si inde factum ei esset infortunium, culpam penes me non esse.

[221] Continuo ut audierat dominus Joannes de Valencienne, [ad cum redit Sidonem, ubi occisos sepelit.] magnopere ordines nostros esse perturbatos, atque in magno nos versari vitæ discrimine, adivit dominum Oliverium de Termes k, aliosque suos duces Occitaniæ l, iisque dixit: Domini, vos oro, ac Regis nomine jubeo, ut mihi veniatis suppetias ad excipiendum Campaniæ senescallum. At eques quidam, cui nomen dominus Guilielmus de Beaumont, eum accessit, illique dixit, me mortuum esse. Nihilominus sibi nequaquam pepercit bonus dominus Oliverius de Termes, voluitque cognoscere aut mortem meam aut vitam, ut certum de ea Regi referret nuntium, venitque sursum usque ad summitatem montis ascendens, ubi eramus; tum ad eum me contuli. Postquam dominus Oliverius ascenderat, viditque in nimis manifesto nos esse periculo, neque descendere nos posse eadem, qua ascenderamus, via, utile nobis suggessit consilium: descendere enim nos jussit per declivitatem, quæ erat in isto monte, acsi Damascum tendere voluissemus; dicebatque Saracenos existimaturos, quod a tergo ipsos occupare vellemus. Deinde, quando in planitiem usque descenderamus, ignem injici jussit magnis frumenti acervis, qui erant in campis. Nos igitur pauci tantum effecimus, ut evaserimus incolumes prudenti domini Oliverii de Termes consilio; ac postridie Sidonem nos contulimus, ubi Rex degebat m. Reperimus bonum Sanctum curasse corpora Christianorum occisorum terræ mandanda; atque ipsemet juvabat ad eos terræ inferendos. Et scito eorum quosdam infectos fuisse ac fœtidos, adeo ut, qui eos gestabant, nares sibi obturarent: at minime id faciebat Rex bonus n. Cum ad eum advenimus, jam diversoria hospitiaque nostra præparari jusserat.

ANNOTATA.

a Duabus leucis a Cæsarea Palæstinæ, ut dictum ad caput præcedens.

b Calmetus in Dictionario biblico ad vocem Neapolis ita habet: Neapolis, ipsa urbs Sichem, aut saltem ipsi quam maxime propinqua. Ejus verum nomen, ut nummi referunt, est Flavia Neapolis Syriæ Palæstinæ, seu Samariæ. Sanutus quoque lib. 3 part. 14 cap. 3 ait: Sichem nunc Neapolis. Quod verius videtur, quam esse antiquam Samariam. Nunc Gallis Naplouse, Italis Naplousa dicitur: nec longe distabat a Castro Assur & Cæsarea, ita ut vicinia ejus invitaret ad eam occupandam.

c Fontes, quos hoc loco memorat, inter Tyrum & Acconem quoque describit Sanutus lib. 3, part. 14, cap. 2, ubi adjungit sequentia: Distant autem hi fontes a mari parum ultra jactum sagittæ. Ita semper cum agmine juxta mare procedebat Sanctus,quod solus tractus maritimus Christianorum esset.

d Fortasse per Sur nomen Sancti intelligendum, ante cujus templum vel sacellum tentorium fuerit Joinvillii: nam castra metati fuerant prope Acconem.

e Non video sane, ex qua parte legatus non potuisset dispensare, nisi defectu justæ ad dispensandum causæ. Judicavit igitur, opinor, justam dispensandi causam deesse, cum parum referret, an eques ille in cohorte Joinvillii, an in alia militaret.

f Tyrus eo tempore Sur vel Sour vulgari nomine dicebatur, cui simile erat nomen antiquum Hebraicum Zor, vel Tzor. Florebat tunc temporis ac munitissimum erat Christianorum propugnaculum, quod Saladinus repetitis vicibus frustra tentaverat, dum totam fere subegit Palæstinam: nunc non nisi vicus est miserabilis, de quo in Opusculo de Missionibus Societatis Jesu Orientalibus tom. 5, pag. 13 plura lector inveniet.

g d' Anjou, quod mendum est manifestum; nam comes Andegavensis dudum erat in Gallia. Forte Jafæ comes fuerit designatus, aut certe alius quispiam.

h Varia hujus urbis pro diversis temporibus nomina explicat Vitriacus in Historia Hierosolymitana cap. 35, sic scribens: Est autem Dan, terminus Terræ promissionis a parte Septentrionis, civitas antiquissima, ad pedem montis Libani sita, qui mons inter ipsam & Damascum medius interjacet; cujus nomen antiquum fuit Lesem (Josue 19, aut Lais Judicum18.) Postquam vero capta est a filiis Dan, eam Lesem Dan vocaverunt, (Josue 19 ℣. 47;) frequentius tamen Dan simpliciter nominatur. Postea vero Philippus tetrarcha, senioris Herodis filius, eam ampliavit, & in honore Tiberii cæsaris Cæsaream Philippi ipsam appellavit. Dicitur præterea Paneas, vulgari vero idiomate Belinas nuncupatur. Hisce non pauci consentiunt; at Calmetus jam laudatus, ad vocem Cæsarea Philippi, hæc opponit: Eusebius Dan, & Paneadem tamquam duas urbes invicem proximas describit. Quo fit, ut Vitriaci sententia incerta videatur. De qua consuli potest Cellarius in Geographia antiqua tom. 2 pag. 379. CeterumCæsarea illa hodie ad vicum redacta est.

i Tyrius lib. 13, cap. 18 de fontibus Jordanis similia habet ex Beda, inquit, aliisque doctoribus. Verum aliam quoque affert sententiam huic non omnino oppositam, nisi quod fontes longius invicem disjungat. At Calmetus ad vocem Jordanis contendit, falsum esse, Jordanem ex duobus amnibus conflari, amnemque aliquem esse, qui Dan appelletur. Nihilominus in Opusculo de missionibus Societatis Jesu tom. 6, pag. 149 dicta Joinvillii confirmantur ab oculato, ut opinor, teste. Quippe prope Cæsaream Philippi tumulum esse ait, cujus circuitus est unius fere leucæ quadrantis, ac subdit: Ex radicibus hujus collis egrediuntur duo fontes Sor (forte legendum Jor) & Dan. Distant invicem triginta passibus, ac quinquaginta passibus inferius conjunguntur, ut forment flumen celebre Jordanem.

k Notat Cangius pag. 96 hunc adhæsisse fautoribus Albigensium contra Regem, at deinde se subjecisse, quod vidimus num. 403. Deinde anno 1264 rursum in Palæstinam profectum, atque ad Regem venisse in Africam: demum anno 1273 a Philippo rege in Palæstinam missum, ibique 1275 supremum diem obiisse, ut habet Sanutus lib. 3, part. 12, cap. 14.

l Gallice, de la langue torte, qua phrasi Occitaniam, vulgo Languedoc, intelligendam, docet Catellus in Monumentis historiæ Occitaniæ pag. 39, ubi refert Galliam olim divisam fuisse per linguas. Sensus quoque id exigit, nam Occitanus erat Oliverius, filius Raymundi domini de Termes in Occitania, inquit Cangius pag. 96.

m Rex enim Tyro Sidonem perrexerat, dum illi Cæsaream tendebant.

n Eximia hæc Regis charitas latius exponitur in Vita secunda num. 110, & in Commentario num. 727, ubi diximus vel hinc etiam probari, hosce non fuisse cæsos, degente ibidem Ludovico.

CAPUT XXV.
Peregrinatio Joinvillii ad Virginem Tortosanam; ubi factum ante narratur miraculum. Regi nuntiata mors matris Blanchæ; inde consilio suorum se parat ad redeundum in Galliam.

[Joinvillius facultatem petit visendi Virginem Tortosanam, ubi factum narratur miraculum;] Interea a cum die quadam Regi adessem, facultatem ab eo flagitavi peregrinandi ad Dominam nostram Tortosanam b, quæ peregrinatio erat multum desiderata: & magnus quotidie erat peregrinorum numerus, quia primum est altare, quod umquam constructum fuit ad honorem Genitricis Dei, uti tum dicebatur; ac magna ibidem ad stuporem miracula patrabat Domina nostra. Inter hæc aliquod fecit in homine paupere, rationis usu destituto, ac dæmoniaco: spiritum enim nequam habebat in corpore. Hic die quadam adductus est ad altare istud Dominæ nostræ Tortosanæ: & cum consanguinei ejus, qui ipsum eo duxerant, supplicarent Dominæ nostræ, ut ei dignaretur sanitatem impetrare ac curationem; dæmon, quem creatura misera habebat in corpore, respondit: Domina nostra hic non est, in Ægypto est, ut opem ferat Regi Galliæ, ac Christianis, qui hodie appellunt in Terram sanctam contra paganos omnes, qui equis sunt instructi. Scripto consignata est dies, qua dæmon has voces protulit, delataque fuit ad legatum, qui erat cum Rege Galliæ. Hic postea mihi asseruit, illa die in terram Ægypti nos appulisse: certumque omnino mihi est, benignam dominam Mariam ibidem nobis prorsus fuisse necessariam.

[223] Rex perlibenter potestatem mihi fecit instituendi peregrinationem istam ad Dominam nostram, [qua impetrata, reliquias inde reducit ad Regem, aliaque.] mihique commisit ut sibi emerem centum libris diversi coloris pannos e villis caprinis contextos, quos religiosis sancti Francisci donare volebat, cum reduces essemus in Galliam. Hinc suspicio mihi fuit, eum non diu admodum mansurum, quin in Galliam reverteretur. Postquam perveni Tripolim c, ubi locus erat peregrinationis meæ d, donum meum obtuli Deo, ac Dominæ nostræ Tortosanæ; posteaque emi pannos e villis caprinis contextos, quorum emendorum curam Rex mihi commiserat. Cernentes autem equites mei illos a me emi, rogarunt me, quid illis facere vellem. Ego iis persuasi lucri causa illos a me emi. Postquam eo perveneramus, loci illius princeps, qui noverat ab exercitu Regis Galliæ me esse profectum, obviam processit, honoremque eximium nobis exhibuit, donaque insignia obtulit: de quibus humiles ipsi gratias egimus, illorumque nihil accipere voluimus, præterquam reliquias sacras, quas cum pannis ipsius ad Regem detuli. Scito reginam satis cognovisse, me peregrinatum fuisse, reliquiasque attulisse: misi autem ad illam per quemdam equitum meorum quatuor massas panni ex caprinis setis contexti, quem emeram: introëunte ad illam in ejus cubiculum equite, cœpit genua flectere coram pannis telæ involutis. Cernens eques reginam ante se genu flectentem, nesciebat qua de causa; seque item in genua provolvebat. Tunc ei dixit regina: Surge, domine eques, nequaquam tibi flectendum est genu, dum sacras gestas reliquias. Eques itaque meus illi dixit, non esse reliquias, at pannos esse e villis caprinis, quos ei mitterem. Ubi regina, ac nobiles ejus feminæ intellexerunt non esse reliquias, ridere cœperunt: dixitque regina: Domine eques, malum diem precare domino tuo, quandoquidem causa fuit, ut genua flecterem ante pannos ipsius camelinos.

[224] [Rex, audita matris suæ morte, eam luget magnopere ac precibus, juvandam curat,] Haud ita post Regi, Sidone agenti e, nuntiatum fuit, obiisse dominam matrem suam; quam tantopere luxit, ut duobus diebus inclusus fuerit cubiculo suo, sublata eum alloquendi facultate. Post duos dies transactos, per cubicularium quemdam suum me accersivit: quando præsto fui apud ipsum, protendendo ad me brachia sua exclamavit, dicens: Hei! senescalle, perdidi matrem meam. Ego ipsi dixi: Domine Rex, id non miror, nosti enim semel illi moriendum fuisse: at miror vehementem, nimiumque, quem demonstras, luctum f, tu qui princeps existimaris tam sapiens. Et satis, inquiebam, nosti, Sapientem dicere, oportere ut tristitia, quæ in corde est viri fortis, in vultu ejus non appareat, neque ab eo manifesta fiat. Qui enim manifestam facit, ingentem cordis lætitiam præbet inimicis, atque indignationem luctumque movet amicis: sic dolorem ejus parumper mitigavi. Itaque eo tempore trans mare celebrari jussit quam plurima divini cultus præclara officia pro anima bonæ dominæ matris suæ defunctæ. Misit quoque in Galliam thecam g magnam lapidibus pretiosis monilibusque oneratam ecclesiis Galliæ, cum litteris missivis; eas rogans, ut vellent Deum orare pro ipso, ac pro dicta domina matre sua.

[225] [deinde piis operibus, quid magis Deo placeret, inquirens, se parat ad reditum;] Neque multo post hæc Rex de negotiis suis disponere voluit, ut sciret an in Galliam redire oporteret, an etiam tum ibidem subsistere. Et cum illam versaret quæstionem degens Sidone, quam muris fere iterato cinxerat, vocavit legatum, qui cum eo erat, variasque eum instituere jussit supplicationes, ad Deum exorandum, ut sibi manifestum faceret, utro rem ei faceret gratiorem, eundone in Galliam, an illic subsistendo. Absolutis supplicationibus, paullo post die quodam cum magnatibus regionis me receperam ad pratum quoddam recreationis causa: & Rex vocare me jussit, eratque cum eo legatus. Tunc legatus coram Rege dicere mihi est aggressus: Senescalle, Rex magnopere collaudat bona, grataque obsequia, quæ ipsi præstitisti, ac probitatem honestatemque tuam vehementer desiderat: me quoque jubet tibi declarare, ut aliquid inde solatii lætitiæque in animo tuo oriatur, sibi propositum esse in Galliam proficisci intra Pascha proximum. Tunc respondi, Dominus eum facere permitteret pro arbitrio suo. Post hæc verba legatus a Rege discessit, meque rogavit, sibi comes essem usque ad hospitium suum; quod lubens feci. Porro intrare me jussit in vestiarium suum; ac lacrymari cœpit, atque apprehendit me manibus, mihique dixit: Senescalle, vehementer lætor, gratiasque Deo ago, vos evasisse e magnis periculis, in quibus fuistis in hac regione. Aliunde summa afficior tristitia, animique dolore, quod me carere oporteat optimis vestris sanctisque consortiis, ut revertar in aulam Romanam inter homines adeo infideles, quales ibidem reperiuntur. Verum tibi dicam, intentio mea est per annum etiamnum post vos Accone subsistere, ut expendam omnes meas pecunias curando muris cingi, includique suburbia Acconensia, quamdiu quidquam pecuniæ mihi supererit; ne me exprobrando impetant, aut invadant.

[226] Postquam ad Regem fui reversus, postridie mihi præcepit, [post gratias ci actas a proceribus Terræ sanctæ Sidone discedit Acconem.] ut ego equitesque mei arma indueremus. Armatus rogavi ipsum, quid me facere vellet. Tunc mihi injunxit, ut reginam liberosque suos Tyrum usque perducerem, ubi septem omnino leucæ erant emetiendæ. In eo ipsi contradicere nolui, quamvis magnum esset adeundum periculum: neque enim tunc noctu aut interdiu induciæ vel pax nobis erat cum Ægyptiis, aut Damascenis. Profecti sumus, venimusque, Deo sit gratia, pacifice prorsus sine ullo impedimento Tyrum sub occasum solis. Paullo post ea patriarcha, magnatesque regionis, qui Regem diu fuerant comitati, cernentes Sidonem ingentibus muris ab eo cinctam, ac turres vastas ejus jussu constructas, fossasque intus ac foris expurgatas, eum adierunt, ac humiles ipsi persolverunt gratias, laudesque de eximiis bonis, honoribus, gratiisque, quibus ipsos cumulaverat in Terra sancta. Restaurari enim a fundamentis curaverat urbem Sidonem h, Cæsaream, Jafam; egregieque munierat amplis muris crassisque turribus urbem Acconem. Atque ipsi dixerunt: Domine Rex, manifeste omnino perspicimus, moram tuam nobiscum amplius durare non posse eo pacto, ut in posterum plus ex ea utilitatis accedat regno Hierosolymitano. Quapropter omnes pariter tibi suademus, ut Acconem petas, ibique incipias itineri tuo necessaria parare, teque accingere circa hoc quadraginta dierum jejunium, quo secure possis in Galliam reverti. Atque ita eorum consilio Sidone Rex discessit, venitque Tyrum, quo reginam ejusque liberos duxeramus; atque ad ingressum jejunii sacri omnes simul Acconem venimus i.

ANNOTATA.

a Ante hæc verba, ut notat Cangius pag. 97, additum est totum caput in editione Pictaviensi, quo narratur occupatio Bagdadi per Tartaros. Verum sive hæc Joinvillii sunt, sive addititia, cum ad Sanctum nostrum non spectent, legi poterunt apud laudatum Cangium.

b Sanutus lib. 3, part. 14, cap. 2 docet Tortosam, alio nomine Antaradum, fuisse in comitatu Tripolitano prope mare item sitam, ac viginti milliaribus ultra Tripolim a Palæstina remotam. De templo autem beatæ Virginis hæc memorat: Ibi beatus Petrus in Antiochiam transiens, parvulam ædificavit ecclesiam ad honorem beatæ Virginis: & dicitur fuisse prima ecclesia ad honorem ejus erecta: propter quod piissima Mater Dei multa ibi operatur miracula, ita ut etiam ab infidelibus in reverentia habeatur. Similia profert Cangius ex aliis: unde certi satis reddimur de traditione Tortasonorum. Quibus autem illa traditio nitatur fundamentis, non vacat hic curiose discurtere.

c Tripolis caput erat comitatus cognominis, quem eo tempore possidebat Boamundus VI Antiochiæ princeps, quem Jafam venisse ad Ludovicum vidimus. Sidone distat ex calculo Sanuti mox citati ad 46 fere milliaria, nec longe a mari sita est. Floret etiam hodie, at cum ceteris sub Turcarum dominium reducta.

d Id difficulter cum prædictis componi potest, nisi per Tripolim totum intelligat comitatum, in quo erat Tortosa. Fortasse locus mendosus est, legendumque Tortosam pro Tripolim.

e Id jam Regi nuntiatum fuisse, dum Jafæ erat, probavimus in Commentario num. 719.

f Quam vere Christiana fuerit Sancti hæc tristitia, declarat Gaufridus, qui adfuit, dummors primum nuntiata est, in Vita prima num. 46.

g Gallice, sommier, quo alias equus aut jumentum onera gestare solitum, vel tignus significatur. At sensus videtur exigere expositionem datam. Ceterum rursus hic quædam addita sunt in editione Pictaviensi, quæ acciderint Joinvillio cum regina. At nec fidere possum editioni interpolatæ, nec ad Regem ipsum proprie spectant. Quapropter videri poterit Cangius in notis pag. 109, ubi & pauca alia invenies de dono Regi oblato ab Ægyptio quopiam, quæ non usquequaque tempori sunt conformia, cum pacem tunc cum Ægyptiis non haberet Ludovicus.

h Floret adhuc Sidon, vulgo Sayd, Gallis Seyde, in Phœnicia ad mare Mediterraneum sita, ac multis postea annis in potestate Christianorum fuit; sed tandem, ut reliquæ omnes, jugum Turcarum subire coacta est.

i Facta hæc sunt anno 1254.

CAPUT XXVI.
Reditus ex Terra sancta in Galliam: geminum naufragii periculum; Regis in illo pietas ac præclara monita: votum in periculo sancto Nicolao factum: quidam a submersione servatus ope divæ Virginis: quædam in itinere occurrentia.

[Discedit e Terra sancta Rex cum suis; cujus navis in arenam impingit,] Toto quadraginta dierum jejunii tempore naves suas instrui Rex curavit ad reditum in Franciam: quæ numero erant quatuordecim a cum naves tum triremes. In pervigilio festi sancti Marci b post Pascha Rex ac regina in navem suam se receperunt; ac cunctæ supra mare fluctuare cœperunt; ventusque in discessu satis nobis favebat. Rex mihi dixit, natum se fuisse ipso die festo sancti Marci: & ego ei asserui, quod omnino affirmare posset, se iterum natum esse, eumque satis esse renatum, qui incolumis exibat e terra illa periculosa, ubi tanto fueramus temporis intervallo. Die Sabbati sequenti c pervenimus ad insulam Cypri: eratque prope insulam mons, quem nominabant montem crucis d; per quem montem e longinquo innotescebat, appropinquari ad dictam Cypri insulam. Et scito, die illa Sabbati sub vesperam ortam esse nebulam spissam valde, quæ ex terra in mare descendit; eoque modo, ut nautæ nostri existimarent, se multo remotiores esse ab insula, quam ab ea aberant: nam mons conspectui eorum ereptus est memorata nebula. Porro nautæ nostri, quod cuperent tempestive ad insulam appellere, magnis viribus conati sunt navem propellere, cœpimusque incidere in cumulum arenarum, qui erat in mari. Quod si forte arena non fuissemus impediti, mox impegissemus in scopulos ingentes, qui ibidem in vicinia erant obtecti; omnesque fuissemus periclitati ac submersi. Nunc etiam in magno suimus angore, ubi terræ adhærebamus; quilibet enim putabat se submersum ac perditum, navemque fore disruptam e.

[228] Nauta quidam perpendiculum suum nauticum mari immisit, [magno cum periculo, navique graviter læsa:] ac reperit navem non amplius in terra hærere: tunc unusquisque lætari cœpit, Deoque referre gratias. Multi quoque erant ante Corpus Domini nostri, navi impositum, omnes trementes, veniamque a Deo flagitantes; quilibet enim autumabat se submergendum. Simulac dies illuxit, vidimus scopulos, in quos impegissemus, nisi obstitisset arenæ fortuna. Mane Rex accersi jussit navium rectores, qui secum adduxerunt urinatores quatuor, homines, qui piscium instar fundum aquæ natando penetrant: hosque quatuor urinatores naucleri illo loco ad fundum maris descendere jusserunt. Hi urinatores se mari injecerunt, ac transierunt sub navi, ubi Rex, ac nos eramus. Postquam ex aqua emerserunt, omnes quatuor seorsum auditi sunt, ad cognoscendum, quid invenissent. Verum singuli retulerunt eo loco, quo impegerat navis nostra, e carina, supra quam navis erat fundata, tres omnino tignos vi arenæ avulsos esse f. Auditaque tali eorum relatione invicem consona, Rex, nosque omnes admodum fuimus attoniti.

[229] Tunc Rex interrogavit naucleros, quid hac de re sibi suggererent consilii. [hinc nautæ suadent Regi, ut hac navi egrediatur;] Hi naucleri ei dixerunt: Domine Rex, pro omni consilio, si nobis consentire velis, ex hac navi in aliam descendes: satis enim percipimus, quoniam fundamentum hujus navis tanto collisum fuit impulsu, omnia navis adjumenta loco mota esse: qua de causa vehementer timemus, ut navis, cum in plenum adducta fuerit mare, ferre possit impulsus fluctuum aquæ, sine naufragio. Etenim hujusmodi exemplum vidimus, quando ex Gallia profectus es, de navi alia, quæ ita impegerat, ac ejusmodi passa fuerat collisum, quemadmodum hæc. Ubi illa fuit in pleno mari, sustinere nequiit ictus fluctuum aquæ, ruptaque est ac dissoluta; omnesque, qui in illa erant, fuere submersi, nemine evadente præter juvenculam cum solo infante suo, quem intra brachia tenebat, qui forte manserunt supra quoddam navis frustum, quod aqua avehebat. Postquam Rex audiverat, quod ei suaserant naucleri, exemplumque, quod dederant; ego ipse testabar eos verum dicere: videram enim mulierem ejusque infantem, qui ad oppidum Japhum g erant delati, eosque vidi in domo comitis de Joingny, qui ad Dei honorem eos sustentari curabat.

[230] Tunc Rex consiliarios suos vocavit, ut intelligeret quid esset agendum: [idem suadent proceres: Rex id facere recusat, ne multi manere cogantur in Cypro;] omnesque ei suasimus, ut faceret, quod ipsi suaserant naucleri. Denuo vocavit Rex naucleros, eosque interrogavit, fide ac fidelitate, quam sibi deberent, utrum, si navis eorum esset, plenaque esset mercibus, ex ea egrederentur. Unanimi voce ei responderunt quod non; quodque mallent corpora sua exponere periculo, quam permittere, ut talis perderetur navis, quæ iis constaret quadraginta aut quinquaginta librarum millibus. Et qua itaque de causa, inquiebat Rex, mihi suadetis, ut ex illa egrediar? Responderunt ei: Domine Rex, tui, nostrique non eadem est ratio, nec periclitatio eadem: neque enim aurum aut argentum tam copiosum esse posset, ut tanti fieret aut æstimaretur, quanti corpus tuum, reginæ sponsæ tuæ, triumque tuorum liberorum, quos hic habes: proptereaque numquam tibi suaderemus, ut te tali periculo sortique exponeres. Porro tibi dicam, inquiebat Rex, consilium sententiamque meam: quod si egrediar hac navi, quingenti aut sexcenti in ea sunt homines, qui manebunt in insula Cypro præ metu periculi navis, in qua eorum sunt corpora: neque ullus interest, qui non tanti facit corpus suum, quanti ego meum: si autem semel descendimus, numquam spem habebunt redeundi in patriam suam. Quapropter vobis affirmo, malle me, memetipsum, reginam, liberosque meos periculo, Deique dexteræ committere, quam tantum tanto populo, quantus in ea est, inferre damnum.

[231] [quod Regis consilium optimum fuisse docei auctor.]Ingens incommodum ac damnum, quod Rex intulisset, si fuisset egressus, abunde apparuit in domino Oliverio de Termes potenti equite, qui erat in hac navi, in qua erat Rex. Hic dominus Oliverius erat ex validissimis atque audacissimis hominibus, quos umquam in Terra sancta cognovi: attamen manere non est ausus, atque in insulam est egressus. Et ipse, qui vir erat clarus atque insignis, multisque pollens opibus, tanta nactus est impedimenta atque obstacula, ut plusquam sesquianno fuerit, priusquam inde ad Regem reverti posset. Cognosce itaque, quid facere potuissent tot homines tenues, quibus non fuisset, unde solvissent aut præstitissent vecturæ pretium, quandoquidem vir tantis præstans opibus tanta ibidem invenerat obstacula.

[232] [Tempestate ingenti coorta,] Postquam Deus hoc periculo nos exemerat, ubi sic fueramus ante insulam Cyprum, aliud nos excepit. Coortus enim in mari est ventus tam terribilis ac stupendus, ut violente, nobisque invitis, ad insulam Cyprum, quam jam præterieramus, semper nos rejiceret. Nautæ quatuor ex anchoris suis in mare ejecerunt; at numquam navem sistere potuerunt, donec quinta anchora fuerit ejecta. Et scito, necesse fuisse, ut dejicerentur superiora cubiculi h, in quo degebat Rex: tantusque erat ventus, ut nemo in illo cubiculo manere auderet, ne ventus eum in mare dejiceret. Paullo post regina in cubiculum Regis ingressa est, ubi se putabat eum inventuram; neque illic invenit nisi dominum Ægidium le Brun, in Gallia rei bellicæ præfectum, & me, qui ibidem jacebamus. Ut eam vidi, rogavi quid desideraret. Illa nobis dixit, se petere Regem, ut eum oraret, vota quædam Deo, ejusve Sanctis vovere vellet, ut illa tempestate possemus esse liberati; sibique dixisse nautas, nos in magno naufragii versari periculo.

[233] Ego ipsi dixi: Domina, vove te peregrinaturam ad dominum sanctum Nicolaum de Warengisi-villa i; [reginæ voto liberantur:] ac tibi assevero, a Deo nos incolumes in Galliam ducendos. Tum ipsa mihi respondit; Heus! senescalle, metuo ne Rex nolit, ut peregrinationem instituam, ac ne illud implere non possim. Saltem, domina, promitte ipsi, si Deus incolumem in Galliam te perducat, ei te oblaturam navim pondere quinque selibrarum argenti pro Rege, pro te, ac pro liberis vestris: si id ita facias, promitto tibi atque assevero, precibus sancti Nicolai Deum tibi concessurum, ut in Franciam redeas. Atque ego ipse promitto, me Jovisvillam reversum, eum invisurum peditem usque ad locum, nudisque omnino pedibus. Tunc promisit sancto Nicolao, argenteam navem se ei daturam; meque rogavit, ut istius rei prædem me præberem; in quod consensi. Paullo post ad nos reversa est, nobisque dixit, Deum precibus sancti Nicolai istud a nobis propulsasse periculum. Regina in Galliam reversa, navem, quam sancto Nicolao promiserat, construi jussit; in eaque erigi curavit Regem, semetipsam, tresque eorum infantes, nautas, malum, funium apparatum, ac gubernacula, argentea omnia, filisque argenteis consuta. Hanc navem ad me misit, meque rogavit, ut eam ad dominum sanctum Nicolaum perferrem; atque ita feci. Et longo post tempore eam conspexi, quando Regis sororem k ad regem Germaniæ duximus.

[234] Nunc ad propositum redimus, in quo eramus in mari; [pia Regis documenta occastione periculi memorati:] ac dicimus, Regem, ubi vidit ex duobus his nos evasisse periculis, ascendisse super navis scamnum, meque ibidem ei adfuisse. Tunc mihi dicere aggreditur: Considera porro, senescalle, an Deus non ostenderit nobis manifeste immensam suam potentiam, quando per unum dumtaxat ex quatuor maris ventis, Rex, regina, eorum infantes, hominesque tanto numero alii, putaverunt se submergendos? Quapropter existimo omnino oportere, ut ingentes illi agamus gratias. Nec poterat bonus sanctusque Rex se abstinere a loquendo mecum de periculo, cui fueramus expositi; quoque modo Deus clare nobis demonstrasset immensam suam potestatem. Præterea mihi dicebat: Senescalle, ubi tales calamitates, aliave morborum infortunia hominibus ingruunt, minas has esse Domini nostri, affirmant Sancti: eaque de causa dico, aiebat bonus Rex, pericula, in quibus nos fuimus, minas esse Domini nostri, qui dicere potest: Cernitisne porro, me permissurum fuisse, ut omnes submergeremini, ac periculo involveremini, si voluissem? Quapropter, aiebat bonus Rex, nobis diligenter considerandum esse, an nihil in nobis sit, quod Domino Creatori nostro displicere debeat: & simul atque illic quidquam invenerimus illius beneplacito contrarium, illud continuo nobis tollendum, atque expellendum: si autem sic agamus, illum multo nos amore complexurum, semperque pericula a nobis propulsaturum: item si contrario operemur modo, ubi sufficientes nobis intentaverit minas, ingens aliquod malum, seu mortem, seu damnum corporis nobis immissurum, aut permissurum, ut inferno incidamus in perpetuum. Insuper mihi dicebat Rex bonus, sanctus Ludovicus: Senescalle, vir sanctus Job Deo dicebat: Domine Deus, ut quid nobis minitaris? Etenim si nos perdidisses, nihilo hinc esses pauperior; &, si omnes ad te attraxisses, nihilo inde potentior esses, nec ditior. Ex quo intelligere possumus, inquiebat, minas, quas Deus nobis intentat, dumtaxat proficisci ex immenso amore, quo nos prosequitur, dirigique ad utilitatem nostram, non ipsius; atque ut manifeste cognoscere valeamus delicta, culpasque nostras; ac deleamus ex conscientiis nostris ea, quæ ipsi displicent. Hac itaque de causa id ita faciamus, & faciemus ut sapientes.

[235] [appellunt ad insulam Lopadusam, quam lustrant:] Deinde, & postquam in insula Cypro aquam recentem acceperamus, aliasque minutias nobis necessarias, sedata etiam tempestate, inde discessimus, venimusque ad aliam insulam, quam nominabant insulam Lopadusam l. Ibi in terram descendimus magnamque cuniculorum copiam cepimus. Invenimus illic cellam quamdam anachoreticam intra rupes, ac hortum amœnum, qui consitus erat oleis, ficis, sepibus vitium, multisque aliis arboribus frugiferis; fons ibi pulcher aquæ dulcis scaturiebat, cujus rivus per istius cellæ hortum labebatur. Rex, ejusque socii processerunt usque ad caput dicti horti; reperimusque oratorium quoddam, in cujus primo, quem offendimus, fornice, calce dealbato, crux erat elegans ex terra rubescente. In alio fornice magis remoto invenimus duo corpora mortua, quorum manus erant supra pectus; neque quidquam ex iis amplius cohærebat præter costas: eaque corpora posita erant ad Orientem versus, prout alii mortui terræ mandari solent. Lustratis undique diligenter omnibus, Rex, ejusque socii ad navem se receperunt. Postquam sumus ingressi, unus ex nautis nostris fuit desideratus, de quo nauclerus cogitavit, satis se scire quid rei esset, eumque illic manere velle, ut in posterum eremitarum more viveret: eaque de causa Rex sorti jussit relinqui in littore istius insulæ tres saccos pane bis cocto plenos, ut nauta, qui ibidem manserat, eos inveniret, iisque ad victum uteretur m.

[236] [quidam in mare lapsus ope beatæ Virginis servatur incolumis:] Haud multo post eventum quoddam in mari accidit in navi domini de Argones, qui erat ex potentissimis dominis Provinciæ. Nimirum, dum tempore quodam matutino in lecto suo decumbebat, vultum ejus sol radiis suis feriebat per foramen aliquod angustum. Tunc memoratus dominus de Argones vocavit quemdam ex suis armigeris, eique præcepit, ut iret obturatum foramen, per quod sol radios transmittebat. Armiger, cernens se foramen obturare non posse, nisi navi egrederetur, egressus est; atque inter eundum, ut illud obturaret, pes eum fefellit, ac in mare incidit. Continuo, ut lapsus est, navis abscessit, neque navicula erat lateri navis adjuncta, qua ei succurri potuisset. Nos illum e longinquo vidimus, navi Regis vecti, qui sequebamur ad mediam facile leucam distantes a navi, e qua lapsus erat. Putabamus aliquid rei esse, quod esset in mari; nam armiger ille nec se movebat, nec se juvabat ullo modo. Postquam eum e propinquo perspeximus, una e navibus Regis eum recepit, miseruntque eum in navem nostram: in eamque ingressus nobis exposuit, quo modo cecidisset. Nos eum interrogavimus, cur se non alio modo juvisset, aut natando, aut clamando ad viros navigii. Respondit nobis, hoc facto sibi opus non fuisse: nam inter cadendum exclamavisse: Domina nostra Vallis-viridis n, seque ab ea humeris sustentatum fuisse, donec ad eum pervenisset triremis Regia. Et ad honorem beatæ Virginis Mariæ ad memoriam stupendi hujus miraculi, dictum miraculum in sacello meo Jovisvillæ pictura exprimi jussi, atque in vitreis fenestris ecclesiæ de Blecourt o.

[237] Ad finem decem hebdomadarum, quibus mari innataveramus, [Regis adventus Olbiam, & egressus in terram.] appulimus ad portum Olbiensem p ante castrum, spectans ad comitem Provinciæ, qui deinde fuit rex Siciliæ. Regina, omnesque consiliarii Regis ei suaserunt, ut ibidem navi egrederetur, quod esset in terra fratris sui q. Verum Rex dicebat se non egressurum, priusquam pervenisset Aquas-mortuas in terram suam. Hoc Regi nobiscum certamen fuit die Mercurii, ac Jovis, ita ut nullus evincere apud ipsum posset, ut consentiret in egressum e navi. Die Veneris, cum Rex, sederet in scamno r quodam navis, me vocavit, meque consuluit, utrum egrediendum esset, an non. Ego ipsi dixi: Domine Rex, puto tibi esse egrediendum, quia aliquando domina de Bourbon, cum esset ad eumdem hunc portum, navi egredi noluit; at se rursum mari commisit, ut peteret Aquas-mortuas ibidem egressura. Verum mansit ad septem facile hebdomadas & ultra supra mare. Tunc Rex consilio meo consensit, ut ad Olbiam in terram egrederetur, quo regina, & socii magnopere lætabantur.

ANNOTATA.

a Habuit in societate sua octo naves, & quatuor galeas, id est, triremes, ait Sanutus lib. 3, part. 2, cap. 4.

b Id est, 24 Aprilis, cui consentit Sanutus, addens: Hora vespertina in festo beati Marci recessit de portu Ptolomensi. Continuator vero Tyrii col. 735 ait, discessisse post diem festum S. Marci. Incidebat autem dies S. Marci in Sabbatum.

c Hoc combinare nequeo cum Gaufrido in Vita prima num. 49, ubi diserte affirmat periculum naufragii contigisse tertia nocte post recessum a portu. Gaufrido, qui æque ac Joinvillius Regi adfuit, eoque citius & accuratius scripsit, consentit Guilielmus Nangius apud Chesniumpag. 360, & Vita secunda num. 27. Quapropter omnino existimo Joinvillium hic memoria lapsum, ut sæpe alibi: nam alias toto fere octiduo post discessum contigisset periculum: quod ipsa etiam itineris longitudo, quæ tridui esse solet, persuadet.

d Mons crucis in Cypro memoratur objacens promontorio Masotto, quod non longe distat a portu Limissonis. Vide hæc in Geographia Joannis Blaeu in Cypro.

e De hoc periculo videri potest Vita prima num. 49.

f Locus est plane difficilis. Quapropter verba auctoris Gallica addo: Chacun … raporta, que … le sable avoit bien emporte trois toises du tison, sur quoy estoit la nef fondee. Vocem tison, per quam alibi trabem significat, hic accipit pro præcipua navis seu carinæ trabe, quam Galli hodiedum quille nominant. Carinam Latine dixi, quia fundamentum illud navis carinam antiqui etiam nominarunt. Toise vero non videtur aliter accipi posse nisi pro tignis, seu trabibus minoribus. Eadem relata sunt in Vita secunda num. 28, ubi clarius patet, voces hoc sensu intelligendas.

g Oppidum est in Cypro maritimum, ac Paphos nova dicitur ad distinctionem Paphi veteris, quæ destructa est. Baphe eam nominat auctor a nomine vulgari Baffo, aut Papho,

h Gallice, les apparoiz de la chambre. Propugnaculum navis intelligit Chaizius tom. 2, pag. 197: quo sensu verba nostra sumi possunt.

i Prioratus est Ordinis S. Benedicti in Lotharingia, de cujus fundatione, portatisque eo S. Nicolai reliquiis, miraculis ibi factis, ac votivis peregrinationibus illuc institutis, varia commemorat Calmetus in Historia Lotharingiæ tom. 1, Col. & seqq. Mabillonius in Annalibus Benedictinis tom. 5, pag. 320 docet miraculis, votivisque peregrinationibus locum olim ex tenui villa in oppidum insigne excrevisse, S. Nicolai nomine nuncupatum. Distat Nanceio duabus leucis, jacetque ad dexteram Mortæ [Note: ] [la Meurte] fluminis ripam.

k Blancham videlicet Philippi III filiam, ac sororem Philippi IV, quæ anno 1300, ut vult Cangius pag. 100, nupta fuit Rodulpho Alberti imperatoris filio, Austriæ duci ac deinde Bohemiæ regi. Vidimus in Commentario num. 1229per hanc Blancham sacellum S. Ludovico avo suo structum Viennæ in Austria. Joinvillium fuisse inter proceres, qui eam deduxerunt, probat laudatus Cangius.

l Lopadusam hanc insulam vocat Plinius lib. 5, cap. 7, & Ptolomæus lib. 4, cap. 3: Joinvillius Lampieuse nominavit: Galli hodiedum Lampadouse, Jtali Lampedosa solent nuncupare. Sita est in Mediterraneo ad Orientem fere Melitæ, a qua centum circiter milliaribus abesse dicitur. Licet inhabitata sit, subest tamen Melitensibus, ac templum habet in duas partes divisum, quale hic describitur, quod nominatur sancta Maria de Lampadosa. Plura de hac insula videri possunt apud Petrum d'Avity in Mundo part. 2, pag. 560.

m Post hæc verba aliud factum narratur in editione Pictaviensi, quod pag. 100 inde recitat Cangius. Cum spectet ad Ludovicum, ac forte exciderit in editione Menardi, verba Gallica Latine hic reddo: Deinde singulis diebus procedendo transivimus juxta aliam insulam, cui nomen erat Pantalaræa. Hæc habitata erat a Saracenis, qui partim subjecti erant regi Siciliæ partim regi Tunetano. Simulac insulam illam deteximus, regina Regem rogavit, ut dignaretur tres triremes ad insulam illam mittere, ut fructus portarent tribus suis infantibus. Rex ita fecit, jussitque celeriter navigare, ut parati essent ad redeundum ad ipsum, dum juxta iusulam transiret. Porro evenit, ut dum Rex transiret ante portum dictæ insulæ, dictas tres triremes non inveniret. Responderunt ei naucleri, se existimare triremes ipsius captas a Saracenis cum hominibus, qui in illis erant. Quapropter, domine Rex, tibi suademus, inquiebant, ut illas non exspectes: hic enim propinquus es regnis Siciliæ & Tuneti, quorum reges te non multum amant, nec unus nec alter: si permittere velis ut navigemus, hac etiam nocte te subducemus periculo ab illis imminente, brevi enim præteribimus omnes ipsorum fauces. Profecto, inquiebat Rex, vobis non consentiam, vobisque præcipio, ut vela vertatis, nostrosque quæramus. Quidquid esset, ita nos facere oportuit, ac facile octo dies morati sumus, ut illos exspectaremus propter eorum gulam, qua hæserant ad manducandum. Hæc, ut Gallice a stylo Joinvilli aliena sunt; ita minus certa: attamen quia stylus fuit correctus, hinc certum non sit, addita esse ab editore, cum nulla videatur esse ratio, cur hæc addidisset. De hac insula, quæ deinde regi Hispaniæ subjecta est, ac sita inter Siciliam & Africam, sed Africæ multo propinquior, consuli potest laudatus modo Petrus d'Avity pag. 529.

n Est quidem Vallis-viridis prope Parisios, ubi Cartusianos deinde fundavit S. Ludovicus: at hic locus necdum erat Deo, aut beatæ Virgini sacratus. Quapropter Chaizius tom. 2, pag. 201 assignat ecclesiam Vallis-viridis (vulgo Vauvert) in Occitania tribus leucis Nemauso dissitam, quod cum patria periclitantis, cujus dominus erat ex Provincia, aptius etiam quadrabit.

o Pagus est prope Jovisvillam, cujus jam ante meminit.

p Olbia, vulgo Hieres, oppidum est in Provincia ad mare, duabus leucis distans Telone, vulgo Toulon.

q Caroli nimirum comitis Andegavensis, & per uxorem Provinciæ.

r In editis ung des rancs, at legendum putem, bancs.

CAPUT XXVII.
Consilium bonum Regi a Joinvillio dextere subministratum: monitum aliud cujusdam Franciscani: Rex, inviso S. Magdalenæ sepulcro, in regnum suum venit: nuptiæ Regis filiæ cum rege Navarræ: pax cum rege Angliæ inita: concordiam inter varios principes sibi subditos Rex conciliat.

[Dona ab abbate Cluniacensi Regi data: quorum occasione dextere monet Regem Joinvillius, ne consiliarios suos munera accipere sinat:] In castro Olbiæ substitit Rex, regina, eorumque liberi, ac nos omnes, dum conquirebantur equi ad iter in Franciam. Abbas Cluniacensis a, qui deinde fuit Olivensis b episcopus, duos ad Regem misit equos, alterum ipsi, alterum reginæ; dicebanturque tum singuli valere quingentis omnino libris. Ubi Rex acceperat duos hos equos speciosos, abbas eum rogavit, ut postridie cum eo agere sibi liceret de negotiis suis. Rex id illi concessit. Cum dies postera adesset, abbas locutus est cum Rege, qui eum diu, magnaque cum delectatione audivit. Postquam hic abbas abiisset, petii a Rege, an, si quid ex ipso ad notitiam meam quærerem, id indicaret. Dixit mihi, se libenter ita facturum. Tunc ipsum interrogavi: Domine Rex, numquid verum est, te tanto tempore audivisse abbatem Cluniacensem, propter donum duorum illius equorum? Rex mihi respondit, rem ita se habere. Reposui, me talem ei interrogationem proposuisse, ut prohiberet viris consilii sui jurati, ne quid, cum venissent in Franciam, acciperent ab iis, quibus coram ipso negotia erant tractanda: nam certus esto, inquiebam, si accipiant, diligentius idcirco audient atque diutius, quemadmodum tu egisti cum abbate Cluniacensi. Tunc Rex vocavit totum consilium suum, iisque cum risu narravit interrogationem, sibi a me propositam, ac rationem interrogationis meæ. Nihilominus ei dixerunt consiliarii sui, me ipsi optimum suggessisse consilium.

[239] [Franciscani cujusdam coram Rege Olbiæ concionantiso ratio contra Religiosos, qui aulam sequuntur;] Olbiæ fama increbuerat de viro admodum egregio ex sacra sancti Francisci familia, qui prædicando regionem perlustrabat, ac nominabatur frater Hugo c. Hunc Rex lubens videre voluit ac loquentem audire. Qua die Olbiam advenit, nos ei obviam ivimus, vidimusque maximam virorum ac feminarum turbam, qui ipsum pedites sequebantur. Postquam advenit, Rex eum ad concionem dicere jussit: ac prima, quam habuit, oratione sacra agebat de Religiosis, quos reprehendere cœpit, quia in Regis societate ingens erat numerus. Dicebat eos non esse in statu, quo ad salutem pervenire possent, aut sacras mentiri Litteras: (quod non erat verum d.) Sacræ enim litteræ dicunt, religiosum vivere non posse extra monasterium suum, sine labendo in multa peccata mortifera; non magis quam piscis vivere potest extra aquam sine pereundo. Ratio erat: Etenim religiosi, qui aulam regis sequuntur, bibunt ac manducant sæpe diversa vina, cibosque: quod non facerent, si in suis essent monasteriis. Quapropter commoda, quibus illic fruuntur, eos ad peccandum hortantur magis, quam si austeram ducerent vitam e.

[240] [atque ad Regem de justitia & æquitate servanda:] Regem deinde alloqui cœpit, observandamque ei tradidit doctrinam, ut, si diu vellet vivere in pace, populoque suo placere, justitiæ esset tenax. Dicebat, sacra se legisse Biblia, aliosque Scripturæ sacræ libros: verum numquam se reperisse, sive inter principes virosque Christianos, sive inter infideles, terram ullam aut dominium translatum fuisse, aut vi amotum ab uno domino ad alium, nisi defectu jura sua cuilibet juste æqueque attribuendi. Quapropter, inquiebat Franciscanus, diligenter advigilet Rex, ut exacte unicuique jura sua addicenda curet in regno suo Galliæ, ut usque ad dies suos postremos vivere valeat in pace ac tranquillitate bona, & ne Deus ipsi auferat regnum Franciæ ad ignominiam ejus & detrimentum. Rex sæpius eum rogari jussit, ut secum maneret, quamdiu subsisteret in Provincia. At semper respondit in Regis consortio se non mansurum. Franciscanus hic uno tantum die nobiscum fuit, & postridie sursum versus discessit. Deinde audivi, eum Massiliæ sepultum esse, ubi multa patrat præclara miracula.

[241] [Rex Olbia profectus invisit sepulcrum sanctæ Magdalenæ: Joinvillii a Rege discessus, reditusque ad eum:] Post hæc Rex Olbia discessit, venitque ad civitatem Provinciæ Aquas-sextias f, ad honorem beatæ Magdalenæ, quæ jacebat modico diei itinere g ab ea. Fuimus quoque in loco spe cus h in rupe multum elevata, ubi dicebatur sancta Magdalena longo temporis spatio vixisse in solitudine. Postea inde processimus ad Rhodanum Belloquadræ i transeundum. Ubi vidi Regem esse in terra sua, in suoque imperio, ei vale dixi, atque ab eo veni ad dominam delphinatus Viennensis k, cognatam meam; indeque transii ad comitem Cabillonensem avunculum l meum, atque ad comitem Burgundiæ m ejus filium, ac Jovisvillam perveni. Quo loco postquam tantisper substiteram, Regem adivi, quem Suessione inveni. Dum fui apud ipsum, tantum mihi gaudium ostendit, ut id omnes mirarentur. Illic inveni comitem Britanniæ Joannem n, ejusque uxorem, filiam regis Theobaldi. Et propter controversiam, quæ erat inter regem Navarræ, filiamque Campaniæ o, de jure quopiam, quod rex Navarræ in regione Campaniæ exigebat, Rex jussit omnes venire Parisios ad supremum senatum, ut dissidentes audirentur, jusque eis adjudicaretur.

[242] Dum considebat suprema curia, rogavit rex Navarræ Theobaldus, [Nuptiæ Elisabethæ Regis filiæ cum rege Navarræ:] ut matrimonio sibi jungeretur Elisabetha Regis filia. Me autem induxerant Campani nostri ad verba postulationis hujus conjugii proferenda, quia viderant ingentia amoris indicia, quæ mihi Rex Suessione exhibuerat. Veni meditatus ad Regem de hoc matrimonio acturus. Ille mihi dixit: Senescall e, ito prius concordiam ac pacem initurus cum comite Britanniæ; deinde, hoc facto, matrimonium complebitur. Ego ipsi dixi: Domine Rex, non opus est id omittas pro re quacumque. Respondit mihi, se pro re nulla filiam nuptui daturum contra voluntatem procerum suorum, ac priusquam pax fuisset inita cum comite Britanniæ. Continuo reversus sum ad Margaritam p Navarræ reginam, ad regem ejus filium, atque ad eorum consiliarios; iisque narravi responsum Regis. Quo audito, confestim cum diligentia iverunt ad pacem sanciendam cum comite Britanniæ: &, pace stabilita, Rex dedit Elisabetham filiam suam regi Navarræ Theobaldo q conjugem: nuptiæque celebratæ sunt Meloduni magnificæ & completæ. Et hinc Theobaldus rex abduxit uxorem suam Provinum, ubi magno honore, ac sumptibus ingentibus a magnatibus fuere excepti.

[243] De statu Regis, & quo pacto se gesserit imposterum, [variæ Regis virtutes post reditum:] ubi fuit ex partibus transmarinis reversus, vobis edisseram. Videlicet, quod numquam postea in vestibus r suis voluerit aut vellera varia aut alia silvestrium animalium, quæ griseum vulgo dicebantur, aut colorem coccineum, aut stapedas, ocreasve inauratas. Tunicæ ejus erant ex panno coloris camelini, aut cærulei; pallia autem ipsius tunicæque pellitæ erant velleribus agninis s, crurumque leporinorum t. Sobrio admodum erat ore, nec umquam loquebatur, ut varii sibi pararentur cibi, aut delicati: at patienter sumebat, quod sibi apponebatur. Vinum suum temperabat pro vini virtute, atque ex scypho vitreo bibebat. Passim cum manducabat, post se habebat pauperes, quos pasci jubebat; deindeque ex pecunia sua iis dari volebat. Post prandium coram se habebat sacerdotes suos, qui pro eo gratiarum actionem persolvebant. Quando illustris quædam persona peregrina cum eo manducabat, societatem eis suam exhibebat admodum bonam atque amicam. De ejus sapientia dicam: nam vir sapientissimus existimabatur eorum omnium, quos a consiliis habuit: & dum quidpiam ei eveniret, ad quod respondere necesse erat, numquam consiliarios suos expectabat, dum cerneret rem exigere celeritatem atque æquitatem.

[244] Postmodum Rex bonus, sanctus Ludovicus tantum adhibuit conatum, [pax cum rege Angliæ, dissuadentibus frustra consiliariis, a Rege inita:] ut effecerit, ut Rex Angliæ cum uxore sua, liberisque ad ipsum in Franciam venerit, ad pacem concordiamque mutuam sanciendam u. Cui paci ineundæ vehementer adversabantur ejus consiliarii, eique dicebant: Domine Rex, magnopere miramur, quomodo consentire velis ad dandam, regique Angliæ relinquendam tantam terrarum tuarum partem, quam tu, ac antecessores ab eo obtinuistis, idque delictis ipsius x. Nobis igitur videtur, te rem non satis novisse, neque id acceptum fore, aut gratum. Ad hoc Rex illis respondit, satis se scire regem Angliæ, ejusque antecessorem juste, ac jure legitimo perdidisse terras, quas possidebat: neque se intendere quidquam iis reddere, quod id facere obligaretur. Verum id solum faciebat ad amorem, pacem, ac concordiam consequendam, alendam, ac conservandam inter ipsos, ipsorumque liberos, qui sunt consobrini y. Addebat Rex: Existimo, inquiebat, hoc faciendo rem optimam me facturum: nam primum inibo, ac consequar pacem; ac deinde efficiam, ut ipse mihi sit cliens fide jurata obstrictus, qualis nondum est: neque enim etiamnum clientelam mihi juravit.

[245] [pacem inter varios principes clientes suos non sine sumptibus] Rex sanctus Ludovicus, vir fuit in mundo unus, qui maxime allaboravit ad pacem, concordiamque inter subditos suos sanciendam ac stabiliendam; & præsertim inter principes dominosque regni sui, ac vicinorum, etiam inter comites Cabillonensem avunculum meum, & comitem Burgundiæ ipsius filium z, qui magno inter se bello erant impliciti, quando ex partibus transmarinis sumus reversi. Et ut pacem constitueret inter patrem ac filium, multos ex consiliariis suis in Burgundiam usque misit propriis sumptibus & expensis; tandemque eo rem perduxit, ut ipsius ope pax duarum personarum fuerit constituta. Ipsius item sollicitatione pax inita fuit inter Theobaldum II Navarræ regem, comitesque Cabillonensem ac Burgundiæ aa, qui difficili invicem dissidebant bello; ad eosque pari modo quosdam e suis consiliariis misit, qui concordiam constituerunt, eosque pacarunt.

[246] [Rex conciliat: quam agendi rationem contra obtrectatores quosdam recte tuetur.] Post hanc pacem magnum aliud inchoatum est bellum inter comitem Barrensem Theobaldum, & comitem Luxemburgensem, qui ejus sororem habebat uxorem: quique infra Pigny bb manus invicem conseruere: cepitque comes Barrensis comitem Luxemburgensem, ac subegit deinde Ligniacum cc castrum, quod erat comitis Luxemburgensis uxoris suæ causa. Ad hoc bellum sedandum Rex eo misit, & sumptibus quidem regiis, dominum Petrum dd cubiculariorum principem, virum, cui omnium maxime Rex confidebat: tantumque ad illud allaboravit Rex, ut pax eorum fuerit facta. Arguebant eum aliquando supremæ curiæ senatores, quod tantum sumeret laboris in pacandis peregrinis; & quod perperam ageret, quando eos bellum gerere non sinebat, quodque pacta conventa melius postea concluderentur. Ad hoc iis respondit Rex, illisque dixit, non recte eos dicere: Nam, inquiebat, si principes, ac domini illustres, qui vicini sunt regno meo, adverterent quod ipsos sinerem inter se bella gerere, inter se dicere possent, Regem Franciæ maligno atque ingrato animo sinere bellum ab ipsis geri: eaque de causa odium adversus me colligere possent, ac me possent invadere. Unde detrimentum pati possem, damnumque regno meo; prætereaque incurrere Dei indignationem, qui dicit eum esse beatum, qui conatur pacem & concordiam inter dissidentes conciliare. Et scito, Burgundiones ac Lotharingos, propter bona, quæ in Regis persona cernebant, ac propter laborem, quem subierat ad eos invicem conciliandos, tantopere eum amasse, eique obtemperasse, ut omnes contenti fuerint venire ad litigandum coram eo de discordiis, quæ aliis cum aliis intercedebant: sæpe ad hoc venientes vidi Parisios, Remos, Melodunum, atque alio, ubi erat Rex.

ANNOTATA.

a Guilielmus de Pontoise erat hoc tempore abbas Cluniacensis, de quo agunt novissimi editores Galliæ Christianæ tom. 4, Col. ubi electus dicitur anno 1245, factusque episcopus Olivensis in Achaia anno 1258: Idem, inquiunt, anno MCCLIII apud Regem conqueritur de injuriis suo monasterio illatis a duce Burgundiæ. Quod videtur de hoc congressu intelligendum, sed contigisse hunc congressum anno 1254 certum est.

b In Bibliotheca Cluniacensi Col. in litteris Alexandri IV vocatur episcopus Olenensis: at Cangius pag. 102 contendit legendum Olivensis, quia Albericus ad annum 1236 archiepiscopo Patrensi in Morea subesse dicit episcopus de Oliva, id est de Andrevilla. Verum cum Olenus urbs Peloponesi seu Moreæ non multum Patris dissita occurrat apud geographos, non item Oliva; non video, cur potius Olivensis legi debeat quam Olenensis, sed existimare malim Olenum eo tempore a quibusdam Olivam fuisse nominatam.

c Hugo de Dina vocatur in Annalibus Minorum a Waddingo, qui ad annum 1274 num. 16 varias ejus prædictiones refert. Latius de eo agit Arturus a Monasterio in Martyrologio Franciscano ad 21 Februarii, ubi Hugo a Digna nuncupatur. Beatum quoque nominat more suo, licet de cultu sileat: Obiit, inquit, Marsiliæ in conventu fratrum Minorum anno MCCLXXXV, dono prophetiæ illustris, cujus sanctitatem Deus signis clarificavit.

d Dubium videtur an verba parenthesi inclusa sint Hugonis an Joinvillii. Verti ea, ut verba Joinvillii eam sententiam improbantis, quod & mihi est probabilius. Sumi tamen possunt, ut verba Hugonis negantis mentiri sacram Scripturam. At quidquid sit de sensu verborum, numquam ex sacra Scriptura probari poterit, Religiosum salutem consequi non posse, si justa de causa aulam sequitur, ut omnibus omnia factus omnes faciat salvos; quamvis alioqui non negaverim aulam omnium Religiosorum instituto congruam non esse: ac ne illos quidem, quorum institutoconvenit, recte facere dixerim, si sine necessitate justaque causa in principum aulas se insinuent. Nec plura forte voluit Hugo, licet verba ejus, prout relata sunt, duriora appareant. Ceterum Guilielmus du Peyrat in Antiquitatibus sacelli regis Franciæ lib. 1, cap. 18 amplam scripsit apologiam pro ecclesiasticis monachisve aulam frequentantibus, quæ consuli ulterius potest.

e Futiles sunt hæ rationes, ut facile lector perspiciet.

f Aquæ sextiæ, vulgo Aix, metropolis est Provinciæ, leucis quinque distans Massilia, ait Baudrandus.

g Videlicet apud Fanum S. Maximini, quod oppidum 6 circiter leucis distat Aquis-sextiis. Porro de controversiis, quæ viguerunt inter Gallos, utrum sacrum S. Magdalenæ corpus servaretur in Provincia, an apud monachos Vizeliacenses in Burgundia, videri possunt Acta ejusdem Sanctæ tom. 5 Julii pag. 205 & seqq., ubi aliorum quoque opiniones referuntur.

h Gallice, au lieu de la Basme. Specus est, in quo Magdalena pœnitens vixisse creditur: hicvulgo la sainte Baume vocatur: Baume enim, ut aiunt Trivoltiani in Dictionario ad hanc vocem, Provincialibus specum significat. Ceterum non dicit auctor, corpus Sanctæ Regi ostensum, nam illud eo tempore latebat, inventumque refertur in Officio Massiliensi anno 1281, vel secundum aliam lectionem 1280, ut in Actis Sanctæ memoratis inventes pag 216.

i Belloquadra, vulgo Beaucaire, oppidum est in Occitania inferiori ad Rhodanum; ubi Rex Provincia egressus ditionem suam ingressus est. Reliquum iter Parisios usque dedimus in Commentario num. 736.

k Beatrix filia Petri Sabaudiæ comitis & Agnetis de Foucigny uxor erat delphini Viennensis, inquit Cangius pag. 102. Cognationem ejus cum Joinvillio in gradu remoto agnoscit, quia affinitas contracta fuit inter familiam de Foucigny & Joinvillicam.

l Joannes comes Cabillonensis frater erat Beatricis matris Joinvillii nostri. Plura vide apud Cangium in notis pag. 103, & in Genealogia stirpis Joinvillicæ pag. 12.

m Hugo, filius Joannis comitis Cabillonensis, Burgundiæ comes erat per uxorem Aleidemde Merania, quæ heres erat Ottonis III comitis Burgundiæ palatini, de quibus ulterius consule Andream du Chesne in Historia Burgundiæ lib. 4, cap. 28.

n Erat hic Joannes I cognomento rufus, de cujus nuptiis cum filia. Theobaldi I Navarræ regis actum in Commentario num. 324.

o Rex Navarræ & comes Campaniæ erat eo tempore Theobaldus II præcedentis filius, cujus litem cum sorore ac sororio Britanniæ comite Regis arbitrio compositam narravimus in Commentario num. 745; ubi quoque patebit, majoris momenti litem fuisse, quam hic videatur insinuari.

p Vidua hæc erat Theobaldi I Navarræ regis & Campaniæ comitis, de cujus cum eo nuptiis egimus in Commentario num. 238.

q Nuptias hasce Theobaldi II Navarræ regis & comitis Campaniæ, cujus vassallus erat Joinvillius, anno 1255 factas, diximus in Commentario num. 804.

r De vestibus sancti Regis, quas gestare cœpitante expeditionem transmarinam, disputavimus in Commentario num. 572.

s In ediditione Menardi & Cangii, de Garnutes; in Pictaviensi, de Garintes. Neutrum ullus explicat, quod sciam: nec voces illas ullibi invenire potui, ita ut suspicer, corruptam esse vocem. Substitui itaque vellera agnina, quia Vita secunda num. 121 testatur, his usum fuisse Regem, abdicatis velleribus animalculorum peregrinorum.

t Gallice, de jambes de lievres.

u Jam ante ad Ludovicum venerat Henricus Angliæ rex anno 1254, ut retulimus in Commentario § 60. Verum rursus cum uxore venit anno 1259, dum pax jam erat conclusa, ut clientelam juraret Ludovico, aliquasque controversias, quæ componendæ supererant, cum eo amice componeret. De pace egimus § 66, de adventu vero Henrici regis in Galliam § 68, ubi quoque probavimus pacem ante adventum Henrici confirmatam fuisse.

x Id est, patris ejus Joannis, in cujus locum Henricus successerat. Vide § 66.

y Nam reginæ utriusque regni sorores erant, ut alibi dictum.

z Hos se invisisse, dixit num. 241. Vide notata lit. l, & m.

aa Hanc pacem circa annum 1256 factam, observavimus in Commentario num. 818, ubi etiam de pace cum rege Navarræ.

bb Dubito, an non legeretur rectius Ligny, quia Ligniacum post victoriam comitis Barrensis fuit captum.

cc Ligniacum, vel Ligneium, vulgo Ligny, oppidum est in ducatu Barrensi ad Orneam fluvium parvum, ait Baudrandus. Reliqua vide in Commentario num. 962, ubi de his egimus.

dd In editis Perron; sed constat Petrum legendum esse.

CAPUT XXVIII.
Variæ sancti Regis virtutes: leges præclaræ conditæ: beneficia in pauperes, ac Religiosos.

[Sanctus Rex summo odio prosequitur blasphemias;] Rex bonus tantopere amabat Deum, beatamque ejus Matrem, ut omnes, quos deprehendere poterat jurasse jusjurandum quoddam inhonestum, aut dixisse quidpiam aliud turpe, ac inhonestum, graviter puniri juberet. Vidi quadam vice Cæsareæ a ultra mare quod jusserit aurificem in scalis exponi in fœmoralibus & indusio magna cum turpitudine ad insignem illius ignominiam. Et audivi etiam, quod postquam reversus fuit ex partibus transmarinis, tempore, quo Jovisvillam petieram, jussisset uri, signarique ferro candente nasum ac labia civis cujusdam Parisiensis, propter blasphemiam, quam protulerat. Et audivi bonum Regem proprio ore dicentem, voluisse se signari ferro prorsus candente, si tantum efficere valuisset, ut omnes blasphemias ac juramenta e regno suo eliminasset.

[248] In ejus societate versatus sum spatio viginti facile duorum b annorum: [a quibus, uti & aliis juramentis cavet: hortatur Joinvillium ad pauperum pedes lavandos:] at numquam in vita mea, quantacumque commotus esset indignatione, jurantem audivi, nec blasphemantem in Deum, dignamve ejus Matrem, aut Sanctum quemcumque, aut Sanctam. Et cum quidpiam vellet affirmare, dicebat: Profecto ita est: vel, Profecto non ita se res habet. Et satis apparuit, eum re nulla inducendum fuisse, ut Deum negaret aut juraret; quando soldanus ac emiri Ægyptii eum inducere voluerunt, ad fidem suam obligandam negando Deum, si non staret conditione pacis, quam sancire volebant. Sanctus enim Rex, ubi nuntiatum fuit Turcas velle, ut tale juraret jusjurandum, numquam id præstare voluit, sed mori maluisset, ut ante dictum est. Numquam dicentem audivi aut nominantem dæmonem, præterquam ex libro quodam, ubi eum exempli causa nominare oportebat. Et vero insignis admodum hinc est turpitudo Franciæ regno, principibusque, qui id patiuntur vel audiunt: videas enim alterum alteri ne tria quidem verba ex iracundia dicere, quin dicat: Abisis ad diabolum, aut idem alio sermone. Sanctus Rex aliquando ex me quæsivit, utrum pedes lavarem pauperibus die Jovis sancto in Quadragesima. Et ego ipsi respondi, id me non facere, neque mihi videri rem honestam. Tunc Rex bonus mihi dixit: Heus! domine Joinvilli, dedignari non debes, neque odio habere, quod ad exemplum nostrum fecit Deus, qui eos Apostolis suis lavit, eorum ipse Magister & Dominus. Et opinor, te sero omnino facturum, quod facit rex Angliæ c, hodiedum regnans: illo enim die Jovis sancto lavat pedes lepra infectis, ac deinde exosculatur.

[249] [Regis institutio liberorum ad pietatem: munificentia in pauperes:] Priusquam bonus dominus Rex cubitum se reciperet, frequenter solebat accersere ad se liberos suos, atque eis commemorare præclara facta dictaque regum, ac aliorum principum antiquorum; iisque dicebat, oportere ut illa probe callerent memoriaque retinerent, ut ex iis utile sibi caperent exemplum. Pari modo eis facta memorabat hominum improborum, qui luxuria, rapina, avaritia, & superbia terris dominiisque suis exciderant, atque hinc aiebat eis mala accidisse. Et cavete, aiebat Rex, ne hæc faciatis, prout illi fecerunt, ut ne hisce Dei adversum vos iracundiam provocetis. Simili modo eos discere jubebat preces horarias de Domina nostra, jubebatque quotidie audire, ac coram ipsis recitari Horas de die, quales tempus exigebat; ut consuescerent id ita facere, quando ditiones suas possiderent. In pauperes erat valde beneficus: etenim quocumque se conferret, invisebat ecclesias inopes, valetudinaria, & domus hospitales: investigabatque viros nobiles egenos, mulieres viduas pauperes, filias inopes nuptui collocandas; atque undique ubi inopiam esse noverat ac egestatem, de pecunia sua large distribui curabat. Pauperibus mendicis potum ac cibum jubebat subministrari: atque eum ipsum sæpe vidi panem eis scindentem, potumque subministrantem.

[250] [fundationes piæ: prudentia in conferendis beneficus ecclesiasticis:] Multas suo tempore erigi atque ædificari jussit ecclesias, monasteria, & abbatias: videlicet Regalis-montis, abbatiam sancti Antonii d prope Parisios, abbatiam Lilii e, abbatiam Mali-dumi, multaque alia cœnobia Prædicatorum, ac Franciscanorum. Curavit similiter exstrui valetudinarium publicum Pontisarense, Vernoniense, domum trecentorum Parisiensem, atque abbatiam mulierum e sanctæ Claræ familia ad fanum sancti Clodoaldi f, quam domina Elisabetha ejus soror ad ipsius postulationem fundavit. Antequam beneficia ecclesiastica, quæ in ejus donationem incidebant, alicui conferre vellet, apud viros prudentes inquirebat in statum & conditionem eorum, qui ea postulabant, nimirum an clerici essent ac litterati. Numquam volebat ut illi, quibus beneficia conferebat, possiderent alia plura, quam eorum conditioni congruebat; atque ea semper conferebat prudenti consilio proborum virorum.

[251] [Statuta sancti Ludovici ad ministros] Deinde videbis quomodo correxerit prætores suos peregrinos, judices, aliosque administros; præclaraque statuta nova, quæ condidit, ac per totum suum Franciæ regnum servari jussit. Hæc sunt hujusmodi: Nos, Ludovicus Dei gratia Francorum Rex, statuimus ut omnes prætores peregrini, capitales tribuni, præfecti politici, judices, quæstores g, aliique in quocumque fuerint officio, singuli imposterum juramento se adstringant, se, quamdiu in dictis fuerint officiis, judicia unicuique integra fide exercituros, sine ullo personarum discrimine, æque pauperibus ac divitibus, peregrino ac familiari; servaturosque usus & consuetudines bonas atque approbatas. Si ab aliquo eorum factum fuerit contra ipsorum jusjurandum, volumus atque expressis verbis præcipimus, ut ob id puniantur in bonis & in corpore, secundum exigentiam delictorum. Horum prætorum peregrinorum, capitalium tribunorum, judicum, atque aliorum administrorum punitionem nobis, nostræque inquisitioni reservamus; ipsis vero pœnam suorum inferiorum ac subjectorum. Tribuni nostri ærarii, quæstores, præpositi, rationum auditores, atque alii administri, ærariique nostri curatores jurabunt, se bene fideliterque servaturos census nostros, dominiaque cum omnibus ac singulis juribus nostris, libertatibus, & prærogativis, non permittendo, aut patiendo, ut quid eorum subtrahatur, tollatur, aut minuatur: præterea se non accepturos, aut passuros, ut ministri procuratoresque sui accipiant dona quælibet vel munera, quæ offeruntur eis, eorumve uxoribus ac liberis, vel aliis pro illis aut eorum favore: &, si quod donum fuerit ab illis acceptum; curaturos se, ut id statim & sine mora reddatur ac restituatur: similiter, se non curaturos ulla dona aut munera danda ullis personis, quarum sunt subditi, favoris cujusdam, aut gratiæ causa. Ad hæc jurabant, se, ubi scient & cognoscent quosdam administros, satellites, aliosve, qui raptores sunt, aut abutentes officiis suis, quapropter munere suo, nostroque servitio excidere eos oporteat, illos non tuituros aut celaturos dono, favore, promisso, aliove modo, verum punituros illos, & correcturos pro rei exigentia, bona fide æquoque jure, & absque ullo odio vel simultate. Et volumus, licet dicta juramenta sint coram nobis excepta, ut nihilominus promulgentur coram clericis, equitibus, dominis, omnibusque aliis de plebe; ut melius ac firmius serventur ac impleantur; & ut timeant perjurii peccatum incurrere, non solum ob timorem ac punitionem manuum nostrarum, pudoremque coram mundo; verum etiam propter metum, pœnamque a Deo infligendam.

[252] Deinde vetamus ac prohibemus dictis omnibus nostris prætoribus peregrinis, [in officio continendos, & regnum peccatis variis] tribunis capitalibus, præfectis politicis, judicibus, aliisque administris nostris, ne jurent aut blasphement in nomen Dei, dignæque ejus Matris, venerandorumque cæli Sanctorum, ac Sanctarum: similiter ne ludum taxillorum, ne tabernas, & lupanaria frequentent, sub pœna officii amittendi, ac hujusmodi punitionis, quæ delicto erit congrua. Volumus pariter, ut feminæ corpore suo lascivæ atque expositæ, privatis ædibus expellantur, ab aliisque personis separentur; neque ulla iis ad habitandum domus pretio concedatur aut elocetur, ad vitium peccatumque luxuriæ committendum ac fovendum. Post hæc vetamus & prohibemus; ne quis nostrorum prætorum peregrinorum, capitalium tribunorum, judicum, aliorumque administrorum ac justitiæ curatorum acquirere audeant, vel emere per se aliosve terras quascumque aut possessiones in locis, in quibus jurisdictio eis est commissa, sine potestate, licentia, ac permissione nostra, & priusquam de re facti fuerimus certiores. Et, si faciant contrarium, volumus & jubemus dictas terras & possessiones nobis esse confiscatas. Similiter nolumus, ut supradicti nostri administri superiores, quamdiu erunt in servitio nostro, matrimonio jungant ullos ex filiis, filiabus, aliisve, quos habent, cognatis suis, ulli alteri personæ, præterquam h in ditione sua prætoria, & jurisdictione, sine speciali licentia nostra. Omnia autem hæc de dictis acquisitionibus, matrimoniisque prohibitis nolumus locum habere pro aliis judicibus atque administris inferioribus, neque pro aliis, qui officiis sunt minores.

[253] [expurgandum condita:] Prohibemus item, ne prætor peregrinus, capitalis tribunus, aut alius numerosam nimis servorum aut satellitum habeat familiam, ita ut plebs inde gravetur. Prohibemus pariter, ne quis subditorum nostrorum capiatur corpore, aut carceri mancipetur propter debita sua propria, præterquam propter nostra; nec a quoquam subditorum nostrorum mulcta exigatur propter debitum suum. Ad hæc statuimus, ut illi, qui habebunt a nobis capitalis tribuni munus, vicecomitatum, aliave nostra munia, non possint illa vendere, aut in alium transferre sine potestate iis a nobis facta. Quando plures in uno officio erunt socii, volumus ut unus illud obeat pro omnibus. Prohibemus item, ne privent quemquam rei, quam apprehensam tenet, occupatione, sine causæ cognitione, nostrove speciali mandato. Nolumus, ut introducantur exactiones quædam, rapinæ, vectigalia, aut consuetudines novæ. Item volumus, ut nostri prætores peregrini, capitales tribuni, præfecti politici, vicecomites, aliique administri nostri, qui quocumque casu officiis suis servitioque nostro privabuntur, postquam ita officiis erunt privati, per dies quadraginta subsistant in loco dictorum officiorum, per se, vel per procuratorem specialem, ut respondeant recenter in dicta officia substitutis, ad omnia, quæ eos interrogare voluerint de eorum delictis, querelisque contra eos factis.

[254] [urbis Parisiensis præfectura gratis data viro probo:] Quibus statutis supradictis Rex magnopere emendavit regnum suum, atque adeo ut quilibet in pace viveret ac tranquillitate. Et scito, præfecturam urbis Parisiensis præterito tempore vendi consuevisse plura offerenti. Unde accidebat, ut multæ rapinæ delictaque committerentur; judiciaque prorsus corrupta essent favore amicorum, donisque & promissis. Hinc plebs habitare non audebat in regno Franciæ, & vaga fere tunc erat. Et sæpe in judiciis præfecturæ Parisiensis, quando præfectus ad jus dicendum consederat, non erant nisi decem ad summum homines, propter injusta judicia & abusus, qui illic committebantur. Propterea deinceps noluit, ut præfectura urbis venderetur, at munus illud conferebat viro cuidam magnæ sapientiæ cum mercede idonea & ampla. Aboleri curavit omnes consuetudines pravas, quibus plebs egena ante gravabatur: & inquiri jussit per totam regionem, ubi inveniret virum quemdam magna sapientia præditum, qui æqui esset servantissimus, quique severe puniret facinorosos, nullo divitis vel pauperis discrimine. Perductus autem ad eum fuit quidam, cui nomen Stephanus Boyleauë i, cui præfecturam urbis Parisiensis donavit. Hic in posterum mirifice se in dicto munere gessit; adeo ut deinde nec fur esset, nec sicarius, nec alius facinorosus, qui Parisiis manere auderet, quin continuo, ut eum cognoverat, suspensus fuerit, aut punitus secundum juris rigorem pro magnitudine delicti. Neque gratia fiebat propter consanguinitatem, vel amicos, vel aurum, vel argentum, quibus pœnæ eripi quis potuisset: & fide maxime incorrupta judicia exercuit. Et tandem labente tempore regnum Franciæ adeo auctum est, propter laudandam justitiam atque æquitatem, quæ illic vigebat; ut patrimonium regium, census, reditus, & proventus regni, dimidia parte quotannis augerentur: atque ad statum multo meliorem hinc regnum Franciæ est perductum.

[255] Ab ætate tenera benignus fuit in pauperes atque egenos, [beneficentia ac liberalitas in pauperes, ac Religiosos.] & tantopere illi benignitati assuevit, ut, quando regnum administrabat, semper haberet de more centum & viginti pauperes, qui quotidie in ejus domo alebantur, ubicumque degeret. Et numerus pauperum in Quadragesima augebatur. Frequenter eum ipsum iis ministrantem vidi; illisque de propriis suis cibis subministrari jubebat. Quando perveniebatur ad festa annua, in eorum pervigiliis, priusquam biberet aut manducaret, illis serviebat. Et postquam cibo erant recreati, omnes quamdam pecuniæ summam secum ferebant. Et, ut paucis dicam, tot tantaque Rex, sanctus Ludovicus inopiæ erogabat subsidia, ut omnia vix memorari possent aut declarari. Unde quidam ex ejus necessariis conquerebantur, quod tanta largiretur dona, ac paupertatis adjumenta; dicebantque eum his multa impendere. Verum respondebat Rex bonus, malle se multum expendere inopiæ subsidia largiendo, quam rebus superfluis ac vanis. Neque propter subsidia pauperum, quantumcumque largiretur magna, sumptus amplos, ac largos, & quales tantum decebant Principem, familiæ suæ domesticæ impendere prætermittebat; admodum enim erat liberalis. In supremæ curiæ suæ consessibus ac comitiis, quæ ad statuta sua nova condenda convocavit, in palatio suo omnibus dominis, equitibus, aliisque ministrari curabat majori abundantia ac magnificentia, quam umquam ejus fecerant antecessores. Vehementer amabat cujuscumque conditionis homines, qui se Dei servitio addicebant, quibus deinde fundavit atque construxit multa præclara monasteria, domosque Religiosorum per totum regnum suum. Quin & urbem totam Parisiensem Religiosis circumdedit, quos ibidem sumptibus suis ordinavit, domiciliis instruxit, ac fundavit.

ANNOTATA.

a Anno 1251, vel initio 1252: certe dudum ante leges contra blasphemos conditas.

b Ab anno 1248 usque ad 1270.

c Henricus III, cujus pietatem misericordiamque frequenter commendant Matthæus Parisius& Westmonasteriensis.

d Aberrat auctor: etenim abbatia S. Antonii, monialium Ordinis Cisterciensis jam fundata erat anno 1198, vel 1199. Audi Albericum in Chronico ad annum 1199: Fundavit etiam magister Fulco de publicis mulieribus, quas a peccato retraxerat, domum monialium sancti Antonii Parisiis. Idem refert Bellovacensis in Speculo historiali lib. 29, cap. 59, sed annum videtur assignare 1198. Plura de Fulcone insigni concionatore apud auctores memoratos videri possunt. Porro crediderim Joinvillium existimasse hanc abbatiam a S. Ludovico fundatam propter donationes varias, quibus illius possessiones auxerunt cum Ludovicus VIII, tum Blancha, tum ipse sanctus Ludovicus. Illas vide in Gallia Christiana tom. 4, pag. 61 & seqq.

e Abbatiæ Lilii & Mali-dumi fundatæ sunt per Blancham Sancti matrem, ad sumptus concurrente Ludovico. De Malo-dumo egimus in Commentario num. 372 & seqq. De Lilio autem pauca notavimus ad Vitam secundam cap. 1, lit. d.

f De hac Clarissarum abbatia egimus in Commentarionum. 863. Reliquas fundationes hic memoratas cum multis aliis recenset Gaufridus in Vita prima cap. 3. Adeat ergo lector dictum caput, ibidemque notata.

g Gallice, Baillisz, prevostz, maires, juges, receveurs. Porro hæc statuta multo correctiora ac pleniora dedimus in Commentario § 61. Verum & hic quædam occurrunt, quæ ibidem non invenias, spectantia ad ministros quosdam regios illic prætermissos. Unde suspicor sanctum Regem legibus anno 1254 compositis ibique descriptis alias quasdam addidisse, ex quibus ea descripserit Joinvillius, quæ longo usu notiora habebat, non consulto legum illarum autographo aut ecgrapho, ut fecerunt alii.

h Illud præterquam Gallice quidem habetur in utraque editione; sed certo addititium est & delendum: nam in Commentario num. 764 sola per hanc legem vetantur matrimonia in jurisdictione, non autem extra illam.

i Apud Cangium in notis pag. 107 Stephanus Boileve, & Boitleauë, Boileauë, quin etiam Stephanus bibens aquam vocatus reperitur: ubi& ab auctoribus variis exacta ejus justitia commendatur.

CAPUT XXIX.
Crux iterum a Rege sumpta: præclara monita Philippo filio ante mortem data: pia mors: corpus in Galliam delatum: canonizatio, & corporis elevatio; visio Joinvillio oblata, & altare ab eodem Regi structum.

[Rex, convocatis Parisios proceribus suis,] Post hæc supra dicta Rex præcepit omnibus regni sui magnatibus, ut ad se Parisios ve nirent quodam Quadragesimæ a tempore. Misit etiam Jovisvillam ut me accerseret. Ego quidem accessum deprecaturum me satis putabam febri quartana, qua laborabam: verum mihi significavit, sibi affatim esse hominum, qui scirent febrim pellere quartanam, atque adeo pro omni amoris indicio Parisios peterem: quod feci. Ubi fui ibidem, numquam intelligere potui, cur ita accersisset regni sui magnates. Et contigit, ut die festo Dominæ nostræ in mense Martio in somnum inciderem matutino tempore: & in somno meo Regem cernere videbar flexis genibus ante altare quoddam, multosque adesse antistites, qui eum induebant casula rubra, composita e panno levioris texturæ Remensi b. Simulac fui expergefactus narravi visionem meam cuidam meo sacellano, homini prudentissimo, qui mihi dixit, Regem se postridie cruce signaturum. Eum interrogavi, quo id pacto sciret? Et mihi dixit, se id scire somnio, ac admonitione mea, casulamque rubram, qua eum se videbam induentem, significare crucem Domini nostri Jesu Christi, quæ pretioso ejus sanguine, pro nobis effuso, fuit rubra: & quemadmodum casula erat ex panno levioris texturæ Remensi, ita crucis sumptionem exigui fore momenti, uti me postridie dicebat conspecturum.

[257] Porro evenit, ut postridie Rex, & tres ipsius filii se cruce signarent, fuitque crucis assumptio exigui momenti, uti mihi die præcedenti meus prædixerat sacellanus: [crucem rursum sumit, quod consilium auctor improbat:] qua de causa vaticinium esse credidi. Hoc facto, Rex Franciæ, & rex Navarræ mirum in modum me urserunt, ut me cruce signarem, atque iter susciperem peregrinationis crucis. At eis respondi, eo tempore, quo fueram trans mare in Dei servitio, subditos meos nimium oneratos atque oppressos fuisse a præfectis atque administris Regis Franciæ c, adeo ut inde ad paupertatem essent redacti; ita ut numquam non, tam illi quam ego, essemus experturi damnum inde ortum. Et vero manifeste perspiciebam, si peregrinationem crucis susciperem, omnimodam inde orituram pauperum meorum subditorum ruinam. Postmodum plures audivi dicentes, eos graviter deliquisse, ac peccatum mortiferum commisisse d, qui ei susceptionem crucis persuaserunt. Etenim quamdiu fuit in regno Franciæ, totum ejus regnum pace fruebatur, & vigebat justitia. Et continuo, ut illo fuit egressus, omnia labare cœperunt, atque in deterius ruere. Aliunde ingens malum commiserunt: bonus enim Dominus adeo infirmus erat ac corpore suo debilitatus, ut arma pati non posset aut sustinere, nec diuturnam perferre posset equitationem. Illum aliquando inter brachia mea ferre debui ab ædibus comitis Autissiodorensis usque ad Franciscanos, quando ad terram descenderamus in reditu transmarino e.

[258] De via, quam tenuit Tunetum profecturus, nihil scribam, [in morbum supremum lapsus,] quia illi non adfui: neque ponere volo aut scribere in hoc libro quidquam, de quo certus non sum. Verum dicemus de bono Rege sancto Ludovico, eum, dum fuit Tuneti f ante castrum Carthaginis, morbo alvi liquidæ fuisse correptum. Similiter dominum Philippum, filium ipsius natu maximum, dictus invasit morbus cum febri quartana. Sic Rex bonus lecto decubuit, satisque cognovit sibi discedendum ex hoc mundo ad alium. Tunc vocavit dominos liberos suos: atque, ubi ad eum pervenerant, allocutus est filium suum natu maximum, eique documenta dedit, quæ ei tamquam testamento servanda præscripsit, veluti hereditatem ipsius præcipuam. Quæ documenta a Rege bono propria etiam manu scripta fuisse intellexi g, ac sunt hujusmodi.

[259] Care fili, primum quod te doceo, tibique servandum præscribo, [præclara filio suo] est, ut Deum ames ex toto corde tuo, ac super omnia: nam absque hoc nullus potest salutem consequi: & diligenter caveto, ne quid facias, quod ei displiceat, puta peccatum: etenim deberes potius omnis generis cruciatus perferre velle, quam peccatum committere mortiferum. Si Deus adversa tibi immiserit, illa placide suscipito illique de iis gratias agito; & perpendito satis te ea esse meritum, omniaque ab eo tibi in bonum tuum convertenda. Si prospera tibi largiatur, ei gratias de iis humillimas persolvito, & caveto ne inde evadas deterior superbia, aliove modo: neque enim contra Deum donis ipsius, quæ nobis largitur, pugnandum. Confitetor crebro peccata tua, atque idoneum eligito conscientiæ tuæ arbitrum, qui sit vir probus, quique te tuto docere norit ea facere, quæ ad salutem animæ tuæ sunt necessaria, atque etiam illa vitare, a quibus tibi cavendum: talemque te præbeto, ut conscientiæ tuæ moderatores, consanguinei, ac necessarii tui libere te reprehendere possint de culpis, quas commiseris, teque etiam facta tua docere. Cultui Dei matrisque nostræ sanctæ Ecclesiæ pie assistito corde ac ore; præsertim sacrosancto Mistæ sacrificio a consecratione Corporis Domini nostri, non jocando, aut nugando cum alio. Esto animo benigno ac misericordi erga pauperes, eosque solator, ac juvato quantum poteris.

[260] [Philippo] Bonas regni tui consuetudines tuetor, pravasque attenuato ac corrigito. Caveto tibi a cupiditate nimia, & populo tuo nimia vectigalia, aut subsidia ne imponito, nisi ratione necessitatis nimis urgentis ad defendendum regnum tuum. Si quo animi dolore crucieris, detegito illum confestim conscientiæ tuæ arbitro, aut alteri cuipiam viro probo, qui inhonesta proferre non soleat: atque eo modo facile poteris ferre dolorem tuum, per solatium, quod tibi suggeret. Allaborato diligenter, ut in societate tua habeas viros probos ac fideles, qui cupiditate non agitentur nimia: sive viri sint ecclesiastici, Religiosi, sæculares, aut alii. Fugito societatem improborum, & conator audire verba Dei, eaque in corde tuo servato. Perpetuo tibi procurato preces, orationes, ac indulgentias. Amato honorem tuum h. Caveto quemquam feras, qui coram te ausit verbum quodcumque proferre, quod natum sit quemvis ad peccatum inducere; quive male de alio absente vel præsente loquatur, famam violando. Neque patitor quidquam turpe dici de Deo, de veneranda ejus Matre, Sanctove, aut Sancta. Sæpenumero gratias Deo agito de bonis ac prosperis, quæ tibi largietur. Jura quoque æque justeque cuilibet attribuito, tam pauperi quam diviti. Ministris tuis esto fidelis, liberalis, verbisque severus, ut te timeant atque ament veluti dominum suum. Si qua controversia aut litigatio moveatur, in te ipse inquire usque ad veritatem detectam, sive sit pro te, sive contra te. Si doctus fueris quidpiam penes te esse alieni, quod certum sit, sive per te, sive per antecessores tuos; illud curato restitui e vestigio.

[261] [deinde regnaturo] Omni diligentia considerato, quomodo populi ac subditi in pace justitiaque vivant sub administratione tua, præsertim in claris urbibus ac civitatibus, & alibi. Defendito immunitates & libertates, quas majores tui eis defenderunt & conservarunt, easque favore, atque amore prosequitor: divitiis enim ac potentia clararum urbium tuarum inimici adversariique tui te aggredi verebuntur, atque in te delinquere, præcipue Pares regni tui, magnates tui, aliique similes. Amato ac honorato viros quoslibet ecclesiasticos & Religiosos, diligenterque advigilato, ne ipsis eripiantur eorum reditus, dona, & eleemosynæ, quæ majores antecessoresque tui illis reliquerunt ac donaverunt. Refertur de rege Philippo avo meo, illi aliquando dictum fuisse ab aliquo ex consiliariis ipsius, ecclesiasticos efficere, ut perderentur atque attenuarentur ejus jura libertatesque, quin & jurisdictiones ipsius; vehementerque esse mirandum, quo modo id ita toleraret. Et rex, avus meus, ei respondit, se id quidem credere; at Deum tanta sibi beneficia, gratiasque præstitisse, ut mallet opum suarum jacturam aliquam pati, quam cum ministris sanctæ Ecclesiæ controversiam habere aut contentionem. Patri tuo matrique honorem habeto, ac reverentiam; & caveto eos ad indignationem moveas, bonis eorum præceptis morem non gerendo. Beneficia, quæ ad te spectabunt, dato viris probis, quin id facito consilio proborum virorum ac prudentium. Caveto bellum moveas contra hominem Christianum, nisi maturo consilio, cumque alio modo injuriæ occurrere non possis. Et si quod eruperit bellum, indemnes servato viros ecclesiasticos, eosque qui te nulla in re læserint. Si bellum & contentio vigeat inter subditos tuos, pacem, quam poteris citissime, inter eos conciliato.

[262] Invigilato frequenter prætoribus tuis peregrinis, tribunis capitalibus, [dat documenta:] aliisque administris tuis, atque in eorum administrationem inquirito, ut, si quid in iis sit reprehendendum, id facias. Advigilato ne quod turpe peccatum dominetur in regno tuo, blasphemia præsertim & hæresis: & si quod vigeat, tolli illud curato & exstirpari. Diligenter observato, ut in domo tua sumptus facias rationi congruos, & moderatos. Te quoque obsecro, fili mi, ut in morte mea memor sis mei, animæque meæ egenæ, mihique opem feras Missæ sacrificiis, orationibus, precibus, eleemosynis, & benefactis per totum regnum tuum: ac mihi partem tribuas & portionem in omnibus benefactis, quæ operaberis. Te omni fausta precatione prosequor, quam umquam pater filio impertiri potest: orans totam cæli Trinitatem Patrem, Filium, & Spiritum sanctum, ut te custodiat, atque ab omnibus malis defendat, præsertim a morte in peccato mortifero: ut possimus aliquando post hanc vitam mortalem coram Deo esse conjuncti ad gratias ei laudesque persolvendas sine fine in ejus cælorum regno. Amen.

[263] Quando Rex bonus sanctus Ludovicus hoc modo instruxerat atque docuerat dominum Philippum filium suum, [extremis Ecclesiæ Sacramentis munitus, sancte moritur.] morbus, quo laborabat, vehementer mox cœpit increscere. Tunc postulavit Sacramenta sanctæ Ecclesiæ, quæ ipsi administrata fuere, dum vitæ erat plenus, sensibus integris, memoriaque firma; & manifeste hoc apparuit. Quippe dum ei administrabatur extrema Unctio, dumque recitabantur septem Psalmi, ipsemet respondebat i versiculos dictorum septem Psalmorum cum aliis, qui sacerdoti sanctam ei Unctionem administranti respondebant. Intellexi deinde ex domino comite Alenconio k ejus filio, Regem, cum morti appropinquaret, conatum esse invocare Sanctos cælorum Sanctasque, ut sibi in suprema illa hora succurrerent, atque opem ferrent. Et nominatim invocabat dominum sanctum Jacobum, dicens orationem de eo, quæ inchoatur, Esto Domine. Dominum sanctum Dionysium Franciæ invocabat, dicens orationem de eo, quæ hisce æquivalet: Tribue nobis, Domine Deus, prospera mundi despiciendi ac obliviscendi gratiam, ut adversa nulla formidemus l. Dominam sanctam Genovevam item invocabat. Postea se imponi jussit lecto, cinere cooperto, manusque suas imposuit pectori suo; atque in cælum aspiciens, animam Creatori suo reddidit illa ipsa hora, qua Dominus noster Jesus Christus spiritum dedit in ligno crucis pro salute populi sui.

[264] Miseranda res, & lacrymis digna, est obitus sancti hujus Principis, [Dies mortis corporis translatio, sepultura, miracula,] qui tam sancte vitam instituit, recteque regnum suum conservavit, & tot præclara erga Deum exercuit opera. Quemadmodum enim scriptor librum suum illustrat, ut pulchrior sit ac laudatior, pari modo Rex sanctus illuminaverat atque illustraverat regnum suum largis eleemosynis, monasteriis, templisque, quæ struxit atque fundavit in vita sua, ubi nunc Deus laudatur, honoraturque die noctuque. Postridie festum sancti Bartholomæi apostoli ab hoc mundo transiit ad alium, ejusque corpus delatum fuit in Franciam ad sanctum Dionysium; atque ibi sepultus fuit eo loco, ubi jam olim sepulcrum suum elegerat. Quo loco Deus ejus precibus multa deinde præclara patravit miracula.

[265] [canonizatio,] Non longo post hæc tempore mandato Romani Pontificis antistes quidam venit Parisios, qui erat archiepiscopus Rotomagensis, aliusque cum eo episcopus: & se contulerunt ad Fanum sancti Dionysii in Francia m. Quo loco diu substiterunt ad inquirendum de vita, operibus, ac miraculis boni Regis, sancti Ludovici. Et significarunt mihi, ut ad se venirem, ibidemque fui biduo, ut ex me intelligerent, quæ de eo scirem. Et postquam ubique accurate inquisiverant de bono Rege sancto Ludovico, ad aulam Romanam deportarunt quæsitorum notitiam. Qua exacte, jureque legitimo visa, eum in numerum Confessorum retulerunt. Ex quo ingens lætitia fuit, atque esse debet in toto Galliæ regno, atque insignis gloria omnibus ejus genere oriundis, illis certe, qui ejus sequi volent vestigia. Magno etiam dedecori erit illis ex genere suo, qui eum nolent imitari; digitoque monstrabuntur a dicentibus, quod numquam bonus Sanctus hujusmodi malitiæ, aut turpitudinis designasset opera.

[266] [corporis elevatio] Grato hoc nuntio Roma perlato, rex constituit ac designavit diem, qua sacrum corpus elevaretur n. Illud elevarunt: archiepiscopus Remensis o illius temporis, & dominus Henricus de Villiers eo tempore archiepiscopus Lugdunensis p illud portarunt a parte anteriori: multique alii archiepiscopi & episcopi, quorum nomina mihi ignota, a parte posteriori illud gestarunt. Postquam fuit elevatus, frater Joannes de Semours q de eo ad concionem dixit; atque inter alia ejus facta unum aliquod sæpe repetiit, quod ei de bono Rege dixeram: quodque erat de insigni ejus fidelitate. Etenim, ut antea dixi, ubi quidpiam Saracenis in itinere transmarino solo ac simplici verbo promiserat, nihil obstare poterat, quominus promissa sua servaret: neque propter centum librarum millium jacturam, fidem eis datam fallere voluisset. Totam etiam ejus vitam, sicut superius conscripta est, dictus frater Joannes de Semours prædicavit. Finita prædicatione, rex ejusque fratres corpus Patris sui retulerunt in dictam sancti Dionysii ecclesiam, auxilio consanguineorum suorum; ut honorem haberent corpori, quod magno eis fuerat honori, modo ipsi non obstarent, quemadmodum ante dixi.

[267] [visio oblata Joinvillio, qui Sancto altare struit:] Etiamnum scribam aliquid ad gloriam boni Regis sancti Ludovici. Nimirum, quod, cum essem in sacello meo Jovisvillæ die quadam coram me esse videbatur lætitia gestiens. Ego pariter lætabar, quod eum conspicerem in castro meo: atque ei dicebam: Domine Rex, quando hinc discedes, te ducam hospitio excipiendum ad aliam quamdam domum meam, quam habeo ad Chevillon r. Et visus mihi fuerat ridendo respondere: Domine Joinvilli, per fidem, quam tibi debeo, hinc non discedam tam cito, quandoquidem hic sum. Postquam fui expergefactus, mecum cogitabam, Deo, illique placere, ut ipsum in sacello meo exciperem: quod deinde continuo feci. Nam altare in Dei ac ipsius honorem construi jussi, ibidemque stabilivi Missam perpetuam in dies singulos, ad gloriam Dei, ac Domini sancti Ludovici, bene fundatam. Hæc autem commemoravi domino Ludovico s, ejus filio, ut exsequens voluntatem Dei, Dominique sancti Ludovici habere merear particulam quamdam reliquiarum veri corporis domini sancti Ludovici, in sacello meo Jovisvillæ servandam, ut, qui ejus altare conspicient, majori in hunc Sanctum ferantur pietate.

[268] Et notum facio omnibus exigui hujus libelli lectoribus, [quanta narratis fides habenda.] ea, quæ dico me vidisse atque ex eo cognovisse, vera esse; eisque firmiter credenda. Alia, quæ non nisi ex auditu testor, bono ea sensu excipite, si placeat: orantes Deum, ut precibus domini sancti Ludovici donare nobis dignetur, quæ necessaria nobis esse noverit, tam quoad corpus, quam quoad animam. Amen.

ANNOTATA.

a Anno nimirum 1267. Adi Commentarium § 76, ubi hæc comitia sunt exposita.

b Gallice, de sarge de Reims. Pannus est contextus rectis & transversis cancellatim filis, aiunt Trivoltiani in Dictionario ad vocem serge. Ubi addunt ex panni illius specie, quæ Remis texitur, ac vulgo vocatur serge de seigneur, vestes componi æstivas oblongas. Plura ibi de leviori illo communique panno lector inveniet.

c Chaizius tom. 2, pag. 532 suspicatur, damnum illud potius illatum fuisse a ministris regis Navarræ, qui tunc erat Theobaldus I, princeps sane minus religiosus: quod mihi quoque verisimilius apparet, tum quia Theobaldi vassallus erat Joinvillius, cujus ditio erat in Campania; tum etiam quia Theobaldus non fuerat comitatus in illa expeditione Ludovicum.

d Hæc videlicet vox erat dolentium ob mortem Regis inde consecutam.

e Id quidem jam anno 1254 fuerat factum, adeoque parum probat: sed non videtur Sanctus pristinas vires umquam recuperasse.

f Id est, in ditione Tunetana.

g Hinc patet, Joinvillium non habuisse hæc documenta manu Regis scripta, sicut habuit Gaufridus, qui ea dedit in Vita prima cap. 2. Adi Commentarium num. 1115 & seqq.

h Hoc monitum apud alios auctores non invenio.

i At voce valde tenui, ut habet Vita secunda num. 163.

k Petrus comes Alenconius inter testes quoque pro canonizatione interrogatos recitatur in Vita secunda num. 7. De ipso facta est hinc inde mentio in Commentario.

l Ipsa Oratio habetur in Vita prima num. 64, ubi hæc confirmata lector inveniet, aliaque non pauca. De his quoque agit Commentarius a num. 1118, Vita secunda a num. 162, & Carnotensis cap. 5.

m Loquitur de inquisitione publica, quam anno 1282 cœptam, probavimus in Commentario § 91, ubi & reliqua ad canonizationem spectantia pertractavimus.

n De corporis elevatione consule Commentarium § 94.

o In Gallia Christiana Sammarthanorum tom.1, pag. 529 & 530 archiepiscopus eo tempore Remensis occurrit Petrus Barbet, cujus mors illigatur anno 1300.

p Apud novissimos Galliæ Christianæ editores tom. 4, col. 158 vocatur Henricus de Villars, ejusque gesta ibi memorantur: & col. 159 obiisse probatur anno 1301.

q Plerique recentiores putant legendum de Samois, quod verum existimo. Fuit autem Samesius eodem anno creatus episcopus Rhedonensis, sequenti Lexoviensis, ut notavimus ad præsationem Vitæ secundæ lit. c.

r Locus hic mihi ignotus, nisi sit vicus Cheville, quem duabus fere tribusve leucis Jovisvilla distantem exhibent tabulæ geographicæ Campaniæ.

s Significat verosimiliter Ludovicum X, cui Vitam dedicavit: ac filium vocat eodem sensu, quo in epistola dedicatoria, licet abnepos esset S. Ludovici.

August V: 26. August